Feminizm kitap SON
Transkript
Feminizm kitap SON
Bir kad›n olarak yüklendi¤im sorumluluklar›n alt›nda ezilirken, bunun karfl›l›¤›nda bana verilen haklar yok denecek kadar azd›. Feminizmin “bir adalet feryad›” oldu¤una iyiden iyiye inanm›flt›m. Hayganufl Mark usul gere¤i Bu kitap, 19. ve 20. yüzy›llarda yaflam›fl ‹stanbullu befl Ermeni feminist yazar›n (Elbis Gesaratsyan, S›rpuhi Düsap, Zabel Asadur [Sibil], Zabel Yesayan ve Hayganufl Mark) kaleme ald›¤› eserlerden bölümler ile onlar hakk›nda yap›lm›fl incelemeleri içermektedir. Bu yazarlardan seçilen bölümlere, k›saltma vb. müdahalelerden mümkün mertebe kaç›n›ld›; araflt›rmac›lar için yol gösterici olmas› ve yak›n tarihe ›fl›k tutmas› aç›s›ndan, feminist tart›flmalarla do¤rudan ilgili olmayan bölümler çeviri d›fl›nda b›rak›lmad›. Çevirilerde, orijinal metinlerde geçen Türkçe sözcükler italik dizildi. Metinde Ermenice geçen sözcük ve kavramlar ile gazete, kitap adlar› da ayn› flekilde italik b›rak›ld›. Okuyucu, kimi zaman, yazarlar›n vurgu amac›yla italik yaz›m› tercih etti¤ini de göz önünde bulundurmal›d›r. Ayr›ca, kimi kifli ve kurulufllar (+) ile iflaretlenerek, bunlarla ilgili ayr›nt›l› bilgi kitab›n sonuna eklenen “Aç›klamalar” bölümünde verildi. Yazarlarca düflülen notlar d›fl›ndaki bütün dipnotlar taraf›m›zdan eklendi. Türkçe yaz›mda, Adam Yay›nlar›’n›n Ana Yaz›m K›lavuzu’na uyulmaya çal›fl›ld›. Kitapta kullan›lan k›saltmalar›n aç›l›mlar› flöyledir: (→) ABD a.g.e. a.y. bkz. c. çev. Erm. : ‹lgili aç›klama maddesine gönderme : Amerika Birleflik Devletleri : ad› geçen eser : ayn› yerde : bak›n›z : cilt : çeviren : Ermenice Fr. ‹ng. no öl. Rum. s. vb. vs. y.o. yy. : Frans›zca : ‹ngilizce : numara, say› : ölümü : Rumca : sayfa : ve benzeri : vesaire : yaklafl›k olarak : yüzy›l yay›nc›n›n notu B‹R A D A L E T FERYADI Osmanl›’dan Türkiye’ye Befl Ermeni Feminist Yazar 1862-1933 A r a s Y a y › n c › l › k ‹stiklal Caddesi, H›divyal Palas 231/Z 34430 Tünel, Beyo¤lu-‹stanbul Tel: (0212) 252 65 18 - 243 06 02 Fax: (0212) 252 65 19 info@arasyayincilik.com www.arasyayincilik.com –––––––––––––––––– ARAS - ÄðÄÍ 84 –––––––––––––––––– Bir Adalet Feryad› Osmanl›’dan Türkiye’ye Befl Ermeni Feminist Yazar 1862-1933 Yay›na Haz›rlayan Rober Koptafl Kapak Tasar›m› Mehmet Sinan Niyazio¤lu © 2006, Aras Yay›nc›l›k ISBN 978-975-7265-84-5 Bask› Net K›rtasiye Tan›t›m ve Matbaa Taksim Caddesi Yo¤urtçu Faik Sok. No: 3, Beyo¤lu-‹stanbul Tel: (0212) 249 40 60 Birinci Bask›: A¤ustos 2006, ‹stanbul ‹kinci Bask›: Mart 2010, ‹stanbul B‹R A D A L E T FERYADI Osmanl›’dan Türkiye’ye Befl Ermeni Feminist Yazar 1862-1933 DERLEYEN LERNA EKMEKÇ‹O⁄LU MEL‹SSA B‹LAL ÇEV‹R‹ ZÜLAL KILIÇ SATEN‹K ALANYAN, ANJEL SELVER ÇEKEM, TAKUH‹ TOVMASYAN, MEL‹SSA B‹LAL, MARAL AKTOKMAKYAN, PAYL‹NE TOVMASYAN, TALAR fi‹LELYAN, SIRPUH‹ B‹LAL Lerna Ekmekçio¤lu 1979’da ‹stanbul’da do¤du. Getronagan Ermeni Lisesi’ni ve Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nü bitirdi. Halen New York Üniversitesi Ortado¤u-‹slam Çal›flmalar› ve Tarih bölümlerinde doktora aday›. 1920’li y›llarda ‹stanbul Ermeni cemaatinin toplumsal cinsiyet yönünden incelenmesi üzerinde çal›fl›yor. Melissa Bilal 1978’de ‹stanbul’da do¤du. Getronagan Ermeni Lisesi’ni ve Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nü bitirdi. Yüksek lisans derecesini ayn› bölümde, The Lost Lullaby and Other Stories About Being Armenian in Turkey (Kay›p Ninni ve Türkiye’de Ermeni Olmakla ‹lgili Di¤er Hikâyeler) bafll›kl› teziyle ald›. Halen Chicago Üniversitesi Müzik Bölümü Etnomüzikoloji Program›’nda doktora ö¤rencisi. ‹çindekiler Befl Ermeni Feminist Yazar ........................................................................................................................................9 Feminizmin Ermenicesi Lerna Ekmekçio¤lu - Melissa Bilal ........................................13 B Ö L ÜM I ELB‹S GESARATSYAN Elbis Gesaratsyan ve Gitar Yeprem Bo¤osyan ................................................................................22 E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar ..........................................................................................25 BÖLÜM I I SIRPUH‹ DÜSAP Öncü Anneler, “Gerçek K›z Kardefller” ve S›rpuhi Düsap Victoria Rowe ..........37 Mayda ..............................................................................................................................................................................................87 Kad›nlar›n Çal›flmamas› ......................................................................................................................................110 BÖLÜM I I I ZABEL ASADUR (S‹B‹L) Sorunun Temel Çözümü E¤itimdedir: Sibil Victoria Rowe....................................117 Samimi Feminizm ........................................................................................................................................................148 Milletperver Kad›nlar ............................................................................................................................................152 Düsap’›n Salonunda ................................................................................................................................................156 Yeni Kad›n ..............................................................................................................................................................................161 BÖLÜM I V