AFGANISTAN ULKE RAPORU
Transkript
AFGANISTAN ULKE RAPORU
Edited by Foxit PDF Editor Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004 - 2007 For Evaluation Only. AFGANISTAN ULKE RAPORU BOGAZICI ISADAMLARI DERNEGI devrilişinin 1. yıldönümünü kutladı. Bu geçici otorite, 14 Aralık 2003’den - 4 Ocak 2004’e kadar Anayasal Loya Jirga ( büyük topluluk ) olarak toplantılar yaptı ve yeni bir anayasanın kabulü ile sona erdi. Bu Anayasa 16 Ocak 2004 ’de imzalandı ve özellikle İslamiyetin hafifletici rolü ve insan haklarının korunması hususlarının önemle üzerinde durdu. Ülke bayrağı 1. Ülke profili 1.1. Genel profil a▪ (Ülkenin) yeri Kuzeyinde Türkmenistan ( 744 km ), Özbekistan ( 137 km) ve Tacikistan ( 1206 km ) batısında İran ( 936 km) , kuzeydoğusunda Çin ( 76 km) ile doğu ve güneyinde Pakistan ( 2.430 km) yer almaktadır. b▪ Yüzölçümü toplam: 647,500 km 2 deniz: 0 km 2 kara: 647,500 km 2 c. Coğrafi koordinatları : 33’ 00’’ Kuzey, 65’ 00’’ Doğu d▪ Sınır komşuları Çin 76 km, İran 936 km, Pakistan 2,430 km, Tacikistan 1,206 km, Türkmenistan 744 km, Özbekistan 137 km e▪ Sahil uzunluğu : 0 km f▪ İklim : Karasal iklim; kışlar soğuk, yazlar sıcak g▪ Genel Topoğrafya ve Bitki Örtüsü : Genelde dağlık; kuzeyi ve güneybatısı ovalık. 2 h. Başlıca Doğal Kaynakları : Afganistan, zengin doğal kaynaklara sahip olmasına rağmen; ülkede diğer Orta Doğu ülkelerindeki kadar doğal kaynak rezervleri mevcut değildir. Ülkede ancak kendi iç ihtiyacını karşılayacak kadar petrol ve doğalgaz rezervleri, ayrıca enerji ve sulama ihtiyacını karşılayacak çok zengin hidroelektrik potansiyeli bulunmaktadır. Kömür, bakır, krom, talk, bariton, sülfür, kurşun, çinko, demir cevheri, tuz, değerli ve yarı değerli taşlar diğer doğal kaynaklarıdır. i▪ Toplam Tarım Alanları : Tarıma uygun: 12% Kalıcı ekinler: 0% diğer: 88% (1998 tahmini) j▪ Sulamalı Tarım Alanları : 23.860 km. l. : Yer Hareketleri : Hindu Kush Dağlarında şiddetli depremler; sel; kuraklık 1.2. Halk a▪ Nüfus : 28,3 milyon ( 2003 ) b. Nüfus artış hızı : yüzde 3,38 c. Okuma Yazma Oranı : yüzde 36 d. Etnik gruplar : Paştun 44%, Tacik 25%, Hazar 10%, Özbek 8%, azınlık etnik gruplar (Aimaklar, Türkmen, Baloch, ve diğerleri) 13% e▪ Dinler : Sünni Müslüman 84%, Şii Müslüman 15%, diğer 1% f▪ Diller : %50 Dari Farsçası, %35 Peştu, , %11 Özbek Türkçesi 1.3. Yönetim a▪ Ülkenin resmi adı : Afganistan İslam Devleti b▪ Yönetim şekli : Afganistan İslam Cumhuriyeti 3 Bonn Anlaşması çerçevesinde oluşturulan Anayasal Loya Jirga (Büyük Konsey) tarafından 18 ayda bir yenilenen 30 üyeli Geçici Afgan Hükümeti c▪ Başkenti : Kabil d▪ Diğer Şehirler : Kandahar, Herat, Mezar-ı Şerif, Celalabad , Kunduz. e▪ Anayasa : Afganistan'ın yeni Anayasası geleneksel yüksek şura Loya Jirga'da üç hafta süren yoğun tartışmaların ardından oylanarak kabul edildi. Yeni Anayasa ile Afganistan, güçlü bir başkanlık sistemine sahip bir İslam Cumhuriyeti olmuştur. f▪ Devlet başkanı : Temmuz 2004’de yapılan seçimlerde Hamid Karzai, geçici hükümet başkanlığına getirilmiştir. g. Muhalefet : Afganistan’da İktidar ve muhalefet ilişkileri eyaletlerden oluşmaktadır. Eski mücahit gruplardan her biri kendi bölgesinde egemendir. Bunların bir kısmının merkezi yönetim ile bağlantısı vardır. Ülkenin şu andaki zafiyeti bütün devlet kurumları ile yönetime hakim olamamasıdır. Bu nedenle merkezi yönetim güçlendirilerek egemen kılmaya çalışılmaktadır. 2004 seçimlerine kadar olan hükümet geçici idi. Halen merkezi idareye hakim bağımsız bir hükümetin kurulmuş olduğunu söylemek güçtür. Bu çerçevede Hamid Karzai’yiye karşı olarak merkezi hükümete uyanları ve uymayanları muhalefet gibi düşünmek mümkündür. 1.4. Ekonomi a. Temel Ekonomik Göstergeler Yıl GSYİH Kişi Başına Büyüme Enflasyon İhracat İthalat (Milyon $) Gelir ($) Oranı (%) Oranı (%) (Milyon $) (Milyar $) 1999 n/a* n/a n/a n/a 166 1.012 2000 n/a n/a n/a n/a 137 1.176 2001 n/a n/a n/a n/a 68 1.696 2002 4.048 145,8 28,6 19,3 100 2.322 4 ı (%) Kişi Başına Gelir (USD) GSYİH (Milyar $) 5,00 Büyüme Oranı (%) 200 40 150 30 2,00 100 20 1,00 50 10 4,00 3,00 0,00 0 0 1999 2000 2001 2002 1999 2001 1999 2002 2002 Yılı GSYİH'nın Sektörel Dağılımı (%) Dış Ticaret (Milyon USD) 2500 2000 1500 1000 500 0 2000 Tarım 2000 2001 2002 Enflasyon (%) 20 18 16 Sanayi 100 75 52 50 25 1999 2000 İhracat 2001 2002 İthalat 0 14 12 Hizmetle r 10 8 6 26 22 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2002 b. İş gücü : Afganlar çalışkan insanlardır. Ancak kalifiye iş gücü miktarı çok azdır.İşsizlik oranı yüksektir. Düz işçi olarak nitelendirilen; kalifiye olmayan, eğitimsiz iş gücü miktarı çok fazladır. c. Sanayileşme alanları : Afganistan’da geçmişte çimento, termik santraller gibi ciddi fabrika ve sanayi alanları vardı. Ancak şu anda eskiden kalan bir sanayileri mevcut değildir. İç savaş döneminde hemen hemen tüm sanayi alanlarının hepsi harabeye dönmüştür. Kalanlar ise üretim yapılamaz durumdadır. Savaş sonrasında tekrar sanayi alanları inşa edilmeye başlanmıştır. d. Dış ticaret göstergeleri Ülkede yiyecek içecek dahil bir çok şey ithal edilmektedir. Komşu ülkeler ile ithalat çok önemlidir. Piyasada görülen malların büyük bir bölümü Pakistan, Çin ve İran’dan 5 gelmektedir. Kalitesiz ve ucuz mallar rahatlıkla alınıp satılabildiği için bu ülkelerin malları yoğun olarak ithal edilmektedir. e. Ana ithal ürünleri : Gıda ve petrol ürünleri, tüketim maddeleri, makine ve ekipmanlar f. İthalat ortağı ülkeler : Pakistan (yüzde 19), Japonya ( yüzde 16), Kenya ( yüzde 9), Güney Kore ( yüzde 7), Türkmenistan ( yüzde ) ve Hindistan ( yüzde 6) g. Ana ihraç ürünleri : Haşhaş, meyve, fındık, el halısı, yün, pamuk, yün, deri, kıymetli ve yarı kıymetli taşlar. h. İhracat ortağı ülkeler :Pakistan ( yüzde 32), Hindistan( yüzde 8) , Belçika ( yüzde 7), Almanya ( yüzde 5), Rusya ( yüzde 5 ), BAE ( yüzde 4) Afganistan’ın Direk Ticaret Yaptığı Ülkeler Sıralaması Milyon Dolar İthalat 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toplam 604.3 462.5 490.3 635.5 599.8 880.1 Japonya 96,7 67.1 72.7 56.9 49.7 84.9 Almanya 17.2 15.7 13.6 16.1 15.9 48.5 Kenya 38.3 38.8 41.0 47.2 52.1 56.5 Çin 35.7 26.8 18.3 21.9 19.0 20.3 Hindistan 25.4 16.4 30.9 30.5 33.7 36.5 İran 14.5 3.8 11.8 39.7 36.5 - Kore 46.2 43.6 33.0 92.5 104.5 113.4 Pakistan 20.7 41.5 89.8 135.4 157.0 206.7 Kazakistan 9.5 8.4 12.5 64.4 19.9 21.6 Rusya 20.6 14.9 14.6 12.3 8.5 26.0 Türkmenistan 23.0 22.4 45.0 41.8 46.1 50.1 Amerika 12.5 7.6 19.8 12.2 6.6 87.9 Fransa 20.0 14.0 7.0 6.2 5.2 10.2 Hollanda 4.5 2.9 4.3 4.2 3.9 19.8 Diğer Ülkeler 12.4 16.8 14.1 -13.2 -8.5 44.5 6 İhracat Toplam 114.4 150.3 122.0 145.8 94.3 96.9 Amerika 10.2 16.0 8.4 2.6 0.6 4.3 Finlandiya 4.4 5.3 5.4 8.8 6.3 6.3 Almanya 9.4 6.8 5.7 5.1 6.6 5.5 Hindistan 3.1 21.6 20.8 22.9 25.2 27.4 İran 3.3 0.1 0.4 1.1 0.7 - Pakistan 29.8 25.4 36.0 36.0 23.7 22.7 Rusya 7.5 6.5 5.8 4.9 2.5 3.5 Birleşik Arap 2.7 3.6 3.6 4.5 4.8 4.6 4.9 6.8 4.7 4.0 5.4 5.2 Emirlikleri Diğer Ülkeler Kaynak :İMF i. Dış Ticaretindeki Başlıca Ülkeler (2002) ABD 4% İthalat İhracat Diğer 22% Hindistan 28% BAE 5% Almanya 6% Diğer 36% Japonya 43% Hindistan 2% Finlandiya 9% Pakistan 26% Kenya Turk 3% G. Kore Pakistan 5% menistan 9% 2% j.Dış Ticaretindeki Başlıca Maddeler (2002) 7 Tıbbi bitki 3% Yaş meyve 6% Hayvan derileri 1% İhracat Diğer 3% Gıda 9% Halılar 47% Kurutulmuş meyve 40% Kimya sallar 8% Giyim eşyası 15% İthalat Diğer 4% Makine ve ekipmanı 37% Barınma ihtiyaçları ve ilaç 27% k. Dış borç : Dış borçtan ziyade ülkede hibeler yoğunluktadır. Özelikle ABD’den ve donör ülkelerden gelen yardımlar ile ülkedeki finansman darboğazı aşılmaya çalışılmaktadır. l. Para birimi ve değeri : Para birimi AFG’dir. AFG her yerde geçerli bir para birimi olmuştur. 2003 yılında 1 dolar : 50 Afgani idi. Doların değer kaybetmesiyle birlikte 1 dolar :46 Afgani olmuştur. 1.5. Ulaştırma Özellikle savaşlardan sonra ulaştırma Afganistan’ın en temel sorunu olmuştur.. Ülkenin denize çıkışı olmadığı gibi demiryolu sistemi de yoktur. Sovyet işgali öncesinde ABD ve Sovyetler Birliği tarafından Afganistan’da sağlanan dış yardımların önemli bir bölümü yol inşasında ve rehabilitasyon çalışmalarında kullanılmıştır. Ülkedeki başlıca ulaşım alanları şu şekildedir : a. Karayolları : Savaştan sonra yolların yüzde 60’ı tahrip olmuştur. Ancak Aganistan’ın yeniden yapılandırılması ile ana yol projelerinin büyük bir bölümü tamamlanmıştır. Karayolları ağı iç savaşlardan sonra yeniden inşa edilmiştir. Kabil Kandahar arasında yapılan yol çalışması tamamen asfaltlanarak tamamlanmıştır. Kuzey ve güneyden geçen, ülkeyi İran ve Pakistan’ a bağlayan yolların yapılmasına çalışılmaktadır. Karayolları, veya; Ana ve tali yollarla köyleri bağlayan bağlantı yolları, Karayolları tarafından ciddi bir program içerisinde ihale edilmektedir. Türk firmaları da bu ihalelerde önemli ölçüde yer almış durumdadır. 