DSÖ Avrupa Bölgesi`nde Leishmaniasis durumu
Transkript
DSÖ Avrupa Bölgesi`nde Leishmaniasis durumu
DSÖ Avrupa Bölgesi’nde Leishmaniasis durumu Bu bilgi kitapçığı, altı bölümden oluşmaktadır ve halk sağlığı alanında çalışanlara yönelik olarak hazırlanmıştır. 2.Leishmania tatarcık vasıtasıyla bulaşır Hastalık nasıl bulaşır? Risk faktörleri nelerdir? 3.Leishmaniasis hastalığının özellikleri Belirtileri nelerdir ve nasıl tedavi edilebilir? 4.Leishmaniasis önlenebilir bir hastalıktır Korunmak için ne gibi önlemler alınabilir? 5.DSÖ neler yapıyor? DSÖ, bu konuda ne yapıyor ve nasıl destek alabilirsiniz? 6. Daha ayrıntılı bilgi için Daha ayrıntılı bilgiyle etkin önleme ve kontrol faaliyetleri ile ilgili kılavuzlara nasıl ulaşabilirsiniz? © DSÖ 1. Leishmaniasis Avrupa'da görülmektedir Avrupa ülkelerinde riskler nelerdir? Önemli mesajlar Leishmania, enfekte dişi tatarcıkların sokması ile insanlara bulaşan parazitik bir protozoandır. Leishmaniasisin üç klinik formu vardır: Visseral (hastalığın en ciddi formu), kutanöz (en yaygın form) ve mukokutanöz. Leishmaniasis, ihmal edilmiş ve bildirimi yetersiz yapılan bir hastalıktır. Leishmaniasis hastalık yükü, DSÖ Avrupa Bölgesi'nde yer alan pek çok ülkede yeterince önemsenmemektedir. İsrail, Türkiye, Türkmenistan ve Özbekistan Bölgede toplam vaka sayısının yaklaşık % 80'ine tekabül eden kutanöz leishmaniasisten en çok etkilenen ülkelerdir. Visseral leishmaniasis, özellikle Arnavutluk, Gürcistan, İtalya ve İspanya'da görülmektedir. Leishmaniasis genellikle yoksul insanları etkiler ve malnütrisyon, nüfusun yer değiştirmesi, kötü koşullarda barınma, zayıf bağışıklık sistemi ve diğer kaynakların yetersiz olmasıyla ilişkilendirilir. Hastalık; ormanların yok edilmesi, baraj inşası, sulama planları, kentleşme ve iklim değişikliğinin neden olduğu çevresel değişimlerle yakından ilişkilidir. Leishmaniasis, tedavi edilebilir ve iyileştirilebilir bir hastalıktır. 1. Leishmaniasis, Avrupa'da görülmektedir Leishmaniasis, DSÖ Avrupa Bölgesi'nde yer alan pek çok ülkede ihmal edilmiş ve bildirimi yetersiz yapılan bir hastalık olması nedeniyle hastalık yükü yeterince önemsenmeyen bir hastalıktır. Hastalığın insidansı ve dağılımı; parazit türlerinin özelliklerine, bulaş alanlarının yerel ekolojik özelliklerine ve insan davranışlarına göre değişiklik gösterir. Ev köpekleri, tilki, gerbil ve çakal rezervuar konakları arasında yer almaktadır. Bölgesel visseral and kutanöz leishmaniasis insidansının, leishmaniasisin küresel hastalık yükünün % 2'sinden az olduğu tahmin edilmektedir. Hastalığın üç ana formu mukokutanöz ve visseral. bulunmaktadır: Kutanöz, En yaygın form olan kutanöz leishmaniasis, dünya genelindeki vakaların %95'inin sebebini oluştururken bu vakalara esas olarak Akdeniz havzası, Orta Asya, Amerika kıtaları ve Orta Doğu'da rastlanmaktadır. DSÖ Avrupa Bölgesi'nde yer alan İsrail, Türkiye, Türkmenistan ve Özbekistan toplam vaka sayısının yaklaşık % 80'ine tekabül eden hastalığın bu türünden halihazırda en çok etkilenmiş ülkelerdir. Balkanlar, Güney