ZABEL YESAYAN Kendine Ait Bir Feminizm: Zabel Yesayan’›n Hayat› ve Faaliyetleri Hasmik Khalapyan ......167 Düsap ve Tovmas Terziyan ..........................................................................................................................201 Ö¤retmenlerimiz............................................................................................................................................................206 Günümüzde Ermeni Kad›n›n›n Yergir’e Karfl› Rolü ................................................209 Meflrutiyet’ten Sonra Ermeni Kad›n› ..............................................................................................213 Kad›n… Bar›fl ‹çin ......................................................................................................................................................216 Kad›nlar›m›z..........................................................................................................................................................................219 Yeter! ............................................................................................................................................................................................224 BÖLÜM V HAYGANUfi MARK Feminizm: Bir Adalet Feryad› Melissa Bilal-Lerna Ekmekçio¤lu-Belinda Mumcu ....242 Hayat›m›n Dalgalar› ................................................................................................................................................264 Yolumuz ......................................................................................................................................................................................317 K›zlar›n Mesleki E¤itimi ....................................................................................................................................319 Feminizm..? ..............................................................................................................................................................................321 Modern Türk Kad›n› ve Rolü ..................................................................................................................323 Kad›n Ol, Kad›n!..........................................................................................................................................................325 Bir Yoklu¤un Anatomisi Lerna Ekmekçio¤lu ..............................................................................327 Seçilmifl Kaynakça ..............................................................................................................................................................341 Albüm..................................................................................................................................................................................................353 Aç›klamalar ................................................................................................................................................................................369 Dizin ......................................................................................................................................................................................................406 Befl Ermeni Feminist Yazar Yaflamlar›ndan Kesitler Elbis Gesaratsyan 1830’da ‹stanbul Befliktafl’ta do¤du. Yaflam› hakk›ndaki bilgiler s›n›rl›d›r. 1862-63’te ilk Ermenice kad›n dergisi olan ayl›k Gitar’› yay›mlad›. “Ermeni K›zlar›na Davet” slogan›yla ç›kan Gitar, maddi imkâns›zl›klar nedeniyle ancak yedi say› yay›mlanabildi. Gesaratsyan dergide kad›nlar›n toplum hayat›na kar›flmalar›n›, e¤itim görmelerini, böylece, aile içindeki görevlerini de daha iyi yerine getireceklerini savunan yaz›lar kaleme ald›. 1879’da yay›mlad›¤› Namagani ar Intertsaser Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar) kitab›nda, bu çizgideki görüfllerini mektup formunda dile getirdi. Kitab›n›n gelirini, muhtemelen üyesi de oldu¤u Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’a+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) ba¤›fllayan Gesaratsyan, 1905-07 döneminde Kad›köy’de ikamet ediyordu. 1911’de ‹skenderiye’de bulunan Gesaratsyan’›n hayat›n› orada kaybetti¤i san›l›yor. S›rpuhi Düsap 1841’de ‹stanbul Ortaköy’de do¤du. Kad›nlar›n e¤itim haklar›n›n ateflli bir savunucusu olan annesi Nazl› Vahanyan 1859’da Ortaköy’deki H›ripsimyants K›z Okulu’nu ve 1864’te A¤kadakh›nam Dignants Ingerutyun’u+ (Fukaraperver Kad›nlar Cemiyeti)+ kuran kad›nlar aras›nda yer al›yordu. Edebiyatla annesinin düzenledi¤i edebi salon toplant›lar›nda tan›flan Düsap, 1869-70’te Frans›z bir bestekâr ve orkestra flefi olan Paul Dussap’la+ evlendi. Bu evlilikten Edgar ve 9 Dorin adl› iki çocu¤u oldu. 1879’da T›brotsaser Hayuhyats Ingerutyun’un+ (Okulsever Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) baflkanl›¤›n› üstlendi. 1883’te yay›mlad›¤›, kad›nlar›n özgürleflmesi hakk›ndaki roman› Mayda ile büyük bir baflar› kazand›; ancak eserin geleneksel aile yap›s›na zarar verdi¤i gerekçesiyle elefltiriler de eksik olmad›. Buna ra¤men, 1884 tarihli Siranufl ve 1887 tarihli Araksiya gam Varjuhin (Araksiya ya da Mürebbiye) romanlar›nda benzer konular› ifllemeyi sürdürdü. 