8 b.Su yolları : Su yolu olmaması nedeniyle, ülkenin acil öncelikli ihtiyaçları arasında yer almaktadır. Ancak henüz proje aşamasında bir su yolu bulunmamaktadır. c. Boru hatları : Sadece kuzey bölgesinde Mezarı Şerif’ e giren bir boru hattı bulunmaktadır. d. Limanlar : Kuzeyde sınırı oluşturan Amu Derya üzerinde mavna ile ulaşım yapılmaktadır. Afganistan’daki diğer nehirler dar ve akış hızı yüksek nehirler olduklarından deniz taşımacılığına uygun değillerdir ve daha çok suda yüzdürme suretiyle kereste taşımacılığında kullanılmaktadır. Amu Derya nehri üzerinde Keleft, Kheyrebad ve Shir Khan limanları yer almaktadır. e▪ Havaalanları : Afganistan’da dört havaalanı vardır. Ancak halen sadece Kabil havaalanı, kontrollü olarak uluslararası yolcu ve yük trafiğine açıktır. Uluslararası bağlantıların yapıldığı tek yer Kabildir. Herat, Kandahar, Mezar-ı Şerif ve Celalaabat’da da havaalanları bulunmaktadır. Ancak bu havaalanları uluslararası standartta değildir. Kabil havaalanının rehabilitasyon işini 2005 yılı itibariyle Aydeniz İnşaatın da içinde bulunduğu Türk firmaları yapmaktadır 2. GENEL EKONOMİK VE ETNİK YAPI 2.1.Etnik Yapı Afganistan’ın nüfus yapısı pek çok grubu içerisinde barındırmaktadır. Ülkenin daha önce de geçmişten gelen parçalı bir etnik yapısı vardır. Bunların her birinin farklı birtakım ağırlıkları bulunmakta ve iç politikaya farklı yaklaşımları olmamaktadır. Nüfusun yarısından çoğunu oluşturan Paştunlar ülkedeki en etkin gruptur. Yaşam alanları Hindu Kush’un güneyine kadar uzanır ve ülkenin her yerine yayılmış durumdadırlar. Peştunlar ayrıca Pathans olarak isimlendirilen Pakistan’ın kuzeybatısında da yaşarlar. 9 Ülkede Peştun faktörü göz ardı edilemez. Bu etnik grup, ülkeye birçok fayda getirdiği gibi zarar da getirmiştir. Bunun en güzel örneği, 1996-2001 yılları arasında yaşanan Taliban Hükümetidir. Taliban, ülkede çok ciddi bir İslamî rejim kurmuştur. Şöyle ki; ülkede ortaçağ zihniyetinde, her türlü insanî haktan mahrum büyük bir dikta rejimi yaşanmıştır. Kadınlar çok büyük baskı görmüşlerdir. Önce kadınlar tesettürle kapatılmış, şapka dağıtılmış, purka tabir ettiğimiz çarşafların kullanılması zorunlu hale getirilmiştir. Peştunların çoğu çiftçilik ile uğraşmaktadır. İkinci büyük etnik grup ise Taciklerdir. Kabilin güneyinde ve Badakhshan da yaşarlar. Çiftçilik ve ticaret geçim kaynaklarıdır. Hazarlar ülkenin merkezinde yaşarlar. Çoğunun geçim kaynağı çiftçiliktir. Özellikle Hazarların büyük bir çoğunluğunun Şii olması sebebiyle halk sosyal hayat içerisinde çok büyük baskı görmüşler ve ezilmişlerdir. 2.2.Ekonomik Yapı Yıllar itibariyle Afganistan’ın ekonomik durumuna ilişkin güvenilir istatistiksel bilgi temin etmek zor olmaktadır. Bu durum, 1979 yılındaki SSCB işgali ve bunu takip eden iç savaş nedeniyle daha da güçleşmiştir. Afganistan dünyanın en fakir ülkelerinden biri olup, denize çıkışı bulunmamaktadır. BM Kalkınma Programı (UNDP) İnsani Gelişme Raporu’nda 173 ülke arasında 171. sırada yer almaktadır. İşgücü ve sermaye kaybı nedeniyle son 20 yıldır Afganistan’ın GSMH’sı büyük düşüş göstermiştir. Afganistan ekonomisi; topraklarının sadece % 15’i ekilebilir olmasına rağmen, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Tarımsal üretim son derece ilkel koşullarda yapılmakta ve iklim koşullarından büyük ölçüde etkilenmektedir. 1979 yılından itibaren SSCB’ye karşı sürdürülen savaş ve bunu takip eden iç savaş Pakistan ve İran’a mülteci akımına yol açmıştır. Bu durum, tarımsal üretimi de olumsuz yönde etkilemiştir. Mevcut koşullarda Afganistan’ın gıda üretimi, nüfusunu beslemek için gereken oranın yaklaşık % 15 altındadır. 10 SSCB’nin geri çekilmesinin ardından, afyon üretimi birçok Afgan vatandaşı için gelir kaynağı haline gelmiştir. Afganistan, 2000 yılında dünyadaki en büyük ham afyon üreticisi olmuştur. Ancak, Taliban yönetiminin 2001 yılı içerisinde afyon üretimine koyduğu yasak bu sektörü de önemli ölçüde olumsuz etkilemiştir. Afganistan’ın doğal kaynakları; doğal gaz, petrol, kömür, bakır, krom, tuz, sülfür, kurşun, çinko, demir ve kıymetli taşlardır. Ülkenin bakır madeni kaynaklarının Şili’den sonra dünyadaki en büyük bakır yataklarını teşkil ettiği tahmin edilmektedir. Ancak, ülkenin dağlık yapısı ve yetersiz ulaşım ağı bu kaynakların işletilmesini ticari bakımdan karlı kılmamaktadır. Ülkenin en önemli doğal kaynağı ise, 1967 yılında keşfedilen doğal gazdır. 1980’li yıllarda doğal gaz satışları yılda 300 milyon $’ı bulmuş ve ülkenin ihracat gelirlerinin % 56’sını oluşturmuştur. Söz konusu ihracatın % 90’ı SSCB’ye gerçekleştirilmiştir. SSCB’nin geri çekildiği 1989 yılından bu yana, doğal gaz üretimi de sekteye uğramıştır. Afganistan’ın yeniden yapılandırılması sürecinin sona ermesinin ardından, ülkenin doğal gaz kaynaklarından yılda 330 milyon $ gelir elde edebileceği tahmin edilmektedir. 1960’lı yıllarda ABD ve SSCB’nin finansmanı ile yapılan yaklaşık 21 bin km uzunluğundaki karayolları ağının neredeyse tamamı son 20 yıllık dönemde tahrip olmuştur. Savaş sonrası yeni dönemde ülkede 30 bin km uzunluğunda karayolu inşa edilmesi gerekeceği tahmin edilmektedir. Afganistan’ın % 75’lik bir bölümünün halen temiz su gereksinimi bulunmaktadır. Ayrıca, Afganistan’daki bir diğer önemli sorunu, ülkedeki yaklaşık 10 milyon mayının temizlenmesi teşkil etmektedir. ABD Başkanı George W. Bush, 3 Mayıs 2002 tarihi itibariyle bir kararname yayımlayarak, Afganistan’a 1986’den beri uyguladıkları kısmi ticaret engellerini iptal ettiklerini ve ABD ile Afganistan arasındaki ticaretin normalleştirileceğini ilan etmiştir. Ayrıca, 10 Ocak 2003 tarihi itibariyle Afganistan, ABD Genel Tercihli Tarifeler Sistemine dahil edilmiştir. Buna göre, Afganistan, yaklaşık 5.700 kalem malı gümrük tarifelerine tabi olmadan ABD’ye ihraç edebilecektir. Aynı şekilde, Japonya, AB ve Çek Cumhuriyeti de Afganistan’ı Genel Tercihli Tarifeler Sistemine dahil etmiştir. 11 Öte yandan, İran ile Afganistan Geçici Yönetimi arasında, Ticari ve Ekonomik İşbirliği, Yasadışı Haşhaş Yetiştiriciliği ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığıyla Mücadele Konusunda İşbirliği, Tarım Alanında İşbirliği, İran Tarım Bakanlığı ile Afganistan Kırsal Kalkınma Bakanlığı Arasında Kültür, Bilim ve Eğitim Alanlarında İşbirliği ve Telekomünikasyon Alanında İşbirliği olmak üzere 5 adet Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Ayrıca, 2 Ocak 2003 tarihi itibariyle, Afganistan’da yeni para birimine geçilmiştir. Öte yandan, 7 Mart 2003 tarihinde Afganistan ile Hindistan arasında Tercihli Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. 3. Ülkenin hukuki, mali ve ticari altyapısı Ülkenin hukuki alt yapısı yeni yeni oluşmaya başladığından, bu hususları tarif etmek tam olarak mümkün değildir 3.1. Mali altyapı 3.1.1. Vergi türleri, bunların miktar ve dönemleri Mali mevzuatta istikrarsızlık bulunmaktadır. Sıklıkla mevzuat değişmektedir. Vergi oranları düşük olmakla birlikte önümüzdeki dönemlerde ülkenin kendi kaynakları yetersiz olduğu için yeni vergi kalemlerin getirileceği ve oranlarda artış olacağı tahmin edilmektedir. Bu amaçla öncelikle gümrük vergileri belirli oranda artırılmıştır. Ayrıca çok yüksek oranda olmasa da. gelir vergisinde de artış beklenmektedir. 3.1.2.Gümrük Vergisi Afganistan’da cüzi bir gümrük vergisi uygulanmaktadır. Belirlenen oran yüzde 5 civarındadır. Ancak gümrük mevzuatından kaynaklanan problemler ve de gayri resmi harcamalar bulunmaktadır. Özellikle Herat’ta aracı kuruluşları kullanmakta yarar bulunmaktadır. 12 3.1.3. Kambiyo sistemi Afganistan’da resmi olarak tespit edilmiş bir kur mevcut olmasına rağmen, piyasada ve alışveriş esnasında uygulanan kur her zaman serbest piyasada geçerlidir. 3.2. Bankacılık Bankacılık alanında son yıllarda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak bankalar çok yüksek komisyon oranlarıyla çalışmaktalar. 16 Eylül 2003 tarihinde yürürlüğe giren kanun ile yabancı bankaların Afganistan’da şube açmalarına izin verilmiştir. Kanunun yürürlüğe girmesiyle; Ingiltere’den Standard Chartered Bank, Pakistan Milli Bankası ve Aga Han Vakfı tarafından desteklenen bir mikro-finans bankası Afganistan’da faaliyet göstermek üzere gerekli lisansları almışlardır. 