şafii mezhebine göre islam ilmihali
Transkript
şafii mezhebine göre islam ilmihali
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ……………………………………………………………………. 28 GİRİŞ İMAM ŞÂFİÎNİN HAYATI VE MEZHEBİ………………………………. 30 ÖLÇÜLER TABLOSU…………………………………………………… 37 BİRİNCİ BÖLÜM DİN Dinin Tanımı ve Kapsamı ………………………………………………. . . . . . 37 Dinin Boyutlar Dinlerin Tasnifi…………………………………………………………………. 39 İslâm Dininin Ortak Özellikleri………………………………………………39 Dinin Önemi…………………………………………………………………. 40 İslâm Dininin Kaynakları……………………………………………………. 41 a) Kitap…………………………………………………………………. 41 b) Sünnet………………………………………………………………. . . 41 Sünnetin Dinde Hüccet Kabul Edilişi c) İcma …………………………………………………………………. . . 41 İcmanın Kısımları………………………………………………………………42 d) Kıyas …………………………………………………………………. 42 Kıyasın Kısımları……………………………………………………………. 43 e) Örf ……………………………………………………………………. 44 Örf İki Kısma Ayrılır…………………………………………………………. . 44 Örfün Hüccet Oluşu. …………………………………………………………45 f) İstihsan ………………………………………………………………… 45 g) Maslahat …………………………………………………………………46 h) Şer’u Men Kablena ………………………………………………………47 Genel Hükümler ---------------------------------------------------------------------48 Zamanın Değişmesiyle Hükümler Değişebilir Mi? -------------------------------49 UBUDİYET Allah’a Kul Olmanın Gereği…………………………………………………. . 50 EF’ALİ-İ MÜKELLEFİN Mükelleflerin Fiilleri 1- Farz 2- Vacip 3- Sünnet Muhaddislere Göre Allah Rasûlü’nün Fiilleri Sünnetin Genel Kısımları Muhaddislerin Yanında Sünnet Üç Türlüdür Sünnetin Fıkhî Hükümleri Sünnetin Kısımları Sünnetin Teşrideki Yeri Sünnet Âyeti Nesh Edebilir Mi? 4- Müstehap 5- Mubah 6- Haram Haramın Kısımları 7- Mekruh 8- Müfsit FIKIH Fıkhın Tanımı İslâm Fıkhının Birkaç Devir Geçirerek Oluşması İslâm Fıkhının Gayesi ve Özellikleri Fıkhının İçerdiği Dinî Hükümler Fıkhın Tedvini İLİM İlmin Tanımı Genel Bilgi İlmin Genel Kısımları İlmin Zıddı Cehalet GÜNAHLAR a) Büyük Günahlar Büyük Günahlardan Bazıları c) Küçük Günahlar ELFAZ-I KÜFÜR Küfür Kaç Kısımdır Kişiyi Hükmen Küfre Düşüren Bazı Haller İSLÂM Müslüman Olmamın Şartları İslâm’ın Rükünleri Şart ve Rüknün Tanımı İMÂN-İSLÂM İLİŞKİSİ İKİNCİ BÖLÜM AKAİD Akaid İlminin Doğuşu EHL-İ SÜNNET VE’L CEMAAT 2 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------MEZHEB VE İÇTİHAD Mezheplerin Ortaya Çıkışı Mezheplerin Tasnifi A) AKİDEVİ MEZHEPLER AKAİD İMAMLARI 1) İmam Eş’arî 2) İmam Maturidî VEHHABİLİK Vehhabilerin Temel Ekolu Selefilik ve Tanımı B) SİYASİ MEZHEPLER Siyasi Mezheblerin Kısımları 1- Şiilik İmamiyye Mezhebinin Temel Görüşü 2- Hâricilik Hâriciye Ekolu Küfre Götüren Mezhepler 1- Bahailik 2- Kadyanilik Bid’i Sayılan Bazı Kelami Mezhepler 1- Mutezile 2- Cebriye 3- Kaderiye C) AMELÎ MEZHEBLER Amelî Mezhebler ve İmamları Caferi Mezhebi Zeydiye Mezhebi Hanefî Mezhebi Mâlikî Mezhebi Şâfiî Mezhebi Hanbelî Mezhebi Zâhirî Mezhebi İbadiye Mezhebi İmamların Anlayışı ve Aralarındaki Saygı İÇTİHAD İçtihad Kaç Şartla Yapılabilir? Müçtehidlerin Tabakaları Günümüzde İçtihad Yapılabilir mi? Sahâbeler Devrindeki İçtihad Haberi Vahidle İlgili Müçtehidlerin İzledikleri Yol TAKLİD Taklidin Hükmü Taklidin Şartları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İMÂN VE KAPSAMI İMÂN İmânla İlgili Bazı Meseleler İmânla İlgili Bazı Soru ve Cevaplar a) Amel İmândan Bir Cüz Müdür ve Eksilip Çoğalır Mı? b) Mukkalidin İmânı Makbul Mudur? c) Tebliğ Görmeyenin İmânı İle İlgili Hüküm d) İcmali ve Tafsili İmân İnkar ve Tasdik Bakımından İnsanlar Beş Kısma Ayrılır? a) Mü’min b) Kâfir c) Münafık d) Mürted e) Fasık İMÂNIN RÜKÜNLERİ ALLAH’A İNANMAK Allah’ın Sıfatları a) Zâtî Sıfatlar b) Subutî Sıfatlar MELEKLERE İMÂN Meleklerin Özellikleri Dört Büyük Melek Vardır Diğer Melekler ve Görevleri Cinler Şeytanlar KİTAPLARA İMÂN Vahiy Vahyin Geliş Şekilleri Suhuf SEMAVÎ KİTAPLAR 1- Tevrat 2- ZEbûr 3 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------3- İncil 4- Kur’ân KUR’ÂN-I KERÎM Kur’ân-ı Kerîm’in Toplatılması Kur’ân’ın Toplatılması Üç Aşamayla Gerçekleşmiştir a) Allah Rasûlü Döneminde Kur’ân’ın Zapta Alınması b) Hz. Ebû Bekir Döneminde Kur’ân’ın Toplatılması c) Hz. Osman Döneminde Kur’ân’ın Çokaltılması Kur’ân’ın Harekelenmesi Kur’ân-ı Kerîm’in Bölümleri Kur’ân’ın İçindeki Hükümler Kur’ân’a Gösterilmesi Gereken İhtimam PEYGAMBERLERE İMÂN Peygamberlerin Bazı Vasıfları MUCİZELER Tanımı Peygamberlerin Mucizeleri Hz. Muhammed’in Peygamberliğini Belgeleyen Mucizeler Peygamberimizin Hayatında Bazı Önemli Tarihler PEYGAMBERİMİZİN HAYATI Peygamberimizin Çocukları Peygamberimizin Hanımları Peygamberimiz (s.a.v.)’in Gerçekleştirdiği En Büyük İşler Peygamberimizin Ümmeti Üzerindeki Hakları AHİRETE İMÂN İnsan İçin Dört Âlem Vardır Kabir Sorgusu: Ba’s Haşır Havz Mizan Sırat Cennet ve Cehennem A’raf Şefaat KIYAMETİN ALÂMETLERİ a) Küçük Alâmetler b) Büyük Alâmetler KADERE İMÂN Kaderin Tasnifi Kader Değişir Mi? BİD’AT Bid’atlerin Bazı Tehlikeleri İşlenen Bazı Bid’atlere Örnekler Bid’atın Hasenesi Olur mu? MEVLİD Mevlidin Dindeki Yeri Kürtçe Mevlitten Birkaç Mısra Aşırı Övgüden Rahatsız Olan Peygamberimiz KERAMET ABDALLAR (GİZLİ ORDU) MEHDİ İNANCI DECCAL’IN VARLIĞI TASAVVUF Tasavvufla İlgili Adap ve Hükümler İSLÂM’DA MUSKANIN YERİ NEDİR? İSLÂM’DA KEHANETİN HÜKMÜ DİNDE UĞURSUZLUK VAR MIDIR? DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İBADET İbadetin Tanımı İbadetin Kısımları TEMİZLİK BÖLÜMÜ Necasetin Kısımları Kendisiyle Temizlik Yapılabilen Su Çeşitleri Genel Manada Sular Kaç Kısma Ayrılır Temizleme Vasıtaları Kaç Tanedir Kolonya Necis midir? Kaplara Dair Hükümler TUVALET ADABI Peygamberimizin Tuvalet Adabı ABDEST BAHSİ Abdestin Farzları Abdestin Sünnetleri Abdestin Adapları Abdestin Mekruhları 4 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Mendup Olan Abdestler Abdestsiz Olan Bir Kimseye Yasak Olan Şeyler Abdesti Bozan Şeyler MEST KONUSU Meshin Ölçüsü ve Şekli Mest Üzerine Meshin Şartları Meshin Müddeti Meshi Bozan Şeyler TEYEMMÜM Teyemmümün Farzları Teyemmümün Sünnetleri Teyemmümü Bozan Şeyler Teyemmümün Geçerli Olmadığı Haller YARA ÜZERİNE MESHİN HÜKMÜ Mesh ve Teyemmümün Vakti Cünüp Olan Bir Kimseye Yasak Olan Şeyler HAYIZ (ADET GÖRME) Hayız Esnasındaki Temizliğin Hükmü Hayızla Meydana Gelen Hükümler Hayızın İhtilaflı Halleri Nifas Hayız ve Nifaslı Kadına Yasak Olan Şeyler İSTİHAZE GUSÜL Guslü Gerektiren Müşterek Haller Kadınlara Has Haller Guslün Farzları Guslün Sünnetleri Guslün Adapları Sünnet olan Gusüller NAMAZ BÖLÜMÜ NAMAZ Namazın Önemi Namazı Terk Edenlerin Cezası Namazın Farz Olmasının Şartları FARZ NAMAZLARIN VAKİTLERİ Uzak Kıtalarda Namaz Vakitleri Kerahet Vakitleri MESCİTLERLE İLGİLİ HÜKÜM VE ADAPLAR Namaz Kılmanın Caiz Olmadığı Mekanlar Namaza Başlamadan Önceki Sünnetler a) EZAN Ezanın Sıhhat Şartları Ezanın Sünnetleri b) KAMET NAMAZIN ŞARTLARI Namazın Ön Şartları NAMAZIN RÜKÜNLERİ Fatihayı Başka Arapçadan Başka Bir Dille Okumanın Hükmü Namazın İçindeki Sünnetler Namazın Ebadları Kunut Duası Namazın Hey’etleri Namazın Adapları Namazın Mekruhları Namazı Bozan Şeyler Namazın Kılınış Şekli SEHİV SECDESİ TİLAVET SECDESİ Tilavet Secdesinin Hükmü Secdede Okunacak Dua Secde Âyetleri ŞÜKÜR SECDESİ Şükür Secdesinin Adapları NAMAZIN CEMAATLE KILINMASI Cemaatla Namaz Kılmanın Önemi Cemaatla Namaz Kılmanın Hükmü İmamda Aranan Şartlar İktida Adabı İmama Uymanın Sıhhat Şartları Cemaata Gitmemeyi Mubah Kılan Özürler İmama Uymanın Kuralları İmamlık İçin Tercih Edilen Meziyetler Namazda İmam ve Me’muminin (Cemaatin) Yeri Kadınların Cemaatle Namaz Kılmaları Bu Konuda Müçtehid İmamların Görüşleri 5 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Namazda Kadınların Erkeklere Muhalefet Edecekleri Hususlar Müdrik, Lahik ve Mesbuk Kimlere Denir? Namazı Kesmeyi veya Ertelemeyi Caiz Kılan Sebepler Namazların Kazası NAFİLE NAMAZLAR Vitir Namazı TERAVİH NAMAZI Teravih Nemazının Rekât Sayısıyla İlgili Rivâyetler Diğer Bazı Nafileler SEFERİ (YOLCU) NAMAZI İbedetlerde Tahfif (Kolaylaştırma) Sebebi Yolcunun Namaz Kılış Şekli Seferde Değişen Hükümler Mesafenin Ölçüsü Bu Konuda Müçtehidlerin Görüşleri Çağımızda Seferin Hükmü Seferin Mahiyeti Sefere Başlangıç yeri İkamet Edilen Yerde Müddet Miktarı Seferi Olmanın Şartları Seferde Sünnetin Durumu Vatanın Kısımları NAMAZLARI CEM ETMEK Bu Konudaki İmamların Görüşü Namazı Cem Etmek İçin Gereken Şartlar Seferin Adapları CUMA NAMAZI Cuma Namazıyla İlgili Genel Bilgi Cuma Namazının Farz Olmasının Şartları Cumanın Sıhhatı İçin Düzgün Kıraat Şart Mıdır? Cuma Namazının Sıhhat Şartları Cuma Namazında Gereken Sayı HUTBE Hutbenin Şartları Hutbenin Rükünleri Hutbenin Sünnetleri Cuma Namazı Kimlere Farz değildir Cumadan Sonra öğle Namazının Hükmü BAYRAM NAMAZLARI Bayram Namazıyla İlgili Bilgi ve Hükümler Allah Rasûlü’nün Bayram Namazlarını Kılışı Teşrik Tekbirleri GÜNEŞ VE AY TUTULMASI NAMAZI YAĞMUR DUASI NAMAZI Yağmur Duasında Bazı Ameller CENAZE BAHSİ Ölünün Techizi Ölünün Kefenlenmesi CENAZE NAMAZI Cenaze Namazının Rüknü ve Kılınış Şekli Giyabi Cenaze Namazının Hükmü Düşük ve Şehidin Hükmü ŞEHADET Şehadetin Mükafatı Şehid Kime Denir? Şehidle İlgili Bazı Özel Hükümler Şehadetin Kısımları Namaz Kılmayanın ve İntihar Edenin Cenaze Namazı Kılınır Mı? İsyancının Cenaze Namazı Kılınır Mı? Kadınların Cenaze Namazına Katılmaları Caiz Midir? CENAZENİN DEFNİ Ölünün Defni İle İlgili Hükümler Defnin Usûlü ve Adapları Bilinen Telkinin Hükmü Nedir? Kabir Ziyaretinin Adapları Kabir Ziyaretinin Mekruhları AĞIT VE YAS TAZİYE ADABI Taziyenin Kural ve Hükümleri Ölüye Faydalı Olan Şeyler Nelerdir? Ölü İçin Özel Geceler Tertiplemek Ölü İçin Okunan Kur’ân-ı Kerîm’in Faydası Var Mıdır? Ölü Seti Denen Tehilil ve Senelik Devirlerin Hükmü İSKAT BAHSİ İskatın Tanımı ve Hükmü İskat Merasimi 6 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Açıklamalar İslâm’da Hileyi Şer’iyenin Hükmü Nedir? Şemrah Meselesi Nasıl Gelişti? Yemin ve Oruç Kefâreti Ne Zaman Verilmelidir? YEMİN BAHSİ Yeminin Hükmü ve Kısımları Yeminin Çeşitleri KEFÂRET BAHSİ Kefâretin Tanımı Kefâret Çeşitleri a) Yemin Kefâreti b) Oruç Kefâreti c) Hataen Adam Öldürmenin Kefâreti d) Zıhâr Kefâreti e) Hac ve Umrede İşlenen Suçların Kefâreti ZEKÂT BÖLÜMÜ Zekâtın Tanımı ve Fazileti Zekâtın Hükmü Zekât Vermenin Hikmetleri Zekâtın Farz Olmasının Şartları Hangi Çeşit Maldan Zekât Verilir? a) Hayvanların Zekâtı Zekât Olarak Verilecek Hayvanın Nitelikleri b) Meyvelerin Zekâtı c) Hububatın Zekâtı Yer Mahsulatında Çıkan Masrafın Hükmü d) Madenlerin Zekâtı e) Altın ve Gümüşün Zekâtı Ortak Malların Zekâtı Kadınların Zinet Eşyasında Zekât Var Mıdır? f) Ticaret Malın Zekâtı Ticaret Malının Zekâtıyla İlgili Hüküm Ticater Malları Nasıl Hesap Edilir? Ticaret Malının Aynısından Zekât Verilmesinin Hükmü g) Bina ve Sanayi Tesislerinin Zekâtı Muaccel Zekâtın Tarifi ve Hükmü Alacağı Zekâta Saymanın Hükmü Vergi Zekâtın Yerine Geçer Mi? Borç Zekâtın Vucubunu Kaldırır Mı? Alacağın Zekâtı Ne Zaman Verilir? FİTRE ZEKÂTI Fitre Sadakası Kimlere Vaciptir? Fitrede Kıymetin Ödenmesi Fitre Kaç Şartla Vacip Olur Fitre Hangi Maldan ve Nasıl Verilmelidir? Fitre Vermek İçin Devir Şart Mıdır? ZEKÂT KİMLERE VERİLİR? Zekâta Ehil Olan Sınıflar Cami İmamlarına Zekât Verilir Mi? Zekâta Ehil Olmayana Zekât Verilmesinin Hükmü Zengin Kimlere Denir? Zekât kimlere Verilmez? Bir Kadın Kocasına Zekât Verebilir Mi? ORUÇ BÖLÜMÜ Orucun Tanımı Orucun Faydaları Ramazan’da Vuku Bulmuş Tarihi Olaylar Orucun Çeşitleri a) Farz Oruçlar b) Sünnet Oruçlar Hilâlin Tesbiti Bu Konuda Müçtehidlerin Görüşü İhtilaf-i Metali (Yerlere Göre Ayın Doğuşu) Orucun Vücûb Şartları Orucun Farzları Orucu Bozan Şeyler Orucu Bozmayan şeyler Orucun Mekruhları Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Özürler Oruç Tutmanın Haram Olduğu Günler Oruçla İlgili Bazı Meseleler Orucun Kefâreti Kefâreti Gerektiren Hususlar Kefâret Çeşitleri Oruç Kazasını Geciktirmenin Hükmü İTİKÂF 7 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İtikâfın Şartları HAC BÖLÜMÜ HAC VE UMRE Haremin Sınırları İslâm’da Haccın Önemi Haccın Faydaları Haccın Farz Olmasının Şartları Kadınlara Özel Şartlar HACCIN RÜKÜNLERİ a) Niyetle İhrama Girmek İhramın Mikatları b) Arafatta Vakfe Yapmak Vakfeyle İlgili Bazı Hükümler c) Kâbe’yi Tavaf Etmek Tavafın Çeşitleri Tavafın Şartları Tavafın Sünnetleri Adetli Bir Kadının Hacca Gitmesinin Hükmü Hacerü’l-Esvedin Mahiyeti d) Safa İle Merve Arasını Say Etmek Sa’yin Sahih Olmasının Şartları Sa’yin Sünnetleri e) Traş Olmak HACCIN VACİPLERİ a) Mikatta İhrama Girmek b) Muzdelife’de Vakfe Yapmak c) Beytûte d) Şeytanları Taşlamak e) Kurban Kesmek Kurban Kesmenin Vakti HACCIN SÜNNETLERİ BEDEL HAC Başkasına Vekaleten Hac Yapmak Caiz Midir? Başkasının Adına Hac Yapmanın Şartları İhramlıya Yasak Olan Hususlar Bu Konuyla İlgili Bazı Meseleler İhramlının İşlediği Suçlardan Dolayı Vacip Olan Cezalar HACCIN ÇEŞİTLERİ UMRE BAHSİ Umrenin Rükünleri Umrenin Mikatı Hac ve Umreye Engel olan Hususlar Mescidi Nebevî’nin Fazileti KURBAN BAHSİ Kurbanın Tanımı Kurbanla İlgili Ön Bilgi Kurban Kesmenın Hükmü Kurban Hangi Çeşit Hayvanlardan kesilir Başkasının Adına Kurban Kesmek Kurban Edilmesi Caiz Olmayan Özürlü Hayvanlar Kurban Kesmekle Mükellef Olanlar Kredi Kartıyla Kurban Almanın Hükmü Kurban Kesmenin Vakti Kurbanla İlgili Bazı Meseleler Kurbanda Ortaklık Kurbanın Eti ve Derisiyle İlgili Hüküm Kurban Kesme Adabı Kurban Kesme Duası Kurban Çeşitleri NEZİR BAHSİ Nezrin Rükünleri Nezir Eden Kişide Aranan Şartlar Nezir Edilen Şeyde Aranan Şartlar Nezrin Hükmü Nezirle Vacip Olacak Şeyler Nezrin Çeşitleri Nezirle İlgili Bazı Meseleler AKÎKA KURBANI Akikanın Tanımı ve Hükmü İslâma Göre Uygun Olmayan Bazı İsimler ETİME BAHSİ Eti Haram Olan Hayvanlar Eti Helâl Olan Yabani Hayvanlar a) Karada Yaşayan Hayvanlar b) Suda Yaşayan Hayvanlar Bitkinin Hükmü 8 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Sigaranın Hükmü ve Zararları ZEBH (HAYVAN KESİMİ) Kesim Şartları Modern Mezbahalardaki Kesimin Hükmü Kesim Şekilleri Kesimin Adap ve Sünnetleri Hayatın Çeşitleri Kesilmesi Gereken Organlar Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşleri Hayatın Çeşitleri AV VE AVCILIK Avcılığın Hükmü ve Şartları CİHAD BAHSİ Cihadın Tanımı İslâm’da Cihadın Önemi Cihadın Mertebeleri a) Nefse Karşı Yapılan Cihad b) İlim İle Yapılan Cihad c) Dil ile Yapılan Cihad d) Mal ile Yapılan Cihad e) Siyasi Cihad YÖNETİM ÇEŞİTLERİ BEŞİNCİ BÖLÜM MUAMELAT Muamelatla İlgili Ön Bilgi BEY’ AKTİ Bey’ Aktinin Rükünleri Alıcı ve Satıcıda Aranan Şartlar Sığanın Şartları Muata ile Yapılan Alışverişin Hükmü Telefonla Yapılan Alım-Satımın Hükmü Akde Konu Olan Malda Aranan Şartlar Teslim Alınması Gereken Malın Kısımları Amanın Alışverişi Caiz Midir? Alışverişte Yemin Etmek Alışverişte Aldatma İY’NE SATIŞI İy’ne Satışı Caiz Midir? Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşleri Bey’ Aktinde Muhayyerlik İslâm’da Kar Haddi Var Mıdır? İmamların Bu Konudaki Görüşleri Nelerdir? Haram Olan Bazı Akitler Bazı Meselerin Hükmü Sahih veya Fasid Olan Bazı Şartlar Kaporalı Alışverişin Hükmü İhaleli Alışverişin Hükmü VADE FARKI Vade Farkı Caiz Midir? Vade Farkının Caiz Oluşunun Şartları Vade Farkıyla Ev veya Araba Almanın Hükmü RİBA (FAİZ) BAHSİ Daru’l-Harpte Faizin Hükmü İmamların Bu Konudaki Görüşleri Nelerdir? SARF AKTİ Altın, Gümüş Ve Diğer Paraların Birbiriyle Mübadelesi Tedavülde Olan Kağıt Para Dinen Para Sayılır Mı? Dalgalı Para Sistemlerindeki Faizin Hükmü Nedir? Altını Vade Farkıyla Satmak Caiz midir? Ribânın İlleti Ribânın İlleti Mezheplere Göre Değişir Mi? Zaruret Halinde Faiz Almanın Hükmü Bankalardan Alınan Nemanın Hükmü Nedir? Banka Kredisiyle Emekli Olmanın Hükmü Kredi Kartı ile Alışveriş Caiz Midir? Faizli Krediye Kefil Olmanın Hükmü İslâm’da Çek ve Senet Kırdırmanın Hükmü Borçların Zamanında Ödenmesinin Önemi Borcu Erken Ödeme ve Fiyattan Düşürme Caiz Midir? MÜRABAHA Murabahanın Tanımı ve Hükmü İKALE İkalenin Tanımı SELEM BAHSİ Selemin Tarifi Seleme Konu Olan Malda Aranan Şartlar 9 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Selemin Sahih Olmasının Şartları Hangi Maddelerde Selem Caiz Olur? SANAT AKTİ KARZ (ÖDÜNC) Karza Dair Hüküm ve Rükünler HAVA PARASI CAİZ MİDİR? HİBE Hibeye Dair Hükmü Hibeden Dönmek Caiz Midir? MUDAREBE Mudarebenin Tanımı ve Hükmü Sermayede Aranan Şartlar Sahih Mudarebenin Hükmü REHN BAHSİ Rehnin Tarifi ve Hükmü Rehnin Rükünleri VEKALET Vekaletin Tanımı ve Hükümleri Vekalet Hangi Hallerde Caizdir? Vekaletin Sıhhat Şartları İFLAS İflasın Tanımı ve Hükmü Hâkim Hangi Şartlarla Haciz Koyabilir? SULH Sulhun Hükmü ve Çeşitleri Sulhun Kısımları HAVALE Havale ile İlgili Terimler Havalenin Şartları KEFALET Kefaletin Hükmü ve Kısımları Kefilde Aranan Şartlar Alacaklıda Bulunması Gereken Şartlar VEDİA (EMANET) Vedianın Rükünleri Emanetle İlgili Hükümler Emanetin Tazmin Sebepleri ARİYE BAHSİ Ariyenin Tanımı Ariyenin Rükünleri Ariye ile İlgili Hükümler GASP Gaspın Tanımı Gasple İlgili Hükümler ŞUF’A Şuf’anın Tanımı Şuf’anın Hükmü Şuf’anın Şartları ŞİRKET Şirket Çeşitleri İnan Şirketinin Hükmü ve Rükünleri Hayvan Yetiştirme Şirketi İCARE (KİRA) Ücretle Kur’ân Öğretimi Caiz Midir? İslâm’a Göre İşçi ve İşverenin Hakları Bir İşçi Zâyettiği Bir Eşyadan Sorumlu Mudur? Haram İşleyen Yerlerde Çalışmak Caiz Midir? Kadınların Devlet Dairelerinde veya İş Yerlerinde Çalışması Caiz Midir? LUKATA (YİTİK) Lukatanın Tanımı ve Hükmü Lukata Çeşitleri VASİYET Vasiyetin Çeşitleri Vasiyetin Kısımları Vasiyetin Rükünleri Yazı İle Vasiyet Vasiyetten Caymak Caiz Midir? VAKIF Vakfın Tanımı ve Hükmü Vakfa Lâyık Olanlar Vakfın Rükünleri İHYA BAHSİ İhyanın Tanımı Ölü Arazilerin İhyası ve Hükmü Arazideki Suyun Kullanmasına Dair Hükümler İKTA’ VE HİMA 10 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Madenlerin Hükmü Suların Hükmü ve Çeşitleri MÜSAKAT Müsakatın Tanımı ve Hükmü MÜZARAA Müzaraa ile Mühaberanın Tanımı ve Hükmü CEALE Cealenin Tanımı ve Akti MÜSABAKA Müsabakanın Tanımı ve Hükmü Müsabaka Çeşitleri Müsabakanın Şartları MÜNADALE Münadalenin Tanımı ve Hükmü Yasak Olan Bazı Oyun ve Eğlenceler Bazı Meşru Eğlenceler SATRANÇ Satrancın Hükmü İKRAH İkrahın Tanımı ve Hükmü İkrahın Şartları ALTINCI BÖLÜM CİNÂYET Cinâyet Çeşitleri İkrah Yolu İle Cinâyet İşlemek Cinâyette Uygulanacak Cezalar KISAS Kısas Katilin Günahına Kefâret Olur Mu? Kısas İle Had Arasındaki Fark Kısasta Denklik Kısas ve Diyette Sulh Caiz Midir? Diyetin Çeşidi ve Miktarı Öldürme Dışındaki Cinâyetler Organlara Göre Diyetin ve Erşin Hükmü Hükümet-i Adl’ın Hükmü KEFÂRET SİYAL HADLER Haddi Gerektiren Suçlar a) Zina Haddi b) Hırsızlık Cezası Hırsızlık ve Cezası Hakkında Bir Açıklama Hırsızlığın Hükmü c) İçkinin Cezası d) Kazf Haddi e) Yol kesme Cezası Genel Hükümler İRTİDAD Riddetin Kapsama Alanı a) Riddetin Hakikatı b) Riddetin Hükmü İMAMET VEYA HİLAFET İmameti Zorunlu Kılan Hususlar İmametin Temel Şartları Cami İmamlarının Durumu KADILIK Kadının Adapları Kaza’nın (Hükmün) Rükünleri Kadıda Aranan Şartlar İçtihatta Gereken Ehliyet Genel Hüküm Bir Kadı Hangi Hallerde Hüküm Veremez? Kadı Hangi Sebeplerle Azl Edilebilir? Genel Hüküm FETVA BAHSİ MÜFTÜ VE FETVALAR Müftüler Kaç Kısma Ayrılır? MÜSTEFTİ Müstefti Kimdir ve Adapları Nedir? Müsteftinin Adaplarından Bazıları Hangi Hallerde Fetva Verilmemesi Gerekir? Fetvanın Bazı Adapları DAVALAR VE DELİLLER Genel Hüküm ŞAHİDLİK Şahitte Aranan Şartlar 11 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Şahitliği Gizlemek veya İnkar Etmek Caiz midir? Şahitlikten Dönme Hangi Durumlarda Geçerlidir? Kadınların Şahitliği Şahitliği Kabul Olunmayanlar Şahitlikte Sayı Şahitlikte Bilgi Şartı İKRAR BAHSİ Mukirde Aranan Şartlar Teklifle İlgili Haklar İkrardan Dönmenin Hükmü KÖLELİK Köleye Dair Hüküm ve Bilgiler İslâmın Köleliği Kademeli Olarak Bitirmeye Teşviki Cariyenin Statüsü İslâmın Kölelere Verdiği Değer Kölelere Dair Özel Hükümler FERAİZ BAHSİ Genel Bilgi Mirasın Taksimi Erkeklerden Kimler Varis Olabilecek? Kadınlardan Varis Olabilecekler Kimledir? Varisler Kaç Kısma Ayrılır? Mirasçı Olmaya Mani Olan Haller Allah’ın Kitabında Mükadder Olanlar Pay Alanlar Hacb Meselesi Asebe kimlerdir? Kelale Kimlere Denir? YEDİNCI BÖLÜM AHVALİ ŞAHSİYE NİKÂH BÖLÜMÜ Evliliğin Başlıca Gayeleri Şunlardır Nikâhın Tarifi İYİ BİR ZEVCE SEÇİMİ İYİ BİR KOCA SEÇİMİ Karı ile Kocanın Karşılıklı Hakları Karının Kocası Üzerine Olan Hakları Sahâbenin Kızlarına Tavsiyeleri Kadında Bulunması Gereken Meziyetler Erkek Kadına Kaç Sebepten Dolayı Bakabilir? Nişan Yapmak Nikâh Hükmüne Geçer Mi? Evlilikte Kefaet (Denklik) Şart Mıdır? Denkliğin Sözkonusu Olan Nitelikler Nikâhın Rükünleri Velâyet Konusunda Müçtehidlerin Görüşleri Velide Aranan Şartlar Nikâhta Vekalet Caiz Midir? Belediye Nikâhı Geçerli Midir? Şahitlerde Aranan Şartlar SIĞA Kumaya Dair Hükümler BİRBİRLERİNE HARAM OLANLAR a) Sürekli haram Olanlar b) Hısımlık Sebebiyle Haram Olanlar c) Geçici Olarak Haram Olanlar d) Rebabet Sebebiyle Haram Olanlar c) İrtidad Sebebiyle Haram Olanlar e) Red’a Sebebiyle Haram Olanlar f) İddet Sebebiyle Haram Olanlar g) Dörtten Fazla Kadınle Evlenmek CAHİLİYE DÖNEMİNDEKİ BAZI NİKÂH ÇEŞİTLERİ a) Şığar Nikâhı b) Makt Nikâhı (Menfur Evlilik) c) İki Kız Kardeşi Bir Arada Nikâhlamak d) Evlilikte Sınır Tanımamak e) Tebenni f) Zıhâr Meselesi g) Talâk Konusu k) Hulle Nikâhı MUT’A BAHSİ Mut’a Nikâhının İslâm’daki Yeri Nedir? Mut’a Nikâhı İle İlgili Hükümler MEHİR 12 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Mehrin Tanımı Mehrin Hükmü Mehrin Ölçüsü Evlilik İçin Verilen Başlık Parası Helâl Mıdır? Döğün Öncesi Verilen Hediyelerin Hükmü Velime Yemeğinin Hükmü Naşize Kadınla İlgili Hüküm Kadınların Eğitimi İle İlgili Birkaç Söz KADININ GİYİM VE KUŞAMI Tesettürle İlgili Hükümler Müslümanın Gayri Müslimlerden Ayrı Özel Bir Giysisi Var Mıdır? Mü’minlere Yasaklanan Bazı Giysiler Giyim ve Kuşamda Gayri Müslimlere Benzemek EL VE YÜZ AVRET MİDİR? Dine Rağmen Gelenek Giyim ve Kuşamda Gayri Müslime Benzemek MÜSLÜMAN BİR KADIN OKUMAK İÇİN BAŞINI AÇABİLİR Mİ? Zaruret Halinin Şartları Devletin Başörtüyü Yasaklaması Mazeret Midir? ESKİ KÜLTÜR VE MEDENİYETLERDE KADIN PERUK TAKMAK Peruğun Tanımı ve Hükmü Türban Üzerine Peruk Takmanın Hükmü Nedir? Eski Kültür ve Medeniyette Kadın RED’A Red’anın Tanımı ve Hükmü Neseb İle Sütün Fark Ettiği Yerler Süt Emme Yaşı Emzirmeden Doğan Hükümler Süt Sebebiyle Nikâhı Haram Olanlar Süt Emme İle Haramlık Kaç Şartla Sabit Olur Süt Emmenin Diğer Etkileri BOŞAMA BÖLÜMÜ A) MUHÂLÂA Muhalaanın Tanımı ve Hükmü Muhalaanın Rükünleri B) TALÂK Talâk Sözleri Talâk Kaç Vecih Üzerine Vaki Olur Talâk Hakkını Kadına Vermek Caiz Midir? Boşamanın Vaki Olup Olmadığı Sözler Boşama Çeşitleri a) Sünni Talâk b) Bid’i Talâk Bid’i Talâk Kaç Şekilde Meydana Gelir? c) Ric’î Talâk d) Bain Talâk Talâkın Rükünleri Talâkın Şartları Talâk İle Fesih Arasındaki Fark BOŞAMADA İKRAH İkrah Kaç Şartla Geçerli Olur? İkrah İle Boşamanın Hükmü Kızgınlık Anındaki Boşama Şaka İle Boşama Hastanın Nikâhı ve Talâkı Geçerli Midir? TALÂKIN SAYISI Üç Talâkı Bir Defada Kullanmanın Hükmü Fukahanın Bu Konudaki Görüşü Nedir? İslâma Göre Boşama Nasıl Olmalıdır? C) HULLE Hullenin Tanımı ve Hükmü Hulle Konusunda Müçtehidlerin Görüşü D) ÎLA İlanın Tarifi ve Hükmü E) ZIHÂR Zıhârın Tarifi ve Hükmü Zıhârın Rükünleri Zıhârın Kefâreti YAZI İLE BOŞAMA Yazı İle Boşamanın Hükmü 13 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İDDET VE İSTİBRA İddetin Çeşitleri a) Vefat İddeti b) Boşama İddeti Boşama İddetinin Türleri İddetle İlgili Hüküm Müçtehidlerin Görüşü Müçtehidlere Göre Ye’s Yaşı İddet Bekleme Müddeti Erkek İçin İddet Gerekir Mi? KOCASI KAYIP OLAN KADININ İDDETİ Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşleri Tedahululu İddeteyn (Boşama İddetinden Vefat İddetine Geçmek) Kadının Yas Tutma Yöntemi İddet Bekleyen Kadına Neler Yasaktır? NAFAKA Nafakanın Vücûb Sebebi Nafaka Konusunda Naşize Kadınların Durumu Kadının Nafakası Kaç Şartla Vacip Olur? Nafakayı Gerektiren İddet Kaça Ayrılır? Kocanın Malî Durumuna Göre Nafaka Değişir Mi? Nafakası Vacip Olanlar Kocanın Nefakadan İmtina Etmesi Hangi Şartlarla Nafaka Vacip Olur? Hayvanların Nafakası Vacip Midir? SEKİZİNCİ BÖLÜM GÜNCEL MESELELER DOĞUM KONTROLÜ Doğum Kontrolünün Hükmü ve Yöntemi SUNÎ İLKÂH VE TÜP BEBEK Konu İle İlgili Bir Fetva İSLÂM’DA SUNİ BEKARETİN HÜKMÜ Bekareti Yenilemek Caiz Midir? Bu Konudaki Genel Bilgi HAYVAN İÇİN SUNİ AŞI CAİZ MİDİR? ESTETİK AMELİYAT Estetik Ameliyatın Hükmü ORGAN NAKLİ Organ Naklı ile İlgili Hüküm Müslüman Olmayana Organ Bağışı Caiz Midir? Organ Satmak Caiz Midir? Yumurtalığın Naklı Caiz Midir? KARŞI CİNSLERİN BİRBİRİNİ TEDAVİ ETMESİ CAİZ MİDİR? SİGORTA Sigorta Genel Olarak İkiye Ayrılır Sigorta İle İlgili Bir Fetva İşyeri ve Arabaların Sigortası 14 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ÖNSÖZ بسم هللا الرحمن الرحيم الحمد هلل نحمده ونستعينه ونستهديه ونستغفره ونعوذ باهلل من شرورانفسنا ومن سيات اعمالنا من يهديه هللا فال مل له ومن يلل فال ااى له ونشهد ان ال اله اال هللا وحده ال شريك له ون شهد ان محمدا عبده ورسوله والصالة والسالم على سيدنا محمد سيد االولين واالخرين وعلى اله وصحبه ومن ااتد بهديه الى يوم الدين Bismillahirrahmanirrahim Âlemlerin rabbi olan Allah’a hamd ve sena, Rasûlü’ne, temiz ehl-i beytine ve ashabına salât ve selâm olsun. Müslümanların istifadesine sunduğum elinizdeki “Şâfiî Mezhebine Göre İslâm İlmihali” adlı kitab, bir yaşam kitabı olduğundan hüküm çıkarma konusunda iki yüze yakın kaynaktan istifade etmem kaçınılmaz olmuştur. Malumdur ki mezhepler arasında ihtilaflar olduğu gibi herhangi bir mezhebin kendi içinde de ihtilaflar bulunmaktadır. Bu sebeple kaleme aldığım fıkhî konularda mu’temed (güvenilir) kaynak kitaplardan faydalanarak fetva çıkarmak temel ilkem olmuştur. Şâfiî kaynaklı delillerle te’lif edilen bu kitabın Müslümanların dinî meselelerine, özellikle de güncel meselelerine cevap olacağına kanaat etmekteyim. Bu kitabı içtihadın zenginliğinden istifade ederek, müçtehidlerin görüş ve delillerini açıklayarak Müslümanların dinî hizmetine sunmuş olmak benim için mutluluk kaynağı olmuştur. Bu kitap din, akaid, ibadet, muamelat, evlenme, boşanma ve güncel meseleler gibi birçok önemli konuyu içermektedir. Halkın, özellikle de gençlerin kolayca kavrayabileceği ihtilaflı meseleleri ayrıntılı ve sade bir uslupla işleyen, Müslümanların imân, ibadet ve ahlâk konularını ve asrın yeni meselelerini içeren bir Şâfiî ilmihal kitabına şiddetle ihtiyaç duyduğu bir gerçektir. Bu nedenle ben de bu ihtiyacı karşılamak üzere Şâfiî Mezhebine Göre İslâm İlmihali” yazmayı gerekli gördüm. Benim amacım insanlığın yegane kurtuluş ve mutluluğunu teminat altına alan yüce İslâm dininin kolayca anlaşılmasıdır. Dinî konularda isabetli fetva alarak yaşamak ibadet sayıldığı kadar, bu hususta İslâm’a uygun ve isabetli fetva vermekte bir o kadar ibadet sayılmaktadır. Özellikle güncel meselelerde Müslümanların kafalarını karıştıran birçok önemli konu gündeme gelmektedir. Bu konuları uzmanından öğrenip hayata geçirmek her Müslümanın temel görevidir. Dünyanın küçülmesiyle birlikte ilim tekniği de hayli değişmiştir. Bu nedenle Şâfiî İlmihali yazarken Müslümanların günlük hayatına girmiş olan önemli meselelerde mezhep taassubunu aşarak diğer mezheplere de yer vermek gerekli görülmüştür. Bu kitapta işlenen tüm konuların hüküm ve delilleri açıklanmıştır. Bazı meselelerde konunun sonunda “bana göre bu görüş daha isabetlidir” şeklindeki tercihimi belirtmem benim körü körüne bir taklidçi olmadığımı kanıtlar. “Yaşayan Fıkıh” adlı kitabımda izah edildiği gibi genel anlamda üslup ve imlada herhangi bir hata veya ihmal varsa okurların beni bağışlayarak ıslah etmeleri bir erdemliliktir. Çünkü “ االنسان منشأ النسيانİnsan unutkanlık kaynağıdır.” Allah’tan başarılar dilerim. Beni Şâfiî mezhebine göre İslâm ilmihal yazmaya sevk eden neden ise Şâfiî mezhebine göre yazılmış veya tercüme edilmiş eserlerin yok denecek kadar az oluşudur. Diğer taraftan neredeyse bu mezhebin Türkiye’de unutulacak hale gelmiş olmasıdır. Bundan dolayı Şâfiî mezhebine göre kendini geliştirmiş ve eğitimini almış bir kişi olarak bu milletin mezhebine göre ilmihal yazmanın üzerime bir vecibe olduğu kanaatindeyim. Diğer taraftan halkının büyük bir kısmının Şâfiî olan Doğu ve Güneydoğu bölgesinde Şâfiî mezhebine mensup İmam-Hatip öğrencilerine Hanefî fıkhının uygulandığı ve diğer okullarda Din Kültürü derslerinin Hanefî mezhebine göre verildiği, sınavlarda sorulan soruların yine aynı mezhebe göre sorulduğu ve cevapların da Hanefî mezhebine göre değerlendirildiği, İlâhiyat Fakültelerinde Şâfiî öğrencilere Nevevî’nin Minhac’ı yerine el-İhtiyar’ın okutulduğu, Akaid derslerinde yalnız Maturidî Akaidi’nin tatbik edildiği bir ülkede acaba özgürlükten, eşitlikten ve adaletten bahis edilebilir mi? Keza halkı Şâfiî olan köylere Hanefî imamların atandığı, Şâfiî kürsülerine Hanefî vaizlerin çıkarıldığı, Şâfiîlere fetvaların Hanefî fıkhına göre verildiği bir ülkede insan haklarından bahs edilebilir mi? Hulasa Şâfiî olan bir ölüye Hanefî muamelesi yapılan bir ortamda eşitlikten söz edilebilir mi? İmamdan başka herkesin Şâfiî olduğu bir mescitte Hanefî mezhebine göre uygulama yapmak resmen hak olan bir mezhebe ipotek koymaktan başka bir şey değildir. İşin daha da vahim olanı ise bölgeye giden imamların büyük bir kısmının halkın dilinden, mezhebinden, kültür ve asayişinden habersiz olmalarıdır. Bu hususta hükümetten daha önce diyanetin bir açılıma acilen ihtiyacı vardır ve dinler arası diyalogdan önce meşru mezhebler arasında bir diyaloga gidilmesi gerekir. Fahrettin ŞEKER Kasım 2012 Erzurum GİRİŞ İMAM ŞAFİÎNİN HAYATI VE MEZHEBİ Mezhebin kurucusu Muhammed, babasının adı İdris’tir. Bütün rivâyetler, İmam Şâfiî’nin H. 150/M. 767 yılında Cuma sabahı Receb ayının son günü Gazze şehrinde Fatma hanımdan doğmuş olduğunda birleşir. O, kıyas imamı ve Irak fakihlerinin başı olan İmam Ebû Hanife’nin vefat ettiği sene dünyaya gelmiştir. İmam Şâfiî’nin, Hz. Osman (r.a.)’ın torunu olan Hamide binti Nafi adındaki hanımla H. 197 yılında evlendiği ve Muhammed adında bir erkek Fatma ve Zeynep adlarında da iki kız çocuğu olduğu rivâyet olunur. Oğlu Muhammed’in ilim alanında yükselerek Haleb’e kadılık yaptığı rivâyet edilir. İmamın bir de cariyesinden Hasan adında bir oğlu olmuş ve çocukken vefat etmiştir. İttifakla rivâyet edildiğine göre Şâfiî’nin babası Kureyş kabilesine mensup olup Peygamber (s.a.v.)’in dedesi olan Haşim’in kardeşi Muttaliboğullarına dayanır. İmam Mekke, Medine, Kûfe, Mısır, Harran ve Bağdat’ta öğrenim görmüş, bir süre İmam Mâlik’in yanında kalmıştır. Harun-i Reşid tarafından da bir dönem zindana atılmıştır.1 İmam Şâfiî”nin mezheb hocası sahâbeden büyük müfessir Abdullah b. Abbas’tır. İmam Ahmed b. Hanbel: “Fıkıh kapalı idi ancak İmam Şâfiî’nin gelmesiyle açıldı” der. Şâfiî Mezhebinin Fıkhı İki Yoldan Tedvin Edilmiştir. 1- İmam Şâfiî, bizzât kendisinin yazdığı veya yazdırdığı eserlerde fıkhî görüşlerini toplamıştır. Yukarıda izah edildiği gibi el-Umm ve el-Hucce onun fıkıh kitaplarıdır. Er-Risale ise onun fıkıh usûlü sahasında yazdığı ilk kitaptır. El-Umm adlı kitabı talebesi er-Rebi b. Süleyman el-Muradi rivâyet etmiştir. 2- Talebeleri Şâfiî fıkhını kendi eserlerinde toplamışlardır. İmam Şâfiî’nin Iraklı ve Mısırlı birçok talebesi vardır. Iraklı talebeleri onun kadim mezhebini Mısırlı talebeleri ise onun cedid mezhebini yazmışlardır. Iraklı Talebeleri Arasında Meşhur Olanlar a) Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) b) Hasan b. Muhammed ez-Zaferani (ö. 260 c) Ebû Ali Hüseyin b. Ali el-Kerabisi (ö. 245) d) Ebû’l-Abbas Ahmed b. Sureyc (ö. 306) Bunlar Irak’taki kadim mezhebini rivâyet edenlerdir. Mısırlı Talebelerinden Meşhur Olanlar a) İsmail b. Yahyâ el-Muzenî (ö. 264) 1 Ebû Zehra, Mezhebler Tarihi. 15 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------b) Yusuf b. Yahyâ el-Büveyti (ö. 231) c) Reb’i b. Süleyman el-Muradi (ö. 246) d) Harmele b. Yahyâ (ö. 243) Bunlar da el-Umm’de yer alan cedid mezhebini rivâyet edenlerdir. Şâfiîlerde fetvaya esas olan cedid/yeni mezheb görüşleridir. Çünkü İmam Şâfiî eski mezhebinden rücû etmiş ve benden kim bunları rivâyet ederse ona hakkımı helâl etmiyorum demiştir. Ancak 17 veya 22 kadar meseleler bundan müstesnadır. İmam Şâfiî, hadis sahih olursa o benim mezhebimdir, demiştir.2 İmam Şâfiî’ye Ait Mutemed Bazı Fıkıh Kitapları 1- el-Umm. Mısır’da cedid kavlini içeren on iki ciltlik bir eserdir. 2- er-Risale. İçtihad camiasında ilk olarak tedvin edilen usulû’l-fıkıh kitabıdır. 3- el-Emali. 4- el-İmla. 5- el-Hucce. Irakta yazılan ve imamın kadim kavlini içeren dört ciltlik bir eserdir. 7- Muhtasaru’l-Buveyti. Mısır’da kaleme alınan cedid kavline ait bir eserdir. 8- Muhtasaru’l-Muzni. Mısırda kaleme alınan ve cedid kavlını içeren bir eserdir. 9- Muhtasaru’l-Kebir. Buraya kadar olan eserler İmam Şâfiî’ye ait olup talebeleri tarafından kadim ve cedid diye ondan rivâyetle alınarak tashih edilmiştirler. Ahkamu’l-Kur’ân, es-Sünen, İhtilafu’l-Hadis, el-Mevaris, Musnedu’ş-Şâfiî, Edebû’l-Kadı, el-Eşribe, Fezail-i Kureyş, es-Sebku ve’r-Remyi gibi İmam Şâfiî’nin birçok değerli eseri bulunmaktadır. Şâfiî Mezhebine Mensup Olan Fukahanın Bazı Fıkhî Eserleri 1- Ebû Zekerya Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, el-Mecmu vel Minhac. 2- Rafii Muharrer, Fethu’l-Aziz. 3- Gazalî, el-Veciz. 4- Şirazî , el-Mühezzeb. 5- Remli, Nihâyetu’l-Muhtac. 6- Şirbini, Muğni’l-Muhta. 7- Heytemi, Tuhfetu’l-Muhtac. 8- İmamu’l-Harameyn el-Cuveyni, Kitabu’l-Burhan. Şâfiî mezhebine mensup olan daha birçok imtiyazlı ve mutemed, saygın ilim ehli ve onların değerli eserleri bulunmaktadır. Örneğin İmam Suyutî, İmam Subkî, İmam İz b. Abdisselâm, İmam İbn Dekiku’l-İd, İmam Sıracuddin el-Belkini, İmam İbn Rislan, İmam Mutevellî, İmam Ravyanî, İmam Amidi, İmam Kadı Hüseyin, İmam Fahruddin er-Razi ve Acluni gibi. Şâfiî Mezhebindeki İhtilaflar Üç Kısma Ayrılır a) Akval: İmam Şâfiî’nin görüşleridir. b) Evcuh: Şâfiî fakihlerin Şâfiî’nin kaide ve usullerine göre ortaya koydukları görüşlerdir. c) Turuk: Râvilerin mezhebin yorumunda düştükleri ihtilaftır.3 İmam Şâfiî Arap dilini iyi bildiği için âyet ve hadislerden hüküm çıkarma konusunda Kura’n’ın tercümanı olarak bilinen Abdullah b. Abbas’ın ilminin nakledildiği Mekke’de yetiştiğinden dolayı orada nesih konusunu öğrenmiştir. İmam Şâfiî’nin Istılahatı 1- el-Ezher: Bu kelimeden Şâfiî’nin zâhire karşı ve daha kuvvetli olan görüşü kasd edilir. 2- el-Meşhur: Bu kelimeden Şâfiî’nin görüşleri arasından meşhur olanı kasd edilir. 3- el-Essah: Şâfiî’nin ashabının onun usûlüne göre çıkardıkları ya da kaidelerinden hareketle ortaya koydukları iki veya daha fazla görüşten en sahih olanıdır. 4- es-Sahih: Bu kelimeyle iki veya daha fazla görüşten sahih olanı kastedilir. 5- el-Mezheb: İki yoldan veya yollardan her birine denir. 6- en-Nas: Şâfiî’den gelen nas, metin demektir. 7- el-Cedid: (Yeni) kadim mezhebinin karşıtıdır. 8- el-Kadim: (Eski) İmam Şâfiî’nin Irak’ta el-Hucce kitabında tasnif ederek veya fetva vererek söyledikleridir. İmam Şâfiî’nin kadim mezhebinin râvileri arasında İmam Ahmed b. Hanbel, ez-Zaferani, el-Kerabisi ve Ebû Sevrî’dir. İmam Şâfiî kadim görüşlerinden dönmüş ve o görüşlerle fetva verilmesini yasaklamıştır. Bir meselede kadim ve cedid diye ayrı görüşler varsa onun arkadaşları hep cedid görüşle amel etmişlerdir, ancak yaklaşık on yedi veya yirmi iki meselede kadim görüşe göre fetva vermişlerdir. Şâfiî mezhebinde ‘Şeyheyn’ denildiği zaman bununla er-Rafii ve en-Nevevî kast edilir. Mezhepler arasındaki taklid konusunda Şâfiî fakih İbni Hacer şöyle der: “Mezhepte zayıf görüş ile amel etmek caiz değildir. Bir meselede aynı anda iki görüşü birleştirmek olacak iş değildir. Meselâ aynı namazda köpeğin temizliği hakkında İmam Mâlik’i, başın bir bölümünü mesh etme konusunda ise İmam Şâfiî’yi taklid etmek olmaz. Ama bütün yönleriyle bir meselenin tamamında (amelden sonra da olsa) başka mezhebi taklid edip ona göre amel etmek caizdir.4 Şâfiî mezhebi Mısır, Suriye, Yemen, Irak, Malezya, Endonezya, Maveraünnehir, İran, Kafkas ve Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yaygındır. Özellikle Mısır’da yönetim Eyyûbilerin eline geçince Şâfiî mezhebi daha da güçlenmiş, hem halk arasında hem de devlet üzerinde büyük bir otoriteye sahip olmuştur. İmam Şâfiî’ye İsnad Edilen Bazı Önemli Sözler 1- “Her insana Allah Rasûlü (s.a.v.)’nin istisnasız tüm sünneti ulaşmamıştır. Dile getirdiğim görüşlerde ve belirlediğim prensiplerde, Allah Rasûlü'nün sünnetine aykırı bir durum varsa, bu durumda Allah Rasûlü'nün hadisi, benim görüşümdür. 2- “Hadis sahih olduğunda o benim mezhebimdir.” 3- “Allah Rasûlü’nden sabit olan sahih bir hadise rağmen benim ona ters bir söz söylediğimi görürseniz bilin ki aklım gitmiştir.”5 4- “Hangi âlimle münazaraya girdiysem onu yenmişimdir, fakat hangi cahille tartışmaya girdiysem de o beni yenmiştir.” 5- “Tek bir harfin bile bana isnat edilmemesi için herkesin bu ilmi öğrenmesini isterdim. Ben mağlup etmek için hiçbir kimseyle münazaraya girmedim. Fakat iki elim üzerine hakkın izharı için gayret ettim.” 6- “Kitabımda Allah Rasûlü (s.a.v)'nin sünnetine ters bir şey bulursanız, Allah Rasûlü (s.a.v.)'nin sünnetiyle amel edin, benim görüşümü bırakın.”6 7- “Hadis âlimleri tarafından benim görüşlerime aykırı olan sahih hadis rivâyet edilecek olursa, ben hadise muhalif olan görüşlerimden 2 el-Fevaidu’l-Mekkiye, 35. el-Fevaidu’l-Mekkiye, 35. 4 Büceyrimi, el-Hatib, 1/51; Zuhaylî, 1/48. 5 İbn Ebû Hatim, Adabu’ş-Şâfiî, s. 93. 6 el-Mecmu, 1/63. 3 16 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------sağlığımda da, öldükten sonra da vazgeçtim.”7 8- “Benim görüşüm bana göre doğrudur, fakat yanlış olma ihtimali de vardır. Benim hâricimdekilerin görüşü de bana göre yanlıştır, fakat doğru olma ihtimali de vardır.” 9- “Bilgiyi kanıtsız olarak talep eden kimse, gecele odun toplayan kişiye benzer. Sırtında taşıdığı odun demetinin içinde bir engerek yılanı vardır. Yılan kendisini zehirlediği halde o bunun farkında değildir.”8 İmamın Hocaları Mekke’deki Hocaları: İsmail b. Kustantin, Sufyan b. Uyeyne, Müslim b. Halid ez-Zenci, Saîd b. Salim, Dâvûd b. Abdurrahman ve Abdulmecid b. Abdulaziz gibi zâtlardır. Medine’deki Hocaları: Mâlik b. Enes, İbrahim b. Sad el-Ensâri, Abdulaziz b. Muhammed, İbrahim b. Ebi Yahyâ, Muhammed b. Saîd ve Abdullah b. Nafii gibi zâtlardır. Yemen’deki Hocaları: İmam, hadis ve fıkıh ilmini Metref b. Mazın, Hişâm b. Yusuf, Amr b. Ebi Salt ve Yahyâ b. Hisan’dan almıştır. Irak’taki Hocaları: Hadis, fıkıh ve Kur’ân ilmini İmam Muhammed eş-Şeybani, Veki’ b. Cirah, Hammâd b. Usame, İsmail b. Ulbet ve Abdulvehhab b. Abdulmecid gibi yüksek meziyetli ulemadan almıştır. Böylece İmam ilmini on dokuz âlimden almış oluyor. İmamın Meşhur Olan Bazı Talebeleri İlk olarak İmam Ahmed b. Hanbel Hasan b. Sabbah ez-Zaferani Hüseyin el-Kerabisi Ebû Sevr İbrahim b. Halid el-Kelbi Ebû’l-Abbas Ahmed b. Sureyc Ebû İbrahim İsmail b. Yahyâ el-Muzni Ebû Muhammed er-Rebi’ b. Süleyman el-Muradi Er-Rebi’ b. Süleyman el-Cizi Ebû Yakup Yusuf b. Yahyâ el-Buveyti Ebû Hafs Harmele b. Yahyâ Ebû Yusuf Yunus b. Abdilaala Muhammed b. Abdullah el-Mısri Abdullah b. Zubeyr el-Hamidi gibi içtihad derecesine ulaşmış daha birçok talebeleri bulunmakta idi. Bunların yanı sıra birçok kadının da imamdan ilim tahsil ettiği rivâyet olunur. Şâfiî fukahası arasında meşhur olan İmam Muzni’nin kız kardeşi ‘Seyyide’ hanım onlardandır. İmam Şâfiî mutlak bir müçtehid olup, fıkıh, hadis ve usulde imamdır. Ahmed b. Hanbel onun hakkında şöyle demiştir: “Şâfiî, Allah’ın kitabı ve Rasûlü’n sünneti konusunda insanların en fakihi idi.” Şâfiî Mezhebinin Usûlü İmam delil olarak kitap, sünnet, icma ve kıyasa dayanırdı. İmam Şâfiî, Mâlikî ve Hanefilerin delil olarak aldıkları istihsan ve mesalihi mürseleyi reddeder. Bağdat ahalisi ona ‘sünnetin yardımcısı’ lakabını vermişlerdi. İmam Şâfiî, sukûtî icmayı reddeder. Çünkü müçtehidlerin bir konuda susması, onların açıklanan görüşe katıldıklarını gösterebileceği gibi, bu durum başka bir nedenden de kaynaklanabilir. İmam Şâfiî istihsanı da reddeder. Hatta bu konuda ‘İbtalu’l-İstihsan’ adlı bir risale yazmıştır. Şâfiî Mezhebine Göre Bazı Usul Meseleleri a) Şâfiî mezhebine göre dinî hükümler daru’l-İslâm’da uygulanabileceği gibi daru’l-harbte de uygulanabilir. b) Şâfiî mezhebinde sebep ile illet, farz ile vacip, fasid ile batıl aynı şeylerdir. c) Şâfiî mezhebinde mekruh birdir o da tenzihi olan mekruhtur. d) İmam Şâfiî önce fıkıh usûlünü kurmuş sonra furu’unu. e) İmam Şâfiî’ye göre Allah bir şey emrettiği veya helâl kıldığı için güzeldir. Keza bir şeyi haram veya yasak kıldığı için kabihtir. f) İmam Şâfiî’ye göre akıl ile nakil çatıştığında hüküm nakle göre verilir. g) İmam Şâfiî’ye göre ahad haber am olan âyetleri tahsis eder. h) İmam Şâfiî’ye göre hadis âyeti nesih edemez. Çünkü İmam Şâfiî’ye göre hadis Kur’ân’dan ayrı olarak melek vasıtasıyla gelen haber olmadığı için âyeti nesih etmeye kabil değildir. İmam Şâfiî’nin İstinbat Metodu İmam Şâfiî istinbat kaidelerini tedvin eden ilk kişi olmaya lâyık olmuştur. Zira Arap dilini Kur’ân ve hadis ilmini inceden inceye biliyordu. İmam Şâfiî tahsil etmiş olduğu fıkıhtan öncekilerin görüşlerini ölçecek ve sonrakilerin istinbatları için esas teşkil edecek en yüksek içtihad derecesine ulaşmıştı. İmam Şâfiî’nin fıkıh usûlünü tedvin edişindeki öncülüğü konusunda fakihlerin cumhuru ittifak etmiştir. İmam Şâfiî’nin İçtihad Metodu İmam Şâfiî, bir hüküm istihrac ederken önce Kur’ân’a, sonra sünnet’e müracaat ederdi. Bu iki kaynakta hüküm bulamadığı meseleler için icma’a müracaat ederdi. Bazen de ashabın ittifak ettiği kaviller ile hüküm verirdi. Mürsel hadisle amel konusunda ise şartlı davranırdı. Râvisi güvenilir haberi vahidi kıyasa tercih ederdi. Kıyastan sonra örf ve adet de onun için hüküm kaynağı idi. İmam Şâfiî mesalihi mürsele ve istihsanı delil kabul etmezdi. İmam Şâfiî’nin İstihsana Karşı Çıktığı Deliller 1- Şer’î hükümler ya doğrudan nassa (âyet-hadis) veya kıyas yoluyla nassa dayanır. İstihsan bunlardan birsine dahil ise bunun için ayrı bir terime ihtiyaç kalmaz. 2- Kur’ân’da Allah ve Rasûlü’ne itaat emredilmekte, nefsi isteklere uyulması yasaklanmakta ve anlaşmazlık çıktığı takdirde kitap ve sünnete başvurulması istenmektedir.9 3- Allah Rasûlü (s.a.v.) istihsan ile fetva vermez, hevasından konuşmazdı. Allah Rasûlü’nün zıhâr meselesi ve la ilâhe illallah diyen şahsı öldüren Usame’e olayında takındığı tavır bunun en bariz örnekleridir. 4- İstihsan bir kural, hak ile batılı karşılaştıracak bir ölçüsü olmadığından dolayı aynı konuda farklı birçok fetvanın ortaya çıkmasına neden olur. 5- Eğer sadece akla dayanan bir istihsan anlayışı ortaya çıkarsa, o zaman kitap ve sünnetten habersiz olan kimselerin de bu metodu kullanmaları caiz olur.10 İmam Şâfiî’nin dört halife gibi sözleri kabul edilebilen sahâbi kavli delil olarak aldığı, talebesi Rebi’ b. Süleyman el-Muradi tarafında rivâyet edilir. İmam Şâfiî ahad hadisin delil alınması gerektiğini delillerle kanıtlar. İmam Şâfiî’nin dördüncü kaynak olarak kabul ettiği delil ise kıyastır. İmam Şâfiî’nin kriterlerine göre sahâbeler arasında bir rivâyet hakkında ihtilaf olduğunda onunla amel etmeyip kıyasa başvururdu. 7 Ebû Nuaym, el-Hilye, 9/107; İbn Kayyim, İ’lamu’l-Muvakiin, 2/363. el-Karadavî, Ç. M. Fetvalar, 3/197. 9 Nisâ, 4/59; Ahzab, 33/36. 10 el-Umm, 6/271, Ebû Zehra, Usûlü’l-Fıkıh, 271. 