1891’de k›z› Dorin’in ölümüyle büyük bir kedere gömülen Düsap, o tarihten sonra evine kapand› ve yeni bir eser yay›mlamad›. Günlük tutmaya ve evinde edebi salon toplant›lar› düzenlemeye ise 1901’de ölünceye dek devam etti. Feriköy Latin Katolik Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Sibil (Zabel Asadur) 1863’te ‹stanbul Üsküdar’da do¤du. 1879’da Üsküdar’daki Cemaran Okulu’nu+ bitirdi; ayn› y›l, s›n›f arkadafllar›yla Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’u (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) kurdu. Ateflli bir kad›n haklar› ve kad›n e¤itimi savunucusuydu. Taflradaki ve ‹stanbul’daki Ermeni okullar›nda ö¤retmenlik yapt›. Masis, Hayrenik+ (Vatan) gibi dönemin ünlü gazetelerinde fliirleri ve yaz›lar› yay›mland›. Garabed Donelyan ile mutsuz bir evlilik geçiren Sibil, onun ölümünden sonra ünlü yazar Hrand Asadur’la+ evlendi. fiiirlerinde özellikle aflk, yurt sevgisi ve insani yüce duygular üzerinde yo¤unlaflan, yar› romantik yar› gerçekçi bir üslup ile lirik ve epik bir tarz benimsedi. Bu özelli¤iyle Romantizm’den Gerçekçili¤e geçifl döneminin önemli kalemlerinden biri olarak kabul gördü. Efli Asadur’la birlikte, Ermenice ders kitaplar› haz›rlad›. Bu kitaplardan, Tankaran (Hazine) ad›n› tafl›yan edebiyat derlemesi, günümüzde, ‹stanbul’daki Ermeni okullar›nda edebiyat ders kitab› olarak kullan›lmaya devam ediyor. Birinci Dünya Savafl›’ndan 10 sonra ‹stanbul’da yaflamay› sürdüren Sibil, Ermeni okullar›nda ö¤retmenlik yapmaya devam etti ve 1934’te hayat›n› kaybetti. fiiflli Ermeni Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Zabel Yesayan 1878’de ‹stanbul Üsküdar’da do¤du. Üsküdar’daki Surp Haç ‹lkokulu’nda okudu. ‹lk yaz›lar› Arflag Çobanyan+ yönetimindeki Dza¤ig+ (Çiçek) dergisinde yay›mland›. 1890’l› y›llardaki siyasi kar›fl›kl›k ortam› nedeniyle 1895’te Paris’e gitti. Sorbonne’da edebiyat ve felsefe derslerini takip etti, böylelikle üniversiteye giden ilk Ermeni kad›n oldu. 1900’de Paris’te, ‹stanbul do¤umlu ressam Dikran Yesayan ile evlendi. Sofi ad›nda bir k›z, Hrand ad›nda bir erkek çocuklar› oldu. 1902’de ‹stanbul’a döndü. Yaz›lar› Masis+ ve Arevelyan Mamul+ (Do¤u Bas›n›) gibi dönemin önde gelen Ermenice gazetelerinde yer al›yor, büyük ses getiren eserlerini arka arkaya yay›ml›yordu. 1905’te Ermeni ayd›n portrelerinin hicvedildi¤i Ge¤dz Hancarner (Sahte Dahiler) adl› tefrika roman› tepkiler nedeniyle yar›m kald›. Ayn› y›l tekrar Paris’te yaflamaya bafllad› ve 1908’de Meflrutiyet ilan edilene dek orada kald›. 1909’da Adana’da yaflanan katliam›n sonuçlar›n› yerinde izlemek üzere Kilikya’ya gitti. ‹zlenimlerini Averagnerun Meç (Y›k›nt›lar Aras›nda, 1911) adl› kitab›nda dile getirdi. Eserlerinde savafl ve fliddet karfl›t› bir söylem gelifltirdi. 1914’te bafllayan savafl›n ard›ndan, 1915’te güç koflullarda Bulgaristan’a kaçt›. 1916’dan sonra uzun y›llar Kafkasya, Beyrut ve M›s›r’da Ermeni yetimleri ve göçmenleriyle ilgili yard›m faaliyetleri örgütlemekle u¤raflt›. Sovyet Ermenistan›’n› ziyaret etti, 1933’te ise bu ülkeye yerleflti. 1937’de Stalin kovuflturmalar› s›ras›nda tutukland›, 1942’de Bakü’de cezaevinde yatt›, 1943’te Sibirya’da, tam olarak bilinemeyen koflullar alt›nda öldü. 11 Hayganufl Mark 1885’te ‹stanbul Ayaspafla’da (Beyo¤lu) do¤du. Bir Frans›z rahibeler okulunda ve Esayan’da+ ö¤renim gördü. Edebi çal›flmalar›na ö¤rencili¤i döneminde bafllad›. 1903’te Masis gazetesi taraf›ndan düzenlenen bir fliir yar›flmas›nda üçüncülük ödülü ald›. Mezun olduktan sonra özel derslerle kendisini gelifltirdi. Yedikule’deki Surp P›rgiç Ermeni Hastanesi’nin+ yetimhanesinde yar› zamanl› ö¤retmenlik yapt›. 1905-07’de efli Vahan Tofligyan’la+ birlikte Dza¤ig (Çiçek) gazetesinin yönetimini üstlenerek onu bir kad›n gazetesine dönüfltürdü. 1907’de birlikte ‹zmir’e yerleflerek Arflaluys+ (fiafak) ve Artzakank+ (Yank›) gazetelerini yay›mlad›lar; Mark, haz›rlad›¤› kad›n köfleleriyle Dza¤ig’in misyonunu orada da sürdürdü. 1909’da birlikte ‹stanbul’a döndüler. Mark, Meflrutiyet’in ilk dönemlerindeki hâkim özgürlük ortam›nda aç›lan Ermeni yard›m ve toplumsal hizmet derneklerinde önemli görevler üstlendi. 1919’da Hay Gin (Ermeni Kad›n›) adl› iki haftada bir yay›mlanan bir dergi ç›karmaya bafllad›. Kad›nlar›n her türlü sorununun dile getirildi¤i bir kürsüye dönüflen derginin yay›n›na 1933’te son vermek zorunda kald›. Birkaç y›ll›k bir küskünlük döneminden sonra çeflitli gazetelerde yazmay› sürdürdü. 1954’te, edebi faaliyetlerinin ellinci y›ldönümü bir törenle kutland›; bu amaçla Hayganufl Mark: Giyank›n u Kordz› (Hayganufl Mark, Hayat› ve Eserleri) adl› bir kitap yay›mland›. 1966’da ‹stanbul’da öldü. fiiflli Ermeni Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. 12 Sunufl SUNUfi Feminizmin Ermenicesi Lerna Ekmekçio¤lu Melissa Bilal Osmanl› kad›nlar›n›n, aile, e¤itim, çal›flma ve siyaset alanlar›ndaki özgürleflme mücadelesi 19. yüzy›l ortalar›ndan itibaren bafllad›. Bu mücadeleyi veren kad›nlardan baz›lar› Ermeni’ydi… Bu Ermeni feministler nas›l bir dünya tahayyül ediyorlard›; onlar için eflitlik ve özgürlük ne ifade ediyordu; hangi yollarla elde edilecekti? Bu kitap, ‹stanbul’da do¤an ve etkileri Anadolu, Balkanlar, Ortado¤u ve Kafkasya co¤rafyas›na yay›lan Ermeni kad›n hareketinin befl öncü aktivist yazar›n›n (Elbis Gesaratsyan, S›rpuhi Düsap, Zabel Asadur [Sibil], Zabel Yesayan, Hayganufl Mark) hayat hikâyeleri, faaliyetleri ve yazd›klar›na odaklanarak, bu ve benzeri sorulara yan›t bulma yolunda bir giriflimdir. Gesaratsyan, Düsap, Asadur, Yesayan ve Mark’›n Ermeni ve kad›n kimlikleri üzerinden gelifltirdikleri siyasi durufl(lar), dönemin Osmanl›c›l›k, milliyetçilik ve sosyalizm gibi toplumsal projeleriyle yak›ndan iliflkiliydi. Bu derlemeyi olufltururken amaçlardan biri de, bu iliflkilerin çözümlenmesine olanak sa¤layacak kaynaklar›n en az›ndan bir k›sm›n›n gün yüzüne ç›kar›lmas›d›r. Böylelikle Türkiye’de Ermeni ve kad›n kategorilerinin var olma koflullar›n›n tarihsel altyap›s›n› anlamak yolunda ad›mlar atmak mümkün olabilir. Bu derlemeye, yazarlar›n edebi kimliklerinden ziyade, kad›nl›k davas›na dair siyasi söylemlerini ve durufllar›n› yans›tan yaz›lar dahil edildi. Bu metinler üzerinden söylemlerdeki benzerlik ve farkl›l›klar takip edilebilir; böylelikle kad›n hareketinin kal›c› ve de¤iflken ö¤eleri, ayn› zamanda temel ayr›m ve birleflme noktalar› tespit edilebilir. 