Divan Edebiyatında Hediye - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
Transkript
Divan Edebiyatında Hediye - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA D VAN EDEB YATINDA HED YE Rıza O RA ∗ ÖZET Türk kültüründe hediye alma ve verme gelene i, insanlarımızı birbirine ba layan güzel hasletlerden biridir. Maddî veya manevî de erleri itibariyle her kesimden insanımızın hediye alma ve verme alı kanlı ının edebiyatımıza da yansıdı ını ve hediye kavramının yeni anlamlarla kullanıldı ını görebilmekteyiz. Bazen ya anılan çevre ve zaman, bazen de ki ilerin do u larından gelen özelliklerin, hediyenin yeni anlamlar kazanmasında etkili oldu unu anlıyoruz. Divan iirinde bazen pî ke , arma an, hedâya, atâ, caba, tuhfe eklinde geçen hediye, iirlere yansıdı ı kadarıyla kullanıldı ı anlamlar ve belirtti i âdetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Divan airlerinin hediye anlayı ları da ya adıkları ça a ve ki isel özelliklerine göre farklılıklar göstermektedir. Divanların taranması sonucunda hediye kelimesinin kazandı ı zengin anlamlar tespit edilmi ve hediyenin Divan iirindeki yeri ve önemi hakkında bir de erlendirme yapılmı tır. Anahtar Sözcükler: Divan edebiyatı, hediye, âdet, iir. GIFT N THE D VAN L TERATURE ABSTRACT The tradition of giving and receiving gifts is one of the good virtues tying our people together. We can see that the habit of giving and receiving gits from all falks of life reflects itself in our literature and that the concept of gifts is used with new meanings. We understand that gifts sometimes gain meaning in realtion to the environment and time as well as with birth. In the Divan poetry the word gift -is used as “pî ke , arma an, hedâya, atâ, caba, tuhfe” (synonyms for gift)- is the product of a delicate taste and a kind soul as it reflects to the poems. The understanding of gift of the Divan poets differs according to the age in which they live and according to their personal features. The rich meanings of gift are identified as a result of surveying the Divan and an evaluation was made about the place and importance of gift in the Divan poetry. Keywords: Divan poetry, gift, tradition, poem. ∗ Yrd.Doç.Dr. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur E itim Fakültesi Türkçe E itimi Bölümü Ö retim Üyesi. rogras@mehmetakif.edu.tr Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 1 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye GR Türk kültürünü zenginle tiren unsurlardan biri, insan ili kilerini güçlendiren güzel âdetlerdir. Türk insanını birbirine ba layan güzel hasletlerden olan hediye alma ve verme gelene i, maddî veya manevî de er olarak edebiyatımıza yansımı ve yeni anlamlarla kullanılmı tır. Bazen ya anılan çevre ve zaman, kültür özellikleri, bazen de ki ilerin do u larından gelen özellikler, hediyenin yeni anlamlar kazanmasında etkili olmu tur. Divan airlerinin hediye anlayı ları da ya adıkları ça a ve ki isel özelliklerine göre farklılıklar göstermi tir. Hediyele menin dinî temeli de: “Her biriniz dost ve ehibbânıza hediye verin. Zira tehâdîde muhabbet artar” eklindeki hadise dayanmaktadır. Hadiste geçen tehâdî, hediyele me anlamındadır. HED YEN N ANLAMLARI Divan iirinde bazen pî ke , arma an, hedâya, atâ, caba, tuhfe eklinde geçen hediye, iirlere yansıdı ı kadarıyla kullanıldı ı anlamlar ve belirtti i adetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Manzum sözlüklerde farklı ekillerdeki kullanımları belirtilmektedir: Armagan oldı hediyye ittihâf Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf Manzûme-i Keskin, 360 Hediyenin anlamda ı olan tuhfe kelimesinin manzum sözlükler için yaygın ekilde kullanıldı ı görülmektedir. Tuhfe denilmesinin sebebi, manzum sözlüklerin dil ö renmede kolaylık sa lamasından dolayıdır. Genellikle yeti me ça ındaki çocuklar için yazılmı lardır. Sözlüklerin yazılma sebepleri anlatılırken bu husus belirtilmi tir. Tuhfe adıyla geçen ve FarsçaTürkçe hazırlanmı bazı sözlükler öyle sıralanabilir: 1. Tuhfetü’l-Hâfız (Hâfız Abdullah, Ruscuklu-1771) 2. Tuhfe-i Remzî (Ahmet Remzi Akyürek – Eser H. 1344 / M. 1926’da stanbul’da basıldı. 48 s.) 3. Tuhfe-i Âsım ( H. 1213 / M. 1798’de yazıldı, H. 1254 / M. 1838’de basıldı. 70 s.) 4. Tuhfe-i Vehbî ( stanbul H.1132/M.1719) 5. Tuhfe-i Lâmi’î (Öl. H.938/M.1532) 6. Tuhfe-i âhidî ( âhidî brâhim Dede, H.875/m.1470H.957/M.1550) 7. Tuhfe-i Hüsâmî -Hüsâm b. Hasan. (Altun, 2002: VII). Hediye kelimesini; 1. Kazandı ı gerçek veya mecazî anlamlar, 2. Belirtti i âdetler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz: 2 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA 1. Gerçek veya Mecazî Anlamlar 1.1. Hediye. 1.1.1. Güzel kuma gibi taze iirin zamanın söz ehline hediye edilmesi. Metâ' -ı i' r-i ter-i ho -kumâ dur Sâkıb Suhanverân-ı zamâna hediyye Bender' den Sâkıb, G.473/9 1.1.2. iiri dua okuna ba layarak meleklere hediye olarak göndermek. Yarar bu i’rümi tîr-i du’âya baglayuban Hediye diyü idersem meleklere irsâl Mesîhî, K. 9/37 1.1.3. Sevgiliye hediye olarak dünya de il can hediye etmek bile hakir olur. Dünyâ nedür ki yâre anı tuhfe ilteler Ma’ ûka cân hediyye iletmek hakîr ola Ahmedî, G.39/2 1.1.4. Hediye ve hidâyet kelimeleri aynı kökten türedi i için i tikak yapılarak kullanılmı lardır. Sevgilinin a kı, hidayetten hediye oldu. Gönülden sevgisi cana arma andır. Hidâyetden hediyye oldı ' ı kı Gönülden hubbı câna arma andur Aynî, G.197/4 1.1.5. Kalbin hediye için narin oldu u kabul edilmi tir. Cân hüsrevün cemâline îrîn degül midür Yürek hediyye yolına nârîn degül midür K.Burhaneddin, G 741/1 1.1.6. Peykân hediye etmek. Bulmazdı cân u dilden okun mevki' -i kabûl Ger kılmasa hediyye-i peykânı mü terek Hâletî, G.457457/2 1.1.7. Kazanın airin dü üncesinin bikrine her gece altından bir örtü hediye etmesi. Encüm de il felekde kazâ bikr-i fikrime Her eb hediyye bir tutuk-ı zer-ni ân verir Nedîm, K.3/60 1.1.8. Çam sakızı çoban arma anı atasözüne ve Hz. Süleyman’a bir karıncanın gücü yetti i kadar hediye götürmesine i aret. Pây-i melahı hediyye kılmak Ger ' ayb ise mûrdan hünerdür Nev’î, G.18/2 1.1.9. Sevgilinin la’l gibi duda ını hediye etmesi. Senün bu müjdene dedüm gözümle yüzümi görgil Hediyye la' l zer verdi bulunan yog u varından Ömer, MN. XCIX/3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 3 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye 1.1.10. Sevgilinin aya ının tozuna inci gibi gözya larını hediye etmek. Ayagun tozına dürler nisâr eder gözüm her dem Hediyye oldur bu insândan bilürem sen de bilürsin Ömer, MN. CII/2 1.1.11. Hediyenin arma an anlamında kullanıldı ı manzum sözlükte belirtilmektedir. Armagan oldı hediyye ittihâf Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf Manzûme-i Keskin, 360 1.1.12. Sevgilinin yana ının ı ı ını aya hediye göndermesinden dolayı baktıkça gözüm nurlanır, gönlüm açılır. Gözüm pür-nûr olur bakdıkca gönlüm açılur gûyâ Hediyye pertev-i ems-i ruhundan aya göndermi Nigârî, G.325/7 1.1.13. Sevgilinin ayak tozunun â ıklara sürme olarak hediye edilmesi. ' U âkına hediyye-i kuhl-i cilâ yeter Hacdan ayagı tozı ile geldigi bu sâl Neylî, G.112/4 1.1.14. Dua hediye etmek. Yâ Rab hediyye olsun o ems-i hidâyete Ben kulunun dilinden elinden gelen du' â Yahya Bey, TB.6/7 (Ya Rab! Ben kulunun dilinden ve elinden gelen dua o hidayet güne i gibi olan sevgiliye hediye oldun.) 