1992 yılında komünist yönetimin devrilmesinden beri bir bankacılık sistemine sahip olmayan ülkede, yapılan bankacılık reformuyla yıllardır savaşlar nedeniyle yurt dışında bulunan Afgan sermayesinin tekrar ülkeye çekilmesi planlanmaktadır. Özellikle Dubai ve Moskova’daki Afgan iş adamlarının toplam 5 milyar doları bulan sermayeyi tekrar Afganistan’a getirmek için modern anlamda bir bankacılık sisteminin oluşturulmasını bekledikleri ifade edilmektedir. Yine 16 Eylül 2003 tarihinde yürürlüğe giren bir kanunla Afganistan Merkez Bankası özerk bir statüye kavuşturulmuştur. Halen faaliyet göstermekte olan devlete ait 6 ticari bankanın özelleştirilmesi gündemdeyse de söz konusu bankalar için gelen talep yeterli değildir 3.3. Teminat Mektubu Geçmişte teminat mektubu edinmede ciddî sıkıntılar yaşanmıştır. Örneğin güneydeki işlerin tümünde Amerikan bankalarından alınabilecek teminat mektupları kabul görmüştür. Şimdi ise Türk bankaları da tanınmaya başlanmıştır. Oyakbank’ın girişimleri ile banka tarafından direk olarak verilen Teminat Mektupları kabul görmüştür. Komisyon oranları genel olarak düşmüş olmakla birlikte, Amerikan bankası aracılığı ile verilen teminat mektuplarında komisyon oranları çok yüksek tutarlara ulaşabilmektedir. 3.3. Yıllık Yabancı Sermaye Yatırımları 13 Ülkenin yüz ölçümü ve nüfusuyla orantılı olarak kayda değer, doğrudan yabancı sermaye girişi yoktur. 4. Türkiye ile ilişkiler Ana hatlarıyla Türkiye ile ilişkiler sıcaktır. Afganistan’la olan olumlu siyasi ilişkilerimiz Osmanlı Dönemine dayanmaktadır. Atatürk döneminde de yine siyasi diyaloglar geliştirilmiştir. İki ülke arasındaki din birliği ve doğu kültüründen kaynaklanan yakınlık nedeniyle halk arasında gücünün samimi bir ilişki vardır. Ayrıca ülkedeki uluslararası korunma yönetilmesinde Türklerin etkin ve üst düzeyde bir rol üstlenmesi de ilişkileri geliştirmiştir. 4.1. Türkiye ile ikili anlaşmalar Ülkedeki politik istikrarsızlıktan dolayı önemli sayıda ikili bir anlaşma yapabilecek kurumsal bir ortam bulunmamaktadır. Ama buna rağmen ülkede Türk müteahhitlerinin iş üstlenmesini engelleyecek bir bürokrasi mevcut değildir. Yasal Altyapı Anlaşma Adı İmza Tarihi RG Tarih ve No 18.05.1969 - Ticaret Anlaşması1 05.11.1975 08.02.1976/15493 Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması2 11.01.1976 18.05.1976/15591 Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması 10.06.2004 Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması 10.06.2004 Eşya ve Yolcuların Ülkeleri Üzerinden Transit Nakliyatına ve İki Ülke Arasındaki Nakliyata Mütedair Anlaşma Anlaşması 4.2. Türkiye ile dış ticaret 1 2 10 Haziran 2004 tarihli “Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması”nın imzalanması ile yürürlükten kalkmıştır. 10 Haziran 2004 tarihli “Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması”nın imzalanması ile yürürlükten kalkmıştır. 14 Türkiye ile Afganistan arasındaki ticaret hacmi yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izlemiştir. 1993 yılında 26 milyon Dolar ile en yüksek değerine ulaşan iki ülke arasındaki ticaret hacmi, 1999 yılında 1.3 milyon dolara gerilemiş bilahare 2000 yılında 8.6 milyon Dolar olarak tespit edilmiştir. 2002 yılında bir önceki yıla göre %187.5 oranında artan ikili ticaret hacmi 21.3 milyon Dolar olmuştur. 2003 yılında ise ticaret hacmi, bir önceki yıla göre %84 oranında artarak 39.2 milyon Dolar olarak kaydedilmiştir. Ticaret hacmi, 2004 yılının ilk onbir ayında artış göstermeye devam etmiş ve 66.3 milyon Dolar’ı bulmuştur. İki ülke arasındaki ticaret dengesi, 1999 yılı hariç, ülkemiz lehine sonuçlanmıştır. Denge; 2002 yılında 19.2 milyon Dolar ile, 2003 yılında 33.8 milyon Dolar ve 2004 yılının ilk onbir ayında 53.9 milyon Dolar ile yine ülkemiz lehine bakiye vermiştir. Afganistan’ın ülkemize yönelik ihracatı 1989-2001 dönemi içerisinde 1 milyon Doların altında seyretmiştir. 2002 yılında yaklaşık 1.1 milyon Dolar‘a yükselmiş, 2003 yılında ise, iki kat yükselerek 2.7 milyon Dolar olarak kaydedilmiş, 2004 yılının ilk onbir ayında yine üç kat yükselerek 6.2 milyon Dolar’a ulaşmıştır. 4.3.Dış ticaret hacmi Afganistan ile son 15 yıllık başlıca dış ticaret dengemize ait veriler aşağıdaki tabloda ifade edilmektedir. 4.3.1. İki Ticaret Verileri YILLAR İHRACATIMIZ İTHALATIMIZ HACİM DENGE 1989 2.668 48 2.716 2.620 1990 1.432 909 2.341 523 1991 803 440 1.243 363 1992 785 204 989 581 1993 25.811 246 26.057 25.565 1994 1.548 384 1.932 1.164 1995 496 65 561 431 1996 2.114 224 2.338 1.890 1997 6.265 691 6.956 5.574 1998 21.886 521 22.407 21.365 1999 667 698 1.365 -31 15 2000 8.053 497 8.550 7.556 2001 6.983 420 7.403 6.563 2002 20.232 1.053 21.285 19.179 2003 36.489 2.684 39.173 33.805 2003/1 1.141 81 1.222 1.060 2004/11 60.189 6.208 66.397 53.981 İ k ili D ış T ic a r e t ( 1 .0 0 0 .0 0 0 U S İh ra c a t D ) İ t h a la t 4 0 ,0 3 0 ,0 2 0 ,0 1 0 ,0 0 ,0 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 D ış T ic a r e t im A i h fr ga caa nt ı mi sı zt aİ ç ni n 'd ıenk 0 0 0 0 0 , , , , , 2 1 1 0 0 0 5 0 5 0 iz 2 0 0 3 İ ç in d e i ( % ) i P Y a ey ır İ ç in d e k i P a y ı it h a la t ı m ız 1 9 9 9 2 0 0 0 0 0 0 0 0 1 9 9 8 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 Afganistan'ın Dış Ticaretinde Ülkemizin Y eri (% ) Afganistan'ın ithalatı içinde payım ız Afganistan'ın ihracatı içinde payım ız 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1999 2000 2001 2002 4.3.2. Başlıca ticaret ürünleri 16 4.3.2.1. İhracat (GTİP 6’lı kod) Afganistan’a ihraç ettiğimiz başlıca ürünler: tütün, sabun, demir-çelikten inşaat ve aksamı, pancar şekeri, toprak, taş, metal cevheri, ekmek, pasta, kek, bisküvi, özel amaçlı motorlu taşıtlar. GTİP Madde adı No 2001 2002 2003 940600 Prefabrik yapılar 0 657.135 2.253.106 730890 Demir/çelikten diğer inşaat-aksamı 0 202.941 1.478.985 240220 Tütün içeren sigaralar 1.395.296 6.020.917 1.465.481 340119 Sıvanmış/kaplanmış kağıt vatka, keçe, dokunmamış 929.977 1.571.440 1.334.126 31.273 406.160 1.019.431 0 61.476 1.010.620 24.767 185.717 785.039 mensucat 340120 Diğer şekillerdeki sabunlar 870190 Diğer traktörler 180632 Kakao müstahzarları (kalıp/dilim/çubuk)dondurulmamış 300420 Diğer antibiyotikleri içerenler 0 0 657.066 847439 Taş, toprak, cevher için diğer karıştırma/yoğurma 0 14.403 631.139 makinaları 870540 Beton karıştırıcı ile mücehhez taşıtlar 0 311.839 513.340 847490 Toprak, taş, cevher vb. Ayıran, yıkayan vb. 0 0 509.668 Makinaların parçaları 940360 Diğer ahşap mobilyalar 0 97.988 473.277 870421 Dizel/yarı dizel motorlu taşıtlar (taşıma 0 18.000 441.543 kapasitesi<5ton) 850239 Diğer elektrojen grupları 0 0 411.286 730830 Demir/çelikten kapı, pencere vb. Çerçeveleri ile 0 1.226.203 190.647 4.581.128 827.400 324 pervazları ve kapı eşik. 170199 Kimyaca saf sakkoroz ve diğer şekerler Diğer 20.411 8.630.099 23.313.855 17 Toplam 6.982.852 20.231.718 36.488.933 4.3.2.2. İthalat (GTİP 6’lı kod) Afganistan’dan ithal ettiğimiz ürünler: Kabuklu meyveler, mısır, koyun ve kuzuların ham derileri, düğümlü ve sarmalı halılar, pamuk, anason, rezene, kimyon tohumu ve ardıç meyveleri. GTİP No Madde adı 120740 Susam tohumu 050400 Hayvan bağırsak, mesane ve midesi 2001 2002 2003 316.659 171.201 1.024.040 0 0 817.810 (taze/soğutulmuş/dondurulmuş vs.) 410210 Koyun ve kuzuların yünü alınmamış ham derileri 0 82.014 247.476 410310 Keçi ve oğlakların ham derileri 0 0 240.092 080232 Ceviz (kabuksuz) 31.996 507.654 190.386 100590 Mısır (diğerleri) 0 115.320 0 Diğer 71.202 176.933 164.298 Toplam 419.857 1.053.122 2.684.102 4.3.4. Ticaretimizin Sektörel Dağılımı (2003) T ü tü n ve C a n lı h a y va n la r m a m ü lle ri g ıd a m a d d e l e r i 4% 7% S ıh h i t e s i s a t , a y d ın l a t m a m a lz e m e le ri 8% İh r a c a t D iğ e r 13% K im y a s a lla r 15% M a k in e le r ve u l a ş ım a r a ç l a r ı 37% D iğ e r y a rı m a m u lle r 16% 18 İth a la t D iğ e r 9% Y a ğ lı t o h u m la r v e m e y v e le r 38% T a rım s a l ham m a d d e le r 53% 5.