13 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar Bu yazarlar›n hepsine feminist, ideolojilerine de feminizm demekten kaç›nm›yoruz. Çünkü onlar, farkl› flekillerde de olsa, kad›n cinsinin erkeklere nazaran aciz durumda oldu¤unu vurgulay›p, bu durumun de¤iflmesi için, kad›nlar›n bir araya gelip haklar›n› elde etmek için mücadele etmeleri gerekti¤ini savundular. Seçilen metinlerde de aç›kça görülece¤i gibi, bu kad›nlar›n cinsler aras› güç eflitsizli¤ini çözümlemede kulland›klar› kavramsal araçlar ve çözüm önerileri, dünyada yükselmekte olan Birinci Dalga feminist hareketin kuramsal çerçevesiyle paralellikler gösteriyor. Derlemede özellikle bu befl kad›na yer verilmesinin en önemli nedeni, Osmanl› Ermeni toplumunda kad›n haklar›yla ilgili talepleri gündeme getirip, bu haklar›n elde edilmesi için cemiyetler, dergiler, gazeteler kuran, romanlar, öyküler, oyunlar, fliirler yazan öncü kiflilikler olmalar›d›r. Modernleflme ve ilerleme ad›na Bat›’ya yönelmifl olan pek çok Ermeni ayd›n› gibi bu kad›nlar da Frans›zca biliyordu; dolay›s›yla Frans›z feminist literatürünü yak›ndan takip ediyorlard›. Ayn› zamanda birer Osmanl› ayd›n› olan bu kad›nlar, Osmanl› toplumunun Ermeni olmayan ayd›nlar›yla da zaman zaman iliflki kuruyorlard›. Bu ba¤lamda, Ermeni kad›nlar›n feminizm anlay›fl›n›n pek çok farkl› kaynaktan beslendi¤i söylenebilir. Ancak Türkiye’de bugüne kadar bu tarihsel olguyu görünür k›lacak çal›flmalar maalesef yap›lmad›. Bu derlemede yer alan, Belinda Mumcu ile birlikte yazd›¤›m›z “Hayganufl Mark’›n Hayat›, Düflünceleri ve Faaliyetleri, Feminizm: Bir Adalet Feryad›” adl› makalede de belirtti¤imiz gibi, Osmanl› ve Türkiye kad›n hareketi tarihçili¤i, Müslüman/Türk ayd›n kad›nlar d›fl›ndaki kad›nlar› tarihin öznesi olarak görmedi. Bu derlemede, Lerna bu eksikli¤i, “Bir Yoklu¤un Anatomisi” bafll›kl› makalesinde, Michel-Rolph Trouillot’nun kavramsallaflt›rd›¤› sessizlefltirme mekanizmalar› ba¤lam›nda çözümlerken, Ermeni (Rum, Yahudi, Çerkes, Süryani, Arap vs.) kad›nlar›n Osmanl› kad›n hareketi tarihine nas›l dahil edilebilece¤i yönünde ipuçlar› veriyor. Derlemede, ad› geçen kad›nlar›n Ermenice kaleme ald›¤› yaz›la14 Sunufl r›n yan› s›ra, onlarla ilgili akademik çal›flmalara da yer verildi. Derlemenin S›rpuhi Düsap ve Zabel Asadur (Sibil) ile ilgili bölümleri, flimdiye kadar Ermeni feminist edebiyat›yla ilgili en kapsaml› akademik çal›flma olan Victoria Rowe’un A History of Armenian Women’s Writing: 1880-1922 (Bir Ermeni Kad›n Edebiyat› Tarihi 1880-1922) kitab›ndan çevrildi. Zabel Yesayan’la ilgili makaleyi ise, Budapeflte’deki Central European University’de Ermeni kad›n hareketleri konusunda yürüttü¤ü doktora çal›flmas› kapsam›nda Ermenistan’daki arflivlerde Yesayan’la ilgili detayl› incelemeler yapm›fl olan Hasmik Khalapyan bu kitap için ‹ngilizce olarak kaleme ald›. Elbis Gesaratsyan’›n yaflam›yla ilgili bilgi, kendisi hakk›nda yaz›lm›fl en detayl› kaynak olan, Yeprem Bo¤osyan’›n Hay Kh›mpakruhiner (Ermeni Kad›n Gazeteciler) adl› eserinden al›nd›. Gesaratsyan’›n tek kitab› olan Namagani ar Intertsaser Hayuhis’ten (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar), onun, cinsler aras›ndaki eflitsizli¤in nedenlerini çözümledi¤i ve toplumun ileri gitmesi için kad›n›n özgürleflmesi gerekti¤ini, bunun da e¤itim yoluyla mümkün olaca¤›n› iddia etti¤i bölüm seçildi. S›rpuhi Düsap’›n ilk roman› Mayda’dan, onun, aflk, evlilik ve aileyle ilgili fikirlerini yans›tan, toplumsal bask›lar› dillendirirken nas›l bir feminist proje önerdi¤ini gösteren sat›rlara yer verildi. Düsap’›n di¤er iki roman›n›n ve kurucusu oldu¤u T›brotsaser Hayuhyats Ingerutyun’un+ (Okulsever Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) çal›flmalar›n›n detayl› çözümlemesini Rowe’un makalesinde bulmak, böylelikle Düsap’›n romanlar› yoluyla ortaya koydu¤u savlar ve aktivist kiflili¤iyle ilgili bütünlüklü bir fikir edinmek mümkün. Düsap’›n, derlemeye dahil edilen, kad›nlar›n meslek sahibi olmas›yla ilgili Ganants Ankordzutyun› (Kad›nlar›n Çal›flmamas›) adl› makalesi ise, onun, toplumsal dönüflüm sürecine fikir yaz›lar› yoluyla müdahil olmaya çal›flt›¤›n› ve dönemin ayd›nlar› aras›nda güçlü bir figür olarak var oldu¤unu gösteren önemli bir tan›kl›kt›r. Düsap, kendinden sonra gelen tüm Ermeni feministlere örnek 15 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar olmufltur. Söz gelifli Sibil, Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’u+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti), Düsap’›n izinden giderek kurmufltur. Sibil’in 1909’da ‹stanbul’da bir toplant› s›ras›nda yapm›fl oldu¤u, bu kitapta bir bölümü yay›mlanan konuflmas›, kad›nlar aras›nda e¤itim alan›ndaki örgütlü dayan›flman›n ve kad›nlar›n inisiyatifi