1.2. Pî ke çekmek, pi ke vermek. 1.2.1. Süslemek. Çekmek içün pî ke sana ruh-ı gül-gûnına Zeyn ider efsâr-ı ‘anber kâkül-i mü kîn-i dôst Cafer Çelebi, K.13/41 (Anber efsuncusu, senin gül renkli yana ına pi ke çekmek için dostun misk kokulu kâkülünü süsler.) 1.2.2. Kıyafet. Çekmek içün pî ke kapunda geydürdi nesîm Nergise zerrîn külâh u lâleye la‘lîn kabâ Nigârî, K.18/15 (Rüzgâr, kapında pi ke çekmek için nergise altın külâh ve lâleye la’l ta ı gibi kırmızı ve de erli elbise giydirdi.) 1.2.3. 4 Can almak. Ka un rükn-i cemâl iken niçün cân pî ke alur Anı bilmez mi kim âhun yasagı var hedâyâdan Cafer Çelebi, K.22/35 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA (Ka ın güzellik unsurlarından biri iken niçin canı hediye olarak alır, ahın hediyeden yana yasa ı oldu unu bilmez mi?) 1.2.4. Altın kadeh Pî ke virmek içün âh-ı reyâhîne alur Zer-ger-i nâmiyeden sîm kadehler nergis Bâkî, K.28/15 (Nergis, reyhanların ahına hediye vermek için kendinden olma kuyumcudan altın kadehler alır.) 1.3. Arma an. 1.3.1. Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek. Rıdvân cihâna gelseyidi hâk-i râhunı ltürdi tîb idinmek içün hûra ârmâ an Cafer Çelebi, K.5/93 (Rıdvan adlı melek cihana gelseydi, yolunun topra ını güzel koku elde etmeleri için hûrilere arma an olarak iletirdi.) 1.3.2. iir arma an etmek, sıkça görülen âdetlerdendir. iir yazma sebebi olarak gösterilir ve yeni anlamlar içeren iirler, söz ehline arma an edilir. Safha-i gerdûna yazdım Zihniyâ e ' ârımı Kudsiyâna arma an etdim bu nazm-ı tâzeden Zihnî, G.242/5 imdi benim o nâdire-pîrâ-yı rûzigâr Erbâb-ı tab' a sözlerimi arma ân verir Hâzık, K.3/14 Bezm-i visâl-i dil-bere Hâzık vesîledir Destimde defter-i sühanım arma ân gibi Hâzık, G.203/9 Nev-âmeddir diyâr-ı a kdan tab' -ı sühan-perver Bu çend-ebyâtı Hâzık ehl-i nazma arma ânıdur Hâzık, G.79/7 1.3.3. iirlerde yer alan nüktelerin arma an olarak sunuldu u da görülür. ' Arûs-ı tab' ımı tahsîn ederdi görse Hakânî Nikâtım arma ândır Nef' î-i mu' ciz-beyân üzre Nef’î, K.12/48 1.3.4. Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu â ı ın gözlerine derman için arma an olarak getirmesi istenir. Sabâdan isterem ki ayagı tozın Getüre gözlerüm-çün armaganı Ahmedî, G. 674/3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 5 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye Hayâlî ol eh-i hüsnün aya ı tozundan Sabâ eliyle sana arma anı gelmedi mi Hayâlî, G.86/5 Zülfinden ey sabâ bize bir bûy-ı mû getür Çînden gelenlerün çûn olur armaganı mü k Nizâmî, G.66/2 Nice mergûb olmasun bâd-ı sabâ her yirde kim Armagân içün elinde ayagun topragı var Emrî, G.113/3 Yil yiler bi-ser ü pâ gerd-i rehün almag-içün Armagân kühl iledür dîde-i ' u âka meger Çâker, G.20/3 Hâk-i rehün sabâ yili â ıka armagan ider Hak bu ki ayagun tozı tuhfe-i rûzgârdur Bâkî, G.88/4 1.3.5. Sevgilinin ayak tozunu Aynî’nin gözü için arma an olarak alıp gelmesi. Ayn, göz anlamında da kullanılır. Gözünçün arma an iy Aynî yârün Aya ında gubârın aldı geldi Aynî, G.464/7 1.3.6. Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi. Sabâ-yı kûyını gönderdi ben bîmâr-ı hicrâna Zülf-i anber-âgînin ' atâyâsıyla mahcûbuz Zihnî, G.137/2 1.3.7. Duda ın hurmasının â ıklara arma an edilmesi. Ey âsitânı Ka' besine ' azm iden yiter ' U âka armagan lebi hurmâsı Ahmedün Ahmed Pa a, G.63/2 1.3.8. Gönlün â ıkâne gayb âleminin arma anı olması. Rûzgârın perveri le hâsılı `unsur degil ` ıkâne `âlem-i gayb armagânıdır gönül Kâinâtun gizli sırrı â ikârâdur ana Kıymetin bil âlem-i gayb arma anıdır gönül Hayâlî, G.265/5 1.3.9. Dü üncenin gayb âleminin arma anı olması. Arma ân-ı gayb imi Zihnî gibi endî emiz Tâze ma' ni dem-be-dem hâtırdadır ezber gibi Zihnî, K.16/38 6 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA 1.3.10. Gayb âleminin arma anı olan iirin dünyadaki nâdir eserlerin de erini biçenlere yâdigâr olması. Hâzık olsun nâdire-sencân-ı dehre yâdigâr Bu gazel kim âlem-i gayb arma ânîdir bana Hâzık, G.4/7 1.3.11. Gönül aynasını sevgiliye arma an etmek. Kendi gibi Hayâlî güzel kendi aksidir Mir' ât-ı dil nigâra yeter arma anımız Hayâlî, G.199/5 1.3.12. Gönlün faziletli insanlara arma an olması. Arma ân-ı kudsdür erbâb-ı fazl u dâni e Ehl-i tab' ın dem-be-dem hâtır-ni ânıdır gönül Zihnî, G.221/2 1.3.13. Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri aire arma an vermesi. Dolmakda vâridât-ı hakîkat ile devât Ben almasam da zûr ile ol arma ân verir Ben kaldı ım zamân o zemîn gösterir geçer Bir böyle mu' teber gazel-i dâstân verir Damad Mahmûd, Mukaddeme VI/24 1.3.14. Geçen ömrü kabir ehlinin arma anı etmek. Mürur-i ömri senâ-yi Resûl ile geçirem Ölende edem anı arma an-i ehl-i kubur Fuzûlî, K.2/34 1.3.15.  ı ın sevgiliye arma an olması. Dost dâyim gönderür çün arma anı dosta Dostdan geldüm sana ben arma anem ya kimem Aynî, K.55/76 1.3.16. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara arma an göndermesi. Elçi düzdü sabâyı gönderdi Husrev-i Rûma arma ân gonca Hayâlî, K.41/8 1.3.17. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine arma an olarak vermesi. Girse gubâr-ı hâk-i derin dest-i çe mime Müjgânlarım biribirine arma ân verir Hâzık, K.3/3, G.63/5 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 7 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye 1.3.18.  ı ın sevgili için arma an araması. Bî-çâre cüst-cû-yı tefârîk-ı cân eder  ık o ûha vermek içün arma ân arar Hâzık, G.96/6 1.4. Göndermek. 1.4.1. Nergis göndermek. Ri te-i nazm-ı dür-ef ânum ile deste idüb Gönderür bezm-i dil-âvîzüne Ca‘fer nergis Cafer Çelebi, K.28/71 (Cafer, inci saçan iirinin ipi ile nergis ba layıp güzel meclisine gönderir.) 1.4.2. Gül göndermek. Bâd eliyle gönderür cânâ sana her yaz gül Cafer Çelebi, K.32/12 (Ey sevgili! Rüzgâr, her yaz eliyle sana gül gönderir.) 1.4.3. Aya ının tozunu arma an olarak göndermek. Kudûmından benüm olurdı Âhî gözlerüm aydın zi tozını gönderse habîbüm arma an içün Âhî, G.89/6 1.5. ükrâneler vermek Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm ya ını geçdükçe Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı‘ummânı Cafer Çelebi, G.210/3 (Gözüm ya ını geçtikçe duda ından Hızır’ın sadakasını ver. Çünkü büyük denizi geçenler ükrâneler verir.) 1.6. Tuhfe kelimesinin de hediyenin e anlamlısı olarak kullanıldı ı görülmektedir. 1.6.1. Hayır dua. Hired didi ki kulun pâdi âhına lâyık Du‘â-yı hayrdan özge dahi ne tuhfesi var Cafer Çelebi, K.30/37 1.6.2. Sevgilinin yoluna canı hediye vermek. Cân virmeden özge yoluna cümle halâyık Bir tuhfe arayup bulımazlar sana lâyık shâk, G.134/1 Ayaguna tuhfe ide-y-düm cânum olmasa-y-dı ayb Tuhfe itmek ol azîze bir metâı ki ola hâr Ahmedî, K.25/72 8 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA 1.6.3. airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi. Gice karaguda çıkmaklık olursa Kendüm gibi bir tuhfe musanna'fenerüm yok Tırsî, G.CIX/5 1.7. Atâ kılmak. 