Kafkasya ve Orta Asya da etkilen alanlar arasında yer almaktadır. DSÖ Avrupa Bölgesi'nde etkenler büyük ölçüde L. major, L. tropica ve L.infantum’dur. Avrupa'da kutanöz leishmaniasis için ana vektörler Phlebotomus sergenti ve Ph.Papatasidir. Mukokutanöz leishmaniasis vakalarının % 90'ı Çok Uluslu Bolivya Devleti, Brezilya ve Peru’dan bildirilmektedir. Visseral leishmaniasis (kala-azar olarak da bilinir), Hint yarımadası ve Doğu Afrika'da endemiktir. Kıtanın güney ve batı kısımları ile Balkanlar, Orta Asya, Güney Kafkasya ve Türkiye gibi ülkelerden bildirimi yapılan Avrupa'da, visseral leishmaniasis'e genellikle L. infantum neden olur. Bu vakaların büyük bir kısmı (yaklaşık %75'i) Arnavutluk, Gürcistan, İtalya ve İspanya'da görülmüştür. 1990'lı yılların ortası ile 2007 yılı arasında Gürcistan'da özellikle 5 yaş altı çocuklarda visseral leishmaniasis vaka sayısı, dokuz kattan fazla artarak 180 olmuştur. Ancak son yıllarda visseral leishmaniasis tanısı alan yetişkin hasta sayısı artış göstermiştir. Ayrıca antiretroviral tedaviler arttırılmadan önce HIV ile koenfeksiyon olduğu görülmüştür. İnsan leishmaniasisi, Güney Avrupa'nın bazı kısımlarında yeniden ortaya çıkan bir sorundur ve visseral leishmaniasis prevelansı istikrarlı bir şekilde artış göstermektedir (Şekil 1). Şekil 1. DSÖ Avrupa Bölgesi'nde endemik ve endemik olmayan visseral leishmaniasis alanları 2. Leishmania, tatarcık vasıtasıyla bulaşır Leishmaniasis, parazitik protozoa Leishmania türlerinin neden olduğu ve enfekte dişi tatarcıkların sokmasıyla insanlara bulaşan bir dizi hastalığı tanımlamaktadır. Memeli hastalığıdır ve kemirgenler ile köpekgiller ailesi gibi zoonotik rezervuar konaklardan bulaşır. Rezervuar konaklar arasında yer alan evde beslenen köpekler, veteriner hekimlik açısından büyük önem taşımaktadır. L. infantum anneden çocuğa, dişi köpekten yavrusuna ve ortak kullanılan şırınga vasıtasıyla bulaşabilir. Avrupa Bölgesi'nde etkeni L. infantum olan visseral ve kutanöz leishmaniasis ile ilgili kanıtlanmış ve şüphelenilen en önemli vektörler arasında Ph. alexandri, Ph. kandelakii, Ph. balcanicus, Ph.turanicus, Ph. halepensis, Ph. syriacus, Ph. longiductus, Ph. perfiliewi, Ph. perniciosus, Ph. ariasi, Ph. tobbi, Ph. transcaucasicus ve Ph. neglectus yer almaktadır. Kutanöz leishmaniasis te ise etkenler genellikle L. major, L. tropica ve L. infantum’dur. L. tropica'nın etken oluğu antroponotik kutanöz leismaniasis'in ana vektörü Ph.sergenti'dir. Ph. papatasi ise, L.major'un sebep olduğu zoonotik kutanöz leishmaniasis'in esas vektörüdür. Leishmania enfeksiyonu ile ilgili üç temel risk faktörü; sosyoekonomik koşullar, nüfus hareketliliği ve iklim değişikliğidir. Yoksulluk gibi sosyoekonomik koşullar, leishmaniasis riskini artırır. Yetersiz barınma ve ev içi hijyen koşulları (örn; atık yönetiminin olmaması, açık kanalizasyon), tatarcıkların üreme ve dinlenme alanlarını ve tatarcıkların insanlara erişim olanağını arttırabilir. Tatarcıklar, kan kaynağı bakımından zengin oldukları için kalabalık