ile bafllat›lm›fl olan bu giriflimin Ermeni milleti içinde genifl bir kitleye yay›ld›¤›n›n kan›t›d›r. Ermeni edebiyat›n›n önde gelen flairlerinden olan Sibil, bu derlemede romanlar›yla, çevirileriyle, dilbilgisi ve edebiyat kitaplar›yla Modern Ermenicenin yerleflmesinde önemli rol oynam›fl yazarlardan biri olmaktan ziyade, e¤itimci ve kad›n haklar› aktivisti kimlikleriyle yer almakta. Y›llarca ‹stanbul, Selanik ve Anadolu’daki Ermeni okullar›nda ö¤retmenlik yapm›fl olan Sibil’in yetifltirmifl oldu¤u bir ayd›n kad›n kufla¤›ndan, hatta bir “Sibil Ekolü”nden bahsetmek mümkün. Örne¤in, Osmanl› ve Türkiye tarihinin en uzun süreli kad›n dergisi Hay Gin’in (Ermeni Kad›n›) yay›nc›s› Hayganufl Mark, Esayan Okulu’nda+ Sibil’in ö¤rencisi olmufl, ona olan flükran borcunu defalarca dile getirmifltir. Sibil, kendisini feminist olarak adland›rmasa da, dönemin ulusalc› talepleriyle flekillenmifl kendine has bir feminizm anlay›fl›na sahipti. Sibil’in feminizm anlay›fl›, A¤ç›gan m› Sird› (Bir K›z›n Kalbi) adl› roman›n›n yan› s›ra, bu kitapta bulaca¤›n›z Nor Gin› (Yeni Kad›n) bafll›kl› makalesinde ve Ange¤dz Feminizm (Samimi Feminizm) adl› piyesinde takip edilebilir. Sibil, Digin Düsap ir S›rahin Meç (Bayan Düsap’›n Salonunda) adl› yaz›s›nda, Zabel Yesayan ise Digin Düsap yev Tovmas Terziyan (Bayan Düsap ve Tovmas Terziyan) adl› yaz›s›nda Düsap’tan ne kadar etkilendiklerini anlat›rlar. Bu iki yaz›, bu kitaba, farkl› dönemlerde faal olmufl feminist Ermeni kad›nlar aras›nda kiflisel destek ve fikirsel etkileflim temelinde nas›l bir ba¤ oldu¤unu göstermek amac›yla dahil edildi. Kitaptaki Yesayan makaleleri, onun Anadolu Ermenileri’nin katliamlar sonras› gittikçe kötüleflen durumu hakk›nda ne kadar kayg›l› oldu¤unu ve Anadolu’da Ermeni çocuklar için yetimhane 16 Sunufl ve okullar kuran Ermeni kad›n cemiyetlerini ne kadar önemsedi¤ini gösterir. Sosyalist durufluyla, bu derlemede sözü edilen di¤er kad›nlardan farkl›laflan Yesayan’›n, s›n›f kategorisini toplumu anlamak için bir çözümleme arac› olarak kulland›¤› da bu makalelerden takip edilebiliyor. Yesayan, Ermeni edebiyat› tarihinde hakk›nda en çok yaz›lm›fl kad›n yazar olmas›na ra¤men, onun bar›fl yanl›s› duruflu ve bu yöndeki çal›flmalar› bugüne dek pek gün yüzüne ç›kmam›flt›r. Burada yay›mlanan, Balkan Savafl›’n›n ilk günlerinde ‹stanbul’daki hâkim ruh halini yans›tt›¤› Pavagan e! (Yeter! ) yaz›s›, onun bir Osmanl› ayd›n› olarak savafla ve militarizme, s›n›f ve toplumsal cinsiyet perspektifleriyle yaklaflt›¤›n› ve belki de döneminin çok ilerisinde tahlillerde bulunmufl oldu¤unu gösterir. Yesayan, Khalapyan’›n yaz›s›nda da ifade edildi¤i gibi, merkezi Fransa’da bulunan Ligue des femmes pour la Paix par l’Education’un (E¤itim Yoluyla Bar›fl ‹çin Kad›n Cemiyeti) üyesiydi; Gin›… Kha¤a¤utyan Hamar (Kad›n… Bar›fl ‹çin) makalesinde bu cemiyetin faaliyetlerinden ve kad›nlar›n annelik üzerinden toplumsal bar›fl›n sa¤lanmas›nda nas›l aktif bir rol üstlenebileceklerinden bahseder. Ermeni toplumunun ac›lar›n› derinden yaflayan ve kendisini bu ac›lara derman bulmaya adam›fl bir ayd›n›n gerçekçi ve güçlü bir bar›fl talebini dillendirmifl ve Ligue de Solidarité des dames Ottomanes (Osmanl› Kad›n Dayan›flmas› Cemiyeti) adl› bir dernek kurma girifliminde bulunmufl oldu¤u bilgisi, Türkiye’de bar›fl mücadelesinin yaz›lmam›fl tarihinin önemli sayfalar›ndan birini gözler önüne sermekte. Hayganufl Mark’›n, Dz›pankner Giyankes (Hayat›m›n Dalgalar›) bafll›kl› otobiyografisi, 1954’te edebi hayat›n›n 50. y›l› vesilesiyle bir kutlama toplant›s› düzenleyen kad›nlar taraf›ndan haz›rlanan Hayganufl Mark: Giyank›n u Kordz› (Hayganufl Mark: Hayat› ve Eserleri) adl› kitaptan al›nd›. Bu metinde, Mark’›n dönemin di¤er ayd›nlar›yla kurdu¤u iliflkiler a¤›rl›kl› olarak yer al›yor. Bu yaz›, Ermeniler aras›nda kad›n hareketine dair alg›laman›n, de¤iflen siyasi koflullarla birlikte nas›l farkl›laflt›¤› konusunda da de¤erli veriler içeriyor. Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar F: 2 17 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, Hayganufl Mark, Hay Gin (Ermeni Kad›n›) adl› kad›n dergisini on dört y›l boyunca aral›ks›z olarak yay›mlad›. Bu derginin, Mer Campan (Yolumuz) bafll›kl› ilk baflyaz›s›, derginin, kad›nlara dair taleplerini dile getirirken “ulusal yeniden do¤ufl” hareketinin söylemini kulland›¤›n› gösteriyor. Mark’›n burada yay›mlanan di¤er dört baflyaz›s›, onun feminizm anlay›fl›n›, kad›nlar›n gündelik sorunlar›n› çözme yolundaki önerilerini ve Türkiye’deki kad›n hareketiyle ilgili görüfllerini dile getirirken, Belinda Mumcu ile birlikte kaleme ald›¤›m›z Hayganufl Mark’la ilgili makale, onun feminist söyleminin temel ö¤elerini ve bunlar›n dönemin Müslüman Türk feministlerinin söylemiyle kesiflti¤i noktalarla ilgili analizi içeriyor. * Elinizdeki kitap uzun bir sürecin, kolektif çal›flman›n ve büyük bir hevesin ürünüdür. Öncelikle, Aras Yay›nc›l›k’a bu kitap projesini bize önerdi¤i ve en bafl›ndan beri bizi destekledi¤i için müteflekkiriz. Kitab› titizlikle yay›na haz›rlayan arkadafl›m›z Rober Koptafl’a teflekkür borçluyuz. Rober, sadece yay›nc› olarak de¤il, tarihçi yönüyle de bu kitaba eflsiz katk›larda bulundu. Victoria Rowe, kitab›n›n iki bölümünün bu derlemede çevrilip yay›mlanmas›na izin verdi; Hasmik Khalapyan, kaleme ald›¤› makalenin yan› s›ra, Zabel Yesayan ve Sibil’le ilgili yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda ulaflt›¤› baz› belgeleri ve burada yay›mlanan metinleri bizimle paylaflt›. Zülal K›l›ç, Satenik Alanyan, Anjel Selver Çekem, Takuhi Tovmasyan, Payline Tovmasyan, Maral Aktokmakyan, Talar fiilelyan ve S›rpuhi Bilal, yapt›klar› çevirilerle bu kitab›n gerçekleflmesini mümkün k›ld›lar. Va¤arflag Seropyan, Mardiros Merdino¤lu ve Zeynep Kutluata kitab›n çeflitli bölümlerini okuyarak de¤erli yorumlarda bulundular. Erivan’daki Ye¤ifle Çarents Edebiyat ve Sanat Müzesi çal›flanlar›ndan Anahid Asdoyan, Venedik Üniversitesi Ermeni Dili ve Edebiyat› Bölümü baflkan› Bo¤os Levon Zekiyan, Paris’teki Nubaryan Kütüphanesi müdürü Raymond Kevorkian ve Beyrut’taki Haygazyan Üniversitesi Kütüphanesi görsel ve yaz›l› kaynaklar›n sa¤lanmas›nda önemli yard›mlarda bulundular. 