İNŞAAT SEKTÖRÜNÜN DURUMU 11 Eylül 2001 tarihinde ABD’ye karşı yapılan terör eyleminden sonra ABD hükümeti Teröre karşı mücadele çerçevesinde öncelikle ülkeye karşı bir operasyon düzenlemiştir. Bu süreci takiben Afganistan’ın yeniden imarı çalışmalarına başlanmıştır. Bu çerçevede Afganistan’ın yeniden yapılandırılması ve insani yardımlar için 2002 yılında Tokya Konferansında ülkeye mali yardım yapılması kararı alınmıştır. Afganistan’da uzun süre yaşanan savaşlar nedeniyle, bugün teknik alt yapısı olması gereken düzeyde değildir. Rus işgalinden önce ülkeye önemli ölçüde yatırım yapılmamıştır .Dolayısıyla yeterli düzeyde altyapı bulunmamaktadır. Ruslar ülkeye girmeden önce ulaşımlarını kolay sağlayabilmek için yol projeleri gerçekleştirmişler ancak daha sonra ülkeyi işgale geçmişlerdir. Eski binaları, yolları, hatta merkezî ısıtma sistemleri dahi hepsi Ruslar tarafından yapılmıştır. Ruslar ülkeden çekildikten sonra tüm yapılar tahrip edilmiştir. Bu nedenle ülkede; yollardan sulama projelerine, konutlara, otellere ve sosyal tesislere kadar her türlü projenin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Özellikle ulaşım, enerji, telekomünikasyon, sulama sistemleri, kanalizasyon gibi temel yapıların tamamıyla yeniden imar edilmesi öncelikler arasındadır. Ancak Afganistan Hükümeti, bütçe imkansızlıkları nedeniyle taahhüt sektöründe oldukça sınırlı ihaleler açabilmektedir. Bu alandaki ihaleler Dünya Bankası (DB), Asya Kalkınma Bankası (AKB) ve İslam Kalkınma Bankası (IKB), Uluslararası Yardım Kuruluşları, ABD ve 19 diğer donör ülkeler tarafından bizzat açılmakta ve takip edilmektedir. DB, AKB ve IKB Tokyo Konferansı’nda ihdas edilen Afghanistan Reconstruction Trust Fund’da (ARTF) mevcut paradan bilistifade imar çalışmalarına katkılarını sürdürmektedirler. Uluslararası kuruluşlar tarafından açılan ihalelere ilgili tüm ülke firmaları iştirak etmekle birlikte, NGO’lar ve ülkeler tarafından finanse edilen projelere ilişkin ihalelerde genelde ülke firmalarının tercih edildiği bilinen bir gerçektir. Bu çerçevede, Türk firmaları doğrudan ihaleler kazanmakla birlikte, ihale alan başka ülkelerin firmalarına da taşeronluk hizmeti vermek suretiyle, Afganistan’ın imarına büyük ölçüde katkıda bulunmaktadırlar. Firmalarımızın Kabil’de dört yıldızlı bir otel inşaatı, Salang tüneli projesi, Kabil Uluslararası Havaalanı’nın onarımı, Kabil’deki ABD Büyükelçiliği binası ve çeşitli yol yapımları gibi büyük ihaleleri üstlenmişlerdir. Halihazırda Afganistan’da, yaklaşık 60 firmamız faaliyet göstermektedir. Afganistan’da çalışan Türk personelin sayısı 3000’i aşmaktadır. 5.1.Kamu ihaleleri Henüz kamu ihale kanunu mevcut değildir. Ülkedeki yatırımlar Amerika ve Donör ülkeler kanalıyla gerçekleştirilmektedir. Ülkede dış yardımlar konusunda bazı sıkıntılar doğmaktadır. Yapılan konferanslarda; Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası gibi kuruluşların taahhüt edilen bağışları, söz verilen rakamlar gibi olmamaktadır. Çünkü, Amerika dahil olmak üzere, birçok ülkenin öngörmedikleri malî krizler dolayısıyla taahhüt edilen bağışlar kesilmekte ve rakamlar, bazen yüzde 70-80’lere varan kesintilere uğramaktadır. Afgan Hükümeti de bu yüzden birtakım projeleri istediği hızda ihale edememektedir. Başta askeri ihaleler olmak üzere Amerikalıların açtıkları bazı ihaleler bulunmaktadır. Bunların bir kısmına yabancı firmalar girebilmektedir. Ancak genelde ihalelere sadece daha önce Amerika hükümetince başka bir ihaleyle saptamış olan yaklaşık 8-10 tane Amerikan firması girmektedir. Bazı ihalelere ise sadece Amerikan firmaları teklif verebilmektedir. 20 Yabancı firmalar ise ancak Amerikan firmalarına alt işveren olmak suretiyle iş üstlenebilmektedir. 5.2. Projelerin finansman durumu 5.2.1. Uygulanan Finansman Şekilleri Projeler, baskın olarak Afganistan’a yardım sözü vermiş, donör ülkelerin vereceği hibeler ve bu hibelerin aktarılacağı projeler çerçevesinde yürümektedir. Aktif olarak parasını Afganistan’a koyan ülkeler arasında Amerika, Japonya, Suudi Arabistan bulunmaktadır. Ancak Japonya ve Suudi-Arabistan kısıtlı olarak etkilidirler. Örneğin Kabil Kandahar yolunun bir kısmını bu iki ülke yapmaktadır. Genel olarak nakit akışı Amerika’dan sağlanmaktadır. Bunun dışında bazı projeler Dünya Bankası ve Asya Kalkınma Bankası tarafından finanse edilmektedir. Aşağıdaki tabloda 2004 Kasım ayı itibariyle donör ülkelerce yapılan katkılar gösterilmektedir. Donor Mart 2004’e kadar 20 Mart 2004 yapılmış ödemeler sonrası yapılması /US beklenen Toplam ödemeler/US Avusturalya 2,635 6.268 8.902 Bahreyn 0,504 0.000 0.504 Kanada 62.091 26.446 88.537 Danimarka 10.000 5.000 15.000 EC 68.556 58.960 127.516 Finlandiya 5.246 3.259 8.505 Almanya 21.511 15.941 37.452 Hindistan 0.400 0.000 0.400 İran 0.989 0.000 0.989 21 İrlanda 2.733 1.814 4.546 İtalya 17.000 6.436 23.436 Japon MoF 2.500 0.000 2.500 Japon MoFA 2.500 0.000 2.500 Kore 2.500 0.000 4.000 Kuveyt 10.000 5.000 15.000 Lüksenburk 1.020 0.000 1.020 Hollanda 74.818 45.052 119.870 Norveç MOFA 2.000 0.000 2.000 Norveç NORAD 34.448 23.483 57.931 Portekiz 0.457 0.725 1.182 Arabistan 15.000 10.000 25.000 İşveç 9.085 24.429 34.013 İsviçre 0.673 0.000 0.673 Türkiye 0.500 0.000 0.500 İngiltere 62.175 102.967 165.142 UNDP 2.411 0.000 2.411 Amerika 58.000 89.591 147.591 5.2.2. Hakediş ödeme biçim ve süresi Dünya Bankası, İslam Bankası, Asya Kalkınma Bankası gibi kurumların Afganistan’a sağlamış oldukları kredilerin ihaleleri, Afganistan Bayındırlık Bakanlığı tarafından yapılmakla birlikte bu ihalelerin müşavirliğini Asya Kalkınma Bankası önceden belirlemektedir. İhalenin tüm hazırlık, planlama ve ihale aşamalarını ve daha sonra da yapım aşamasına da bu müşavir firmalar bakmaktadır. Ödemeler aylık hak edişler halinde yapılmaktadır. Projenin durumuna göre 30 ila 60 gün arasında hak ediş ödemeleri gerçekleşmektedir. Hak edişi yaptıktan sonra gerekli belgeleri bütün detayları ile belirlenen şekilde dokümante etmek ciddi zaman almaktadır. Bu süreçte hakedişi müşavir firmanın onaylamasının ardından, Afganistan Bayındırlık Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, ve Amerika'ya gitmekte daha sonra Dünya Bankası’nın onayının ardından ödeme yapılmaktadır. Tüm bu uzun sürece rağmen hak edişler bir ay içerisinde temin edilebilmektedir. 22 Finansmanı Amerikan hibeleriyle sağlanan işlerin büyük bir bölümü Amerikalılar tarafından Unops aracılığıyla yapılmaktadır. Amerikan hibeleriyle yapılan projelerde Bayındırlık Bakanlığı ve Hükümetin herhangi bir onayı gerekmemektedir. 5.2.3. Kamunun sektöre ayırdığı yıllık bütçe : Kamunun sektöre ayırdığı her hangi bir bütçe yoktur. Tamamen donör ülkelerin vermiş olduğu paralar yine onların kontrolünde harcanmaktadır. Afgan hükümetinin çok fazla söz hakkı yoktur. Ancak uzun vadede tamamen bağımsız bir ülke konumuna gelince kendi paralarını idare noktasına gelebileceklerdir ve bağımsız bir yatırım programı olabilecektir. 5.2.4. İdareler ve yatırımcı kuruluşlar İslam Kalkınma Bankası, Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası gibi kurumların dışında özel bir takım kuruluşların ülkeye para yatırdığını söylemek mümkün değildir. Tüm projeler bu kurumlar tarafından yapılmaktadır. 5.2.5. Yatırım yapılan projelerin ortalama keşif tutarı Yollardaki bölümler 20 ila 40 milyon dolar arasında değişmektedir. 5.3.Rakipler 5.3.1. Yerel firmalar Büyük ölçekli yerel firmalar ülkede faaliyet göstermemektedir. Ancak belirli işlerde mevcut yerel firmalar canlandırılmaya çalışılmaktadır. Ülkede bir takım inşaat grupları oluşmuştur. Ancak bunlar daha çok makine kiralayan , hafriyat yapan taşeron firmalar şeklindedirler. Bu firmalar faaliyetlerinde henüz tam olarak yeterli deneyim kazanamamışlardır. 5.3.2. Yabancı firmalar 23 Pakistan, İran, Hint ve Çin firmaları ayrıca Avrupa ülkelerindeki firmalar rakip ülkeler arasında yer almaktadır. Bu ülkelerden, İranlılar bazı dezavantajlara sahip bulunmaktadır. İran, Kuzey Kore gibi ülkeler Amerika'nın ambargo listesinde olan ülkelerdir. Bu nedenle bu ülke Amerikan kuruluşları siyasî sebeplerden ötürü firmalarını mümkün olduğunca ihalelere girmelerini engellemeleri yönünde baskıda bulunmaktadırlar. Özellikle Amerikan finansmanlı ihalelere bu ülkenin girmesini engelleyen kesin koşullar bulunmaktadır. Bu nedenle İranlılar genel olarak ancak özel sektörde bir takım işler üstlenmektedirler. Örneğin kendi kaynaklarıyla finanse edilen bir yol projesi bulunmaktadır. Bunun gibi kendi kaynaklarıyla yapmış oldukları işler dışında yap-sat sektöründe faaliyet gösteren az sayıda İran firması bulunmaktadır. Afganistan’da Rus firmaları da ciddi rakip olabilmekle birlikte Amerikan kuruluşları bu ülkeye de ihaleleri kazanmaları konusunda çok sıcak bakmamaktadırlar. Bu nedenle şu ana kadar fazla sayıda ihaleye girememişlerdir. Sonuç itibariyle Türkiye’nin en ciddî rakipleri Çin ve Pakistan dır. Çünkü Çin Firmaları ihalelerde aşırı düşük tenzilatlar ile girdiklerinden, fiyat açısından Türk firmalarına göre üstünlerdir. Bu durumun başlıca iki nedeni bulunmaktadır : Birincisi; ülkenin yüksek sayıdaki iş gücünden dolayı personel ücretleri çok düşük seviyededir. İkincisi; Çin firmaları, hükümet tarafından çeşitli sekillerde sübvanse edilerek, önemli destek görmektedirler. Bu desteklerden bazıları şu şekilde sıralanabilir; ¾ Döviz kazandırıcı hizmetler ile vergi indirimi sağlamaktadırlar. ¾ Yurt dışında yapılan işçilik faaliyetleri askerlik hizmetine sayılmaktadır. Böylece pek çok işçi cüzi ücretler karşılığında neredeyse hiç maaş almadan Afganistan gibi ülkelerde askerlik yapmak amacıyla işçilik ya da mühendislik hizmeti ifa etmektedirler. ¾ Yurt dışı işçilik hizmetleri mahkûmların, hükümlülük sürelerine sayılmaktadır. 