1.7.1. Bûse hediye etmek Buse cerr itmek diler Z t lebünden ey sanem Ger ‘atâ kılsan demidür lûtf u ihsânun bana Zâtî, G.52/5 1.7.2. Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi Tur ey hasta gönül ölme devası derdünün geldi Yine ol çe mi bîmâra ‘atâ kıldı Hudâ sıhhat Zâtî, G. 86/2 1.7.3. Sevgilinin yan bakı ını â ı a hediye etmesi. Ey lâle-ruh o ni ter-i gamzen atiyyesi Sînemde dilde dâg bana mûcib-i eref Ha met, Kıt’a 3/1 1.8. Bah etmek. 1.8.1. Duda ın hayat vermesi. Ger olmayaydı cânlara la’lün hayât-bah derdi cümle cân u cihânı fenâ gözün Ahmedî, G.361/5 Tî -i gamla cism-i â ık çâk çâk olmak gerek Yâdına ol la' l-i cân bah ın helâk olmak gerek Hayâlî, G.257/1 1.8.2. Can iiri bah ının ölüye hayat vermesi. Nazm-ı cân bah ı Hayâlî mürdeye verir hayât Geceler ihyâ eden ârif deminden cân akar Hayâlî, G.128/5 Hediyenin anlamda ı olan bah kelimesinin redif olarak kullanıldı ı iirlere de rastlanmaktadır. Amrî’nin Az u çok bir bûse virse kılma cânân ile bah Kim gedâya lâyık olmaz ehl-i ihsân ile bah matla’lı 8. gazelinde sevgilinin â ı ına ilgi göstermesi hakkında ince anlamlar yer almaktadır. 1.9. hsan etmek. 1.9.1.  ı ın ihsan çocu u olması. Katre gibi göklere agup yire çalma beni Ey sehâb-ı lutf çün perverde-i ihsânunam Mesîhî, G. 158/4 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 9 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye 1.9.2. Sevgiliden ihsan dileme. Seyl-i e küm çevreni almı dur ey serv-i revân Lutf u ihsân it ki yollarunı sâ' il ba ladı Mesîhî, G. 268/9 1.9.3. Sevgilinin ihsanının bol olması. Bezm-i ihsânun simâtına sipihr öykünmesün Sofrasında çün otuz günde yinür bir kurs-ı nân Mesîhî, K. 5/29 Mümtelî olmag ile ni’met ü ihsânundan Az kaldı ki felek gözini kör ide buhâr Mesîhî, K. 5/39 Hüsn lutfün güllerin bir katre suya saymaya Hâk-i pâyî emmesi ger eyhî' ye ihsân ola eyhî, G.156/9 1.9.4. Kavu mayı ihsan kılmak. Oruç tutup kılurın Hakka efgân Ki anun `îd-i vaslın kıla ihsân Mesîhî, ehrengiz-i Edirne, 170 1.9.5. A k mülkünü ihsan kılmak. Olmı am dirsem revâ sultân-ı mülk-i saltanat Mülk-i derd-i ‘ı kın itdi bana ihsan Bâyezîd Zâtî, G. 115/3 1.9.6. Zinet, sofra. Lutf u ihsânun ‘arûs-ı mülküne zînet yeter Sofra-ı ihsân içinde emse besdür kurs-ı nân Mesîhî, K. 5/32 2. Hediye le lgili Adetler 2.1. Deniz geçince hediye vermek. Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm ya ını geçdükçe Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı‘ummânı Cafer Çelebi, G.210/3 (Gözüm ya ını geçtikçe duda ından Hızır’ın sadakasını ver. Çünkü büyük denizi geçenler ükrâneler verir.) 2.2. Padi ahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi. ........... meger bir gün ser-mi' mârân-ı Pâdi âh-ı kâm-rân Sinân bin ' Abdülmennân pîr-i nâ-tüvân olup sahîfe-i rûzgârda nâm u ni ânı kalup du' â-i hayr ile yâd olmasına bâ' is olmak içün bu hakîr-i ikeste-zamîr, fütâde-i bî10 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA dest-gîr Sâ' î-i dâ' îden hasb-i hâllerin nazm u nesr tahrir ü takrîr murâd edindiler. Bi-hasebi' l-makdûr beyân u ' ayân edüp ' izz ü huzûr-ı müstevcibü' lhubûrlarına ikeste-beste bir tuhfe ile erdüm. Ve bu risâle-i münîfe Tezkiretü' l-Bünyân deyü ad verdüm. (Tezkiretü’l-bünyân) 2.3. Getirilen müjde için hediye vermek. Gelürse bana mektubun saçarlar ba ına saçı irâr-ı nâr-ı âhumla gözümün ya ı sîm-ü-zer G. 408/2 Virdi safâ haberlerini ' id ile bahâr Nakd-i kararı anlara virsek nola nüvîd G. 121/8 2.4. De erli misafirlere hediye verme. Ziyâfetgâh-ı rahmetdir ba üzre oldu ikrâmı Hele Allahu ekber kimse almı yok bu meydânı Hediyye bah olur mihmân-ı ' âlî-kadre ' âdetdir Tecellî-zâr-ı fazl u ' âtıfetdendir bu ihsânı Zihnî, K.?