18 Sunufl Yaklafl›k sekiz y›l önce, Ermeni kad›nlar›n geçmiflteki feminist mücadelesinin fark›na varmam›z› sa¤layan ve y›llarca en büyük destekçilerimizden olan usta yazar Yervant Gobelyan’a, çal›flmalar›m›z boyunca bize her türlü kayna¤› sa¤layan Sarkis Seropyan’a ve AGOS gazetesine, kaynak ve fikirleriyle bizi her zaman destekleyen hocalar›m›z Silva Kuyumcuyan, fio¤er Çaparyan ve Elizabeth Frierson’a; Osmanl›/Türkiye tarih çal›flmalar›nda Ermeni kad›n hareketinin tarihinin bafll› bafl›na bir akademik çal›flma alan› oldu¤unu vurgulay›p bizi bu yönde teflvik eden ve bu kitab› okuyup yorumlar›n› sunan Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden hocam›z Nükhet Sirman’a; Ermeni kad›nlar›n›n deneyimlerini anlama çabalar›na birlikte bafllad›¤›m›z, bu derlemeye konu olan kad›n yazarlar›n eserlerini etüt ederek bu alanda birbirimizi gelifltirmeye çal›flt›¤›m›z arkadafllar›m›z Delal Dink, Neda Bebiro¤lu, Belinda Mumcu, Arusyag Koç, Sarem Külegeç, Selina Özuzun ve Sibel Acemo¤lu’na teflekkürü borç biliriz. Kimlikleri bu kitapta anlat›lan tarihle ve onun yoklu¤uyla flekillenmifl bütün kad›nlara… 19 ELB‹S GESARATSYAN 1830, ‹stanbul - 1911, Kahire Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar Elbis Gesaratsyan ve Gitar* Yeprem Bo¤osyan 1830 y›l›nda ‹stanbul’un Befliktafl semtinde do¤an1 Elbis Gesaratsyan Türkiye’de ilk Ermeni kad›n gazeteci olarak kabul edilir. 1 A¤ustos 1862’de Gitar adl› ilk Ermeni kad›n dergisini Y. G. D. (Yelbis Garabedyan Do¤ramaci) Hayguhi mahlas›yla yay›mlamaya bafllam›flt›r. Arafl›rmac› Hrand Asadur, Gesaratsyan’›n dergisini bir takma adla yay›mlamas›n› “Belli ki giriflimi zaman›n koflullar›nda al›fl›lmad›k bir durum olarak görülüyordu; bunun sonucunda da gerçek ad›yla ortaya ç›kmaya cesaret edemedi.” sözleriyle de¤erlendirir.2 Derginin künyesinde “Gitar, Ayl›k Dergi, Ermeni K›zlar›na Davet” slogan› yer al›yordu. Küçük boy sekiz sayfadan oluflan derginin amac›, “Ermeni kad›nlar›nda milli duygular› uyand›rmak, onlara e¤itim sevgisi, terbiye ve medeniyet afl›lamak”t›. Derginin ilk say›s›nda Gesaratsyan’›n Vokin Hayrenasirutyan (Vatanperverlik Ruhu), Ar Oriort›s (Genç K›zlara), Ingerutyan Okdagarutyun› (Topluma Hizmet), ‹ravunk› i Kordz T›nel› Hant›knutyun çe (Hakk›n› Kullanmak Küstahl›k De¤ildir) bafll›kl› yaz›lar yer alm›flt›r. Gesaratsyan bu son yaz›da dergi ç›karma giriflimi hakk›nda Ermeni toplumu içerisinde oluflan tepkilerden ve önüne ç›kar›lan engellerden duydu¤u hayal k›r›kl›¤›n› dile getirmifltir. Paris’te iki haftada bir yay›mlanan Arevmudk+ (Bat›) gazetesinin editörü Isdepan Vosganyan+ 1864’te Gesaratsyan’a karfl› a¤›r elefltirilerde bulunmufltur.3 Ancak o s›rada Gitar’›n yay›n› bir y›ldan beri zaten durmufl oldu¤una göre, Hrand Asadur’un Gitar’›n kapan- * M›khitaristler Birli¤i’ne mensup Peder Yeprem Bo¤osyan’›n 1953’te Viya- na’da bas›lan Ermenice Hay Kh›mpakruhiner (Ermeni Kad›n Gazeteciler) adl› kitab›n›n Gesaratsyan’la ilgili bölümünden (s. 11-20) özet çeviri. 22 Elbis Gesaratsyan mas›na Vosganyan’›n yazd›¤› sert elefltirinin neden oldu¤u yönündeki tespiti do¤ru de¤ildir.4 Di¤er yandan Masis+ derginin yay›mlanmas›n› memnuniyetle karfl›lam›fl, Ermeni k›zlar›n›n ve ailelerinin e¤itimine adanm›fl bir faaliyette bulunan ve Ermeni milleti içinde bir ilki gerçeklefltiren Gesaratsyan’›n teflvik edilmesi gerekti¤ini savunmufltur.5 Mecmua-i Havadis’te+ Hovsep Vartan Pafla+ da Gitar’›n yayg›nlaflarak geliflmesini ve Ermeni kad›nlar› için faydal› olmas›n› diledi¤ini yazar.6 Me¤u’da+ (Ar›) 20 Temmuz 1862’de övgü ve iyi dileklerin dile getirildi¤i bir yaz› yay›mlan›r. Me¤u ayr›ca Gitar’a abone olma koflullar›n› (“alt› ayl›k 40 kurufl”) ve derginin abone sorumlusu K. Bardizbanyan’›n adresini de (“Büyük Yeni Han, yukar› kap›, no 2”) yay›mlar. Me¤u, Gesaratsyan’a cesaret verici bir üslupla, aile e¤itimi ve annelerin sorumluluklar› üzerine yazabildi¤i kadar çok yaz› yazmas›n› ve milletin kad›nlar›n›n anlayaca¤› sade bir dil kullanmas›n› ö¤ütler.7 ‹zmir’den Krikor Çilingiryan+ yazar›n cesaretini över, düflünmenin ve kamusal alanda konuflman›n kad›nlar›n hakk› oldu¤u konusunda onu destekleyerek dergiye süreklilik diler.8 Ancak Gitar, yedi say› ç›kt›ktan sonra, 1 fiubat 1863’te yay›n›na son verir. Bunun nedeni, abonelerin ve okurlar›n yetersizli¤idir. Masis’te, 1874’te yay›mlanan bir yaz›da Gitar’›n yay›n›n›n durmas›n›n yaratt›¤› üzüntü dile getirilirken, onun yeteri kadar desteklenmemifl olmas› elefltirilir.9 Gesarastyan, Gitar’da yay›mlad›¤› makalelerin yan› s›ra, 1879’un aral›k ay›nda Namagani ar Intertsaser Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar) bafll›kl› bir kitap yay›mlar ve onun sat›fl›ndan elde edilecek geliri, muhtemelen üyesi de