meskenleri severler. Açık havada ya da yerde uyumak da riski artırabilir. Malnütrisyon, enfeksiyonun visseral leishmaniasis enfeksiyonuna ilerlemesine sebep olur. Leishmaniasis salgınları, genelde insanların göç ederek ve taşınarak bulaş döngüsünün olduğu yerlere gitmesine neden olan nüfus hareketliliği ile ilişkilendirilir. Geniş çapta ormanların yok edilmesi, önemli bir faktördür: Evvelden orman olan alanlara yerleşmiş insanlar, vakaların hızla artmasına yol açabilecek tatarcıkların üreme alanlarına komşu hale gelebilirler. Kentleşme de bir risk faktörüdür. Leishmaniasis üzerine, iklim değişikliğinin de çok önemli etkisi vardır. Sıcaklık, yağış ve nem oranlarındaki değişimler; dağılımlarını, hayatta kalma sürelerini ve popülasyon büyüklüklerini değiştirerek tatarcıklara ve rezervuar konaklara etki edebilir. Sıcaklık değerlerinde yaşanan küçük dalgalanmalar, daha önce hastalığın endemik olmadığı alanlarda parazit bulaşına neden olabilen Leishmania protozoa'nın tatarcıklardaki gelişim döngüsü üzerinde ciddi etkiler oluşturabilir. Kuraklık, kıtlık ve sel felaketleri, insanların Leishmania bulaşı olan alanlara taşınmasına ve göç etmesine sebep olabilir. 3. Leishmaniasis hastalığının özellikleri Leishmania ile enfekte olan pek çok insanda hastalık meydana gelmez. Avrupa'da leishmaniasisin iki formu görülmektedir. Kutanöz leishmaniasis: En yaygın form olan kutanöz leishmaniasis, vücudun maruz kalan kısımlarında ülserlere neden olur ve hayat boyu kalıcı yaralar ve ciddi sakatlıklar bırakır. Visseral leishmaniasis: Tedavi edilmezse ölümle sonuçlanır. Düzensiz ateş nöbetleri, kilo kaybı, dalak ve karaciğer büyümesi ve anemi ile karakterizedir. Bu form genellikle belirti vermez. Malnütrisyon, bağışıklık sisteminin baskılanması ve HIV enfeksiyonu, hastaları bu hastalığa yatkın hale getirir. © CDC/Dr D.S. Martin Leishmaniasis, tedavi edilebilir ve iyileştirilebilir bir hastalıktır. Erken teşhis ve etkin tedavi ile olası sakatlık ve ölümlerin önüne geçilebilir. Leishmaniasis tedavisi, hastalığın formuna ve ilgili parazit türlerine bağlı olarak değişiklik gösterir. Özellikle visseral leishmaniasis'e yönelik oldukça etkili ve güvenli anti-leishmanial ilaçlar bulunmaktadır ve bu ilaçlara erişim imkanı günden güne artmaktadır. Leishmaniasis teşhisi konan tüm hastaların, vakit kaybetmeden ve eksiksiz bir şekilde tedavi edilmeleri gerekir. 4. Leishmaniasis önlenebilir bir hastalıktır Leishmaniasis'in önlenmesi ve kontrol altına alınabilmesi kombine müdahale stratejileri gerektirir çünkü hastalık bulaşı; insan konak, parazit ve tatarcık vektörü ve bazı vakalarda hayvan rezervuarın bulunduğu karmaşık biyolojik sistemlerde gerçekleşir. Önemli stratejiler arasında şunlar yer almaktadır: Taşıdıkları hastalığın bulaşını azaltmak ya da sona erdirmek amacıyla tatarcıkların özellikle ev içi koşullar altında sinek kovucuların, insektisit emdirilmiş cibinlikler © iStockphoto ve kişisel korunma yöntemleriyle kontrol altına alınması, Karmaşık bir yapıda olan ve bulunduğu koşullara uygun hale getirilmesi gereken rezervuar konakların kontrol altına alınması, Etkin halk sağlığı hazırlılıklığı ve müdahalesi için önemli olan etkili bir hastalık sürveyansı, Duruma özel iletişim stratejileri, önemli paydaşlarla işbirliği ve diğer vektörle bulaşan hastalık kontrol programlarıyla toplumun bu konuya yaklaşımını değiştirmede önemli bir rolü olan sosyal mobilizasyon ve ortaklıklar. 