/85-86 Cihâna geldügüm sâ' atde virdüm cânı cânâna Anunçün ' âdet olmı dur müsâfir armagân virmek Âlî, G.303/2 2.5. Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte iir sunulması. âm kazâsından `avdetinde eyhü' l- slâma takdîm-i hedâyâ eyledikde bu kıt`ayı `arz eylemi dir Lutf u ihsân u kerem seyyid-i mün`im i idir Cürm ü taksîr ve güneh bende-i nâ-kâm i idir Yok tefârîk-i Haleb kim anı kılsun ithâf Kâdî-i âm hedâyâsı dahi âm i idir Es’ad, BSE, N 82 / S 24b. BABÜ’I-VÜZERÂYA EDR NE' DEN GÜL-ÂB HED YES YLE RSÂL OLUNMI DUR. Ben mûr-ı nâ-tüvânun ider tuhfesin kabûl Ol âsaf-ı hüner-ver-i sultân-ı Cem-cenâb Mahsûl-i gül- en-i kerem ü lutfıdur tamâm Ben haste-i gamun eline her giren gül-âb EM' DÂN HED YYES N MUTAZAMMINDIR Ey pertev-i ser-tâc-ı çerâgân-ı ' inâyet em' -i harem-i lutfuna pervâne-hücûmuz Budur garazım ' arz-ı em' dân ile ez-dil Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 11 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye Her hidmetine ya' ni em' dân ile mûmuz Ha met, Mukattaât.11 2.6. iir arma an etmek. Yine bu nesc-i nev-tarhumla kâlâ-ı bahâriyyem Tarâvet virdi rûh-ı Gül enî' ye armagan oldı Lebîb, K.14/5 Sâhib-i Mevlidün ceddi eyh Mahmûd-ı Hamîdî bu beyti hediyye göndermi dür : Velâyet gösterüp halka suya seccade salmı sın Yakasın Rumilinün dest-i takvâ ile almı sın Yahya Bey, s.3 Âlî, ta rada geçen on sekiz yıldan sonra 1593 yazında do du u yere döner. Dönü ünü kutlamak ve arkada larına bir arma an sunmak iste iyle divanlarından 100 gazelini seçerek Sadef-i Sad-Güher' i meydana getirir. Lîk ihvâna armaganum yok Bezl içün Genc-i âygân' um yok Vâkıa turfe armagandur bu Tuhfe bir Genc-i âygân' dur bu (Aksoyak, 33-34) 2.7. Padi aha eser hediye etmek. Toludur em' ile me hed musaffâ Müzeyyendür ser-â-ser nak -ı zîbâ Anun-çündür bana i bu ' atiyye Kim idem âh e igine hediyye Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü îrîn, 168-169 2.8. 12 Caba da ıtmak: Bir ki i kahvehanede bir dostuna kahve ısmarladı ında kahveci: “Ücret istemez, cabadır” diyerek kahveyi o ki iye verirdi. Herkese ısmarlanırsa, “Falan ki i caba da ıttı” denilirdi. Cabanın sadece pi mi kahve hediye etmek anlamında kullanıldı ı da belirtilmektedir. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA SONUÇ Divan iirinde pî ke , arma an, caba, hedâya, atâ, tuhfe, ihsan gibi çe itli ekillerde kar ımıza çıkan hediye ve hediyele me adeti, Türk insanının birbirleriyle ili kilerinde sevgiyi ve dostlu u arttırma çabasının sonucu olarak görülmektedir. “Çam sakızı çoban arma anı” hediyelerden ba layarak insanın en de erli varlı ı olan canının bile hediye edildi i görülmekte ve hediye kelimesinin zengin anlamlar kazanmasının temelinde bu sevgi ve dostluk yatmaktadır. Divanların taranması sonucunda hediye ile ilgili gerçek veya mecazî olarak u anlamlar tespit edilmi tir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. iiri hediye etmek. iiri meleklere hediye olarak göndermek. Sevgiliye canı hediye etmek. Kalbin hediye için narin olması. Peykân hediye etmek. Kazanın airin dü üncesinin bikrine her gece altından bir örtü hediye etmesi. Çam sakızı çoban arma anı atasözüne ve Hz. Süleyman’a bir karıncanın gücü yetti i kadar hediye götürmesine i aret. Sevgilin la’l gibi duda ını hediye etmesi. Sevgilinin aya ının tozuna â ı ın inci gibi gözya larını hediye etmek. Sevgilinin yana ının ı ı ını aya hediye göndermek. Sevgilinin ayak tozunun â ıklara sürme olarak hediye edilmesi. Dua hediye etmek. Süslemek. Kıyafet. Can almak. Altın kadeh Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek. iir arma an etmek. Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu arma an etmesi. Sevgilinin ayak tozunu arma an olarak alıp gelmesi. Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi. Gönlün gayb âleminin arma anı olması. Dü üncenin gayb âleminin arma anı olması. iirin gayb âleminin arma anı olması. Gönül aynasını sevgiliye arma an etmek. Gönlün faziletli insanlara arma an olması. Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri aire arma an vermesi. Geçen ömrü kabir ehlinin arma anı etmek.  ı ın sevgiliye arma an olması. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 13 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye 30. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara arma an göndermesi. 31. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine arma an olarak vermesi. 32.  ı ın sevgili için arma an araması. 33. Nergis göndermek. 34. Gül göndermek. 35. Aya ının tozunu arma an olarak göndermek. 36. Hayır dua 37. airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi. 38. Bûse hediye etmek 39. Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi 40. Sevgilinin yan bakı ını â ı a hediye etmesi. 41. Duda ın hayat vermesi. 42. Can iiri bah ının ölüye hayat vermesi. 43.  ı ın ihsan çocu u olması. 44. Sevgiliden ihsan dileme. 45. Sevgilinin ihsanının bol olması. 46. Kavu mayı ihsan kılmak. 47. Zinet, sofra. 48. A k mülkünü ihsan kılmak. Hediyenin verili sebep ve yerleri bakımından Türk kültüründe mevcut olan bazı âdetler de bulunmaktadır: 1. Deniz geçince hediye vermek. 2. Padi ahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi. 3. Getirilen müjde için hediye vermek. 4. De erli misafirlere hediye verme. 5. Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte iir sunulması. 6. iir arma an etmek. 7. Padi aha eser hediye etmek. 8. Caba da ıtmak Türk kültüründe hediyenin kullanıldı ı anlamları göstermesi açısından Divan iirinden tespit edilen örnekler, insana verilen de eri ve insan ili kilerdeki engin ho görüyü belirtmesi açısından önemlidir. Ayrıca iirlere yansıyan hediye verme ile ilgili âdetler de bu duyguların Türk kültüründe yerle mi oldu unu gösteren ipuçlarıdır. Divan edebiyatı, sosyalle menin bir sonucu olan hediyele me âdetini iirlerde zengin anlamlarla i ledi i için sosyal hayattan kopuk olmamı ; bilakis toplumun merkezindeki yerini korumu tur denilebilir. 14 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi Divan Edebiyatında Hediye Rıza O RA KAYNAKÇA Akdo an, Ya ar. (1979) “Ahmedî Dîvânı ve dil hususiyetleri: gramer, sentaks, sözlük.” Doktora Tezi. stanbul Üniversitesi, stanbul. Akku , Metin (1993) Nef‘î Divanı , Ankara: Akça Yay. Aksoyak, smail Hakkı (1999) “Gelibolulu Âlî ve Divanlarının Tenkitli Metni”, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Gazi Ü. S.B.E., Ankara. Altun, Kudret (2002) Tuhfe-i Kusûrî, Kayseri. Arı, Ahmet. (1994) “Sakıp Mustafa Dede: hayatı, eserleri, edebî ki ili i ve Dîvânı' nın tenkitli metni.” Yayımlanmamı Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya. Arslan, Mehmet, Aksoyak, smail Hakkı (1994) Ha met külliyatı: Divan, Senedü' - u‘arâ, Vilâdet-nâme (Sur-nâme), ntisabü'l-mülk (Hab-nâme). Sivas: Dilek Matbaası. Ayan, Hüseyin (1990) Nesîmî Divanı, Ankara: Akça Yay. Aynur, Hatice (1999) 15. yy. airi Çâkeri ve Divânı. stanbul: Scala Yayıncılık. Bilgin, Azmi (2004) Nigârî Dîvânı, stanbul. Canpolat, Mustafa, (1982) Ömer bim Mezîd Mecmûatü’n-nezâir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Çavu