oldu¤u Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’a+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) ba¤›fllar.10 Gesaratsyan’›n ayr›ca ‹stanbul Ermeni çevrelerinde o dönemde moda haline gelen Bat› usulü dansl› e¤lenceleri elefltirdi¤i Yerçanig Jandakhd (Mutlu Veba, Masis’te) ve Aberçanig Amusnutyan Badcar› (Mutsuz Evlili¤in Nedenleri, Dza¤ig’de+ [Çiçek]) adl› makaleleri yay›mlanm›flt›r.11 Yazar Dikran Gamsaragan’›n+ teyzesi oldu¤u bilinen12 Gesaratsyan hayat›n›n sonlar›na dek ‹stanbul’da yaflam›fl, 1911’de ‹skenderiye’de bulunmufl, hayat›n› da orada kaybetmifltir.13 23 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar Notlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 24 Teotig, Amenun Daretsuyts› (Herkesin Y›ll›¤›), (‹stanbul, 1911), s. 267. Hrand Asadur, “Gitar,” Dza¤ig (Çiçek), (‹stanbul, 1906), s. 289. Isdepan Vosganyan, Arevmudk (Bat›), (Paris, 1864), no 2, s. 10-13. Asadur, a.g.e. Masis, (‹stanbul, 1862), no. 547. Hovsep Vartan(yan) Pafla, Mecmua-i Havadis, (‹stanbul, 1862), no 458. Me¤u (Ar›), (‹stanbul, 1862), no 168, s. 165. Krikor Çilingiryan, Dza¤ig (Çiçek), (‹zmir, 1862), no 43, s. 360. Ayr›ca, Karun Hayasdani (Ermenistan Bahar›), (‹zmir, 1862), s. 104; Masis, 1863, no. 582. Masis, 1874, no. 1594. Masis, 1879, no. 2499-2500. Dza¤ig, (‹stanbul, 1906), s. 453-455. Teotig, a.g.e., s. 267-268. a.g.e., s. 268. Elbis Gesaratsyan E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar* Bizim cinsimize neden zay›fl›k yak›flt›r›l›r? Sevgili k›z kardeflim, Millet sevgisi, dolay›s›yla toplum sevgisi konusundaki hassasiyetini bildi¤imden, cinsimizin içinde bulundu¤u iç aç›c› olmayan durumu ve bunun nedenleri konusunda muhakkak kafa yormak istedi¤ini dikkate alarak, ben de bu konudaki ilgimi tatmin etmek üzere, düflüncelerimi sana ulaflt›rmaya çal›fl›yorum. ‹nsanlar›n ilk ve bafll›ca görevi kendi cinsinin, yani hem erkek hem de kad›n cinsinin, birlikte an›ld›¤›nda insan cinsinin, geliflimine ve e¤itimine yönelik özen ve çaba göstermek de¤il midir? Ama ne yaz›k ki beni fazlas›yla s›kan flafl›rt›c› bir durumla karfl› karfl›yay›z: ‹nsan cinsi çok eskiden beri kendi bedeninin yar›s›n› gereksiz bir uzuv say›p onun do¤al yeteneklerini gelifltirmek konusunda ilgisiz kalm›flt›r; yani gerekli talim ve terbiyeye önem vermeyip bu yararl› parças›n› neredeyse köle olarak kullan›p afla¤›lam›flt›r. Bu flekilde cinsin tamam› daha iyiye gidebilir mi? Ac›kl› bir durum, çünkü bafl›ndan beri cinsin yar›s›n›n soylu yetenekleri göz ard› edilerek kutsal haklar› kurban edilmifl, bundan cinsin tamam› zarar görmüfltür. Neden kad›n›n meflru özgürlü¤ü elinden al›n›p, Amerika’daki siyahlar ve beyazlar aras›ndaki ayr›m gibi, erkek ve kad›n cinsi aras›nda büyük bir ayr›m süregelmifl, böylece kad›n cinsi bütün yete- * Elbis Gesaratsyan, Namagani ar Intertsaser Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar), (‹stanbul, 1879), s. 17-31. Ermeniceden çeviren: Satenik Alanyan. 25 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar neklerinden mahrum kalarak eli kolu ba¤lanm›fl ve zavall› bir konuma itilmifltir? Do¤an›n harikalar›na, bitkilere, madenlere vs. bakt›kça büyük ac› duyuyorum; çünkü diflilerin belirli özelliklerine do¤al olarak yer ve de¤er verildi¤ini görüyorum; oysa ne gariptir ki insanl›¤›n önemli bir parças› benzer bir ilgi görmeden, pislik ve gereksiz bir madde say›l›p, özgün yeteneklerinden mahrum, türlü çeflitli esaret alt›nda geçen yürekler ac›s› bir yaflama mahkûm edilmifltir. Öyle ki, geçmifle bakt›¤›m›zda, haklar›m›z›n birçok korkunç fikire kurban edildi¤ini görürüz. Kimileri kad›n cinsini köle olarak görmüfl, kimileri hayvan yerine koyup dilini bile özgürce kulland›rmam›fl, kimileri yar›m insan, yani bedenen insan ama zihnen hayvan saym›fl vs. vs. Bu nefret edilesi fikirlerin hüküm sürdü¤ü ça¤lar boyunca manevi yetenekleri bask› alt›na al›nan zarif cins fliddetli darbeler alt›nda iyice zay›flam›flt›r. Bu fikirlerin k›r›nt›lar› bizi hâlâ bask›s› alt›nda tutuyor dersek yan›lm›fl olmay›z… Öyle ki, üzülmek gerek, sevgili kardeflim, çünkü topal veya kör do¤mak ile k›yaslayacak olursak, fliddet ve zor yoluyla bu hale gelmek çok daha tüyler ürperticidir; oysa ilgi gösterilmesi halinde millete faydal› biri olabilirdi. ‹flte bizim irsi hastal›¤›m›z›n nedeni do¤adan de¤il, bizim güçlü denilen parçam›zdand›r ve bu salg›ndan bizim Milletimiz de etkilenmifltir. Ayd›nl›k milletleri örnek alaca¤›na komflu barbar Milletleri örnek alm›flt›r. Demem odur ki, siyasi kör yasalar bizi ac›kl› duruma düflürmüfltür. Gerçi flimdi durum de¤iflmifl, bu bask›c› yasalar gerilemifl, bizi ezen eller gevflemifl, flüphesiz bizim için gün do¤maya bafllam›flt›r; çünkü zaman bizi özgürlü¤e davet ediyor. Ama biz henüz güçsüzüz, a¤›r ad›mlarla yürüyoruz ve öncüye ihtiyaç duyuyor, ad›mlar›m›z›n güçlenmesi için s›¤›nak ar›yoruz; çünkü eskinin kabu¤una çekilmiflli¤i nedeniyle baflar›yla ileri at›lmay› gerçeklefltiremiyoruz. Bu durumda bize insaf ve ac›ma duygusu gerek, aksi halde kör hizmetlerle vakit geçirip sefil yaflam›m›z› sürdürece¤iz. Öyle ki, sevgili K›z Kardeflim, bu görüfllerimi dikkate alarak, lüt26 Elbis Gesaratsyan fen durumumuzu iyilefltirmek konusundaki düflüncelerinle beni mutlu et. Cinsimize iliflkin e¤er yanl›fl bir görüflüm olmuflsa onu senin do¤ru muhakemene sunar, yararl› fikirlerini beklerim. Özlemle Arkadafl›n Sevgili K›z Kardeflim, Cinsimizin geri kalm›fll›¤› karfl›s›nda ac› duyup bu gerili¤in nedenlerini inceleyerek ç›k›fl yolu ve çare aramak