24 ¾ Askerî gemileri, hiçbir ücret almadan malzeme sevkıyatlarında kullanmaktadırlar. Son olarak Çin Hükümeti’nin finansman sağlama konusunda çok aktif olması Çinli firmalara maliyet hususunda ciddi avantajlar sağlamaktadır. 5.4. Ülkenin yatırım programı Afganistan’ın yatırım programı ülkenin yeniden yapılandırılması çerçevesinde programlanan projelerden oluşmaktadır. Ülke, projeleri finansal yardımlar içeren uluslararası toplumlardan alınan yardımlar ile finanse etmektedir. Bu amaçla Kasım 2001 deki donörler toplantısında; ilk olarak kısa ve orta vadede ekonomik ve sosyal alanda iyileşmeyi sağlamak, ve gerekli dışa dönük ve sosyal yardım konusunda donör ülkeler ve uluslararası kuruluşlar Afganistan hükümetine ne ölçüde değer biçileceği konusunda anlaşmaya vardı. Alınan kararlar ile özellikle Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası, Amerika Kalkınma Programı Afganistan’ın yeniden yapılandırılması için gerekli olan öncelikleri tespit ettiler. Bu kapsamda bir yıl, iki buçuk yıl, beş ve on yıllık periyotlarda gerekli olan tutarlar tespit edildi. Bu kurumlar Ocak 2002’de Afganistan’ın yeniden yapılandırılması konusunda yapılan konferansta kendi bulgularını sunmuşlardır.Bu bulgulara göre insani yardımlar haricinde Afganistan ekonomisinin desteklenmesinde dış yardımlarda 10 yıllık periyot için 14,6 milyar dolara ihtiyaç bulunduğu tespit edilmiştir. Bu tutarın 1,8 milyar doları birinci yıl, 4,5 milyar doları 2,5 yılı aşan süreç için öngörülmüştür. Tüm bu bulgulara göre ülkenin yeniden yapılandırılmasında öncelikli alanlar ise şu şekilde belirlenmiştir: • İdari yapının güçlendirilmesi • Özellikle kız çocukları için eğitim imkanlarının geliştirilmesi • Karayolları, elektrik ve telekomünikasyon başta olmak üzere altyapının yeniden inşa edilmesi • Ekonominin yeniden yapılandırılması • Uyuşturucu trafiği, kaçakçılık ve terörün önlenmesi. 25 Özetle ülkenin ulusal hükümet tarafından belirlenmiş bir yatırım programı yoktur. Yabancılarla belirlenmiş ve ülkeyi kalkındırmak amacıyla oluşturulmuş bir yatırım programı bulunmaktadır. Hükümetin ulusal destek programına katkıların yanı sıra dünya bankası yol, konut, sulama, onarım, molozların yeniden kullanımı, okulların ve hastanelerin yeniden yapılandırılması, şehir parklarının canlandırılması alanlarındaki kamu hizmetlerinde de destek vermektedir. Benzer programlar ülkenin rehabilitasyonuna önemli katkıda bulunmasının yanı sıra 250.000 kişiye ve ailesine de istihdam alanı yaratarak önemli bir gelir kaynağı olmaktadır. 5.4.1 Yatırım yapılan baskın proje türleri Ulaşım acil öncelikli projeler arasındadır. Özellikle ana yolların çoğunun rehabilitasyon projesi tamamlanmıştır. Ancak halan tali yollar ve yeni yollar projeler arasındır. Son zamanlarda enerji yatırımları da yapılmaktadır. Öte yandan tarımda ve sanayide ciddi bir yatırım yoktur. 5.4.2. Potansiyel projeler Genellikle ulaşım ve enerji projeleridir. Özellikle ülkede önemli ölçüde enerji açığı vardır. Hemen her evde jeneratör bulunmaktadır. Bu nedenle de enerji yatırımları da acil öncelikler arasındadır. Ayrıca baraj ve sulama projeleri de halkın tarıma yönlendirmesi açısından öncelikle gerçekleştirilmesi gereken projeler arasındadır. 5.5. İMALAT BİLGİLERİ 5.5.1. Sigorta koşulları (makina, teçhizat ve malzeme) Sigortalar, Afganistan’da yapılmaktadır. Ancak sigorta bulmak güçtür . Özellikle terör riski, makine vs. her türlü riski sigorta kapsamına almak mümkündür. Ancak sigorta maliyetleri Türkiye’nin iki üç misli kadardır. Ancak yeterli güvenlik sağlanmışsa, maliyette daha düşük olmakta ve sigorta yaptırabilmek kolaylaşmaktadır. Amerikalılarla çalışırken sözleşme gereği belirli sigortaların yapılması gerekmektedir. Bazı Türk sigorta şirketlerince de sigorta yaptırılabilmektedir. 26 5.5.2. Risk sigortası (politik ve ticari risk) Risk sigortası Amerika’dan sağlanabilmektedir. Türkiye’den sağlanması mümkün değildir. Ülkeden temin edilen projeler biraz daha pahalı olmaktadır. 5.6. İşçi istihdam koşulları 5.6.1▪ Yerel işçi Ülkeden kalifiye olmayan, düz işçi temin etmek kolaydır. Özellikle bu işçileri sıva, kalıp gibi kaba inşaatlarda kullanmak mümkündür. İnşaat işçisi de temin edilmesi mümkün olmakla birlikte ülkedeki taşeron firmalar kullanıldığı takdirde yapılan işlerde özellikle kalite ve süre bakımından problemlerle karşılaşılabilmektedir. Afgan işçiler öğrenmeye istekli ve çalışkan işçilerdir. Bu işçileri bir müddet sonra yetiştirip yeterli noktaya getirip bir sonraki işte kullanmak mümkün olabilmektedir. 5.6.2. Türk işçi getirme Türkiye’deki işçileri Afganistan’a götürmede her hangi bir engelle karşılaşılmamakta ve de Afganistan elçiliği tarafından rahatlıkla vize temin edilebilmektedir. Ancak gerçekleştirilen projelerde ne kadar çok Afgan işçi çalıştırılırsa, hem maliyet açısından hem de güvenlik açısından avantaj yaratmakta ve de önemli teşvik sağlamaktadır. Özellikle makine operatörü gibi alanlarda Afgan işçi çalıştırmak mümkündür. İşçilerin ulaşımında da bir sorunla karşılaşılmamaktadır. Haftada Salı ve Cuma olmak üzere iki uçak seferi yapılmaktadır. Ayrıca Azerbaycan’dan da ulaşım sağlanması mümkündür. Ancak personel götürmede bazı sıkıntılar ile karşılaşılabilmektedir. Yurt dışına giden işçinin özellikle daha önce yurt dışı deneyimi yok ise, ailesiyle görüşememekten kaynaklanan psikolojik etkilerden dolayı motivasyonu etkilenmektedir. Öte yandan yabancı bir ülkenin sosyal koşullarına ve çalışma standartlarına uyum sağlamakta güçlük çekmekten kaynaklanan problemlerle karşılaşması mümkündür. 27 5.6.3. Çalışma izni ve sağlık karnesi maliyetleri Afganistan’da personel istihdamı için çalışma izni almaya gerek yoktur. Türk işçilerinin sağlığını yerel koşullar ile temin etmek gerekmektedir. Acil veya olağan tedavilerde müdahale gerektirecek durumlar için şantiyelerde oluşturulan revirlerde Türk hekimleri istihdam edilmektedir. İlaç sevkiyatı da yine Türkiye’den yapılmaktadır. Acil ve ağır vakalar dışında ülkedeki hastanelere gidebilme imkanı çok kısıtlıdır. 5.6.4. İşçi kampı, iaşe maliyetleri Afganistan’da iaşe maliyetleri oldukça yüksektir. Mutlaka Türk müteahhitleri kendi bağımsız kamplarını kurmak ve güvenlik problemlerini çözmek zorundadırlar. 5.6.5. Ülkede uygulanan personel maaşları Uygulanan personel maaşları genel olarak Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetlerinde uygulanan ücretler seviyesindedir. Ancak risk faktörü de göz önünde bulundurulduğu için biraz daha yüksek olabilmektedir. Temel olarak genel firma prensiplerine bağlı olarak değişmektedir . 5.6.6. Sosyal güvenlik için ödenen sigorta maliyetleri Sosyal güvenlik için ödenen sigorta maliyetleri Türkiye’de karşılanmaktadır. İşçiler yurt dışında çalıştığı için emekli primleri de ödenmektedir. Bunlar dışındaki sağlık konuları ile ilgili harcama kalemleri özel sigortalar aracılığı ile yaptırılmaktadır. Buradan giden işçilerin iş ve işçi bulma kurumunda sözleşmelerinin yapılması şarttır. 5.6.7. Diğer işveren-işçi (çalışan) sorumlulukları neler? İş veren ve işçi sorumlulukları diğer yurt dışında iş üstlenilen ülkelere göre farklılık arz etmemektedir. 5.7. Enerji fiyatları 28 Enerji maliyetleri özellikle elektriğin jeneratörlerle üretilmesi gerektiğinden dolayı oldukça yüksektir. Mozat fiyatları ise Türkiye’den ucuz olmakla birlikte bir miktar daha artış göstermiştir. Dolar fiyatı 0,35 cent civarında iken geçtiğimiz dönemlerde 0,56 cent olmuştur. 