5. DSÖ neler yapıyor? DSÖ, leishmaniasis kontrolü ile ilgili çalışmalara hastalığın önlenmesi ve kontrolüne yönelik olarak uygulamaların izlenerek kanıta dayalı politika kılavuzları hazırlayıp stratejiler geliştirerek ve standartlar belirleyerek, salgınlara karşı önceden hazırlıklı olmak ve salgın anında müdahale etmek amacıyla sürdürülebilir, etkin sürveyans sistemleri ile programlarının oluşturulması konularında ulusal leishmaniasis kontrol programlarını destekleyerek, hastalığın önlenmesi ve tedavisine yönelik sağlık hizmetlerine herkesin erişebilmesini teşvik ederek, ilgili ortaklar, paydaşlar ve diğer kurumlar arasındaki işbirliği ve koordinasyonu güçlendirerek ve güvenli, etkili ve uygun fiyatlı ilaçlar, tanı araçları ve aşılar da dahil olmak üzere etkili bir leishmaniasis kontrolü ile ilgili araştırmaları teşvik ederek destek olmaktadır. Dünya Sağlık Asamblesi'nin almış olduğu WHA60.13 (2007) sayılı karar ve DSÖ Leishmaniasis Kontrolü Uzmanlar Komitesi'nin raporunda, DSÖ Avrupa Bölgesi'nde hastalık yükü ile ilgili güncel bilgilere acil derecede ihtiyaç duyulduğunun ve bölgesel ile ulusal düzeyde bu hastalık ile baş edilebilmesi için gerekli politika ve stratejilere zemin hazırlanması gerektiğinin altı çizilmiştir. Gürcistan, Tacikistan ve Özbekistan'da visseral ve kutanöz leishmaniasis ile ilgili yerel epidemiyolojik araştırmaları yapılmaktadır. Vektörle bulaşan hastalık nedir? Vektörle bulaşan hastalıklar, insan popülasyonunda yer alan patojenlerin neden olduğu hastalıklardır. Bu hastalıklar, vektörler tarafından yayılır. Vektörler; insandan insana veya hayvanlardan insanlara patojen bulaştırabilen canlı organizmalardır. Vektörlerin birçoğu, enfekte konaklardan (insan ya da hayvan) kan emdikleri esnada patojenleri de yutan ve bunları daha sonra kan emdikleri sırada yeni konaklara taşıyan kan emici böceklerdir. Sivrisinekler, en çok bilinen hastalık vektörleridir. Diğer vektörler arasında bazı kene, sinek, tatarcık ve pire türleri yer almaktadır. © DSÖ 6. Daha ayrıntılı bilgi için DSÖ dokümanları 1. Berg H van den, Velayudhan R, Ejov M. İstilacı sivrisinek vektörlerinin ve yeniden ortaya çıkan vektörle bulaşan hastalıkların sürveyansı ve kontrolüne yönelik bölgesel çerçeve 2014–2020. Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi; 2013 (http://www.euro.who.int/en/health-topics/communicable-diseases/vector-borne-and-parasiticdiseases/publications/2013/regional-framework-for-surveillance-and-control-of-invasive-mosquitovectors-and-re-emerging-vector-borne- diseases,-20142020). 2. Leishmaniasis'in kontrolü. DSÖ Leishmaniasis Kontrolü Uzmanlar Komitesi'nin toplantı raporu, Cenevre, 22–26 Mart 2010. Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü; 2011 (DSÖ Teknik Rapor Dizisi, No. 949; http://www.euro.who.int/en/health-topics/communicable-diseases/vector-borne-and-parasitic-diseases/ leishmaniasis/policy). 3. Leishmaniasis ve HIV koenfeksiyonu. Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü; 2014 (http://www.who.int/leishmaniasis/burden/hiv_coinfection/burden_hiv_coinfection/en). 4. Leishmaniasis. Bilgi formu No. 375. Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü; 2014 (http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs375/en/). 5. Leishmaniasis kontrolü ile ilgili stratejik çerçevenin ana hatlarının belirlenmesi. DSÖ toplantı raporu, Tiflis, Gürcistan, 16-18 Nisan 2013. Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi; 2014 (http://www.euro.who.int/en/health-topics/communicable-diseases/hivaids/publications/2014/outlining-astrategic- framework-on-leishmaniasis-control). 6. Leishmaniasis kontrolü ile ilgili Dünya Sağlık Asamblesi'nin almış olduğu WHA60.13 sayılı karar. On altıncı Dünya Sağlık Asamblesi, Cenevre, 14–23 Mayıs 2007. Kararlar ve ekler. Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü; 2007: 63–66 (WHASS1/2006–WHA60/2007/REC/1; http://www.who.int/leishmaniasis/resolutions/en/). Dış kaynaklar 1. Arce A1 ve ark. Leishmaniasisi'in İspanya'da yeniden ortaya çıkışı: 2009 ile 2012 yılları arasında Madrid'de görülen salgın Eurosurveillance. 2013;18(30):20546 (http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=20546). 2. Alvar J ve ark. Dünya genelinde leishmaniasis ve küresel insidans tahminleri. PLoS ONE. 2012;7(5):e35671. (http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0035671). 3. Assimina Z, Charilaos K, Fotoula B. Leishmaniasis: Göz ardı edilmiş bir halk sağlığı sorunu. Health Science Journal. 2008;2(4):196-205 (http://www.hsj.gr/volume2/issue4/3Leishmaniasis196-205.pdf). 4. Dujardin J ve ark. Vektörle bulaşan hastalıkların yayılımı ve leishmaniasis hastalığının ihmal edilmesi, Avrupa Yeni Ortaya Çıkan Enfeksiyon Hastalıkları. 2008;14(7):1013-18 (http://wwwnc.cdc.gov/eid/article/14/7/pdfs/07-1589.pdf). 5. Tatarcık haritalaması. Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi [internet sitesi]. Stokholm: Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi; 2013 (http://www.ecdc.europa.eu/en/healthtopics/vectors/vector-maps/Pages/VBORNET_maps_sandflies.aspx). 6. Gramiccia M ve ark. 1982 ile 2012 yılları arasında İtalya'daki visseral leishmaniasis hastalık yükü: 1989 ile 2009 yılları arasında ortaya çıkan çok yıllı salgınlar ile ilgili retrospektif bir analiz. Eurosurveillance. 2013;18(29):20535 (http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=20535). 7. Ready PD. Leishmaniasis'in Avrupa'da yeniden ortaya çıkışı. Eurosurveillance. 2010;15(1):19505 (http://eurosurveillance.org/images/dynamic/EE/V15N10/art19505.pdf). DSÖ Avrupa Bölgesi'nde Leishmaniasis durumu DSÖ Avrupa Bölge Ofisi UN City, Marmorvej 51 DK-2100 Kopenhag Ø, Danimarka http://www.euro.who.int