konusundaki görüflünü övgüye lay›k buluyorum. Bu gerili¤in bafll›ca sebebinin erkek cinsinin durumumuza ac›may›fl› ve ilgi göstermeyifli oldu¤u yönündeki duygunu paylaflmakla birlikte flu görüfllerimi dikkatine sunmak istiyorum. Do¤al ve kutsal her yasa insanlar›n yard›mlaflarak yaflamalar›n› ve güçlünün daima zay›fa yard›m etmesini öngörür. Bu do¤al duygu reddedilemez; ancak iflleyiflinde durum ve sebep ba¤lant›s› söz konusudur. Ç›lg›n›n biri bile bile ölümcül bir tehlikeye at›l›r ya da aln›ndaki paha biçilmez mücevherleri ayaklar alt›na al›rsa veya kendi servetini sa¤a sola saç›p sefil ve zavall› bir yaflama mahkûm olursa baflkalar›ndan kendisine ac›malar›n› isteyebilir mi? Bilerek tehlikeye at›lan biri yard›m eli isteyebilir mi? Körler k›lavuza ihtiyaç duyar, acizler yard›m eline. Bile bile kendini yoklu¤un kuca¤›na atanlar›n baflkas›ndan yard›m istemeye hakk› olmaz. Peki o insan›n iyiyi, kötüyü, kendine yararl› ve zararl› olacak fleyleri ay›rt etme duygusu ve muhakeme gücü yok mudur? Mant›ktan nasibini almam›fl farkl› bir insanl›¤a m› mensuptur veya zihinsel yetenekleri geliflmemifl midir? Asla. “Zarar›n kendindendir. Kendine verdi¤in zarar›n yan›nda baflkalar›ndan gördü¤ün zarar hafif kal›r.” B›rakal›m bizi sefil eden geçmiflin kör yasalar›n›n dayatmalar›n› bir yana; flimdi zaman›m›z›n yaflayan ruhu cesaret verici sesini yükseltiyor, flafak do¤uyor. Ve biz uyufluk halimizi sürdürüyor, gözümüzü aç27 Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar mak istemiyoruz. Yersiz rüyalarla oyalan›p kendimizi mutlu san›yoruz. Neden bizim cinsimiz silkinip gerçek mutlulu¤u talep etmiyor? Neden bilerek haklar›ndan feragat edip zavall› konumunu sürdürüyor ve kendi haklar›n› elde etmek konusunda ilgisiz kal›yor? Hani aln›nda e¤itimin süslü tac›, hani erdemlili¤in fl›k giysisi ve hani hak edilmifl görkem? Bunlar ço¤umuzun akl›na dahi gelmiyor. Sevgili arkadafl›m, flimdi ilerlemeden yoksun kal›fl›m›za ne sebep gösterebiliriz? Eski feylesoflar ça¤›nda do¤sayd›k, k›zlar›n okumas›n›n suç say›ld›¤› zamanlarda yetiflseydik, dilimizin susturuldu¤u, gözümüzün ba¤land›¤›, barbar ve ac›mas›z yasalar›n hükmü alt›nda do¤sayd›k, o zaman üzüntü verici durumumuz bir ölçüde mazur görülebilirdi. Geçmiflle k›yasland›¤›nda bugünü cinsimiz için alt›n ça¤ sayabiliriz; öyle ki bizim için art›k yeni bir yaflam tarz› da mümkündür. Bugün erkek cinsi de karfl› cinsin kederini hissediyor ve onun manevi yaflam›n›n öneminin bilincinde olarak çare ve derman sunmak için çaba gösteriyor. Bunu zaman›m›z›n koflullar› da destekliyor. K›z okullar›n›n varl›¤›n›, kayda de¤er ilerleme çabalar›n› sevinçle karfl›l›yoruz. Milletsever gazetelerin teflvikleri, zaman›m›z›n meflru özgürlük ça¤r›s›, bütün bunlar durumumuzu iyilefltirmek için son derece yararl› bir ortam yarat›yor. Ama cinsimizin de (istisnalar bir yana) özgürlü¤ün sesine büsbütün kay›ts›z kald›¤›n› söyleyemeyiz. Ço¤u bu sese karfl›l›k verip özgürlü¤ü kucaklad›, hem de faydadan çok zarar görecek ölçüde ç›lg›nca ve tutkuyla; yani, ahlak ve basiret dizginlerini koparmay› sorumluluklar›n› yerine getirme vesilesi olarak görmektense, zararl› bir oyunca¤a çevirerek, bu hay›rl› geliflmenin itibar›n› zedelediler. fiunu söyledi¤imiz için bizi mazur görsünler: Hürriyetseverlerimiz var ki hür düflünce ad›na çok uygunsuz fleyler yap›yorlar. Düflüncesiz âlimlerimiz, bilgevari safsatac›lar›m›z, bofl kafa faallerimiz, süs püs içinde yak›fl›ks›z soytar›l›klarla bofl bofl övünenlerimiz, keselerini Avrupal›lar›n hazinelerine boflaltan keyfi ç›lg›nlar›m›z ve daha nelerimiz var! ‹flte arzu edilen hürriyet, onlar›n elinde, uygunsuz 28 Elbis Gesaratsyan tutumlar›na vas›ta olmufl bir halde yenik düflüyor. Ehil ellerde yüce ifller baflaran hürriyetin paha biçilmez hazinesi ona lay›k olmayan ellerde sapk›nl›klar›n›n arac› haline geliyor. Zaman›m›z›n müjdeledi¤i sese kay›ts›z kalanlar›m›z da az de¤il. Birçoklar› da hür düflünce ve ayd›nl›kç›l›¤› büyülü bir ses san›p ona kulaklar›n› t›k›yor, onu kendi kat› yasalar›na karfl› tehdit olarak alg›l›yor ve yaflamdan beklentileri olmadan, içinde bulunduklar› feci duruma kay›ts›z, sefaletten memnun, cehaletlerinin sonucu gönüllü esirler olarak mekanik bir flekilde yafl›yorlar. Ve iflte kendi durumumuzu bizzat bizler birçok bak›mdan yak›fl›ks›z yollarla sefillefltirmekteyiz; bunlar› bir baflka yaz›da ele almak üzere flimdilik bu kadarla yetinelim. Öyle ki, sevgili dostum, zaman›m›z›n koflullar› bize uygun f›rsatlar sunuyor ve art›k bask›c› yönetimler alt›nda esir de¤iliz. Elimiz kolumuz ba¤l› de¤il, kör kör dolaflmak yaraflmaz bize. ‹lerlemek için önümüzde uygun alanlar var. Biz hâlâ gerili¤e gömülmüflüz. Çaba göstermezsek, do¤al yeteneklerimizi inkâr ederek insanl›¤›n afla¤› parças› olarak addediliriz ve erkek cinsinin üzerinde bir yük say›l›p hakareti hak ederiz. ‹flte erkek ve kad›n aras›nda büyük bir ayr›m oluflturan nedenler ve bunlar karfl›s›nda derin ac› duyan özgürlükçü ruhunu paylaflan, Dostun Gerçekleri arayan sevgili dostum, Düflüncelerini yaz›l› olarak edinme flerefini tatmakla cinsimizin ac›nas› durumuna iliflkin kederime derman buldum. Ah, çoklar›n›n kay›ts›zl›¤›n› yürekten k›nayarak içinde bulundu¤umuz ac›nas› duruma hay›flanan sevgili dostumu okumak kederli sesime ortak oldu… Evet, düflüncelerine hak veriyorum; çünkü insan haklar›na sahip ç›kmal›. Haklar›n› savunmayan›n baflkas›ndan talep etmeye hakk› da olamaz. Fakat sevgili dostum, bizim cinsimiz hâlâ haklar›na tam 29