5.8. Malzeme fiyatları ve temin koşulları (akred. vs.) 5.8.1. Yerli pazardan malzeme temini Ülkeden genel olarak malzeme ve ekipman temin etmek mümkün değildir. Mevcutlar da çok pahalıdır. Çoğu malzeme yüzde 80-90 seviyde ithal edilmektedir. Kazma kürek dahil Pakistan’dan gelmektedir. Pazara çıkıp, spot piyasada toptan malzeme temin etmek mümkündür. Ancak bunun dışında birçok şey sipariş verilmektedir. Verilen siparişlerin getirilebilmesi on günlük bir süreci kapsamaktadır. Spot piyasadan temin edilebilecek malzemeler arasında çimento, agrega, demir, hırdavat malzemeleri ve bazı küçük çaplı makine, ekipman bulunmaktadır. Ülkeden temin edilebilecek Çimentonun torba parekende satışı 80 dolar, Demirin tonu 800 dolar civarındadır. Kaliteli agregaya ülkeden ulaşmak mümkün değildir. Türkiye’den giden firmalar kaliteli agregayı kendi imkanları ile temin etmek zorundadırlar Bir takım kiralık makine temin etme imkanı başladıysa da bu makineler hiçbir zaman Türkiye’dekilerle mukayese edilemez. çünkü söz konusu makineler çok kötü ve eski modellerdir. Tüm bunlar da bu ülkede iş yapan müteahhitler için büyük sıkıntı yaratmaktadır. Kısacası piyasadan iyi malzeme temini mümkün değildir. Gerekli olan malzeme ve teçhizatı Türkiye’den temin etme yoluna gidilmelidir. 5.8.2. Türkiye’den malzeme ithali Malzemeler Türkiye’den ithal edilmek durumundadır. İthalat proje bazında yapılmaktadır. Gümrükler düzgün işlemektedir. Giden malzemelerin gümrükten çekilmesi mümkündür. Türk müteahhitlerince gerçekleştirilen işlerde kullanılan yapı malzemeleri Türkiye’den götürülmektedir. 29 5.8.3.Ülkelerden malzeme ithali Türkiye’nin dışındaki ülkelerden malzeme temini her projede olmaktadır. Ancak bu durumdaki en büyük sorun nakliye sürecidir. Türkiye’den yola çıkan malzemeler İran üzerinden Kabile 20-22 gün içerisinde ulaştırılabilmektedir. Türk tırları Kabile kadar gidememektedirler. Öncelikle Herat’a gidilmekte ve gümrük işlemleri orada yapılmaktadır. Bu ise 3-5 günlük süre kaybına neden olmaktadır. Bazı projelerde ise İran’dan geçmek mümkün olamamaktadır. Bu gibi durumlarda Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan üzerinden geçilmektedir. Bu yollar üzerinden yapılan transitler ise sürenin 28 güne kadar uzamasına neden olmaktadır. Bir başka yol ise Karaçi üzerinden deniz yolu ile nakliyedir. Deniz yolu ile nakliyeler konteynırlar ile olmaktadır. Bu durumda ise süre 40 günü bulmaktadır. 5.10. Ofis açma şartları ve maliyetleri Ülkede personel istihdam etmek suretiyle ofis açmanın maliyeti 10-15 bin doları bulmaktadır. Türkiye’den ofis açma konusunda her hangi bir resmi katkı bulunmamaktadır. Ancak Afganistan’daki Türk büyükelçiliğimizin önemli ölçüde bölgede çalışan Türk müteahhitlerine katkıları olmaktadır. Haftalık yapılan toplantılar ile bölgede faaliyet gösteren Türk müteahhitleri bir araya gelerek güvenlik ve diğer hususlarda karşılaşılan problemler üzerinde tartışmaktadır. Diğer ülkelerin aksine Türk büyükelçiliği bu gibi konularda daha duyarlı hareket etmektedir. Öte yandan Türk tugayı da müteahhitlerimize önemli ölçüde destek vermektedir. Kısacası bölgede önemli bir dayanışmanın varlığı mevcuttur. 5.11. Genel giderler Afganistan’da çalışmanın maliyeti oldukça yüksektir. Ofis açma ve eleman gönderme maliyeti diğer yurt dışı şantiyelerine göre yüksektir. Özellikle son dönemlerde yaşanan olayların etkisiyle; Irak gibi bu bölgede de güvenlik tehtidi nedeniyle, bölgeye personel göndermek sıkıntı yaratmaktadır. Özellikle nitelikli eleman göndermek güç olmaktadır. 30 5.12. Taşeron ve kiralık makine temin durumu 2003 yılına kadar kamyon, pikap gibi bir tek kiralık makine temin etmek mümkün olamamakta idi. Ancak Taliban yönetimi yıkıldıktan sonra, şu anda her türlü iş makinası temin edebilmek mümkündür. Ancak maliyetleri çok yüksektir. Türkiye’ye göre kiralama tutarları harcı alem makinelerde aylık bazda iki üç katı kadar fazladır. Kreyn gibi ağır kapasiteli makinelerde günlük kiralama bedelleri Türkiye’nin beş katına kadar ulaşabilmektedir. 5.13. Lojistik İmkanları Afganistan’da iş yapabilmenin en önemli şartı lojistiğin çok sağlam bir yapıya kavuşturulmasıdır. Çünkü pek çok malzeme şantiyelerde yedeklenememekte ve de çoğu malzeme Türkiye'den gelmektedir. Afganistan’da malzeme nakliyesi sırasında Türk nakliyecilerin şantiyelere kadar gidişine izin verilmemesi nedeniyle, Afgan gümrüklerinde Afgan TIR’ larına aktarma yapılması sırasında ve Afganistan içindeki nakliye sürecinde, yolların bozukluğu nedeniyle malzemelerde hasarlar ortaya çıkmaktadır. Uçakla malzeme ikmali yapılabilmektedir ancak maliyeti çok yüksektir. TIR nakliyesi de mümkündür fakat TIR naklinde bazı sorunlar ile karşılaşılmaktadır. Şöyle ki; gelen mallar öncelikle yabancı plakalı TIR’lardan Afgan plakalı TIR’lar ile İran sınırına aktarılmalıdır. İran’daki aktarma sorunlarının ilkel olması sebebiyle makine, ekipman, özellikle teknolojisi hassas olan cihazlar zarar görmektedir. Malzeme ikmalindeki başka bir yol ise Pakistan plakalı TIR’lar kanalıyla Afganistan’a girebilmektir. Ancak buradaki en büyük problem; Pakistanlı şoförlerin güvenlik sebebiyle Afganistan’a girmekten çekinmeleridir. Bu da lojistikte aksamalara neden olmakta, araç teminini güçleştirmektedir. Bazen iki ülkenin anlaşmazlıklarından dolayı belirli süreyle sınırlar kapanmakta bu da iki ülke arasındaki ilişkilerin zaman zaman bozulmasına neden olmaktadır. 31 Karayolundan TIR’lar iki haftalık sürede İran’dan geçmektedir. Ancak planlanmış olduğu takdirde, karayolundan malzeme göndereme imkanı bulunmaktadır çünkü acil bir durum söz konusu olduğunda en az iki hafta beklemek gerekmektedir. Örneğin Herat-Kandar arası TIR’ın ortalama hızı 10-15 kilometre arasındadır. Gümrük işlemleri yapılırken Türk TIR’ları da dahil hiçbir TIR Afganistan’a giriş yapamamaktadır. Yerleştirmeler gümrükte yapılmakta ve daha sonra yola Afgan TIR’ları devam etmektedir. Malzemenin nakliyesi sırasında mallar önemli derecede zarar görmektedir. Bu risklere ilaveten malların çalınma riski de önemli ölçüdedir. Dolayısıyla birçok malzemenin konteynırlarla yüklenmesi gerekmektedir. Ancak konteynırlarla yüklemek nakliye masraflarını artırmaktadır. Tüm bu nedenlerden dolayı maliyetli olmakla birlikte taşımacılıkta en süratli alternatif hava taşımacılığı olmaktadır. İş makinelerinin büyük bir bölümü uçakla nakledilmelidir. 80 ton kadar yük alabilen uçak tipleri her bir seferde 150-200 bin dolar arasında bir maliyet getirmektedir. 5.14. İnşaatlarda uygulanan kalite yönetimi standartları ve masrafları Kalite yönetimi bakımından tamamen Amerikan standartlarında çalışılmaktadır. Havaalanı, askeri kışlalar gibi sahalarda gerçekleştirilen faaliyetlerin tümü Amerikan firmalarının denetimindedir. Bu nedenle de kalite ve iş güvenliği yönetimi itibariyle çok üst düzeyde talepler gerçekleştirilmesi gerekmekte ve bu çerçevede oluşan masraflar önemli tutarlara ulaşmaktadır. Örneğin; üretilen kumun, çakılın laboratuar deneylerinden geçirilmiş, sertifikasyonun yapılmış, bağımsız veya sertifikası verilmiş kurumlar tarafından yapılan işin malzemelerini kullanma zorunluluğu bulunmaktadır. İş güvenliğini sürekli kılmak için her türlü tedbirin alınması gerekmektedir. Malzeme ve kalite onaylarını almak için çok ciddi bir teknik ekip bulundurulmalıdır. İş güvenliği açısından çok önemli tedbirler alınarak çalışılması, çok az sayıda iş kazasına yol açmakta bu da maliyetleri önemli ölçüde etkilemektedir. 5.15. Türk müteahhitlerinin önündeki engeller 32 1. Türk firmalarının kendi aralarında ve de yabancı firmalar ile aşırı rekabeti, 2. Pazarın uzak olması, 3. Malzeme temini güçlüğü, 4. Ticari bankaların yokluğu, 5. Otorite boşluğu, 6. Özelleştirmenin yavaş işlemesi,. 7. Irak kadar yoğun olmasa da ciddi bir güvenlik problemi bulunması( Son zamanlarda yaşanan düz işçi ve mühendislerimizin kaçırılması güvenlik tehditi olduğunun bir kanıtıdır), 8. Avrupa Birliği’nin katılamamaktadır. ALO fonunun finanse ettiği projelere Türk firmaları Çinliler, İranlılar, Güney Kore bu fondan yararlanan ülkeler arasında gelirken; Türkiye bu ülkeler arasına girememiştir. Söz konusu mevzuat anti Türkiye zihniyetiyle hazırlanmış, bir mevzuattır. Fon kurulurken Türk firmalarına yer verilmemiş ve hükümet seviyesinde birtakım girişimler yapılmasına rağmen netice alınamamıştır. Bu nedenle sürekli lobi yapılması gerekmektedir. Gerek hükümet nezdinde ve gerekse de Avrupa Birliği yetkilileriyle her platformda bu hususu dile getirmek önem arz etmektedir. Aksi takdirde söz konusu durum Türkiye’nin bu ülkede yer alabilmesi için önemli bir engel teşkil edecektir. 5.16. Türk müteahhitlerinin önündeki fırsatlar Afganistan’da gerek rehabilitasyon sürecinde ve gerekse de sonrasında yapılması gereken çok çeşitli projeler bulunmaktadır. Bu nedenle yurt içinde yeterince iş olanağı bulamayan Türk firmalarımız için atıl kapasitelerini değerlendirme imkanı vermesi bakımından önemli bir iş alanıdır. 5.17. Siyasi ilişkilerin rolü Siyasi ilişkilerin rolü her zaman rekabet unsuru ile birlikte bulunmaktadır. Özellikle Amerikan ve Avrupa firmalarının belirli işleri üstlenebilmeleri çok daha farklı kriterlerle olmaktadır. 5.18. Sektör için geleceğe yönelik tahminler 33 Ülkenin, 20 yıldır süren çatışmalardan sonra Taliban rejiminin yıkılmasının ardından baştan sona rehabilite edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle oldukça fazla iş imkanı vardır. Ülkeye iş üstlenmek amacıyla giriş yaptıktan sonra neredeyse iş girişimcileri bulabilecek durumdadır. Bu nedenle istikrarsızlık olmadığı sürece, devam etmekte olan projelerin yönetimi mevcut sistemdeki haliyle sürdürülmeye devam edecektir. Enerji projeleri, sulama projeleri,yol projeleri gibi yapılacak çok fazla proje olacaktır. Şu andaki projelerin hepsi küçük projelerdir. İleriye yönelik daha büyük proje uzun vadede ihale edilecektir çünkü şu andaki projelerin hepsi rehabilitasyon projeleri durumundadır. Gelecek dönemde de baskın olarak Amerika tarafından sağlanan hibeler ile yatırımlar yapılmaya devam edecektir. Aksi takdirde Afganistan yine eskiden olduğu gibi istikrarın olmadığı günlerine dönecektir çünkü Amerika yardımlarını çekip, faaliyetlerini durdurduğunda; tekrar terör ortaya çıkacak, uyuşturucu pazarı yine canlanacaktır. Ayrıca inşaat firmalarının ülkede iş yapması, işsizliğin önlenmesine de katkıda bulunmaktadır. 6. TÜRK MÜTEAHHİTLİK SEKTÖRÜNÜN AFGANİSTANDAKİ DURUMU 6.1. Türk Müteahhitlerinin Sahip Olduğu Avantajlar Türk Müteahhitleri sadece Afganistan’da değil bugüne kadar 62 ülkede gerçekleştirdikleri işlerle başarısını kanıtlamıştır. Yurt içinde ödeneklerin yetersizliğinden dolayı yatırım yapma imkanı bulamayan inşaat sanayicilerimiz yurt dışı pazarlara yönelmişlerdir. Yeterli makine parkına, teknik bilgi birikimi ve deneyime sahip olan inşaat sanayicilerimiz bugüne kadar 5 kıtada 62 ülkede 2500’ün üzerinde başarılı projelere imza atmışlardır. DTM verilerine göre bugüne kadar yaklaşık olarak 60 milyar dolarlık iş üstlenen inşaat sanayicilerimiz, 2003 yılında 3,4 milyar dolarlık proje üstlenmişlerdir. Yeterli ve güncel makine-techizat kapasitesine,yeterli sayıda deneyimli teknik personele ve teknolojik bilgi birikimine sahip olan ve hepsinden de önemlisi Afganistan gibi bir ülkede doğa koşulları nedeniyle güç koşullarda çalışmaya alışık ve dayanıklı olan inşaat 34 sanayicilerimiz ve işçilerimiz bu ülkede her türlü faaliyeti gerçekleştirebilecek kapasiteye sahiptirler. Türk müteahhitleri Afganistan’da; yapılan işin kalitesinden, kısa sürede malzeme ve ekipman akışına, işlerin zamanında hatta zamanından önce teslimine kadar birçok yönü ile tercih sebebi olmaktadır. Özellikle ; I. Müslüman olmamız, II. Türkler ve Afganlar arasında tarihsel geçmişten dolayı özellikle halkın çok sıcak bir yaklaşımının bulunması , III. Şimdiye kadar Türk firmalarınca gerçekleştirilen işlerin kalitesinin iyi bir noktada olması ile ülkede Türk firmalarının iyi bir referansa sahip olmalarını sağlamaktadır. 6.2.Dezavantajlar • Türk firmalarının önündeki en büyük dezavantaj finansman konusu ve dış kaynaklı fonlardan yeterince yararlanamamasıdır. • Güvenlik önemli bir engeldir. Kabil dışında ülkedeki asayiş ve güvenliğin neredeyse hiç olmadığı söylenebilir. Güvenliği, bu bölgeye gelen firmaların kendileri sağlamaları gerekmektedir. Bu da önemli bir maliyet unsurudur. Bu nedenle bu tür hizmet veren Afgan kuruluşlarından yardım almak Türk firmalarına tavsiye edilmektedir. • Dil farklılıkları • Kültür farklılığı bir başka problemdir. Türk işçileri ile uzun süreli iç içe yaşamaktan kaynaklanan sürtüşmeler sıkıntı yaratmaktadır. 6.3. Güvenlik Sorunu Güvenlik, sürekli olarak çalışanlarla birlikte sağlanmaktadır. Kabil dışında sahaya çıkan her mühendise, işçiye , şoföre dahil her an yanına silahlı koruma verilmektedir çünkü silahlı koruma olmaksızın kesinlikle dışarı adım atılmamaktadır. Bu durum ise gerçekleştirilen işin yavaşlamasına neden olmaktadır. Öte yandan yapılacak her işi 24 saat içerisinde raporlama 35 zorunluluğu bulunmakta ve buna göre birtakım tedbirler alınması gerekmektedir. Örneğin gece çalışması kesinlikle söz konusu değildir. Şantiyeye, gidilirken daima güvenlikle gidilmektedir. Bu nedenle eskort gerekmektedir. Her 3 araç için bir silahlı araç gerekmektedir. En az 2 adet silahlı askerlerin olduğu eskort aracı olması gerekmektedir. Bunların çoğu da pikap şeklinde olmaktadır. Silahlı koruma aracın içerisinde ön tarafta bulunmaktadır. Şöför silahsız olmaktadır. Onun dışında aracın içerisine üç kişi bulunmaktadır. İyi havalarda da aracın arkasında ağır silahlı güvenlik askeri alınmaktadır. Kısacası; konvoyun en önüne ve en arkasına güvenlik alınmakta, arada da şantiye araçları bulunmaktadır. Eğer 3 araçtan fazla ise, o zaman 1 araç daha artırılmaktadır. Genellikle 3 araçtan sonra bir silahlı araç daha olmaktadır. Genel olarak konvoyların uzunluğu 4-5 aracı geçmemektedir. 6.4. Türk Müteahhidine Tavsiyeler • Güvenlik açısından Afgan plakalı kiralık bir araç bulunmalıdır. Aracın taksi olması ise, daha iyi bir güvenlik önlemidir. • Afgan kıyafeti giymek güvenlik açısından önem arz etmektedir. • Tercüman ile dolaşmak eskort ile dolaşmaya göre daha az dikkat çekileceğinden iyi bir güvenlik tedbiridir. • Afgan komutanlar ile iyi ve direkt ilişkiler kurulmalıdır. Özellikle iş yapılan bölgenin komutanları ile, kendisi ya da çalışanları Türkiye’de misafir edilmeli ve belli bir takım istekleri karşılanmalıdır. Bu tarz bir davranış güvenlik açısından katkı sağlayabilecektir. • İş yapılan ülkenin araçları kiralanmalıdır. • Afgan halkında az gelişmişlik sebebiyle rüşvet ve yolsuzluk yaygın durumdadır. Özellikle Afganlı bir idareciyle çalışırken bütün bunları öngörmek ve belli bir marjı bu işler için ayırmak gereklidir. Aynı zamanda özellikle güvenlik açısından yerel yetkililerden gelecek olan talepler de bir maliyet kalemi olarak saklı tutulmalıdır. • Ülkede enerji kaynakları kısıtlı olması nedeniyle her türlü işte iyi bir jeneratör temin edilmelidir. • Şantiyelerde, ülkede acil durumlar dışında hastanelere girme olanağı bulunmadığından, her şantiyede ufak bir revir ve hekim istihdam edilmelidir. 36 • Afgan firmalar ile yüzde 50’nin üzerindeki hisse Türk tarafında olmak koşulu ile özellikle pazara yeni giriş yapacak olan firmaların güvenlik açısından, ortaklığa girmekte fayda bulunmaktadır çünkü Dünya Bankası tarafından finanse edilen işlerde yerel firmalar ile ortak olmak, ihalelerde yüzde 7,5 oranında avantaj sağlamaktadır. Bu ise ciddi bir avantaj yaratmaktadır. • Afgan ortaklar ile çalışırken özellikle iş üstlenilen bölgedeki bir inşaat firmasıyla çalışmak gerekmektedir. • Bölgeyi iyi tanıyan Pakistanlı ortaklar ile çalışmak da pazara giriş ve mal temininde yaralı olacaktır. Ancak burada en büyük problem, güvenilir bir ortak bulmaktır. Bu durumun çözümü çok zordur. Tamamı ile şansa bağlıdır. Bu nedenle piyasaya girecek firmalara kayıt yaptırmaları tavsiye edilebilir çünkü bu durum yasal bir dayanak sağlayacaktır. Ayrıca ülkede yapılacak sözleşmeler son derece dikkatli yapılmalıdır. Örneğin Türk büyükelçiliğinden vesika almak önem arz etmektedir. Yani Afganistan’daki ortaklık konularında yapılacak sözleşmelerde, şekil esaslarına uyularak hazırlanmalı ve tatmin edici maddeler konulmalıdır. Aksi takdirde Afgan mahkemelerine başvurmak zorunda kalmak çok acı tecrübelere neden olmaktadır. • Her türlü üstlenilen işler bir sözleşmeye dayandırılmalıdır. Mümkün olduğunca Türk Büyükelçiliklerinden görüş alınmalıdır. Kısacası risk mümkün olduğunca minimuma indirilmelidir. • Danışmanlık sistemi henüz ülkede gelişmemiş olsa bile yeni birtakım danışmanlık kuruluşları bulunmaktadır. Bu firmalardan destek alınmasında fayda bulunmaktadır. 6.5. Ülkede yer alan Türk müteahhitlik firmaları ve yaptıkları projeler Türkiye’de Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre Afganistan’da 781.917.497 dolarlık iş üstlenilmiştir. Projelerin büyük bir bölümü Kabil’de yapılmıştır. Bunun dışında Kandahar, Herat, Salang’da projeler üstlenilmiştir. Üyelerimizden Gülsan İnşaat A.Ş., Limak İnşaat A.Ş., Yüksel İnşaat A.Ş., Kolin İnşaat A.Ş., Makimsan İnşaat A.Ş., Eser İnşaat,Tepe İnşaat, Aysel İnşaat A.Ş., Aydeniz İnşaat A.Ş. bu ülkede büyük projeler üstlenmişlerdir. 37 Türk müteahhitleri, Afganistan’ın yeniden yapılandırılmasında yoldan tünele, barajdan sulama kanallarına, otellere, karayolları rehabilitasyon işleri, askeri tesisler kadar çeşitli projeler üstlenmişlerdir. Afganistan’da iş üstlenen Türk inşaat firmalarının isimleri şöyledir. 