o lu, Mehmet (1977) Yahya Bey Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. ________, Mehmet (1979) Amrî Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. ________, Mehmet (1981) Hayretî Divan, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2868. ________, Mehmet, Tanyeri, M.Ali (1990) Üsküplü shak Çelebi Divanı (Tenkitli Basım), stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, FenEdebiyat Fakültesi. Erdem, Sadık (1988) Sâî Çelebi Tezkiretü’l-bünyân, stanbul, 1988. __________ (2005) Neylî ve Dîvân’ı, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Ergin, Muharrem (1981) Kadı Burhaneddin Divanı, stanbul. Erünsal, smail (1983) The Life and Works of Tacizade Cafer Çelebi With a Critical Edition of His Divan. stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. Gölpınarlı, Abdülbaki (2005) Nedim Divanı, stanbul: nkılâp Kitabevi. Güfta, Hüseyin. “Hazık Mehmed Efendi' nin Hayatı, Edebî ahsiyeti, Eserleri ve Divanı' nın Tenkitli Metni.” Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1992. sen, Mustafa, Kurnaz, Cemal (1990) eyhî Divanı. Ankara: Akça Yayınevi. Kadıo lu, dris. “Lebib-i Âmidî: Hayatı, Edebi ki ili i, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni.” Yayımlanmamı Doktora Tezi. Dicle Üniversitesi, 2003. Kaya, Bayram Ali (2003) The Divan of Azmi-zade Haleti Introduction and Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi 15 Rıza O RA Divan Edebiyatında Hediye Facsimile Edition, Azmi-zâde Haleti Divanı. Harvard: The Department of Near Eastern Languages Harvard University. Kılıç, Atabey (1994) Ahmed Neylî Divanı, Ege Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamı Doktora Tezi, zmir. ____, Atabey (2001) Mustafa bin Osman Keskin: Manzume-i Keskin, inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım. Kayseri: Laçin Yayınevi. Küçük Sabahattin (1994) Bâkî. Dîvân: tenkitli basım. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Kürkçüo lu, M.Akif, “Mahmud Nedim Pa a Divanı nceleme, Transkripsiyonlu Metin, Sözlük”, Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Sakarya, 2004. Macit, Muhsin (2001) Zihnî Divanı. Ankara: Kültür Bakanlı ı Yayınları. Mengi, Mine (1995) Mesîhî Divanı. Ankara. Mermer, Ahmet (1991) Mezâkî Hayatı, Edebî Ki ili i ve Divan’ının Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. ______, Ahmet (1997) Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akça . O ra , Rıza, (1995) Esad Mehmed Efendi’nin Hayatı, Edebî Ki ili i ve âhidü’l-Müverrihîn Adlı Eserinin Edisyon Kriti i, Trakya Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamı Doktora Tezi, Edirne. Onay, Ahmet Talat (1992) Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. (Haz.: Cemal Kurnaz), Ankara: TDV Yayınları. Pala, skender (1989) Ansiklopedik Dîvân iiri Sözlü ü. Ankara: Kültür Bakanlı ı Yayınları: 1018. Saraç, Yekta (2002) Emrî Divanı. stanbul. Sungur, Necati (1994). Âhî Dîvânı, Ankara: Milli Kütüphane Basimevi. Tarlan, Ali Nihat (1992) Hayâlî Bey Divânı. Ankara: Akça Yayınevi. _____, Ali Nihat (1992). Ahmet Pa a Divanı. Ankara: Akça Yayınevi. _____, Ali Nihat (1992). Zâtî Divan, stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. Tavukçu, Orhan Kemal (2000) Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü irin ( ncelemeMetin), Erzurum. Tulum, Mertol, Tanyeri, Ali (1977), Nev’î Divanı, stanbul. Yılmaz, Kadriye (2001) “ brahim Tırsî Divanı nceleme-Tenkitli Metin-Sözlük”, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta. 16 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi