ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Transkript
ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1690 ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I Yazarlar Prof.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 1) Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3) Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3) Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8) Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5) Prof.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 6) Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7) Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Cezmi ERASLAN ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Kevser Candemir Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I ISBN 978-975-06-1393-7 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Sunufl ............................................................................................................ viii Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› ............................. 2 OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi ...... XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri ............................................................. Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran ...................................................... Buhran›n Sebepleri........................................................................................ OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700- 1838)............................................................... Lale Devri (1703-1730).................................................................................. I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ................................................................... III. Mustafa Dönemi (1757-1774) ................................................................. I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) ............................................................. XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin Özellikleri......................................... OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T ............................................................................................. Askerî Alanda Yenilikler .............................................................................. ‹dari Alanda Yenilikler.................................................................................. Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler.............................................................. Osmanl›-Frans›z Savafl›.................................................................................. Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›............................................................................ Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu ................................. II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) ....... Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................ M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› ......................... II. Mahmut Devri Yenilikleri ....................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 3 4 5 5 6 6 7 9 10 10 10 12 13 13 14 14 14 15 15 17 19 21 22 23 24 24 25 Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26 TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) ....................................... TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹ ................................................... Tanzimat Dönemi Meclisleri ......................................................................... Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri........................................ K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma .............................................................. ISLAHAT FERMANI ....................................................................................... Fermana Tepkiler .......................................................................................... Ferman›n Uygulanmas› ................................................................................. Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet Meclisleri........... Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›.................................................... EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI.............................................................. 1. ÜN‹TE 27 27 29 30 31 32 32 33 33 34 35 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler 93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) ................................................. Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas› .................................................... Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet ................................................... ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET ................................. 1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................... 1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri............................................................. Seçimler.......................................................................................................... Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›............................................................. II. Meflrutiyetin ‹lan› ...................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 3. ÜN‹TE Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54 I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET ..................................................... I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi ....................................................................................... E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri...................................................... II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN ÇALIfiMALARI ................................................................................................ 1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................ 1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan› ........................................................... II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri ............................................................... II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›.............. ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA ................................................................. Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp ................................... Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar› ................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 4. ÜN‹TE 36 37 37 39 40 41 42 43 45 47 48 49 50 50 52 55 60 62 65 66 68 68 71 74 74 75 78 80 81 84 85 86 Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 88 1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA ................. Deniz Afl›r› Sömürgecilik .............................................................................. Sanayi ‹nk›lab› ............................................................................................... EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI ............................ OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI” ........................... Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi ............................................................ I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER............................................................. Kafkas Cephesi ............................................................................................. Kanal Cephesi................................................................................................ Çanakkale Cephesi........................................................................................ 89 89 93 94 100 100 103 103 105 105 v ‹çindekiler Irak Cephesi................................................................................................... Galiçya Cephesi............................................................................................. Hicaz Cephesi................................................................................................ Filistin Cephesi .............................................................................................. Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 109 109 110 111 113 116 118 119 120 120 122 Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124 fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MÜTAREKES‹ .............................................................................................. Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen Bitirilifli .......................................................................................................... Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›........................................ TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ TEfiK‹LATLANMALAR.................................................................................... Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler ................... M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE KONGRELER.................................................................................................. Amasya Genelgesi ......................................................................................... Erzurum Kongresi ......................................................................................... Sivas Kongresi ............................................................................................... Bat› Anadolu Kongreleri ............................................................................... Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-› Millî ............ Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ....................................................... Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan Tedbirler ......... Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›.............................................. ASKERÎ GEL‹fiMELER .................................................................................... Kuva-y› Milliye Dönemi ................................................................................ Do¤u Cephesi .............................................................................................. Güney Cephesi .............................................................................................. Bat› Cephesi ................................................................................................. Düzenli Ordu Dönemi .................................................................................. ‹nönü Muharebeleri ..................................................................................... Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri.............................................................. Sakarya Meydan Muharebesi ....................................................................... Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi...................................................... ‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar› ........................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 125 125 127 128 130 130 132 133 134 135 136 138 138 139 141 141 141 142 143 144 145 146 147 149 152 155 157 159 160 160 161 5. ÜN‹TE vi ‹çindekiler 6. ÜN‹TE Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma (1920-1923)............................................................................... 162 MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE GEÇ‹fi ............................................................................................................. TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE ÖZELL‹KLER‹.... TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR ................... Yeflil Ordu...................................................................................................... Halk Zümresi ................................................................................................. Islahat Grubu................................................................................................. ‹stiklal Grubu................................................................................................. Tesanüd Grubu ............................................................................................. Müdafaa-i Hukuk Gruplar› ........................................................................... Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) .............. ‹kinci Grup .............................................................................................. CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹ PART‹LER ....................................................................................................... Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas› ................................................................... Türkiye Komünist F›rkas›.............................................................................. Cumhuriyet Halk F›rkas› ............................................................................... Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri..................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 7. ÜN‹TE 163 164 170 170 171 171 172 172 172 172 173 175 176 177 177 179 183 184 185 186 186 187 Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188 OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA EKONOM‹K DURUM .......................................................................................................... Tar›m .............................................................................................................. Sanayi............................................................................................................. Ulaflt›rma ........................................................................................................ D›fl Ticaret...................................................................................................... OSMANLILARDA PARA VE BANKA............................................................. Kamu Maliyesi ............................................................................................... M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLAR ...................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 189 190 192 194 196 197 199 200 203 205 206 207 207 208 ‹çindekiler Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210 YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E ............. Mudanya Mütarekesi ..................................................................................... LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI ................................................... Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler ................................................ SINIRLARIN TESP‹T‹ .................................................................................... Bo¤azlar ........................................................................................................ Adalar ............................................................................................................ AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER .............................................................. ‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER ................................................................... ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi ........................................................... Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›............................ Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli ................................................................ Ankara’n›n Baflkent Oluflu ............................................................................ CUMHUR‹YET‹N ‹LANI................................................................................. Cumhuriyetin Manas› .................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Cevap Anahtar›............................................................................. Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 211 211 212 214 215 216 217 218 219 220 220 220 221 221 224 226 228 229 230 230 231 vii 8. ÜN‹TE viii Sunufl Sunufl Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin y›la ulaflan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalar›ndan birisi hakk›nda ülke gençlerini bilinçlendirmek amac›yla verilmektedir. Tarihinin her döneminde mutlaka ba¤›ms›z bir devlete sahip olan Türk milletinin, kurdu¤u en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanl› Devleti idi. Bünyesinde her dilden, dinden, renkten insanlar› bar›fl içinde yaflatarak hakimiyetini dört k›taya geniflleten Osmanl› Devleti dönemine damgas›n› vurmufltu. Ancak XVII. as›rdan itibaren askeri alanda bafllay›p idari, siyasi ve sosyal alanlara yay›lan çalkant›lar içerisinde varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flm›flt›. Osmanl› Devleti XVII. ve XVIII. as›rlarda gerçeklefltirdi¤i reform çabalar›na karfl›n uluslararas› alandaki muhataplar›n›n güç ve zenginlik kayna¤› olan sömürü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlay›fl› dolay›s›yla uzak kalm›flt›. Bunun sonucunda çevresinde ve kendi topraklar›nda sömürü siyasetinin neticeleri ile karfl› karfl›ya gelmifltir. Sadece sömürü siyasetine ba¤lanamayacak kadar fliddetli ve kapsaml› olan Osmanl› karfl›t› sald›r›larda sivil halk da büyük ac›lar çekmifltir. 1877-1878 Osmanl›-Rus, 1897 Osmanl›-Yunan Savafllar›, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savafllar›n›n hemen tamam›nda büyük toprak kay›plar›na u¤ram›flt›r Bu savafllarda yaflananlar s›k›nt›lar, zorunlu göçler ve göçler s›ras›nda maruz kal›nan haks›zl›klar toplumsal travmalar oluflturmufltur. Uluslararas› iliflkiler ve tarih literatüründe “fiark Meselesi” olarak adland›r›lan Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› sürecini, Osmanl› co¤rafyas›nda birlikte yaflayan bir k›s›m Müslim ve gayrimüslim vatandafllar›n da kendi ba¤›ms›zl›klar› için uluslararas› aktörler ile iflbirli¤i yapmas› h›zland›rm›flt›r. Gerçekten de bu unsurlar›n söz konusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluflum ve geliflim sürecindeki politikalar›n› birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl› devletinin çok uluslu devlet yap›s›ndan milli devlet olmaya adeta zorland›¤› süreci ve politikalar› 19. ve 20. yüzy›llarda yaflananlar üzerinden okumak mümkündür. Birbiri ard›na yaflanan savafllar›n sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi ve yak›n geçmiflin tecrübeleriyle milletin do¤rudan kaderine sahip ç›kmaya bafllad›¤› yeni bir dönem de bafllam›flt›r. ‹flgal edilen ülke topraklar›n›n kurtar›lmas›n› hedefleyen bölük pörçük çabalar Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a ç›kmas›yla tek bir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluflunu hedefleyen milli mücadele’ye dönüflmüfltür. Osmanl› Devleti y›k›l›rken, Türk milleti, 19191922 aras› verdi¤i mücadeleyle, adeta küllerinden do¤an Anka Kuflu misali yeni Türk Devleti’ni kurmufltur. 19. ve 20.yüzy›llarda yaflananlar›n izleri ve hat›ralar› henüz taze iken, Türk ‹stiklal Harbi’nin öncesi ve sonras›ndaki sürecin yeni yetiflen nesillere de ö¤retilmesi ihtiyac› hissedilmifltir. 1933 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi’ne ba¤l› olarak kurulan ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü’nde Türk ‹stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur. Bu dersler 1981 y›l›ndan bu yana e¤itimin her kademesinde verilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün alt›n› çizdi¤i gibi “Türkiye Cumhuriyeti ayn› milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk Sunufl milli kültürüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk ink›lab› sürecini yeni nesillere aktar›rken Osmanl› Devleti’nin ça¤› yakalamak ve varl›¤›n› devam ettirmek için giriflti¤i çabalara, farkl› unsurlar ile yaflanm›fl olaylara biraz daha fazla yer vermeye çal›flt›k. Zira Türkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz y›ld›r, Osmanl› Devleti’nin son zamanlar›nda yaflanm›fl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve mahkum edilmek istenmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk ‹nk›lab› Tarihi asl›nda Osmanl› devletinin parçalanmas›yla ortaya ç›kan komflu ülkelerin tarihini de do¤rudan ilgilendiren bir özelli¤e sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlü¤ü içerisinde ele al›nmay› hak etmektedir. Yüksekö¤retim kurumlar›nda okuyan ö¤rencilerden gerek ulusal düzeyde gerekse uluslararas› alanda yak›n tarihimizle alakal› meseleler gündeme geldi¤inde konulara yabanc› kalmamas› beklenmektedir. Kitapta, sahan›n uzman› olan bilim insanlar›m›z›n kaleme ald›¤› bölümlerle öncelikle kendi insan›m›z› do¤ru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yöntem ö¤rencilerimize güncel bilgiyi aktarmak ad›na do¤ru oldu¤u kadar, yak›n dönemde yaflananlar›n günümüz geliflmelerine etkisini anlamak ve do¤ru anlatmak için de vazgeçilmez bir husus olarak dikkate al›nm›flt›r. Kitapta ö¤rencilerimizin konular› okurken önem vermeleri gereken k›s›mlara dikkat çekilmifltir. Bunun yan› s›ra mukayese yap›lmas›, tart›fl›lmas› gerekli hususlarda “s›ra sizde” at›flar›yla ö¤rencilerimizin dönem olaylar›n› anlamalar›n› kolaylaflt›racak, bir nevi empati yapmalar›n› sa¤layacak düzenlemelere gidilmifltir. Ders kitab› hacminde k›saca de¤inilen hususlar için okuma kitaplar› önerildi¤i gibi, her ünite içindeki konular›n anlafl›lmas›na yönelik bir okuma parças› verilmeye gayret edilmifltir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile ö¤rencilerimize kendilerini s›nama imkan› sunulmufl, s›nava haz›rl›k yapmalar› hedeflenmifltir. S›ra sizde konular›n›n aç›klamalar› da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafl›lmas› amaçlanm›flt›r. Ünite sonlar›nda yer alan seçilmifl bibliyografya, konu hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi almak isteyen ö¤rencilerimiz için yol gösterici olacakt›r. Takdir edilece¤i üzere hakk›ndaki arfliv belgeleri henüz aç›lmam›fl olan konulara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yayg›nl›k özelli¤ine sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Böylece ö¤rencilerimizin Türkiye’nin modernleflme sürecini oluflturan son üç yüzy›l›ndaki geliflmeleri kavray›c›, kapsay›c› bir bak›flla okumalar›na katk› sa¤lanm›fl olaca¤›n› ümit ediyoruz. Elinizdeki kitap çok say›da meslektafl ve dostumuzun katk› ve destekleriyle ortaya ç›km›flt›r. Onlar› tek tek vermek mümkün olmad›¤› için birkaç isim saymakla yetinece¤im. Bütün bölüm yazarlar›m›za, düzenleme ve foto¤raflar›n seçimindeki destekleri dolay›s›yla de¤erli meslektafl›m ve dostum Doç. Dr. Kenan Olgun’a, Atatürk Araflt›rma Merkezi Uzmanlar› Hüseyin Tosun ve Halit Aytu¤ Tokur’a, bas›m aflamas›ndaki destekleri dolay›s›yla Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür, Doç. Dr. Müjgan Bozkaya ve Doç. Dr. Sinan Ayd›n’a ayr› ayr› teflekkürler ediyorum. Ö¤rencilerimize ve ö¤retim elemanlar›m›za faydal› olmas› dile¤iyle... Editör ‹stanbul 2012 Prof. Dr. Cezmi ERASLAN ix 1 ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek, XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nlar›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek, XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hatlar›yla aç›klayabilecek, III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti ve neticelerini de¤erlendirebilecek XIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa ve Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • Klasik Dönem • Lale Devri • Ekonomik Ba¤›ml›l›k • Buhran • Nizam-› Cedit ‹çindekiler Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› • OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi • OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838) • OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T • II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi 17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Duraklama Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan Süleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet Pafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyal hayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fetihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonuna kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran Dönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nin fetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarak devletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›¤› görülmektedir. Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden hemen sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’de yaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’te Tunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osmanl›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir. Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine girmiflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üzerine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safevi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini geri almak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›n ele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Murat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Antlaflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu. Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzey siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayan Kossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›llar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Osmanl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›n bafl göstermesine de sebep olmufltur. 4 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’na ba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyütmüfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’da imzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›rlar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi karar›n› ald›. 1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzalanan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndaki üstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik pek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyetini sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’da Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaada al›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovakya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›. 17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtulmak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulundu. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’te Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›nda Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gelmesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutulan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi. Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yükseltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›lara karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’de Zenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›. XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar fetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uyvar’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Afrika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i de hâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi ve sosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana gelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetini büyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazanmak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avrupa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl› ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlanm›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg imparatorlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osmanl›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›larda kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Osmanl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girit al›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre geri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna 5 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonra Osmanl›lar buradan çekilmek zorunda kalm›flt›r. Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran Osmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz› Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltirilmesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar› taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflma ve bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa Âli Efendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak “devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâfi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “devlet düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak geri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-i SIRA“t›mar S‹ZDE sisteminin Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde bozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bozulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› DevleD Ü fi Ü N E L ‹ M ti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› için flart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüzS O R U devam ety›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramaya mifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›n köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket kayb›D ‹ ve K K Ahazine T na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise niteliksiz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerinden SIRA S‹ZDE Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medreselerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysaAMAÇLARIMIZ âlimler pozitif bilimler ve felsefeye yönelmelidir. N N K ‹(1300-1600) T A P Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin idari, kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003) okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Buhran›n Sebepleri Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u gelifl‹NTERNET meyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›lda yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›lda kuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan itiMAKALE baren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimlerinin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafllam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya büyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Reform ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine; bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetmesine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sömürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17. yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük bir avantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler kar- ‹NTERNET MAKALE 6 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›flt›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl göstermesine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›n sebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür: 1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zenginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmeler kaydetmesi. 2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaret yollar›n›n önemini kaybetmesi. 3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›. 4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezimlerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksulluk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.) 5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ganimetlerinin azalmas›. 6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanan sorunlar. Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephede savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü sonuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birleflmiflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›n mümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te isyan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek fieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devlet adamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin de merkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti. OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838) II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl ortam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesinde) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’daki yay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlara ulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan savafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lan bu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi 1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lup olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl ve S›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti. Lale Devri (1703-1730) Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybetmeye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›nda baz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›llar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifltirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti. III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›n üstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av- 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 7 SIRA S‹ZDE rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat ‹brahim Pafla döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik iliflkileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi,Dtar›m ve askerîyesi Ü fi Ü N E L ‹ M hakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›llar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar S O R U içerisinde en dikkat çekenidir. SIRA S‹ZDE Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad› Bu dö‹ K Kde¤ildir. AT nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve ordu hakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE N N Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi. Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk AMAÇLARIMIZ alm›flt›r. ‹thalata, Avrupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine geçilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretimine K ‹ bu T Aalanda P baflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancak istenen baflar› elde edilememifltir. Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerinden eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim T E L E V ‹ Z YMüteferrika, ON Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kurmufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dönemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi‹NTERNET çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflk yap›lm›flt›r. Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›fl MAKALE köklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adamlar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n saray yaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Saray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹brahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na karar vermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve Osmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yüksektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçirilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II. Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir. ‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›n patlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflasyona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleri üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›nda toplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ras›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r. III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›flmam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut tahta geçmifltir. I. Mahmut Dönemi (1730-1754) Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz› yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulamaya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran- D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 8 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Foto¤raf 1.1 Humbarac› Ahmed Pafla Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1999. s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupal› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve planl› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›ndan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› Ahmet Pafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla, 1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndan sonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stanbul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›nda yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sisteminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤i subaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleri yaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tarz›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› Kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerî yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysisinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine daha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (Kara Mühendishanesi) kurmufltu. Görüldü¤ü gibi I. Mahmut döneminde özellikle askerî alan›n yenileflmesinde ilk ciddi ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra I. Mahmut kültürel alanda da pek çok yenili¤e öncülük etmifltir. Bu dönem ‹brahim Müteferrika’n›n matbaas›na Saray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar ve sanatç›lara çeflitli yard›mlarda bulunulmufltur. I. Mahmut, ‹stanbul’da Ayasofya, Fatih ve Süleymaniye Camileri ile Topkap› Saray›’nda kütüphane açt›rarak ülkenin dört bir yan›na gönderilen görevliler arac›l›¤›yla önemli kitap ve el yazmalar›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin ilk k⤛t fabrikas› da Polonya’dan k⤛t ustalar›n›n getirtilmesinden sonra 1746’da Yalova’da faaliyete geçmifltir. ‹stanbul’un su meselesinin kökünden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemi icraatlar›n›n bir sonucudur. 9 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› Foto¤raf 1.2 Mühendishanenin ö¤retim elemanlar› toplu hâlde Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nc›l›k, ‹stabul 1999. III. Mustafa Dönemi (1757-1774) I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geçmiflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir geliflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl› taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› Mehmet Rag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›l, dengeli ve tutarl› politika neticesinde Hazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi; ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz› yenilikler yap›ld›. Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Rus savafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rusya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Rus savafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’te Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osmanl›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlaflSIRA S‹ZDE ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk› da elde etmifltir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehirlerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret BoD Ü fi Ügemilerinin NEL‹M ¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rusya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de kaS O R U bul ediyordu. Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› D ‹ K K A T en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflSIRA S‹ZDE mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 10 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte K›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeye çal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndan çekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. Çar Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›nda al›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflmeye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve SIRA S‹ZDE kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z? D Ü fi Ü N E L ‹ M I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789) S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE S O R U Sultan I. Abdülhamid döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi bafllam›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel oluflturmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenleD‹KKAT melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r. Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gelSIRA S‹ZDE dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹smifl, 1767’de Paris’e tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuran Tott, 1771-76 y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve AMAÇLARIMIZ 1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun ad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde de Frans›zca askerî K ‹ T ders A P kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçeri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›. ‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilik faaliyetleriT Eartm›fl L E V ‹ Z Y ve O N Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphane yapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› amac›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu. N N ‹ N T E R N E TYenileflme Hareketinin Özellikleri XVIII. Yüzy›l III. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl› yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin MAKALE köklü dönüflümlerine kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemeler kaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kurtulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤rudan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dönmüfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmifl olan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uzman getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›flt›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›slahatlar da sona ermifltir. OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T I. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9 fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Ruslar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme 11 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Osmanl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir ittifak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta galip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak Avusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤ustos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Bu antlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avusturya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusunun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zorunda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› ele geçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’daki nüfuz bölgelerinde de gerilemifltir. III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme hareketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi, 1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan 500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitli kesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri” içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak noktas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik alan›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi. Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u, eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibi görüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (Yeni Düzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde zorunlu olarak askerî alana a¤›rl›k verilmesi, Nizam-› Cedit hareketinin ordunun düzenlenmesine yönelik bir hareket olarak anlafl›lmas›na yol açt›. Oysa Nizami Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sosyal ve askerî alan› kapsayan bir hareketti. Nitekim merkezî otoritenin güçlendirilmesi ve devletin sars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›lmas› amac›yla ç›kar›lan birtak›m kanunnamelerle idari, adli ve sosyal alanda yeni bir düzen kurulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan baflka Nizam-› Cedit hareketiyle “Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, uleman›n nüfuzunun k›r›lmas›, fleyhülislamlar›n siyaseti yönlendiren fetvalar›na son verilmesi, Avrupa’n›n ilim, sanat, askerlik, ziraat, ticaret ve medeniyet hayat›nda yapt›klar› yeniliklerin Osmanl› Devleti’nde de uygulanmas›” amaçland›. Resim 1.1 Hippolite Berteau’un ya¤l›boya tablosunda II. Selim III. Selim Osmanl› Devleti’nin kurtuluflunu hemen her sahada ça¤›n gereklerine ayak uydurarak modernleflmede gören ayd›n ve sanatkâr bir padiflaht›r. Kaynak: TSM Tablo Galerisi 12 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Askerî Alanda Yenilikler III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurulmas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. Askerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflletilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tüfekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker verildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-arabac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalma zorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üç ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl) al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engellemekti. Çünkü bu esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve gruplar›n ç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n› beraberinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan, rahata al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söyleyerek yeni usul çerçevesinde talim dahi yapmay› reddettiler. Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›ndan sonra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu ise Nizam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eski Kethüdas› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›n yönetimindeki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmaktayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›yafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve 27 subaya yükselmiflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 subaya ç›kar›ld›. Bu askerlerin yar›s› Anadolu’da yar›s› Foto¤raf 1.3 da ‹stanbul’da istihdam edilNizam-› Cedid Ordusu miflti. Nizam-› Cedit ordusutalimde. nun masraflar›n›n karfl›lan‹LK ADIMLAR: Osmanl› mas› için ‹rad-› Cedit DefterDevleti’nde askerî yenilik darl›¤› kurulmufltu. Defteralan›ndaki ilk at›l›mlar III. darl›¤a ba¤l› olarak bofl kalan Selim’in kurdu¤u Nizam-› Cedid ordusuyla bafllad›. III. dirlikler, içki, tütün, kahve giSelim’in amac› de¤iflen bi mallara konan vergiler bu koflullara uygun olarak ileri orduya tahsis edildi. askerî teknikle donanm›fl, Avrupai tarzda e¤itim Yeni orduyu ve eski yapan bir ordu askerî kurumlar› nitelikli asoluflturmakt›. Bunun için Fransa’dan uzman istendi. kerlerle güçlendirmek makAyr›ca bu ordunun sad›yla 1795’te Mühendishaharcamalar› için ‹rad-› ne-i Berr-i Hümayun (Kara Cedid ad›nda bir vergi getirildi. Ancak bu yeni Mühendishanesi) kuruldu. ordunun kurulmas› birçok Mühendishane’de Frans›z tepkiye yol açt›. Nizam-› hocalardan faydalan›ld›. BuCedid ordusu ve III. Selim. rada Frans›zca zorunlu dil Kaynak: Tanzimat’tan olarak okutuldu. Ayr›ca MüCumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ‹letiflim hendishane’nin KütüphaneYay›nlar›, ‹stanbul 1985. si de k›sa zamanda Frans›zca kitaplarla zenginlefltirildi. 13 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›nda Kaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pafla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donanmaya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunlu hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bulafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi. ‹dari Alanda Yenilikler III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’daki elçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerSIRA S‹ZDE le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek ayD Ü fi Üçok N E L ‹Osmanl› M d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n› tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük bir S O R U az›nl›k oluflmaya bafllad›. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet D‹KKAT adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak daimi elçilikSIRA için S‹ZDE lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok OsAMAÇLARIMIZ manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n› tan›malar›na hizmet etti. N N K ‹ biçimde T A P Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkili ilgilenememesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar›n (mütegallibe) bir süredir gittikçe güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde T E Ayan L E V ‹ Z Yve O Nmütegallimerkezî otorite etkisini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti. benin güçlenmesinde, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n iltizama verilmesi etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken ayanlar›n nüfuzlar›n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememifl‹NTERNET ti. Öte yandan art arda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›flt›. III. Selim, eyalet idari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyi güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›. MAKALE Böylece kad›lar›n görevlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda engellendi. T›mar ve zeamet de yeniden düzenlenerek buradan Hazine’ye gelir sa¤lad›. Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat çekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllenmesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerin de¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lan belli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 14 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›lmas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osmanl› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na kavufluyordu. Osmanl›-Frans›z Savafl› Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osmanl›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osmanl› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslarla, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca karfl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl verecekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Napolyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtulmufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›r istekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiyle girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mora’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesaplar› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n peflindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’da pek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile Paris Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r. Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl› Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki hesaplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak için Temmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n sona ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›nda gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›, Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na neden oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›z olarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III. Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da zafer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nin deste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bunun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 20 fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’ta geri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›ndan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›. Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu III. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve gruplar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltirilerin oda¤›na yerlefltirilmiflti. Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksek tabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan, voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu. Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet ricali, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca- 15 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› ¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir düzene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandan Nizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmesi de askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flamas›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Anadolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›karlar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hareketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabakç› Mustafa önderli¤inde May›s 1807’de isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye bafllad›lar. Kabakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük destek gördü. ‹syanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›r›lmas›n› ve 11 kiflinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi. Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA isyanc›lar› S‹ZDE bast›rmak için say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir? Tart›fl›n›z 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ S O R U (1808-1839) IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa saltanat döneminde III. Selim’in bafllatm›fl oldu¤u yenilikler durdurularak çok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› da öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflma yapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç› ‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlu tutulmayacak ve buna karfl›l›k Ocak da devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bu s›rada öldürülmekten kurtulmay› baflarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›nda toplanm›flt›. Yenilikçiler, Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pafla önderli¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üzerine yürüdü. Alemdar Mustafa Pafla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV. Mustafa hal’ edilmesini önlemek amac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü. Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tahta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Pafla da sadrazam oldu. SIRA S‹ZDE S O R U Resim 1.2 D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Alemdar Mustafa Pafla N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar AMAÇLARIMIZ Ansiklopedisi II, Yap› Kredi Sanat Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1999. K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET MAKALE Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808) II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelik icraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiyle merkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi. MAKALE 16 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayanlar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›k devletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim 1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetle ayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü vermekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› ve kendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi. Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllarda bulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan ediyordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray taraf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek maksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n› ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve ezici olmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturma yap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bulunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat› dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldürülmesiyle tamamen unutulmufltur. S‹ZDE Osmanl›SIRA devlet adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl› Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olaD Ü fi Ü N E L ‹ M rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve k⤛t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tariS O otorite R U hinde merkezî ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r. Osmanl› devlet devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite D ‹ Kadamlar›n›n KAT aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl› Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmekSIRA S‹ZDE tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve k⤛t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r. AMAÇLARIMIZ N N ‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar neticeK ‹ T Napolyon A P sinde ‹ngiltere, ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar› içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yöneldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›. T E L Eile V ‹ Z‹ngilizler YON Bu antlaflma daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas› hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl› ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzalanan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi‹NTERNET lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etmek zorunda kald›. S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›. Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› DevleMAKALE ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n deste¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devleti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara verilen statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 A¤ustos 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n kurulmufl oldu¤u ilan edildi. 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n› k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›ndan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart 1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda orta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bast›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osmanl› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabilmek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. Mehmet Ali Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üzere iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’da Akkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve Rusya Yunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol imzalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Osmanl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdahale olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Kas›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparak donanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek zorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Yeniçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r. M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde zamanla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beylerini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›rarak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a da hakim bir güç durumundayd›. Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bu baflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-› Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu. Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›. Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikler yapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya bafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getirdi. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hem önemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenmeye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neticesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa bir zaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergi gönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden baflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Avrupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›. Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi düzeltmifl, memleketin gelirlerini büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu kurarak donanmas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤l› bulundu¤u merkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletlerle ve iç isyanlarla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora ‹syan›’n› bast›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pafla’n›n kuvvetleri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Su- 17 18 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I riye’yi isteyen Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r aras›nda gergin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus seferini 12 bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla yaln›zca 25 bin kese vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim 1831’de Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu M›s›r ordusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›. Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet Ali Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele geçiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ulaflan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izin istedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâlinde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adamlar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler. Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyasetine ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebilece¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla kuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rusya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlenmesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Mücadeleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pafla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Halep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka Girit Valili¤i veriliyordu. ‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›n gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’te sekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imzalad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma geleceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fransa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesi yeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ile paylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi. Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin de müdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini nihai olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlu görmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n› (Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar› dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onlar› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i vahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar› yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul etmiflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacakt›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken devletin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 3 ‹ngiltere’ye ve takip eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›n SIRA S‹ZDE K›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde ve y›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 19 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› II. Mahmut Devri Yenilikleri III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve 14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin kiflilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için de pek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na dahi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n› da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsatta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r süren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorunlu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün sonra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerî kurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hayriye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzenlenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu. Foto¤raf 1.4 Asakir-Mansure birlikleri talimde. Kaynak: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul 1985. ‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilik yap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze aktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze aktar›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsis edildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› ve bürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenlenen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler oluflturuldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Adli iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-› fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu. 1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclisler kuruldu. 20 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim alan›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Avrupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’e ç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesi sa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devam etti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›z modelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru yetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stanbul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi. II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te Saray Topkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklik yap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal› tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmaya SIRA S‹ZDE bafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan getirtilen ustalara Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan D Ü fi Ü N E L ‹Eyüp’te M Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmut S O R U döneminde gerçeklefltirildi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n ‹lk Türkçe Osmanl› hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. SIRA Mahmut döneminde gerçeklefltirildi. S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ MAKALE N N 4 1828’de askere SIRA1829’da S‹ZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lapAMAÇLARIMIZ tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z fi Ü N E L ‹ M Osmanl›D Üyenileflme hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut döneminK ‹ T A P de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti büS O R U kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’ni yük oranda toprak siyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹sT E L E V ‹ Z Y ile O N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasi kelesi Antlaflmas› D‹KKAT müdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç isSIRA S‹ZDE yanlar ve d›fl tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤‹NTERNET raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen, yenilenemeyen, idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbirAMAÇLARIMIZ leri ile ortadan kald›r›lmak zorunda kal›nm›flt›r. MAKALE N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET MAKALE MAKALE 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 21 Özet Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Kanuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetihler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamamlanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›rlar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir. 1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethedilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i görülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünkü Slovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›n Köprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibi kuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltirildi¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordunun vurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤i görülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralel olarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son derece zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir. XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçerilerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya bakarak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dillendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlaflma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idaresinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›ra askerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Ordu mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak sisteminin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gözetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmekten vazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olan medreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkat çekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›nda görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgili ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklü anlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’nin bilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edilen baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflüncesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre sonunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içine düflmesine yol açm›flt›r. Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devlet yönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonuna kadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir. Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefa tart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletlerinin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› hissetmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konusunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygulanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokuma sanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni imalathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvik edilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetleri kurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Saray›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r. Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Selim’in problemli konularda devletin önemli bürokratlar›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillenmifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusunda yeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn› zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤› gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yönelik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllenmeden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›lmas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev sürelerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlenmesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorunlara çareler üretilmeye çal›fl›ld›. Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari zaaflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Orduda yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, hayatiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur. III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralel olarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur. Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›nda da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hissedilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’ya ö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir fayda elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›layamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler oluflturarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise maalesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan› sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut döneminde merkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar etkili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalardaki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’ya daha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafette düzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancak Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤i unutulmamal›d›r. Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikrinin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileri XIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir. Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanan din kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamada milliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya baflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak isteyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri durmam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltikleri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Ruslar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤i Yunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet olarak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl› Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken Rusya Akdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetini devam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniyetini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin hayati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl› Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndan itibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤rudan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir. 22 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Kendimizi S›nayal›m 1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumunu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar? a. Zirve b. Buhran c. Duraklama d. Baflar›l› e. Gerileme 2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah döneminde gerçekleflmifltir? a. IV. Murat b. IV Mehmet c. III. Murat d. II. Ahmet e. II. Selim 3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflah döneminde yaflam›flt›r? a. Yavuz Sultan Selim b. II. Beyaz›t c. III. Murat d. Orhan Gazi e. Kanuni Sultan Süleyman 6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir? a. T›marl› Sipahi b. Kap›kulu Ocaklar› c. Nizam-› Cedid d. Yeniçeri Oca¤› e. Sekban-› Cedid 7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflah zaman›nda kuruldu? a. III. Selim b. II. Mahmut c. II. Ahmet d. Abdülmecid e. I. Abdülhamid 8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi isyan› hangi ulus yapm›flt›r? a. Yunanl›lar b. Bulgarlar c. Rumlar d. S›rplar e. Macarlar 4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r? a. 1730-1756 b. 1718-1730 c. 1766-1774 d. 1708-1721 e. 1830-1856 9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngiliz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r? a. 1939 b. 1827 c. 1731 d. 1536 e. 1838 5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kim kurmufltur? a. Agah Efendi b. Damat ‹brahim Pafla c. ‹brahim Müteferrika d. fiinasi e. Abdullah Efendi 10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›lan okullardan de¤ildir? a. Mekteb-i Ulum-› Edebi b. Mekteb-i Maarif-i Adliye c. Mühendishane-i Bahri Hümayun d. Mekteb-i Ulum-› Harbiye e. T›bbiye 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 23 Okuma Parças› OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹ Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gücünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle dile getirmifltir: Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tanr›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m. Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›m ben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser, M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip ve Hind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan ve onlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. Voyvoda Petru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyledi; Bo¤dan’› da fethettim. Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Osmanl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünya hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›. 1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyol üstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤undan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›zl›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Osmanl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerinde bir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler. 1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyük askerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›nmas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›n iletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordunun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiriyordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›; fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› da Osmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi. Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›, Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o zamana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiye u¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüz otuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplam kay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bu büyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üç y›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papal›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünür oldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›nda bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ile karfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri, ‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak için dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Venedik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›s üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir savafl tazminat› ödedi. 1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Bat›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osmanl›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eyaletlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal› müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Bu savafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de kuran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yoluyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde de bir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat ‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n Kuzey Kafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerinin yinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir. Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Macar topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590 ‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdiler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sürükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl, dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifl oldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤uda güçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzar Erdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avusturya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizden genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan III.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim 1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bunun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçleri sald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›. ‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler göndererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüflmeler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Osmanl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›n Hristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltirmeye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek ordusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›. 1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç kar›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephelerinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas, Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumda Habsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›n elinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›k harac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendi askerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaç kez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r. Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY yay›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48. 24 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmek için yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap› gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabullenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas› ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski ve ifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edilerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yeni müesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel toplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenileflmeyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl ve sert tepki göstermifltir. 2. e 3. e 4. b 5. c 6. c 7. a 8. d 9. e 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “ II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’i geçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›flt›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kullanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflarm›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek, dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemek toplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun kadar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordunun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklindeki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli kardefle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülen bu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zaman sonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kontrolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordusu’na karfl› sevk etmeyecektir. 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 25 Seçilmifl Bibliyografya S›ra Sizde 3 1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye verilen ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar› olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uygulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen seviyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siyasi deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devletlere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›nai yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmamas› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siyaseten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olmas›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacak kadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmak ad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaç olmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyonu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devletlerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›l içinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma düflürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurulmas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yerli sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›, Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçe aç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda kaç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir. S›ra Sizde 4 1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihimizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud bu ve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “gavur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alanda ihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu oluflturan bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz parças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunu dinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarak elefltirmifltir. Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› göstermek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uygulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülke içine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›na ise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek karar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyimi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak olarak elefltirilmifltir. Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme, ‹stanbul 2004. Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul, 1978. Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihinde Mühendishane, ‹stanbul 1994. Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Islahat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8, (1999) s.25-64. Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Meydana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984. Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›, ‹stanbul 2004. Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (18211922), Ankara 1988. ‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Tarihi, C.I, ‹stanbul 1999. ‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003. Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› Nizam› Cedit-, Ankara 1988. Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türkiye Tarihi, ‹stanbul 2008. Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tarihi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989. Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçiliklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1933. Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001. Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (18651914), Ankara 1996. Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri (1789-1980), ‹stanbul 2006. Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤iflim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler, Cilt 13, Ankara 2002.