38 ACT AFG. AMERICAN CONST. 12 ADET KLİNİK VE 6 OKULUN İNŞAATI 1.578.000 AKYÜZ İNŞAAT VE MADENCİLİK BEND-ADHOY KARAYOLUNUN REHABİLİTASYONU VE YOL YAPIM MALZEMESİNİN ÜRETİM VE NAKLİY 5.942.007 ARC CONSTRUCTION COMPANY LLC KABİL-KANDAHAR YOLU II. KISIM İNŞAATI ARGE HESA-OHB ISAF KABİL DEPO SAHASI KAMPINDA IŞIKLI DİREK DİKİLMESİ, KABLO VE PANELLERİN YERLEŞTİRİL ATAYOL ASFALT TAAH. İNŞ. SAN. KABİL-GARDEZ ARASINDAKİ (3-45 KM) YOLUN YAPIMI CROSMAN ULUS. TAŞ. İÇ VE DIİ TİC. BAGRAM HAVAÜSSÜNDE PREFABRİK KONUT ÜRETİMİ VE MONTAJI ÇAPI İNŞAAT 12 KM UZUNLUĞUNDA 70 M GENİŞLİĞİNDE ŞEHİR İÇİ YOL YAPIMI 18.414.000 215.562 1.218.156 1.421.000 31.700.000 ÇUKUROVA S.ARABİSTAN KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ ÇEVRESİNE BETON BARİYER YERLEŞTİRİLMESİ ÇUKUROVA-ARTEN KABİL-GARDEZ YOLU 45-125 KM ARASI YAPIMI 65.490 ÇUKUROVA-ARTEN PUL-I ALAM İLE ÇEVRE YOLU ARASINDAKİ KARAYOLUNUN 35,4 KM.LİK KISMININ YENİDEN YAPIMI ÇUKUROVA-ARTEN PUL-I ALAM İLE ÇEVRE YOLU ARASINDAKİ KARAYOLUNUN İLK 20 KM.LİK KISMININ YENİDEN YAPIMI ÇUKUROVA-GÜLSAN AFGHANISTAN REBUILDING AGRICULTURAL MARKETS PROGRAM ÇUKUROVA-MAKİMSAN SAR-A HAUS BARAJININ PROJE ETÜDÜ VE ONARIMI 1.200.000 20.930.360 6.016.199 72.000 45.000 ÇUKUROVA-MAKİMSAN SALANG TÜNELİ VE KAR GALERİLERİNİN ONARIMI 4.977.200 ÇUKUROVA-MAKİMSAN SALANG TÜNELİ VE KAR GALERİLERİNİN ONARIMI, EK 6.085.338 DELTA İNŞAAT KABİL SHAHR-E NAW CHARAHİ HAJİ YAQUOB ADRESİNDEKİ4878 METREKARELİK İŞ HANININ KABA İ 414.630 DELTA İNŞAAT SU SONDAJI VE SU ETÜDÜ ÇALIŞMALARI AFGANİSTAN BAGRAM HAVAÜSSÜNÜN MEVCUT PİST, TAKSİ YOLU VE 800.000 DEMA-ADİL ÖZKUL ORTAK GİRİŞİMİ APRONLARIN ONARIMI İLE YENİ APRON YAPIMI İŞİNİN TAŞERONLUĞU ENTES KABİL-SALANG-DOŞİ KARAYOLUNUN REHABİLİTASYONU GÜLSAN-ÇUKUROVA KABİL-KANDAHAR KARAYOLU YAPIMI GÜLSAN-ÇUKUROVA KABİL-KANDAHAR KARAYOLUNUN 347-432 KİLOMETRELERİ ARASININ YAPIMI 60.000.000 GÜLSAN-ÇUKUROVA KANDAHAR-HERAT YOLU ONARIMI PACKAGE II (356-406 KM) 26.273.997 GÜLSAN-ÇUKUROVA KANDAHAR-HERAT YOLU ONARIMI PACKAGE III (406-456 KM) 24.552.783 GÜLSAN-ÇUKUROVA KABİL-KANDAHAR YOLU İNŞAATI İÇİN YOL YAPIM MALZEMESİ TEMİNİ 11.000.000 HESA İNŞAAT ISAF KABİL DEPO SAHASI İDARİ BİNASI ÇATI VE DIŞ CEPHE ONARIMI 106.748 HESA İNŞAAT KABİL'DE TAŞIT YIKAMA PLATFORMU YAPIMI HESA İNŞAAT İÇME SUYU ŞEBEKESİ İMAR ULUSLAR ARASI İNŞAAT IOM AFGANİSTAN OKUL VE KLİNİK PROGRAMI 9. BÖLGEDE 9 ADET SAĞLIK KLİNİĞİ İNŞAATI KARİZMA İNŞAAT MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ İNŞAATI KARİZMA İNŞAAT KORE-AFGANİSTAN İŞBİRLİĞİ MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ YURT BİNASININ YAPIMI KOLİN KANDAHAR HERAT-YOLU 231-356. KM KISMIN YAPIMI KOLNAT JV(TÜRK KOLİN-AFGAN NATFEKABİL-KANDAHAR KARAYOLUNUN 177 İLE 262 KM.LERİ ARASI İNŞAATI KOLNAT JV(TÜRK KOLİN-AFGAN NATFEKABİL-KANDAHAR YOLU ÜZERİNDE BEŞ KÖPRÜ İNŞAATI LİMAK 4.809.489 29.468.828 9.722.740 56.913 347.235 621.000 1.881.381 850.000 48.501.183 42.201.428 4.448.716 KABİL-SALANG-DOŞİ KARAYOLUNUN REHABİLİTASYONU (70 KM) 30.000.000 LİMAK ŞİBİRGAN-SARI PUL YOLUNUN YAPIMI 14.801.193 MAKİMSAN KABİL-KANDAHAR YOLUNUN 49 KM.LİK BÖLÜMÜNÜN ASFALTLANMASI İŞİ MEGA ÖZGÜN NAMBERS ORTAKLIĞI AFGAN ORDUSU HERAT TUGAY YERLEŞKESİ PROJE VE İNŞAATI MEGA ÖZGÜN NAMBERS ORTAKLIĞI KABİL COCA-COLA FABRİKASI İNŞAATI 13.078.066 MENSEL JV POL-E CHARKHI AFGAN ORDU KARARGAHI İNŞAATI 1.000.000 MENSEL JV POL-E CHARKHI AFGAN ORDU KARARGAHININ İKİNCİ BÖLÜM İNŞAATI 6.140.496 6.400.000 MENSEL JV KABİL KANDAHAR YOLUNUN 92-177 KİLOMETRELERİ ARASININ YAPIM İŞİ MENSEL JV DARÜL AMANDA ASKERİ TESİS PROJESİ 31.496.573 MENSEL JV GARDEZ AFGAN ULUSAL ORDUSU TUGAY İNŞAATI 17.879.256 MENSEL JV MEZAR-I ŞERİF AFGAN ULUSAL ORDUSU TUGAYI İNŞAATI 18.242.454 METAG İNŞAAT ÇİT ÇEKİLMESİ, BETON PREFABRİK DUVAR YAPIMI, GÖZETLEME KULESİ İNŞAATI VE BETON KORUG METAG-YENİGÜN JV KANDAHAR'DA AFGAN ULUSAL ORDUSU (ANA) TUGAY BİNASI İNŞAATI 9.600.000 4.915.800 13.469.873 METAG-YENİGÜN JV KANDAHAR'DA AFGAN ULUSAL ORDUSU TUGAY BİNASI 8.392.604 METİŞ EPİK ADİ ORTAKLIĞI ASKERİ HASTANE DİZAYN VE İNŞAATI 4.205.032 METİŞ EPİK ADİ ORTAKLIĞI AMERİKAN BÜYÜKELÇİLİĞİ EOB ONARIM VE GSO DESTEK BİRİMLERİNİN İNŞAATI 8.332.795 NASEEB SULTANOĞLU MEZARI ŞERİF'TE SEKİZ KATLI OTEL YAPIMI 7.760.000 NASEEB SULTANOĞLU MEZARI ŞERİF'TE ALIŞVERİŞ MERKEZİ YAPIMI 10.874.520 SER-HAT İNŞAAT CELALABAD-ASMAR YOLUNUN ONARIMI 22.306.272 SEYAŞ URBAN WATER SUPPLY AND SANITATION COMPONENT SEYAŞ KABUL SANITATION IMPROVEMENT CONTENT SÜRCON İŞ MERKEZİ İNŞAATI TEPE İNŞAAT ISAF ALMAN ASKERİ BİRLİĞİ BİNASININ ONARIMI VE KONTEYNER TEMİNİ TEPE İNŞAAT KABİL HAVAALANINDA ALMAN ASKERLERİ İÇİN HELİKOPTER PİSTİ TEPE İNŞAAT CELALABAD YOLUNDAKİ ALMAN TABURUNUN İÇ YOLLARININ BETONLANMASI TEPE İNŞAAT PUL-I ÇARKİDEKİ AFGAN ORDUSU KIŞLASININ ONARIMI TEPE İNŞAAT BETON KIRMA TESİSİ TEPE İNŞAAT PUL-I ÇARKİDEKİ BAZI BİNALARIN YAPIMI TEPE İNŞAAT BRIGADES BED DOWN FACILITIES TEPE İNŞAAT KANDAHAR'DA ASKERİ AMAÇLI MODÜLER BİNA YAPIMI TEPE İNŞAAT ANA BRIGADE, GARDEZ PROJECT AFGHANISTAN TIM ULUSLAR ARASI ENDÜSTRİ LTD BTS EKİPMAN KONTEYNERİ ÜRETİMİ ULUSL. MAVİ HİLAL İNANİ Y. VAKFI KADIN EVİ İNŞAATI YENİGÜN-MAKTAŞ-AYDENİZ JV KABİL ULUSLARARASI HAVALİMANI 11-29 PİSTİNİN ACİL İYİLEŞTİRİLMESİ VE DİĞER EK İŞLER YÜKSEL ABD KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ OFİS BİNALARI TESİS İNŞAATI YÜKSEL ABD KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ YENİ KANÇILARYA BİNASI İNŞAATI YÜKSEL ASFALT VE MICIR ÜRETME TESİSİ YÜKSEL ABD KABİL BÜYÜKELÇİLİĞİ YENİ KANÇILARYA, LOJMAN VE İKAMETGAH BİNALARI KABİL-KANDAHAR YOLU 49-92 VE 92-177 KM ARASI İLE KABİL-DOSHI KARAYOLUNUN 100-175 KM MÜHENDİSLİK HİZMETLERİ YÜKSEL PROJE 1.000.000 900.000 1.400.000 15.000.000 1.500.000 500.000 7.178.000 13.000.000 7.086.705 12.501.007 8.107.687 162.000 45.000 11.567.812 211.168 30.000.000 3.000.000 39 U▪ Sektörle ilgili yerel kurum ve kuruluşların temas bilgileri Afganistan’dan Vize Almak İçin Gerekli Belgeler Ticari Vize 1- Ticaret Sicil Gazetesi fotokopisi. 2- Şirketin imza sirküleri. 3- Şirket faaliyet belgesi (İTO veya İSO). Faaliyet belgesi en fazla altı ay önce alınmış ve her altı ayda bir yenilenmiş olmalıdır. 4- Vergi Levhası'nın fotokopisi. 5- SSK işe giriş bildirgesi. (Çalışma süresinin altı ayı doldurmaması halinde, SSK işe giriş bildirgesi bir önceki işyerinden temin edilmelidir.) Bildirgelerde SSK'nın onay damgası net bir şekilde görülmelidir. 6- Gidilecek ülkedeki şirketten davetiye veya iş gezintisi ile ilgili bilgi içeren bir yazı alınmalıdır. 7- Şirketin antetli kağıdına dilekçe yazılmalıdır. Dilekçe şirketin imza sirkülerinde yetkili bir kişi tarafından imzalanmalı ve imza sahibinin adı ve soyadı açıkça yazılmalıdır. 8- Eksiksiz olarak doldurulmuş ve imzalanmış vize başvuru formu. (Medeni durum ve eşlerle ilgili bilgiler mutlaka belirtilmelidir.) 9- Vesikalık fotoğraf. Turistik Vize 1 - Ticaret Sicil Gazetesi fotokopisi. 2 - Şirketin imza sirküleri. 3 - Şirket faaliyet belgesi (İTO veya İSO). Faaliyet belgesi en fazla altı ay önce alınmış ve her altı ayda bir yenilenmiş olmalıdır. 4 - Vergi Levhası'nın fotokopisi. 5 - SSK işe giriş bildirgesi. (Çalışma süresinin altı ayı doldurmaması halinde, SSK işe giriş bildirgesi bir önceki işyerinden temin edilmelidir.) Bildirgelerde SSK'nın onay damgası net bir şekilde görülmelidir. 6 - Şirketin antetli kağıdına dilekçe yazılmalıdır. Dilekçe şirketin imza sirkülerinde yetkili bir kişi tarafından imzalanmalı ve imza sahibinin adı ve soyadı açıkça yazılmalıdır. 7 - Eksiksiz olarak doldurulmuş ve imzalanmış vize başvuru formu. (Medeni durum ve eşlerle ilgili bilgiler mutlaka belirtilmelidir.) 8 - Vesikalık fotoğraf. 9 - Şahsın ev tapusu, banka hesap cüzdanı ve vb. evrakların fotokopileri. 40 10- Otel rezervasyon formu. 11- Uçak bilet fotokopisi. Afganistan Büyük Elçiliği İrtibat Adresleri BüyükElçilik Cinnah Cad. No:88 Çankaya Ankara +90 312 438 11 21 KAYNAKLAR İstanbul Ticaret Odası, Afganistan, Yayın No: 2002-44 www.deik.org.tr www.cia.gov www.imf.org www.wordbank.org teşekkürler Raporun hazırlanmasında bize önemli bilgiler ulaştıran 1. Dış İşleri Bakanlığı 2. Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğüne ve İnşaat Sanayicisi üyelerimizden, konu ile ilgili deneyimlerini ve bilgilerini aktaran ; 3. Aysel İnşaat A.Ş. Genel Müdürü Cihan Candemir 4. Kolin İnşaat A.Ş. Devrim Koloğlu 5. Limak İnşaat A.Ş. Yönetim Kurulu Üyesi Batuhan Özdemir’e şükranlarımızı sunuyoruz. 41