8 17 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Alevilikle suçlanan ve 184 yılında Mecran’da baş gösteren bir ayaklamanın zanlısı olarak dönemin halifesi Harun Reşid karşısına çıkarılan İmam Şâfiî, kendisine isnat edilen bu suça rağmen Ali oğullarına karşı beslediği muhabbetten vazgeçmemiş, onlara beslediği muhabbeti bir şiirle ifade etmiştir. “Eğer Muhammed’in ehl-i beytini sevmek Rafızîlik ise cinler ve insanlar şahit olsun ki ben Rafızî’yim.” İmam Şâfiî, iki sene Bağdat’ta ikamet ettikten sonra Mekke’ye döndü ve orada uzun süre kalıp ilim tedrisatına devam etti. İmam Şâfiî’nin Vefatı İmam Şâfiî, H. 30 Receb, 204/M. 821 yılında Mısır’da vefat etmiştir. İmam Muzenî, İmam Şâfiî’yi son günlerinde ziyaret edip durumunu sorunca İmam şöyle cevap vermişti: “Vallahi bilemiyorum acaba ruhum cennete mi gidecek kutlayayım, yoksa cehenneme mi gidecek başsağlığı dileyeyim?” Daha sonra başını yukarı kaldırarak şu anlamlı beyitleri irad buyurmuştur: * ولما قسا قلبى وضاقت مذاابى جعلت الرجا منى لعفوك سلما * تعاظمنى ذ نبى فلما قرنته بعفوك ربى كان عفوك اعظما Kalbim sertleşip eklemlerim daralınca, Bendeki ümidi affına merdiven kıldım. Ya Rabbi, günahlarım bana ağırlık yaptı. Senin affınla tartınca affını daha geniş buldum.11 Allah’ın rahmeti ve bereketi hepsinin üzerine olsun. ÖLÇÜLER TABLOSU Bir Mısır ziraı 46,2 sm. Bir mil 400 zira veya 1848 m. Bir fersah üç mil, o da 5544 m. eder. Bir berid dört fersah o da 22176 m. eder. Kasır mesafesi dört berid eder, o da 16 fersah eder o da 88. 704 km.ye tekabul eder. Bir sa’ dört avuç demektir. Bu da 2176 grama tekabul eder. Bir müd (avuç) 675 gr. demektir. Bir Bağdat rıtlı 408 gr. eder. Bir dirhem ortalama olarak üç gr. eder. Bir miskal veya dinar 4.25 gr. eder. Bir vesk 60 sa’ eder. 60 sa’ ise 653 kg. eder. Bir fels üç gr. gümüş demektir. Bir kıntar 2. 564 kg. demektir.12 BİRİNCİ BÖLÜM DİN DİN VE KAPSAMI Dinin Tarifi: Din, insanları iyliğe yöneltmek için yüce Allah’ın, elçileri vasıtasıyla bildirdiği emir, yasak ve hükümlerdir. Sözlükte Din: Egemenlik, mülk, yönetim, gidişat, idare, hüküm ve deyn (ödünç) anlamlarında kullanılmaktadır. Nitekim bir hadis-i şerifte Allah Rasûlü (s.a.v.) “akıllı kişi nefsine hâkim olandır” ألعاقي من ىان نفسه13 buyurmuştur. Başka bir hadis-i şerifte ise “nasıl davranırsan, öyle karşılık görürsün”14 كما تدين تدانşeklinde, hâkimiyet ve ceza (karşılık), anlamında kullanılmıştır. Aynı kökten gelen ve yüce Allah’ın bir sıfatı olarak kullanılan “ed-Deyyan” yapılan işlerin karşılığını veren, kahreden ve hiçbir amelî karşılıksız bırakmayan demektir. Din kelimesi Arapça’da ceza, kahr, hal, adet, hesap manasında kullanılıp esasen millet ve şeriat anlamlarına gelir. Din ıstılahta ise şöyle tarif edilmiştir: “ ألدين وضع الهى سائق لذو العقول باختيارام المحموى بما او خير لهم فى الدارين بالذاتDin, akıl sahibi insanları kendi iradeleriyle bizzât iki cihanda hayırlı olan şeylere götüren ilâhî bir kanundur.” Din bu anlamda hem inanç hem de amel konularını kapsamaktadır. Din akla hitap eder. Çünkü insanı sorumlu kılan akıldır ve din irade sahibi olan akıl sahibi kişileri muhatap alır. Din, Allah tarafından insanların faydasına konulmuştur. Dolayısıyla Allah tarafından konulmamış bir din kabul edilmez. Din, insanı dünya ve ahirette kurtuluşa götürür. Din ve türevleri olan kelimeler Kur’ân-ı Kerîm’de yüze yakın yerde tekrarlanmaktadır. Din, müsteşriklerin dediklerinin aksine ne bir kalıntı ne bir üst yapı kurumu ne de bir medeniyetin unsurudur. Din, insanların kendi aklının örünü değildir ancak ilâhî bir nizamdır ve ezelidir. Durum böyle olduğuna göre tek ve geçerli din İslâm’dan başkası olamaz. َاِنَّ ال ّدين 15 ْ ال ْسالَ ِم ىينًا فَلَنْ ي ْق َب َ ِم ْنه َوا َو ِفى ا ْ “ َو َمنْ َي ْبت َِغ َغي َْر اKim İslâm’dan başka bir din هللا ا ِال ْسالَم ِ ّ “ ِع ْن َدAllah katında geçerli din İslâm’dır.” َال ِخ َر ِة مِنَ ْالخَاسِرين ararsa, ondan asla kabul olunmaz ve o, ahirette hüsrana uğrayanlardan olur.”16 Din, tüm peygamberlerin ortak değeridir. Allah Rasûlü (s.a.v.) “biz peygamberler topluluğunun dini birdir; baba bir kardeşler gibiyiz”17 buyurmuştur. Din, Kur’ân-ı Kerîm’de tevhid, hesap, hüküm, yönetim ve millet gibi manalarda kullanılmıştır.18 Din, her zaman için bir ilâhî ifade ve ona zaruri olarak itaati ve teslimiyeti gerektirir. Bu manada diyanet, dindarlık demektir. Yani o ilâhî hükme kulluk etmek ve kanunlarına teslim olmak demektir. Maalesef bu kalıbın içinin boş olduğunu görmekteyiz. Din, diğer taraftan irade ve akıl sahipleri arasında anlaşmazlıkları bir yana bırakıp toplumsal barışı sağlayan bir kanundur. Bununla yalnızca insanlar arasında uyumu değil, insanlarla Allah arasında da bir uyum sözleşmesi vardır. Din sayesinde yaratıcının iradesi ile yaratılanın iradesi arasında bir uyum sağlanmış olur. Herşeyin üstünde olan dinin muhafazası, temel bir vecibedir. Din Allah’a ve Rasûlü’ne itaat etmekle ve kitabın hükümlerine teslimiyet göstermekle yaşanır. İnsan mal, can, akıl ve nesil gibi öz değerini ancak dini yaşayarak teminat altına alabilir. Din aslında bir sistemin adıdır ve hayatın her alanına müdahildir. Dindar ile dincinin farkı şudur. Dindar dinî bilgiye sahip olup samimi olarak dini yaşayıp ve yaşatandır. Dinci ise samimiyetten uzak ve kendisi dini yaşamayıp ve yaşanmasını da önemsemeyerek başkasına pazarlayandır. 11 el-Umm, Giriş. Zuhaylî, 1/125. 13 Tirmizî, Kıyamet; İbn-i Mâce, Zühd. 14 Buhârî. 15 Al-i İmran, 3/19. 16 Al-i İmran, 3/85. 17 Buhârî, Müslim. 18 3/19, 39/2, 30/32, 31/32, 1/4, 37/20, 56/86, 24/24, 12/76, 9/33, 61/9, 22/78, Mukatil b. Süleyman, el-Vucuh ve’n-Nezair; Rağib el-Isfehani, Müfredat. 12 18 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Dinin Boyutları Dinin ilişkili olduğu alanlar; din ile devlet, din ile dünya, din ile aile hukuku, din ile toplumsal kurumlar ve din ile ekonomi gibi birçok alan bulunmaktadır. Genel anlamda din beş boyutta gerçekleşir. a) Dinin inanç boyutu: Dinin inanç boyutu ile dindar insanın belli inanç ilkelerini bileceği ve onlara inanacağı beklentisini ifade eder. Çünkü birtakım temel inançlara dayanmayan bir din tasavvur edilemez. b) Dinin pratik boyutu: Dinin pratik boyutu din mensuplarının yerine getirdikleri bütün dinî pratikleri içine alır. Çeşitli ayinler, törenler ve İslâm’daki belli başlı ibadetler bu gruba dahildir. Aslında dinin şu iki boyutu birbiriyle çok yakından ilişkilidir. Çünkü imân ile amelin birbirini tamamladığını, yani ne imânsız amelin ne de amelsiz imânın tek başına bir anlam ifade etmeyeceğini İslâm âlimleri ittifakla belirtmişlerdir. c) Dinin tecrübe boyutu: Dinin tecrübe boyutu ile dindar insan inandığı dinin tecrübi esaslarını, hayatının herhangi bir döneminde yaşadığı âlemde bu tecrübe ile yolunu doğruladığı kolayca anlaşılır. d) Dinin bilgi boyutu: Dinin bilgi boyutu ile bütün din mensuplarının bilmeleri istenen temel inanç ilkelerinin ve kutsal kaynaklarının gösterdikleri doğrultuda amel etmeleri gerçeğidir. e) Dinin etkileme boyutu: Dinin etkileme boyutu diğer boyutlardan farklıdır. Çünkü bu boyut ile birey olarak insanın dinî inancı, pratiği, tecrübesi ve bilgisi bütün dünyevi sonuçları özetlemiş olmaktadır. Dinin bu boyutu insan-yaratıcı ilişkisinden çok insanlar arası ilişkilerde ortaya çıkmaktadır. İnsanı beşeriyetten insanlığa ulaştıran en büyük etken mutlak olarak dindir. Çünkü insanın sosyal varlık olabilmesi için onun din, hukuk, eğitim, siyaset ve devletin varlığına ihtiyaç duymasından kaynaklanmaktadır. Dinin yayılması ve mensularının artması ve daha güçlü hale gelmesi için acilen teşkilatlanmaya şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır.19 DİNLERİN TASNİFİ a) Hak Din: Allah tarafından vahiy yolu ile indirilen, peygamberler tarafından tebliğ edilen, insanların dünyada ve ahirette kurtuluşuna vesile olan itikadî ve amelî nizama din denir. Allah katında hak din İslâm’dır. Peygamberimizin ve diğer peygamberlerin temsil ettikleri din İslâm dinidir. Semavî dinler, Âdem (a.s.) ile başlayıp Muhammed (s.a.v.) ile son bulan tevhid inancını telkin etmiştir. Semavî dinler arasında sadece bazı ibadetler, beşeri münasebetler ve muameleler bakımından farklılıklar olmuştur. Bu da ayrı kültür ve medeniyetler oluşları, nüfus artışı ve ihtiyaçların çoğalması ile ilgilidir. Bugün yeryüzünde gerçek din, ancak İslâm dinidir. اال ْسالَم ِ هللا ِ ّ “ اِنَّ ال ّدينَ ِع ْن َدŞüphesiz, Allah katında din, İslâm’dır.”20 b) Muharref Din: Bu dinler aslında geçerli din iken sonradan müntesipleri tarafında tahrife uğradılar. Bu dinler geçmiş peygamberlerin dinleri (şeriatlarıdırlar). Her peygamberin şeriatı kendi döneminde geçerli idi. Fakat daha sonra gelen peygamberle bir önceki peygamberin şeriatı değiştirildi. Yahudilik ve Hıristiyanlık gibi. Tevrat, Zebûr ve İncil, kendi dönemlerinde, birer kutsal kitap olarak amel edilen metinler iken, tarihi süreç içinde değişikliğe uğramışlardır. Bu üç kitaba topluca Kitab-ı Mukaddes denir. Kur’ân bu kitapların hükümlerini içine alır. c) Batıl Dinler: Bunlar, herhangi bir kitabı ve peygamberi olmayan, insanlar tarafından uydurulup inanılan dinlerdir. Bunların kaynağı vahiy değil, insandır. Mecusilik, Budizm, Satanizm, Putperestlik vs. Bunlar batıl ve kaynaksız dinlerdir. Bu dinlere inanmak küfürdür. Aslında batıl dinler, hak dinlerin çeşitli nedenlerle bozulması sonucu ortaya çıkmıştırlar. İnsanlar hak dinden uzaklaştıkça yanlış ve batıl inançlar yerleşmeye başlar. HAK DİNLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ 1- İslâm'ın en mükemmel bir din olması 2- Allah inancı 3- Melek inancı 4- Kutsal kitaplara inanmak inancı 5- Peygamberlik inancı 6- Ahiret inancı 7- Herkese eşit yükümlülük inancı: Yani herkese gücünün yettiği ölçüde yükümlülük getirilmesi gibi. Bütün ilâhî dinler bu ortak özelliklere sahiptirler. DİNİN ÖNEMİ Din bir ihtiyaçtır. Dinsiz bir fert veya bir toplumun insanca yaşaması asla mümkün değildir. Tüm hak dinlerin kaynağı ilâhî vahiydir. Dinin lügat manalarından birisi de borç (deyn) demektir. Bundan dolayı kul her zaman yaratıcısına borçludur. Dolayısıyla dindar gerek ilâhî gerekse ibadi olsun borcunu vaktinde ödeyen kimse demektir. Dinsiz ise borcunu ödemede imtina etmiş insan demektir. Allah Teâlâ insanı yaratmış, onu mükellef kılmış ve öncelikle yaratanını tanımasını, onun varlığına ve birliğine imân etmesini istemiştir. İlâhî din bu tevhid akidesine istinat eder. İnsanın yaratılış sebebi de Allah Teâlâ’yı tanıyıp ona kulluk (ibadet) etmesidir. Bu hususta Allah Teâlâ: ون ِ ْ “ َو َما خَ لَ ْقت ْال ِجنَّ َوBen cinleri ve insanları ancak bana ِ اال ْن َ اِ َّال لِيَعْبد kulluk etsinler diye yarattım.”21 “ َواعْب ْد َربَّكَ َحتّى يَاْتِيَكَ ْاليَقينSana yakin (ölüm) gelinceye kadar rabbine ibadet (kulluk) et!”22 buyurmuştur. İSLÂM DİNİNİN KAYNAKLARI İslâm dininde dünyaya ve ahirete ilişkin bütün bilgi ve hükümler ittifak edilen dört kaynaktan elde edilir. 1) Müslümanların ittifakıyla delil kabul edilen kaynak kitab ve sünnettir. 2) Cumhurun ittifakıyla kabul edilen kaynak ise icma ve kıyastır. Mutezileden Nazzam ile bazı Hâriciler icmaı, Caferiler ile Zâhirler de kıyası dinde delil olarak kabul etmezler. 3) Cumhurun ihtilaf ettiği meselelere gelince örf, istishab, istishan, mesalihi mürsele ve şer’u men kablena gibi meselelerdir. Müçtehidler bunlar hakkında ihtilaf etmişlerdir.23 Bunların ilk ikisi (kitab ve sünnet) nakli delil, diğerleri ise akli delil olarak tanınmıştır. Bunların izahı aşağıda sırayla açıklanmıştır. a) Kitap: Kitap, Allah’ın, Rasûlü Muhammed (s.a.v.)’e indirdiği, mushaflara yazılıp bize kadar tevatüren nakledilen Kur’ân-ı Kerîm’dir. Kur’ân inanç kitabı olmakla birlikte ibadet, ahlâk alanında ictimai, iktisadi ve sosyal alanda da hüküm süren bir kanun kitabıdır. 19 Din Sosyolojisi, s. 49. Al-i İmran, 3/19. 21 Zariyat, 51/56. 22 Hicr, 15/99. 23 İbn Hazm, Usuli’l-Ahkam, 7/53. 20 19 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Bu vesile ile Kur’ân bu dinin temel kaynağıdır. ََاب تِ ْبيَا ًنا لِك ِّ ش َْى ٍء َوا ًد َو َرحْ َم ًة َوب ْشر لِ ْلم ْسلِمين َ “ َونَ َّز ْلنَا َعلَيْكَ ْال ِكتBiz bu kitabı sana herşey için bir açıklama, bir yol gösterme, bir rahmet ve teslim olanlar için bir müjde olarak indirdik.”24 ْ “ َما فَرBiz kitapta hiçbir şey eksik bırakmadık. Sonra rabbinize döndürüleceksiniz.”25 َب ِمنْ ش َْى ٍء ث َّم اِلى َربِّ ِه ْم يحْ شَرون ِ َّطنَا فِى ْال ِكتَا 26 َْب في ِه ا ًد لِ ْلمتَّقين َ “ ذلِكَ ْال ِكتَاب َال َريŞüphesiz bu kitap muttakiler için bir hidâyet kaynağıdır.” Kitapla ilgili bilgi kitaplara imân bahsinde genişçe izah edilmiştir. b) Sünnet: Kaynak olarak Allah Rasûlü (s.a.v.)’nin söz, fiil ve takrirleri bütün müçtehidlerce kabul edilmiştir. Bu konuda Allah Rasûlü ّ هللا اس َْوةٌ َح َسنَةٌ لِ َمنْ َكانَ يَرْ جوا söz, fiil ve takriri ile ümmete örnek olmuştur. هللا كَثيرً ا ِ ّ ول َ ّ هللاَ َو ْاليَوْ َم ْاال ِخ َر َو َذ َك َر ِ “ لَقَ ْد َكانَ لَك ْم فى َرسAnt olsun ki Rasûlullah'da sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çok zikredenler için en güzel örnekler vardır.”27 Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Dünyanıza ilişkin işleriniz size aittir. (Onu siz daha iyi bilirsiniz). Dininize ilişkin işleri de ben bilirim.”28 Sünnetin Dinde Hüccet Kabul Edilişi Delil olma bakımında sünnet, mütevatir, meşhur ve ahad olarak tasnif edilmiştir. Mütevatir sünnetin hükmü şöyledir. Ahkamla ilgili Allah Rasûlü’nden kati olarak rivâyet edilen mütevatir sünnetle amel etmek vaciptir. Ancak zanni bir lafızla gelen mütevatir sünnet müstesnadır. Meşhur sünnet, sem’a ve zapt bakımında adil ve sağlam en az iki veya daha fazla kimse tarafından Allah Rasûlü’nden rivâyet edilen sünnete meşhur sünnet denir. Meşhur sünnetin hükmü ise yakine yakın zanni bir delil teşkil eder. Kur’ân’da meşhur sünnetle mutlak, takyid, am ve tahsis edilebilir. Ahad sünnete gelince ahad sünnet, Allah Rasûlü’nden bir kişinin rivâyet ettiği sünnettir. Ahad sünnetin hükmü ise yakin değil ancak zannidir. Bunun içindir ki ahad sünnete akidevi hükümlerde itimad edilmez. Ancak bazı mezheblerde şartlı olarak amelî konularda ahad sünnetle hüküm edilebilir. Ahad sünnetle hüküm verilip verilmeyeceğine dair kitabımızın içtihad bahsine bakılabilir. c) İcma: İcma, sözlükte, bir meselede iki veya daha fazla kişi tarafından görüş birliği yapmak ve ittifak etmek demektir.29 Istılahta ise او اتفاق جميع المجتهدين من المسلمين فى عصر من العصور بعد وفاة النبي على حكم شرعى Anlamı: “İcma, Peygamberimiz (s.a.v.)’in vefatından sonra ümmetinden olan müçtehidlerin herhangi bir asırda şer’î hükümler hakkında görüş birliğine varmalarıdır.” Bu tarifen anlaşılacağı üzere ne Medine’nin ne Mekke’nin ne Mısır’ın ne de Kûfe’nin ve ne ehl-i beytin ne de yalnız halifelerin icmaı şer’î icma sayılmaz. Bu tanıma göre icmada şu şartlar aranmaktadır. 1- Delillerden dinî hükümler çıkarma yeteneğine sahib müçtehid olmayanların ittifakı dinî bir hüccet olmaz. 2- İcma, bir asırdaki bütün müçtehidlerin ittifakı olmadan gerçekleşmez. Bir müçtehid dahi meseleye muhalefet ederse icma düşer. 3- Müçtehidlerin ittifakı, dinî bir meselenin hükmü üzerinde ilk fikir belirtildiği ve ilk fikir birliği meydana geldiği zaman aranır. Yani sürekli ve ümür boyu ittifak şart değildir. 4- İcma, ancak dinî bir meselede olur. Dinî olmayan konularda bilginlerin ittifakı, icma değildir. Bu şartlar yerine geldiği zaman icma dinde delil olur. 5- Bir bölgenin veya bir grubun icması olmaması gerekir. İmam Şâfiî’ye göre asıl icma sahâbilerin ve ümmetin icmasıdır. Bu nedenle mezheplerin icması, bölgeler icması veya gruplar icması gibi icmalar bütün Müslümanları bağlamaz ve içtihadda söz hakkına sahip olmayanların icması da dinde görüş birliği sayılmaz. Çünkü icma, yakin bir hüküm ifade eden şer’î bir hücettir. İcmanın bir hüccet olduğu âyetler ve hadislerle sabittir. ْ ق الرَّسو َل ِمنْ بَ ْع ِد َما تَبَيَّنَ لَه ْالهد َويَتَّبِ ْع َغي َْر َسبي ِ ْالمؤْ مِنينَ ن َولِّه َما ت ََولّى َونصْ لِه َجهَنَّ َم َو َسا َء Âyetle delil: ت َمصيرًا ِ ِ“ َو َمنْ يشَاقHer kim kendisine hak zâhir olduktan sonra Peygambere muhalif bir vaziyet alır ve mü’minlerin yollarından başkasını takip ederse biz onu kendi haline bırakır ve cehenneme atarız. O ne fena gidiştir.”30 Hadisle delil: “Ümmetim, delalet üzerine icma etmez.”31 Hadisi bize müçtehidlerin şer’î bir hükümde hatadan uzak ve hakka yakın bir şekilde ittifak etmeleri durumunda, uyulması vacip bir hüccet olur. Amidi, İmamü’l-Haremeyn, Esnevi ve İbn Hacib gibi bazı fukahaya göre icmayı inkâr etmek küfürü gerektirmez. Ancak beş vakit namaz ve oruç gibi ibadetlerin veya tevhid, risalet ve nübüvet gibi vücûbu kati olan itikadî bir hüküm üzerine olan icmayı inkâr etmek müstesnadır.32 Günümüzde İcma Mümkün Müdür? Mutezileden Nazzam ve Hâricilerden bazıları hariç fakihlerin cumhuruna göre günümüzde icma mümkündür. Dinî meselelerin çözümünde içtihadın kapısı açık olduğuna göre meydana gelebilecek asri meseleler için asrın âlimlerinin bir hüküm üzerine icma etmeleri de mümkündür. Hele dünyanın bu denli küçüldüğü, ulaşım ve iletişimin rahatlıkla sağlanabildiği günümüzde İslâm diyarındaki asrın ulemasının her altı ayda veya yılda bir kez bir vecibe gereği toplanıp günün meseleleri üzerinde tartışıp icma etmeleri, geçmiş asılara göre daha kolay ve mümkündür. Sahâbe döneminde icmanın vaki olduğuna dair cumhur görüş beyan etmiştir. Meselâ Kur’ân’ın bir mushafta toplatılması, nineye mirastan altıda bir pay verilmesi, kabz etmeden önce gıda maddesinin satılmaması, gasp edilen eşyanın kıymeti veya misliyle zamin olunup ödenmesi, Müslüman bir kadının gayri müslim bir kimseyle evlenemeyeceği, mehir zikr edilmeden nikâh aktinin sahih olacağı, evlilikte zevce ile halasının veya teyzesinin bir arada tutulamaması gibi sahâbe tarafından üzerinde icma edilmiş birçok şer’î mesele bulunmaktadır.33 İcma Sarihî ve Sukûti olmak Üzere İki Kısma Ayrılır a) Sarihî icma: Sarihî icma herhangi bir zamanda ve bir mekanda bütün müçtehidlerin bir meselenin hükmüne dair görüşlerini tek tek açıklamaları suretiyle ortaya çıkan fikir birliğidir. b) Sukûtî icma: Sukûtî icma herhangi bir meselede birkaç müçtehidin görüş belirttikten sonra bu görüşe mutali olan o devirdeki diğer müçtehidlerin açık şekilde bu görüşe katılma veya itiraz beyanında bulunmaksızın sukût etmeleridir. Şâfiîler ile Mâlikilere göre sukûtî icma ne delil ne de icma kabul olur. Ancak Hanefilerle Hanbelilere göre sukûtî icma hem delil hem de icma kabul edilir. Usul ulemasına göre icma aktedilmiş olan bir asırdan sonra tekrar aynı mesele üzerine bir icma vuku bulursa, bu ikincisine itibar edilmez. Çünkü ikinci icma, birincisini nesh etmiş olur ki Allah Rasûlü (s.a.v.)’in irtihalinden sonra nesih yoktur. d) Kıyas: Kıyas, sözlükte iki şeyi birbiriyle ölçmek veya karşılaştırmaktır. Istılahta ise القياس او اظهار مث حكم معلوم فى معلوم اخر ال شتراكهما فى “ علة الحكم عند المثبتiki bilinen şeyden birinin nassla sabit olan hükmünü, aralarındaki müşterek illetten dolayı diğerinde de izhar etmektir.” 24 Nahl, 16/89. En’am, 6/38. 26 Bakara, 2/2. 27 Ahzab, 33/21. 28 İbn-i Mâce. 29 el-Ahkam fi Usuli’l-Ahkam, İbn Hazm, 1/62 30 Nisâi, 4/115. 31 İbn-i Mâce, Fiten. 32 Zuhaylî, el-Veciz Fi Usulu Fıkıh, s. 50. 33 İbn Hazm, Meratibu’l-İcma. 25 20 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ْ او رى الفرع الى ا İmamu’l-Haremeyn el-Cuveyni (ö. 478), Verekât adlı eserinde kıyası şöyle tarif etmiştir. ال ص فى الحكم بعلة تجمعهما “Kıyas, ortak bir illetle ikisini cem edecek fer’in asle haml edilmesidir.”34 Kıyas ile yeni bir hüküm konulmuş olmaz. Ancak kıyas ile Kur’ân ve sünnet tarafından konulmuş, fakat gizli olan bir hüküm ortaya çıkarılmış olur. Kıyasla İlgili Birkaç Örnek: 35 a) Kur’ân’da َسلَف َ “ َواَنْ تَجْ َمعوا بَيْنَ ْاال ْختَي ِْن اِ َّال َما قَ ْدİki kız kardeşi bir nikâh altına almak yasaklamıştır.” Allah Rasûlü buna kıyasen “kadının halası veya teyzesi kendisiyle birlikte bir nikâh altına alınmaz”36 buyurmuştur. b) Varis, murisini öldürdüğü zaman, mirasdan mahrum olur. Bu hüküm “katil, mirasçı olamaz” hadisiyle sabittir. Mirastan mahrum olmanın illeti, bir an önce mirasa sahip olma isteğidir. Buna kıyasla bir kimse kendisine vasiyet edeni öldürünce mirastan mahrum olur. Çünkü katil bu öldürme ile bir an önce maktulun vasiyet ettiği mala kavuşmayı murad etmiştir. c) İbn Abbas’ın nakline göre bir adamın gelip Allah Rasûlü (s.a.v)’e: “Babam İslâm’a girmiş, hac kendisine farz olmuştur, ancak çok yaşlı olduğundan bineğe binme imkânına sahip değildir, bu durumda ben onun yerine hac yapabilir miyim? sorusu üzerine Allah Rasûlü bedenî ibadet olan haccı, kul hakkına kıyasla şöyle buyurdu: Babanın büyük çocuğu sen misin? Adam, evet dedi. Bilmez misin? Babanın bir borçu olsa, sen ödediğinde o borç babandan sakıt olmaz mı? Adam, elbette dedi. Allah Rasûlü (s.a.v): “O zaman babanın yerine hac yap”37 buyurdu. d) Hz. Ömer oruçlu bir kimsenin eşini öpmesi hakkında sorarken Allah Rasûlü (s.a.v.) kıyas yaparak şöyle buyurdu: “Oruçlu iken ağzına su vermende herhangi bir zararı var mıdır? Hz. Ömer, hayır dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.) o zaman bu endişen nedir?” diye buyurdu. e) Karısı siyahi bir çocuk doğuran bir kişi Allah Rasûlü’ne çocuğun kendisine ait olup olmadığına dair endişelerini dile getirip şikâyet edince Allah Rasûlü (s.a.v.) kıyas yaparak şöyle buyurdu: “Senin develerin var mıdır? diye adama sordu. Adamın, evet demesi üzerine renkleri nedir? diye sordu. Adam, kırmızı dedi. Hiç siyah doğuran var mıdır? Adam, evet dedi. Allah Rasûlü niçin dedi. Adam, bir ırktan/damardan gelmiş olabilir, dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.) adamın endişelerini gidererek, bu da soyunun bir damarına çekmiş olabilir,” diye buyurdu.38 Gerek Allah Rasûlü (s.a.v.)’in gerekse sahâbenin bunun gibi birçok konuda kıyasla hüküm verdikleri bilinmektedir. Kıyasın Kısımları Kıyas, derece itibarıyle üç kısma ayrılır: 1- Evlâ Kıyas: Bu fer’deki illetin aslındaki illetten daha kuvvetli olduğu kıyastır. Meselâ “ فَ َال تَق ْ لَه َما افٍّ َو َال تَ ْنهَرْ ا َما َوق ْ لَه َما قَوْ ًال كَري ًماAnne babana öf bile deme ve onları mahrum etme ve onlara keremli söz söyle.”39 âyeti, ebveyne öf bile demeyi haram kılmaktadır. Bu hükmün illeti eziyettir. Dolayısıyla ebeveynin dövülmesi, öf demeye göre daha ileri olduğu için daha kuvvetli bir kıyasla haram olmuş olur. 2- Müsavi Kıyas: Bu fer’deki illetin asıldaki illete eşit olduğu kıyastır. Meselâ, ال ْاليَتَامى ظ ْل ًما اِنَّ َما يَاْكلونَ فى بطونِ ِه ْم نَارً ا َ اِنَّ الَّذينَ يَاْكلونَ اَ ْم َو “ َو َس َيصْ لَوْ نَ َسعيرًاYetimlerin malını haksız olarak yiyenler karınlarına ancak bir ateş doldurmuş olurlar ve onlar saire uğrayacaklardır.”40 âyeti, yetim çocukların malını haksız olarak yemeyi haram kılmaktadır. Hükmün illeti ise çocuğun malını telef etmektir. Yetimin malını haksız yere yakmak ise haksız yemeye, illet bakımında eşittir. Bu sebeple çocuğun malını haksız yere yakmak veya telef etmek de haram olur. 3- Edna Kıyas: Bu fer’de illet olan vasfın, asılda illet olan vasıftan daha düşük olduğu kıyastır. Meselâ bazı içkilerdeki iskar vasfı şaraptaki iskar vasfından daha az açıklıkta bulunur. İşte böyle bir maddenin şaraba kıyaslanarak haram kılınışı edna kıyastır. İslâm hukukunda kitap, sünnet ve icmadan sonra dördüncü delil kıyastır. Ancak kıyas diğer deliller gibi kesin bilgi ifade etmez. Kıyas üç mezhep imamına göre kuvvetli delil kabul edilirken İmam Ahmed b. Hanbele göre zorunlu bir hal olmadıkça kıyas delil kabul edilmez. Zâhiriler ile Caferiler kıyası red ederler.41 Bazı müçtehidlere göre bahsi geçen dört esastan başka İslâm’da delil olarak kabul edilen şu kaynaklarda vardır. c) Örf: Örf, toplumda teamül edilen, tanınıp benimsenen, alışkanlık haline gelen ve hakkında yasaklayıcı nas bulunmayan güzel davranışlardır. Kur’ân ve sünnetle çelişen örfler geçerli olmayıp İslâm’da bağlayıcı tarafları da yoktur. Meselâ günümüzde insanlar arasında faizcilik, içki, açılıp saçılma, ticari kuralları aşma, zaruri olmayan bazı menhiyatlar gibi toplumun damarlarına girmiş birçok ahlâk bozucu, gayri meşru örf ve adetler, merduttur. Hakkında nas bulunan dinî meselelerde örf geçersizdir. Zamanların değişmesiyle değişen hükümler nas üzerine kurulmayan hükümlerdir. Nas üzerine kurulan hükümler, zamanın ve örflerin değişmesiyle asla değişmezler. Ancak örf üzerine kurulan hükümler zamanın değişmesıyle değişebilirler. 42 Fakihler genelde örf ve adeti aynı manada kullanırlar ve şu şekilde tarif ederler: “İnsanlar arasında alışkanlıkla yapılagelen ve aklıselimin güzel kabul ettiği şeydir.” Şâfiîler’den Şirazî ve Subkî gibi bir kısım fukaha amelî örfü huccet kabul etmemişlerdir. Onlara göre insanların amelî dinde huccet değildir ve din insanların adetleri üzerine kurulmamıştır.43 Örf İki Kısma Ayrılır: a) Kavli Örf: Bu bir toplumun herhangi bir kelimeyi veya bir cümleyi alışkanlık haline getirip devamlı olarak sözlük manasından başka bir manada kullanmalarıdır. Meselâ sobayı yak, kapıda dur, dünya sıcaktır tabirler gibi. Sobayı yak yani sobanın içindeki yakacağı yak demektir. Kapıda dur yani kapının dış kısmında dur demektir. Dünya sıcaktır yani içinde bulunduğumuz bölgenin iklimi sıcak demektir. b) Amelî Örf: Bu da herhangi bir topluluğun bir işi, bir hareketi belli bir şekilde devamlı olarak yapmalarıdır. Meselâ karşılıklı rızaya delalet eden fiili tebadül (takas) tarzındaki alışveriş (teati bey’i), sipariş üzerine sanata dayalı işler, mevatı ihya etmek için bazı işaretlerin konulması gibi birçok örneği vardır. c) Umumi Örf: Bu bütün bölgelerde insanların üzerinde birleştikleri genel bir örftür. Meselâ bütün bölgelerde insanlar, içerisinde kalış müddeti ve harcanan su miktarı tayin edilmeksizin hamamlara girip yıkanmayı bir adet haline getirmişlerdir. Bu adet cumhurca meşru kabul edilmiştir. Aynı şekilde bütün bölgelerde insanlar sipariş suretiyle bazı eşyaları yaptırmayı adet haline getirmişlerdir. Bu akit şekli de fukahanın çoğunluğunca kabul edilmiştir. Hatta Hanefiler bu örf karşısında kıyası terk ederler. Örfün Hüccet Oluşu Müçtehidler, örf ve âdeti hükümlerin istinbat kaynaklarından biri olarak kabul etmişlerdir. Meselâ وف ِ َو َعلَى ْال َموْ لو ِى لَه ِر ْزقهنَّ َو ِكس َْوتهنَّ ِب ْال َمعْر 34 Cuveyi, Verekât. Nisâ, 4/23 36 Buhârî, Nikâh 37 Buhârî, Hac; Müslim, Hac; Ebû Dâvûd, Menasik; Nesâî, Menasik. 38 Zuhaylî, el-Veciz, 60. 39 İsra, 15/23. 40 Nisâ, 4/10. 41 A. Kerim Zeydan, el-Veciz, 148; İbn Hazm, Ahkamu’l-Usul, 7/53. 42 Karrafi, el-Furuk, 1/176; el-Veciz, 258. 43 İlm-i Hilaf, 116. 35 21 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------“Annelerin maruf vech ile (örf ve adete göre) yiyeceği, çocuk kendisinin olana (babaya) aittir.”44 وف ِ “ َو َمنْ َكانَ َفقيرًا َف ْليَ ْاك ْ بِ ْال َمعْرKim fakir ise örfe göre yedirsin.”45 gibi âyetleri örf ve adetin şer’î bir delil olduğunu göstermektedir. Keza şari’ Arapların İslâma aykırı olmayan bazı örflerini meşru saymıştır. Meselâ mudarebe şirketi İslâm’dan önce de vardı. Bu şekildeki şirket akti İslâm’da da devam ettirildi. Meselâ şahsın yanında hazır olmayan bir şeyin satılması yasaklandı. Ancak Medineliler yanında örf olarak cereyan eden selem akti yasaklanmadı. a) İstihsan: İstihsan bir şeyi güzel bulmak demektir. Hanefilere göre istihsan, kıyası terk edip insanlar için en uygun olanı almaktır. Onlara göre şahıs veya toplum bir meselede sıkıntıya düşünce müsamaha, kolaylık ve ruhsatlarla amel edebilir. Örneğin yırtıcı kuşların artığı, yırtıcı diğer hayvanlara kıyas edilmeyerek, tersine gagaları temiz olduğu için insana kıyas edilerek artıkları temiz kabul edilmiştir ve yine Allah Rasûlü: “Bana ve ehl-i beytime zekât helâl değildir.”46 buyurmuştur. Fakat Ebû Hanife ve Mâlik devlet tarafından onlara maaş verilmediği için Haşimoğullarına zekât verilebileceğine dair hüküm vermişlerdir. Hanefî fukahası kendi devirleri ile daha önceki imamların devirlerindeki şartlar arasındaki değişikliği dikkate alarak Kur’ân-ı Kerîm öğretimi, imamlık ve müezzinlik gibi bazı diğer ibadetler karşılığında ücret alınabileceğine fetva vermişledir. Bunun gibi daha birçok örnek gösterilebilir. İmam Şâfiî başta olmak üzere tüm Şâfiî fukahası istihsanı şiddetle red ederler. Onlara göre şeriatın hükümleri ya naslara dayanır ya da kıyas yoluyla naslara hamledilir.47 Şâfiîler birçok âyet ve hadisi delil göstererek istihsanın dinde delil sayılamayacağını savunmuşlardır. َو َما ّ لى ض َال ًال مبينًا َ َّ ض َ هللا َو َرسولَه فَقَ ْد َ َ“ َكانَ لِمؤْ ِم ٍن َو َال مؤْ ِمنَ ٍة اِ َذا قAllah ve Rasûlü bir işe hüküm verdiği َ ّ ِِْهللا َو َرسوله اَ ْمرً ا اَنْ يَكونَ لَهم ْال ِخيَ َرة ِمنْ اَ ْم ِراِ ْم َو َمنْ يَع zaman, inanmış bir kadın ve erkeğe o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı yoktur.”48 İmam Şâfiî, ‘istihsan dinde delil kabul edilseydi usulden bihaber bazı ilim ehli güzel gördükleri şeyleri mubah kabul edip amel etme imkânına sahip olmuş olurlardı’ demiştir. b) Maslahat: Maslahat, kamu yararına olana güzel imkân sunan, dinde zorunlu hale gelen, insanlara yarayan veya zararı def eden, fakat geçerli veya geçersiz olduğuna dair belirli bir delili bulunmayan ve insanlara kolay gelen bir davranıştır. Şâfiîlere göre maslahat istihsandan sayıldığı için red edilmiştir ve Ali (r.a.)’ın, “ben maslahatla amel etseydim mestin üstüne değil altına mesh ederdim” sözünü delil kabul etmişlerdir. Edille-i şer’iye dediğimiz dört esas olan Kur’ân, sünnet, icma ve kıyasdan başka birkaç madde daha bulunmaktadır. Bunların bir kısmını yukarıda açıklamış olduk, bunlara ekleyeceğimiz bazı maddeler de vardır. Örneğin önceki peygamberlerin şeriatı, sahâbe sözü ve istishab gibi. Fakat ilk dört delil, müçtehidlerin ittifakıyla kabul edilmiştir. Diğerleri ise bazı müçtehidler kabul etmişler, diğer bazı müçtehidler ise red etmişlerdir. Sahâbe Mezhebi Sahâbe mezhebinden maksat tüm içtihadi görüşler ve Allah Rasûlü’nün ashabından sabit olan fıkhî fetvalar demektir. Allah Rasûlü (s.a.v.) tarafından gelen tevkifi hükümlerde re’ye ve içtihada mecal olmadığı için sahâbenin kavlini hücce kabul etme hususunda ihtilaf yoktur. Keza sahâbenin icma ettiği hükümlerde de ihtilaf sözkonusu değildir. Ancak şer’î delil kabul edilip edilmediğine dair ihtilaf, tabiin ve sonrakilere göre sahâbenin mahz içtihadle olan fetvalarında sözkonusudur. Sahâbenin kavliyle amel konusunda müçtehidler iki ayrı görüşe sahiptirler. Birinci görüş sahâbenin mahz içtihadı mutlak delil kabul edilemez görüşüdür. Bu da Şâfiîlerin, Eş’arilerin, Mutezile ve Şianın görüşüdür. Dayandıkları delil ise şudur. Sahâbe sözü, yalnız kendilerini bağlayan mücerred bir görüşten ibarettir. Diğer müçtehidler gibi hata ve sehiv içerebilen, masum olmayan bir içtihaddır. Çünkü tabiilerin sahâbe içtihadına muhalif görüşlerine rastlamak mümkündür. Şâyet sahâbe sözü başkasına hüccet olsaydı tabiinlere bu içtihada mesağ olmayacaktı. Meselâ Hz. Ali’nin içtihadında evladın ebeveyne şaditliği sahih kabul edilirken, kadı Şurayh bir muhakemede Hz. Ali’nin oğlu Hasan’ı kendisi için şahid göstermesini red etmiştir. Dolayısıyla Ali’ye muhalefet etmesi bunun delilidir. Keza çocuğun süttn kesilme konusun’da Mesruk’un İbn Abbas’a muhalefet etmesi, Enes b. Mâlik’in sorulan bazı meselelerde bu konuyu mevlamız Hasan el-Basrî’ye sorunuz demesi sahâbe sözünün başkası için hüccet olmadığını göstermektedir. İkinci görüşün dayandığı delil ise şöyledir: Sahâbe diğerleri gibi her ne kadar içtihadda hata yapmaya müsait iseler de kamil bir ilim, adalet, Peygamberin tasarrufatına şahid olmaları ve şeriatın mekasıtları hakkındaki bilgilerinden dolayı galip olarak hakka ve savaba muvafık hüküm verirlerdi. Netice olarak sahâbenin re’yi başkasına tercih hususunda bize daha evlâdır. Ancak kitab ve sünnet gibi amelin vücûbuna şer’î delil teşkil etmez.49 Şer’u Men Kablena Tanımı: Şer’u men kablenadan maksat enbiya ve rasûllerin üzerine indirilen ve bizden önceki ümmetlere teşri edilen hükümler demektir. Fıkıh usûlü ilminde şu ifadelerle yer almaktadır. -شرائع من قبلنا شريعة لنا اذا قلها هللا ورسوله – وبتعبير اخر شريعة من قبلنا شريعة لنا ما لم تنسخ Bilindiği üzere bütün peygamberlerin getirdikleri dinlerde itikad açısında pek farklılık olmamıştır. Ancak farklılıklar ibadet, muamelat ve ceza konularında olmuştur. Fakat önceki şeraitlerin bizim için bağlayıcı olup olmaması konusunda ulema ihtilaf etmiştir. Bu ihtilafa değinmeden önce ihtilaf mevzusunu beyan etmekte fayda görmekteyim. Bizi ilgilendirip ilgilendirmeyeceği konusunda öncekilerin şeriatı hüküm bakımında üç kısma ayrılır. Genel Hükümler a) Diğer semavî dinlerde olup da ne kitabımızda ne de sünnette zikri geçmeyen bazı hükümler. Bu hükümler fukahanın ittifakıyla bizi bağlamaz. b) Kitab ve sünnette geçtiği halde bizim için hükmünün baki kalıp kalmadığına dair müçtehidlerin ihtilaf ettiği hükümler. Örneğin “Biz onda (Tevrat), onların üzerine yazdık: Can'a can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş ve (bütün) yaralara (karşılık da) kısas vardır. Ama kim bunu sadaka olarak bağışlarsa o kendisi için bir kefârettir. Kim Allah’ın indirdiğiyle hükmetmezse, işte onlar, zalim olanlardır.”50 Hanefilere göre bu hüküm bize de intikal etmiştir. İmam Şâfiî de bu âyetin şumülü ile ilgili “ben bu âyetin bu ümmet hakkında da hüküm sürdüğüne dair bir ihtilaf görmuyorum” der.51 Diğer bazı fukahaya göre ise bu hükmün bizim için şer’î ve bağlayıcı bir tarafı 44 Bakara, 2/233. Nisâ, 4/6. 46 Müslim, Zekât. 47 el-Umm, 6/276; er-Risale, 221. 48 Ahzab, 33/36. 49 Zuhaylî, el-Veciz, s. 105. 50 Maide, 5/45. 51 Ahkamu’l-Kur’ân li Şâfiî, 1/280-281. 45 22 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------yoktur.52 Sonuç olarak ben şu kanaatteyim ki bu âyet her iki görüşe göre de bizim hakkımızda mamuldur. Çünkü başka deliller bunu destekler mahiyettedir. Meselâ “Öldürülen için size kısas hakkı vardır.”53 âyeti ile “Kimin öldürülen bir yakını varsa o şu iki tercih arasında muhayyerdir. Ya fidye almayı ya da kısas uygulamayı hak eder.”54 hadisi buna delildir. Başka bir hadiste “Kim ki ona kan veya yara isbet ederse o şu üç şey arasında muhayyerdir. Ya kısas ya diyet ya da afetmek.”55 Bu naslardan da anlaşılacağı üzere bizden öncekilere teşri edilen kısas âyetinin hükümleri bizim şeriatımızdaki başka delillerle bizim hakkımızda da sabit olur.56 c) Allah’ın kitabında ve Rasûlü’n sünnetinde varid olmayan hükümler. Bu tür hükümler ihtilafsız olarak bizim için şeriat sayılmazlar. d) Allah Teâlâ kitabında zikretmiş veya Allah Rasûlü’nün sünnetinde gelmiş hükümler. Bu da dört kısma ayrılır. 1- Bize nisbetle delil kaim olan hükümler. Bu da ittifakla bizim için şeriat kabul edilip ona göre amel etmemizi gerektiren hükümlerdir. Yani neshedilmeyip Kur’ân veya sünnette yer alan, aynen veya değişitirilerek yürülükte kalan hükümler. Bu hükümler, önceki ümmetlere farz kılındığı gibi ihtilafsız bize de farz kılındığına dair naslarla kaim olan hükümlerdir. Örneğin farz olan namaz, oruç, hac, zekât ve kurban gibi. Bu hükümler genel manada tüm ümmetleri kapsar. 2- Kur’ân’da kıssa edilen veya Rasûlü’n diliyle zikredilen ve bizim için ne inkâr ne de ikrar edilmeyen, keza şeriatımızda onun neshine ve kaldırılmasına dair herhangi bir delilin bulunmayan ihtilaflı hükümler. Örneğin yukarıda geçen organlardaki kısasla ilgili hükümler gibi. Meselâ Maide 45. “Orada (Tevrat’ta) cana can, göze göz, kulağa kulak…yazdık.” âyetine dayanarak gayr-i müslim birini öldüren bir müslümanın kısas yoluyla öldürüleceğini istidlal etmişlerdir. 3- Diğer ümmetlerde olduğu gibi bu ümmette de mevcüd olup ancak değişikliğe uğratılmış hükümler. Meselâ diğer ümmetlerin şeriatlarında elbisenin necis olan kısmının kesilip atılması gerekirken bizim şeriatımızda üç defa yıkamakla temiz sayılmıştır. Meselâ önceki şeriatlarda malın dörtte birinde zekât gerekirken bizim şeriatımızda kırkta bir veya onda bir teşri olunmuştur. Meselâ diğer ümmetlerdeki tevbe şekli, tayin edilen mekanın dışındaki namaz kılmanın caiz olmaması, gerek kasten gerek hataen adam öldürene kısasın uygulanması ve ganimet gibi meseleler sayılabir. 4- Hakkımızda nesh edildiği ve bizden hükmü kaldırıldığı ittifakla kabul edilen hükümler. Örneğin İsrailoğullarına haram kılınan bazı etler, cumartesi günü alışverişin yasak olması, namazda ellerini boyunlarına bağlamaları ve kendilerini ibadete bağlamak maksadıyla boyunlarına zincir ve ağır cisimler bağlamaları gibi İsrailoğullarının taşıdıkları bazı zorlukları İslâm kaldırıp onun yerine kolalığı getirmiştir.57 Bu konunun açıklaması şöyledir: Ey Muhammed, Mekke kâfirlerine de ki: "Allah’ın bana vahyetiği Kur’ân'da, herhangi bir insan için haram kılınmış bir şey göremiyorum. Ancak yenilmesi istenen şey lâşe veya akan kan olursa, yahut domuz eti olursa onu haram kılmıştır. Çünkü domuz, pislik yemeğe alıştığı için onun eti pis ve necistir. Veya dikili taşlar üzerine yani putlar adına kesilen hayvan gibi Allah'tan başkasının adı anılarak kesilen hayvanlar benzeri bir fısk olursa, bunları haram kılmıştır. Putlar adına kesildiği için, sanki fıskın kendisi olmuş gibi mübalağalı bir mana ifade etmek maksadıyla bu hayvana "fısk" denilmiştir. “De ki: Bana vahyolunanlar içinde, yiyen bir kimsenin yiyeceği (şeyler) için, ölü eti, dökülen kan, domuz eti -ki bu gerçekten murdardır- ya da Allah'tan başkası adına kesilmiş bir fısk dışında, haram kılınmış bir şey bulmuyorum… Yahudi olanlara her tırnaklı (hayvanı) haram kıldık. Sığırlardan ve koyunlardan, sırtlarına veya bağırsaklarına yapışan veya kemiğe karışanlar dışında iç yağlarını da onlara haram kıldık. Azgınlık ve hakka tecavüzde bulunmaları nedeniyle onları böylece cezalandırdık. Biz şüphesiz doğru olanlarız.”58 Müfessir Ebû Hayyan bu âyetin tefsirinde şöyle der: “Bunlar Allah’a iftira ederek şöyle dediler: Bizim haram kıldığımız şeyler ancak Allah’ın haram kıldığı şeylerdir.” Bu iftiraya karşı Allah Teâlâ onlara haber vermek üzere Peygamberine şöyle emretti: “Haram kılmak ancak vahiy ve şeriatla mümkün olabilir. Heva ve nefisle Allah ile ihtilafa düşmekle değil.59 Ebû Suud ise bu âyetin tefsirinde şunları demektedir. “Bu bir ilandır ki helâl ve haram kılma kaynağı vahiydir. Allah Rasûlü (s.a.v.) kendisine vahyedilene tabi olmuş ve haramları açıklayarak şöyle buyurmuştur: “Ben, bana vahyolunan haram ile onların kendilerine haram kıldıkları haramı araştırdım, fakat bir alaka bulamıyorum.”60 De ki: Bana vahyedilenler arasında, sizin haram dediklerinizi –ki yiyecek kişi için murdar olduklarından dolayı- ölüden, dökülen kandan, domuz etinden -ki pistir- ve Allah'tan başkası adına kesildiği için fısk olandan başka haram bir şey bulamıyorum. Haddi aşmamak ve istemeyerek, kim de bunlardan yemeye mecbur kalırsa, muhakkak ki rabbin Ğafûr'dur, Rahim'dir.” Allah Teâlâ kulu ve elçisi Muhammed (s.a.v.)’e emrederek şöyle buyuruyor: Allah'a iftira edip O’nun rızık olarak verdiklerini haram sayan şu heriflere söyle: Bana vahyolunanlar arasında yiyecek kişiye haram olan bir şey bulamıyorum. Bunun anlamının; bana vayholunanlar dışında sizin haram kıldıklarınızdan hiçbir şeyi haram olarak görmüyorum, şeklinde olduğu söylenmiştir.61 “Tevrat indirilmezden önce İsrail’in kendisine haram kıldıklarından başka, yiyeceğin her türlüsü İsrailoğulları için helâldi. De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip okuyun.”62 “Yahudi olanların zulümlerinden dolayı kendilerine helâl kılınan temiz şeyleri üzerlerine haram ettik.”63 Bu âyetler Yahudiler için haram kılınan hayvanların Müslümanlara helâl kılındığını göstermektedir. Aynı şekilde hadiste şöyle buyurulmuştur: “Bana ganimetler helâl kılındı. Bu benden önceki ümmetlerden hiç kimseye helâl kılınmamıştı.”64 İmam Şâfiî (r.a.) yukarıdaki âyette vehm edilen hasrın defi için şöyle bir açıklama getirmiş ve âyetin indiriliş sebebini şöyle izah etmiştir. Kâfirler, Allah’ın helâl kıldığı şeyleri kendilerine haram ve haram kıldığı şeyleri de kendilerine helâl kıldıklarından dolayı, onların gayelerine muhalif olacak yukarıdaki âyet nazil olmuştur. Sanki Allah Teâlâ isyanlarından dolayı ceza olarak kendilerine bazı şeylerin haram kılınması hususunda şöyle buyurmuştur: Sizin kendinize haram kıldığınızıdan başka helâl yoktur ve sizin kendinize helâl kıldığınızdan başka da haram yoktur. Allah burada helâl olanı değil haram olanı isbatlamayı murad etmiştir. İmamu’l-Haremeyn el-Cuveyni şöyle der: Gâyet 52 el-Mustasfa, s. 132; Amidi, Usulu’l-Ahkam, 4/186; İbn Hazm, el-Ahkam, 5/724. Bakara 178. 54 Şeyh Abdullah b. Muhammed, Akdiyetu’r-Rasûl, s. 9. 55 Neylu’l-Evtar, 7/7. 56 A. Kerim Zeydan, el-Veciz, s. 263-266. 57 Bahru’l-Muhit, 4/403. 58 En’am, 6/145-146. 59 Bahru’l-Muhit, 4/242. 60 İrşadu’l-Akli’s-Selim, 4/328. 61 Tefsiri İbn Kesir. 62 Al-i İmran, 3/93. 63 Nisâ, 4/160. 64 Ahmed b. Hanbel, Musned, 2/252- 412. 53 23 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------güzel olan bu açıklamada İmam Şâfiî’yi geçen kimse olmamıştır.65 Zamanın Değişmesiyle Hükümler Değişebilir Mi? Bu konuda İmam Karrafi şöyle der: Muhakkak ahkam zaman ve adetlere göre ayarlanır. Diğer usul fukahasına göre, örf ve adet üzerine bina olunan ahkam, zaman ve adetlerin değişmesiyle değişebilir. Örneğin muamelattaki para birimi, mebi’de bulunan ayıplar ve insanların ihtiyaç duydukları günlük maslahatlar gibi örfe dayalı hükümler, örf ve zaman değiştikçe değişebilirler. Yani insanlar arasında verilen hüküm ve fetvalar örf yenilendikçe onlarda ona göre ayarlanırlar.66 Meselâ Allah Rasûlü (s.a.v.) fıtır sadakası olarak hurma, arpa, üzüm veya peynirden bir sa’ yani dört avuç vacip kılmıştır. Bunlar o dönem Medine ehalisinin galip yiyeceklerinden olduğu için böyle buyurmuştu. Fakat günümüzde kuru (yiyecek maddeleri) denince daha farklı yiyecekler akla gelir. Buna göre bugün soframızda bulunan yiyecek maddelerinden fitre verilmesi gerekmektedir.67 Burada bilinmesi gereken en önemli husus şudur. Ahkamdaki değişiklik ancak örfe dayalı olan hükümlerde sözkonusudur. Çünkü şeriatin getirdiği kati hükümler, zaman ve örfe göre ayarlanamaz. Bu hususta İmam Şatıbi farklı bir yaklaşımla şöyle der: Adetler ihtilaf ettiği zaman her adet şer’î aslına döndürülüp hükmün onun üzerine bina edilmesi gerekir.68 UBUDİYET Tanımı: Ubudiyet Arapça bir kelime olup Türkçe karşılığı kulluk, kölelik gibi manalara gelmektedir. Istılahta ise Allah’ın emir ve yasaklarına boyun eğerek teslim olmaktır. Çünkü yeryüzünde canlı ve cansız hiçbir varlık başıboş yaratılmamıştır. Evrende her varlığın bir yeri ve değeri vardır. Kâinattaki tüm varlıkların insanın hizmetine sunulması, insanlığın ehemiyetine işarettir. Durum böyle olunca insan varlığının daha çok üstün amaçlar için olması gerekir. O da yüce Allah'a kul olma şerefine nail olmaktır. Nitekim Alah Teâlâ: “Ben cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler (beni tanısınlar) diye yarattım.”69 buyurmuştur. Allah Rasûlü (s.a.v.) de şöyle buyurmuştur: “Yedi sınıf insan vardır ki Allah, onları kıyamet günü arşın gölgesinde barındırır. Bunlar adil devlet başkanı, Allah’a kulluk ile yetişen genç, Allah için sevip Allah için buğz eden kişi, Allah’ı anarak gözlerinde yaş akan kimse, soylu ve güzel bir kadın kendisini sevişmeye çağırdığı halde “ben âlemlerin rabbi olan Allah’tan korkarım diyen adam, bir vakit namaz kılıp gelecek vakitleri bekleyen kimse ve Allah yolunda gizlice sadaka verip, sağ eliyle verdiğinden sol elinin haberi olmayan kimsedir.”70 Ebû Ali ed-Dekkak şöyle demiştir: Kulluktan daha şerefli bir şey yoktur. Allah (c.c.) kullarına abd (kul) kelimesinden daha güzel bir isim yakıştırmamıştır. Bundan dolayıdır ki en şerefli gece olan İsra gecesinde Allah Teâlâ Nebisine سبحان الذ اسر بعبده ليالAbdim yani kulum diye hitap etmiştir. “Âlemlere uyarıcı olsun diye kulu (Muhammed’e) Furkanı indiren O Allah ne yücedir!”71 “Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüpheye düşüyorsanız, haydi onun benzeri bir sure getirin…”72 Burada amaçlanan şey, ilâhlık makâmı ile kulluk makâmının karışmasıdır. Çünkü Hz. İsa'dan sonra, doğumu ve vefatına ilişkin birtakım gizemler ve kendisine verilen birtakım mucizeler nedeniyle, Hristiyanlık inancında ilâhlık ve kulluk makâmları birbirilerine karışmıştı. Nitekim insanların bazıları Hz. İsa'ya verilen bu mucizeleri, kulluk makâmı ile, ilâhlık makâmını karıştırmak için birer gerekçe olarak görmüşlerdir. İşte burada kulluk sıfatına dikkat çekilmesi ile İslâm inancının sadeliği, berraklığı garanti edilmiş ve yüce Allah’ın zâtına yakından veya uzaktan ortak koşma veya varlıklara benzerlik gibi şaibelerden arındırılması sağlanmıştır. Allah Teâlâ bu nendenle abd kelimesi kullanmıştır. Zinnun el-Misri şöyle demiştir: “Ubudiyet, nasıl ki Allah daima senin rabbindir, demek ki sen de daima O’nun kulusundur.” Cerir şöyle demiştir: “Nimetin kulları çoktur, ama nimet verenin kulları azdır.” Allah’a Kul Olmanın Dört Temel Essası Vardır: a) حفظ الحدوىHudutları korumak: Allah’a kul olmanın gereği Allah’a teslimiyetle boyun eğmek, emir ve yasaklarına titizlikle uymak ve isyandan kaçınmakla gerçekleşir. Bu Allah’ın belirlemiş olduğu hudutları bilmek ve onları iyi korumakla mümkündür. Kur’ân ve sünnetle çizilmiş olan emir ve yasakları, helâl ve haramları veya emri bilmaruf ve nehyi anilmünker dediğimiz bu hudutları İslâm’ın özüne uygun olarak korumaktır. “Sizinle savaşanlar ile siz de Allah yolunda savaşın. Fakat ölçüyü kaçırmayın, saldırgan olmayın. Çünkü Allah ölçüyü elden bırakan saldırganları sevmez.”73 Kul, Allah’ın hakkıyla beraber yine Allah’ın belirlemiş olduğu kul hakkını da korumalıdır. Bunun başında insanın canı, malı ve namusu gibi dokunulmazlarına yönelik olan tecavüz ve haksızlıklar yeralır. b) الوفاء بالعهوىAhde vefa göstermek: Yani kulun kendisiyle yaratıcısı olan Allah arasındaki ahdi bilmesi, ona vefa göstermesi gerekir. Kul, rabbiyle sözleştiği maddeleri hiçbir zaman unutmamalıdır. Bu maddeleri tek kelime ihtiva eder. O da “belâ (evet), sen bizim rabbimizsin” sözüdür. Kul bu sözleşmeyi imzaladıktan sonra yapıp yapmama konusunda seçme (hüriyet) hakkını elde etmiş olur ve tabiatıyla tüm İslâmî yükümlülükleri kabullenmiş olur ve Allah’ın karşısında yükümlüdür. “Hayır, öyle değil. Kim sözünü yerine getirir ve günahtan sakınırsa bilsin ki Allah kesinlikle takva sahiplerini sever.”74 c) الرضى بالموجوىElde var olana razı olmak: Yani kulun elindekine razı olması demektir. Bu hususta başkasını kıskanmadan Allah’ın kendisine lâyık gördüğü tüm nimetleri beğenip şükür etmesi gerekir. Bütün bu nimetlere, beden, mal, mülk, evlat ve dünyalık ne varsa, ona razı olmak kulluğun gereğidir. “İmân edip iyi ameller işleyenler, Allah'tan korkup imân ettikleri, arkasından yine Allah'tan korkup mü’minliklerini devam ettirdikleri ve sonra yine Allah'tan korkup iyilik yaptıkları takdirde vaktiyle tattıkları haram yiyecek ve içeceklerden dolayı sorumlu tutulmazlar. Hiç kuşkusuz Allah, iyilik yapanları sever.”75 d) الصبر على المفقوىKaybedilene sabr etmek: Yani kul elindekini kaybedince inna lillah ve inna ileyhi raciûn; biz Allah’tan geldik ve yine Allah’a döneceğiz, deyip sabretmelidir. Kayba karşı, ön hazırlık olarak da elinde ne varsa hepsinin emanet olduğuna inanmalıdır. “Nice peygamberler vardır ki, çok sayıda taraftarı kendisi ile birlikte savaştı. Bunlar Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşemediler, yılmadılar ve boyun eğmediler. Allah sabredenleri sever.”76 MÜKELLEFİN FİİLLERİ 65 Suyutî, Kitabu’l-Itkan. el-Karrafi, 1/176. 67 İ’lam, 3/9 68 el-Muvafakat, 2/282. 69 Zariyat, 51/56. 70 Buhârî, Ezan; Müslim Zekât. 71 Furkan, 24/1. 72 Bakara, 2/23. 73 Bakara, 2/190. 74 Al-i İmran, 3/76. 75 Maide, 5/93. 76 Al-i İmran, 3/146. 66 24 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Mükellef, yükümlü, sorumlu insan demektir. Mükellef dinî konularda Allah’a ve kullara karşı muhatap kabul edilen akıllı, ergen ve hür olan herkese denir. Başka bir tarifle mükellef, dinin emirlerini yapmak ve yasaklarından sakınmakla sorumlu olan kimse demektir. Mükellef olmak için ergenlik çağına gelmiş ve akıllı olmak şarttır. Mükellefin Fiilleri Şunlardır: 1- Farz: Dinimizce yapılması kesinlikle Allah veya Rasûlü’nden sübutu ve delaleti kati olan delillerle emredilen fiillere farz denir. Farzı terk etmek günah, inkârı ise küfürdür. Farzın Arapça tarifi şöyledir: الفرض او طلب الفع طلبا جازما بحيث يثاب المرء على فعله ويعاقب بتركه ويكفر جاحده Anlamı: Farz, bir fiil kati olarak talep edilip işlemesinde sevap, terkinde günah ve inkarı küfrü gerektiren bir hükümdür. Farzlar İki Kısma Ayrılır: a) Farz-ı Ayn: Farz-ı ayn, her yükümlü Müslümanın bizzât yerine getirmesi gereken görevlerdir. Namaz, oruç, zekât ve hac gibi… b) Farz-ı Kifaye: Her Müslümana ayrı ayrı değil de bütün Müslümanlara topluca emredilen şeylerdir. Yani bu farzlar bir kısım Müslüman tarafından ifa edilince diğerler Müslümanlardan sakıt (duşmuş) olur. Bazı önemli ilimleri okumak, şahitlik yapmak, iyiliği emredip kötülükleri def etmeye çalışmak, toplumun ihtiyaç duyduğu (tıp, mühendislik gibi) bazı sanatları öğrenmek ve cenazeye gerekli bazı vecibeleri yerine getirmek gibi şeyler farz-ı kifayedir. 2-Vacip: الواجب او ما طلب الشارع فعله على وجه اللزوم بحيث يعاقب تاركه و يثاب فاعله وال يكفر جاحده Tanımı: Vacip, şari’in luzumi olarak yapılmasını taleb ettiği ve yapılması sevab, terki günah olup fakat inkârı küfrü gerektirmeyen şeylerdir. Hanefiler vacibi farzdan ayrı tutarak şöyle tarif ederler: “Vacip, sübutu kesin, delaleti zanni olan delil ile sabit olan şeylerdir.” Bu 77 deliller, te'vile açık olan âyet ve hadisler olabilir. Meselâ; ْص ِّ ِل َربِّكَ َوا ْن َحر َ َ“ فRabbin için namaz kıl ve kurban kes.” kurbanla ilgili âyet gibi. Meselâ; “Fatihasız namaz kılmak yoktur.”78 hadisini açıklayan Hanefiler, “içinde Fatiha okunmayan her bir namazın eksik olduğuna”79 Fatihanın namazda okunmasının farz değil vacip olduğuna hükmederler. Çünkü Hanefilere göre bu hadis haber-i vahid niteliğinde olup ve delaleti zannidir. Cumhura göre bazı istisnai durumlar dışında farz ile vacip aynı şeylerdir. İkisi de aynı hükümleri taşır. Bayram namazı kılmak, fitre vermek ve kurban kesmek gibi ibadetler, Hanefilere göre vacip, cumhura göre ise müekked sünnetir. Vacip, Allah ve Rasûlü tarafından Müslümanlardan yapılması istenen bir yükümlülük olup, fakat hakkındaki delil zanni olduğu için farz mesabesinde değildir. Farzın inkârı küfrü gerektirirken vacibin inkârı küfrü gerektirmez ve vacibi terk eden farzdan daha az bir cezayı hak eder. 3- Sünnet: السنة اى طلب الفع طلبا غير جازم بحيث يثاب المرء على فعله وال يعاقب بتركه Tanımı: Sünnet, ıstılahi manada, bir fiilin normal tarzda talebi olup yapılması sevap terki günah olmayan şeylerdir. Sünnet sözlükte; iyi ahlâk, iyi veya kötü yol, kanun, kural (sünnetullah), gidiş ve prensip gibi manalara gelmektedir. Sünnet, hadisin eylem tarzıdır. Sünnet, fıkhî terim olarak, Allah Rasûlü’nden nakledilen söz, fiil ve takrirlerdir. Kur’ân’da geçen sünnetullah (Allah’ın sünneti) değişmeyen kanun, kural, prensip ve metodu ifade eder. ً“ َوالَ ت َِجد ِلسنَّ ِتنَا تَحْ ويالBizim sünnetimizde bir değişiklik bulamazsın.”80 ًهللا تَحْ ويال ِّ ت ِ َّهللا تَبْديالً َولَنْ تَ ِج َد لِسن ِّ ت ِ َّ“ فَهَ ْ يَ ْنظرونَ اِالَّ سنَّتَ االَوَّلينَ فَلَنْ تَ ِج َد لِسنOnlar öncekilere uygulanan ْ َقَ ْد خَ ل kanunlardan (sünnetten) başkasını mı bekliyorlar? Allah’ın kanununda (sünnetinde) bir değişme bulamazsın.”81 ٌت ِمنْ قَ ْبلِك ْم سنَن “Sizden önce nice milletlerin vakıaları gelip geçmiştir.” 82 âyetlerindeki sünnet ise şeriat, ahlâk ve yol şeklinde ifade edilir. Sünnetin Dindeki Yeri Sünnet, Kur’ân-ı Kerîm'den sonra ikinci ana kaynaktır. Sünnet, hadis-i şerifte yol ve çığır anlamında kullanılmıştır. “Her kim İslâm’da iyi bir sünnet (yol) açarsa onun ve ondan sonra bununla amel edecek kimselerin sevabı kadar o iyi yolu açana gider. Kim de kötü bir sünnet (yol) açarsa onun ve ondan sonra bununla amel edecek olanların günahı kadar o kötü yolu açana gider.”83 Sünnet aynı zamanda bid’at ve delalet karşıtı olarak da kullanılmaktadır. Bunun içindir ki her bir bid’at bir sünneti yok eder, denilmiştir. Sünnetin temel kaynağı vahiydir. “O kendi heva ve hevesiyle konuşmaz. O ancak vahiyle konuşur.”84 Muhaddislere Göre Allah Rasûlü’nün Fiilleri Üç Kısma Ayrılır: a) Dini açıklama bakımında işlediği işler. Meselâ namazın kılınış şekli, oruç tutma şekli, hacın yapılış şekli, zekât verme kuralları, ticaret durumu ve diğer uygulamalar gibi. Allah Rasûlü’nün bu tür fiilleri ümmet için sünnet olduğu ve bunlara uyma hususunda ittifak edilmiştir. b) Peygamber (s.a.v.)’e ait olan özel fiil ve davranışlar. Meselâ dörtten fazla kadınla evlenmesi ve gece namazını kılması bunlardandır. Bunlar ve benzeri olan özel hal ve hareketleri ümmet için geçerli veya bağlayıcı olmadığı cumhur tarafından kabul edilmiştir. c) Allah Rasûlü’nün gelenek olarak yapmış olduğu bazı fiiller. Meselâ yemesi içmesi, giyinmesi kuşanması, bazı renkleri tercih etmesi ve diğer bazı davranış tarzı gibi şeyler. Allah Rasûlü bir beşer fıtratının gereği ve içinde bulunduğu toplumun yaşadığı bir gelenek olarak yapmıştır. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in bazı fiillerinin sünnet olup olmadığı konusunda ihtilaf edilmiştir. Meselâ yapılan bazı işler adet olduğu için mi, yoksa şeriatın bir gereği mi, konusunda ihtilaf vardır. Sünnet, Genel Olarak Üç Kısma Ayrılır: a) Kavli sünnet: Yani Allah Rasûlü’nün sözlü ifadeleri. Kavli sünnete şu hadisi örnek verebiliriz. “Sizden biriniz kendisi için sevip istediğini din kardeşi için de sevip istemedikçe imân etmiş olamaz.”85 Allah Rasûlü’nün sözleri, dinî hükümleri açıklama mahiyetinde ise dinin kaynağıdır. b) Fiili sünnet: Yani Allah Rasûlü’nün dinî, siyasi, ekonomi vb. konulardaki uygulamalarıdır. Allah Rasûlü’nün örnek hayatı (yaşantısı) fiili sünnetini teşkil etmektedir. Bu da pratiğe dayalı olduğu için daha sahih kabul edilmektedir. Fiili sünnete örnek olarak namazın rekâtlerını rükün ve vaciplerini eda etmesi, bir şahid ve davacının yeminini kabul edip hüküm vermesi gibi fiilleri örnek gösterilebilir. c) Takriri sünnet: Yani Allah Rasûlü’nün sahâbe tarafından söylenen bir söz veya davranışları güzel gördüğü için sükut edip reddetmediği sünnettir. Takriri sünnete örnek olarak Allah Rasûlü’nün yanında söylenen bir söze veya yapılan bir işe karşı susması yahut yapıldığını duyduğu bir iş hakkında ses çıkarmaması takriri sünnete örnektir. Örneğin gazvelerden birisinde ihtilam olup zarurete binaen teyemmüm ederek arkadaşlarına namaz kıldıran Amr b. As’ın durumu Allah Rasûlü’ne bildirilmesi üzerine, Allah Rasûlü (s.a.v.) durumu 77 Kevser, 108/2. Tirmizî, Salât. 79 İbn-i Mâce, İkame. 80 İsra, 17/77. 81 Fatır, 35/43; Fetih, 48/23; Ahzab, 33/62. 82 Al-i İmran, 3/137. 83 Müslim. 84 Necm, 53/3-4. 85 Buhârî. 78 25 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bizzât kendisinden dinlemek isteyince o da “ben “Kendinizi helak etmeyin, çünkü Allah size karşı çok merhametlidir.”86 âyetini hatırladığım için böyle yaptım demesi üzerine Allah Rasûlü gülümseyerek sukût etmesi fıkıhta takriri sünnet olarak kabul edilmiştir. Bu hadisi Buhârî istihrac etmıştır.87 Muhaddislerce Sünnet Üç Türlüdür: a) Cebrail’in Allah’tan getirmiş olduğu sünnet: Buna misal “Bir kadın halası ve teyzesi üzerine nikâh edilemez.”88 “Nesepte haram olan red’a ile de haramdır.”89 “Ne bir emme ne de iki emme haram kılmaz.”90 “Diyet akilenin üzerinedir.”91 Usulda geçen bunlar gibi birçok ahkam hadisleri örnek verilebilir. b) Allah Teâlâ teşr-i hususunda peygamberi muhayyer kılıp kendi reyiyle amel etmesini serbest bıraktığı sünnet: Meselâ Allah Rasûlü (s.a.v.)’in illet ve özür hasebiyle kişilere ruhsat vermeye yetkili kılınması. “Erkeklere ipek kullanmayı yasaklayıp hastalık sebebiyle Abdurrahman b. Avf’e izin mermesi.”92 “Mekke’nin ağaçları kesilmez hükmünden amcası Abbas “ızhar” ağacı müstesna olsun isteği üzerine ızhar hariç diye istisna etmesi gibi.”93 Burada Allah Teâlâ, Peygamber’ine izin vermeseydi amcası Abbas’ın bu isteğine uymazdı. Ancak sözkonusu olan ağac ihtiyaç duyulduğu için maslahat gereği mustesna kılmıştır. Keza kurban etinin stoğı için ve bilahere kabir ziyareti için izin vermesi gibi buna daha birçok örnek verilebilir. c) Ümmetin te’dibi için teşr-i kıldığı sünnet: Bu tür sünnetleri işlemek fazilet sayılır, terk etmek ise günah değil. Örneğin seferde namazları kasr etmek ve mest üzerine mesh etmek gibi serbestlik taşıyan sünnet çeşitleri. İsa b. Yunus’den rivâyet edilir ki, Evzaî Yahyâ b. Kesir’den naklen o şöyle demiştir: “Sünnet kitaba hükmeder fakat kitab sünnete hükmetmez.” Yani sünnet Allah’ın irad ettiği gibi kitabı açıklar fakat kitab sünneti açıklamaz.94 Sünnetin Fıkhî Hükümleri 1) Farz olan fiiller: Beş vakit namazın kılış şekli ve rekât sayısı, Cuma namazının iki rekât olarak kılınışı, belirlenen mallarda kaçta kaçın zekât verileceği gibi. 2) Sünnet olan fiiller: Farz namazların öncesinde ve sonrasında kılınan nafile namazlar ve tutulan sünnet oruçlar gibi. 3) Haram veya mekruh kılınan fiiller: Katır, eşek, aslan, kartal ve şahin gibi hayvanların etlerinin haram kılınışı gibi. Bunlardan veya benzeri şeylerden sakınmak ümmet için bağlayıcıdır. 4) Mubah olan fiiller: Hakkında olumlu veya olumsuz herhangi bir hüküm bulunmayan şeyler bu türdendir. Sünnet, Müekked ve Gayri Müekked Diye İki kısma Ayrılır: a) Müekked sünnet: Allah Rasûlü’nün bazen terk etmiş ise de titizlikle üstünde durduğu amellerdir. Bu gibi sünnetleri terk eden cezayı hak etmemekle birlikte azarlamayı hak etmiş olur. Diğer bir görüşe göre sünneti basite alarak bile bile terk eden Peygamberin şefaatinden mahrum olur. Namazların içinde işlenen bazı sünnetler ve farz ibadetlerle beraber işlenen bazı sünnetler gibi. b) Gayri müekked sünnet: Peygamberimizin sürekli olarak yapmayıp çoğu zaman terk ettiği amelleridir. Bu sünnete müstehap veya mendup da denilebilir. Örneğin ikindi ve yatsı namazından önce kılınan dört rekâtlı sünnetler, teravih namazının sekizden fazla kılınan sünnetleri ve öğlenin ilk iki sünneti gibi. Hanefiler dışındaki cumhura göre bu gibi sünnetlerin hangi çeşidi olursa olsun farz ve vacip niteliğinde olmadığı için işlenmesinde sevap vardır fakat terkinde günah yoktur. Vahye dayanmayan Allah Rasûlü’nün özel bazı hal ve hareketlerine zevaid sünnet denir. Meselâ yukarıda geçtiği gibi Peygamberin yemesi içmesi, giyim kuşamı ve bazı renkleri tercih etmesi gibi… Sünnetin Teşrideki Yeri Kur’ân-ı Kerîm Allah Rasûlü (s.a.v.)’e itaati ve sünnetine temessük etmeyi emreder. Bu konuda İslâm âlimleri sahih hadislerin dinde huccet (delil) olduğuna dair ittifak etmişlerdir. ”فليحذر الذين يخالفون عن امره أن تصيبهم فتنة "Peygamberin emrine muhalefet edenler, başlarına bir bela gelmesinden sakınsınlar.”95 İmam Şâfiî’nin hadise ne denli değer verdiğini er-Risale adlı eserinde görmekteyiz. O “sünnetlerin Kur’ân-ı Kerîm’de mutlaka bir aslı vardır” demiştir. Meselâ sünnet, Kur’ân’da açıklama ihtiyacı duyulan bazı mübhem veya mücmel olan âyetleri açıklar. Sünnet, nuzulu am olan âyetleri tahsis eder veya nuzulu has olan âyetleri tanzim eder. Kur’ân’da bu kısım âyetlere çokça rastlamak mümkündür. Sünnet, müteşâbih âyetleri açıklar. Sünnet, Kur’ân’da geçmeyen bazı hükümleri açıklar. Örneğin namazın rekâtları ve kılınış şekli. Zekâtın hangi malda vacip olduğu ve kaçta kaçının verileceği. Buna benzer hac menasiki, mirasın bazı meseleleri. Eti yenmeyen hayvanlar ve insanın hayat tarzını belirleyen sünnetler gibi daha birçok sünnetin teşri-i hükmü vardır. Yine Kur’ân’da diyetin mahiyetiyle ilgili bir açıklama yoktur. Bunu Allah Rasûlü (s.a.v.) detaylı şekilde açıklamıştır. Sünnet, Kur’ân’ın meskut kaldığı yerlerde doğrudan doğruya hüküm koyup teşri kaynağı olduğuna dair şu misallar verilebilir. Süt kardeşliği, “neseple haram olan reda’da da haramdır.”96 Erkeklerin ipek elbise giymelerinin haram veya mekruh olduğu, şuf’a hakkı, vitir namazı ve ramazan orucunu bozana kefâret lazım geldiği hükümler gibi. Sünnet Âyeti Nesh Edebilir Mi? Sünnetin (hadisin) âyeti nesih edip etmeyeceği hususunda İmam Şâfiî’nin dışında kalan müçtehidlere göre âyet âyeti nesh ettiği gibi sünnette âyeti nesh eder. Dayanakaları da şudur: Cebrail Allah Rasûlü (s.a.v.)’e Kur’ân-ı indirdiği gibi sünneti de o indirmiştir. İmam Şâfiî sünnetin âyeti nesh etmesini kabul görmeyerek şöyle demiştir: Allah Rasûlü’ne Cebrail tarafından vahiy olarak yalnız Kur’ân indirilmiştir. İmamların söyledikleri sünnetin şerhidir, bütün sünnet Kur’ân’ın şerhidir. İmama göre sünnet Kur’ân mesabesınde olmayıp ancak her sünnetin aslı Kur’ân’da vardır. İmam iddiasını dört delil ile kanıtlamaktadır. İzahı için Sabuni’nin Revaiu’l-Beyan adlı eserine bakabilirsiniz. Helâl, haram, dinî konuları açma hususunda sünnetin büyük yeri vardır. Bu hususta Allah Rasûlü (s.a.v.) gelecek çağları ve o zamanda kitab ile sünneti birbirinden ayıran, sadece kitabla amel eden insanlardan haber vermiş, onların vahim hatalarını ve doğru yoldan saptıklarını bize şu anlamlı ve veciz sözleriyle tasvir etmiştir: “Dikkat edin ki bana Kur’ân ve onun bir misli daha verilmiştir. Karnı tok bir halde rahat koltuğunda oturarak şu Kur’ân’a sarılınız; bunda helâl olarak ne görmüşseniz onu helâl kabul ediniz, neyi de haram görmüşseniz onu haram biliniz, diyecek bazı kimseler gelmek üzeredir. Şüphesiz ki Allah Rasûlü’nün haram kıldığı şey, Allah’ın haram kıldığı şey gibidir.97 86 Bakara, 2/195. Neylu’l-Evtar, 1/285. 88 Müslim, Tirmizî, Nesâî. 89 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 90 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 91 Buhârî, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî. 92 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî. 93 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî. 94 İbn Kuteybe, Te’vilu’l-Muhtelifi’l-Hadis, s. 260-266. 95 3/31, 59/7, 33/36, 4/65 24/63. 96 Cemaat rivâyet etmiştir. 97 Ebû Dâvûd, Darimî, İbn-i Mâce. 87 26 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Kur’ân-ı Kerîm’in Rasûlullah’in kalbine indirilmesi ile bazı ahkam hadisleri için kendisine ilham verilmesini birbirinden ayırmak gerektiği ve vahyin sadece Kur’ân’a mahsus olduğu kanaatindeyiz. Zâten Allah Rasûlü (s.a.v.) nazil olan vahiy ile Allah’ın ilhamı diye bahs ettiği hadislerini birbirinden açık bir şekilde ayırırdı. Bu sebeple içinden geçen sırf insani düşünce ve fikirleri, ilâhî kelam ile karıştırması mümkün değildir.98 Bazıların aksine Al-i İmran 164. âyette geçen “Onlara kitabı ve hikmeti öğretiyor.” hikmetten maksat Allah Rasûlü’ne bildirilen şeriat, talimat, yerine ve zmana göre söz ve fiiliyatıdır. İmam Şâfiî’nin de dediği gibi kullarına kitabı ve hikmeti öğretmek lütfunda bulunmuştur. Buna göre -Allah bilir- burada hikmetten maksat sadece Rasûlullah’ın sünnetidir demek caiz değildir. Zira hikmet, Kur’ân-ı Kerîm’le birlikte bu vasfı taşır.99 4- Müstehab: المستحب او ما يحب ويرجح وما ير حسناMüstehab, sevimli olan, tercih edilen, güzel görünen amel demektir. Bazı nafile namaz ve oruçlar gibi. Hanefilerin dışındaki cumhura göre sünnet, mendup, müstehab, nafile ve tetavu eş anlamdırlar ve aralarında herhangi bir fark yoktur. 5- Mubah: المباح او ما خير المكلف بين فعله وتركهMüslümanların yapıp yapmamaları için herhangi bir emir ve yasak bulunmayan, serbest bırakılan fiillere mubah denir. Caiz ve helâl da bu anlamdadır. Eşyada asıl olan helâlliktir. Hakkında yasaklayıcı bir hüküm olmayan yiyecek, içecek ve giyim kuşam gibi. 6- Haram: الحرام او طلب الشارع الكف عنه على وجه الحتم وااللزام Tanımı: İşlenmemesi için hakkında kati delil olan ve şari’in kesin olarak yasakladığı hükümlere haram denir.100 Hakkında yasaklayıcı delil olarak âyet ve sahih hadis olan her fiil ve davranış haramdır. Kur’ân’da bu yasak birkaç farklı kavramla beyan edilir. Meselâ sizin için bu fiil haram kılındı veya senin için bu helâl değildir yahut buna yaklaşmayın veya bundan sakının gibi bazı kavramlar gibi.101 Hanefilerin dışındaki cumhura göre hakkında ister kat’i ister zanni deliller olsun bir şeyin yapılmaması muhataptan istenirse o haram sayılır. Fakat Hanefiler haramın sabit olması için kat’i bir delile dayanmasını şart koşarlar. Onlar zanni bir delile dayanan bir harama tahrimen mekruh derler. Haramlar İki Kısma Ayrılır: a) Haramun lizâtihi: (Kişinin kendisine haram olan): İçki içmek, kumar oynamak, zina etmek ve adam öldürmek gibi kişinin kendi nefsine haram olan şeyler. b) Haramun ligayrihi: (Başkasına haram olan): Meselâ başkasına bağlantılı olan fiiller. Kişinın bakılması haram olan kadının avret yerlerine bakması, Cuma saatinde alışveriş yapmak ve gasp edilen yerde namaz kılmak gibi. Çünkü Cuma saatinde alışveriş her ne kadar haram ise de geçerlidir. Keza gasp edilen arazide namaz kılmak haram olmakla beraber kılınan namaz sahihtir. Fakat haramun liaynihi akitle ilgili ise, bu hem haram olur hem de o akit sahih olmaz. Meselâ ayıplı mal satmak hem haram, hem de o akit sahih değildir. Haram liaynihi zina ve adam öldürmenin dışında ancak kuvvetli zaruret olduğu zaman mubah olur. Zaruret halinde murdar eti yemek ve zaruret anında orucu bozmak bunun gibidir. Fakat adam öldürme ve zina etmekk hiçbir zaruret durumunda mubah olmaz. 7- Mekruh: المكروه ما او تركه اولى من فعلهMekruh, yapılmaması yapılmasından evlâ olandır. Daha geniş bir tanımla “Allah ve Rasûlü tarafından yapılmaması için yasaklayıcı kesin bir delil olmayan çirkin fiil ve davranışlara mekruh denir. Hanefilere göre mekruh tahrimen ve tenzihen diye iki kısma ayrılır. a) Tahrimen mekruh: Harama yakın olan mekruhtur. Tahrimen mekruhu işlemek cezayı gerektirir. Tahrimen mekruhun delili zannı bir delil olduğu için haram değil fakat harama yakın olur. Örneğin Hanefilere göre erkeklerin altın yüzük takması tahrimen mekruh sayılırken cumhura göre direk haram sayılmıştır. Hanefiler dışındaki müçtehid imamlar tahrimen mekruhu da haram kapsamına alırlar. Onlara göre mekruh yalnız tenzihi mekruhu ifade eder. b) Tenzihen mekruh: Tenzihen mekruhu işlemek cezayı ve taziri gerektirmez. Fakat İslâmî edeplere aykırıdır. Sarımsak ve soğan gibi toplumu rahatsız edecek kerih kokulu yiyecekler yedikten sonra camiye veya topluma girmek tenzihen mekruhtur. Çok sıcak veya çok soğuk yiyecek ve içecekleri yiyip içmek tenzihen mekruhtur. 8) Müfsit: والعم المفسد او ما أفسد العباىةBir ibadeti bozan veya bir muameleyi sakatlayan fiil ve davranışa müfsit denir. Gerek ibadet ve gerekse muamelatta bir şart eksik olunca (abdestsiz kılınan namaz gibi) veya lüzumsuz bir şart ileri sürülünce, -örneğin bu mala dokunmakla sana satılmış sayılır- bununla tüm akitler fasid olur. Muamelat konularında, Hanefiler dışında cumhura göre fasid ile batıl eş anlamlıdır. FIKIH USÛLÜ – اي القواعد التى يتوص بها المجتهد الى استنباط اآل حكام الشرعية-أصول الفقه Tanımı: Müçtehidlerin, tafsili şer’î delillerden istinbat ettiği şer’î amelî delillerdir. Meselâ, fakih fer’i bir olayın hükmünü tesbit etmek istediğinde, sözünü ettiğimiz usul kurallarını alır o fer’i olayla ilgili delille uygular. Örneğin namazın ilgili hükmünü tesbit etmek istediğinde, namaz ile ilgili tafsili delilleri araştırır ve namaz kılın âyetini bulur ve buna göre namazın hükmünü açıklar. Fıkıh Usûlünün Doğuşu Fıkıh usûlü ilmi hicrî 2. asrın sonlarında yani sahâbe ve tabiun devirlerinden sonra ortaya çıkmıştır. Çünkü Peygamber devrinde hükümler bizzât kendisinden öğreniliyordu. Ondan sonra ifta ve kaza (yargı) görevini müçtehid sahâbeler yürütüyordu. Sahâbelerden sonra ise Saîd b. Museyyeb, Urve b. Zubeyr, Kadı Şurayh, İbrahim Nehaî, Atâ, Tâvûs, Mücâhid, İkrime gibi tabiun müçtehidleri de aynı yolu takip ettiler. Fıkıh Usûlü Alanındaki İlk Tedvin Bu ilmin kurallarını müstakil bir eser halinde ilk defa tedvin eden 204 yılında vefat eden İmam Şâfiî’dir. İmam Şâfiî, Risale adlı eserini Abdurrahman b. Mehdi’nin isteği üzerine ortaya koymuştur. Ondan sonra Kadı Abdülcebbar (ö. 415) el-Umde’sini, İmamu’l-Haremeyn Abdulmelik b. Muhammed b. Abdillah el-Cuveyni (ö. 478) el-Burhan’ını yazmıştır. Ebû Hamid Muhammed el-Gazalî (ö. 505) el-Mustasfa’sını yazmıştır. Fahruddin Muhammed b. Ömer er-Razi (ö. 606) el-Mahsul’ünü yazmıştır. Seyfuddin el-Amidi (ö. 631) el-Ahkam’ını yazmıştır. Bunlardan sonra da Sıracüddin el-Urmevi (ö. 606) et-Tahsil’ini ve Tacuddin el-Urmevi (ö. 656) de el-Mahsul adlı kitabı yazmıştır. Caferilerden ilk yazılan önemli eserler şunlardır: Seyyid Şerif el-Murteza’nın (ö. 336) Kitabu’z-Zeriet ila Usululi’ş-Şeriet, Tusi’nin (ö. 460) Uddetu’l-Usul’u gelmektedir. Hanefî fukahasından bu alanda yazılan ilk eserler, Ebûbekir Ahmed el-Cessas’ın (ö. 370) el-Usulu, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer edDebûsi’nin (ö. 430) Takvimu’l-Edille adlı eserler. Daha sonra Şemsu’l-Eimme es-Serahsî’nin (ö. 483) de el-Usulu ve Fahru’l-İslâm Ali b. Muhammed el-Pezdevî’nin (ö. 482) el-Usulu yazılmıştır. Mâlikilerden İmam Karrafi (ö. 684) el-Furuku yazmıştır. Hanbelilerden ise İbn Receb gibi bu alanda eser yazan birçok zavat 98 Subhi Salih, Mebahis fi Ulumi’l-Kur’ân, s. 32. er-Risale, s. 78. 100 İbn Hazm, el-Ahkam, 3/321. 101 4/23, 5/3, 17/32, 5/9. 99 27 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bulunmaktadır. FIKIH ve ANLAMI Fıkıh genel anlamda şeriatın amelî yönüdür. Çünkü şeriat Allah Teâlâ’nın kulları için koyduğu bütün hükümlerdir. Fıkıh, lügatta bir şeyi bilip fehm etmek, herhangi bir meselenin ne demek olduğunu anlamak ve olaylara vakıf olmak demektir. Fıkhın tarifi fukaha ıstılahıtnda ise şöyledir: الفقه – او العلم باالحكام الشرعية العملية المكتسبة من أىلتها التفصيلية Anlamı: Kesbi ve amelî olan şer’î hükümleri tafsilatlı delillerle bilmektir.102 Başka bir tanımla herhangi bir kimsenin lehine veya aleyhine olan amelî hükümleri bilmesidir. Yukarıda geçtiği üzere fıkıh ilmi, ulemanın samimi gayretleriyle ve müçtehidlerin Kur’ân ve sünnetten istinbat ettikleri usul üzerine İslâm şeriatına hizmet etmek ve ümmete kolaylık sağlamak amacıyla insanlara amelî ve cüzi hükümlerin yollarını açmaktır. Kur’ân’da fıkıh kelimesi mutlak ilim için değil, ince anlayış ve konuşanın gayesini anlamak manalarında kullanılmıştır.103 Değişik âyetlerde kâfirler için ’‘ ’قالوا يا شعيب ما نفقه كثيرا مما تقول فما لهؤالء اليكاىون يفقهون حديثاDediler ki ey Şuayb! Söyledıklerinin çoğunu anlayamiyoruz.’’ denilmektedir.104 Hadisi şerifte “Allah kimin için hayrı dilerse onu dinde fakih kılar.”105 Yani dinî hükümlerin inceliğini kavrayan bilgin kılar diye buyurulmaktadır. Şu halde fıkıh, bir şeyin hakikatine vakıf olmak ve o şeyi delilleriyle bilmek demektir. Amelî olan bu şer’î hükümlerin kesbi (teorik ve pratik yollarla tafsili delillerden istifade etmek) olması şarttır. Durum böyle olunca Allah’ın veya Peygamberin ahkamını bilmesi veya mukallidin bilgisi, ıstılahta fıkıh sayılmaz ve sahibine de fakih denmez. Çünkü Allah’ın ilmi, zâtına bağlı olan ilim olup o hem hükmü hem de delili bilendir. Peygamberin ilmi ise vahiyden istifade etmiştir, yani kesbi değildir. Mukallidin ilmine gelince o nazari ve içtihadla değil bilakis taklid yoluyla elde edilmiştir. Yukarıdaki tarife misal olarak şu âyeti verebiliriz. “ حرمت عليكم أمهاتكمSizine anneleriniz haram kılınmıştır.”106 tafsili bir delildir. Yani cüzi olup has bir meseleyle alakalıdır. O has mesele de annelerin nikâhı olup muayyen bir hükme delalet eder. O muayyen hüküm de nikâhın hürmetidir. Keza Allah Rasûlü (s.a.v.)’in “amden adam öldürmek kavdı (kısası) gerektirir” sözü cüzi bir delil olup has bir meseleye ilintilidir. O da amden öldürmektir ve onun hükmüne delalet edende kısasın varlığıdır.107 Sahâbe döneminde fıkıh kelimesi ile ilim kasd ediliyordu. Fıkhı ekber tabiri, akaid ve tevhid ilmini kapsar. Mutlak fıkıh ise amelî konuları kapsamaktadır. Fakih, bilen kimse demektir. Çoğulu fukaha olan fakih, müçtehid anlamında kullanılır. Sahâbe ve tabiinden fukaha olarak bilinen zâtlar, mezhep çığırı açmış olanlardır. Bunlar dört halife, Âişe, (r.) Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Mes’ûd, Muâz b. Cebel, Zeyd b. Sabit, Ubeyy b. Ka’b vb. Tabiinden Nafi, Alkame, Saîd b. el-Musayyeb, Zuhrî ve Hasan el-Basrî, Atâ gibi zâtlardır. İslâm âlimleri iki ana kaynak olan Kur’ân-ı Kerîm ve Sünneti Nebevî’de bildirilen Allah’ın mesajını bir bütün olarak anlayıp amel etmek ve sonraki nesillere sağlıklı bir şekilde aktarabilmek için büyük çabalar sarf etmişlerdir. Bu kapsamlı çalışmalar sonucunda tefsir ve hadis ilimlerine dair zengin bir ilim serveti miras bırakmaları bir gerçektir. Temel İslâmî ilimlerden birisi olan bu ilim dalının konusu insanoğlunun fert ve toplum olarak hem dünya hem de ahiret hayatında mutlu olmasını sağlamak için Allah tarafından belirlenen hayat (yaşayış) prensipleridir. Hayatın her karesini kapsayan bu prensipler, başta insanın Allah ile münasebetlerini düzenlediği gibi insanın diğer insanlarla olan ilişkilerini de düzenlemektedir. İşte fıkıh ilmi, insanın doğuşundan ölümüne kadar olan zaman diliminin her safha ve her türlü davranışında Allah rızasını hedefleyen bir hayat tarzıdır. Fıkıh ilminin konusu olan deliller tafsili deliller iken fıkıh usûlü ilminin konusu olan deliller ise icmali delillerdir. Ayrı bir tanımla fıkıh ilminin konusu olan hükümler cüz’i hükümler iken fıkıh usûlünün konusu olan hükümler külli hükümlerdir. Fakih ile âlimin arasındaki fark şöyledir: Fakih şer’î hükümleri delilleriyle çıkaran kimsedir. Âlim ise şer’î hükümleri delilli veya delilsiz bilendir. Durum böyle olunca her fakih âlimdir fakat her âlim fakih olmayabilir. Fıkhın diğer bir adı olan şeriat ise siyasi literatürde İslâmın anayasası olarak bilinmektedir. İslâm Fıkhının Birkaç Devir Geçirerek Oluşması a) Allah Rasûlü (s.a.v.)’in devri: Bu devirde, fıkhın asıl kaynakları olan Kur’ân ve sünnet hâkimdi. 2) Sahâbe devri: Bu devir, ahkamla ilgili âyet ve hadislerin sahâbe tarafından tefsir ve izah edildiği devirdir. 3) Müçtehid imamlar devri: Fıkıh meselelerinin yazılmaya başlanması ve büyük müçtehidlerin ortaya çıktıkları devirdir. Bu devir İslâm fıkhının gelişmesi ve olgunlaşması için altın devirdir. 4) Taklid devri: Bu devir de fıkıh ilmi için duraklama devridir. İslâm Fıkhı Şu Özellikleri Taşımaktadır: 1- Fıkıhta hükümlerin esası vahye dayanır. Kitap ve sünnette açıkça ifade edilen kesin hükümler hiçbir şahıs veya kurumun tasdikine gerek olmaksızın geçerli olup bütün mü’minler için bağlayıcıdır. Fıkhın temelinde kanun koyucu Allah’tır. Beşeri hukuklarda ise kanun koyucu insandır ve her zaman değiştirilebilir. 2- Fıkıhta ittifakla bağlayıcı delil Kur’ân, sünnet, icma ve kıyastır. 3- İslâm fıkhının kapsamı insanın kendisi, toplum ve yaratıcıyla olan münasebetlerini düzenler. Çünkü fıkıh hem dünyevi hem uhrevî niteliğe sahiptir. Fıkıh hem din hem devletir ve kıyamete kadar hüküm sürer. Fıkhın İçerdiği Dinî Hükümler Fıkhın ihtiva ettiği mükelleflere ait söz, fiil, akit, ahlâk ve tasarruflar beş ana unsuru kapsar. a) İbadetlere ait hükümler: Bu da temizlik, namaz, oruç, zekât, adak, kurban, kefâret ve yemim gibi insanla rabbi arasındaki münasebetleri düzenleyen hükümlerdir. Bu hükümlerle ilgili olarak Kur’ân-ı Kerîm’de yaklaşık yüz kırk âyet bulunmaktadır. b) Muamelata ait hükümler: Muamelatla ilgili hükümler birkaç dala ayrılır. Örneğin alışveriş, selem, icare, havale, rehn, kefalet, karz, şirket, şahitlik ve kadılık gibi hükümlere yer verilmektedir. Fertler arasındaki malî ilişkileri düzenleyen ve hak sahibinin hakkını koruyan hükümler bu niteliktedir. Bu hususta da yaklaşık yetmiş âyet bulunmaktadır. c) Ukubata ait hükümler: İçki, hırsızlık, zina, adam öldürme ve kazf gibi cürümlerle suç ve ceza gibi insanların birbirleriyle ve toplumla olan münasebetlerini düzenleyen hükümler. Bu konuda yaklaşık otuz âyet bulunmaktadır. d) Aile hukuku ile ilgili hükümler: Bununla ilgili fıkıhta şu dallar bulunmaktadır. Nikâh, talâk, iddet, nafaka, mehir, neseb, miras ve süt emme gibi esaslara yer verilmiştir. Bu hususta Kur’ân’da yaklaşık yetmiş âyet bulunmaktadır. e) Devlet işleri ile ilgili hükümler: Adaleti hâkim kılarak zulmü engellemek ve hükümleri infaz etmek gibi görevler. Böylece İslâm fıkhının bu hükümleriyle insanların muhtaç oldukları herşeyi kapsadığını görmekteyiz. Fıkhın kapsadığı diğer bir hükümse ceza hukukudur. Bunlar mükellefin işlediği suçlar ve uygulanacak müeyyidelerle ilgilidir. Bundan amaç can, mal, ırz gibi öz değerleri korumak suçlu ile 102 Amidi, el-Ahkam, 1/7. Nisâ, 4/78, Hud, 91. 104 A’raf, 7/179, Hud, 11/91, Tevbe, 9/122. 105 Buhârî, ilim, Müslim, İmare. 106 Nisâ, 4/23. 107 A. Kerim Zeydan, el-Veciz, s. 8-9-10. 103 28 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------mağdur ve toplum arasındaki ilişkileri düzenleyip güveni sağlamaktır. Bu hususta yaklaşık otuz âyet bulunmaktadır. Fıkhın içerdiği usul hukuku ile ilgili yirmi ve iktisadla ilgili de on âyet bulunmaktadır.108 Fıkhın Tedvini İslâm coğrafyasındaki fukaha tarafından İslâm fıkhı tedvin edilerek siyer, cihad, ibadet, muamelat, aile hukuku ve devlet hukuku gibi birçok bölüm ve bablara ayrılmıştır. Bize ulaşan tedvin edilmiş fıkıh kitabı İmam Zeyd b. Ali (ö.122)’nin el-Mecmuu’l-Fıkhîye adlı eserdir. Bu kitab, hadis ve fıkıhtan oluşan birçok bölüm içermektedir. Emevî döneminde ilk tedvin edilen devlet kanunu olarak Halife Ömer b. Abdulaziz’in eseridir. Hatta İslâm âleminde ilk hadis tedvinini gerçekleştiren de odur. Bunu muteakib İmam Mâlik’in (ö.179) Muvatta’sı gelmektedir. İlk te’lif edilen fıkıh kitabları sırasıyle İmam Muhammed b. Hasan el-Şeyban’nin (ö.189) es-Siyer adlı meşhur eseridir. Bu eser te’lif edilen eski kitapların en genişi ve kapsayıcı olan bir eser olup İslâm devleti hukukunu konu alan imtiyazlı bir fıkıh kitabıdır. Bunun gibi devlet hukukunu içine alan çok ehemiyetli ve eski döneme ait İmam Ebi Yusuf’un te’lif ettiği el-Harrac adlı kitabıdır. Bu kitabı Abbasi Halifesi Harun Reşid devletin resmi kanunu kılmıştır. Bunun peşinde İmam Şâfiî’nin (ö.204) cedid mezhebini oluşturan el-Umm adlı kitab gelmektedir. Fıkıh konusunda te’lif edilen diğer kitaplar Ebi Ya’la’nın ve Maverdi’nin el-Ahkamu’s-Sultaniye adlı eserleridir. 109 İslâm Fıkhının Gayesi ve Özellikleri Fıkhın gayesi, insanın Allah Teâlâ’ya imâna sımsıkı bağlı olması ve İslâm inancıyla birebir alakalı olmasıdır. Çünkü Allah Teâlâ’ya sağlam imân, kişiyi dinî hükümlere bağlanma ve bu hükümleri uygulama hususunda daha çok istekli hale getirir. Kur’ân-ı Kerîm’de fıkhın imânla olan bağını beyan eden birçok âyet bulunmaktadır. Örnek olarak şu âyetleri verebiliriz: يَااَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا اِ َذا ق ْمت ْم اِلَى الصَّلو ِة فَا ْغ ِسلوا وجواَك ْم “ َواَ ْي ِديَك ْم اِلَى ْال َم َرافِقِ َوا ْم َسحوا بِرؤ ِسك ْم َواَرْ جلَك ْم اِلَى ْال َك ْعبَي ِْنEy imân edenler! Namaza durmak istediğiniz zaman yüzlerinizi dirseklere kadar ellerinizi yıkayın…”110 َ“ اَلَّذينَ يقيمونَ الصَّلوةَ َويؤْ تونَ ال َّزكوةَ َوا ْم ِب ْاال ِخ َر ِة ا ْم يوقِنونO mü’minler ki namazı kılar, zekâtı verirler ve ahirete de kesin olarak imân ederler.”111 َهللا َو َذروا َما َب ِق َى مِنَ الرِّبوا اِنْ ك ْنت ْم مؤْ مِنين َ ّ “ َيا اَيُّ َها الَّذينَ ا َمنوا اتَّقواEy imân edenler! Allah’tan korkun, eğer inanıyorsanız faizden geri kalan kısmı bırakın.”112 Burada Allah (c.c.) fıkıh hükümlerinin imânla olan bağını vurgulamak istemiştir. İslâm fıkhının zorluğu kaldırıp yerine kolaylığı yerleştirme konusunda büyük bir fonksiyon üstlendiğini görmekteyiz. İslâm dini kolaylığı tercih eden bir nizam olduğuna şahit olarak şu âyet yeterlidir: ٍّين ِمنْ َح َرج ِ “ َو َما َج َع َ َعلَيْك ْم فِى الدAllah dinde size bir güçlük yüklemedi.”113 İslâm fıkhının kolaylaştırdığı dinî meselelere örnek olarak şunları verilebilir. Meselâ seferde dört rekâtlı namazların kısaltılması, orucun bozulabilmasi, mest üzerine mesh müddetinin uzatılması, Cuma ve bayram namazlarının sakıt olması, hasta için oturarak namaz kılabilmesi ve zaruret halinde su yerine teyyemmümün yapılabilmesi, ikrah ve baskıyla vaki olan boşama ve irtidadın geçersiz sayılması gibi daha birçok kolaylık sayılabilir. İLİM Tanımı: İlim, vakıaya uygun olan kesin bilgidir. Başka bir ta’rifte ise “ صفة تتجلى بها المذكور لمن قامت اى بهAklın ve duyuların mevzuuna giren herşeyin tanınmasını sağlayan bir sıfattır.” 114 Curcanî de ilmi şöyle tarif etmiştir: “ صفة توجب تمييزا بين معانى ال يحتم ضلهİlim, zıddına ihtimal verilmeyecek şekilde manaları birbirinden ayırt etme sıfatıdır.” Hukemaya göre ilim, bir şeyin zihinde şekillenmesidir. İlmin karşıtı cehalettir. Cenab-ı Allah’ın sıfatlarından biri de ilimdir. Yüce Allah dinde derin bilgi sahibi olmayı öğütlemiştir. Bu konuda şöyle buyurmuştur: ّين ِ َو َما َكانَ ْالمؤْ ِمنونَ لِيَ ْنفِروا كَافَّةً فَلَوْ َال نَفَ َر ِمنْ ك ِّ فِرْ قَ ٍة ِم ْنه ْم طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهوا فِي الد َ“ َولِي ْن ِذروا قَوْ َمه ْم اِ َذا َر َجعوا اِلَ ْي ِه ْم لَ َعلَّه ْم يَحْ َذرونMü’minlerin hepsinin toptan sefere çıkmaları doğru değildir. Onların her kesiminden bir grup dinî konularda geniş bilgi elde etmek ve halkını savaştan döndüklerinde ikaz etmek için geride kalmalıdır. Umulur ki sakınırlar.”115 Peygamberimiz (s.a.v) “İlim öğrenmek her mü’min erkek ve kadının üzerine farzdır.”116 buyurmuştur. Allah Rasûlü (s.a.v.) ilmi şöyle tarif etmiştir. “İlim, İslâm’ın hayatı ve imânın direğidir. Kim ki ilim öğrenirse Allah (c.c.) ecrini tamamlar. Kim ki öğrenir ve amel ederse Allah ona bilmediğini öğretir.”117 Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: “İlim hazinedir. Onun anahtarı da soru sormaktır. Öyle ise sorun, Allah’ın rahmeti üzerinize olsun. Çünkü bu hususta dört kimse ecir alır. Soran, öğreten, dinleyen ve onlara muhabbet besleyen.”118 İlim, hakkı elde etmek için tahsil edilirse ilim olur. Yoksa ilim zulüm olur. Sihir, büyü, kehanet, falcılık, bid’at ve hurafecilik ilmi gibi ilimleri elde etmek haram ve bu ilimlerle insanları tevhidî çizgiden uzaklaştırmakta küfürdür. İslâm’ın ilme verdiği önemi hiçbir millet vermemiştir. Kur’ân gerek ilim gerekse aynı kökte gelen akıl, fikir ve zikir gibi diğer kelimeleri yaklaşık bin defa zikretmiştir. Küfür ve şirkin ana kaynağı cehalettir. Bu nedenle Allah Teâlâ, Peygamberimize hitaben “Sakın ha cahillerden olma!”119 buyurmuştur. “Kulları içerisinde Allah’tan ancak âlimler korkar.”120 Keza Kur’ân-ı Kerîm’de bilenlerle bilmeyenlerin bir olmayacağı açıkça ifade edilmiştir. “Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”121 Allah Rasûlü (s.a.v.) ilmi ve âlimleri överek şöyle buyurmuştur: “Kim ilim tahsil etmek için evinden veya yurdundan çıkarsa geri dönünceye kadar Allah yolundadır.”122 “Âlimler yeryüzünün kandilleri, peygamberlerin halifeleridirler. Onlar benim ve diğer peygamberlerin varisleridirler.”123 İlim dünya ve ahret saadetin anahtarıdır. İlim, amellerin en faziletlisidir. İlim, dünyada insanların ekonomik, sosyal, dinî ve dünyevi bütün durumlarını düzenleyici ve insanları birleştirici tek etkendir. Helak edici nefsi ahlâksızlıklardan temizler, insanlara yol göstererek iki cihan saadetine kavuşturur. İlim, Allah Teâlâ’nın kemal sıfatıdır. Âlim ise topluma doğru yolu gösterici olması bakımından ilâhî emirlere muhatap olan peygamberlerin varisleridirler. Genel Bilgi 108 A. Kerim Zeydan, el-Veciz, s. 156. A. Kerim Zeydan, el-Medhal, s. 416. 110 Maide, 5/6. 111 Neml, 27/3. 112 Bakara, 2/278. 113 Hac, 22/78. 114 Teftazani, Şerhu’l-Akaid, s. 25. 115 Tevbe, 9/122. 116 Ahmed b. Hanbel, Taberânî. 117 Suyutî, el-Durru’l-Mensur, 1/373. 118 Ebû Nuaym, Hilye, 3/363. 119 En’am, 6/35. 120 Fatır, 35/28. 121 Zümer, 39/9. 122 Tirmizî, İlim. 123 Keşfu’l-Hafa. 109 29 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İlim ehli, ilmini gizleyemez. Allah Rasûlü (s. a. v): “Bildiği bir şey kendisine sorulup da onu gizleyen kimseyi, Allah, kıyamet gününde ateşten bir gem ile gemleyecektir”124 buyurmuştur. Abdullah b. Amr’den gelen bir rivâyette Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah Teâlâ insanların göğsünden ilmi almaz. Ancak ilmi âlimlerin alınmasıyla (vefatıyla) alır. Öyle bir gün gelecek ki yeryüzünde hiçbir âlim kalmayacaktır. O zaman insanlar kendilerine cahil reisler edinecekler ve onlara sorular soracaklar onlarda ilimsiz fetva vereceklerdir. Hem onlar delalete düşecek hem de başkalarını delalete düşüreceklerdir.”125 Âlimler sahip oldukları ilmi başkalarına aktarmak mecburiyetindedirler. Münazara ve münakaşa da muhaliflerini yenmek için veya nefsini tatmin etmek için, ilim tahsil etmek tahrimen mekruhtur. İmam Mâlik b. Enes: “Bu ilim dindir, kimden öğreneceğinize dikkat ediniz” der. İLMİN GENEL KISIMLARI İlim Kadim ve Hadis Olmak Üzere İki Kısma Ayrılır: a) Kadim ilim: Bu Allah’ın zâtı ile ilgili ilimdir ki yaratılmış olanın bilgisine benzemez. b) Hadis ilim: Hadis ilim, insanların iradesiyle elde edilen ilimdir. Hadis ilim ancak şu vasıtalarla elde edilebilir. 1- Duyular: Bunlar da işitme, görme, koklama, tatma ve dokunmadır. 2- Doğru haber: Doğru haber, peygamberlerin Allah’tan getirmiş oldukları haber ve gösterdikleri mucizeler ile doğruluğu te’yid olunmuş haberdir. 3-Akıl: Bu da bilgi edinme yollarından biridir. Bir şey akıl vasıtasıyla bilinirse buna “istidlali” ilim denir. Şâyet hiç düşünülmeden bilinirse buna da “bedihi” ilim denir. Akıl vasıtasıyla meydana gelen ilim de altı kısımdır: a) Zaruri ilim: Zaruri ilim, fazla düşünmeye gerek kalmadan ve delile başvurmadan, kendiliğinde meydana gelen bilgidir. Örneğin kişinin kendi varlığını, açlık ve susuzluğunu, sevinç ve üzüntüsünü bilmesi gibi değişik hallerini hisedip kesin bir şekilde bilmesidir. b) Fıtri ilim: Aklın çok kolay bir kıyasla verdiği hükümdür. Örneğin çocuğun süt emmeyi, balığın yüzmeyi ve kuşun uçmayı doğrudan öğrenmesi gibi. c) Tecrübelerle bilinen ilim: Meselâ havanın bulutlu olmasının yağmura delalet etmesi ve yükselen dumanın ateşe delalet etmesi gibi. d) Mütevatirlar: Mütevatir ilim, defalarca işitilen haberlerdir. e) Nazari ve istidlali ilim: Nazari ilim, bakmak ve görmekle meydana geldiği gibi araştırma ve mukayese yolu ile de bilinen bir ilimdir. f) Kesbi ilim: Kesbi ilim, meslek ve sanat gibi kulun kendi gayret ve iradesiyla meydana getirdiği bilgidir. İlim, Farz-ı Ayn ve Farz-ı Kifaye Olmak Üzere İkiye Ayrılır: a) Farz-ı ayn olan ilim: Bu ilmi her Müslümanın öğrenmesi farzdır. Örneğin ibadet, haram, helâl, emir ve yasakla ilgili ilimler. b) Farz-ı kifaye olan ilim: Bu tür ilimler, ümmetin tümüne farz olmayıp her dalda bir kısım insanın öğrenmesiyle, farziyeti, diğerlerinin üzerinden kalkar. Kura'n-ı Kerîm ve hadis ilmi, usul-i fıkıh, Arapça'nın gerekli ilimleri, tıp ve mühendislik ilmleri gibi ilimlerin öğrenilmesi farz-ı kifayedir.126 Müslümanın ilim öğrenmesi farz olduğu gibi, onunla amel etmesi de farzdır. Allah Resûlü (s.a.v.): “Bir kimse bildikleriyle amel ederse, Allah (c.c.) da o kişiye bilmediklerini öğretir”127 buyurmuştur. CEHALET İlmin ziddi olan cehaletin tanımı: Cehalet, ilmin karşısında olmak, bilmemek, gerçeği görmemek gibi manalara gelmektedir. İlim, hayırlı ve faydalı olan herşeyin anahtarı olduğu gibi cehalet de kötü ve zararlı olan herşeyin anahtarıdır. İlim sahibi faziletli, yüce kişi sayılırken cahil insanlarda bilgiye karşı daima aşağılanan kişiler olarak bilinirler. Kur’ân-ı Kerîm inkârcı, sapık, gafil ve bozguncuları cahil kişiler olarak zikretmektedir. (51/11) Yine cahillerden sakınmak için “Af yolunu tut, bağışla, maruf olan şeyleri emret, cahillerden yüz çevir.”128 buyurulur. Cahil insanlar körler gibidirler. “Hiç bilenle bilmeyen bir olur mu?”129 “Aynen görenle görmeyen bir olmadığı gibi.” Cahil kişiler kendini olduğundan büyük görme hastalığına tutuldukları için faziletli, doğru ve ilim adamlarından kaçıp onlara düşmanlık beslerler. Cahil herşeyin dış yüzünü görür. Onun için Hz. İsa (s. a.): “Cahil yaşayan ölüdür. Ben ölüleri dirilttim fakat cahilleri diriltemedim” buyurmuştur. İmam Şâfiî şöyle diyor: “Ben hangi cahille tartıştıysam o beni yenmiştir.” Halk arasında “akıllının düşmanlığı cahilin dostluğundan daha hayırlıdır” denilmektedir. Eskiden suç işleyen âlime verilen en büyük ceza cahillerle birlikte hapsetmekti. “Cahile para verin, ama yüz vermeyin” deyimi yerinde bir sözdür. Cahil olan bir kimse Allah’ı gereği gibi tanıyamaz. Yaptığı amellerde ilâhî hükümlere değil de heva ve hevesine uyması, beşerin koyduğu emir ve yasaklara, siyasi sistem ve düşüncelere inandığı içindir. “Onlar hala cahiliye devri hükmünü mü istiyorlar?”130 buyurulur. İslâm’ın hâkim olmadığı ortamlar cahiliye ortamlarıdır. Çünkü cahiliye insanları, Allah’ın varlığını kabul etmekle beraber putlara taparlardı. Cahiller, günümüzde olduğu gibi canlı ve cansız sahte ilâhlara inanarak derler ki: “Allah katında bize şefaatçi olacaklarına inanarak, biz onlara ancak bizi daha çok Allah’a yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz.”131 Cahili toplum kumar, içki, faiz, fuhuş, tefecilik, asabiyet ve zulümün reva görüldüğü toplumdur. Cahiliye, insan iradesinin dışında insanı insana ve topluma köle yapan bir sistem olup, insanları Allah’a ibadetten uzaklaştırıp, herhangi bir adla anılan beşeri sisteme itaate zorlayan yönetimin adıdır. Kısaca cahiliye Allah’ın hükmünden başka hüküm arayan ve Allah’ın hükmünden başka hükme rıza gösterenlerin sistem biçimidir. GÜNAHLAR Günah: Allah’ın buyruklarına aykırı düşen, dinde suç sayılan davranışlar. İslâm şeriatının ve temiz insan fıtratının yapılmamasını emrettiği hususlardır. Arapça’da günah kelimesinin karşılığı olarak, ism, zenb, isyan ve cürm kelimeleri kullanılır. Arapça’da ism, Türkçe’de günah kavramının karşılığıdır. Zenb (cürm): İnsanın, Allah’ın rızasını kazanmasını engelleyen bir davranıştır. İsyan ise Allah’a itaat etmemek demektir.132 Yahudi ve Hıristiyanlar dinlerinin birçok esası bozdukları gibi günah kavramını da kendi emel ve arzularına uygun olarak değiştirmişlerdir. Yahudiler, Allah’ın seçilmiş kulları oldukları inancıyla, kendi ırklarından olmayan insanlara yaptıkları kötülükleri mubah kabul ederler ve Yahudi olmayan kimselere faizli para vermenin caiz olduğuna inanırlar. Hıristiyanlar ise Âdem (a.s.)’ın işlediği ilk günahtan dolayı bütün insanların günahkâr doğduğuna; Hz. İsa (a.s.)’ın kendini feda ederek insanların günahlarını temizlediğine inanırlar. İsa (a.s.)’ın ölümü temsil eden vaftiz ayini ile çocukların günahlarından temizlendiğini kabul ederler. Böylece bağışlama yetkisini Allah’tan alarak papazlara verirler. İlk defa 1215 yılında günah çıkarma kararı alınmıştır. İslâm bir ırk ve sınıfın imtiyazını, insanların günahlı doğduklarını, günahın şahıslar tarafından affedilebileceğini kabul etmez. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Doğan her çocuk İslâm fıtratı üzerine doğar. Sonra anası babası onu Yahudi, Hıristiyan veya Mecusi 124 Ebû Dâvûd. Buhârî, Müslim, Tirmizî. 126 el-Mecmu, 1/26. 127 Keşfu’l-Hafa, 2/265. 128 A’raf 7/199. 129 Zümer 39/9. 130 Maide 7/50. 131 Zümer 39/3. 132 Curcanî, et-Tarifat. 125 30 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------yapar.”133 Her bir günahın içinde küfre gidecek bir yol vardır. Günah istiğfar (tövbe) ile hemen yok edilmezse kalbi kötülüğe sürükler ve onu Allah’ın itaatından çıkmış bir kalp haline getirir. Günah, amel konusunda düşünceden pratiğe geçmemişse cezası olmaz. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Allah Teâlâ ümmetimi, nefislerinde yapmayı arzuladıkları şeyleri yapmadıkları ve konuşmadıkları müddetçe, affetti.”134 buyurmuştur. Sorumluluk ve ceza açısından günahlar Kebair (büyük) ve Seğair (küçük) diye iki kısma ayrılır. Büyük Günahlar Kebair denilen büyük günahlar: Allah’ı tanımaya engel olan ve yapılması halinde şer’î ceza gereken büyük suçlar ve davranışlar demektir. Bir başka tabirle, Allah Teâlâ’nın işleyeni cehennem azabıyla tehdit ettiği büyük suç ve davranışlardır. Bir başka görüşe göre, Allah’ın yasakladığı herşey büyük bir günahtır. Büyük günahların sayısı rivâyet edilen hadislere göre üç, yedi, dokuz, yetmiş, iki yüz olarak tespit edilmiştir.135 Ehli sünnetin inancına göre büyük günah işleyen kimse bu günahın haram oluşunu inkâr etmediği sürece günahkâr mü’min sayılır, fakat fasık olur. Eğer ölmeden tövbe ederse Allah’ın af kapısı açıktır.136 Ancak işlediği günahı helâl sayarak işlerse o zaman kâfir olur. Büyük Günahlardan Bazıları Şunlardır: 1. Allah Teâlâ’ya şirk koşmak. 2. Haksız yere adam öldürmek. 3. Sihir ve büyü yapmak. 4. Ana-babaya asi olmak. 5. Bile bile yalan söylemek. 6. Yalan yere şahitlik yapmak. 7. Yalan yere yemin etmek. 8. Savaştan kaçmak. 9. Faiz yemek. 10. Zina etmek 11. Hırsızlık yapmak. 12. İffetli kadınlara zina iftirasında bulunmak. 13. Koğuculuk yapmak. 14. Yetim malı yemek. 15. İçki içmek. 16. Gıybet yapmak. 17. Haram yemek. 18. Hileli alışveriş yapmak. 19. Zulmetmek. 20. Ailenin ve Müslümanların sırrını ifşa etmek.137 Küçük Günahlar Seğair denilen küçük günahlar: Dünyada cezayı, ahirette de azabı gerektirmeyen küçük suçlardır. Devamlı işlendiğinde küçük günah olmaktan çıkar. Büyük günah istiğfarla, (tövbeyle) küçük günah ise ikrarla (kabullenmekle) af edilebilir. Ancak küçük günahlar Allah’tan korkulmaz, hafife alınır, önemsenmez, haya edilmez ve devamlı olarak yapılırsa büyük günah hükmüne girerler. Günahlardan sakınmak, farzları yapmaktan önce gelir. Önce kalp günahtan temizlenir, sonra farzları yapmakla süslenir. ELFAZ-I KÜFÜR Küfür, lügatta örtmek, kapatmak, nankörlük etmek demektir. Istılah olarak küfür imânın zıddı yani imânsızlıktır. Başka bir deyişle Allah’ın varlığını ve birliğini, peygamberliği, Muhammed (s.a.v.)’in Allah katından getirdiği kesin olarak belli olan şeyleri inkâr etmektir. Küfür kalben olabildiği gibi söz ve davranışla da olabilir. Zorlamayla imân geçerli olmadığı gibi ikrah ile meydana gelen küfür de geçerli olmaz. Bu konu, tehdit ile boşama bahsinde daha geniş izah edilmiştir. Küfür Üç Kısımdır: a) Cehlî Küfür: Cehalet ve bilgisizlik sebebiyle inkâr etmek ve inanmamaktır. b) İnadî Küfür: Kişinin, Allah Teâlâ’nın varlığını, herşeyi yoktan yarattığını bildiği halde kibir, gurur, makâm ve mevkinin elden gideceği, itibarının yok olacağı veya kınanma, ayıplanma endişesiyle inkâr etmesidir. c) Hükmî Küfür: İmân edilmesi gereken İslâmî esasları hafife almak ve küçümsemektir. Kişiyi Hükmen Küfre Düşüren Bazı Haller Şunlardır: 1- Haramı helâl saymak. 2- Helâlı haram saymak. 3- Kur’ân hükümlerini yalanlamak. 4- Mütevatir hadisleri kabul etmemek. 5- İslâm’la ve dinî hükümlerle alay etmek, hafife almak. 6- Allah’ın rahmetinden ümit kesmek. 7- Allah’ın azabından emin olmak. 8- Gaipten haber vermek ve verilen gaybi habere inanmak ve tasdik etmek. 9- Kur’ân ve sünnetin zâhirî manalarını reddedip batıni manaları olduğunu kabul etmek. 10- Beşerî sistemlerin ilâhî sistemden üstün olduğunu iddia etmek. 11- İslâmî hükümlerin çağdışı kaldıklarını iddia etmek. 12- Öbür dünyadan başı kanlı gelen kimse var mı? gibi sözlerle ahiretin var olduğundan şüpheye düşmek. 13- Dua ederek ölülerden bir şey istemek, kabirleri tapınak yapmak. 14- Onlara benzemek için zünnar ve şapka gibi gayr-i müslimlerin dinî simgeleri olan özel giysilerini kullanmak. Bu alâmetler her asra ve bölgeye göre değişebilir. Buradaki temel espiri İslâm’ın dışındaki dinleri benimsemektir. 15- Allah’ın kitabına rağmen halkı beşeri sistemle yönetmek veya o sistemi meşru görüp onunla yönetilmeye rıza göstermek gibi küfrü gerektiren birçok söz ve davranış vardır. 133 Buhârî, Müslim. Buhârî. 135 Tâhâvî, Şerhu’l-Akaid, s. 295. 136 Nisâ, 4/31-48-116, Zümer, 39/52. 137 Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvûd. 134 31 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İSLÂM Tanımı: İslâm teslim olmak, itaat etmek, bağlanmak, boyun eğmek, selâmette olmak, sulh, huzur, güvenlik ve eman gibi manalara gelir. İslâm’ı kabul eden, kendi iradesini Allah ve Rasûlü’nün iradesine tabi kılan kimseye “Müslim” veya “Müslüman” denir. Ayrıca İslâm kelimesi ve türevleri genel olarak tüm semavî dinler için kullanılmıştır. Çünkü vahyin kaynağı tekdir. O kaynakta yüce Allah’tır. ال لَه َربُّه َ َاِ ْذ ق 138 ) َال اَ ْسلَ ْمت لِرَبِّ ْال َعالَمين َ َ“ اَ ْسلِ ْم قBir zaman rabbi ona: “İslâm ol” dediğinde, (İbrahim) “âlemlerin rabbi olan Allah’a teslim oldum demişti.” Kur’ân-ı Kerîm’de belirtildiği gibi tüm Peygamberler, ümmet ve evlatlarına şu ortak vasiyette bulunmuşlardır: “Sadece Müslüman olarak ölünüz.” İslâm diğer dinler gibi belirli bölgelere ve asırlarla sınırlı olmayıp cihan şumül, bütün yeryüzü halklarının kıyamete kadar olan ihtiyaçları dikkate alınarak indirilmiştir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Bana beş özellik verilmiştir” diye buyurur. a) Bir aylık mesafedeki düşmanın kalbine korku salmakla yardım olundum. b) Yeryüzü bana mescit ve temiz kılındı, bu ümmetim için de geçerlidir. c) Bana ve ümmetime ganimetler helâl kılındı. d) Önceki peygamberler belli bir kavme gönderilirken, ben bütün insanlara gönderildim. e) Bana şefaat makâmı verildi.139 İslâm’ın Getirdiği Bazı Güzellikler: İslâm, can, mal, akıl, din ve nesli teminat altına almıştır. İslâm, ırk, renk, dil, servet ve bölge farkı gözetmeksizin insana insanlık değeri vermiş ve üstünlüğün ancak imân, takva ve güzel ahlâkta olduğunu belirtmiştir. İslâm, zulmü, adaletsizliği, tefeciliği, insanları sınıflandırmayı, ırkçılığı ve bölgeciliği yasaklamıştır. İslâm, kullara kul olmayı reddedip yerine yaratıcıya kul olmayı emreder. İslâm beden, ruh ve çevre temizliğine önem vermiştir. İslâm, dünya ve ahiret arasında bir denge kurarak her ikisi için çalışmayı emretmiştir. İslâm, devamlı güzel ahlâkı, ana babaya itaati, akraba hakkını gözetmeyi, büyüklere saygıyı ve küçüklere de merhameti emreder. İslâm kendi aleyhimize olsa bile doğru olmayı, ticari hayatımızda dürüst olup haktan ayrılmamayı emretmiştir. İslâm, cahiliyedeki Arapların kabul edilemez içtimai hayatlarındaki bazı kötülükleri köklü bir şekilde değiştirip yerine yeni esaslar getirerek içinde bulundukları yıkıcı ahlâklarının yerine daha hayırlı ve kalıcı bir nizam getirmiştir. İslâm açık ve kuvvetli bir tarzda kabile asabiyetinin kökünü kesip onun tüm şerrini izale etmiştir. İslâm, onlara “onu (ırkçılığı) bırakın, o kokuşmuş bir leştir” demiştir. İslâm, kabileler arası savaşları sona erdirmiştir. İslâm, Araplardaki erkeğin önemini artırıp kadını küçük düşürme gibi tutum ve davranışları sona erdirmiştir. İslâm, insanlara kendi aralarında adaletli olup mazluma taraf olmayı önermiştir. İslâm, Arapların en vahim geleneklerinden olan “kızları diri olarak toprağa gömmeyi” şiddetle rededip yasaklamıştır. İslâm, iki kız kardeşle birlikte evlenmeyi, şığar nikâhı ve övey anneyle evlenme gibi Araplarda yaygın olan bazı nikâh çeşitlerini kaldırıp yalnız günümüzde meşru olan nikâhla sınırlandırmıştır. İslâm, daha önceden Arapların günlük hayatlarına girmiş ve vazgeçilmez bir hal alan kölelik sistemini tedrici olarak kaldırmayı göndemine alıp kölelik sebebini yalnız savaşla sınırlandırmıştır. İslâm, bunun gibi birçok kötü ahlâk ve alışkanlığı kaldırıp yerine adil, insan hak ve hukukuna uygun bir nizam getirmiştir. İslâm, Arapların evlat edinme, nesepleriyle övünme ve yeminleşip birbirlerinden miras almak gibi daha birçok kötü adeti ortadan kaldırmıştır. Bununla beraber ahde vefa, doğru sözlu olma, komşu hakkına saygı, şecaat ve sehavet gibi Arapların bazı insani olan güzel geleneklerini sabit bırakıp aynen devam ettirmiştir. Sonuç olarak İslâm, cahiliye Araplarının güzel olan adetlerini sabit bırakıp kötü olanlarını da ilga etmiştir.140 Müslüman Olmanın Şartı Altıdır: شروط اال سالم ستة بال اشتباه عق وبلوغ وعدم اكراه والنطق بشهاىتين و الولى والترتيب اعلم فاعلما “İslâmın şartı altıdır. Bunlar aşağıda sırasıyla belirtilmiştir: 1) Akıllı olmak: Deli olan bir kimse İslâmiyetten sorumlu değildir. 2) Buluğ çağına ermiş olmak: Çocuk İslâmiyetten sorumlu değildir. 3) İstekli olmak: Baskı olmadan İslâmiyeti kabul etmek. 4) Velâyet: İmân konusunda başkasına bağlı olmamak, bağımsız olmak. 5) Şehadet getirmek: Yukarıdaki şartlar oluşunca sözlü olarak şehadet kelimesini dille söyleyip kalben tasdik etmek. 6) Tertib: Yani kişinin sırasıyla bu şartlara haiz olması demektir. İslâm’ın Rüknü Beştir: 1) Şehadet getirmek. 2) Günde beş vakit namaz kılmak. 3) Senede bir ay oruç tutmak. 4) Varsa malın zekâtını vermek. 5) Şartlar uygunsa hac yapmak. Şart ve Rüknün Tanımı: الشرط ما يتوقف عليه صحة المشروط واو خارج من المشروط “Şart, bir müsebbebin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla birlikte, onun yapısından bir parça teşkil etmeyen iş ve vasıf demektir.” Örneğin namaz için abdest, setri avret ve istikbali kıble gibi şartlardan birisi bulunmayınca namazın geçerli olduğu söylenemez. Bunlar namaz için birer şart oldukları halde namazdan birer cüz’ değildirler. Yani bu şartlar bulunmadan namaz kılınmaz. Meselâ nikâh için şahitler de böyledir. Şahitsiz nikâh kıyılsa de geçerli değildir. الركن ما يتوقف عليه صحة الشئ ولكن او ىاخ في الشئ Rükün ise bir müsebbebin varlığı kendi varlığına bağlı olan ve onun yapısından bir parça teşkil eden şeydir.”141 Örneğin namaz için kıyam, kıraat, secde ve teşehhüd gibi rükünler namazın sıhhatı bunlara bağlı olmakla beraber her biri namazın birer parçası durumundadır. Durum böyle olunca yukarıda sıralanan maddeler, kişinin İslâmiyeti için rükün değil birer şarttırlar. Çünkü akıllı veya baliğ olmak İslâm’ın dışında olan İslâm’ın birer öncü şartlarıdır. Her defa da İslâmın şartları diye sıralanan ve okutulan esaslar (sevm, salât, hac, zekât ve kelimeyi şehadet) bunlar şart niteliğine haiz olamazlar, ancak rükün olarak kabul edilmiştirler. Allah Rasûlü (s.a.v.) : “ بنى االسالم على خمİslâm beş esas üzerine kurulmuştur,” buyurur. İslâm beş şarta bağlıdır dememesi bunun delilidir. İslâm’ın Rükünleri Beştir: 138 Bakara, 2/131. Buhârî, Salât. 140 A. Kerim Zeydan, el-Medhal. 141 Curcanî, et-Tarifat. 139 32 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------a) Kelime-i şehadet: Allah’tan başka ilâh olmadığına, Hz. Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğuna şehadet etmek demektir. Bunu söylerken kalple tasdik de şarttır. b) Namaz kılmak: Dinimizin direği olan namaz, akıllı olan ve buluğ çağına eren her Müslüman kadın ve erkeğe farz-ı ayındır. Farz olan namazlar günde beş vakittir. Sabah iki, öğle dört, ikindi dört, akşam üç, yatsı dört rekât olarak farz kılınmıştır. Namazı inkâr etmek küfrü gerektirir; terk etmek ise büyük günahtır. Namaz beş vakit olarak hicretten önce M. 620 yılında miraçta farz kılınmıştır. Namaz, kelime-i şehadetten sonra İslâm’ın en mühim esaslarındandır. Namaz, fıkıh kitaplarında beyan edildiği gibi muayyen şartlar dahilinde tekbirle başlanıp selâm ile sona eren hususi söz ve fiillerden ibarettir. c) Zekât vermek: İslâm’ın beş esaslarından biri de zengin olan kimsenin zekât vermesidir. İslâm’a göre zekât fakirin, zenginin malı üzerindeki hakkıdır. Zekât sosyal yardımlaşmadır. Zekât hicretin 2. yılında (m. 623) farz kılınmıştır. d) Oruç tutmak: Oruç, bedenî ibadet olup nefsi terbiye konusunda en büyük ameldir. Oruç her yıl Ramazan ayında tutulur. Oruç hicretin 2. yılında (m. 623) da farz kılınmıştır. Oruç mükellefin imsaktan akşama kadar yemeden içmeden, cinsi ilişkiden ve her türlü menhiyattan kendini alıkoymasıdır. e) Hac yapmak: Hac, dinen zengin sayılan ve sıhhatlı olan her Müslümana farzdır. Hac ibadeti, Arafat’a çıkmak, Muzdelife’de gecelemek, şeytanı taşlamak, Beyt’i tavaf etmek, Safa ile Merve arasında say yapmak ve başını traş etmekten ibaret olan bir ibadettir. Zikredilen bu nusukların ihramlı olarak yapılması şarttır. Hac hicretin 6. yılında (m. 628) farz kılınmıştır. Bu esasların genişçe açıklaması ibadet bölümünde izah edilecektir. İMÂN-İSLÂM İLİŞKİSİ İmân ile İslâm ehl-i sünnetin cumhuruna göre aynı şeylerdir. Zâhirî ulemasına göre ise ayrı ayrı değerlerdir. Ehl-i sünnete göre “imân” Aziz ve Celil olan Allah’ın, haber verdiği emir ve yasaklarını tasdik etmekten ibarettir. “İslâm” ise O’nun ulûhiyetine boyun eğip itaat etmekten ibarettir. O halde taşıdıkları hüküm bakımından imân İslâm’dan ayrılmaz bir bütündür. َض َاللَتِ ِه ْم اِنْ ت ْس ِمع اِ َّال َمنْ يؤْ ِمن ِبايَاتِنَا فَه ْم م ْسلِمون َ ْ“ َو َما اَ ْنتَ ِبهَا ِى ْالع ْم ِى َعنSen körleri sapıklıklarından çevirip doğru yola getirecek değilsin. Ancak âyetlerimize inanıp da Müslüman olanlara duyurabilirsin.”142 Ahmed b. Hanbel’in Musned’inde geçen bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) imân ile İslâm’ı şöyle tarif etmiştir: “İslâm dışta ve görünürde imân ise içte ve kalpte olandır.” İmân ile İslâm kimi zaman ayrı ayrı anlamlarda kullanılmış ise de taşıdıkları özellikler aynıdır.143 İKİNCİ BÖLÜM AKAİD Akaid, akd kökünden türetilmiş olan akide kelimesinin çoğuludur. Akide, sözlükte gönülden bağlanılan, düğüm atmışçasına sağlam bir şekilde inanılan şey demektir. Dinî literatürde akide, sözleşme, akitleşme ve inanılması zorunlu olan ilke (imân esasları olan amentuya inanmak), akidenin çoğulu olan akaid kelimesi ise İslâm dininde inanılması farz olan hususlar, imân esasları, dinin temel kural ve hükümleri anlamına gelmektedir. Akaid, Müslümanın inanıp bağlanması gereken şeylerdir. Müslüman ibadetini, amelini, ferdi ve toplumsal hareketlerini bu esaslar üzerine bina eder. Saadet asrında tedvin edilmiş herhangi bir İslâmî ilim olmadığı gibi akait ilmi de o dönemde tedvin edilmemişti. Çünkü diğer alanlarda olduğu gibi imân esasları (akaid) alanında da bir müşkülle karşılaşan sahâbe henüz hayatta olan vahyin kaynağı Peygamber (s.a.v.)’e başvurarak sualin cevabına kavuşuyordu. Akaid İlminin Doğuşu Akaid ilmi ile ilgili ilk fikir hareketlerin Allah Rasûlü (s.a.v.)’in vefatından sonra başladığını ve hicrî 1. asrı içine aldığını söylememiz mümkündür. Bilindiği üzere Allah Rasûlü’nün vefatını müteakip Müslümanlar halife meselesi ile karşılaşmış ve bu mevzuda ihtilafa düşmüşlerdir. Hulefa-i Raşidin’den sonra İslâm coğrafyasının genişlemesiyle beraber değişik toplum ve coğrafyalarda yeni yeni problemler türemeye başladı. Özellikle halife seçimi, Osman (r.a.)’ın şehadeti (H. 35/M. 656) Cemel vakıası ile Sıffin savaşının zuhur etmesi, büyük günah işleyenlerin durumu, Allah’ın sıfatları, irade hüriyeti ve kader meselesi gibi çeşitli meseleler, muhtelif fırkalarca tartışılmaya başlandı. İtikadî problemlerin çoğalması gibi peş peşe gelen hâdiseler Müslümanlar üzerinde büyük tesirler bırakmıştır. Bu nedenle akaidin bir ilim dalı olarak ortaya çıkmasını zorunlu kılmıştır. EHL-İ SÜNNET VE’L CEMAAT Ehl-i sünnet: Peygamber (s.a.v)’in sünnetine ve ashabının (r.a.) yoluna bağlı olan ve onların izlediği dinî yol ve metodu benimseyip, kitap ve sünnet üzerinde ittifak etmiş, dinde münakaşaya sebep olan hususlarda aklı değil kitap ve sünneti kaynak alan, nasları esas kabul eden topluluktur. Başka bir tabirle, Allah Rasûlü’nün sünnetine tabi olanlara ehl-i sünnet, onun sahâbelerini adil kabul ederek onların din hususundaki metodunu takip edenlere de ehl-i cemaat, ikisine birlikte “ehl-i sünnet ve’l-cemaat” denilmiştir. İslâm tarihinde ilk defa cemaat kelimesi, terim olarak, Hz. Hasan (r.a.)’ın hilafeti Muaviye’ye devrettiği yıl kullanılmıştır. Müslümanların birliğini temin ettiği için bu yıla “senetu’l-cemaa” (birlik yılı) denilmiştir. Ehl-i sünnet kendi arasında Selefiyye, Maturidiyye ve Eş’ariyye olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. “Ehl-i sünnet” terimini ilk kullanan ise Muhammed b. Sirin (ö. 110/728)’dir. Ehl-i sünnet ve’l-cemaat, siyasi, fıkhî ve itikadî olarak birçok meselede birbirleriyle bağlantılıdır. Aynı mezhep içinde birçok farklı eğilim bulunabilmektedir. Meselâ; fıkhî, amelî konularda sünnilerin önemli bir kısmı, Hanefî’dir. Hanefilerin büyük çoğunluğu itikadî konularda Maturidî’dir. Ehl-i sünnetten Şâfiî ve Mâlikî olanların çoğu itikadda Eş’arî, Hanbeliler ise selefidirler. Sünnilik, Şiilik, Vehhabilik vs. söylemle değil eylemle gerçekleşir. Ben Sünniyim, falanca Şiidir veya Vehhabidir gibi sözler anlamsız ve yersizdir. Ancak kişi yaşamakla Sünni olabilir. Çünkü mezhepler ve meşrepler yaşanmakla gerçekleşir. Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) bazı tutum ve görüşleriyle çoğunluğa muhalefet etmişken bazı arkadaşları ona, yoksa sen cemaate tabi olmuyor musun? diye sormaları üzerine onlara şu cevabı vermiştir. “ الجماعة ما وافق الحق ولو كنت وحدكCemaat hakka uygun olandır. Sen tek başına olsan da bu böyledir.” Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaatın Bazı Prensipleri Şunlardır: 1- Allah Teâlâ’nın zâtından ayrılmayan çeşitli ezelî sıfatları vardır. 2- Allah ahirette mü’minler tarafından görülecektir. 3- Kader haktır, fakat kul icbar altında değildir. 4- Peygamberler ve mucizeleri haktır. 5- Kelamullah kadimdir, ses ve harflerden müteşekil değildir. 6- Ahiret ve ahvali, cennet, cehennem, sırat, hesap, mizan, şefaat haktır. 7- Peygamberden sonra en faziletli kişi Ebû Bekir’dir. Ondan sonra sırasıyla Ömer, Osman ve Ali’dir. 8- Ehl-i kıbleden olan bir kimse işlediği günah sebebiyle tekfir edilmez. Mü’mine kâfir diyenin küfründen korkulur. 142 143 Neml, 27/81. Maturidî, Tevhid, 394. 33 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------MEZHEB VE İÇTİHAD Mezhebin Tanımı: Mezhebin sözlük anlamı gitmek, izlemek, gidilen yol demektir. Mecazi olarak kişisel görüş, inanç ve doktrin karşılığında da kullanılır. Mezhep, terim olarak bir müçtehidin, dinin ayrıntılarına ilişkin, kendine özgü kural ve yöntemlerle oluşturduğu inanç ya da hukuk sistemini dile getirir. Mezheblerin Ortaya Çıkışı Mezhep kavramı asrı saadette kullanılmadığı bilinmektedir. Ancak mezhep kavramı ve olgusu diğer bütün düşüncelerin sistemleştiği Abbasi döneminde ortaya çıkmıştır. Peygamberimiz hayatta iken Müslümanlar İslâm’ın hükümlerini anlamada karşılaştıkları zorlukları Peygamberimize soruyor ve gereken cevabı de rahatlıkla alabiliyorlardı. Ayrıca Peygamberimiz aralarında çıkan her türlü ticari, ekonomik, ilim, toplumsal ve ferdi anlaşmazlıkları da çözüme kavuşturuyordu. Maalesef Peygamberimizin vefatından sonra bu imkân ortadan kalktı. Artık Müslümanlar günlük problemlerini çözebilmek ve İslâm’ın hükümlerini anlamak için güvendikleri bir âlime gidiyor ve konuyla ilgili farklı bilgiler alıyorlardı. Bu farklı cevaplar farklı anlayışların oluşmasına neden oluyordu. İşte bu anlayışlar zamanla sistemleşerek mezhep adını almıştır. Bu anlayışın gittikçe katılaşarak mezhepçiliğe ve mezhep taassubuna dönüştüğünü müşahede etmekteyiz. Mezhepler, Kelami, Siyasî ve Amelî Olmak Üzere Üçe Ayrılır: a) Kelami Mezhepler Bu mezhepler, akaid (kelam) konusunda birbirleriyle ihtilafa düşen mezheplerdir. Ancak kelam âlimleri arasındaki bu ihtilaflar, akaidin özünde değil de cebr ve ihtiyar gibi diğer bazı akidevi meselelerin yorumu hakkında cereyan etmiştir. İslâm akidesinin özü olan “vahdaniyet” (Allah’ın birliği) gibi diğer zâti ve subuti sıfatlar ilkesi üzerinde ittifak etmişlerdir. Akaid İmamları Halk Arasında Bilinen İki Akaid İmamı Vardır 1-İmam Eş’arî 2-İmam Maturidî Aslında amelî mezhebte olduğu gibi kelami mezhebin de imamları vardır. Ancak avam nasılki dört mezheb, dört kitap, dört halife, dört büyük melek diye sayıyor ise akaid imamlarını da iki şeklinde öğrenip öyle inanmak istemiştir. a) Eş’arilik: Eş’ariliğin kurucusu İmam Eş’arî, adı Ali, babasının adı İsmail, künyesi Ebû Hasan el-Eş’arî’dir. Künyesinden de anlaşılacağı üzere kendisi sahâbe olan Ebû Musa el-Eş’arî’nin soyundandır. H. 266/M. 874 yılında Basra’da doğmuş, H. 324/M. 936 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. O tarihlerde Müslümanlar arasında felsefi görüş ve inanç ayrılıkları ortaya çıkmıştı. Bu çeşitli görüşler karşısında artık sahâbe devrinde olduğu gibi saf inanç kafi gelmiyordu. Birçok meselede Müslümanlıkla çatışan ve çeşitli görüş ayrılıklarına sebep olan bu değişik inançlar karşısında İslâm’ın esaslarını savunmak için aklın verilerinden, felsefe ve mantık kurallarından istifade etmek zorunlu hale gelmişti. O zaman gerek İmam Eş’arî olsun gerekse İmam Maturidî olsun İslâm itikadının kitap ve sünnete uygun bir şekilde akli izahını yapmışlar ve ehl-i sünnet yolunu sapıklara ve bid’atçılara karşı savunmuşlardır. İmam Eş'arî hayatın ilk dönemlerinde Mutezile mezhebinden idi. O kelam ilmini Mutezile olan Ebû Ali el-Cubbai’den öğrenmişti. Sonra “üç kardeş ve ahiretteki yerleri” meselesinden dolayı Mutezile'den ayrılarak Ehl-i sünnet akidesine yönelmişti. Bazı kaynaklara göre Eş’arî'nin 300’e yakın eser yazdığı rivâyet edilmektedir. El-Mucezu’l-Kebir, el-Umd, el-İstihsan, El-Ebnan Fî Usuli’d-Diyan, el-Luma’ ve Makalatu’l-İslâmiyyin adlı eserler bunlardan bazılarıdır.144 İmam Eş’arî’nin amelî olarak hangi mezhebe mensub olduğu konusunda ihtilaf vardır. Kadı Ebû Bekir el-Baklanî’nin Mâlikî olduğunu söyler. İmam Tacuddin es-Subkî’ye göre Şâfiîdir. Makrizî’ye göre ise İmam Eş’arî, Hanefî mezhebine mensuptur. b) Maturidilik: Maturidiliğin kurucusu İmam Maturidî, Adı Muhammed, baba adı Muhammed, künyesi, Ebû Mansur’dur. Doğum yeri Semerkant'ın Maturid mahallesidir. Vefat tarihi H. 333/M. 944'tür. Meşhur eserleri Fıkhu’l-Ekber Şerhî, Kitabu’t-Tevhid, Meahızu’l-Şerai’ gibi değerli eserlerdir.145 Maturidî akidesinin esasını, Ebû Hanife’nin düşüncesine dayandırımaktadır. Çünkü Ebû Hanife’nin fıkıhtan önce kelam ilmi ile uğraştığı bilinmektedir. Bu konuda da birkaç eseri vardır. Bu iki İslâm bilgini de batılı filozofların İslâm’a saldırdıkları bir dönemde yetişip kendilerini geliştiren birer mütekellimlerdir. Onlar İslâmı kitap ve sünnete uygun ve akli verilerden yararlanarak savunmuşturlar. Hanefiler, Maturidî’yi, Şâfiîler de, Eş’arî’yi taklid ederler. Akaid (kelam) konusunda ikisinin arasında elliye yakın meselenin yorumunda ihtilaf vardır. Meselâ Maturidî imânın bir bütün olup eksilip çoğalmaz görüşünü savunurken Eş’arî imânın artıp eksilebileceğini söylemiştir. Maturidî, mukallidin imânı geçerli olduğunu söylerken Eş’arî aksini düşünmüştür. Bunun gibi bazı feri meseleler vardır. Meselâ tebliğ görmeyenin hükmü, imânın amelden bir cüz olup olmaması meselesi gibi. Maturidî’ye göre akıl ile nakil birbirilerine tearuz ettiğinde akla göre hüküm verilir nakil ise te’vil edilir. Fakat Eş’arî’ye göre ise akıl ile nakil birbirine muhalefet ettikleri meselelerde nakle yer verilir akılda arıza olduğuna hüküm edilir. Her iki imam “husun” ile “kubuh” meselesi gibi birçok meselelerde ihtilaf etmişlerdir. c) Vehhabilik: Vehhabilik, eş-Şeyhu’n-Necdî lakabıyla bilinen Muhammed bin Abdulvehhab et-Temimi en-Necdî 1703 yılında Riyad’ın Uyeyne kasabasında doğmuş ve 1791 yılında Deriye’de vefat etmiştir. Vehhabilik, Selefi düşüncesi çevresinde oluşan İslâm dairesi içerisinde dinî ve siyasî bir harekettir. Karşıtlarınca harekete Vehhabilik adı yakıştırıldı. Hareket içinde yer alanlar, kendilerine Muvahhidun (tevhidciler) derler ve Hanbelî mezhebini İbn Teymiyye yorumuna uygun biçimde sürdürdüklerini söylerler. Vehhabilik bir inanç hareketi olarak başlamakla birlikte, kısa zamanda siyasî bir nitelik kazandı. Arap yarımadasında etkinlik kurarak devlet durumuna geldi. Günümüzde, Suudi Arabistan’ın resmî mezhebi durumundadır. Vehhabiler düşüncelerini Deriye emiri Muhammed bin Suud’un gücü ile yayarak Arabistan’a hâkim olma imkânına kavuştular. Vehhabilik hareketi Osmanlı için bir tehdit oluşturduğundan dolayı Osmanlı Sultanı II. Mahmud tarafından bu hareketi bastırmak üzere Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’ya talimat verildi. Mehmet Ali Paşa birkaç çıkarma yaparak hareketi bastırıp 1814’te vefat eden Abdulaziz bin Abdullah ve çocuklarını esir alarak İstanbul’a gönderdi. Abdullah ve bazı dava arkadaşları 1819’da asılınca hareketin ilk dönemi kapanmış oldu. İkinci Vehhabilik hareketi 1821’de yeniden başlamış oldu. Bu süreç 1901’e kadar sürmüş ve Abdulaziz bin Suud 26 Aralık 1916’da İngilizlerle yapılan tarihi anlaşma ile Arabistan’ın birçok merkezi yerlerini hükümetine katmış oldu. Osmanlının yenik düşmesiyle Vehhabiler, kalan diğer merkezi yerleri de ele geçirerek 1926 yılında Abdulaziz Hicaz’ın kralı olarak kabul edildi. 1927’de İngilizlerle yapılan Cidde antlaşmasıyla tam bağımsızlığını ilan etti. Vehhabilik bazıların iddia etiklerinin aksine bir İslâmî hareket olup tevhid hamiliğini üstlenerek bid’at ve hurafeden arınmış, Kur’ân ve sünnete dayalı bir din anlayışı içerisinde bazı aşırılıklarla birlikte mücadele vererek günümüze kadar devam etmiştir. En fazla saldırının tasavvuf ehlinden gelmesi Vehhabiliğin bazı tarikat önderlerinin rantlarına engel olduğunu akla getirmektedir. Vehhabiler, “arabayı sağ şaranpolden kurtarmak için direksiyonu sert kırıp sol şaranpola bırakma” misali tevhidi koruyup bid’at ve hurafelere karşı mücadele verirken aşırılığa kaçmışlardır. Vehhabiliği oluşturan düşünceler, birçok aydın Müslüman düşünürün inanç kaynağı olmuştur. Bazıları tarafından Vehhabiliğin ana fikrini ve ekolünü bilmeden birçok aydın din adamına Vehhabilik yakıştırması yapılmaktadır ve ilmi yetenekten ve bilgiden mahrum olan okumuş birçok cahilin saldırısına hedef olmuşlardır. Vehhabiliğin Temel Ekolu 144 145 Subki, Tabakat, 2/248. Tevhidi, Maturidî. 34 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------1- Allah’ı üç boyut ile birlemek: a) Rububiyette birlemek. b) Ulûhiyette birlemek. c) İsim ve sıfatlarında birlemek. 2- Şefaat konusu: Onlara göre şefaat tek ve yalnız Allah’ın yetkisindedir. Yani kul Allah’tan başka Peygamberler başta olmak üzere hiçbir kimseden şefaat isteme hakkına sahip değildir. 3- Tevesül: Onlara göre gerek ölü gerekse sağ olsun hiçbir zât Allah ile kul arasında aracı kılınamaz. Meselâ onlara göre şifa, medet, evlad, rızık vs. Allah’a özel olan görevleri başkasından beklemek ve salih kulların kabirlerini teyemmün ve teberrük amacıyla ziyaret etmek ve istiğasede bulunmak şirktir. 4- Bid’at ve hurafelere karşı olan hassasiyetleri: Onlara göre muska, boylama, nazar boncuğu asmak, sihir, yıldız falı gibi şeylerin yapılması haramdır. 5- Tazim: Vehhabilere göre herhangi bir kimseye kalben ve bedenen tazimde bulunmak ve bu konuda aşırı gitmek şirktir. 6- Teşbih ve tecessüm: Vehhabilere göre yüz, el, göz ve kulak gibi Allah’a has olan cisim ve organlar vardır. Vehhabiler bu altı ana maddeyi de âyet ve sahih hadislerle kanıtlarlar. d) Selefiyye: Halefin zıddı olan selef öncekiler anlamına gelir. Daha çok bir kelam ilmi terimi olarak kullanılan selefilik kelime, selefin mezhebi ve görüşü anlamına gelir. Akaid konu ve meselelerinde nas (Kur’ân-ı Kerîm ve hadis) da varid olan hususları müteşâbih olanlar da dahil olmak üzere, olduğu gibi kabul edip, teşbih ve tecsime (benzetme ve cisimlendirme) düşmemekle birlikte, te’vile (yoruma) de başvurmayan ehl-i sünneti hassaya Selefiyye denmiştir. Bunlar, Hz. Peygamber ile sahâbenin akaid (inanç) hususlarında takip ettikleri yolu olduğu gibi izleyenler diye bilinirler. Selefilik, hicretin 5. yüzyılında ortaya çıkmış ve Hanbelî mezhebi mensupları tarafından ortaya atılmıştır. Özellikle İbn Teymiyye (ö. 728/1328) tarafından bu mezhebe yeni fikirler eklenmiştir. Örneğin niyet talâk olmaksızın talâkla yapılan yeminin boşama olmayıp ancak kefâret gerektiren bir yemin sayılması, bir lafızla yapılan üç boşamanın bir boşama sayılması ve hayızda yapılan boşamanın geçersiz sayılması gibi. Keza İbni Teymiyye, vaktin geçmesinden endişe eden özürsüz bir kimsenin teyemmüm edip vakit namazlarını, Cuma ve bayram namazlarını kılmasının geçerli olduğunu ileri sürmüştür. Kasıtlı olarak namazı terk edenlere namazı kaza etmenin bir fayda vermeyeceğini ve sefer için bir mesafe ölçüsünün gerekmediğini, tilavet secdesi için abdestin şart olmadığı vb. gibi bazı yeni fikirleri Hanbelî mezhebine eklemiştir. Selefiyenin temsilcileri arasında İbn Teymiyye, (ö. 728/1328) Et-Tahâvî (d. 731/ö. 792) İbn Kayyim elCevziyye, (ö. 751/1350) Muhammed b. Abdulvehhab, (ö. 1787) Şevkanî (ö. 1250/1834) ve Muhammed el-Alusî (ö. 1324/1924) gibi zâtlar sayılabilir. b) Siyasî Mezhebler Bu mezhepler, halife seçimi gibi konularda ihtilaf eden mezheplerdir. Bunlar da Şiîlik ve Hâricilik olmak üzere ikiye ayrılırlar. 1) Şiilik: Şia taraftar, parti ve destekleyen demektir. Şiilik, Peygamber (s.a.v.)’in vefatından sonra imametin Ali ve evlatlarına (r.anhum) ait bir hak olup nas ve tayinle gerçekleşeceğini iddia eden birbirlerinden farklı mezheplerin müşterek adıdır. Şiilik, günümüze kadar varlığını sürdüren, İslâm dünyasında siyasî, itikadî ve fıkhî mezheplerin en eskisidir. Şiiler ve mezhepleri Osman (r.a.)’ın son dönemlerinde ortaya çıkmış Ali (r.a.)’ın döneminde ise gelişip yayılmıştır. Şianın İslâm’da söz sahibi olduğu üç büyük kolu vardır. Bunlar, İmamiyye, Zeydiyye ve İsmailiyye’dir. İmamiyye kolu Şianın en büyük koludur. Buna İsna Aşeriyye (on iki imamcı) de denir. İmamiyye Mezhebinin Temel Görüşü a) İmamet: İmamet inancı dinde gereklidir. Bundan dolayı her zaman bir imamın bulunması vaciptir ve her müslümanın o imama bi'at etmesi de vaciptir. Benim tercihim de bu yöndedir. b) Hilafet: Ali (r.a.)'ın Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafından halife tayin edildiğine ve bu sürecin kıyamete kadar devam edeceğine inanmak. c) Masumiyet: İmamlar büyük, küçük, kasıtlı veya kasıtsız günah işlemezler ve imamların masum olduğuna inanmak. d) On iki imamcılık: İmamların yalnız on iki olduğuna inanmak. e) Mehdicilik: On ikinci İmam Muhammed el-Mehdi'nin kurtarıcı olarak zûhur edeceğine inanmak. Şiada on iki imam inancı hâkimdir ve aşağıda bu imamların isimleri verilmiştir. On İki İmam 1- Ali el-Murteza -------(ö. 39/661) 2- Hasan el-Mücteba ---(ö. 50/670) 3- Hüseyin eş-Şehid ----(ö. 61/681) 4- Ali Zeynelabidin -----(ö. 94/713) 5- Muhammed Bakır --(ö. 113/731) 6- Cafer es-Sadık ---------(ö. 148/765) 7- Musa Kazım ---------(ö. 183/799) 8- Ali Rıza ---------------(ö. 192/808) 9- Muhammed Cevad --(ö. 220/835) 10- Ali el-Hadi ----------(ö. 254/868) 11- Hasan el-Askeri ----(ö. 260/874) 12- Muhammed el-Mehdi. Şiaya göre bu imam H. 260/M. 874’te ortadan kaybolmuştur. Kaybolan imamı bekleme inancına mehdicilik denir. Şianın ehli sünnetten farklı düşündüğü bazı özellikleri şunlardır: Yalın ayağa mesh meselesi, günde üç vakit namaz meselesi, secdede taş kullanma meselesi ve muta nikâhı gibi bazı amelî meselelerdir. Bunların hiçbiri de imâni bir meseleler olmayıp amelî meselelerdirler. Dolayısıyla bunların doğruluğunu iddia eden veya amel eden kimse tekfir edilemez. İmamiyye mezhebi, dinî konularda ehl-i sünnet mezhebleri arasında en çok Şâfiî mezhebine yakın olduğu görülmektedir. 2) Hâricilik: Hâricilik, Hz. Ali döneminde ortaya çıkan siyasî ve itikadî bir mezheptir. Mezhebe Hâricilik adının verilmesi konusunda çeşitli yorumlar yapılır. Mezhep tarihçilerince en çok kabul gören yoruma göre, mezhep üyeleri, ümmetin başındaki hak imam olan Hz. Ali’ye karşı çıkarak itaattan ayrıldıkları için Havâric (Hâriciler) olarak anılmış, mezheblerine de Hâricilik adı verilmiştir. Kendi ifadelerine göre ise, Allah yolunda huruc etmelerinden dolayı Hâricîler adını almışlardır. Hâriciye Ekolu a) Günahı kebair işleyenler dinden çıkar. b) Günah işleyen devlet reisine itaat edilmez. c) Gerçek Müslüman ancak kendileridir. Küfre Götüren Mezhepler 1) Bahaîlik: Bahâullah Mirza Ali (1820’de İran’ın Şiraz kentinde doğmuş ve 1892 ölmüş)’nin kurduğu batıl bir mezheptir. Bâb lâkabıyla tanınan Mirza Ali Muhammed 1844 yılı Mayıs ayında insanlığa yeni bir haber getirdiğini bildirip, Babilik mezhebini kurdu. Devlet güçlerine başkaldırmaları sonucu Bâbilerin birçoğu öldürüldü. Bâb Mirza Ali Muhammed 1850 yılının Temmuz ayında irtidad suçuyla Tebriz’de kurşuna dizildi. Bu Mezhebin Kurucusu Olan Mirza Ali’inin Ortaya Attığı Bazı Görüşler 35 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------a) Ahiret gününe, mü’minlere vad edilen bir cennetin ve asilere vaid edilen bir cehennemin varlığına inanmaması. b) Kendisinin tüm peygamberlerin temsilcisi olduğu ve tüm ilâhî risaletlerin kendisinde toplandığı iddiası. c) Hulul (reankarnasyon) iddiası ve Allah’ın bilfiil kendisine hulul ettiğine inanması. d) Hz. Muhammed’in son peygamber olduğuna inanmaması. e) Sayıların önemine ve özellikle 19 sayının apayrı ve üstün bir öneme haiz olduğuna inanması gibi birçok batıl inanca sahip oldukları bilinmektedir. 2) Kadiyânîlik: Mirza Gulam Ahmet Kadiyânî (d. 1835 /ö. 1908) tarafından Hindistan Pencap-Kadiyân’da 19. yüzyılın sonlarına doğru kurulan dinî bir harekettir. Kıyamete dair haberler üzerine kurulan Kadiyânilik, Mirzaiye ve Kadiyâniye adlarıyla da anılmakla birlikte hem kurucu ve bağlıları, hem de resmi belgeleri esas alan araştırmacılarca Ahmediye adıyla anılırlar. Kendilerinin ayrı bir din ya da mezhep üyesi gibi görülmesini istemeyen Kadiyânîler, hareketlerini Ahmediye Hareketi olarak adlandırırlar. Bununla birlikte İslâm dünyasında daha çok Kadiyânilik olarak tanınmıştır. Gulam Ahmed’in Ortaya Attığı Bazı Görüşler a) Hz İsa’nın kabrini bulan odur. Gulam Ahmed, Keşmir yakınlarında Serencar’da Yusuf Asaf adında bir veliye ait olduğu söylenen bir mezarı bulmuş ve o mezarda yatan kişinin İsa (a.s.) olduğunu iddia etmiştir. Onlara göre bu buluş sebebiyle İsa’nın ruhu ve gücü ona geçmiştir. Beklenen Mehdi de kendisidir. b) Gulam Ahmed, mehdilik iddiasıyla yetinmeyerek Bahaîler gibi ilâhın kendi bedenine hulul ettiğini (girdiğini) iddia etmiştir. c) Gulam Ahmed, H. 1312 Ramazan’ında güneş ve ay tutulmasının kendi eliyle gerçekleştiğini iddia etmiştir. d) Gulam Ahmed, Allah tarafından gönderilen bir elçi olduğunu da iddia etmiştir. Gulam Ahmed’in Hakikatu’l-Vahy, et-Tealim gibi bazı eserler yazmıştır.146 Bid'atçı Sayılan Bazı Kelami Mezhepler 1) Mutezile: Mutezile sözlükte kovulanlar, kenara çekilenler ve terk edilenler gibi anlamlara gelmektedir. Mutezililer, büyük günah işleyenin imânla küfür arasında bir mertebede olduğunu söyleyerek, Ehl-i sünnet bilginlerinden Hasan elBasrî’nin (ö. 110/728) derslerini terk edip Mutezile inancının mimarlarından Vasıl b. Atâ (ö. 131/748)’ya tabi oldular. Mutezile inancının temsilcileri arasında Vasıl b. Atâ, Ebû Ali el-Cubbai, Abdulcebbar el-Mutezilî gibi zâtlar vardır. Mutezilenin Esas Aldığı Beş Prensip a) Tevhid: Allah zât ve sıfatları ile tektir. b) Adl: Kul Allah’ın müdahalesi olmaksızın özgür iradesiyle iş yapar. c) Vad ve vaid: İylik yapana mükafat, kötülük yapana da ceza vardır. d) El-menzile beyne’l-menzileteyn: Büyük günah işleyen imânla küfür arasında fasıklık derecesinde kalır. e) Emri’l-bil-maruf: İyiliği emir ve kötülükten nehy etmek her müslümana farzdır. 2) Cebriye: Cebriye, kader konusunda Kaderiye fırkasının tam aksini düşünen bir akımdır. Muhtemelen dönemin yöneticilerinin (Emeviler) aşırı baskı ve zulümlerine karşı kaderci bir tevekküle saplanmış kimselerin aksine bunlar da bu durumun bir kader olmadığını savunarak işe başlamış olup kaderi tamamen inkâr etmeye kadar gitmişlerdir. Onlara göre kul tamamen yetkisizdir, herşey Allah’ın irade ve yetkisiyle meydana gelir. Cebriye kendi emel ve görüşlerine birtakım âyet ve hadislerden istidlal ederek bir görüşü ortaya koymuş ve görüşün esasını de şu şekilde ifade etmiştir. Kul fiilerinde mecburdur, onun kendisine has hiçbir gücü ve iradesi yoktur. 3) Kaderiye: Kaderiye, kader inancını reddeden düşünce ve inanç akımıdır. Bunlar Allah’ın belirlediği bir kaderin olmadığına inanırlar. Onlara göre insan kendi kaderini belirler. İnsan kendi fiilinin halıkıdır. Onlara göre ezelde insanın hayat projesi Allah tarafından çizilmemiştir. Bu inancı gündeme getiren ilk kişinin Ma’bed b. Halid el-Cuheni (ö. 85/704) olduğu nakledilir. Mezhep tarihçilerine göre bu akıma Emeviler döneminde Haccac tarafından öldürülen Ma’bed el-Cuheni (ö. 80/699) öncülük etmiştir. İmam Müslim’in kaydettiğine göre daha Abdullah b. Ömer (ö. 73/693) hayatta iken Kaderiye (kaderi inkâr edenler) zuhur etmiştir. Abdullah b. Ömer’e Ma’bed el-Cuheni’nin kaderi inkâr ettiğini haber vermişler, o da kendisinin öylelerinden beri olduğunu söylemiştir.147 Bu olaydan sonra Kadercilik ilmi olmaktan çok siyasi nitelik kazandı. Bu durumda Kaderiye’nin haklı olarak Emevî yönetimine karşı olan tutumları sertleşerektir. Çünkü onlar Emevilerin yaptıkları zulmü bir ilâhî takdire bağlılığı olmaksızın sorumluluğun tamamen onlara ait olduğunu ifade ediyorlardı. Bu tutum tüm Kaderilerin ortak özelliği olmuştu. Kaderiye ekolu, Cuheni’den sonra Süleyman b. Abdulmelik tarafından öldürülen Gaylan b. Müslim el-Kıpti tarafından geliştirilerek savunuldu. Kaderiye’den bazılarına göre iyi işler Allah'tandır, kötü işler ise insandandır. Onlara göre insan Allah'tan hiçbir direktif ve yardım almadan iyi ve kötü işleri yapma yetkisine sahiptir. Yani onlara göre kulun iradesi Allah’ın iradesine bağlı değildir. Onlara Allah’ın elinde olsaydı zina çocuğunu yaratmaz, hırsızlığa, yolsuzluğa, cinâyete, zinaya ve tüm menhiyatlara müsaade etmezdi. AMELÎ MEZHEPLER c) Amelî Mezhepler Hicrî 2. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, mezheplerin kurucuları, değişen şartlar ve ortaya çıkan yeni meselelere bağlı olarak, akaid ve fıkıh alanında görüşlerini beyan etmeye başladılar. İçtihad ehliyeti olmayan halk, bunların görüş ve açıklamalarına itibar edip benimsedi. Böylece bu zâtların görüş ve içtihadları halkın anlayışlarında bir mezhep olarak yerleşip kalmıştır. Mezhep sahibi olan büyük âlim ve imamlar, hiçbir zaman, “biz bir mezhep kuracağız, bize uyunuz” diye halkı kendi görüşlerine uymaya çağırmadılar. Hükümdar ve emir gibi kimselerin güdümünde hareket ederek mezhep kurmaya da yeltenmemişlerdir. Meşhur mezhep imamları, halka yük olmamak için kendi el emekleriyle geçimlerini sağlamaya çalışmışlardır. Mezhep, zarûrat-ı diniyyeden olmayıp imân edilmesi gereken imân esaslarından da değildir. Mezhep dinle eşdeğerde olmadığı gibi dinden ayrı düşünülmesi de mümkün değildir. Hicrî 2. asrın başından 4. asrın ortalarına kadar içtihad altın çağını yaşamıştır. Bu devirde içtihadi görüşleri tedvin edilip taklid edilen birçok müçtehid ortaya çıkmıştır. Bunlar: Mekke’de Sufyan b. Uyeyne, Medine’de Mâlik b. Enes, Basra’da Hasan Basrî, Kufe’de Ebû Hanife ve Sufyan es-Sevrî, Şam’da Evzaî, Mısır’da Şâfiî ve Leys b. Sa’d, Nişabur’da İshâk b. Rahaveyh, Bağdat’ta Ebû Sevr, Ahmed, Dâvûd ez-Zâhirî ve İbni Cerir gibi zâtlardır. Ancak bu mezheplerin çoğu tebaları kalmadığı için sadece kitaplarda kaldılar. Bazıları da günümüze kadar ayakta kalmayı başararak meşhur olmuşlardır. Bunlar arasında ehl-i beyt imamlarına nısbet edilen mezhepler de vardır. Sayısı kesin olmamakla birlikte zamanla birçok amelî mezhep ortaya çıkmıştır. Şuanda mensubu bulunan belirli mezheplerin imamları ve bu imamların özgeçmişleri hakkında ortaya çıkış tarihlerini dikkate alarak kısa bilgiler vermeyi faydalı görmekteyim. A) CAFERİ MEZHEBİ Bu mezhebin İmamı, İmam Caferi Sadık’tır. Babasının adı Muhammed Bakır’dır. M. 699 yılında Medine’de doğmuş ve M. 765 yılında yine Medine’de vefat etmiştir. On iki imamdan altıncısıdır. İmam Caferi Sadık, tabiilerden büyük fakihi olan ez-Zuhrî’den ilmi eğitimini almıştır. İmam Caferi Sadık’tan ders alanlar oğlu Musa Kazim, Ebû Hanife, İmam Mâlik, İmam Sevrî ve Sufyan b. Uyeyne, Yahyâ b. Saîd, İbn Cureyc’dir. Bu fukaha ve muhaddislerin ondan ilim öğrendikleri ve hadis ilminden istifade ettikleri rivâyet edilmektedir. Bunun içindir 146 147 Şehristani, el-Milel’u-ve n-Nihal; Ebû Zehra, Mezhebler Tarihi. Müslim, İmân. 36 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ki, İmam Numan b. Sabit: “ لوال سنتان لهلك نعمانİki sene olmasaydı Nu’man helak olurdu”148 demiştir. İmam Caferi Sadık, “Siz, âlimlerin zenginleri sevdiğini gürünce onun dünya ehli olduğunu, sultana bağlılıklarını gürünce onun hırsız olduğunu biliniz” demiştir. Emevilerin yıkılışının ilk günlerinde, Ebû Müslim el-Horasanî, İmam Cafer’e gelerek, “Ben ordumla senin emrindeyim. Gel devletin başına geç, sana itaet edelim” diye bir teklifte bulununca İmam, “Ne sen benim adamımsın; ne de zaman benim zamanımdır” diye cevap vererek, ilkeleri belli olan ve İslâmî ahlâk taşımayan bir rejimin sorumluğunu alamayacağını ifade etmek istemiştir. İmam M. 766 yılında Abbasi halifesi Mansur’un emriyle Medine’de zehirlenip şehid edilmiştir. B) ZEYDİYE MEZHEBİ Bu mezhebin İmamı, İmam Zeyd bin Ali b. Hüseyin b. Ali b. Ebi Tâlib, 699 yılında Kûfe’de doğmuş, 740 yılında Emeviler tarafından şehid edilmiştir. Kûfeliler devrinin büyük âlimi ve fakihi olan Zeyd'e başvurarak bey'at etmek istediler. O da bey'atlarini kabul etmiş ve Emevilere karşı mücadele etmeye karar vermişti. Fakat Kûfeliler devlet kuvvetleriyle karşılaşınca (tıpkı babasına ve dedesine yaptıkları gibi) geri adım atmaya başladılar. İmam Zeyd savaş meydanında on beş bin savaşçıdan onu terk etmeyen iki yüz kadar sadık kişi ile beraber savaşmış ve şehid edilmişti. (122/740) Zeyd’in oğlu Yahyâ da bir müddet Emevilerle savaşmış, daha sonra o da şehid edilmiştir. İmam Zeyd, Mutezile’ye mensup olan Vasıl b. Atâ’dan ders almıştır. Zeydiye mezhebi günümüzde Yemen’de yaygındır. Bu mezhebin birçok âlimi, yazılmış eserleri ve tedvin edilmiş fıkıhları vardır. İmam Ebû Hanife, Zeyd b. Ali’nin haklı davasını ve o günkü ceberutlara karşı olan mücadelesini talebeleri ile birlikte desteklemiştir. İmam Zeyd, İslâm coğrafyasında re’y ve ilimle tanınmıştı. İmam Zeyd, Müslümanlar arasında siyaset, usûlu’d-din ve fıkıh ilminde görüş sahibi idi. Mehdi inancını gizlice reddetmekle birlikte, masumiyet hususunda ehl-i sünnet, kebair konusunda da Mutezile gibi düşünüyordu. İmam’ın (Mecmu’ayn) Mecmuu’l-Hadis ve Mecmuu’l-Fıkıh adlı iki değerli eseri vardır. C) İBADİYE MEZHEBİ Bu mezhep Hâricilerde en mutedil grubun mensup oldukları mezheptir. Bu mezhebin imamı H. 80. yılında vefat eden Abdullah b. İbad’dır. Bu mezhep birçok konuda ehl-i sünnetle ittifak halindedir. Bu mezhebin mensuplarına göre hilafet ancak Müslüman ve hür olan kimselerin ihtiyariyle caiz olabilir. Bu mezhebin ana kaynağı Kur’ân ve sünnetten sonra Şerhu’l-Neyl ve Şifau’l-Alil gibi mutemed eserlerdir. Bu eserler Muhamed b. Yusuf’a aittir. Bu mezhep Arap ülkelerinde Mağrip ve Uman gibi merkezlerde faaldır.149 D) HANEFÎ MEZHEBİ Bu mezhebin kurucusunun adı Numan, babasının adı Sabit, künyesi Ebû Hanife’dir. İmam M. 699 yılında Kûfe’de doğmuştur. İmam yedi sahâbe ve doksan üç tabii görmüştür. Bu nedenle tabiinden sayılır. İmam’ın mezhep hocası büyük sahâbî, Abdullah b. Mes’ûd’dur. İmam Numan b. Sabit’e azam (en büyük) lakabı vefatından yıllar sonra talebeleri ve mensupları tarafından yakıştırılmıştır. İmam Numan, M. 767 yılında Bağdat’ta Abbasî Halifesi Mansur tarafından zindanda işkenceye maruz bırakılmak suretiyle, vefat etmiştir. Başka bir rivâyette de Halife süte zehir katıp içirerek İmam’ın şehadetine sebep olmuştur. Eserleri: el-Fıkhu’l-Ekber, el-Fıkhu’lEbsad, el-Âlim ve’l-Muteallim, er-Risale, el-Vasıyye ve Musnedi Ebî Hanife gibi değerli eserleri vardır. İmam’ın dedesi “Zevta” Afganistan’ın Kâbil şehrinden gelip Kûfe’ye yerleşmiştir. İmam Numan b. Sabit’in hocaları İmam Cafer esSadık, Muhammed Bakır, Hammâd, İbrahim en-Nehaî ve Alkame gibi zâtlardır. İmam'ın meşhur talebelerinden İmam Ebû Yusuf, İmam Muhammed, İmam Züfer ve İmam Hasan’dır. Bunların hepside içtihad derecesine yükselmiştirler. İmama, Emeviler ve Abbasiler tarafından kendisine baş kadılık teklif edilmiş o, mevcut yönetimin yaptığı zulme alet olmamak için, bu teklifi reddetmiştir. Hatta Halife Ebû Cafer Mansur, kendisine baş kadılık konusunda çok israr edince o, şöyle cevap vererek öz kimliğini ortaya koymuştur: “Ben malum görevi alacak olursam doğruyu söylersem, sen düşman olursun yalan söylersem, Allah düşman olur.” İmam Ebû Hanife, “hadis sahih olduğunda, o benim mezhebimdir. Nereden aldığımızı bilmedikçe hiçbir kimseye bizim görüşümüzle amel etmesi helâl değildir. Başka bir rivâyette, delilimi bilmeyen kimsenin görüşlerimle fetva vermesi haramdır. Allah’ın kitabına ve Muhammed (s.a.v.)’in hadislerine aykırı bir görüş bildirirsem, o görüşümü almayın” diye buyurmuştur. Kendisine “senin verdiğin fetvalar şüphesiz hak fetvalardır” denilince, o, “bilemiyorum, Allah korusun, ya hep batıl fetvalar olursa” diye mukabelede bulunmuştur. Talebesi İmam Züfer’e “benden duyduğunuz herşeyi yazmayın, zira bugün söylediğimi yarın daha kuvvetli delil bulursam terk edebilirim” buyurarak, mezhepte tekelleşmenin önüne geçmiştir. 150 Hanefî mezhebi Irak’tan yayılarak Horasan, Türkistan, Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Türkiye gibi İslâm coğrafyasında mensubu bulunmaktadır. Bu mezhep Osmanlı’da olduğu gibi Türkiye’nin de resmi mezhebi haline gelmiştir. İmam gerek Emevilere gerekse Abbasilere karşı mücadele veren Zeyd b. Ali’ye de ilmi ve maddi desteğini açıkça sürdürmüştür. E) MÂLİKÎ MEZHEBİ Bu mezhebin kurucusu Mâlik b. Enes’tir. En sağlam rivâyete göre İmam Mâlik, H. 93/M. 716 yılında Medine’de Yemen kabilesine mensup Arap asıllı bir ana-babadan doğmuştur. Babası Yemenli Zû Asbah kabilesine mensup olup adı Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir elAsbahi’dir. Annesi de yine Yemen’in Arab kabilelerinden el-Ezd kabilesine mensup olup adı Âliye Binti Şureyk el-Ezdiyye’dir. İmam Mâlik’in babası ve dedesi tabiilerin büyük âlimlerinden idiler. İmam fetva konusunda çok ihtiyatlı idi. Çoğu zaman sorulan sorulara “bilmem” cevabıyla mukabelede bulnurdu. İmam’ın bazı nasıhhatleri şöyledir. “Dikkat edin bu ilim dindir. O halde kimden dininizi öğrenmiş olacağınıza bakınız.” “Ben Mescidi Nebevî’nin şu direğinin altında Allah Rasûlü’nün şöyle şöyle dediğini rivâyet eden 70 kişiye ulaştım, fakat onlardan hiçbirisinden bir şey ahzetmeye (almaya) cesaret etmedim.” İmam Mâlik’in görüş ve düşünceleri, genelde, Ömer (r.a.)’ın oğlu Abdullah ve Âişe (r.)’nın görüşlerine dayanmaktadır. İmam Mâlik, Medine’de hadis rivâyeti bakımında merkezi bir durumda idi. İmam’ın istifade ettiği hocaları şunlardır: İbn Hürmüz, İbn Ömer'in azadlı kölesi Nafi ve Rebia gibi bazı tabiiler. İmam Mâlik'in hüküm çıkarmada İmam Ebû Hanife gibi kitap, sünnet, icma, kıyas, sahâbe sözü, örf, istihsan gibi delillerin yanında mesalihi mürsel ve seddi zerai gibi feri delillere de başvurduğu bilinmektedir. Mâlikî mezhebi Hicaz bölgesi Mısır, Kuzey Afrika, Sudan ve bir dönem Endülüs Emevî Devleti'nin resmi mezhebi haline gelmişti. İmam Mâlik’in Muvatta, er-Reddu Ale’l-Kaderiye, er-Risalet ile’r-Reşid, el-Medinetu’l-Kubra gibi değerli eserleri vardır. İmam H. 179/M. 795 yılında yine Medine’de vefat etmiştir. İmam Mâlik şöyle demiştir: “Ben bir insanım; doğruya ulaştığım da olur, yanıldığım da olur. Benim görüşlerime bakın; onlardan kitap ve sünnete uyanları alın, onlara uymayanları bırakın. Allah Rasûlü (s.a.v.)'den başka herkesin sözü alınır da, terk edilir de.”151 F) ŞÂFİÎ MEZHEBİ 148 Mezhebler Tarihi, 37-39. el-Medhal fi Ta’rid, 123. 150 Mezhebler Tarihi. 151 İbn Abdu’l-Berr, el-Cami’ 2/32; İbn Hazm, Usulu’l-Ahkam, 6/149. 149 37 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Bu mezhep ve imamı hakkında kitabın başında genişçe bahsedilmiştir. G) HANBELÎ MEZHEBİ Bu mezhebin kurucusu, İmam Ahmed b. Hanbel’dir. H. 164/M. 780 yılında Bağdat’ta doğmuş ve H. 241/M. 855 yılında yine Bağdat’ta vefat etmiştir. Hadis ilmini tahsil etmek için Şam, Yemen, Hicaz ve el-Cezire gibi memleketleri dolaşmıştır. Mutezile görüşüne karşı tavizsiz bir tutum sergilediği için, Halife Mutesim tarafından hapsedilmiş ve her gün kırbaçlanarak şehit edilmiştir. Uzun süre İmam Şâfiî’nin öğrencisi olmuştur. İbn Hanbel diğer mezheplerden istifade ederek kendisini zengin bir fıkıh serveti içinde bulmuştur. İbn Hanbel gerek ibadet gerekse muamelat konularında selefi olarak naslara sıkı sıkıya sarılmıştı. İbn Hanbel hadis ilmini rivâyetiyle beraber fıkhî anlam ve maksatlarını da araştırırdı. İmam Ahmed müçtehid âlimler arasında en fazla hadis toplayan ve hadise en çok bağlanan kişidir. Hadise bağlılığından dolayı dinî ayrıntı ve reyle ilgili konularda kitap kaleme alınmasını hoş görmemiştir. İmam Ahmed şöyle demiştir: “Beni taklid etmeyin. Mâlik'i de, Şâfiî'yi de Evzaî'yi ve Sevrî’yi de taklid etmeyin. Onlar bilgiyi nereden aldılarsa, sizde oradan alın.” İbn Hanbel re’y ve kıyastan ziyade âyet, hadis ve sahâbe sözü gibi nakli delillere dayanırdı. İbn Hanbel’den Buhârî, Müslim ve diğer muhaddisler hadis rivâyet ettiler. Hanbelî mezhebine sonraki dönemlerde İbn Teymiyye ve İbn Kayyim elCevziyye eserleriyle katkı sunmuşlardır. Son iki yüzyılda Arap dünyasında Vehhabilik hareketi özellikle inanç alanındaki görüşleri ve selefi tavırları sebebiyle Hanbelî mezhebi başta Hicaz olmak üzere Irak, Suriye, Filistin ve Mısır’da yaygın olup bugün Suudi Arabistan’da resmi mezhep konumundadır. 30 bin hadis içeren, Musnedu Ahmed b. Hanbel adlı değerli bir eseri vardır.152 H) ZÂHİRÎ MEZHEBİ Bu mezhebin İmamı, Dâvûd b. Ali el-İsbahani H. 202/M. 815 yılında Kûfe’de doğmuş H. 270/M. 883 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Asıl adı Dâvûd b. Halef el-İsbahani’dir. Fıkıh tahsilini Şâfiî’nin talebelerinden yapmış ve onun yanından ayrılmayan birçok arkadaşıyla görüşmüştür. O, İmam Şâfiî’ye son derecede hayranlık duyardı. Hatta Şâfiî’nin faziletlerini anlatan bir de eser yazmıştır. İslâmî hükümleri Kur’ân ve sünnetin zâhirî (lâfzî) anlamlarından çıkarmayı temel aldığı için Zâhiriye olarak adlandırıldı. Bu yaklaşımla kelam alanında da diğer mezheplerden farklı görüşler ortaya koymuştur. Bilahare bu mezhebi geliştirerek sistemleştiren ise İbn Hazm’dır. Endülüs’teki Zâhirilerin imamı Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm’dır. İbn Hazm H. 384 yılında Endülüs’te doğmuştur. Rivâyete göre İmam İbn Hazm’ın 4 yüz cilt kitabı vardır. Zâhirî mezhebine göre İslâm hukukunun temel kaynakları kitap ve sünnettir. Zâhirilere göre te’vil ve kıyasa gidilmesi haramdır. Onlara göre âyet âyeti nesh ettiği gibi hadis de âyeti nesh eder. Yine onlara göre hakkında nas bulunmayan konularda istishab (sahâbe görüşü) ve ibahatı asliye (herşeyde asıl helâlliktir) ilkesine göre hüküm verilir. Şâfiî mezhebinde olduğu gibi Zâhirilerde de ribâ yalnız hadiste geçen altı madde de oluşur ve onlara göre Kur’an’ın zâhirine bakarak bir yolcunun seferi sayılabilmesi için iki veya üç konaklık mesafe şartı aranmaz. Onlara göre herhangi bir yolcu seferi sayılır. Zâhiriler yalnız fıkıhta değil aynı zamanda itikatta da diğer mezheplere muhalefet etmişlerdir. Meselâ onlara göre halife seçimi vaciptir. Tevhid konusunda da titiz düşünerek Allah'tan başka bir varlığı aracı edilerek Allah'a yaklaşılmaz gibi temel meselelerde tevhidi korurlar. Allah’ın rahmeti ve bereketi hepsinin üzerine olsun. Zâhirî olan İbn Hazm’a göre taklid haramdır ve herkese içtihad vaciptir. Fıkhî mezheplerin hepsi de Kur’ân ve sünneti esas alırlar. Müntesibi bulunup bulunmaması bakımından müçtehidler iki kısma ayrılırlar. a) Bugün tebaası (mensubu) bulunan mezhepler. Bunlar, İbadi, Caferî, Zeydî, Hanefî, Mâlikî, Şâfiî, Hanbelî ve Zâhirî mezhepleridir. b) Tebaası bulunmayan mezhepler. Bunlar da Abdullah bin Şubrume (ö. 144), Abdurrahman el-Evzaî (ö. 157), Sufyan es-Sevrî (ö. 161), Ebû Leys es-Semerkandî (ö. 175), Ebû Leylâ (ö. 148), İshâk b. Rahaveyh (ö. 238), İbn Cerir et-Taberî (ö. 310) Muzenî (ö. 244) gibi daha birçoğunu sayabiliriz. Allah’ın rahmeti ve bereketi üzerlerine olsun. İMAMLARIN ANLAYIŞI VE ARALARINDAKİ SEVGİ Gerek mezhep imamları gerekse diğer müçtehidler olsun son derece mütevazı idiler. Birbirilerine saygı duyar ve birbirilerini övgüyle yâd ederlerdi. İmam Şâfiî, Ebû Hanife’nin mezarına yakın bir yerde namaz kılarken ona gösterdiği saygının bir nişanesi olarak kunut duası okumamış ve şöyle demiştir: “Iraklıların mezhebine girdik.” Hanefî mezhebinin ikinci imamı Ebû Yusuf hakkında şöyle bir rivâyet vardır. O, cuma günü hamama gidip gusül abdesti aldıktan sonra insanlara cuma namazı kıldırır, sonra insanlar dağılıp gidince hamam kuyusunda ölü bir farenin bulunduğu kendisine haber verilir, bunun üzerine şöyle der: İmam Mâlik’i kast ederek “biz de Medineli kardeşlerimizin görüşüne uyarız.”153 Burada imamların dahi birbirlerinin mezhebini taklid etmeleri sözkonusudur. Bu hâdiseden aynı zamanda, taklidi ba’del vuku’un olabileceğini de öğrenmiş bulunuyoruz. Harun Reşid, kan aldırdığı halde imam olarak namaz kıldırmış, Ebû Yusuf’ta onun arkasında namaz kılıp ve namazını iade etmemiştir. Çünkü İmam Mâlik, Harun Reşid’e kan aldırmanın abdesti bozmayacağına dair fetva vermiştir.154 İmam Ebû Hanife: “Bu benim görüşümdür. Bugüne kadar karşılaştığım görüşlerin en iyisi budur. Kim bundan daha iyisini getirirse onu kabul ederiz” demiştir. İmam Şâfiî: “Benim görüşümün aksini ifade eden sahih bir hadis gördüğünüz zaman, benim görüşümü alıp duvara vurun ya da kanıt bulduğunuzda biliniz ki o benim görüşümdür” demiştir. Yine İmam Şâfiî: “Benim görüşüm doğrudur, fakat yanlış olma ihtimali vardır. Benim dışımdakilerin görüşü de bana göre yanlıştır, fakat doğru olma ihtimali de vardır” der. İmam Ebû Hanife’nin talebeleri yüzlerce meselede ona muhalefet etmişlerdir. Bu onların yeni deliller bulmalarından ya da yeni rivâyetlere ulaşmalarından ileri geliyordu. İÇTİHAD İçtihad, güç, takat ve çaba sarf etmek demektir. Fukaha ıstılahında şöyledir: االجتهاى او بذل المجتهد وسعه فى طلب العلم باال حكام الشرعية بطريق االستنباطBir müçtehidin hükümlerin istinbatı için ilim talebinde cehd ve gayretini sarf etmesidir. İçtihad kelime olarak Kur’ân’da zikredilmemiştir. Ancak dolaylı veya dolaysız olarak içtihada teşvik edildiği görülmektedir.155 Fakat hadisi şerifte içtihad değişik manalarda yer almaktadır. Örneğin Allah Rasûlü (s.a.v.) Muâz b. Cebel’i Yemene kadı olarak tayin ederken ona “hangi esasa göre hüküm vereceksin ya Muâz? diye sordu. Muâz cevaben: Allah’ın kitabına göre, onda bulamazsam sünnet ile, ondan da bulamazsam kendi reyimle içtihad ederim, dedi. Allah Rasûlü bu cevaptan son derece memnun olmuş ve duada bulunmuştur.156 Yine Allah Rasûlü (s.a.v.): “Bir hâkim hükmederken içtihad eder ve içtihadında isabet ederse iki, hata ederse bir sevap vardır”157 buyurmuştur. Meymun b. Mehran’dan gelen rivâyete göre Ebû Bekir (r.anhum)’a bir husumet intikal ettiğinde önce Allah’ın kitabına bakarak onunla 152 İbn Kayyim, el-İlam, 2/302. el-Bezaziye. 154 Karadavî, Ç. M. Fetvalar, 3/207. 155 Bakara, 150, Nisâ, 59, Şura, 38, Al-i İmran, 155. 156 Ebû Dâvûd, Akdiye. 157 Ebû Dâvûd, Akdiye. 153 38 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------hüküm ederdi. Şâyet Allah’ın kitabında bulamasaydı Peygamberin sünnetine müracaat ederdi. Ondan da bulamasaydı müçtehid sahâbelerle istişare ederek hüküm verirdi. Hz. Ömer de Kûfe valisi olan Şurayh’e şöyle derdi: Önce Allah’ın kitabı ile hüküm et. Ondan bulamasan Rasûlü’ün sünnetiyle hüküm et. Ondan da bulamazsan hidâyete ermiş fukahadan sana ulaşan fetvalarla hüküm et. Yoksa görüşünle içtihad ederek ilim ve salah ehli ile istişare et. Keza Abdullah b. Mes’ûd’un böylece hüküm verdiği rivâyet olunur.158 Bir terim olarak içtihad, en eski fıkıh usûlü kaynağı olan Şâfiî (ö. 204/819)’nin er-Risalesi’nde şöyle tarif edilmiştir: “Her hâdise hakkında ya ona ait bir hüküm veya hak olan hükmün yolunu gösteren bir delalet vardır. Hâdisenin açık hükmü varsa ona uymak gereklidir. Eğer muayyen bir hüküm yoksa hâdisenin hak olan hükmüne götüren yolun delili içtihad ile aranır. İçtihad ise kıyastan ibarettir.”159 Âyet ve hadislerden amelî hükümler çıkarma gücüne sahip olan fakihe “müçtehid” denir. Hakkında sarih (açık) âyet, hadis ve icma bulunan konularda içtihad yapılamaz. Çünkü “nassın varid olduğu yerde içtihada mesağ yoktur” ilkesi bulunmaktadır. İslâm hukukunda, “icmaı ümmet” tabiri sahâbenin icmaı anlamında kullanılmıştır. İçtihad Kaç Şartla Yapılabilir? Bir müçtehidin içtihad yapabilmesi için şu sekiz şarta haiz olması gerekir: 1) Arap lügatını iyi bilmek: Çünkü ana kaynaklar olan Kur’ân-ı Kerîm ve hadisi şerifler Arapça’dır. Bu sebeple müçtehidlerin naslardan hüküm çıkarabilmesi için Arapçayı iyi bilmeleri gerekir. Bu hususta bir müçtehidin Arapçanın sarf, nahiv, belagat, meani ve beyan gibi lisan ve edebiyat ilmini öğrenmesi zorunludur. 2) Kur’ân ilimlerini iyi bilmek: Çünkü Kur’ân bu dinin temel direğidir. Dolayısıyla en az beş yüz kadar olan hüküm âyetlerini bilemek gereklidir. Bu âyetlerin amm (genel anlam), has (özel anlam), mutlak-mukayyet, nasih-mensuh, muhkem-müteşâbih ve sünnetle ilgili durumlarını iyi bilmek gerekir. Bir müçtehidin Kur’ân âyetlerinin icmali bir surette bilmesi ahkâm âyetlerini de tafsilatlı ve en ince teferruatına kadar bilmesi şarttır. 3) Sünneti iyi bilmek: Bir müçtehidin, sünnetten nelerin sahih, nelerin zayıf olduğunu, hadis rivâyetlerin hallerini, durumlarını, senedlerini ve vurud sebeplerini, nasih ve mensuh olanlarını bilmesi gerekir. Bunda tüm âlimler müttefiktir. Keza hadislerin amm-has, mutlak-mukayyet gibi durumlarını, rivâyet yollarını, râvilerin derece ve hallerini, adalet ve zapt gibi vasıflarını bilmesi gerekir. Hadisleri ezbere bilmek şart olmayıp, ihtiyaç duyulan hadisleri yerinde bulabilecek durumda olmak yeterlidir. 4) İcmanın tüm konularını iyi bilmek: Yani sahâbe, tabiin ve müçtehidlerin ihtilafa düştükleri konuları bilmek gerekir. 5) Kıyası iyi bilmek: Çünkü kıyas kendi alanında istinbatın aslıdır ve içtihadın ruhudur. Çünkü İmam Şâfiî’ye göre “içtihad, kıyastan ibarettir.160 6) Hükümlerin maksatlarını iyi bilmek: Çünkü hükümlerin istihracı için maksadı iyi değerlendirmek şarttır. Şatıbi şöyle der: “İnsan, Allah ve Rasûlü’nün amaçlarını bütün meselelerde anlayacak bir dereceye gelirse, o, ilim öğrenme, fetva verme ve Allah’ın bildirdiği hükümleri açıklamada Peygamber (s.a.v)’in varisi olma özelliğini kazanmış olur.”161 7) Sağlıklı bir anlayış ve güzel bir takrire sahip olmak: Bununla müçtehid diğer ilim ricallerine göre imtiyaza kavuşmuş olur. 8) İyi niyet ve sağlam inanç sahibi olmak: Bütün büyük müçtehidler, fıkıhla şöhret yapmadan önce, ihlâs ve takvalarıyla meşhur olmuşlardır. İhlâslı kimse, gerçeği nerede bulursa bulsun kabul eder, taassup göstermez. Büyük imamların hepsi “bizim görüşümüz doğrudur, ama yanlış olma ihtimali de vardır” demişlerdir. Müçtehidlerin Tabakaları 1) Dinde (Şeriatte) Müçtehid: Bunlar, hükümleri doğrudan kaynağından çıkaranlardır. Bunlar Saîd b. Museyyeb, İbrahim en-Nehaî ve mezhep sahipleri olan Caferi Sadık, Muhammed Bakır, Zeyd b. Ali, Numan b. Sabit, Muhammed b. İdris, Mâlik b. Enes, Ahmed b. Hanbel, Dâvûd, Evzaî, Leys b. Saîd, Sufyan es-Sevrî ve diğer mezhep imamları gibi… 2) Mezhebte Müçtehid: Bunlar, usulde mustakil imamlara intisap edip furû’da ise bağımsız hüküm istihrac edebilenlerdir. İmam Ebû Yusuf, Muzni, İbn Vehb gibi imamlardır. 3) Meselede Müçtehid: Bunlar, hakkında mezhep imamından rivâyet bulunmayan meselelerde içtihad yapabilen müçtehidlerdir. Nevevî, Rafiî Hassaf, Ebû Cafer Tahâvî, Ebû’l-Hasan el-Kerhî, Hulvanî, Serahsî, Pezdevî, Kadıhan ve diğer mezheplerin bu derecedeki müçtehidler gibi. 4) Ashabı Tercih: Bunlar, içtihad yapamazlar. Ancak meseleler arasında tercih yapabilenlerdir. 5) Ashabı Tahriç: Bunlar, tercih yapamayıp ancak delillerde muvazene yapabilenlerdir. 6) Ashabı Temyiz: Bunlar, içtihad yapamazlar. Ancak sahih ile zayıfı birbirinden ayırabilenlerdir. 7) Ashabı Taklid: Bunlarda ne içtihad ne de temyiz yapabilirler. Ancak imamın görüş ve delilini bilerek cem ve tedvin yapabilirler. Zamanımızda İçtihad Yapılabilir Mi? İçtihadın kapısı kapanmış mıdır? Sorusuna gelince, içtihad kapısının kapanmasına yönelik ne bir âyet ne de bir hadis varid olmuştur. Çünkü içtihad kapısının açılmasına dair tarih olmadığı gibi kapanmasına dair de bir tarih sözkonusu değildir. Ancak içtihadın kapısı bu dinin gelişiyle açıldı. Öyleyse din devam ettiği müddetçe içtihadda var olacaktır. Üstelik günümüzde önceki kuşakların sahip olmadıkları iletişim, matbaa, bilgisayar vb. gibi bilimsel araç-gereçler ve teknik imkânlara sahibiz. Şâfiîler ve Hanefilerin çoğuna göre içtihadın kapısının açık olduğu kabul edilirken sonraki mezhepçilerin bu kapıyı kapatmak istediklerini görmekteyiz. Mâlikiler ise buna yakın bir görüştedirler. Onlara göre her ne kadar mutlak müçtehid olmadan birkaç asır geçmiş ise de diğer müçtehidlerin olmadığı bir zaman dilimi mümkün değildir. Hanbelî, Zâhirî ve Ehl-i Beyt imamlarına göre içtihadın kapısı tüm nevileriyle açıktır. Onlar bu konuyu şöyle delillendirmektedirler. Hanbelî olan İbn Akil ve İbn Hamdan (H. 756), kendi zamanlarını kast ederek, şöyle demişlerdir. Günümüzde önceki dönemlere nispeten içtihad yapmanın yolları daha da kolaydır. Çünkü hadis ilmi tedvin edilmiş, gelişmiş, tahlil edilmiş ve Kur’ân âyetleri, Usûlü’l-Fıkıh, arabi ilimler vs. yeterince izah edilmiştir. Fakat eksik olan gayret, cehd, himmet, rağbet ve samimiyettir. Amidî, ikinci görüşü şu iki akli delille açıklar. Birincisi: Dinde tefekkuh ve içtihad kifaye olarak farzdır. Öyle ise farzı terk etmek ittifakla günahtır. Bu nedenle asrın âlimleri hata ve dalalet üzerine ittifak etmiş olur ki bu da Allah Rasûlü (s.a.v.)’nin “Kıyamet gününe kadar ümmetimden bir taife hak üzere kalacaktır”162 hadisiyle çelişki arz eder. İkincisi ise şöyledir: Şer’î hükümler ancak içtihadla tanınabilir. Şâyet müçtehidsiz bir asrın geçmesi mümkün olsaydı o zaman şer’î hükümler ta’til eder ve ahkamlar da münderis olmaya mahküm olurdu. Bu da var olan delillerle mümkün değildir.163 Sahâbeler Devrinde ki Bazı İçtihadlar Sahâbiler iyiliği teşvik, kötülüğü önlemek ve amme menfaatını gözönünde bulundurarak illetlerin değişmesiyle örfe dayalı bazı hükümleri değiştirirledi. 158 el-Veciz, s. 151. Şâfiî, er-Risale. 160 er-Risale 161 el-İtisam 162 Hâkim sahih bir isnatla Ömerden rivâyet etmiştir. 163 Amidi, Usulu’l-Ahkam, 2/455. 159 39 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Bu devrede maslahat, seddi zerai esaslarına göre yapılmış içtihadlardan örnekler: 1- Ömer (r.a.)’ın müellefe-i kulübten zekât hissesini kesmesi. 2- Ömer (r.a.)’ın kıtlık senesi hırsızlık cezasını uygulamaması. 3- Ömer (r.a.)’ın hilafetine kadar teravih namazı cemaatle kılınmıyordu. Bu devrede farz namazlarla karışması ihtimali ortadan kalktığı için cemaatle kılınmaya başlanması. 4- Peygamber (s.a.v.) Ebû Bekir (r.a.) ve Ömer (r.a.)’ın ilk iki yılına kadar geçen devrede, bir mecliste söylenen üç talâk, bir talâk olarak kabul ediliyordu. Ömer (r.a.) boşamalarda önemli bir ölçüde artış olunca tedbir olarak bir mecliste söyleneni üç talâk olarak kabul etti ve böylece büyük ölçüde boşamaların önünü kesmiş oldu. 5- Kur’ân-ı Kerîm ehli kitaptan kadınlarla evlenmeye izin verdiği halde164 Ömer (r.a.)’ın Medain valisine gönderdiği bir mektupla bunu menetmesi. 6- Ömer (r.a.) iddeti bitmeden bir kadınla evlenen erkeğe, ebedî olarak kadının nikâhını yasaklaması. 7- Hz. Ömer kendi devrinde fethedilen yerlerin gayri menkul arazisinin Müslüman fatihlere dağıtılmasını uygun bulmayarak bu arazinin eski sahiplerinde kalması, buna mukabil harac vergisi alınmasını uygun bulması. 8- Hz. Ömer zamanına kadar geçen sürede bir şahsın vermesi gereken diyeti, o şahsın mensub olduğu kabile ödüyordu. Hz. Ömer zamanında divan teşkilatı kuruldu ve bundan böyle divan kabile yerine geçti ve akrabanın diyet gibi malî sorumlukları, bu divana yüklenmesi. 9- Hz. Ömer devrine kadar sanatkar nezdinde onun taksiri olmadan zayi olan eşya ödetilmezken bundan sonra insanların ahlâkî durumlarında değişiklik göz önünde bulundurularak ödetilmesi. 10- Hz. Ömer devrine kadar birkaç kişi birlikte bir kimseyi öldürdüğü takdirde yalnız diyet uygulanırken Hz. Ömer’in maslahat gereği katillerin hepisine kısas uygulaması. 11- Hz. Osman (r.a.) ölüm döşeğinde iken karısını boşayan kimsenin talâkını geçersiz sayması ve karıyı ona mirasçı kılması gibi bazı içtihadi uygulamaları olmuştur.165 Vahid haberle İlgili Müçtehidlerin İzledikleri Yol Bu konuda müçtehidlerin ittifakı olmamıştır. Bilakis farklı görüşler beyan etmişlerdir. Bu hususta müçtehidlerin ihtilafa düşüp izledikleri yol aşağıda delilleriyle izah edilmiştir. a) Hanefilerin izledikleri yol: Hanefiler, dinde delil olabilmesi için haberi vahidle gelen ihbarları üç şarta bağlamışlerdir. Birincisi: Râvinin rivâyet ettiği haberin aksine amel atmemesi gerekir. Örneğin Hanefilere göre Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği “köpek kabınızın içine ağzını batırdığı zaman içindekini dökün ve biri toprakla olmak kaydıyla yedi suyla yıkayın” kendi hadisine muhalefet edip üç kere yıkamakla yetindiği sahih rivâyetle varid olmuştur. Bu nedenle onlar yukarıdaki hadisi delil kabul etmeyip ancak böyle bir durumda üç kez yıkanması kafidir demişlerdir. İkincisi: Sayıca çok olan bir toplumun huzurunda cereyan eden haberlerden olmayacaktır. Bu niteliği taşımayan haberi vahid Hanefilerce delil olarak kabul değildir. Örneğin rükûya giderken ve kalkarken el kaldırmak gibi sahâbe topluluğunun görüp rivâyet etmesi zaruri olan bir hâdise gibi. Bu olay sadece Abdullah b. Ömer’in rivâyetiyle gelen haber olduğu için onlara göre delil olarak kabul edilemez. Üçüncüsü: Kıyas ve şeri usule muhalefet etmeyip dört halife, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Mes’ûd gibi fıkıh ve içtihadla tanınmış sahâbeden rivâyet edilmesi gerekir. Meselâ Hanefilere göre Enes b. Mâlik ve Bilâl gibi içtihadla meşhur olmamış kimselerden gelen vahid haberler delil olarak alınmazlar. b) Mâlikilerin izlediği yol: İmam Mâlik’in haberi vahidin sened olabilmesi için tek bir şart ileri sürdüğü bilinmektedir. O da Medine ehlinin ameline muhalif düşmemesidir. Yani Mâlikilere göre vahid haberle gelen hadislerin sened olabilmesi için Medine ehlinin ameline uygun düşmesi gerekir. Örneğin “alıcı ile satıcı birbirinden ayrılmaksızın caymaya muhayyerdirler” hadisiyle amel etmezler. Çünkü Medine halkının böyle bir amelî olmamıştır. c) Şâfiîlerin izledikleri yol: Şâfiîler, haberi vahidle amel ancak dört şartla mümkün olabilir demişler. a) Senedin ve itisalin sağlam olması. b) Râvinin dininde sadık, konuştuğunu fehm edip taakkul etmesi. c) Râvi rivâyet ettiğinin bilincinde olup ve zabt edebilmesi. e) Râvinin rivâyet ettiği haberin ilim ehlinin hadislerine muhalif olmaması gerekir. Bu nedenle Şâfiîler, Saîd b. Museyyeb, Hasan el-Basrî, Şabi ve İbn Sirin gibi fukahanın dışında gelen mürsel hadislerle amel etmezler.166 Örneğin Hz. Âişe’nin rivâyet ettiği bir hadiste şöyle demiştir: “Ben ile Hafsa nafile oruç tutmuşken komşudan bize bir yiyecek gelmişti, biz de orucumuzu bozduk. Sonra Allah Rasûlü (s.a.v.) yanımıza geldi ben de durumu ona izah ettim, Allah Rasûlü bize bir gün oruç tutmamızı emretti.” Şâfiîlere göre bu hadis mürsel olup delil kabul edilmez. Çünkü bu hadisi rivâyet eden Zuhrî Âişe’den değil Urve b. Zubeyr’den rivâyet etmiştir. Bu nedenle Şâfiî mezhebinde nafile orucun kazası yoktur. Hanbeliler de bu konuda Şâfiîler gibi düşünürler.167 TAKLİD Taklid, bir müçtehidin delilini bilmeksizin görüşüyle amel etmektir. Bazı usulcülere göre ise, taklid eden kişi taklid ettiği imamın görüşüyle birlikte delilini de bilmelidir. Kişinin buna kalbiyle niyet etmesi yeterlidir. Müçtehid olmayanın bir müçtehidi taklid etmesi vaciptir. Fakat içtihad yapabilen, tetkik ve araştırmaya kabil olanın herhangi bir meselede başkasını taklid etmesi haramdır. Kişi meşru mezheplerden dilediği birini taklid edebilir. Dilerse bütün konularda başka mezhebe intikal eder, dilerse bazı konularda başka bir mezhebi taklid edebilir. Hicrî 2. yüzyılın ortalarına doğru ortaya çıkan taklidin cevazı, dördüncü yüzyıldan bu yana tartışıla gelmiştir. Herhangi bir hak mezhepten birine bağlı hukukçular taklidin cevazına hatta vucûbuna fetva vermiş, Kur’ân ve sünnetten delil getirmişlerdir. “فاسئالوا اَ ْا َ ال ِّذ ْك ِر اِنْ ك ْنت ْم َالتَ ْعلَمونَ اBilmiyorsanız, zikir ehline sorunuz.”168 Peygamberimiz (s.a.v) “Başından yaralı birine guslün gerekli olduğunu söyleyerek ölümüne neden olan bazı sahâbeler için “mademki bilmiyorlardı, bilenlere sorsaydılar ya! Cehaletin şifası sormaktır” buyurmuştur. Taklidin cevazına fetva verenler olduğu gibi karşı çıkanlar da olmuştur. Örneğin İbn Hazm, İbn Teymiyye, İbnu’l-Kayyim, Şevkanî ve Abduh gibi bazı İslâm bilginleri taklidi bid’at olarak nitelendirmişlerdir. Dört imamın dışındaki bir müçtehidi taklid etmekte caizdir. Çünkü peygambere uymakta bir taklittir. Ayrıca din alanında belli bir düzeyde ihtisas görmüş bir kimsenin doğrudan Kur’ân ve sünnete uyarak amel etmesi de, içtihadın şartlarına haiz olmak şartıyla, caizdir. İçtihad kabiliyetine haiz olan bir kimse için bilinen mezheplerden herhangi birisine uyması ve mezhep imamlarının her dediğini taklid etmesi ne farzdır ne de sünnettir. Bazı yazarların “belli bir imamı taklid etmek vaciptir” şeklindeki sözleri ise ancak avam için geçerli olabilir. 164 Maide, 5/6 Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü, s. 352. 166 Amidi, el-Ahkam, 1/304, Zuhaylî, el-Veciz, 43 167 Zekiyuddin Şaban, Usulu’l-Fıkıhıl-İslâmî, s. 69-76 168 Nahl, 16/43. 165 40 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Yoksa günümüzde olduğu gibi araştirma kabiliyetine ulaşmış ve ihtisas görmüş bir kimsenin tembelik yaparak gözü kapalı herşeyi taklidle hal etmeye çalışması caiz olmadığı gibi bu onun üretici değil tüketici konumuna düşmesine sebep olur. TAKLİDİN ŞARTLARI Taklidin Dört Şartı Vardır 1- Taklid eden kişinin, taklid edeceği meselede, kendisini taklid ettiği kimsenin o meseleyle ilgili şart ve vaciplerini bilmesi gerekir. Meselâ: Şâfiî olan birisi, İmam Ebû Hanife’yi, şehvetsiz olarak kadına dokunmanın abdesti bozmayacağı hususunda taklid etmek isterse İmam Azam’ın abdest konusunda vacib olduğunu ileri sürdüğü hususları bilmesi gerekir ki sözkonusu hususta onu taklid edebilsin. 2- Bazı müçtehidlere göre taklidin, “kable’l-amel” diye bildiğimiz amelden önce olması, fiilin vuku bulmasından sonra olmaması gerekir. Meselâ Şâfiî olan biri cinsel organına dokunur ve sonra Hanefî mezhebinde cinsel organına el sürmek abdesti bozmaz diye Hanefî mezhebini taklid ederek o abdestle namaz kılamaz. Fakat bazı müçtehidlere göre taklid amelden sonra da yapılabilir.169 3- Taklid ettiği kişinin müçtehid olması. Bu müçtehid mezhep imamları olduğu gibi diğer sınıflardaki imamlar da olabilir. Meselâ İmam er-Rafiî, en-Nevevî, eş-Şirazî, es-Serehsî ve Kudurî gibi imamlar. Yani fetvada müçtehid olan bir imam da olabilir. 4- Telfikin olmaması. Telfik dinî konularda bir meselede mezhep müçtehidlerinin biribirine zıt olan görüşlerini birleştirme işidir. İki içtihadın arasını uzlaştırmak caiz değildir. Meselâ, hem yabancı kadına dokunan hem de vücudundan kan gelen bir kimse, kan konusunda Şâfiî’yi, dokunma konusunda da Hanefî’yi taklid ederek o abdestle namaz kılamaz veya aynı namazda köpeğin temizliğinde Mâlikî’yi, başının bir bölümünü meshte Şâfiî’yi taklid etmek gibi. Çünkü bunu yapmakla mezhebler arasında kolaylık aramış olur. Bu da caiz değildir. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İMÂN İmânın anlamı: Emn veya emniyet kökünden gelen imân, lügatta inanmak, tasdik etmek, doğrulamak, güvenmek, güven vermek ve güvende olmak demektir. Istılahta (dinde) ise Peygamberimiz (s.a.v.)’in Allah’tan getirdiği herşeyi gerçek ve doğru olduğuna kalp ile tasdik etmek (onaylamak) ve dil ile de ikrar etmektir. Başka bir tarif ile İmân dil ile söylemek kalp ile inanmak ve organlarla da amel etmek demektir. Aslında imânın dört merhalesi vardır. a) Marifet: Yani imân edilmesi gereken esasları iyi tanıyıp bilmek. b) Önce kalp ile içten tasdik etmek. c) İçten inandığını dil ile de ikrar etmek. d) İnanıp ikrar ettikten sonra da imâna şahitlik edecek olan organlarla amel etmektir. İmânın kalben inanmaktan ibaret olduğunu gösteren çokça âyet ve hadis vardır. ارعونَ فِى ْالك ْف ِر مِنَ الَّذينَ قَالوا ا َمنَّا ِ يَا اَيُّهَا الرَّسول الَ يَحْ ز ْنكَ الَّذينَ ي َس ب ِ “ بِاَ ْف َوا ِا ِه ْم َولَ ْم تؤْ ِمنْ قلوبه ْم َومِنَ الَّذينَ اَاىوا َس َّماعونَ لِ ْل َك ِذEy Nebî! Kalpleri inanmadığı halde, ağızlarıyla inandık diyenlerden ve Yahudilerden ّ “ فَ َمنْ ي ِر ِىAllah, doğru yola iletmek istediği kimsenin kalbini, İslâm’a küfür için koşuşanlar seni üzmesin.”170 ال ْسالَ ِم َ ْهللا اَنْ يَ ْه ِديَه يَ ْش َرح ِ صد َْره ِل açar.”171 Allah Rasûlü (s.a.v.) kalpteki imânla ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Allah cennet ehlini cennete, cehennem ehlini de cehenneme koyacak sonra da bakın kalbinde hardal kadar imânı olan birisini bulursanız, onu cehennemden çıkarın diyecektir.”172 Ehl-i sünnet itikadına göre imânda kalbin tasdiki yeterlidir, dil ile ikrar yalnız dünyevi hükümler için gerekli görülmüştür. Buna dilsizin imân etme biçimi, Ammar b. Yasir’in işkenceler karşısında imânını gizli tutması173 ve Usame b. Zeyd’in öldürdüğü bir adam için Allah Rasûlü’ne korkudan imân etti demesine karşılık Allah Rasûlü’nün “kalbini yarıp baktın mı?”174 cevabı delil gösterilebilir. Fakat dilsizlik veya küfre zorlama gibi zaruret kabul edilen bir özür olmadığı halde dil ile takrir imânda şarttır. Çünkü imânın açığa vurulmaması kişi hakkında belirsizlik meydana getirir ve dinî hükümlerde dengesizlik doğurur. Ebû Hanife ve mensupları dışındaki cumhura göre ise imân, inanılması gereken şeyleri kalbin tasdiki, dilin ikrarı ve İslâm'ın esaslarının yerine getirilmesidir. Burada amelin imândan bir cüz olduğu ve imân artar ve eksilir görüşü de ortaya çıkar. İmânla İlgili Bazı Önemli Meseleler 1) İmân konusunda her türlü şüpheden uzak durmak gerekir. İmân esaslarına içten inanıp şüphe etmemek gibi. 2) İmân bir bütündür. Bu bütünlük daima korunmalıdır. İnanılması gereken tüm peygamberlere, Kur’ân’ın bütün âyetlerine inanmak gibi. Kişi, bir peygambere, bir kitaba veya Kur’ân’ın bir hükmüne inanmadığı zaman inandığı diğer şeyler boşa gider. 3) Muteber olan imân, gayba olan imândır. Kişinin gözüyle görmediği halde Allah’a ahiret gününe ve meleklere imân etmesi gibi. İmânla amel kavram olarak ayrı ayrı şeyler olabilir. Fakat şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, ne imân amelsiz, ne de amel imânsız geçerlidir. İkisi birbirini tamamlayan iki kavramdır. İmân ettiğini iddia eden bir insan imânın gereği olan amelleri yerine getirmiyorsa, o kimsenin imân iddiası boştur ve bu iddia sadece bir hayalden ibarettir. İmânla İlgili Bazı Önemli Soru ve Cevaplar a) Amel imândan bir cüz müdür ve eksilip çoğalır mı? Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre amel imândan bir cüz değildir ve eksilip çoğalmaz. Onlara göre imânda güçlü veya zayıf olma bakımından farklılık olabilir. Kur’ân’da “imân edenler ve salih amel işleyenler” diye başlayan pek çok âyet vardır.175 Bu görüşü savunanlar, imânla amelin ayrı ayrı zikredilmesi bu ikisinin bir bütün olmadığına işaret eder, derler. Kur’ân’da imânla birlikte büyük günah bulunabileceği hakkında âyetleri de buna delil getirirler.176 Amelin imândan bir cüz olduğunu ve eksilip arttığını savunanlar ise, İmam Şâfiî, İmam Eş’arî, Ehl-i Beyt İmamları ve Hâricilerdir. Her iki tarafın da kendilerine göre Kur’ân’dan ve sünnetten delilleri vardır. Kur’ân âyetlerinde imânın artabileceği ifade edilir.177 Bu görüşü savunanlar şu âyetleri de delil gösterirler: ون ِ ْ “ َو َما خَ لَ ْقت ْال ِجنَّ َوBen cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye ِ اال ْن َ اِ َّال لِيَعْبد yarattım.”178 ق ْال َموْ تَ َو ْال َحيوةَ ِل َيبْل َوك ْم اَيُّك ْم اَحْ َسن َع َم ًال َوا َو ْال َعزيز ْالغَفور َ َ“ اَلَّذ خَ لHanginizi daha iyi amel işleyeceğini denemek için ölümü ve hayatı ّ “ اِنَّ َما ْالمؤْ ِمنونَ الَّذينَ اِ َذا ذ ِك َرMü’minler o kimselerdir ki, (yanlarında) ْ َت قلوبه ْم َواِ َذا تلِي ْ َهللا َو ِجل yaratan odur.”179 َت َعلَ ْي ِه ْم ايَاته زَ ا َى ْته ْم اي َمانًا َوعَلى َربِّ ِه ْم يَت ََو َّكلون 169 Buceyrimi, el-Hatib, 1/51. Maide, 5/41. 171 En’am, 6/125. 172 Buhârî, İmân, Müslim, İmân. 173 Nahl, 16/106. 174 Müslim, İmân, Ebû Dâvûd, Cihad, İbn-i Mâce, Fiten. 175 Bakara, 2/277, Yunus, 10/9, Ankebut, 29/7. 176 Hucurat, 49/9, Bakara, 2/278, Tahrim, 66/8. 177 Enfal, 8/2, Fetih, 48/5, Al-i İmran, 3/73, Tevbe, 9/124. 178 Zariyat, 51/56. 179 Mülk, 67/2. 170 41 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Allah anıldığı zaman, yürekleri ürperir, kendilerine Onun âyetleri okunduğu vakit imânları artar ve yalnız Allah’a dayanıp güvenirler.”180 “ َويَ ْزىَا َى الَّذينَ ا َمنوا اي َمانًاAllah imân edenleri imânını artırır.”181 Bana göre tercih edilen ikinci görüştür. Çünkü bu âyetlerde amelsiz imânın makbul ve geçerli olmadığını ve Allah (c.c.) cinleri ve insanları yalnız imân etmelerini değil, imânla birlikte amel etmelerini de istediğini anlıyoruz. b) Mukallidin imânı makbul mudur? Ebû Hanife, Sufyan-i Sevrî, Mâlik, Evzaî ve birçok hadisçilere göre mukallidin imânı sahihdir. Ancak mukallid, imânı istidlalsiz kabul ettiği için günahkârdır. Şâfiî, Eş’arî ve Mutezile’ye göre bu imân sahih değildir. Taklid bahsinde açıklandığı gibi amelde dahi taklid edilen müçtehidin görüşü ile birlikte delilini de bilmek şartı ileri sürülmüş iken imân konusunda elbette mukallid olan kişi imân ettiği şeyin mahiyetini bilmelidir. c) Tebliğ görmeyenin imânı. Bu konu kelamcılar arasında ihtilaflı olup herkesin kendine göre delilleri vardır. Eş’arilere göre İslâma ait bir davet ulaşmayan ve herhangi bir peygamberin varlığını duymayan bir kimse mükellef değildir. Dolayısıyla ahirette azaba mustahak olmaz. Hatta İmam Gazalî “Allah Rasûlü’nün davetini duymamış, kendisiden de haberdar olmayan kişiler kesin cennetliktir” demiştir. َ “ َو َماكنَّا م َع ِّذبينَ َحتّى نَ ْب َعBiz herhangi bir topluma Rasûl göndermedikçe onları azaplandırmayız.”182 Delilleri ise şu âyetlerdir: ًث َرسوال -“ ”رسال مبشيرين ومنذرين لئال يكون للناس على هللا حجة بعد الرس وكان هللا عزيزا حكيماYerine göre müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”183 ض َال ٍل َ ت قَالوا بَلى قَالوا فَاىْعوا َو َما ىعؤا ْالكَافِرينَ اِ َّال فى ِ “ قَالوا اَ َولَ ْم تَك تَاْتيك ْم رسلك ْم ِب ْالبَيِّنَاCehennem bekçileri) size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi? derler. Onlar da evet getirdiler derler. (Bekçiler ise), o halde kendiniz yalvarın, derler. Hâlbuki kâfirlerin, duası heder olmaktan başka hiçbir değere haiz değildir.”184 Eş’ariler husun (güzellik) ve kubuhun (çirkinlik) akılla bilinemeyeceğini, bunun ancak âyetlerle bilinebileceğini belirtirler. Yani onlara göre iyi ve kötü işler Allah’ın bildirmesiyle bilinebilir. Bu sebeple kendilerine Allah’ın emir ve nehiyleri gelmeyen veya ulaşmayan bir kimse iyi ve kötüyü bulmakla mükellef değildir. Dolayısıyla fetret devrinde yaşayan insanlar ile kendilerine şeriat ulaşmayan kimseler ahirette mesul tutulmazlar. Maturidilere göre ise tebliğ görmeyen de mükelleftir. Delilleri: Hz. İbrahim’in imân etme biçimdir. Maturidiler bir yerde Mutezile gibi düşünerek aklı daha önde tutarak iyi ve kötünün akılla bilinmesi mümkündür, demişlerdir. Onlara göre fetret devrinde yaşayan insanlar da akıllarıyla Allah’a imân etmenin güzel olduğunu anlayabilirler. Bu sebeple onlar Allah’ın varlığına inanmak mecburiyetindedirler. Dolayısıyla ahirette bu konuda sorumlu tutulacaklardır. Bana göre birinci görüş daha isabetlidir. Çünkü adil olan Allah; ق ْال َموْ تَ َو ْال َحيوةَ لِيَبْل َوك ْم اَيُّك ْم اَحْ َسن َع َم ًال َوا َو ْال َعزيز ْالغَفور َ َ“ اَلَّذ َخلÖlümü ve hayatı kimin daha güzel amel edeceğini sınamak için yaratığını”185 beyan etmiştir. Bundan dolayı tebliğ ulaşmayan fert veya bir topluluk ile Allah katında tebliğ almış ve herşeyi ayan beyan görmüş kişiler arasındaki hüküm ve yargılama eşit değildir. d) İcmali ve tafsili imân. Allah tarafından Peygamberimize getirilip haber verilen herşeye topluca inanmaya “icmali” imân denir. Meselâ, inanılması gereken imânın altı esasına imân etmek gibi. Tafsili imân ise, Peygamber tarafından tebliğ edilen şeylere detaylı bir şekilde inanıp amel etmeye denir. İcmali imân yalnız kişiyi küfürden kurtarır fakat mü’mini kâmil yapmaz. Fakat tafsili imânla kişi salih amel işlemek, haramdan sakınmak ve dinî hükümleri bilip iyi yaşamakla mü’mini kâmil olabilir. İnkâr ve Tasdik Bakımında İnsanlar Birkaç Kısma Ayrılır: a) Mü’min: İmân esaslarına kalben inanıp tasdik eden kimseye “mü’min” denir. Mü’minler ahirette cennete girecek ve orada ebedî kalıp zevk ve safa süreceklerdir. b) Kâfir: İmân esaslarına inanmayan ve dinde zaruri olan bir hükmü inkâr eden kimsedir. Allah'ı inkâr etmemekle birlikte, başka birisini veya bir tabiat gücünü ona ortak (şirk) sayan kimseye de müşrik denir. Allah’tan rol çalmak veya o rolü başkasına yakıştırmak da şirktir. Meselâ Allah’ın kanun koyucu sıfatını kendinde görmek veya başkasına lâyık olduğuna inanmak gibi. Allah’tan başka kişilerden medet ummak ve gaybi bilgileri Allah’tan başkasına da isnat etmek gibi şirke götüren birçok söz, fiil ve davranış vardır. c) Münafık: İnanılması gereken İslâmî esaslara kalp ile inanmayıp ve tasdik etmeyen fakat mü’minleri aldatmak ve İslâmî nimetlerden yararlanmak için sözle inandığını söyleyenlere münafık denir. Ayrı bir tabirle içi dışı bir olmayan ve ikiyüzlü olana münafık denir. Münafığın içi bilinmediği için dünyaya ait hükümler bakımında Müslüman gibi muamele görür. Kestiği yenir, miras alır, nikâhlanır ve cenaze namazı kılınır. Fakat ahirette kâfirler gibi ikaba tabi tutulur.186 Kur’ân’da münafıkların kâfir olduğu hatta cehennemin en alt tabakasında oldukları haber verilir. اهلل َوبِ ْاليَوْ ِم ْاال ِخ ِر َو َماا ْم ِ ّ ِاس َمنْ يَقول ا َمنَّا ب ِ ََّومِنَ الن َّاال ْسفَ ِ مِنَ الن َ ْ “ اِنَّ ْالمنَافِقينَ فِى الدَّرْ ِكŞüphe yok ki َ“ ِبمؤْ مِنينİnsanlardan bazıları imân etmedikleri halde imân ettik derler.”187 ار َولَنْ ت َِج َد لَه ْم نَصيرً ا ِ münafıklar cehennemin en alt katındadırlar. Artık onlara asla yardımcı bulamazsın.”188 ْ َو َمنْ يَرْ تَ ِد ْى ِم ْنك ْم َعنْ ىينِه فَيَم d) Mürted: Daha önce Müslüman iken herhangi bir nedenle dininden dönenlere mürted denir. َت َوا َو كَافِ ٌر فَاولئِك ْ َ“ َحبِطSizden kim dininden döner ve kâfir olarak ölürse, işte onların dünya ve ahirette َار ا ْم فيهَا خَالِدون ِ َّت اَ ْع َماله ْم فِى ال ُّد ْنيَا َو ْاال ِخ َر ِة َواولئِكَ اَصْ َحاب الن amelleri boşa gitmiştir. İşte cehennemlikler onlardır. Onlar orada ebedî olarak kalacaklardır.”189 e) Fasık: Dinî yasaklara uymayıp ilâhî emirlere aykırı hareket eden günahkâr, kötülükleri alışkanlık haline getiren bir kimseye fasık denir. Başka bir tabirle büyük günah işleyen veya küçük günahta ısrar edene fasık denir. Fasık işlediği günahı helâl saymadıkça kâfir olmaz. Kur’ân’da fısk birkaç manaya gelmiştir. Hacda yapılan fısk, besmelesiz kesilen hayvanın etini yemek veya iffetli bir Müslümana iftira edenin fısk hali gibi.190 İmânın Rükünleri İnanılması gereken imân esasları temelde altı esasa dayanır: 1) Allah’a inanmak 2) Meleklere inanmak 3) Kitaplara inanmak 4) Peygamberlere inanmak 5) Ahirete inanmak 180 Enfal, 8/2. Müddesir, 74/31. 182 İsra, 17/15. 183 Nisâ, 4/165. 184 Mü’min, 40/50. 185 Mülk, 67/2. 186 Maturidî, Tevhid, 374. 187 Bakara, 2/8, Hucurat, 49/14. 188 Nisâ, 4/145. 189 Bakara, 2/217, Al-i İmran, 3/86-91-106, Nisâ, 4/89-115. 190 Bakara, 2/197, En’am, 6/121, Nur, 24/4. 181 42 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------6) Kadere inanmak ALLAH’A İNANMAK İmân esaslarından ilki ve en önemlisi Allah’a inanmaktır. Bunu kısaca şöyla izah edebiliriz. Allah’ın varlığına, birliğine, noksan sıfatlardan münezzeh olduğuna, kemal sıfatlarla muttasıf olduğuna, eşi ve benzeri olmadığına ve herşeyi bir nizam içinde yarattığına inanmak. Allah’ı herşeyden çok sevmek, her zaman ve her yerde O’nu hatırlamak. Bütün amel ve davranışlarımızda, bizi her an ve her yerde görüp ve gözetlediği için O’ndan utanmak ve korkmak. O’nu görüyormuşçasına hareket etmek ve bizleri kesin görüyor inancıyla davranmaktır. ALLAH’IN SIFATLARI Allah’ın sıfatları, zâtî ve subutî olmak üzere ikiye ayrılır. Bunların altısı zâtî sıfatlar, yedisi de subutî sıfatlar olmak üzere, toplam on üçdür. A) Zâtî Sıfatlar: Allah’ın zâtıyla birlikte olan ve ondan ayrı kabul edilmeyen sıfatlardır. Allah'tan noksan sıfatları kaldırdığı için bunlara selb-i sıfatlar da denir 1) Vücûd: Allah’ın var olması. Allah’ın varlığı ile kâinat var olmuştur ve bizim varlığımız onun varlığına şahittir. İnsanın dünyaya gelişi, dünyaya sahiplenmesi için değil bilakis kâinatı müşahede etmekle, Allah’ın varlığına ve birliğine şahid olmak içindir. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın varlığını, birliğini, kudretinin büyüklüğünü anlayabilmek için şu muhteşem kâinata bakmamız, tabiat olaylarını ْ ض َو َ ْ ت ِالو ِلى düşünmemiz için dikkatimizi çekiyor: ب ٍ ار َال َيا ِ اال ْل َبا ِ اخ ِت َال ِ َّموا َ ق الس ِ “ اِنَّ فى خَ ْلGörklerin ve yerin yaratılışında, gecenin ِ ف الَّ ْي ِ َوالنَّ َه ِ ْت َو ْاالَر ve gündüzün gidip gelişinde, elbette düşünenler için ibret verici deliller vardır.”191 2) Kıdem: Varlığının başlangıcının olmaması ezelî olmak demektir. Allah (c.c.)’ın varlığının başlangıcı olmadığı gibi bütün varlığın başlangıcı da ona bağlıdır. Allah’ın bütün sıfatları ezelî ve kadimdir. Kâinatta bütün varlıkların bir öncesi vardır. Ancak Allah (c.c.) zamandan ve mekândan münezzehtir ve öncesi yoktur. Zaman kavramı yaratılanlar için geçerlidir. Öncesi olmayana kadim sonradan olana da hadis denilir. 3) Bekâ: Varılığının sonu olmamak demektir. Yani Allah ebedidir. Sonu olana fani sonu olmayana da baki denir. Allah sonsuz kudret ٌ ِهللا اِلهًا اخَ َر َال اِلهَ اِ َّال ا َو ك ُّ ش َْى ٍء اَال sahibidir. Onu yok edecek hiçbir güç de yoktur. Kur’ân’da; َك اِ َّال َوجْ هَه لَه ْالح ْكم َواِلَ ْي ِه ترْ َجعون ِ ّ “ َو َال تَدْع َم َعHerşey helak (yok) olur. Allah’ın zâtı müstesnadır. Hüküm de onundur ve en son ona döndürüleceksiniz.”192 buyurulur. 4) Vahdâniyet: Bir ve tek olmak demektir. Bu sıfat Allah'a mahsustur. O ortak ve eşten münezzehtir. Allah (c.c.) zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde tektir. Eşi ve benzeri de yoktur. Yoktan var etme sıfatı Allah’a mahsustur. Allah’ın varlığına ve birliğine Kur’ân ve kâinat delildir.193 İnsanlar tarih boyunca zaman zaman şeytana uyarak Allah’a eş koşup başka ilâhlar edinmiştir. Allah'a Eş Koşma İki Türlüdür: a) Allah ile birlikte başka varlıkları da ilâh kabul etmek. İnsan, hayvan, ağaç ve taş gibi cansızlar gibi. b) İbadetlerde ve amellerde Allah’a eş koşmak. Amellerde riya, gösteriş, övgü almak gibi. 5) Muhâlifetun li’l-Havâdis: Yaratılanların hiçbirine benzememek demektir. Allah’ı yaratığı herhangi bir şeye benzetmek tasavvur edilemez. Çünkü Allah kadim ve ezelidir, onun dışındaki tüm varlıkın ise bir başlangıcı ve sonu vardır. Diğer taraftan her mahlûkatın gücü sınırlıdır. Ancak Allah’ın gücü sınırsızdır. Düşünüp tasavvur etmekle Allah’ın mahiyetine ulaşılamaz. Çünkü Allah Teâlâ cevher, araz, cismi latif veya cismi kesif olarak düşünülemez. Kur’ân’da Allah’a atfedilen organlar başkasına benzeme anlamına gelmez. Bunların hepsi mecaz anlamda kullanılmıştır. Allah’ın “eli” kudret, “yüzü” zât ve “arşa istivası”da hükmünü uygulama, olarak te’vil edilmiştir.194 6) Kıyam bi Nefsihi: Var olmak için başkasına muhtaç olmamak demektir. Zira herşey ona muhtaçtır. Allah’ın varlığı kendi zâtıyla kaimdir. Allah vacib’ul vucud’dur. Yani akıl zorunlu olarak kabul eder. Allah’ın dışında bütün varlıklar mümkün varlıklardır. Akıl kabul etmek zorunda değildir. Allah dilediği için kâinat var olmuştur, yok olmaları da Allah’ın dileğiyle olur. Bu saydıklarımız Allah’ın selbi sıfatlarıdır. B) Subutî Sıfatlar 1) Hayat: Diri olmak demektir. Herşeye hayat veren odur. Allah’ın hayatı diğer varlıkların hayatına benzemez. Hayatın zıddı ölümdür. O da Allah hakkında düşünülemez. Allah’ın diriliği diğer varlıkların diriliği gibi geçici ve maddi değildir. َوت ََو َّك ْ َعلَى ْال َح ِّى الَّذ َاليَموت َو َسبِّحْ بِ َح ْم ِده 195 ّ َ “O, öyle Allah’tır ki diri ve ب ِعبَا ِىه خَبيرً ا ِ “ َوكَفى بِه بِذنوÖlmeyen diriye güvenip dayan ve onu övgüsüyle tesbih et.” )هللا الَ اِلهَ اِالَّ ا َو اَ ْل َح ُّى ْالقَيُّوم herşeyi idare edicidir.”196 2) İlim: Bilmek demektir. Allah herşeyi bilendir. Allah’ın ilmi mutlak ve ezelidir. Allah hakkında ihmal, gaflet ve unutkanlık tasavvur edilemez. Allah’ın bilgisi bir araç, alet, düşünce ve tefekkür vasıtasıyla değil, kendi zâtında vardır. Allah geçmişi, geleceği, gizliyi, açığı, filozofların aksine bütün ve parçayı eşit olarak bilendir. Allah’ın ilm sıfatı ile ilgili Kur’ân’da pek çok âyet bulunmaktadır.197 Uzaklık, yakınlık, gizlilik ve aşikârlık eşittir. O kuluna can damarından daha yakındır. Bu sebeple Allah’a rağmen uzakta olanı çağırıp medet ummak Allah’ın semi’ sıfatına imân etmemek demektir. 3) Semi’: İşitmek demektir. Allah’ın işitme gücü sınırsızdır. En gizli sesi işitir. Diğer varlıkların işitme kabiliyeti sınırlıdır. Allah işitebilmesi için herhangi bir aracıya ihtiyacı yoktur. Bazı tasavvufçuların, şeyhimiz bizimle Allah arasında bir aracıdır, iddiaları batıldır. ّ “ َوAllah herşeyi işitendir ve bilendir.”198 Çünkü Allah gizlinin gizlisini bilendir. Haşa aracıya ihtiyacı yoktur. هللا َسمي ٌع عَلي ٌم 4) Basar: Görmek demektir. Allah herşeyi görür demektir. Allah gizliyi, açığı, uzağı, yakını ve kalptekini mutlak görür. Allah herşeyi aniden, net ve mutlak görür. Diğer varlıkların görmeleri sınırlı ve mukayyettir. Allah’ın mutlak görücü olduğu pek çok âyetle sabittir. يَ ْعلَم ّ اال ْعي ِن َو َما ت ْخ ِفى الصُّدور َو َ ْ َ“ خَا ِئنَةO, gözlerin hain bakışlarını ve kalplerin ِّ هللا َي ْقلى ِب ْال َح هللا ا َو السَّميع ْال َبصير َ ّ َّق َوالَّذينَ َيدْعونَ ِمنْ ىو ِنه َال َي ْقلونَ ِبش َْى ٍء اِن gizleyeceği herşey bilir. Allah adaletle hükmeder. O'nu bırakıp taptıkları ise hiçbir şeye hükmedemez. Şüphe yok ki Allah, işiten ve görendir.”199 5) İrade: Dilemek demektir. Allah mutlak irade sahibidir. Dilediği herşey olur. Kâinatta cereyan eden hâdiselerin tamamı Allah’ın bilgisiyle gerçekleşir. Allah tam ve kamil bir iradeye sahiptir. Bunun için kâinatı ezelî olan iradesine uygun olarak yaratmıştır. Allah’ın her 191 Al-i İmran, 3/190. Kasas, 88. 193 İhlas, 112/1-4, Enbiya, 21/22, İsra, 17/42, Zumer, 39/4, Fatır, 35/3, Mü’min, 40/16 194 Fetih, 48/10, Rahman, 55/27, Taha, 20/5. 195 Furkan, 25/58. 196 Bakara, 2/255. 197 En’am, 6/59, Mücadele, 58/7, Mülk, 68/13. 198 Bakara, 2/137-181-124-224-227-256, Al-i İmran, 3/34-35-38, Maide, 5/76. 199 Mü’min, 19-20. 192 43 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------dilediği mutlak olur. “اِنَّ َربَّكَ َفعَّا ٌل لِ َما يريدSenin Rab’in dilediğini mutlaka yapar.” 200 6) Kudret: Herşeye güç yetirmek demektir. O’nun herşeye gücü yeter ve hiçbir şeyden aciz değildir. Allah’ın gücü sınırsızdır. Allah gücünü kullanırken zamana, mekâna ve yardıma ihtiyacı yoktur. Allah bu gücüyle yok olan bir şeye ol demesiyle var olur. Var olan bir şeye yok ol demesiyle yok olur. Allah’ın kudreti ezelî ve ebedidir. هللا عَلى ك ِّ ش َْى ٍء قَدي ٌر َ َض َو َما اَ ْمرالسَّا َع ِة اِ َّال َكلَ ْمحِ ْالب ِ َّموا ِ ّ ِ َو َ ّ َّص ِر اَوْ ا َو اَ ْق َرب اِن َ هلل َغيْب الس ِ ْت َو ْاالَر “Göklerin ve yerin görülmeyeni Allah'a aittir. Kıyametin kopması göz kırpması gibi ya da daha kısa bir zaman içinde olur. Gerçekten Allah herşeye gücü yetendir.”201 7) Kelam: Konuşmak demektir. Yani Allah’ın ona lâyık konuşma sıfatı vardır. Allah (c.c.) konuşmada sese ve harfe muhtaç olmaksızın ّ َو َكلَّ َم kendi kudretiyle konuşur. Allah’ın konuşması ya kitap göndererek, ya melek vasıtasıyla ya da bizzât tekellüm ederek olmuştur. هللا موسى “ تَ ْكلي ًماAllah, musa ile de bizzât konuştu.”202 Maturidiye mezhebi zikrettiğimiz bu sıfatlara tekvin sıfatını da eklemişlerdir. Onlara göre, subutî sıfatlar, tekvinle birlikte sekiz tanedir. Eş’arilere göre ise tekvin kudretle eş anlamlıdır. MELEKLERE İMÂN Melek sözlükte haberci, elçi, güç ve kuvvet gibi manalara gelir. İmânın rükünlerinden ikincisi meleklere inanmaktır. Meleklere imân Kur’ân âyetlerinde geçmektedir.203 Melek, erkeklik ve dişilik özelliği olmayan, yemeyen, içmeyen, evlenmeyen, doğmayan, doğurmayan, normal gözle görülmeyen, Allah’ın emirlerine itaat eden ruhani ve nurani yaratıklardır. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Melekler nurdan yaratılmışlardır. Cinler de dumansız ateşten yaratılmışlardır.”204 buyurmuştur. Meleklerin varlığını tüm semavî kitaplar haber vermiştir. Meleklerin Özellikleri Melekler nurdan yaratılmış, şerefli varlıklardır. Temiz ve masumdurlar. Yemezler, içmezler ve görünmezler; fakat onlar bizi görürler. Melekler son derece kuvvetli varlıklardır. Melekler insandan çok önce vardır.205 Allah’ın arşı dört melek tarafından taşınmaktadır. Melekler hızlı ve kanatlı varlıklardır. ض َجا ِع ِ ْال َملئِ َك ِة رس ًال اولى ِ اط ِر السَّم َوا ِ َاَ ْل َح ْمد ِ ّهللِ ف ِ ْت َو ْاالَر َ “ اَجْ نِ َحةٍ َم ْثنى َوثGökleri ve yeri yaratan, melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler yapan هللا عَلى ك ِّ ش َْى ٍء قَدي ٌر َ ّ َّق َمايَشَاء اِن ِ لث َوربَا َع يَزيد فِى ْالخَ ْل Allah'a hamd olsun!”206 Meleklerin erkeklik, dişilik, evlenme ve çoğalma gibi vasıfları yoktur. Melekler Allah’ın bildirmesi hariç gaybi bilgilere sahip değiller. Örneğin daha önceden kimin ne zaman öleceğini, kıyametin ne zaman kopacağını bilmezler. Dört Büyük Melek Vardır 1) Cebrail: Peygamberlere vahiy getirip, Allah ile peygamberler arasında elçilik görevini yapan melektir. Cebrail, Ruhü'l-Emin, Ruhü'lKudüs ve Ruh gibi isimlerle de anılır.207 2) Azrail: Canlıların ruhunu kabzetmekle görevli melektir. َت الَّذ و ِّك َ ِبك ْم ث َّم اِلى َربِّك ْم ترْ َجعون ِ ْ“ ق ْ َيت ََوفّيك ْم َملَك ْال َموDe ki: Size vekil kılınan ölüm meleği canınızı alacak, sonra da rabbinize döndürüleceksiniz.”208 3) İsrafil: Kıyamet gününde, sur’a üflemek suretiyle, kıyametin kopacağını bildiren ve yeniden diriliş için sur’a üfleyen melektir.209 4) Mikail: Tabiat olaylarıyla ilgilenen melektir. Meselâ, yağmurun yağması, rüzgârların esmesi, zelzele ve benzeri olaylarla ilgili görevler ona aittir.210 Diğer Melekler ve Görevleri 1) Hamele’i Arş: Büyük arşın vazifesi kendilerine verilen meleklerdir. 2) Kiramen Katibin: Her insanın sağ ve sol omuzlarında bulunup sevabı ve günahı tespit ederek yazan meleklerdir.211 3) Münker ve Nekir: Bilinmeyen ve tanınmayan anlamına gelen münker ve nekir kabirde sorgu sual vazifesini gören meleklerdir. 4) Hafaza: İnsanları gerektiğinde kaza ve belalardan koruyan meleklerdir. 5) Hazene: Cennet ve cehennemde vazifeli olan meleklerdir. Maddi Olmayan (Fizik Ötesi) Diğer Varlıklar Melekler gibi cinler ve şeytanlar da beşere ait zâhirî duyu organlarıyla algılanmayan, varlıkları gerek Kur’ân’da gerekse hadislerde açık bir şekilde haber verilen varlıklardır. Bu itibarla onların varlığını inkâr etmek, anlamları gâyet açık olan âyet ve hadisleri inkâr anlamına gelir. CİNLER Cin, lügatta gizlenmek, gizli kalmak, gözle görülmeyen gizli kuvvetler demek olup duyular âleminin dışında kalan varlıklar için kullanılan bir kavramdır. Cinler, insanlar yaratılmadan önce ateşten yaratılmışlardır. Onları göremeyiz, onlar bizi görürler; çünkü Allah Teâlâ’nın bize verdiği görme duyusu sınırlıdır. Cinler de insanlar gibi bir dereceye kadar sorumludur. Kur’ân-ı Kerîm’de, Allah Teâlâ )ون ِ ْ “ َو َما خَ لَ ْقت ْال ِجنَّ َوBen cinleri ve ِ اال ْن َ اِ َّال ِل َيعْبد insanları bana ibadet etsinler diye yarattım.”212 buyurmuştur. ب َّ َ“ الَيOnlar, artık mele-i a'lâ'ya (yüce ٍ ِال االَعْلى َوي ْق َذفونَ ِمنْ ك ِّ َجان ِ س َّمعونَ اِلَى ْال َم topluluğa) kulak veremezler. Her taraftan taşlanırlar.”213 Cinler insanlara göre bazı üstün güçlere sahip olsalar da gaybı bilmezler.214 Cinler insanlardan önce yaratılmışlardır. Kur’ân-ı Kerîm’de onların çok zehirli ateşten yaratıldıkları haber verilir.215 Cinlerin erkek ve dişi olanları vardır. Evlenirler, çoğalırlar, yerler, içerler. İhtiyar ve gençleri vardır. Cinler de mükelleftirler. Cinler avamın bildiği manada insanlara dokunamazlar; fakat vesvese verip insanların kafalarını karıştırırlar. Birtakım hayallere müptela ederler. Bu 200 Hud, 11/107, Buruc, 85/16, Al-i İmran, 3/47-26. Nahl, 16/77, Fatır, 35/1, Nur, 24/44. 202 Nisâ, 4/164, A’raf, 7/143, Kehf, 18/109. 203 Bakara, 2/177-285. 204 Müslim, Zühd, Ahmed bin Hanbel. 205 Bakara, 2/30. 206 Fatır, 35/1. 207 Şuara, 26/193-194, Nahl, 16/102, Kadr, 79/4. 208 Secde, 32/11. 209 Zümer, 39/68, Neml, 27/87. 210 Bakara, 2/98, Naziat, 79/5. 211 Kaf, 50/17-18, İnfitar, 82/10-12, Zuhruf, 43/80. 212 Zariyat, 51/56. 213 Saffat, 8, Cin, 72/9. 214 En’am, 6/100, Rahman, 55/15. 215 Hicr, 15/27. 201 44 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------hastalık öyle bir boyuta gelir ki artık beyne sirâyet eder. İnsan akli dengesini kaybedince anlamsız şeyler konuşmaya başlar. Gözler tersine döner, eller yumulur. Bu hal genelde gençlerde görülür. Ayrıca cinlerin insanlara dokunabileceğine inanan veya iradesi zayıf olan kimselere musallat olurlar. Genelde cinlerin varlığına inanmayan gayri müslim veya inancı sağlam olup ve Allah'a güvenip dayanan ve onun iradesi dışında bir varlığın başka bir varlığa zarar veremeyeceğine inanan kimselere zarar veremezler. Bu sebeple şuurlu ve itikadı sağlam olan Müslümanlarda bu hal pek görülmez, fakat mikrobun hasta beden üzerinde olumsuz etki yaptığı gibi cinlerde insanların zayıf bir yanından veya moral yönünden zayıf olduğu bir durumundan yararlanarak insana zarar vermeye kabildirler. Bu konuda İmam İbn Hazm şöyle der: “Şeytanın insanlara musallat oldup dokunduğu sahihtir. Ancak bu etkileme ile insan vücudundan beyne yükselen gazların ve sevdanın (siyah bir maddenin) harekete geçmesine sebep olur. İşte o nedenle saralının çırpınmaları meydana gelir.”216 İmam İbn Kayyim ise şöyle der: “Sara hastalığı iki türlüdür. Biri yeryüzündeki habis ruhlulardandır (cin ve şeytanlardandır). Diğeri ise insanın vücudundaki kimyasal karışımların dengesizleşmesindendir. İşte doktorlar bu türden olan saranın tedavisine çalışırlar. Ancak habis ruhluların sebep olduğu sarada ise tedavisi kuvvetli bir irade, sağlam bir inançla o habis ruhlara karşı direnç göstererek onu etkisiz hale getirebilirler.217 Cinler, avamın bilip inandığının aksine görünüp yakalanmazlar, yakılmazlar ve bağlanmazlar. Günümüz cincilerinin iddia edip yaptıkları birtakım uydurma işlemler, tamamen göz boyama ve hilebazlıktır. Bazen tas ve daireler konulması suretiyle bazı hastaların iyileştiğini söyleyenler olabilir. Şunu diyebiliriz ki, cin çarpmasına inanan bir kimsenin, kurulan tas ve dairelerin şifa vereceğine de inanması doğaldır. Bu sebeple iradesi zayıf olanların, inandığı gayri meşru yöntemlerle, şifa bulması da doğaldır. Çünkü bu hastalık bedenî bir hastalık değil bilakis ruhi ve psikolojik bir hastalıktır. Bu hastalık, ölçüsü ve yarası belli olmayan bir hastalık olduğu için tedavisi de bilinen bilimsel yöntemlerle yapılmamaktadır. Bu hastalığın tedavisi ancak hastaya yapılan dua, verilen teselli ve gösterilen direnç ile mümkündür. Atâ b. Ebi Ribah, Abdullah b. Abbas’ın şöyle dediğini rivâyet eder: Bana “Ben sana cennet kadınlarından birini göstereyim mi?” dedi. Ben evet göster, dedim. İbn Abbas (r.a.) “İşte şu siyahi kadındır” dedi. Bu kadın bir keresinde Allah Rasûlü’ne geldi ve “Ben sara nöbeti geçiriyorum ve o esnada üstüm başım açılıyor. Benim için dua et” dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.) “İstersen hastalığına sabret, bunun karşılığında sana cennet vardır. İstersen sana şifa vermesi için Allah’a dua edeyim” buyurdu. Kadın, “Ben sabredeyim. Fakat benim üstüm başımın açılmaması için dua et” dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.) onun için dua etti.218 Burada Allah Rasûlü’nun duadan başka bir yönteme başvurmaması, toplumda gayri meşru olarak yapılan cinciliğin ne kadar mesnedsiz olduğunu gözler önüne seren bir gerçektir. Cinlerden korunma yöntemi şudur: Başta sağlam bir inanç ve itikada sahip olmak, Kur’ân ve sünnete aykırı olan şeylere inanmamak. Cinler, cismi latif olan varlıklardır, dolayısıyla cismi kesif olan insanlara dokunamayacaklarına kesin kes inanmak ve silah olarak ta Kur’ân’ın bazı âyet ve surelerini, özellikle, Âyete’l-Kürsi ve Muavvizeteyni (Felak-Nas) okumak.219 Sonuç olarak Kur’ân ve sünnet, sağlam inançlı bir Müslümana, cinlerin dokunamayacağına dair garanti veriyor. ŞEYTANLAR Şeytan, kötü ruhun, kötü birinin, kötülüğe teşvik edenin, kötülüğün temsilcisinin, karanlık ve dalaletin önderinin, Allah’ın ve O’nu seven, O’na kullukta bulunan herkesin büyük düşmanının müşahhaslaştırılmış şekli veya kötülüğün sembolü olmuş varlık demektir. Şeytan, İbranice bir kelime olup rakip, muhalif anlamlara gelir. Arapça “şeytane” kökünden rahmetten uzaklaştı, haktan uzak oldu; “şâta” kökünden ise, öfkeden tutuştu, helak olacak hale geldi gibi manalara gelip insanlardan, cinlerden ve hayvanlardan isyan eden ve zarar veren herşeyin adı olmuştur. Bu manada bir canavar veya yılana da şeytan denilir. Aynı şekilde haset, öfke gibi insana mahsus olan her kötü huy ve davranış da şeytan diye isimlendirilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm İblisin cinlerden olduğunu bildirir.220 Şeriat örfünde ise, Yüce Allah’ın Âdem’e secde emrine karşı gelip isyan ettiği için ilâhî rahmetten kovulan ve insanların amansız düşmanı olan, cin taifesinin inkârcı kesiminden gizli bir varlıktır. Diğer isimleri ise Garûr, Vesvas, Hannâs, Kâfir, Sağîr, Mârid, Tâif, Fâtin, Mel’ûn, Mez’ûm, Medhûr, Mekzû, Kefere, Hazûl, Aduvv, Mudill, Merid’dir. Şeytan ateşten yaratılmıştır. Cinlerin babası konumundadır. Şeytan ırkçılığın ve kötülüğün mimarıdır. Hz. Âdem’den çok evvel yaratılmış ve uzun müddet Allah Teâlâ’ya ibadet ve itaat ettiği için melekler arasında yer almıştır. Fakat Allah Teâlâ’nın, Âdem’e secde etmeleri için meleklere verdiği emre karşı çıkmış, bunun üzerine rahmeti ilâhiyeden ebediyen kovulmuştur. Hz. Âdem’i ve hanımı Havva’yı kandırıp, cennetten çıkmalarına sebep olmuş, daha sonra da bütün insaları kandırabilmek için her türlü çare ve hileye baş vuracağına yemin etmiştir.221 Kendilerinin, insanlardan üstün olduklarına dair ilk itiraz meleklerden, ikincisi de şeytandan gelmişti. Fakat melekler hakikatı görünce pişmanlık duyup itirazından vazgeçmişler.222 Irkçılığın mimarisi olan şeytan ise kibir ve bencilliğini sürdürmesi sonucu mahlûkatın en rezili ve Allah’ın ve mü’minlerin amansız düşmanı olmuştur. KİTAPLARA İMÂN İmânın rükünlerinden üçüncüsü kitaplara inanmaktır. Kitaplardan bahsetmeden önce onlarla bire bir ilişkili olan vahiy hakkında kısaca bilgi verelim. Vahiy: Lügatta “gizli konuşmak, hızlı bir şekilde bildirmek, ima ve işaret etmek, emretmek, ilham etmek, fısıldamak, mektup yazmak, vesvese vermek, elçi göndermek, acele etmek, seslenmek” gibi manalara gelen vahiy, ıstılahta ise “Yüce Allah’ın vasıtasız olarak veya değişik vasıtalarla emirlerini peygamberlerine bildirmesi” anlamında kullanılmıştır.223 Vahiy lafzı Kur’ân’da türevleriyle birlikte seksene yakın âyette geçmektedir. Allah Teâlâ’nın insanla iletişim kurmasının ancak üç yolla ّ َر اَنْ ي َكلِّ َمه gerçekleştiğini Kur’ân haber vermektedir. وح َى بِاِ ْذنِه َما يَشَاء اِنَّه َعلِ كى َحكي ٌم ٍ اِ ِح َجا ِ ب اَوْ يرْ ِس َ َرسوالً فَي ِ هللا اِالَّ َوحْ يًا اَوْ ِمنْ َو َر ٍ “ َو َما َكانَ لِبَشAllah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur. Yahut bir elçi (melek) günderip izniyle ona dilediğini vahiy eder. O, yücedir hâkimdir.”224 Vahyin Geliş Şekilleri 1) Vahyin ilk geliş şekli, Allah Rasûlü’nün uyku halinde iken gördüğü sadık rüyalardır. Bu rüyalara er-ruya’s-sadıka denilmektedir. 2) İlham: Aracı melek olmadan peygamberlerin kalbine bir mananın doğuşudur. İlham, peygamberlerin dışında her insana hatta bazı hayvanlara da gelebilir.225 216 İbn Hazm, el-Fisal fi’l-Mileli ve n-Nihal, 5/13-14. Zadu’l-Mead, 2/78. 218 Buhârî, Merda 6, Müslim, Bırr 54, Ahmed bin Hanbel. 219 Buhârî, Tıp, Tirmizî, Tıp, Ebû Dâvûd, Edeb. 220 Kehf, 18/50. 221 Fatır, 35/5-6, Taha, 20/117-121. 222 Bakara, 2/30-34, Kehf, 18/50. 223 Meryem, 19/11, Fussilet, 41/12, Zilzal, 99/4-5, Maide, 5/111, Nahl, 16/168, Muffredat. 224 Şura, 42/51. 225 Nahl, 16/68. 217 45 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------3) Çıngırak sesi veya arı uğultusu gibi bir sesle melek görünmeden gelen vahiylerdir. Allah Rasûlü’ne gelen vahyin en ağır şekli de bu idi. Allah’ın sözünü dinlemek kendisine bir nevi heyecan ve korku verdiğinden, onun vahiy esnasında bazen buhranlı anlar geçirdiğine şahid olunmuştur. Vücudu titrer, yüzünün rengi değişirdi. Vahiy esnasında en soğuk günlerde bile alnı terler, nefes alırken horultuya benzer bir ses çıkarırdı. Eğer vahiy, deveye binmiş olduğu bir zamana tesadüf etmiş ise manevi ağırlığa tahammül edemiyen deve çöker ve Allah Rasûlü (s.a.v.) üzerinden inmek mecburiyetinde kalırdı. Bir defa da Allah Rasûlü (s.a.v.)’nin dizi, Zeyd b. Sabit’in dizi ile temas halinde iken vahiy gelmiş, Zeyd o kadar bir ağırlık hissetmişti ki, bu ağırlık altında ayağı kırılacak gibi olmuştu.226 4) Cebrail (a.s.)’in asli suretinde gelmesiyle gönderilen vahiy şeklidir. Bu şekildeki görünüşü iki defa vaki olmuştur. Birincisi bi’setin başında ve Hira mağarasında vuku bulmuştur. İkinci defa ise Miraç’ta vaki olmuştur. 5) Cebrail (a.s.)’ın insan kılığına girerek getirdiği vahiy şeklidir. Lügat anlamında vahiy (ilham), peygamberlere geldiği gibi peygamber olmayana da gelirdi. Örneğin: Havarilere, Hz. Musa’nın annesine ve Hz. Meryem’e geldiği gibi. Bu manadaki vahiy, canlıya geldiği gibi cansıza da gelebilir. Yere geleceği gibi.227 Herhangi bir Peygamber tarafından tebliğ edilmeyen ve vahye dayanmayan hiçbir kitap, ilâhî kitap vasfı taşımaz. Suhuf: Allah Teâlâ insanlara, peygamberler vasıtasıyla, dört büyük kitap göndermiştir. Bu kitaplardan önce okuma yazmanın çok sınırlı olduğu eski dönemlerde bazı peygamberlere “suhuf” denilen yazılı kâğıt sahifeler halinde risaleler göndermiştir. Bunlar, bazı rivâyetlere göre, Hz. Âdem’e 10, Hz. Şit’e 50, Hz. İdris’e 30 ve Hz. İbrahim’e 10 suhuf olmak üzere toplam yüz suhuftur. İlâhî kitap ve sahifelerin aslı ّ ب َو “levh-i mahfuz”dadır. ٍهللا ِمنْ َو َرائِ ِه ْم محيطٌ بَ ْ ا َو قرْ انٌ َمجي ٌد فى لَوْ حٍ َمحْ فوظ ٍ “ بَ ِ الَّذينَ َكفَروا فى تَ ْكذيİnkarcıların yalanladıkları o kitap çok şerefli bir Kur’ân olup, koruma altıda bulunan bir levhadadır.”228 İnsanlığa gönderilen kitaplar sırasıyla şunlardır: Kur’ân’dan önceki kitaplar, Tevrat, Zebûr ve İncil’dir. Kendi dönemlerinde, kutsal kitap olarak amel edilen metinler olmakla birlikte, tarihi süreç içinde değişikliğe uğrayarak günümüzde değişik yazarlar tarafından tahrife uğratılmış hali ile mensuplarının ellerinde bulunmaktadır. Yukarıda sıraladığımız kitap ve suhufların dışında kalan daha birçok kitap ve suhuflar olabileceğine kuvvetli ihtimaller bulunmaktadır. Çünkü tarif edildiği gibi Rasûller, kendilerine kitap veya suhuf gelenlerdir. Durum böyle olunca o zaman üç yüzün üstünde Rasûl bulunduğuna dair sünnetten deliller olduğuna göre bu Rasûllerin bir çoğuna ya kitap veya suhuf gelmesi de mühtemeldir. SEMAVÎ KİTAPLAR 1) Tevrat: Kanun, şeriat anlamına gelen ve Hz. Musa’ya verilen bir kitaptır. Tevrat’ın aslının Allah tarafından, Hz. Musa’ya Allah kelamı olarak verildiğine inanmak her Müslüman’a farzdır ve inkârı küfürdür. Kur’ân’da bu kitapların orijinallari hakkında pek çok âyetler bulunmaktadır.229 2) Zebûr: Yazılı kitap anlamına gelen ve Hz. Dâvûd’a verilen bir kitaptır. Günümüzde elde bulunan Zebûr nüshaları şiir tarzında ilâhilerden, Allah'a övgü, hikmetli ve birtakım öğütlerden meydana gelmektedir. 3) İncil: Müjde veya yeni öğreti anlamına gelen ve Hz. İsa’ya verilen bir kitaptır. Çıkar sağlamak için Hıristiyanlar tarafından yazılmış çok sayıda bozulmuş İncil nüshası bulunmaktadır. Bunlardan kiliselerce kabul görülen, Matta, Markos, Luka ve Yuhanna İncilleridir. 4) Kur’ân-ı Kerîm: Hz. Muhammed (s.a.v.) vasıtasıyla, bütün insanlara ve cinlere gönderilen en son ilâhî kitaptır. KUR’ÂN-I KERÎM Kur’ân’ın lügat anlamı: Okumak, toplamak, bir araya getirmek ve herşeyi kapsamak demektir. Bazıları tarafından, Kur’ân, kare'e kökünden türediği iddia edilmiş ise de İmam Şâfiî’ye göre Kur’ân lafzı herhangi bir kökten türememiştir. Ona göre Kur’ân kıraat veya kare'e mastarından türemiş olsaydı o zaman her okunan şeye Kur’ân denilmesi gerekirdi. Hâlbuki Kur’ân, Tevrat ve İncil gibi Allah kelamına verilen özel bir isimdir.230 Istılah olarak Kur’ân, Hz. Peygamber’e vahiy yoluyla indirilmiş, mushaflarda yazılı, tevatürle nakledilmiş ve okunmasıyla ibadet edilen ilâhî bir kelamdır.231 Kur’ân-ı Kerîm’in ilk inen âyetleri Alak suresinin ilk beş âyetidir. Sure olarak ilk inen sure ise Müddessir suresidir. Son inen âyeti ise bazı görüşlere göre Maide suresinin üçüncü âyeti kabul edilse de başka ve sağlam rivâyetlere göre Bakara suresinin 281. âyetidir. Son inen sure ise Tevbe suresidir.232 Kur’ân genel olarak kolaydan zora doğru bir seyri izlemektedir. Meselâ namaz ibadetinin önceleri iki vakit iken sonradan beşe çıkarılması gibi. Meselâ içki, faiz ve cihadla ilgili âyetler gibi. Kur’ân kelimesi, Kur’ân’da altmış sekiz kadar âyette geçmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in birçok isimi vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: el-Kitab, el-Furkan, ez-Zikr, en-Nur, er-Ruh, el-Huda, eş-Şifa, el-Mecid, etTenzil, vb. Kur’ân Allah’ın yeryüzünün herhangi bir bölgesine gönderdiği her peygamberin, kendinden önce gelmiş olan peygamberlerin mesajını tasdik ettiğini, onları reddetmek veya dinlerini ortadan kaldırıp yerine kendi dinini kurmak için gelmediğini, kutsal bir miras olarak bıraktıkları görevi tamamlamak için geldiğini tekrar tekrar belirtir. Aynı şekilde, Allah, kitaplarından hiçbirini önceki kitaplarını reddetmek için değil, aksine desteklemek ve tasdik etmek için göndermiştir. Kur’ân’a Mushaf İsmi Nasıl ve Niçin Verildi? Kur’ân bir komüsyon tarafından toplatılıp şimdiki hale getirilince sahâbe Kur’ân’a nasıl bir isim koyalım diye müzakere etmiştir. Abdullah b. Mes’ûd’un “Ben Habeşistan’da bir kitap gördüm ona mushaf (sahifelerden meydana gelmiş kitap) adını vermişlerdi” demesi üzerine halife Ebû Bekir tarafından bu isim uygun görüldü.233 Kur’ân-ı Kerîm’in inen her âyeti Hz. Peygamber (s.a.v) tarafından vahiy katiplerine okunur, onlar da gereği gibi ezberlerdi. Ancak Allah Rasûlü bunu yeterli görmemiş, ezberin yanı sıra yanlışsız olarak yazabilecek katipler edinmiş ve inen âyetleri bu katiplere yazdırmıştır. Kur’ân-ı Kerîm bu tedbirlerle beraber, âyette geçtiği gibi Allah tarafından koruma altına alınmıştır. ) َ“ اِنَّا نَحْ ن نَ َّز ْلنَا ال ِّذ ْك َر َواِنَّا لَه لَ َحافِظونKur’ân'ı kesinlikle biz indirdik, elbette onu yine biz koruyacağız.”234 Kur’ân-ı Kerîm’in Toplatılması 226 Ebû Dâvûd, Ahmed b. Hanbel. Taha, 20/38, Meryem, 19/17, Zilzal, 99/5. 228 Buruc, 85/19-22. 229 Maide, 5/44, Enbiya, 21/105 230 Suyutî, el-Itkan. 231 Zerkani. 232 Vahidi, Esbabı Nuzul, 18, Sabuni, Tibyan, 15 233 El-Itkan fi-Ulumi’l-Kur’ân. 234 Hicr, 15/9. 227 46 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Kur’ân’ın Toplatılması Üç Aşamayla Gerçekleşmiştir a) Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Döneminde Kur’ân’ın Kayıt Altına Alınmas: Müslim ve Buhârî’nin Enes’ten rivâyet ettikleri hadise göre Kur’ân’ı Ensâr’dan dört sahâbe cem etmiştir. Bunlar Ubeyy b. Ka’b, Muâz b. Cebel, Zeyd b. Sabit ve Ebû Zeyd Ahmed’tir. Keza meşhur ve gövenilir birçok sahâbenin yanında özel mushaflar olduğu rivâyet edilir. Örneğin Ali’nin mushafı, Abdullah b. Mes’ûd, Âişe validemiz, Ubeyy b. Ka’b ve Osman b. Affan (r.anhum)’un mushafı. Bazı kaynaklara göre Hz. Muhammed’ın vefatı üzerine Hz. Ali evine kapanmış “Kur’ân-ı cem etmedikçe Cuma namazı dışında ridayı (abayı) giymemeye yemin etmiş ve yine Kur’ân-ı cem etmedikçe Hz. Ebû Bekir’e biat etmemişti.235 Zeyd b. Sabit, biz Allah Rasûlü’nün sağlığında Kur’ân’ı nüzul sırasına göre yazıp cem ediyorduk diye buyurur. Âlimlerin ittifakıyla Kur’ân’ın âyet ve surelerinin bugünkü şekliyle yazılması tevkifidir, Allah’ın emriyle olmuştur. Cebrail (a.s.) Allah Rasûlü’ne, ya Muhammed şu surenin başına şunu koy buyurarak gereken tâlimatı veriyordu. Allah Rasûlü (s.a.v.)’de sahbelerine aynı şekilde talimat veriyordu. Allah Rasûlü hayatta iken farklı kıraatlerle Kur’ân okunurdu. Hz. Ömer (r.a.) şöyle anlatıyor. “Ben Hişâm b. Hâkim’in Furkan suresini Allah Rasûlü’nün bana öğrettiğinden başka bir şekilde okuduğunu duydum. Kendisine çok kızarak onu Allah Rasûlü (s.a.v.)’in yanına götürdüm ve Hişâm’ın Furkan suresini yanlış okuduğunu Allah Rasûlü’ne bildirdim. Allah Rasûlü bana Hişâm’ın yakasını bırak dedi ve ona oku buyurdu. O da okudu, Allah Rasûlü evet böyle nazil oldu dedi. Sonra bana dönerek oku dedi ben de aynı sureyi farklı okudum bana da böylece nazil olmuştur dedi. Muhakkak ki Kur’ân yedi harf üzerine nazil olmuştur. Bunlardan hangisi kolayınıza gelirse onu okuyunuz”236 buyurdu. b) Hz. Ebû Bekir Döneminde Kur’ân’ın Toplatılması: Peygamber (s.a.v)’in vefatını takip eden Yemame savaşında yetmiş kadar hafız (kurra)’ın şehid edilmesi Müslümanları telaşa düşürmüştü. Hz. Ömer de hafızların toplanması için Halife Hz. Ebû Bekir’e başvurarak konunun görüşülmesini istemişti. Bunun üzerine Allah Rasûlü zamanında vahiy katipliği yapmış ve ashap içinde Kur’ân-ı en iyi hıfz edip en iyi okuyan Zeyd b. Sabit başkanlığında Hz. Ömer’in evinde toplanan Ömer, Ali, Osman, Abdullah b. Mes’ûd, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Zubeyr, Sa’d b. Ebi Vakkas, Abdurrahman b. Haris’in de aralarında bulunduğu 18 kişilik seçkin sahâbeden oluşan bir komisyon tarafından, Kur’ân sahifeleri, Mekke lehçesi esas alınarak bir araya getirildi. Çünkü Kur’ân Mekke lehçesi üzerine nazil olmuştur. Komisyon tüm âyet ve sureler üzerinde ittifak ederek büyük bir titizlikle bu görevi başardı. Ancak Tevbe suresinin son iki âyeti yazılı olarak bulunmayınca ashap telaşa düştü ve sıkı bir aramadan sonra bu âyetler Ebû Huzeyme b. Sabit’in yanında bulundu.237 Çünkü sahâbilerin çoğu bu âyetleri ezbere biliyordu. Hz. Ömer recm âyetini getirdi komisyon tarafından kabul edilmedi, keza Abdullah b. Mes’ûd’un koymak istediği yeminle ilgili238 âyette ki “mutetabiat” (peş peşe) ilavesi ile “beş emzirme” ilavesi gibi bazı ilaveler de kabul edilmedi. Çünkü komisyonun kriterinde mütevatir derecesinde olmayan rivâyetler kabul edilmiyordu. c) Hz. Osman Döneminde Kur’ân’ın Kontrol Edilerek Çoğaltılması: M. 648’de birçok bölge fethedilince bölgeler arasında farklı okuyuşlar ve şiveler ortaya çıkmış oldu. Hatta bu farklı lehçelerle okuyuş bazı kurraların birbirlerini tekfir etmelerine kadar ilerledi. Huzeyfe b. el-Yemani, Halife Hz. Osman’a başvurarak bu durumun düzeltilmesini ve ihtilafın ortadan kaldırılmasını istedi. Bunun üzerine Halife Hz. Osman, diğer sahâbeler ile de istişare ederek İslâm dünyasında yalnızca Hz. Ebû Bekir’in emriyle derlenmiş olan onaylı Kur’ân’ın kullanılmasını ve bir başka lehçe yahut ağız ile yazılmış tüm diğer nüshaları yakıp ve kullanılmasının yasaklanmasını kararlaştırdı. Hz. Ebû Bekir zamanında yazılan “İmam Mushaf”ı, Hz. Ömer’in ölümünden sonra kızı ve Peygamberimizin hanımı Hz. Hafsa’nın yanında bulunuyordu. Hz. Osman zamanında bu nüshadan çoğaltılan mushafların altı nüsha olduğu söylenir. Bu nushalardan bazılarının yakın bir tarihe kadar görüldüğü rivâyet ediliyor. Bunlar Medine, Mekke, Şam, Kufe ve Basra’ya gönderilerek müslümanlar arasında çıkabilecek farklı okuyuşlar önlenmiş oldu. Kur’ân’ın Harekelenmesi Arapların dışındaki kavimlerin, İslâmiyete girmesinden sonra Kur’ân’ın okunuşunda dilde zorluk ve yanlışlıklar yaygınlaştı ve bu kimseler harflerin okunuşunu birbirilerine karıştırdılar. Bu durum karşısında endişeler başladı. Bu sebeple Kur’ân’ın harekelenmesi kaçınılmaz oldu. Bu harekelenme işi üç aşamayla gerçekleşti. Birincisi Emeviler döneminde Irak Emiri tarafından tabiilerin büyüklerinden ve kıraatte uzman olan Ebû Esved ed-Dueli’ye (ö. 69/688) halk için Kur’ân’ın okunuşunu kolaylaştıracak işaretler koyması teklifi geldi. Bunun üzerine Ebû Esved de mushafın kelimelerini harekeledi. İkincisini de Haccac b. Yusuf es-Sekafi’nin emriyle Nasr b. Âsım (ö. 90/708) yaptı. Üçüncüsü ise Abbasiler döneminde Halil b. Ahmed (ö. 170/786) tarafından gerçekleştirdi.239 Kur’ân-ı Kerîm’in Bölüm ve Bazı Kavramları Kur’ân sureleri bazen bir bütün olarak bazen de bölümler halinde indirildi. Bu sureler Mekkî ve Medenî olmak üzere iki kısma ayrılır. Ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’in muhkem, müteşâbih, nasih, mensuh ve daha başka birçok kavramı vardır. Mekke döneminde inen âyet ve sureler genelde İslâm inancı ve ahlâkı ile ilgili konuları kapsar. Allah’ın varlığı, birliği ve diğer imân esasları gibi tevhid inancına sıkça vurgu yapılır. Şirkle mücadele metod ve yöntemlerinden bahsedilerek geçmiş bazı peygamberlerin hayatı ve milletlerin ibretli kıssaları anlatılmaktadır. Mekke’de inen âyetler genelde “ya eyyuhennas veya “ya beniadem” Mekke’de inen âyetlerde 30 yerde kasem ile gelmektedir. Keza mukataa harflerle başlayan sureler iki sure hariç diğeri Mekke’de inmiştir. Medine’de inen âyet ve surelerde daha çok hukuk kuralları yer almıştır. Aile ve devletin tanzimi, insanların birbiriyle ve devletle olan ilişkileri, akitler, sulh ve savaş halleri, emir ve yasak, helâl ve haram, ibadet ve muamelat gibi hükümler açıklanır. Çünkü M. 622 tarihinden itibaren artık Medine’de bu hükümleri uygulamak için yeterli güce sahip bir İslâm Devleti teşekkül etmişti. Bu devletin başında da Allah Rasûlü Hz. Muhammed bulunuyordu. Allah (c.c.) hafifinden ağırına doğru bir yol izleyerek hükümler gönderiyor, Allah Rasûlü ve ashabı bunları vakit geçirmeden yaşayarak uyguluyorlardı. Kur’ân-ı Kerîm, bir benzeri yazılamayan en üstün edebiyat ve üsluba sahiptir. Kur’ân-ı Kerîm yalnız Arapları değil, yeryüzündeki tüm insanları doğru yola iletmek için gelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de Arapça olmayan bazı yabancı kelimelerin bulunduğuna dair rivâyetler bulunmaktadır. Örneğin Ebarik, Azer, Ekvab, İstebrek, Havvariyun, Tennur, Ğassak, Kasvere, Kıstas, Mişkat ve el-Yehud gibi birçok yabancı kelime bulunmaktadır.240 KUR’ÂN’DAKİ HÜKÜMLER Kur’ân-ı Kerîm, insan hayatının bütün safhaları için hüküm koymuştur. Bu hükümleri üç ana başlıkta toplayabiliriz. a) İtikadî hükümler b) Ahlâkî hükümler c) Amelî hükümler 235 el-Itkan. Buhârî, Müslim. 237 Buhârî. 238 Maide, 5/89. 239 el-Itkan, Tibyan, Usulu’l-Fıkıh. 240 Suyutî, el-Itkan 236 47 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Amelî hükümlerle ilgili yaklaşık beş yüz âyetin bulunduğu ifade edilmektedir. Amelî Hükümler de İki Kısma Ayrılır: 1- İbadetler 2- Muamelat Muamelat, ibadetin dışında kalan amelî hükümlerdir. Bu hükümlerin gayesi ferdin ferd ile, ferdin cemiyet ile, cemiyetin cemiyet ile olan münasebetlerini düzenlemektir. Bu hükümlerin bazı kısımları şöyledir: a) Aile Hukuku: Kur’ân’da nikâh, talâk, iddet, nafaka, re’a, nesep, vasiyet ve mehir gibi konulara genişçe yer verilmiştir. Bu hükümlere dair takriben 70 âyet bulunmaktadır. b) Muamelat Hukuku: Kur’ân’da alım-satım, rehin, icare, kefalet, emanet ve vesâyet gibi akitlere dair yaklaşık 70 âyet bulunmaktadır. c) İdare Hukuku: Allah Teâlâ Kur’ân’da idare edenler ile idare edilenler arasındaki münasebetleri düzenleyen birtakım kaideleri hükme bağlamıştır. Bu hükümleri içeren takriben 10 âyet bulunmaktadır. d) Ceza (Ukubat): Kur’ân suç ve cezalarla ilgili hükümleri, suçlulara verilecek cezaların genel prensiplerini açıklamıştır. Meselâ hadler, hırsızlık, zina, kazf ve riddet gibi cürümlerle ilgili yaklaşık 30 âyet bulunmaktadır. e) Devletlerle İlgili Hukuk: Bu hukuk dalı, İslâm devletinin, harp ve sulh zamanlarında diğer devletlerle olan münasebetlerini, müslim ve zımmi vatandaşların haklarını düzenler. Bu konuda takriben 25 âyet bulunmaktadır. f) Usul Hukuku: Kur’ân’da muhakeme usûlünü ilgilendiren hükümler yer almaktadır. Bu konuda yaklaşık 13 âyet bulunmaktadır. g) Miras Hukuku: Genellikle Nisâ suresindeki miras âyetleri, terikenin mirasçılar arasında nasıl taksim edileceğini açıklamaktadır. h) Maliye Hukuku: Kur’ân’da devletin gelir kaynakları ve harcama yerlerini gösteren 10 kadar âyet bulunmaktadır.241 Kur’ân-ı Kerîm’de namaz, oruç, hac, zekât, cihad, yemin ve nezir gibi ibadetlerle ilgili yaklaşık 140 âyet bulunmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’e Gösterilmesi Gereken İhtimam ve Edep İmam Nevevî bu hususta birkaç eserde, gereken ihtimamı göstererek Kur’ân’a gösterilmesi gereken edep ve saygıyı tasnif etmiştir. Bunlardan birkaçı aşağıda izah edilmiştir: 1- Kur’ân-ı çokça okumak. 2- Okunup ezberlenen Kur’ân-ı unutmamak. 3- Kur’ân-ı abdestli okumak. 4- Kur’ân-ı temiz yerlerde okumak. 5- Müstehab olan Kur’ân-ı huşu ile kıbleye doğru oturarak okumak. 6- Kur’ân’a başlamadan önce euzu besmele çekerek okumak. 7- Kur’ân-ı tertille okumak.242 8- Kur’ân-ı tedebbürle, anlayarak ve tazim göstererek okumak. 9- İmkânlar dahilinde Kur’ân-ı güzel sesle okumak. 10- Riya şüphesi bulunan yerlerde Kur’ân-ı sessiz okumak. 11- Efdal olan Kur’ân’a bakarak okumak. 12- Dünyalık için imkânlar dahilinde kıraatı kesmemek. 13- Cumhura göre Kur’ân-ı Arapça’nın dışında başka lisanlarla okumamak. 14- Kur’ân-ı mushafın tertibine göre okumak. 15- Okunan Kur’ân-ı sukût edip dinlemek.243 16- Kur’ân’ın hatmi sırasında Duha suresinden itibaren her surenin bitimde tekbir getirmek. 17- Kur’ân-ı hatim ederken hatim duasını okumak. 18- Kur’ân-ı menfaat karşılığında okumamak. 19- Ben Kur’ân-ı unuttum dememek. Ancak Kur’ân bana unutuldu denebilir.244 Bunun gibi Kur’ân’a gösterilmesi gereken birçok edep ve adaplar gerekli kılınmıştır. Kur’ân’ın ilke ve hükümleri cihan şumüldür. Kur’ân’ın, belağat, edebiyat, gelecek ve geçmiş çağlara ait olayları haber verme ve birçok bilimsel gerçeğe atıfta bulunma gibi birçok mucizevi yanı vardır. Kur’ân-ı Kerîm, ilâhî kanun olması hasebiyle, idare edenlerle idare edilenler arasında, adalet, şura, yardımlaşma, emir ve komuta anlayışı, Rab ile kul münasebetleri, kullar arasındaki ilişkiler, ana-baba ve komşu hakları, aile hukuku, miras taksimi ve toplumun din, mal, can, ırz ve aklın korunma gibi hususları detyalı bir tarzda beyan etmiştir. Kur’ân-ı Kerîm, ilâhî bir kanun, yaşam ve hidâyet kitabıdır. Mezarlıklarda okunan ticaret kitabı değildir. Sonuç olarak Kur’ân-ı Kerîm bütün insanlık için bir hayat nizamı, bir hidâyet rehberi, evrensel bir mesaj ve en büyük mucizedir. Rabbim Kur’ân-ı Kerîm’i dünyada bize rehber, kabirde arkadaş, sıratta nur, kıyamette şefaatçi, ateşten hicab, cennette delil ve imam kılsın. PEYGAMBERLERE İMÂN Peygamber, haber taşıyan ve elçilik görevini yapan demektir. Dinî terim olarak “Allah’ın kulları arasından seçtiği ve vahiy yoluyla emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere görevlendirdiği elçiye peygamber denir. Arapça’da Peygamberin karşılığı Rasûl, Mursel ve Nebî olarak geçer. Rasûl kendisine kitap veya suhuf verilenlere denir. Nebî ise kitabı olmayıp bir önceki Peygamberin kitabıyla Allah’ın emir ve yasakarını insanlara tebliğ edendir. Fıkıh ve akaid bilginlerinin tarif ettikleri bu ikili sınıflandırmanın Kur’ân’a pek uymadığı görülür. Çünkü Kur’ân kendilerine kitap gönderilmeyen peygamberlere Rasûl dediği gibi, kitap gönderilenlere de Nebî demektedir. Bazı yerlerde aynı peygambere hem Nebî hem de Rasûl sıfatı verilmiştir.245 Bana göre en isabetli tarif şu olmalı: Rasûl denilmesi Allah’a izafeten, Nebî denilmesi ise kullara nisbetendir. Yani O Allah’ın elçisi olması bakımından Rasûl, insanlara Allah’ın emirlerini tebliğ ve ihbar etmesi bakımından da Nebî’dir. Hz. Âdem (a.s.)’dan peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)’e kadar gelen bütün Peygamberlere ayırım yapmaksızın inanmak, imânın rükünlerindendir. Çünkü bütün peygamberler Allah tarafından gönderilmiş, Allah’ın seçkin kullarıdırlar. َا َمنَ الرَّسول بِ َما ا ْن ِز َل اِلَ ْي ِه ِمنْ َربِّه َو ْالمؤْ ِمنون اهلل َو َملئِ َكتِه َوكتبِه َورسلِه الَ نفَرِّ ق بَيْنَ اَ َح ٍد ِمنْ رسلِه ِ ّ ِ ك ك ا َمنَ ب. “Peygamber de kendisine rabbi tarafından indirilene imân etti, mü'minler de. Her biri Allah’a meleklerine, kitaplara, peygamberlerine imân ettiler. Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız.”246 İmân bakımında Allah ile peygamberlerini birbirinden ayırmak veya peygamberlerin bir kısmına inanıp bir kısmına inanmamak ً ْض َويريدونَ اَنْ يَتَّ ِخذوا بَيْنَ ذلِكَ َس küfürdür. بيال) اولئِكَ ام ْالكَافِرونَ َحقًّا َواَ ْعتَ ْدنَا ِ ّ َاهلل َورسلِه َويريدونَ اَنْ يفَرِّقوا بَيْن ِ ّ ِاِنَّ الَّذينَ يَ ْكفرونَ ب ٍ هللا َورسلِه َويَقولونَ نؤْ ِمن بِبَعْضٍ َونَ ْكفر بِبَع 241 A. Kerim Zeydan, el-Veciz, 156, Menna’ Halil el-Kattan, Tarihu’l-Teşiri’l-İslâmî, 74. Müzemmil, 73/4. 243 A’raf, 7/204. 244 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn Hibban, Taberânî, Beyhâkî, Tirmizî, el-Itkan. 245 Meryem, 54; Şura, 16; Al-i İmran, 81; Ahzap, 7; A’raf, 158. 246 Bakara, 2/285. 242 48 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------“ لِ ْلكَافِرينَ َع َذابًا مهينًاAllah ile peygamberlerini inkâr edenler ve (inanma hususunda) Allah ile peygamberlerini birbirinden ayırıp “bir kısmına imân ederiz ama bir kısmına inanmayız” diyenler ve bunlar arasında bir yol tutmak isteyeler. İşte gerçekten kâfirler bunlardır ve biz kâfirlere alçatıcı bir azap hazırlamışızdır.”247 Peygamberlerin Bazı Sıfatları: 1) Sıdk: Doğruluk demektir. Yani bütün peygamberler son derece doğru ve dürüst insanlardır. Kesinlikle peygamberler yalan söylemezler. Doğruluk bakımında insanlara birer örnek olmuşturlar. Allah’ın mahiyetinde çalışan ve Allah tarafından gözetilip kollanan peygamberler asla muhalefet etmezler. 2) Emanet: Her peygamber her bakımdan emin ve gövenilir insanlardır. Emanete asla hiyanet etmezler. Allah Teâlâ; َّ َو َما َكانَ لِنَ ِب ٍّى اَنْ يَغ 248 ْ ت َوا ْم َال ي ْ ت ِب َما َغ َّ يَوْ َم ْال ِقي َم ِة ث َّم ت َوفّى ك ُّ نَ ْف ٍ َما َك َس َب َظلَمون ِ ْ“ َو َمنْ َي ْغل ْ َياBir Peygamber için emanete hıyanet yakışmaz.” buyurarak bütün peygamberlerin emin olduğunu beyan eder. 3) Tebliğ: Peygamberlerin, Allah tarafından kendilerine gönderilen şeriatı (vahiy) olduğu gibi insanlara ulaştırması anlamına gelir. Tebliğin zıddı ketamettir. Peygamberler vahiy tebliğinde eksiltme veya artırma yapamazlar. َيَا اَيُّهَا الرَّسول بَلِّ ْغ َما ا ْن ِز َل اِلَيْكَ ِمنْ َربِّكَ َواِنْ لَ ْم تَ ْف َع ْ فَ َما بَلَّ ْغت ّ هللا َال يَ ْه ِد ْالقَوْ َم ْالكَافِرينَ ِر َسالَتَه َو هللا ِ “ يَعEy Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, Allah’ın َ ّ َّاس اِن ِ َّْصمكَ مِنَ الن elçiliğini tebliğ etmemiş olursun.”249 4) Fetanet: Yüksek bir akıl ve zekaya sahip olmak demektir. Peygamberler gerçekten insanların en akıllısı ve hikmet sahibi olanıdırlar. Tarih boyunca geri zekalı bir peygamber görülmemiştir. Toplumu ikna etme kabiliyeti her peygamberin özelliklerindedir. 5) İsmet: Günahtan beri olmak demektir. Peygamberler hayatlarının hiçbir döneminde şirk, küfür ve büyük günah sayılan hiçbir günahı işlemedikleri kesindir. İstisnai olarak bazı peygamberlerden günah sadir olmuşsa da Allah onları bağışlamıştır.250 6) Şecaat: Cesur olmak demektir. Hiçbir peygamber korkak değildir. Peygamberler ilâhî emirleri tebliğ etmede ve düşmana karşı mücadelede hiçbir zaman korkmamışlardır. 7) Sehavet: Cömert olmak demektir. Hiçbir peygamber cimri değildir. Peygamberler devamlı maddi ve manevi imkânlarını ümmetleriyle paylaşmışlardır. 8) Adalet: Adil olmak demektir. Hiçbir peygamber adaletsiz değildir. Peygamberler, gerek Allah’tan aldıkları mesaj da gerekse verdikleri hükümler de kimseyi kayırmadan hakkın izharı için doğru hüküm verenlerdir. Peygamberlik Hz. Âdem’le başlayıp Hz. Muhammed’le son bulmuştur. Bir rivâyete göre, Peygamberlerin sayısı kesin olmamakla beraber 124 bin olup bunlardan 315'i Rasûldür.251 “ َولِك ِّ ا َّم ٍة َرسو ٌلHer ümmetin ّ صصْ نَاا ْم َعلَيْكَ ِمنْ قَ ْب َورس ًال لَ ْم نَ ْقصصْ ه ْم َعلَيْكَ َو َكلَّ َم bir elçisi vardır.”252 هللا موسى تَ ْكلي ًما َ َ“ َورسال قَ ْد قPeygamberlerden kimisini sana anlattık, kimini de sana anlatmadık.”253 Kur’ân’da İsmi Geçen Peygamber Sayısı 25’tir Kur’ân’da adları geçen yirmi beş peygamberin geliş sıralaması şöyledir: Âdem, İdris, Nuh, Hud, Salih, Lut, İbrahim, İsmail, İshâk, Ya’kub, Yusuf, Şuayb, Musa, Harun, Dâvûd, Süleyman, Eyyub, İlyas, Elyesa, Zülkif, Yunus, Zekeriyya, Yahyâ, İsa ve Muhammed. Üzeyr, Lokman ve Zulkarneyn’in de adları Kur’ân’da geçer fakat peygamber olup olmadıkları hakkında görüş ayrılığı vardır. Allah’ın selâmı hepsinin üzerine olsun. Ulu’l-Azm Olan Peygamberler Ulu’l-azm: Aldıkları çok önemli, ağır görev ve sorumluluk karşısında yılgınlık ve gevşeme göstermeksizin dinî görevlerini yerine getirenelere Ulu’l-azm (kararlı) peygamber denir. Bunlar: 1) Nuh 2) İbrahim 3) Musa 4) İsa 5) Muhammed Hükümdar peygamberler iki kişidir: a) Hz. Dâvûd b) Hz. Süleymen.254 Allah’ın salât ve selâmı hepsinin üzerine olsun. MUCİZE Mucizenin Tanımı: Mucize lügatta, insanı aciz bırakan, karşı konulmaz, olağanüstü, garip ve şaşırtan şey anlamına gelir. Dinî terim olarak, Allah Teâlâ’nın peygamberler eliyle gerçekleştirdiği ve o peygamberi doğrulamak ve desteklemek için insanların benzerlerini yapmaktan aciz bıraktığı olağanüstü olaylara mucize denir. Bazı Peygamberlere Verilen Önemli Mucizeler a) Nemrut tarafından ateşe atılan Hz. İbrahim’in ateşte yanmaması.255 b) Semud kavminin isteği üzerine Hz. Salih’in kayalıktan bir deve çıkarmas.256 c) Gözleri görmeyen Hz. Ya’kub’un yıllar sonra Hz. Yusuf’un gömleğini gözüne sürmesi ve görür hale gelmesi.257 d) Hz. Musa’nın elindeki asanın yılan haline gelmesi, denizin yarılması ve taştan su akıtılması gibi.258 e) Hz. Süleyman’ın emrine verilen rüzgârla, gidiş ve dönüşü birer aylık mesafe olan yolu bir günde kat etmesi.259 Yemen’de bulunan kraliçe Belkıs’ın ünlü tahtını göz açıp kapayıncaya kadar Kudüs’e nakletmesi, kuşlarla konuşması, karıncanın konuşmalarını işitmesi.260 247 Nisâ, 4/150-151. Al-i İmran, 3/161. 249 Maide, 5/67. 250 A’raf, 7/23, Kasas, 28/16, Tevbe, 9/43. 251 Ahmed b. Hanbel. 252 Yunus, 10/47. 253 Nisâ, 4/164. 254 Şura, 42/13, Ahzab, 33/7. 255 Enbiya, 21/58-69. 256 Şuara, 26/41-158. 257 Yusuf, 12/92-96. 258 Taha, 20/17-21-22-56-70, A’raf, 7/121-122, Neml, 27/12, Şuara, 26/61-66. 259 Sad, 38/35, Sebe, 34/12. 260 Neml, 27/18-19-20-28-39-40. 248 49 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------f) Hz. İsa’nın çamurdan kuş yapıp üfleyince Allah’ın izniyle canlanıp uçması ve yine Allah’ın izniyle ölüleri diriltmesi ve körleri iyileştirmesi gibi.261 Hz. Muhammed'in Peygamberliğini Belgeleyen Mucizeler a) Peygamberimiz (s.a.v.)’in en büyük mucizesi Kur’ân’dır. “Bana mucize olarak verilen ise ancak Allah’ın bana vahyettiğidir.”262 b) Hiçbir peygambere verilmeyen Miraç mucizesi, hicretten bir buçuk sene önce gecenin bir kısmında Mescid-i Haram’dan Mescid-i Aksa’ya, oradan da sidreye Allah’tan mesaj almak için çıkmıştır.263 c) Ayın iki parçaya ayrılması.264 d) Taşın peygamberimizle konuşması.265 e) Medine’de daha önce üzerinde hutbe okuduğu hurma kütüğünün inlemesi ve Allah Rasûlü’nün eliyle dokunup onu susturması.266 f) Hayber fethi sırasında bir Yahudi kadın tarafından Hz. Muhammed’i öldürmek için zehirli etin ikram edilmesi, bunun üzerine Peygamberimize bu ette zehir olduğunun haber verilmesi.267 Peygamberimize verilen en büyük mucize Kur’ân ve miraç olayıdır. Ancak bazı usulcülere göre bu iki büyük mucizenin dışında kalan mucizeler hakkında varid olan hadislerin tümü ahad kabul edilmiştir. Çünka bu gibi harikulade ve olağanüstü olaylar büyük bir halk topluluğunun şahidliğinde gerçekleşmedikleri için ahad haber hükmünde kabul edilirler.268 Bazı bilginlere göre diğer bazı peygamberlere verilen açık mucizeler Peygamberimize verilmediğine dair delil ise İsra 59 âyetidir. PEYGAMBERİMİZİN HAYATINDAKİ BAZI ÖNEMLI TARİHLER -Doğum Yeri ve Tarihi: Mekke, 20 Nisan 570 -Vefat Yeri ve Tarihi: Medine, 632 -Peygamber Oluşu 17 Ramazan, 610 -Hz. Hatice ile Evliliği, 595 -Habeşistan’a Hicret, 615 -Hz. Hatice’nin Vefatı, 620 -Miraç 27 Recep 621 -Medine’ye Hicreti 28 Haziran 622 -Bedir Savaşı Ocak 624 -Uhud Savaşı Ocak 625 -Hendek Savaşı Şubat 627 -Hudeybiye Antlaşması Şubat 628 -Hayber Savaşı Ağustos 628 -Mute Savaşı Eylül 629 -Mekke Fethi Ocak 630 -Huneyn Savaşı Şubat 630 -Taif Savaşı Şubat 630 -TEbûk Seferi Ekim 630 -Veda Haccı Mart 632 -Peygamberimizin Vefatı 20 Haziran 632 PEYGAMBERİMİZİN HAYATI Peygamberimizin adı Muhammed, babasının adı Abdullah (ö. 570), annesinin adı Amine (ö. 576)’dir. Hz. Peygamber 20 Nisan 570 yılında (Fil yılı) Rabîu’l-Evvel ayının on ikinci gecesi, pazartesi günü, Mekke’de dünyaya teşrif buyurmuştur.269 Bu miladî takvime göre 570 yılının Nisan ayının yirmisi olarak hesaplanmıştır. Rasûlullah (s.a.v.) doğduğu gece birtakım mucizevî olaylar zuhur etmiştir. Kisra’nın sarayındaki burçlar çatlamış, bin yıldan beri yanmakta olan ateş sönmüş ve daha birçok mucize zuhur etmişti. Peygamberimizin 40. dedesi Hz. İsmail’e dayanmaktadır. Onlardan tespit edilen 20 dedesi tüm tarihçi ve siyerciler tarafından doğrulanmaktadır. Adnan’dan önceki dedeleri ise kesin olarak tespit edilemediği için kayda geçmemiştir. Peygamberimizin 20. dedesi olan Adnan’dan aşağıya dedelerinin isimleri şöyledir: 20) Adnan 19) Ma’dd 18) Nizar 17) Mudar 16) İlyas 15) Müdrike 14) Huzeyme 13) Kinâne 12) Nadr 11) Mâlik 10) Fihr 9) Galib 8) Lüey 7) Ka’b 6) Mürre 5) Kilab 261 Maide, 5/110-115, Al-i İmran, 3/49. Buhârî, İtisam. 263 İsra, 17/1, Necm, 53/13-18. 264 Kamer, 54/1, Buhârî, Müslim. 265 Müslim. 266 Buhârî, Menakib. 267 Buhârî, Tıp, Müslim, Selâm, Ebû Dâvûd, Diyat. 268 Amidi, Usulu’l-Ahkam, 1/284. 269 İbn Sa’d, Tabakatu’l-Kubra, 1/100-101. 262 50 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------4) Kusayy 3) Abdulmenaf 2) Haşim 1) Abdulmuttalib Peygamberimiz (s.a.v.)’in anne ve anneannelerinin soy şeceresi şöyledir: Amine binti Vehb Fatıma binti Amr Berre binti Abduluzza Selma binti Amr Atike binti Mürre Habibe binti Huleyl Fatma binti Sa’d Hint binti Sureye Mahşiye binti Şeyban Muaviyye binti Ka’b Atike binti Yahlud Leylâ binti el-Haris Cendele binti Amr Atike binti Advan Peygamberimizin çoçukları, üç erkek, dört kız olmak üzere yedi tanedir. Erkeklerin isimleri şöyledir: 1- Kasım 2-Abdullah 3-İbrahim (annesi Mariye’dir.) Kızlarının isimleri ise şöyledir: 1-Zeynep: Zeynep teyzesi oğlu Ebû’l-As b. Rebi’i ile evli idi. Kocası Bedir’de müşriklerin safında yer almış ve esir düşmüştü. Zeynep M. 630 yılında vefat etmiştir. 2-Rukiye: Rukiye daha önce Ebû Leheb’in oğlu Atebe’yle nişanlı idi, sonra Hz. Osman ile evlendi ve kocası Hz. Osman’la birlikte Habeşistan’a hicret etmiş ve Bedir günü 624 yılında vefat etmiştir. 3-Ümmü Gülsüm: Ümmü Gülsüm daha önce Ebû Leheb’in oğlu Uteybe’yle nişanlı idi, o ailenin peygambere olan aşırı düşmanlıklarından dolayı iki kardeş de bu evliliklere son vermiştiler. Peygamberimiz Ümmü Gülsüm’ü ablası, Rukiye’nin vefatından, sonra Hz. Osman ile evlendirdi. O da babasının sağlığında 630 yılında vefat etmiştir. 4-Fatımetü’z-Zehra: Fatıma H. Ali ile evli idi Hasan, Hüseyn, Ümmü Gülsüm ve Zeynep isminde dört çocuğu vardı. Fatıma, M. 633 yılında vefat etmiştir. Peygamberimizin Hanımları: 1) Hatice: Huveylid’in kızıdır. Esed kabilesine mensup olup Mekkelidir. Peygamberimizin ilk hanımıdır. Kırk yaşında iken peygamberimizle evlenmiştir. Peygamberimiz ile evlenmeden önce dul olup iki çocuk anası idi. Risaletin en büyük destekçisidir. M. 620 yılında vefat etmiştir. Peygamerimizin İbrahim dışındaki çocuklarının annesidir. 2) Sevde: Zam’a’nın kızıdır. Amir b. Lüeyy kabilesine mensup olup Mekkelidir. Kendisi evvelce Sükran b. Amr ile evlenmişti. Kocasının İslâm’a girmesine neden olan Sevde kocasıyla müşriklerin zulmünden kaçıp Habeşistan’a hicret etmiş, bilahare kocası Hıristiyanlığa geçip irtidad etmiş ve orada ölmüştür.270 Hanımı Sevde her halükârda dinini muhafaza edip sonra da Mekkeye dönerek peygemberimizle evlenmiştir. M. 641 yılında vefat etmiştir. 3) Âişe: Ebû Bekir’in kızıdır. Teym kabilesine mensup olup Mekkelidir. Hicretten iki yıl evvel peygamberimiz kendisini nikâhladı. Peygamberimiz (s.a.v) yanına, ancak olgunlaştıktan sonra varabildi. Hz. Âişe çok zeki ve maharetli bir hanımdı. Çok miktarda hadis aktarmış, çokça askeri seferlerde bulunmuş ve bizzât savaş sırasında cesur bir hasta bakıcı hemşire olarak çalışmıştır. Onun hukûk, tıbb, matematik, edeb, tarih, sportif ve folklorik meselelerdeki büyük kabiliyeti herkesçe bilinmektedir. M. 678 yılında vefat etmiştir. 4) Hafsa: Ömer’in kızıdır. Adi kabilesine mensup olup Mekkelidir. Önce Hüneys b. Huzafe ile evli idi. Pek erken İslâm’a girerek Habeşistan’a hicret etmek zorunda kalmıştır. Kocası Uhud savaşında şehid edilince Hafsa 22 yaşında iken babası Ömer onu Ebû Bekir ve Osman’a teklif etti. İkisi de bu teklifi kabul etmeyince Ömer durumu, Allah Rasûlü’ne, şikâyet mahiyetinde bildirdi. Allah Rasûlü, Hafsa’yı kendine nikâhlamasını babasına teklif etti. Babası da memnuniyetle kabul etti. Aydın ve okumuş bir ailede yetişmiş olan Hafsa, o devrin okuma-yazma bilen pek nadir hanımlardan biriydi. Hafsa Hanım, M. 665 yılında vefat etmiştir. 5) Zeyneb: Huzeyme’nin kızıdır. Ve Mekkeye gelip yerleşmiş Necdli bir hanımdır. Zeyneb daha önce iki kere evlenmiştir. Peygamberimiz onun üçüncü kocasıdır. Çok iyiliksever bir kimse olduğu için kendisine Ümmül Mesakin (fakir-fukara annesi) lakabıyla anılıyordu. Zeyneb peygamberimizle az bir zaman yaşadı. Ve nihâyet M. 625 yılında vefat etmiştir. 6) Ümmü Seleme Hind: Ebû Ümeyye b. Muğire’nin kızıdır. Mahzum kabilesine mensup olup Mekkelidir. Hâlid b. Velid’in yakın akrabasıdır. Bizzât kendisi ve eski kocası Ebû Seleme İslâm’ın ilk yıllarında İslâmiyeti kabul etmişlerdi. Ümmü Seleme hicret için birçok engele rağmen dayanamayıp tek başına hicret etmeyi göze alarak Medine’ye varabilmiştir. Bilahere Allah Rasûlü kendisine çok acıdı ve ilerlemiş yaşına, birçok çocuğunun bulunmasına rağmen ona, pek sevgili kocasının dünyadan ayrılışının acısını unutturabilmek için evlilik teklif etti. Hicrî 61 yılında vefat etmiştir. 7) Zeyneb: Cahş’ın kızıdır. Mekke’ye gelip yerleşmiştir. Annesi Ümmü Eymen, Rasûlullah’ın halasıdır. Allah Rasûlü’nün bu evliliği birçok boş münakaşaya sebeb olmuştur. Zeyneb Kur’ân’da ismi geçen sahâbî Zeyd’in hanımı idi. Zeyneb’in gerek Zeyd’den boşanması gerekse peygamberimizle olan evliliği Allah Teâlâ’nın emri gereği olmuştur. Zeyneb Hanım M. 641 yılında vefat etmiştir. 8) Ümmü Habibe: Ebû Sufyan’ın kızıdır. Daha ilk yıllarda İslâm’a girmiş ve kocası Ubeydullah b. Cahş ile birlikte Habeşistan’a Hicret etmiştir. Alkolik bir kimse olan kocası burada, İslâmı terkedip Hiristiyan dinine geçmiş ve kısa bir müddet sonra da ölmüştür. Bilahere Rasûlullah tarafından Habeşistan’a bir elçi gönderildiğinde, bu hanım Necaşî’nin huzurunda, kendi arzusu ile Allah Rasûlü’ne nikâhlandı ve hangi Müslüman hanım bu şerefli teklifi kabul etmezdi. Günün birinde babası Ebû Sufyan çok önemli bir sıkıntıdan dolayı Medineye gelimiş ve kızı Ümmü Habibe’nin evine gidip Rasûlulah’ın minderinde oturmuştu. Kızı babasını kaldırıp altındaki minderi derhal dürüp kaldırdı. Babasının niçin böyle yaptın sorusuna, kızı “bu Rasûlullah’ın yatağıdır. Sen ise bir müşrik ve putperestsin, buna oturamayacak kadar necissin” diye cevap verdi. Birçok hadis rivâyet eden Ümmü Habibe M. 664 yılında vefat etmiştir. 9) Safiye: Huyey’in kızıdır. Hayberli Yahudilerden bir hanımdı. Hicrî 7. yılda fethedilen Hayber bölgesinin insanları ile birlikte esir olarak getirilen Safiye genç ve dul bir hanımdı. Allah Rasûlü, değişmez politikasının bir neticesi olarak onu nikâhı altına aldı. Rivâyete göre bu hanım rüyasında, ayın göğsünün üzerine düştüğünü görüp kocasına anlatınca o sen şu Medineli kral ile evlenmek istiyorsun dedi ve 270 Taberî, İbnu’l-Esir, 3/131. 51 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------suratına şiddetli bir şamar vurdu. O şamarın izi hâlâ devam etmekte idi. Allah Rasûlü suratındaki izin sebebini sorunca o da olayın gerçeğini aktarmıştır. Safiye validemiz M. 672 yılında vefat etmiştir. 10) Meymune: Haris’in kızıdır. Rasûlullah’ın evlendiği Huzeyme kızı Zeyneb’in üvey kız kardeşidir. Rasûlullah hicrî 7. yılda onu nikâhladığında Meymune 36 yaşında dul bir hanımdı. M. 671 yılında Mekkede vefat etmiştir. 11) Cuveyriye: Haris’in kızıdır. Beni Mustalik kabilesine mensuptur. Müslümanların üstün zaferiyle sonuçlanan Beni Mustalik savaşında, çoğu kadın olmak üzere, yüzlerce esir alınmıştı. Bunlar arasında Cüveyriye hanımda vardı. Allah Rasûlü, esaretten kurtulması için ona yardım edip hüriyetine kavuşturdu. Allah Rasûlü, Cüveyriye’nin talebi üzerine onunla evlendi. M. 679 yılında vefat etmiştir. Hüzeyme’nin kızı Zeynep ile Hz. Hatice Peygamberimizin sağlığında vefat etmişlerdir. Peygamberimizin İki de Cariyesi Vardı a) Reyhane: Medineli bir Yahudi kabilesi olan Kurayza’ya mensup bir hanımdır. Hicrî 5. yılında bu kabile ile yapılan savaşın sonunda Reyhane, Peygamber Efendimizin hissesine ganimet olarak düşmüştü. Bir müddet sonra İslâma girmiştir. Bu hanım M. 632 yılında vefat etmiştir. b) Mariye: Mısırlı olup Hıristiyan bir hanımdı. Hicrî 7. yılda Mısır’daki kıptilerin Mukavkıs’ı Rasûlullah’ın gönderdiği davet mektubuna bir yazı ile cevap vermiş ve gönderdiği birçok hediye arasında bu cariyeyi de ona armağan etmiştir. Rasûlullah’ın Mariye’den İbrahim adında bir erkek çocuğu olmuş ise de küçük yaşta vefat etmiştir. Mariye hanım M. 637 yılında vefat etmiştir.271 Peygamberimizin on amcası vardı. İsimleri şöyledir: 1- Haris 2- Ebû Tâlib 3- Zubeyr 4- Hamza 5- Ebû Leheb 6- Ğidak 7- Mukavvim 8- Derar 9- Abbas 10- Hacl Peygamberimizin altı halası vardı. Bunların isimleri şöyledir: 1) Safiye 2) Berre 3) Atike 4) Erva 5) Ümime 6) Ümmü Hâkim272 Peygamberimizin dayıları üç olup isimleri şöyledir: 1) Esved 2) Umeyr 3) Abdul Yağus Peygamberimizin Teyzeleri iki tanedir. İsimleri şöyledir: 1) Fureyse 2) Fahite Peygamberimize ait 9 hizmetçi, 7 at, 6 katır, 2 eşek, 9 kılıç, 7 zırh (yelek), 5 yay, 3 miğfer, 2 mızrak, 5 harbi vardı.273 Peygamber (s. a.v)’in Gerçekleştirdiği Önemli İşler a) Putperestliği kökünden kazıyıp yerine tevhid inancını yerleştirdi. b) Cahiliye adet ve rezaletini ortadan kaldırıp yerine fazilet, edep ve terbiye koydu. c) Büyük bir devrim yaparak toplumun akıl, ruh ve karekterini değiştirdi. d) Arap milleti ile Arap olmayan Müslüman milletleri birleştirerek Kur’ân-ı Kerîm’in sancağı altında bir araya getirip kardeşlik bağı ile birbirilerine bağladı. Peygamberimiz (s.a.v) ahlâk ve şahsiyeti itibariyle insanların en mükemmelidir. Allah Rasûlü çok mühteşem bir ahlâka sahip idi. Ticarette ahlâk, nübüvette ahlâk, aile içinde ahlâk, baba olarak ahlâk, koca olarak ahlâk, bunlar hepsi Allah Rasûlü’nde mükemmel bir 274 şekilde mevcud olduğu için Rabbimiz َظيم ٍ قع ٍ “ َواِنَّكَ لَ َعلى خلŞüphesiz ki sen, büyük bir ahlâk üzeresin” diye buyurmuştur. Bizzât Peygamberimiz “Ben ancak güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim”275 buyurur. Peygamberimizin güzel ahlâkı arasında semahat (müsamahakarlık), sadakat, metanet, emanet belagat, sehavet (cömertlik), şecaat, adalet ve merhamet zirvede idi. Peygamberimiz (s.a.v) Allah’ın Rasûlü ve İslâm devletinin başkanı olarak yönetimi elinde bulundurmasına rağmen, son derece mütevazi, samimi ve daima sade bir hayat tercih ederdi. Fakir, zengin, büyük, küçük, efendi, köle, zenci, beyaz herkesle ilgilenirdi. Peygamberimiz son derece cömert, iyliksever, merhametli ve sevecandi. Diğer taraftan cesaret, şecaat, sabır, azim, ümit, müsamaha, iltifat ve şefkat O’nun belirgin ahlâkî özelliklerinden idi. Peygaberimiz, ruhi temizliğin yanı sıra beden, giyim-kuşam ve çevre temizliği hakkında da son derece titiz idi. Peygamberimizin parlak bir zekâ, üstün bir dirâyet, örnek şahsiyet, kesin bir kavrama gücü ve eşsiz bir muhakeme kabiliyeti vardı. Peygamber Efendimiz, Hz. Hatice validemiz vefat edinceye kadar başka bir kadınla evlenmemişti. Hz. Hatice validemiz vefat ettiği zaman Peygamberimiz elli yaşında idi. Daha sonraki yıllarda özel bazı sebep ve hikmetlerden dolayı birden çok evlilik gerçekleştirdi. Bu evliliklerin sebeplerini, İslâm düşmanlarının iddia etikleri gibi nefsanî ve şehvanî arzulara bağlamak asla doğru değildir. Bu iddia bir insafsızlıktır. Çünkü böyle bir iddia doğru olsaydı bu evlilikler peygamberin gençlik döneminde ve böyle bir duguyu arzu ettiği dönemlerde gerçekleşirdi. Peygamberimiz (s.a.v)’in birden fazla olan evliliklerinin sebebi müsteşriklerin zannettiği gibi değildir. Bazen evlilik dolayısıyla temas kurulan, yakınlık sağlanan yeni kitlelere İslâmı ulaştırma düşüncesi, bazen evleneceği zeki, kabilliyetli ve bilgili eşi vasıtasıyla kadınları İslâmî esaslara göre daha rahat eğitebilme arzusu, bazen aradaki kin ve düşmanlığı bertaraf etmek için eviliği aracı kılar ve bazen de savaş nedeniyle dul ve kimsesiz kalmış kadınlara merhamet peygamberi olarak sahip çıkma ruhuyla böyle bir evlilik gerçekleştirirdi. Dörtten fazla evliliğin yasak oluşu hükmünden peygamberimiz istisna edilmiştir. Peygemberimiz (s.a.v.) peygamberlik, devlet 271 İslâm Peygamberi, İbnu’l-Esir, Usdu’l-Gabe, Taberî, İbn Hişâm. İbn Kesir, Siyer 1/184. 273 Muhammed Rasûlullah, s. 391. 274 Kalem, 86/4 275 Muvatta. 272 52 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------başkanlığı, komutanlık, kocalık ve babalık gibi birçok önemli misyonu üstlenmişti. Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Ümmeti Üzerindeki Hakları Hz. Muhammed’e inanan mü’min kimsenin, O’nun kendisi üzerindeki çok sayıdaki hakkına riâyet etmesi ve bu hakları gözetmesi gerekir. Bu hakların en önemlileri şunlardır. 1- O’nun sevgisini, kendisine, ailesine ve tüm insanlara tercih etmek. 2- Ona itaat etmek, ona uymak ve onu örnek almak. 3- Ona gerektiği gibi saygı göstermek ve ona karşı edepli olmak. 4- Sünnetini sevmek, sünnetine sımsıkı sarılmak, yaşamak ve sünnetini insanlara sevdirip ona davet etmek. 5- Adı anıldığı zaman ona salâtu selâm getirmek. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyumuştur: “İnsanlardan Yadudi olsun Hıristiyan olsun her kim beni duyar da sonra bana imân etmezse muhakkak cehenneme girer.”276 هللا كَثيرً ا ِ ّ ول َ ّ هللا َو ْاليَوْ َم ْاال ِخ َر َو َذك ََر َ ّ هللا ا ْس َوةٌ َح َسنَةٌ لِ َمنْ َكانَ يَرْ جوا ِ “ لَقَ ْد َكانَ لَك ْم فى َرسAllah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için Rasûlullah’da sizin için en mükemmel bir örnek vardır.”277 Allah Rasûlü (s.a.v.): “Dininizi benden öğrenin, hac menasiklerinizi benden alınız ve namazı kıldığım gibi kılınız.”278 buyurmuştur. AHİRETE İMÂN İmânın rükünlerinden birisi de âhiret gününe inanmaktır. “Son” ve “sonra olan” anlamında ve Arapça bir kelime olan “ahiret”, “ahir” kelimesinin müennes şeklidir. Lügatta “evvel” kelimesinin zıddı olarak kullanılır. İslâm literatüründe bu kelime “öbür dünya” manasında kullanılmıştır. Dünya, canlıların yaşadığı evvelki âlem, ahiret ise son âlemdir. Dünya, yakın ikamet yeri; ahiret, son ikamet mahallidir. Ahiret, herşeyin sonu ve şu halin değişmesi demektir. Dinde ise insanların hesaba çekilmek üzere tekrar dirilip mahkemeyi kübraya gitmeleri, sırat köprüsünden geçmeleri, cennetlik veya cehennemlik olacaklarının belirlenmesi hep ahiret gününde olur. Ahiretin daha başka isimleri de vardır. Meselâ: Kıyamet günü, din günü, ceza günü, arasat, mizan ve mahkemeyi kübra günü… Ahirete imân, imânın esaslarındandır. Ahirete inanmayan kâfir olur. Kur’ân’ın üzerinde en fazla durduğu konuların başında ahirete imân gelir. İnsanların İslâm’a girmeleri, Allah’ın dinine teslim olmaları, ancak bu imân ile mümkündür. Bunun için ahiret konusunun en fazla işlendiği sureler Mekkî surelerdir. Ahiret inancı, imân esaslarındadır. Genellikle Kur’ân’da Allah’a imân ile ahirete imân peş peşe zikredilir. Allah Teâlâ; اهلل َو َملئِ َكتِه ِ ّ َو َمنْ يَ ْكفرْ ِب ض َال ًال بَعيدًا َ َّ ض َ “ َوكتبِه َورسلِه َو ْاليَوْ ِم ْاال ِخ ِر فَقَ ْدKim Allah'ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse o tam olarak saptırmıştır.”279 buyurur. İnsan İçin Dört Âlem Vardır: 1) Rahim Âlemi: Yani çocuğun ana rahmindeki 9 aylık âlemidir. İnsan bu âlemi hatırlayamaz. 2) Dünya Âlemi: İnsanın doğumundan ölümüne kadar olan âleme denir. İnsan için en önemli olan âlem dünya âlemidir. Çünkü insan bu âlemde rabbini tanıyıp ona kulluk edebilir veya asi olup inkâr edebilir. Gerek kabir âlemi gerekse ahiret âlemi, dünyada elde edilebilen iyi, kötü, hidâyet, dalalet, imân veya küfre göre değerlendirilir. 3) Berzah Âlemi: Ölümden kıyamete kadar olan kabir âlemine denir. Kabir ilk sorgulama karakoludur. Kabirde her kişinin rabbinden, dininden, peygamberinden, kitabından ve kıblesinden mutlak sorulacaktır. 4) Ahiret Âlemi: Kıyametten sonsuza kadar olan âlemdir. Ahiretin yolu ölümden geçer. Ölüm, ruhun bedenden ayrılması olayıdır. Ölüm insanın varlığı için bir âlemden diğerine intikal etmesidir. Bu anlamda ölüm yok olmak değildir. İnsan, ruh ile cesetten mürekkeb bir mahlûktur. Yürüyen, oturup kalkan, yiyip içen cesettir. Düşünen, bilen, seven ve buğz eden ise ruhtur. Bunun için ölüm neticesinde cesedden ayrılan ruhun şuuru ve idraki yerindedir. Hz. Âişe (r.a.) Hz. Ömer’ın defninden sonra, Ravza-i Muttahara’ya girdiğinde başını örttü ve dedi ki: “Burada medfun olanlar babam ile kocamdı, Ömer ise yabancıdır.” Ölüm, kabirdeki sual, kıyamet, (yeniden diriliş) haşir, (bir araya toplanmak) mahkemeyi kübra, (hesap verme) mizan, (sevap ve günahın tartılması), sırat köprüsünden geçiş, cennet, cehennem ve şefaat, bunlar hepsi haktır. Bunların inkârı küfürdür. Kabir Sorgusu Kabir sorgusu, ölümden sonra insana iki meleğin gelip rabbini, dinini, kitabını ve peygamberini sormalarıdır. Kabir hayati bedenin bütün uzuvları ile diri olması şeklinde değil, insanın lezzet veya elem hissetmesi tarzında anlamak gerekir. Kur’anı Kerim’de kabir hayatı ve azabına açık bir şekilde delalet eden bir ayet bulunmamakla beraber sahih hadislerin mecudiyeti kafi gelmektedir. Son zamanlarda kabir azanının olmadığına dair bazı bilginlerin açıklamaları talihsiz ve samimiyetten yoksun olduklarının kanaatindeyim. Çünkü bu zatların içinde bulunduğumuz küfür, şirk ve her türlü melaneti görmezlikten gelip Müslümanların doğru bilip inandıkalrı kabir azabının vehhametinden dolyaı kendilerini bir nebze de olasa frenlemeleri faydalı olurken ‘’kabir azabı yoktur’’ diyenlerin beyanlarını duyunca günaha cesaret etmelerinin vebalı herhal fitneyi uyaran zatlardan sorulması gerek. Bu hocalarımız kusura bakmasınlar yinede tenzih ederim Müseylimetü’lKezzabin kendini ve karısı peygamber ilan ederken ‘’Ümmetimize ne ikram edelim istişare sonucu haydı sabah namazını kaldıralım’’misali bizde ‘’bu ümmete kabir azabını kaldıralım’’ bir benzerlik arz edilmektedir. Dünya hayatında rabbini bilip emir ve yasaklarına itaat eden, dinini gerçek yaşayan, kitabıyla dosdoğru amel eden ve peygamberinin yaşantısına ittiba edip izinden giden kimseler cavabını verir. İnkarcı, müşrik, münafık ve fasık olanların ise cevapları şöyledir: “Bilmiyorum insanların bir şeyler söylediklerini duydum.”280 Bu sorular kabre has değildir. İster ölü defn edilsin istersede defn edilmesin bu sorular mutlaka sorulacaktır. Kabir azabının sübütüna bu ayetle de istidlal edilmiştir. * النار يعرضون عليها غدوا وعشيا ويوم تقوم الساعة أىخلوا ال فرعون أشد العذاب ‘’ Sabah akşam onlar (firavnın ehli) ateşe arzedilirler. Kıyamet gününde de Firavn ailesini azabin en şiddetlisine sokunuz.(denilecektir.’’)281 Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre Allah Resulü(s.a.v.) ‘’Sizden biri öldüğü zaman, ona varıp oturacağı yeri sabah akşam gösterilir. O kimse cennet ehlinden ise cennet; cehennem ehlinden ise cehennemden olan yeri gösterilir ve ona işte senin oturacağı yer burasıdır, nihayet kıyamet günü Allah seni buraya gönderecek’’ denilir. 282 Kabir Azabının Başlıca Sebepleri Şunlardır: a) Nemime yapmak. Yani ikiyüzlü olup insanlar arasında söz götürüp getirmek.283 b) Tahârette idrarin sıçramasından kendini korumayıp iyice temizlemeden kalkmak.284 276 Müslim. Ahzab, 33/21. 278 Buhârî, 605. 279 Nisâ, 4/136. 280 Buhârî, Müslim. 277 281 282 Mü’min, 40/46 Buhari, Cenaız, 89, Müslim, Cennet, 65 283 Buhârî, Müslim. 53 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------c) İnsanların etini yemek. Yani giybet yapmak.285 d) Zina yapmak.286 e) Faiz yemek.287 Kabir Azabından Kurtulma Yolları a) Azaba sebep olacak şeylerden korunmak. b) Gece namazına devam etmek. d) Kabir azabından korkup ona göre hazırlanmak. e) Allah yolunda cihad yapmak ve o uğurda nöbet tutmak. g) Adet edip devamlı Mülk suresini okumak. Ba’s: Bas, sura ikinci defa üflenmesinden sonra ölülerin kabirlerinden çıkmalarıdır. ق َ ص َد َ قَالوا يَا َو ْيلَنَا َمنْ بَ َعثَنَا ِمنْ َمرْ قَ ِدنَا ا َذا َما َو َع َد الرَّحْ من َو َ“ ْالمرْ َسلونEyvah! Bizi kabrimizde kim çıkardı?”288 Haşr: Haşr, hesap vermek için insanların mahşer meydanına toplanıp muhakeme olmaları demektir. Hz. Âişe’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İnsanlar kıyamet günü yalın ayak, çırılçıplak haşr edilirler.”289 Diğer bir hadiste ise “Kıyamet gününde güneşin bir veya iki millik mesafeye kadar yaklaşacağı, herkes ameline göre etkileneceği َ ْ هللا غَافِ ًال َع َّما يَ ْع َم الظَّالِمونَ اِنَّ َما يؤَ ِّخرا ْم لِيَوْ ٍم تَ ْشخَِ في ِه bildirilmiştir.290 ْصار َ االب َ ّ َّ“ َو َال تَحْ َسبَنBugünün şiddetinden günahkârların gözleri dışarı fırlar.”291 احبَتِه َوبَني ِه لِك ِّ ا ْم ِر ٍء ِم ْنه ْم يَوْ َمئِ ٍذ شَاْنٌ ي ْغني ِه َ “ يَوْ َم يَفِ ُّر ْال َمرْ ء ِمنْ اَخي ِه) َوا ِّم ِه َواَبي ِه) َوKimse kimseyi tanımaz olur. Kişi o günün dehşetinden ِ ص ْ ض َع dolayı kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar.”292 ت َح ْم ٍ َح ْملَهَا َ ت َوت َ ْض َعةٍ َع َّما اَر ِ َلع ك ُّ َذا ِ ْيَوْ َم ت ََروْ نَهَا ت َْذاَ ك ُّ مر هللا شَدي ٌد َ اس سكَار َو َما ا ْم بِسكَار َول ِكنَّ َع َذ َ َّ“ َوت ََر النO günde çocuğunu emziren her kadın emzirdiği çocuğu unutacak, her gebe kadın ِ ّ اب çocuğunu düşürecektir.” 293 Mahşerde kâfirler, zillet, alçaklık ve pişmanlık içinde olurlar. Amelleri tamamen boşa gitmiştir. Birbirlerini suçlayıp dururlar. Şeytan onlara “beni kınamayın, ben sizi çağırdım sizde geldiniz, der. “ َويَقول ْالكَافِر يَالَ ْيتَنى ك ْنت ت َرابًاKâfirler ‘keşke toprak olsaydık’ derler.”294 الَ يَحْ زنهم َ“ ْالفَزَع االَ ْكبَر َوتَتَلَقّيهم ْال َملئِكَة ا َذا يَوْ مكم الَّذ ك ْنت ْم توعَدونOnları müjdeyle karşılarlar. Takva sabhibleri ise bu büyük korku onları üzmez ve melekler.”295 Allah Rasûlü (s.a.v.) mü’minler için şöyle buyurmuştur: “Allah onları arşın gölgesinde gölgelendirir. Dünyada iken din kardeşlerinin işini görüp kolayılaştıran, onların sıkıntılarını gideren ve onlara yardım edenlerin de kıyamet günü Allah sıkıntılarını giderir, Hesaplarını kolayılaştırır ve onlara yardım eder.”296 Mü’minin kitabı sağ tarafından verilir. Kâfirlerin eli bükülür, kitabı arkadan verilir. سب ِح َسابًا يَسيرًا َويَ ْنقَلِب اِلى َ فَاَ َّما َمنْ اوتِ َى ِكتَابَه بِ َيمينِه فَسَوْ فَ ي َحا ”“ اَ ْالِه َمسْرورًا َواَ َّما َمنْ اوتِ َى ِكتَابَه َو َرا َء ظَه ِْره) فَسَوْ فَ يَدْعو ثبورً ا َويَصْ لى سَعيرً اKimin kitabı sağınıdan verilirse, o kolay bir hesapla hesaba çekilecek ve sevinçli olarak ailesine dönecektir. Kimin de kitabı sırtının arkasından verilirse, derhal yok olmayı isteyecek ve alevli ateşe girecektir.”297 ) َ“ اَ ْليَوْ َم ن َْختِم عَلى اَ ْف َوا ِا ِه ْم َوت َكلِّمنَا اَيْدي ِه ْم َوتَ ْشهَد اَرْ جله ْم بِ َما كَانوا يَ ْك ِسبونO gün onların ağızlarını mühürleriz yaptıklarını bize elleri anlatır, ayakları da şahitlik eder.”298 ) َ“ فَلَنَ ْ ََ لَنَّ الَّذينَ ارْ ِس َ اِلَ ْي ِه ْم َولَنَ ْ ََ لَنَّ ْالمرْ سَلينO gün herkes dünyada yaptıklarından sorguya çekilecektir. Hatta peygamberler de sorguya çekilecektir.”299 Allah Rasûlü (s.a.v.) “Bir kul kıyamet günü şu dört şeyden sorguya çekilmedikçe ayakları bastığı yerden ayrılamaz. Ömrünün nerede ve ne yaparak geçirdıği, ilmini nerede ve ne şekilde kullandığı, malını nereden kazandığını ve nerede harcadığını ve bedenini nerede ve nasıl kullandığıdır.”300 buyurmuştur. Sahih rivâyetlere göre o gün insanlar ilâhî haklardan ilk olarak namazdan, kul haklarından da ilk olarak adam öldürmekten hesaba çekilecektirler.301 Havz: Havz hakkında varid olan hadisler mütevatir derecesine ulaşmış hadislerdir. Enes b. Mâlik’in rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Havzımın mesafesi Eyle ile Yemen’in Sen’a şehiri arası kadardır. Ondan ilk su içen ben olacağım.” Bu havzın özellikleri şunlardır. Abdullah b. Amr’den naklen “Bu su sütten daha beyaz kardan daha soğuk, baldan daha tatlı, kokusu miskten daha güzeldir.”302 Mizan: Mizan hesaptan sonra kulun iyi amelleri ile kötü amellerinin onunla tartıldığı şeydir. Mü’minin terazisi ağır gelir, cennete girer, ْ َّاضيَ ٍة َواَ َّما َمنْ خَ ف ْ َفَاَ َّما َمنْ ثَقل kâfirin terazisi ise hafif gelir, cehenneme girer. Allah (c.c.) şöyle buyurur: َاويَةٌ َو َما ِ ت َم َوازينه فَه َو فى عي َشةٍ َر ِ ت َم َوازينه فَا ُّمه ا ٌ“ اَ ْىريكَ َما ِايَ ْه نَا ٌر َحا ِميَةO gün kimin tartılan amelî ağır gelirse, işte o, hoşnut olunacak bir yaşayış içinde olur. Amelî hafif olana gelince, işte ْ َلع ْال َم َوازينَ ْالقِ ْسطَ لِيَوْ ِم ْالقِي َم ِة فَ َال ت onun anası (yurdu) Haviye’dir. Nedir o Haviye birlir misin? Kızgın ateştir!”303 ال َحبَّ ٍة َ َظلَم نَ ْف ٌ ش َْيًَ ا َواِنْ َكانَ ِم ْثق َ َون ” َ“ ِمنْ خَرْ ى ٍَل اَتَ ْينَا بِهَا َوكَفى بِنَا حَاسِبينBiz kıyamet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye hiçbir haksızlık adilmez.”304 Allah Rasûlü (s.a.v.) “İki kelime vardır ki söylemesi dile hafif ancak mizanda ağır, Rahman’a sevimlidir. Subhanellahi ve bi hamdihi. 284 Buhârî, Müslim. Hucurat, 49/12. 286 Furkan, 25/68. 287 Bakara, 2/275. 288 Yasin, 36/52. 289 Buhârî, Müslim. 290 Müslim. 291 İbrahim, 14/42. 292 Abese, 80/34. 293 Hac, 22/2. 294 Nebe, 78/40. 295 Enbiya, 21/103. 296 Müslim. 297 İnşikak, 84/7-12. 298 Yasin, 36/65. 299 A’raf, 7/6. 300 Tirmizî, Darimî, Beyhâkî. 301 Nesâî, Taberânî, Ebû Ya’la. 302 Buhârî, Müslim. 303 Karia, 101/6-11. 304 Enbiya, 21/47. 285 54 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Subhanellahi’l-azim.”305 buyurmuştur. “Mizana konulacaklar arasında güzel ahlâktan daha ağır hiçbir şey yoktur. Şüphesiz güzel ahlâk sahibi, bunun sayesinde (nafile) oruç tutan ve namaz kılan kimsenin mertebesine ulaşır.”306 Sırat: Sırat köprüsü ile iligili Kur’ân’da âyet bulunmayıp fakat sahih hadisler bulunmaktadır. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Sırat cehennemin iki tarafı arasında kurulur. Ben ve ümmetim onu ilk geçen oluruz. O gün ancak peygamberler konuşur. Peygamberlerin o günkü duaları: Allah’ım kurtar, kurtar olacaktır.”307 Başka bir rivâyette ise Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “Mü’min göz açıp kapayıncaya kadar, yıldırım gibi, rüzgâr gibi, kuşlar gibi, asil atlar ve binek develer gibi sırattan gerçer. İnsanlardan kimisi esenliğe kavuşmuş ve kancaların yakalamasından kurtulmuş, kimi yara bere alarak serbest bırakılmış, kimi de bu kancalara yakalanarak cehenneme atılmış olcaktır.”308 Cennet ve Cehennem: Cennet ve cehennem haktır. İmân edilmesi gereken imânın esaslarındandır. İkisinin de inkârı küfürdür. Lügatta, yeşiliklerle ve ağaçlarla örtülü bahçe anlamına gelen cennet, dinî terim olarak sürpriz nimetlerle donatılmış ve mü’minler için hazırlanmış selâmet yurdudur. Cehennem ise sözlük olarak derin kuyu anlamına gelir. Terim olarakta kâfirlerin devamlı olarak, günahkâr mü’minlerin de َ ْ َت اَنَّ لَه ْم َجنَّاتٍ تَجْ ر ِمنْ تَحْ ِته cürümleri ölçüsünde cezalandırılmaları için hazırlanmış azap yurdudur. ااال ْنهَار ِ “ َوبَ ِّش ِر الَّذينَ ا َمنوا َو َع ِملواالصَّالِ َحاİmân edip salih amel işleyenlere içinden ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele!”309 ْ “ َواتَّقوا النَّا َر الَّتى ا ِعدKâfirler için hazırlanmış bulunan ateşten sakının!”310 َيَا اَيُّهَا الَّذين Kâfirler için Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: ََّت لِ ْلكَافِرين 311 ارة َ “ا َمنوا قوا اَ ْنف َسك ْم َواَاْليك ْم نَارً ا َوقوىاَا النَّاس َو ْال ِح َجEy imân edenler! Kendinizi ve ailenizi yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun.” Cennet ile cehennemin şu anda mevcut olup olmadığına ve Hz. Âdem ahiretteki malum cennette mi yoksa dünya bahçerinden bir bahçeye mi atıldığına dair kelamcıların ihtilafı vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de cennetin nimetleri ve cehennemin şiddeti ile ilgili çok sayıda âyet bulunmaktadır. Rabbim bizleri cehennemin azabından koruyup cennettin nimetleriyle mükâfatlandırsın. A’raf: A’raf, cennet ile cehennem arasında kalan yüksek bir mevki demektir. A’rafdakilerin kimler olacağı konusunda birçok görüş bulunmaktadır. Bunlardan birkaçı şunlardır: a) Delilerdir. b) Kâfirlerin küçük yaşta ölen çocuklarıdır. c) Sevabı ve günahı eşit olan mü’minlerdir. d) Herhangi bir tebliğ görmeyenlerdir. ŞEFAAT Şefaat, sözlükte gerek iyilikte gerekse kötülükte başkasının elinden tutmak, yardım etmek ve yol göstermektir. Istılahta ise günahı olan mü’minlerin günahının bağışlanması için günahı olmayanların da daha üst makâmlara yükselmeleri için, Peygamberler ve Allah katında dereceleri yüksek olan kimselerin Allah’a yalvarıp dua etmeleri, ricada bulunmaları ve günahkârların kurtuluşları için aracı olmaları demektir. Şefaat inancı Kur’ân’ın icat ettiği bir inanç olmayıp bilakis daha önce müşriklerin geleneğinde olan bir inanç idi. Zaten onların müşrik olmalarına asıl sebep de oydu. Çünkü onlar melekleri Allah’ın kızları kabul edip kendileri ile Allah arasında aracılar kılmaktaydılar. Bu sebeple onlar adına heykeller yapıp Allah’a yaklaşmak amacıyla kendileri için şefaatçı kabul ederek onlara taptıkları bilinmektedir. Bundan dolayı müşriklerin şirk bataklığına düşmelerinin asıl sebebi şefaat inancıdır. Kur’ân bu hususu şöyle açıklar: “Onlar, Allah'ı bırakıp kendilerine zarar vermeyecek, yararları da dokunmayacak şeylere kulluk ederler ve: “Bunlar Allah katında bizim şefaatçilerimizdir” derler. De ki: “Siz, Allah'a göklerde ve yerde bilmediği bir şey mi haber veriyorsunuz? O, sizin şirk koşmakta olduklarınızdan uzak ve yücedir.”312 Şefaat inancı bir kısım İslâm uleması tarafından redd edilmişse de diğer bir kısımı hatta cumhuru ulema tarafından ahirette şefaatın sözkonusu olabileceğine dair kuvvetle iddia edilegelmiştir. Şefaatin yalnız Allah’a ait olduğunu iddia edenlerin gösterdikleri deliller şu َّ هلل ال âyetlerdir. َض ث َّم اِلَ ْي ِه ترْ َجعون ِ َّموا ِ ّ ِ ْ (“ قEy Muhammed!) de ki: Bütün şefaat Allah’ındır. Göklerin ve yerin mülkü َ شفَاعَة َجميعًا لَه م ْلك الس ِ ْت َو ْاالَر O’nundur. Sonra hepiniz O’na döndürüleceksiniz.”313 ّ َض يَ ْغفِر لِ َمنْ يَشَاء َوي َع ِّذب َمنْ يَشَاء َو َكان هللا غَفورًا َرحي ًما ِ ّ ِ “ َوGöklerin ve yerin mülkü Allah’ındır. O, dilediğini bağışlar, َ هلل م ْلك الس ِ َّْمواتِ َو ْاالَر dilediğine de azab eder. Allah Gafur’dur Rahim’dir.”314 َهللا شفَ َعا َء ق ْ اَ َولَوْ كَانوا َال يَ ْملِكونَ ش َْيًَ ا َو َال يَ ْعقِلون ِ ّ ون ِ “ اَ ِم اتَّخَ ذوا ِمنْ ىYoksa Allah’tan başka şefaatçiler mi edinirler? De ki: Onlar, hiçbir şeye güçleri yetmeyen, düşünmeyen olsalar da mı?”315 “Ey imân edenler, hiçbir alışverişin, hiçbir dostluğun ve hiçbir şefaatin olmadığı gün gelmezden evvel, size rızık olarak verdiklerimizden infak edin. Kâfirler, onlar zulmedenlerdir.”316 “De ki: “Size Allah’ın hazineleri yanımdadır demiyorum, gaybı da bilmiyorum ve ben size bir meleğim de demiyorum. Ben, bana vahyedilenden başkasına uymam.” De ki: “Kör olanla, gören bir olur mu? Yine de düşünmeyecek misiniz?” Rablerine (götürülüp) toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’ân’la) uyarıp-korkut; onlar için ondan başka ne velileri vardır ne şefaatçileri. Umulur ki korkup-sakınırlar.”317-واتقوا يوما التجز نف عن نف شيا وال يقب منها عدل وال تنفعها شفاعة وال ام ينصرون “Ve hiç kimsenin hiç kimse adına bir şey ödeyemeyeceği, hiç kimseden bir kurtuluş karşılığı (fidye) alınmayacağı ve hiç kimseden bir şefaatin kabul edilmeyeceği ve yardım görülmeyeceği bir günden korkun.”318 Yukarıdaki âyetler bize şefaatın yalnız Allah’ın tasarrufunda olduğunu bildirmektedir. Yani, bunlar kendi kendilerine, bazı zâtların, Allah yanında etkili olduğunu ve Allah’ın onların ricasını geri çevirmeyeceğini zannediyorlar. Oysa onların elinde bu konuda hiçbir delil bulunmamaktadır. Ayrıca Allah’ın bazı kimselere yetki verdiğine dair, Allah tarafından verilmiş bir belgeleri de yoktur. Zaten peşinden koştukları zevatta ellerinde Allah'dan aldıkları bir belgenin olduğunu söylemiyorlar. Tüm bunlara rağmen şefaatın asıl sahibi olan Allah'ı bırakmış ve bu aracı kabul ettikleri zâtlara sarılmışlardır. Yani, hiç kimse, Allah’ın yanında kalkıp şefaat etmeye cüret edemez. Kime izin 305 Buhârî, Müslim. Tirmizî mevkuf olarak Ebû Derdâ’dan rivâyet etmiştir. 307 Buhârî, Müslim, Tirmizî. 308 Müslim. 309 Bakara, 2/25. 310 Al-i İmran, 3/131. 311 Tahrim, 66/6. 312 Yunus, 10/18. 313 Zümer, 39/44. 314 Fetih, 48/14. 315 Zümer, 39/43. 316 Bakara, 2/254. 317 En’am, 6/50-51. 318 Bakara, 2/123. 306 55 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------verip, kime izin vermeyeceği, tamamen Allah'a kalmış bir iştir. Bu, müşriklerin alışılagelmiş bir adetidir. Hatta günümüzde olduğu gibi bazı talihsiz müslümanlar dahi bu hastalığa yakalanmış ve müşrikler gibi aynı tavır içerisine girmişlerdir. Allah’a inandıklarını söylemelerine rağmen, onlara sadece Allah’a kulluk etmekten bahsetseniz, hemen yüzlerini asar ve size derler ki: Bu adam evliyaya inanmadığı için, sürekli Allah deyip duruyor. Fakat onlara başka zâtlardan bahsederseniz, gözlerinin içi güler ve memnun olurlar. Bu davranışlarından, onların muhabbet ve ilgilerinin kime daha fazla olduğu açıkça bellidir. Yine bazı şuursuz kimselere göre, “veliler Allah’dan daha çabuk duayı işitirler.” Hz. Muhammed (s. a) Allah’ın Rasûlü olduğu iddiasını ortaya atınca, çağdaşları açıkladığımız türden aptalca düşünceleri ölçü kabul ederek kendisinden iddiasını doğrulamasını istediler. Kendisine gayble ilgili sorular soruyorlar ve tabiat üstü mucizeler göstermesini istiyorlardı. Onun kendileri gibi yiyeceğe ihtiyaç duyan ve su içen, karısı ve çocukları olan ve pazara çıkan, normal bir insan olduğu itirazını yükseltiyorlardı. Bütün bunlara cevap olarak Allah, peygamberine kendisinin hiçbir zaman tabiat-üstünlük iddiasında bulunmadığını, iddiasının yalnızca Allah’tan aldığı vahyi izlemek olduğu ve yalnızca bu ölçüye göre değerlendirilmesi gerektiğini ilân etmesini söylemektedir. Şefaat konusunda özellikle şia ve tasavvuf geleneğinde yaygın ve hâkim olan kanaat şöyledir: Peygamberler ve meleklerin yanında evliya ve salih kişiler de şefaat edebilecektir. Delil olrak gösterilen âyetler “Allah’ın izin vereceği kimseler hariç hiç kimsenin ahirette şefaatçi olamayacağı” mealindeki âyetlerdir. Bu âyetlerin bir kısmını izah etmeye çalışalım. َّ “ َال يَ ْملِكونَ الYalnız Rahman’ın “ ما ِمنْ شَفيعٍ اِ َّال ِمنْ بَ ْع ِد اِ ْذنِهO’nun izni olmadan hiç kimse şefaat edemez.”319 من َع ْهدًا ِ ْشفَا َعةَ اِ َّال َم ِن اتَّ َخ َذ ِع ْن َد الرَّح huzurunda söz almış olanlardan başkaları şefaat edemez.”320 َ(“ َو َال يَ ْشفَعونَ اِ َّال لِ َم ِن ارْ تَلى َوا ْم ِمنْ َخ ْشيَتِه م ْشفِقونOnlar) Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar (peygamberler) Allah korkusundan titrerler.”321 “O gün, Rahman (olan Allah)'ın kendisine izin verdiği ve sözünden hoşnut olduğu kimseden başkasının şefaati bir yarar sağlamaz.”322 “Göklerde nice melekler vardır ki, onların şefaatleri hiçbir şeyle yarar sağlamaz; ancak Allah’ın dileyip de razı olduğu kimseye izin verdikten sonra başka.”323 Burada “şefaat” konusundaki sınırlamaların sebepleri anlatılmaktadır. Hiçbir melek, hiçbir peygamber, hiçbir aziz, ne de başka bir kimse, başkalarının hesap (amel) defterini bilemez. Diğer taraftan Allah herkesin iyi ve kötü tüm amellerini, kimin cezayı kimin de mükafatı ve ne kadar ceza ve mükafat hak ettiğini bilir. Bu nedenle eğer şefaat için sınırsız bir özgürlük olsaydı, insanın yaratılış amacı tamamen anlamsız hale gelirdi. Bu âyete göre, şefaat kapısı tamamen kapatılmamıştır. Ayrıca kime şefaat için izin verilmişse, ancak o kimseye şefaat edilebilir.324 Şefaatla iligili birçok hadis varid olmuştur. Enes b. Mâlik’ten gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Her peygamberin Allah Teâlâ’dan bir dileği vardı, onu diledi ve Allah katında kabul edildi. Fakat ben duamı kıyamet gününde ümmetime şefaat için erteledim.”325 Câbir b. Abdullah’ın rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.): “Benden önce hiçbir kimseye verilmedik beş şey hep birden bana verilmiştir. Bunlardan biriside şefaattır.”326 buyurmuştur. Ebû Hureyre’den gelen başka rivâyete göre sahâbeler Allah Rasûlü’ne şöyle sordular: “Ey Allah’ın Rasûlü, senin şefaatine ahiret gününde en lâyık kişiler kimlerdir? Peygamber şöyle cevap verdi: Şefaatime en lâyık olnlar tam bir teslimiyetle Allah’tan başka tapınılacak kimse olmadığına şehadet edenlerdir.”327 Yukarıda geçen âyet ve hadislerden anlaşılacağı gibi şefaat yetkisi mutlak olmayıp bilakis Allah’ın iznine bağlıdır. Şefaat konusuna ifratlı tefritli yaklaşanlar bulunmaktadır. Biz ifrat ve tefritten uzak ve mutedil bakışımızla şöyle inanıyoruz: Allah’ın izni olmadan hiçbir kimse şefaat edemez! Yukarıda zikredilen âyetler bu konuda tereddüde yer vermeyecek kadar açıktırlar. Şefaat yetkisi tamamen Allah’ın takdir ve tasarrufundadır. Ancak Yüce Allah kimden razı olursa ona şefaat etme izni verebilir. Çünkü Allah (c.c.) Nebe’ suresinin 38. âyetinde şöyle buyuruyor: “O gün Rahman’ın izin verdiği kimseler hariç orada bulunanlar hiç kimse konuşamaz. Konuşan da doğruyu söyler.” Allah Teâlâ kime şefaat etme izni verirse ancak o kimse şefaat yapmaya kabildir. Keza kimlere ve kaç kişiye şefaat edilmeye izin verildi ise ancak onlara şefaat edilecektir. Yani şefaat tek ve yalnız Allah’ın tasarrufundadır. Buna Nuh’un oğlu için, İbrahim’in babası için ve Hz. Muhammed’in amcası için Allah’a yalvarıp menfi cevap almaları örnek verilebilir. Konunun başında izah edildiği gibi şefaat günahkârların bağışlanmasına yönelik olduğu gibi cennettekilerin makâmlarının yükselmesi için de olabilir.328 Değişik zamanlarda ve dünyanın muhtelif bölgelerinde şefaat hakkındaki yanlış düşünceler, Allah’ın zâtı ve sıfatları hakkındaki bilgi eksikliğinden doğmuştur. Kur’ân-ı Kerîm müşriklerin ve bilgiden yoksun olanların yanlış şefaat düşüncelerini yalanlıyor. Çünkü onların, meleklerin, peygamberlerin, velilerin ve diğer kimselerin Allah’ın dışında şefaat edebilecekleri düşünceleri ve dolayısıyla onlara gövenip ümit bağlamaları tamamen yanlıştır. Şâyet şefaat hakkı bunlara verilecek olsa bile bu ancak Allah’ın isteğiyle olacaktır. Durum böyle olunca Allah’tan başka kimseye duada bulunmak veya aracı koymak yanlıştır, anlamsızdır. Çünkü aracı koyulan ve duada bulunulan kimseler kendilerini kurtarmaktan bile acizdirler. Kendileri için dahi istediklerini yapmaya kadir değillerdir. Şefaati umulan zâtlara önceden şefaat yetkisi verilmemiştir ki başkalarına yapacakları şefaat garanti olsun. - ق هلل الشفاعة جميعا-أم اتخذوا من ىون هللا شفعاء ق اولو كانوا ال يملكون شيئا وال يعقلون “Yoksa Allah’tan başka şefaatçiler mi edindiler? De ki: Onlar hiçbir şeye güç yetirmezler ve akıl erdirmezlerse de mi (şefaatçi olacaklar)? De ki: Bütün şefaat Allah’ındır.”329 Bu âyet bize şunu bildirmektedir: Hiç kimse kendiliğinden Allah’ın önünde ayağa kalkıp şefaat etmeye cesaret edemeyecekir. Ancak Allah kime izin verir ve kimin hakkında şefaat edilmesini isterse, ancak o ölçüde şefaat yetkisine sahip olabilir. Günümüzde olduğu gibi bazı kimselerin müridlerine verdikleri şefaat teahhüdü ve müridlerin de onlara garanti ile ümit beslemeleri tamamen boş, hayal ve kuruntudan başka bir şey değildir. َ“ فَلَنَ ْ ََ لَنَّ الَّذينَ ارْ ِس َ اِلَ ْي ِه ْم َولَنَ ْ ََ لَنَّ ْالمرْ سَلينElbette kendilerine peygamberler 319 Yunus, 10/3. Meryem, 19/87. 321 Enbiya, 21/28. 322 Taha, 20/109. 323 Necm 53/26. 324 Mevdudi, Tefhimu’l-Kur’ân. 325 Buhârî. 326 Buhârî. 327 Buhârî. 328 Buhârî, Müslim. 329 Zümer, 39/43-44. 320 56 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------gönderilenlere de, gönderilen peygamberlere de soracağız.”330 Allah (c.c.) ümmetleri sorguya çekeceği gibi peygamberleri de tebliğ yapıp yapmadıklarına dair sorguya çekecektir. ْض َ َولَوْ تَقَ َّو َل َعلَ ْينَا بَع َمين ث َّم لَقَطَ ْعنَا ِم ْنه ْال َوتين ِ َ“ ْاالَقَاوي ِ َالَخَ ْذنَا ِم ْنه بِ ْاليEğer (Peygamber) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, elbette onu kuvvetle yakalardık, sonra onun can damarını koparırdık.”331 Şefaati ucuza satanların dikkatlerini bu âyetlere çekmek isterim: ون ِ ئَاَتَّ ِخذ ِمنْ ىونِه الِهَةً اِنْ ي ِرى ِْن الرَّحْ من ِبل ٍّر َال ت ْغ ِن َعنّى َشفَاعَته ْم ش َْيًَ ا َو َال ي ْنقِذ “O’ndan başka ilâhlar edinir miyim acep? Eğer çok esirgeyen Allah, bana bir zarar vermek dilese, onların şefaati bana hiçbir fayda ّ ََّمواتِ َالت ْغنى َشفَاعَته ْم ش َْيًَ ا اِ َّال ِمنْ بَ ْع ِد اَنْ يَاْ َذن sağlamaz ve (onlar) beni kurtaramazlar.”332 هللا لِ َمنْ يَشَاء َويَرْ ضى َ “ َو َك ْم ِمنْ َملَكٍ فِى السGöklerde nice melekler var ki onların şefaati hiçbir işe yaramaz. Ancak Allah dilediği ve razı olduğu kimseye izin verdikten sonra olabilir.”333 وات عليهم نبا ابراايم اذ قال البيه وقومه ما تعبدون قالوا نعبدوا اصناما فنظ لها عاكفين قال ا يسمعونكم اذ تدعون او ينفعونكم او يلرون قالوا ب وجدنا اباءنا كذلك يفعلون قال أفرءيتم ما كنتم تعبدون انتم واباؤكم االقدمون فانهم عدو لي اال رب العالمين الذ خلقنى فهو يهدين والذ او يطعمنى ويسقين واذا مرضت فهو يشفين والذ يميتنى ثم يحيين 38-96= الشعراء-والذ اطمع أن يغفر لى خطيئتى يوم الدين رب اب لى حكما والحقنى بالصالحين “(Rasûlüm!) Onlara İbrahim'in kıssasını da naklet. Hani o, babasına ve kavmine, neye tapıyorsunuz? demişti. Birtakım putlara taparız da onlar sayesinde toplanırız dediler. İbrahim peki, dedi, yalvardığınızda onlar sizi işitiyorlar mı? Veya size fayda veya zararları olur mu? Yok, dediler, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk. İbrahim dedi ki: İyi ama, ister sizin, ister önceki atalarınızın olsun, neye taptığınızı (biraz olsun) düşündünüz mü? Hep onlar benim düşmanımdır; ancak âlemlerin Rabbi (benim dostumdur). O ki, beni yaratan ve bana doğru yolu gösterendir. Beni yediren, içirendir. Hastalandığım zaman bana O, şifâ verir. O ki, benim canımı alacak, sonra diriltecektir. Ve hesap günü, hatamı bağışlayacağını umduğumdur. Ya rab! Bana hikmet (hüküm) ver ve beni iyiler (zümresin)e kat.”334 Başkasına değil, yalnızca Allah’a ibadet etmenin nedeni, insanın Allah ile ilişkisinin yalnızca dünya hayatı ile sınırlı olmayıp ölümünden sonraki hayata da uzanmasıdır. Kendisini vareden aynı Allah, bir gün onu çağırır ve dünyadan ayrılıp O’na dönüşü engelleyecek hiçbir güç de yoktur. Hiçbir ilaç, hiçbir doktor, hiçbir sahte ilâh, insanı dünyadan alan ele yetişemez. O gün herkes, Allah’ın mahkemesine çıkacak ve onun hükmüyle yargılanacaktır. O gün tek hâkim de yalnızca Allah’tır ve kimse hükmünde O’na hiçbir şekilde ortak olamaz. Affetmek veya cezalandırmak bütünüyle Allah’ın elindedir. Dünyada şefaatçi kabul edilenlerin tümü, affedilmeleri için, Allah’ın rahmet ve lütfunu umacaklardır. Bu gerçekler karşısında, Allah’tan başkalarına ibadet eden bir kişi, kendi felaketini kendisi hazırlıyor demektir. İnsanın, dünyada ve ahirette hayatını elinde tutan Allah’tan yüz çevirip yardım ve destek için bu noktada, bütünüyle güçsüz olanlara yönelmesinden daha büyük bir talihsizlik olamaz. İşte bu şekilde İbrahim’in babası ve milleti taptıklarına tapmaya devam ettikleri müddetçe inancıyla onlardan ayrılmasına, onların ilâhlarına ve inançlarına karşı, hem kendisinin hem de milletinin eski ataları olmalarına rağmen, düşmanlığını açıkça ilan etmekten çekinmemiştir! Kur’ân böylelikle mü'minlere de öğretiyordu ki, inanç konusunda ne millete ne de babaya hoş görünmek yoktur. En başta gelen bağ, inanç bağıdır ve en başta gelen değer imân değeridir. Bunların dışında kalan bütün bağlar ona bağlıdır. Onlar neredeyse bunlar da oradadır. Bu kadar âyet ve hadisten şu sonuç ortaya çıkar. Allah’ın izni olmadan bütün melek, peygamber ve veliler bir araya gelseler ve bir kimseye şefaat etmeye kalkışsalar yine Allah’ın izni olmadan hiçbir faydası olmayacaktır. Bazı kesimlere şaşmamak elde değildir. Çünkü onlara göre şefaat ve şehadet kavramlarının içi boşaltılmış olduğu bir zaman ve zeminde herkes şehid ve şefidir. Amma tüm ilgili âyet ve hadislerden şehadet ve şefaatin basit şeyler olmadıklarını anlamaktayız. Dolayısıyla herkes şehid olamayacağı gibi herkes şefi de olamaz. Rabbim bizlere şehadeti ve şefaati ihsan eylesin. KIYAMET ALÂMETLERİ Kıyamet alâmetleri küçük ve büyük alâmetler olmak üzere ikiye ayrılır. a) Küçük Alâmetler Peygamberimiz (s.a.v.)’in bazı hadislerinden çıkarılan hükümlere göre şu durumlar kıyametin küçük alâmetlerini bildirmektedir. 1. Erkeklerin hanımlarına uyup, anne ve babalarına isyan etmeleri. 2. Güvenilir kimselerin azalması. 3. Çalgı ve oyun aletlerinin çoğalması. 4. Büyük ve yüksek binaların yapılması. 5. Zenginlere iltifat ve itibar edilmesi. 6. Cimriliğin artması. 7. Zekât vermenin ağır bir yük olarak görülmesi. 8. Herkesin kazanmadığından ve geçimsizlikten şikâyetçi olması, kanaatin ortadan kalkması. 9. İnsanlarda sevgi ve şefkatin azalması. 10. Hakkın tepki görüp, haksızlığın ise desteklenmesi. 11. Zinanın ve livatanın çoğalması. 12. Haram işlemeyi kolaylaştıracak yolların artması. 13. Günah işlemeye meyledilmesi. 14. Kadınların işi iyice azıtacak olması. 15. İbadetlerin ayıp sayılarak, ibadet edenlerin hor görülmesi. 16. Adam öldürme ve fitnenin çoğalması. 17. Bid’atların çoğalıp sünnetin unutulması. 18. Kadından haya, hâkimden adaletin kalkması ve yeryüzünde bereketin azalması. 19. İslâmın gerçek ruhu ve ilim mefhumunun ikinci plana atılması. 20. Dünyanın her bölgesinde zalim ve zorbaların çoğalıp haksız kazancın yaygınlaşması. 21. Günahların iyi, ibadetlerin kötü gösterilmesi. 22. Günümüzde olduğu gibi dolandırıcılar, tefeciler ve gayri meşru yollarla cebini dolduran üç kağıtçıların iyi görülüp bunlara rağbetin artması. 23. Doğru söyleyenlerin baştan kovulmaya çalışılması. 24. Faizin normal görülüp, alışverişlerde kulanılması. 25. İmânı kalpte tutmanın, kor ateşi ele almak gibi zor olması. 26. Sonra gelen nesillerin, öncekilere (geçmişlerine) sövüp sayması. 330 A’raf, 7/6. Hakka, 69/44-45-46. 332 Yasin, 36/23. 333 Necm, 53/26. 334 Şuara, 26/69-83. 331 57 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------27. Allah’ın kitabı Kur’ân-ı Kerîm ile hükmetmenin ayıp sayılıp, günümüzde olduğu gibi artık çağdaş olalım, karanlığı ve gericiliği bırakalım gibi sözlerin çok işitilmesi. 28. Yüce Allah’ı ve âyetlerini, açıkça inkâr edip buna herkesin seyirci kalması. 29. Görevlerin ehil olmayanlara verilmesi. 30. Dinî ve ilmî vezifelerin lâyık olmayana verilmesi. 31. Âlimlerin günah işleyenlerden, ibadet edenlerin de cahillerden olması. 32. Camilerin çokalıp süslenmesi. 33. Din ve sultan birbirinden ayrılması. 34. Dinî kavramların lafta kalması. 35. İrtidadın (dinden çıkma) çoğalması. 36. Fitnelerde en çok gençlerin rol alması. 37. Emniyet ve güvenin kalmaması. 38. Fitnenin girmeyeceği evin kalmaması. Ebû Hureyre’den gelen bir rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Depremler çoğalmadıkça, zaman kısalmadıkça, fitne açığa çıkmadıkça, öldürme hâdiseleri çoğalmadıkça, insanlar yüksek, binaların inşasında yarış etmedikça kıyamet kopmayacaktır.”335 Abdullah b. Amr tarafından rivâyet edilen bir hadiste kıyamet alâmetleri, bir ipe dizilmiş bulunan boncukların, ipin kopmasıyla birbirini takip etmesi gibi peş peşe gelecekleri ifade edilir. İşte bu alâmetlerin bir kısmı yukarıda sıraladığımız gibi peş peşe zuhur etmiştir. Burada şunu açıklamakta yarar olacağının kanaatındayım. Kıyamet alâmetlerinin mevcudiyeti hakkında yapılan tartışmamın bir imân esasına dayalı olmadığı bir gerçektir. Çünkü Kur’ân’da, hadis kitaplarında sırayla anlatıldığı gibi olayların teker teker belli bir sıra halinde ortaya çıkmasının ardından kıyamet kopacağına dair bir açıklamanın gözükmediği herkesçe bilinmektedir. Bazı ilim erbabına göre kıyamet alâmetleri için rivâyet edilen hadislerin ahad kategorisinde oldukları bilinmektedir. Diğer taraftan bu alâmetlere delil gösterilen âyet ve hadislerin hepsi müteşâbih olduğundan dolayı bu konu yoruma açıktır. b) Büyük Alâmetler Kıyametin büyük alâmetleri ise şunlardır: 1. Mehdi’nin zuhûr etmesi. 2. Decalin hurucu (çıkışı). 3. İsa’nın nüzûlü. 4. Ye’cüc ve me’cüc’ün zuhûr etmesi. 5. Dabbetü’l A-rz’ın çıkışı. 6. Ve son olarak ta güneşin batıdan doğması. KAZA VE KADERE İMÂN İmânın rükünlerinden birisi de kadere inanmaktır. Kader sözlükte, ölçme, takdir etme, şeklillendirme gibi manalara gelir. Istılahta ise kader, kıyamete kadar dünya üzerinde vuku bulacak herşeyin daha evvel Allah tarafından bilinip ümmü’l-kitab’a yazılmasıdır. Kaza ise: Allah tarafından önceden takdir edilen şeyin takdire uygun olarak meydana gelmesidir. Bu sebeble kader ile kaza arasında tam bir uygunluk bulunmaktadır. Kader bir plan kaza ise plana uygun olarak yapılan iştir, denilebilir. Olmuş ve olacak herşey Allah’ın takdiri iledir. Bu İslâm’ın esasları arasındadır. Çünkü Allah’ın ilmi herşeyi kuşatmıştır. Kadere imân Kur’ân, sünnet ve icma ile sabittir. Kaderle ilgili bazı ayertlerden şu örnekler verilebilir. َار ٍ “ َوك ُّ ش َْى ٍء ِع ْندَه ِب ِم ْقدAllah katında herşey bir ölçü iledir.”336 هللا َيسي ٌر َ ب ِمنْ قَ ْب ِ اَنْ نَب َْراَاَا اِنَّ ذ ِل ٍ ض َو َال فى اَ ْنف ِسك ْم اِ َّال فى ِكتَا َ ص َ َ“ َما اYeryüzünde ve kendi nefislerinizde uğradığınız ِ ّ ك َعلَى ِ ْاب ِمنْ مصي َب ٍة ِفى ْاالَر hiçbir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan önce, bir kitapta (levh-i mahfuzda) yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah’a göre kolaydır.”337 ّ هللا فِى الَّذينَ خَ لَوْ ا ِمنْ قَ ْب َو َكانَ اَ ْمر ّ ض هللاِ قَدَرً ا َم ْقدورً ا َ “ َما َكانَ َعلَى النَّبِ ِّى ِمنْ َح َرجٍ في َما فَ َرAllah’ın kendisine farz kıldığı şeyleri yerine getirmesi ِ ّ َهللا لَه سنَّة konusunda Peygamber’e herhangi bir vebal yoktur. Daha önce gelip geçen (peygamberler) hakkında da Allah’ın adeti (kanunu) böyle ّ َب idi. Allah’ın emri mutlaka yerine gelecek, yazılmış bir kaderdir.”338 َهللا فَ ْليَت ََو َّك ِ ْالمؤْ ِمنون َ “ ق ْ لَنْ يصيبَنَا اِالَّ َما َكتDe ki: Allah’ın ِ ّ هللا لَنَا ا َو َموْ لينَا َو َعلَى ّ َ“ َواِنْ يَ ْم َسسْكEğer Allah sana bizim için yazdığından başkası bize asla erişemez.”339 ك بِخَ ي ٍْر فَه َو عَلى ك ِّ ش َْى ٍء قَدي ٌر َ هللا بِلرٍّ فَالَ كَاشِفَ لَه اِالَّ ا َو َواِنْ يَ ْم َس ْس bir sıkıntı veririse, O’ndan başka hiç kimse onu gideremez. Sana bir iylik verirse, kuşkusuz o, herşeye gücü yetendir.”340 ‘’…Her şeyi yaratıp ona bir nizam veren ve mukadderatını (yazgısını) tayin eden Allah, yüceler yücesidir.’’ 341 Burada görüldüğü Allah’ın takdiri olmadıkça insanlar topluca birisine ne bir yarar nede bir zarar getirmeye güçleri yetmez. Kaza ve kadere imânla ilgili birçok hadis olmakla birlikte, özellikle Müslim, Ebû Dâvûd, İbn Mâce’nin rivâyet ettikleri meşhur “Cibrilin hadisidir” kadere imânın, imân esasları arasında yer aldığını beyan edilmektedir. Kader konusunu fazla tartışmak pek uygun olmadığını Allah Rasûlü’nün şu uyarısından anlıyoruz. Kaderi tartışan sahâbeleri uyararak: “Siz bununla mı emrolundunuz? Ya da ben bunun için mi gönderildim? Şunu iyi biliniz ki, sizden önceki ümmetler bu tür tartışmalara daldıklari için helak olmuşlardır.” 342 Her ne kadar Kur’an da kader ve kaza konusu açık bir şekilde zikredilmemiş ise de fakat bu konuda hadis kitaplarında saihih hadisler bulunmaktadır. Örneğin ‘’Allah Resülü(s.a.v.) Cebrail’in ‘’İman nedir’’ sorusuna cevaben şöyle buyurmuştur. ‘’İman Allah’a , onun meleklerine,, kitabına, onun peygamberlerine, ölümden sonraki hayata ve kadere inanmaktır.’’343 Yine Müslimde geçen bir rivayette de Yahya b. Ya’mer Abdullah b. Ömer’e ‘’kader yoktur, her şey burada başlar ve biter’’ diyenler hakkındaki görüşünü soruyor ve o da ‘’İman Allah’a, onun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerin ve kıyamet gününe inanmaktır, kadere kadere, hayrına ve şerrine de inanmaktır’’ diye cevp veriyor. Kader Konusuna İki Yönden Bakmak Gerekir: a) İnsan iradesine bağlı olmayan olay ve hâdiseler. Buna icbari kader de denir. Meselâ, dünyaya gelişimiz, ne zaman öleceğimiz, cinsiyetimiz, ırkımız, rengimiz, fiziki yapımız, nerde ve nasıl öleceğimiz gibi, kısaca insan iradesi dışında gelişen şeyler kaderin bu yönünü oluşturur. 335 Buhârî, Müslim. Ra’d, 13/8. 337 Hadid, 57/22. 338 Ahzab, 33/38. 339 Tevbe, 9/51. 340 En’am, 6/17. 336 341 Furkan, 25/2 342 Tirmizî, Kader. 343 Müslim, İman 58 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------b) İnsan iradesiyle (cüz-i ihtiyar) gelişen işler. Bunada ihtiyari kader de denir. Meselâ, yeme-içme, bir işi yapıp yapmama, günah veya sevap işleme, alıp satma ve evlenme-boşama gibi birçok iş bu kısımdandır. İnsan kendi iradesiyle işlediği herşeyden sorumludur. Çünkü ezelde insan özgürlüğünü almıştır. Allah (c.c.) insana seçim hakkını irad etmiş ve yapıp yapmama hüriyetine sahip kılmıştır. Allah (c.c.), sebebleri yarattığı gibi müsebbipleri de yaratmıştır. Sebeblere tutunmak kadere aykırı değildir. Aksine kaderin kendisindendir. Allah Rasûlü, “sebeplere tutunmak, Allah’ın kaderindendir” buyurmuştur. İbni Abbas’ın nakline göre Şam’da veba hastalığı yayılınca, Hz. Ömer (r.a.) sahâbeyle istişare yaptıktan sonra herkes devesinin üzerine sabahlayarak Şam’a girmemeye ve beraberindekilerle geri dönmeye karar verdiler. Bunun üzerine Ebû Ubeyde şöyle dedi: Allah’ın kaderindenmı kaçacaksınız? Ömer dedi ki: Evet keşke bunu senden başkası söyleseydi. Biz Allah’ın kaderinden yine onun kaderine kaçıyoruz.344 Hz. Peygamberin yıkılmak üzere olan bir duvarın yanından hızla uzaklaştığını gören biri: “Allah’ın kazasından mı kaçıyorsun?” diye sorunca, Allah Rasûlu: “Evet Allah’ın kazasından kaderine kaçıyorum” şeklinde çok anlamlı bir cevap vermiştir. Allah Teâlâ ilk önce kalemi yarattı ve ona dedi ki: Yaz! Kalem, ey rabbim ne yazayım, dedi. Buyurdu ki: Kıyamete kadar gelecek herşeyin kaderini yaz. Ubade bin Samit ölüm döşeğinde iken şöyle dedi: “Yavrucuğum ben Rasûlullah’ın şöyle dedidiğini işittim: “Bu itikadın dışında ölen bizden değildir.”345 İnsanlar arasında kaza ve kadere inanıp en çok tedbir alan Allah Rasûlü olmuştur. Kadının biri Peygamberimize gelerek: “Benim devem uyuz olmuş, ne kadar dua ediyorsam da faydası olmuyor diye şikâyette bulunmuş. Allah Rasûlü “duana birazda katran kat” (râvisi mechul) diye mukabelede bulunmuştur. Meselâ, savaş durumlarında, ordu hazırlamış, keşif ve gözlemciler göndermiş, zırh giymiş, başına miğfer geçirmiş, Medine çevresinde hendekler kazdırmış, Habeşistan’a hicret için izin vermiş ve kendisi de hicret etmiş, hicret yolunda gereken tedbiri almiş, Medine’ye giderken yolunu değiştirmiş, mağarada saklanmış, yol azığını almış ve geride kalan ailesinin bir yıllık ihtiyaçlarını depolamıştır. Peygamber Efendimiz: “Devenizi iyice bağlayın sonra Allah’a tevekkül ediniz.”346 buyurmuştur. Ashaptan bir kişi düşmanına mağlup olmuş ve hasbunallah “Allah bana yeter” deyince Allah Rasûlü ona kızarak: “Muhakkak Allah acze düşmeyi hoş karşılamaz. İnsan takatını ve gücünü tam kullandıktan sonra Allah’ın kaderini özür olarak gösterip bu kaderdir, diye bilir.” buyurmuştur. Allah Rasûlü bu güzel davranışlarıyla bizlere en iyi örnektir. Herkes yaptığı iyliklerin mükâfatını, kötülüklerin de cezasını görür. Hiçbir zaman kişi başına gelip-geçen olumsuz şeyleri, Allah’a isnad edemez. Ne yapayım Allah kaderimde böyle yazmıştır deyip işin içinden çıkamaz. Çünkü Allah, onun bütün yapacaklarını gördükten sonra kaderini yazmıştır. Allah’ın ezelî yazısıyla kulun bugünkü işlemiş olduğu, vakıaların tarihi aynıdır. Hulasa, Allah katında dünyanın başıyla sonu birdir. Zaman, tarih, mevsimler, gece-gündüz insan için geçerlidir. Bundan dolayı insan ihtiyarını (iradesini) kullanarak yapıp yapmamakla muhayyerdir. Allah yazdı diye kul bir işi yapmıyor bilakis Allah, kulun yapacağını ezelde gördükten sonra yazmıştır. Bu sebeple mesuliyet insana aittir. Meselâ; dünyada mü’min olarak yaşayacak bir kimse hayır ve güzel amel işlerse cenneti kazanacak, aksine başka bir kimsede dünyada inançsız olarak yaşayacak kendi iradesiyle kötülükler yapacaksa cehennemi kazanacaktır. Allah (c.c.) kulun iradesini kullanıp çalışmasına göre karşılığını verir. İnsan kaderi sebep ve gerekçe göstererek yapmış olduğu günah ve yanılgıları Allah’a isnad etmekle kedini kurtaramaz ve bu hakka da sahip değildir. Hasan Basrî (r.a.) Hz. Hasan (r.a.)’a kader hakında bir soru mektubu yazmış, Hz. Hasan (r.a.): “Kim Allah’ın kaza ve kaderine, hayr ve şerrine imân etmezse kâfir olur. Kim ki günahını Allah’a hamlederse facir olur. Allah’a zorla itaat edilmez. Kim ki halkı sevaba zorlarsa zorlananın sevabı düşmüş olur. Aksine günaha zorlarsa zorlananın günahı zorlayana aittir. Eğer görevini ihmal ederse bu da iktidarsızlıktır. Ancak onlar için ona gayb olan meşiyettir” diye cevap vermiştir. İmam Şâfiî (r.a.) şöyle buyurmuştur: “Bilgiyi kanıtsız olarak talep eden kimse, geceleyin odun toplayana benzer. Sırtında taşıdığı odun demetinin içinde bir engerek yılanı vardır. Yılan kendisini soktuğu halde o, bunun farkında değildir.” Kader Değişebilir Mi? Kaderi levhi mahfuza yazan Allah bundan değişiklik yapacak olanda odur. Allah kulun dünyadaki iradesiyle çalışıp kazandığını istek ve arzularına uyarak işlemiş olduğu fiillerini görür ve ona göre hayat projesini çizer. Bunu sabit bırakıp cezada verebilir veyahut silip ّ “ يَ ْمحAllah dilediğini siler, dilediğini de sabit kılar”347 affedebilir. Kader değişir diyenlerin delili Kur’ân’da ki ب ِ واهللا َمايَشَاء َوي ْثبِت َو ِع ْندَه ا ُّم ْال ِكتَا ayetidir. Sünnetten delil ise şu hadisi şeriftir. “Sılayı rahim, güzel ahlâk ve iyi komşuluk ömürleri uzatır ve meskenleri tamir eder.”348 BİD’AT Bid'at sözlükte, geçmiş bir örneği olmaksızın yeni icat, demektir. Âyette geçen ‘bedi’ veya ‘bid’an’ kelimeleri bu anlamdadır. Rağıb elİsfahani’ye göre ‘bid’at, kişnin şeriatın sahibine, şeriatın öğretilerine ve sağlam ölçülerine aykırı olarak söylediği ve yaptığıdır.’349 Bid’at; ıstılahi manada, Peygamberimizin ve ashabı kiram dönemlerinde görülmeyip onunla amel edilmeyen, hatta bir benzeri olmayan ve İslâm’da olmadığı halde sonradan ortaya çıkan ve ibadet kabul edilen görüş ve ameller, sünnete aykırı davranışlardır. Bid’at dini eksik görüp ilave yapmak demektir. Allah (c.c.) االس َْال َم ىينًا ِ ْ “ اَ ْليَوْ َم اَ ْك َم ْلت لَك ْم ىينَك ْم َواَ ْت َم ْمت َعلَيْك ْم نِ ْع َمتى َو َرضيت لَكمBugün size dininizi ikmal ettim, nimetimi üzerinize tamamladım ve size din olarak İslâm’a razı oldum.”350 buyurarak dinin eksiksiz ve tam olduğunu bildirmektedir. Allah Rasûlü (s.a.v.) bid’atla ilgili şöyle buyurmuştur: “Benim ve raşid halifelerimin sünnetine bağlı kalın ve temessük edin. Her yeni icatlardan sakının. Muhakkak (dinle alakalı) her yeni icad bid’attir ve her bid’at ise dalalettir ve her dalalette ateştedir.”351 İmam Nevevî Tezkire’de bid’at ehlinin bir özeliğini şöyle açıklıyor: “Dünyada nerede bir bid'atçı varsa o mutlaka hadis ehline kin besler. Kişi bid’ata saplanınca hadisin tadı onun kalbinden çıkar.” Sufyan-ı Sevrî bid’ati çok manidar şu cümleyle tarif ediyor: “Bid’at şeytan için her günahtan daha sevimlidir. Çünkü günahtan dolayı tevbe her zaman sözkonusu olabilir, fakat bid’at ibadet kabul edildiği için tövbe edilmesi akla bile gelmez”352 İmam Evzaî şöyle demiştir: “Bid’atların açıkça işlendiği bir dönemde âlimler, müdahalede bulunmazsa o zaman bid’atlar sünnete dönüşmüş olur.” Bir kişinin İmam Şâfiî'ye bir fetva sormasına cevaben İmam “Allah Rasûlü’nün şöyle dediğini söyler, o kişi ya senin görüşün nedir, sorusu üzerine İmam kızarak o adama sen beni kilisede mi sanıyorsun yoksa belimde zünnar mı görüyorsun? Ben Allah Rasûlü’nün şöyle dediğini söyluyorum sen hala benim görüşümü soruyorsun.” der. 344 Buhârî, Müslim. Ebû Dâvûd. 346 Tirmizî. 347 Ra’d, 13/39. 348 Ahmed b. Hanbel. 349 el-Mufredat, be-de-a maddesi. 350 Maide, 5/3. 351 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 352 Beğavî, Şerhu’s-Sunne. 345 59 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Huzeyfe b. el-Yemani’nin rivâyet ettiği bir hadisi şerifte Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Allah, bid’at sahibinin orucunu, namazını, sadakasını, haccını, umresini, cihadını, sarfını (maddi yardım), şehadetini kabul etmez. O, kılın yağdan çıktığı gibi İslâm’dan çıkar.”353 Abdullah b. Abbas (r.a.)’dan rivâyet edilen bir hadiste şöyle buyurulur: “Allah, bid’at sahibinin amelini, bid’atından vazgeçinceye kadar kabul etmez.”354 Bid’atlerin Bazı Tehlikeleri a) Bid’at, Allah ve Rasûlü’nün izin vermedikleri şeyleri dinde varmış gibi şeriat olarak göstermektir. “Bazı kavimlere ne oluyor da benim işlediğim şeylerden sakınırlar. Allah’a yemin ederim ki Allah’tan geleni onlardan daha iyi bilir ve onlardan daha fazla Allah’tan korkarım.”355 b) Bid’atçiler sünnet ve sünnet ehlinden hoşlanmazlar. c) Bid’atçilerin amelleri merdut ve geçersizdir. Nitekim Hz. Âişe (r.)’dan rivâyet edilen bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Her kim bizim bu işimizde (dinimizde) ondan olmayan bir şey ortaya çıkarırsa, o red edilip geri çevrilir.”356 d) Bid’at ehlinden genelde tevbe sözkonusu olmaz. Enes b. Mâlik’ten rivâyet edilir ki Allah Rasûlü (s.a.v.): “Şüphesiz Allah bid’atinden vazgeçinceye kadar, her bid’at sahibinin tevbe etmesini engellemiştir.”357 buyurmuştur. e) Bid’atçi sünnete muhalefet sebebiyle fitnenin içine düşer. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Bana Kur’ân ve onunla beraber (onun gibisi) sünnet verildi. Yakında karnı tok ve koltuğuna yaslanmış birileri çıkar “size bu Kur’ân yeter, onda neyi helâl bulursanız onu helâl kabul ediniz, onda neyi haram bulursanız onu haram biliniz” diyecek kimseler çıkacak. Şunu iyi biliniz ki Allah Rasûlü’nün haram kıldığı Allah’ın haram kıldığı gibidir.”358 f) Bid’atçi olan bir kimse hem kendisi hem de kendisine uyanların günahını yüklenir. Ebû Saîd el-Hudri’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) ahirette havzın başında şöyle buyurur. “Şüphesiz havzımdan su içmek için gelenlerin bir kısmına engel olunacaktır. Ben, onlar benim ümetimdendir, diyeceğim. Bana; senden sonra ne ortaya çıkardıklarını bilmezsin, diyecekler. Bunun üzerine ben; benden sonra (dinimi ve sünnetimi) değişikliğe uğratan kimseler benden uzak dursun, benden uzak dursun, diyeceğim.”359 g) Bid’at, ümmetin birliğini dağıtır, vahdetini parçalar ve saflarını böler. Bunu yapanların durumunu ise Allah Teâlâ şu buyruğu ile ّ “ اِنَّ الَّذينَ فَرَّقوا ىينَه ْم َوكَانوا ِشيَعًا لَسْتَ ِم ْنه ْم فى ش َْى ٍء اِنَّ َما اَ ْمرا ْم اِلَىDinlerini parça parça edip, fırka fırka ayrılanlar anlatmıştır. َهللاِ ث َّم ينَبِّئه ْم بِ َما كَانوا يَ ْف َعلون var ya! Senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur.”360 h) Bid’at peygambere olan sevgi ve bağlılığı yok eder ve Allah’ın sevgisinden mahrum bırakır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: ّ هللا َويَ ْغفِرْ لَك ْم ذنوبَك ْم َو ّ هللا فَاتَّبِعونى يحْ بِبْكم هللا غَفو ٌر َرحي ٌم َ ّ َ(“ ق ْ اِنْ ك ْنت ْم ت ِحبُّونRasûlüm!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah bağışlayıcı, esirgeyendir.”361 Bir şeyi sevmek onu başkasına tercih etmekle olur. Yoksa o sevgi samimiyetten yoksun kalır. Allah Rasûlü’nü sevmenin alâmetleri şunlardır. Ona iktida etmek, sünnetini işlemek, söz ve fiillerine tabi olmak, emirlerine itaat etmek, nehy ettiği şeylerden sakınmak, genişlikte ve darlıkta onun adaplarıyla edeplenmektir. Buna şahit olarak ta Al-i İmran 31 âyeti vardır. İçkiden dolayı had edilen bir kimseye bazıları lanet ederken Allah Rasûlü “Ona lanet etmeyin çünkü o Allah’ı ve Rasûlü’nü seviyor.”362 Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) şöyle der: “Sünneti kast etmek bid’atta içtihad etmekten hayırlıdır.” Hz. Ömer’in taş hakkındaki sözü bir örnektir.363 Peygamberi sevmek onun yolunda gitmek, onun sünnetini yaşayıp ve yaşatmak, onun getirmiş olduğu dinini bid’at, hurafe ve gelenekten arındırmakla gerçekleşir. Peygamberi sevmek kutlu doğumunu tertiplemek, mesnetten yoksun, bid’at ve hurafe dolu mevlid okutmak, şenlik yapmak, resmi bayramlar andıran tören ve merasimlerle süslemek, Peygamberin yaşantısıyla uzaktan yakından alakası olmayan kimselerle meydanlarda gösteri ve şöhret amaçlı geceler düzenlemek gibi İslâmî olmayan hatta siyasi yatırımlar maksatlı bir dizi bid’at ve hurafeler bulunmaktadır. Peygamberi sevmek onun yolunu takip edip sünnetini hayata geçirmekle gerçekleşir. “Kim ki bana iktida ederse bendendir, kim ki sünnetimden burun dikerse benden değildir.”364 “Ümmetimin fesada gideceği sırada sünnetime temessük edene yüz şehit derecesi vardır.”365 “Sünnetimle az amel bid’atle yapılan çok amelden hayırlıdır.”366 buyurulmaktadır. Allah Rasûlü (s.a.v.) bid’at çıkaran kimsenin Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların lanetini celbedeceğini beyan etmiştir.367 Bu hadiste cemaati rahatsız eden, itaati terk edip başkaldıran, bid’ati sünnete tercih eden kimseden Allah ve Rasûlü’nün uzak olduğu ima edilmiştir. Kitab ve sünnet esasına dayanmayan herşey merdut, yani kabul edilemez niteliktedir. Böyle bir şey dinden sayılmaz ve batıl olarak adlandırılır. Bu husus, Peygamberimiz'in bir başka hadisinde daha net bir biçimde anlaşılmaktadır. Çünkü orada, sonradan ortaya çıkarılan herşeyin bid’at, her bid’atın da dalalet, sapıklık olduğu beyan buyurulmaktadır. Bid’at, Kur’ân ve sünnete dayalı bir temeli ve bu yönde ümmetin uygulaması bulunmayan şeydir. Daha dindar olabilmek veya öyle görünmek için Kur’ân’da ve Allah Rasûlü’nün sünnetinde bulunmayan birtakım ibadetler veya Allah’a yakın olmaya vesile sayılabilecek bazı ameller ortaya çıkartan kimseler daha dindar değil, dine ilavelerde bulunan bid’atçılardır. Dinimiz, ferdin ve toplumun yararına olan şeyleri yasaklamamıştır. Helâlleri ve haramları açıklamış, icma, kıyas ve içtihadı serbest bırakarak, Kur’ân ve sünnetin naslarına aykırı olmamak şartıyla, kıyamete kadar ortaya çıkabilecek her konuya içtihadla karar verme imkânı, yetki ve selahiyetini âlimlere ve onlara başvuracak yöneticilere bırakmıştır. Bazı Bid’atlere Örnekler Meselâ Rasûlullah’a salât ve selâm, Allah’ın emridir. Ama Rasûlullah’ı anmak için dinî törenler yapmak, mevlid okumak veya okutmak, berat ve kandil gecelerini tertipleyip İslâm’da olmayan şeylerle ihya etmek kimin emridir? Ölüleri hayırla anmak ve onlara dua etmek sünnette vardır. Ama ölüler için mevlid okutup kırkıncı, elli ikinci geceleri tertip etmek İslâm’ın hangi hükmüne dayalıdır? Allah için sadaka, zekât ve fitre vermek Allah’ın emri gereğidir. Ama ölen birisi için mahalle veya köy halkından altın toplayıp 353 İbn-i Mâce, Mukaddime. İbn-i Mâce, Mukaddime. 355 Buhârî, Edeb. 356 Buhârî, Müslim. 357 Ebû Şeyh. 358 Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce, Hatib Tebrizi. 359 Buhârî, Müslim. 360 En’am, 6/159. 361 Al-i İmran, 3/31. 362 Buhârî, Hudut. 363 Buhârî, Hac, Müslim, Hac. 364 Buhârî, Nikâh, Müslim, Nikâh. 365 Mecmeu’l-Zevaid, 1/172; Taberânî, el-Mecmeu’l-Kebir, 10/212. 366 Kenzu’l-Umal. 367 Buhârî, el-İ’tisam. 354 60 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------başkasının malıyla fakirleri aldatıp bir kg. altın gösterip yerine 20–30 tl vererek iskatı devir etmek ve bununla ölünün ibadet (namaz, oruç ve yemin) borcunu düşürme töreni kimin emridir ve dinin kabul edebileceği hangi hükme girer? Kabristana gidip oradaki ölülere dua etmek dolayısıyla ölümü hatırlamak sünnettir. Ama oradaki ölülerden şifa, medet, evlat gibi maddi ve manevi yardım beklemek dinin hangi esasına dayanabilir? Hasta olan kimseye dua etmek veya doktora götürmek sünnettir. Ama şifa için hastaya tas, daire kurmak ve bu metodla cinlerini yakalamaya çalışmak veya boylama yapmak gibi bu hurafeler hangi mantığa sığar? Nikâh kıymak vaciptir. Nikâhta hutbe okumak sünnettir. Ama nikâh esnasında şifa için çakıyı yere batırmak, kapıyı açıp kapatmak ve el hareketi yasağı kimin emridir ve hangi akidevî mezhepte vardır? Adına gerek bid’at diyelim gerekse hurafe, birçok yanlış görüş inanç ve sapık uygulamalar bulunmaktadır. Bunlar ya kasıtlı veya halkın cehaletınden kaynaklanmak üzere günümüze kadar süre gelmiştir. Şimdi dinimizde yeri bulunmayan batıl ve yanlış uygulamaların bir kısmını izaha çalışalım. Bazı yörelerdede şifa için çocukları çöplükten geçirmek veya kuşburnu ağacını yarıp hastaları geçirmek, gece dışarda kalmış hayvanları korumak için bıçağa bir nefesle Şems suresini okuyup kurdun ağzını bağlamak hangi akıl sahibinin kabul edebileceği işlerdir. Bunlar gibi sayabileceğimiz daha birçok bid’at ve hurafe işlenmektedir. Bu bid’atler din adamlarının gözetiminde ve halen de yapılmaktadır. Peygamberimiz (s.a.v): “Dinde olmayıp sonradan dine sokulan her bid’at merduttur” buyurmuştur.368 Diğer bazı bid’at çeşitleri şunlardır: Ezan okunurken köpek havlaması, karga ve baykuş ötmesinin uğursuzluk sayılması. Cincilik, falcılık, muska yazmak, nazar boncuğu takmak ve kurşun dökmek. Haftanın belli günlerinde işe başlamanın, temizlik yapmanın ve sefere çıkmanın uğursuzluk sayılması. Geceleri dikiş dikmenin, traş olmanın, tırnak kesmenin, sakız çinemenin uğursuzluk sayılması. Türbelere çaput bağlamak, para atmak, tatlı dağıtmak ve ölüden medet ve şifa beklemek. Anma törenleri, doğum ve ölüm yıl dönümlerinde kutlama ve merasimler tertiplemek, kara bayram dedikleri ölümden sonra ilk bayramda ölü yakınlarına keder ve üzüntüyü hatırlatarak yeniden taziyede bulunmak. Ölü helvası dağıtmak ve ölümün belli bir gününde (gün belirterek) yemek vermek. Camileri altın yaldızlarla süslemek ve minareleri dikmek gibi birçok bid’at ve hurafe sayabiliriz. Bid’atın Hasenesi Olur Mu? Hasene ve seyyie olarak bid’at iki kısma ayrılabilir mi? Bazı insanlar, Hz. Ömer’in “ne güzel bid’at” sözünü esas alarak bid’at-ı hasenenin de olabileceğini ileri sürmektedirler. Istılahta bid’at olarak isimlendirilen herhangi bir şeyin, hangi çeşidi olursa olsun, hasene olması mümkün değildir. Aksine her bid’at seyyie ve dalalettir. Çünkü “her bid’at dalalettir” şeklindeki hadisin mutlak, am ve istisnasız varid oluşu, bid’atın kısımlara ayrılmasına engeldir. Diğer tarafta ilmi usullerde her külli kaide veya şer’î delilin birçok yerde tekralanması takyide ve tahsise mahal vermeyeceğine Necm suresinin 38. âyeti örnek verilebilir. Hem de şeriat, ilk bid’atın heva olduğuna delalet eder. Bid’atı güzel ve çirkin diye iki kısma ayıranlar, akıllarına değil hevalarına uyarak nasları töhmet altına alan ve kendi emellerine göre nasları te’vil edenlerdir. Başka bir gerçek vardır ki ilimde derinleşenler kimseler asla bid’ate sapmaz. Ancak ilimde basit olanlar bid’atle mübtela olurlar.369 Nitekim hadisi şerifte “her bid’at dalalettir” buyurulmaktadır. Elbette lügat itibari ile “yeni bir şey” manasına gelen bid’atın hasenesi ve seyyiesi olabilir. Hz. Ömer (r.a.)’ın teravih namazının cemaatle kılınması hakkında söylediği “bu ne güzel bid’attir” sözü ıstılahî anlamda kullnılmayıp lügat anlamında kullanılmış olabilir. Onun içindir ki bu söz bid’atın bir hasene çeşidinin olabileceği şeklinde yorumlanamaz. Şimdi Hz. Ömer (r.a.)’ın “ne güzel bid’at” dediği şeyin gerçekten şer’î ıstılahta bid’at olarak bildirilen manada bir bid’at olup olmadığına bakalım. Meseleye teravih namazı yani Ramazan’da yatsı namazının ardından geceyi ibadet yaparak geçirmek açısından bakılırsa, bu, caiz olmakla beraber mendup ve mesnundur. Çünkü Peygamber Efendimiz (s.a.v) bu uygulamaya teşvik etmiş ve bunu başka günlerdeki gece ibadetine tercih etmiştir. Kendileri de bu yönde amel etmişlerdir. Meseleye teravih namazının cemaatle kılınması açısından bakılırsa bu da Peygamber Efendimizin zamanında ve onun bilgisi dahilinde uygulanmış ve hoş karşılanmıştır. Ahmed b. Hanbel’in Musned’inde Hz. Âişe’den (r.a.) rivâyet edilen şu hadisi şerif bulunmaktadır: “Ramazan ayında Mescid-i Nebevî’nin değişik yerlerinde değişik insanlar gece vakti namaz kılalardı. Kim ne kadar ezbere Kur’ân biliyorsa herkes o kadarını okurdu. Bazıları bir, bazıları beş, bazıları da yedi veya daha az veya daha fazla kişi ile cemaat olurlardı.” Ondan sonra Hz. Ömer’in hepsini toplayıp cemaat halinde imama uyarak teravih namazı kıldırtması hakkında da Peygamber Efendimizin uygulaması vardır. Tirmizî, Ebû Davûd ve diğer hadis kitaplarında, Ebû Zerr Gıfarî (r.a.)’dan naklen şöyle bir olay anlatılmıştır: “Ramazan ayının bitmesine yedi gün kala gecenin üçte biri geçinceye kadar Peygamberimiz bize namaz kıldırırdı. Bundan sonra da birer gün ara ile sahur vaktine kadar namaz kılardı.” Buhârî ve Müslim’de Hz. Âişe (r.) bir başka Ramazan’ın durumunu şöyle anlatıyor. “Peygamber Efendimiz (s.a.v) iki veya üç gün üst üste teravih namazı kıldırdı. Sonra üçüncü veya dördüncü gün insanlar namaz için tekrar toplandıklarında Peygamber Efendimiz, namaz kıldırmak için, evinden mescide çıkmadı. Sonrada buna sebep olarak insanların teravih namazını farz olarak anlayabileceklerinden endişe ettiğini belirtti. Burada teravih namazının bütün bu kılınış şekillerinin sünnet olduğu anlaşılıyor. Şimdi burada bizim yeni ortaya çıkan şey yani bid’at diyebileceğimiz şey, Hz. Ömer (r.a.)’ın teravih namazının cemaatle kılınmasını sürekli bir hale getirmesi midir? Bu uygulamaya bazı insanlar bid’at gözüyle bakınca Hz. Ömer “bu ne güzel bid’at” diyerek bid’at olabileceği şüphesini reddetmiştir. Elbette Hz. Ömer’in uygulaması yeni bir şeydi. Fakat bu şeriatın kötü gördüğü bir bid’at değildi. Bu sebepten dolayı bütün sahâbe tarafından teravih namazının cemaatle kılınmasını ittifakla kabul etmiş ve sonrada bütün ümmet bu şekilde amel etmiştir. Yoksa şer’î ıstılahta bid’at olan bir şeyi Hz. Ömer’in uygulamaya koyacağını ve sahâbenin de bunu, gözü kapalı, kabul edebileceğini kim düşünebilir? MEVLİD Mevlid: Doğum, doğum yeri, doğum zamanı gibi anlamlara gelmektedir. “Mevlid Kandili”, “Mevlid Ayı”, “Mevlid Gecesi” gibi kavramlar ise halk arasında Peygamberimizin doğumu anlamına gelmektedir. Rasûlullah (s.a.v) Fil yılında Rebîu’l-Evvel ayının on ikinci gecesi, pazartesi günü, dünyaya teşrif buyurmuştur.370 Bu miladî takvime göre 570 yılının Nisan ayının yirmisi olarak hesaplanmıştır. Rasûlullah (s.a.v) doğduğu gece birtakım mucizevî olaylar zuhur etmiş, Kisra’nın sarayındaki burçlar çatlamış, bin yıldan beri yanmakta olan Mecusilerin ateşi sönmüş ve daha birçok mucize zuhur etmişti. İslâm dünyasında mevlid merasimi ilk defa Mısır’da hüküm süren Fatimiler (1171) tarafından tertiplenmiştir. Fatimiler, Hz. Ali (r.a.) ve Fatıma (r.)’nın doğum günlerinde de mevlid merasimi tertip ederlerdi. Sünni Müslümanlar arasında, ilk mevlid merasimi, hicrî 604 yılında, Selahaddin Eyyubi’nin teklifiye, eniştesi olan Erbil valisi Melik Muzaferuddin tarafından tertiplenmiştir. Daha sonra mevlid merasimleri İslâm coğrafyasının her tarafında birbirinden farklı şekillerde tertiplenmeye başlanmış ve bugüne kadar süre gelmiştir. Rasûlullah (s.a.v)’ın doğumunu ve hayatını medh ve sena eden, mevlid adını taşıyan çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bu eserler daha sonra kutsal birer kitap haline gelmiş ve birer ticaret metaı olmuştur. Artık ölünün kırkıncı, elli ikinci gecelerinde okutulmaya başlanmıştır. Hatta Peygamberimizin değerli sünnetlerinden olan velime (düğün) yemeklerinde mevlid merasimi tertiplenmiştir. Daha da ileri gidilerek Kur’ân’a gösterilmeyen ihtimam mevlide gösterilmiştir. Olmuş bir hâdiseyi örnek velebiliriz. Bir ateistle iki bid’atçı arasında dinî konuları tartışılırken ateist olan kişi Allah, Peygamber, Kur’ân gibi dinî mukaddesatları tamamen inkâra kalkışınca bid’atçı arkadaşlarından birisi diğerine “Aman fazla uzatma! Bu şimdi mevlidi de inkâr eder” diye tartışmayı yatıştırarak mevlidin olağanüstü ve kutsal olduğunu ifade etmek istemiştir. 368 Buhârî. Şatibi, el-İtisam, 116-119. 370 İbn Sa’d, Tabakatu’l-Kubra 1/100–101. 369 61 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Mevlidin Dindeki Yeri Mevlid okumak veya okutmak ne farz, ne vacib ne de sünnettir. Ancak dinde olmayan ve varmış gibi ibadet çeşitleri arasına sokulmuş bir bid’attir. Bununla beraber mevlid halk arasında büyük bir ibadet olarak kabul edilmekte, ölülerin ruhu için mevlidler okutularak onların günahlarının bağışlanacağı zannedilmektedir. Halkın cehaletinden ve yanlış itikatlarından istifade eden mevlid okuyucuları bir piyasa oluşturarak bunu ticarî bir çıkar aracı yapmışlardır.Özelikle diyanet camiasının kandil gecelerinde camilerde bid’at dolu bir ahing tertipleyerek uzun havayla mevlid okutmaları Müslümanların inanç ve itikatlarını tahrip ettikleri göz ardı edilmemelidir. Mevlid kitaplarına gelince, birçok dilde bu kitaplar medhiye olarak yazılmış, fakat bu yazılanların kaçta kaçının İslâmî olduğu ve doğru olarak yazıldığı sorusu önemlidir. Evet, Rasûlullahı övmek, yüceltmek tüm ümmetin görevidir. Fakat övmek ne kadar sevap ve güzel ise övgüde aşırı gitmek ve ölçüyü kaçırmakta o kadar günah ve çirkindir. Allah Rasûlü: “Nasranilerin Meryem oğlu İsa’yı aşırı övdükleri gibi sizde beni aşırı övmeyin” diye buyurmuştur.371 Ve yine “Acemlerin birbirlerini tazim ederek ayağa kalktıkları gibi önümde kalkmayın” buyurmuştur.372 Mevlid kitabındaki merhaba bölümü okunduğu sırada, tazim için, ayağa kalkmak Allah Rasûlü’nün bu önemli uyarısını çiğnemek demektir. Rasûlulah’ın kendi sağlığında sahâbelerin tazimen önünde ayağa kalkmalarını yasaklaması bizim vefatından sonra ona medhiye okunduğu sırada tazim olarak ayağa kalkmamız, Rasûlullah’ı ve uyarılarını dikkata almamamızdan ve onu yeterince tanımayışımızdan kaynaklanır. İsteyen, bu konuda, İbn Hacer’in el-Fetava el-Hadisiyye adlı eserinin 80. sahifesine bakabilir. Arapça, Türkçe, Kürtçe ve diğer birçok dilde yazılan mevlid kitapları bir dizi mubalağa, ilave ve uydurmalar içermektedir. Gerek Süleyman Çelebi’nin yazmış olduğu Türkçe mevlid kitabında olsun, gerekse Ahmedê Bateyî (Huseyin el-Ertûşî)’nin yazmış olduğu Kürtçe mevlid kitabında olsun birçok ilave ve mesnedsiz sözler bulunmaktadır. Kürtçe Mevlidden Birkaç Mısra Örneğin; Kürtçe yazılan mevlidi ele alırsak, başından sonuna kadar birçok mesnedsiz ve uydurma cümleler bulunmaktadır. Şöyle ki: * ار كسى كوادار مولوىا نبى * ىركهى مزكينيان ى لى وبى Herkesê guhdarê mevlûda Nebî Dergehê mizgîniyan dê lê vebî * كوت و بيغمبر عالى صفت * مولوىامن ار كسى مازن بكت Got wî Peyxemberê alî sifet Mewlûda min herkesî mezin biket * أز شفيع ويمه رجا محشر * ى وخوت أو تاسك اوا كوثر Ez şefî‘ê wî me roja mahşerê Dê vexwut ew tasek ava kewserê Anlamı: Benim mevlidimi dinleyip yüceltenler için müjde kapısı açılacaktır. (Güya) bunu şanı yüce Peygamber buyurmuş ve şöyle demiştir: Ben mahşer günü ona şefaatçi olacağım ve kevserimden de su içecektir. Bu sözlerin Peygambere isnad edilmesi tamamen uydurmadır. Hiçbir siyer kitabında Peygambere ait böyle bir söze rastlanılmamıştır. Peygamber ise; “Kim bana söylemediğim bir şey isnad ederse cehennemdeki yerini hazırlasın.” buyurmuştur.373 Diğer tarafta şayet Peygamber (s.a.v.) bunca önemli bir öneride bulunmuş olsaydı, muhakkak hadis olarak raviler tarafından rivayet olunurdu. Keza Allah Rasûlü (s.a.v.) tarafından şefaat ve kevserden su içme ödülü garanti edilseydi onu bizlerden kat kat fazla seven sahâbe ve tabiinler bu sevabı asla kaçırmazdılar. * ام زبو بكر عمر اات أو خبر * ام ز عثمان على جيبون اثر * ىرامك بت صرف مولوىا نبى * خيركى مازن زبو حاص ىبى Hem ji bo Bekru Umer hat ev xeber Hem ji bo Osmanu Elî çêbûn eser Dirhemek bit serfa mevlûda Nebî Xêyrekî mezin ji bo hasil dibî Anlamı: Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali’den de şu haber gelmiş ki: “Kim bir dirhem gümüşü Nebî’nin mevlidi için sarf ederse, ona büyük bir sevap hasıl olacaktır.” Bu da dört Halifeye isnad edilen uydurma bir haberdir. Hâlbuki hiçbir halife, sahâbe, tabiin ve mezheb imamı asla mevlid hakında olumlu veya olumsuz söz etmemiştir. Çünkü yukarıda geçtiği gibi mevlid merasimi ilk olarak hicretin 604 yılında başlatılmıştır. * كرت يك قبله زنوا خوه خدا * كوته و كونى حبيبى أحمدا Girt yek kabdeh ji nûra xwe Xuda Gote wî kûnî hebîbî Ahmeda Anlamı: Allah kendi nurundan bir avuç alarak ona Habibim Muhammed ol demiştir. Bu söz hem âyete hem de hadise ters düşmekte olup Allah’a iftira edilmektedir. Çünkü Allah Teâlâ, Peygaberimize: “ ق ْ اِنَّ َما اَنَا بَ َش ٌر ِم ْثلك ْمDe ki: Ben yalnızca sizler gibi bir beşerim.”374 buyurmuştur. Peygamberin, fiziki olarak diğer beşerlerden hiçbir farkının olmadığı birçok delille sabittir. Bu meyanda Peygambere birçok yakışıksız ve ona lâyık olmayan mesnedsiz şeyler isnad edilmektedir. Örneğin Peygamberin gölgesinin olmadığı, önünü gördüğü gibi arkasını da gördüğü, idrarının ilac olduğu ve benzeri iddialar yersiz ve yanlıştırlar. Hz. Peygambere, bu konuda birçok İsraili haber atfedilmiştir. Bu sözler Peygamberlik makâmına zarar vermektedir. Akl-i selim sahibi olan hiçbir kimse bunları iddia edemez ve etmemelidir. Burada onun kendileri gibi yiyeceğe ihtiyaç duyan, su içen, karısı ve çocukları olan ve pazara çıkan, normal bir insan olduğu itirazını yükseltiyorlardı. Bütün bunlara cevap olarak Allah, peygamberine kendisinin hiçbir zaman tabiat-üstünlük iddiasında bulunmadığını, iddiasının yalnızca Allah’tan aldığı vahyi izlemek olduğunu ve yalnızca bu ölçüye göre değerlendirilmesi gerektiğini ilân etmesini söylemektedir. Gerek ibni Hacer el-Heytemi’nin gerek Hüseyin Ertûşî’nin yazmış olduğu mevlid kitabında gerekse Süleyman Çelebi’nin yazmış olduğu mevlid kitabında olsun bir çok mubalağalı ve uydurmalara rastgelmek mümkündür. Örneğin Hz.Âdem (a.s.)’ın yaratılış bahsindeki bö Hz. Abdullah ile Hz. Amine’nin zifaf gecesinde yüz kadının ölmesi ve Hz. Amine’nin hamilelik süreci içerisinde peygamberlerin gelip kendisini tebrik etmeleri ve doğum esnasında dört kadının orada bulunmalarıyla ilgili bölümü incelediğimizde çokça mesnetsiz, abartılı ve iftiraya varan sözlerin mevcut olduğunu görebiliriz. Süleyman Çelebi’nin yazmış olduğu Türkçe mevlid kitabına gelince; Osmanlı Padişahları tarafından ilk defa III. Murat zamanında miladî 16. yüzyılın sonuna doğru resmiyet kazandırılmıştır. Bu tarihten itibaren Osmanlı’da mevlid merasimleri tertiplenmiş ve günümüze 371 Buhârî. Ebû Davûd, İbn-i Mâce. 373 Mutevatir Hadis 374 Kehf, 18/110 372 62 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kadar bazı değişklikler olmakla beraber süregelmiştir. Kürtçe mevlidde olduğu gibi Türkçe yazılan mevlid kitablarında da birçok ilave, uydurma ve mubalağalar içerikli mısra bulunmaktadır. Sonuç olarak mevlid kitapları kutsal değildirler. İçindeki sözlerinde hepsi kutsal değildir. Bunlar medhiye ve şiir kitaplarıdırlar. Dolayısıyla bir Müslüman şair, dinde yeri olmayan sözlerle şiir kitabı yazmaya yetkili olamaz. Bir din adamı da Peygambere sevgi bahanesiyle bunu dinî kalıba sokamaz. Aslında ben mevlid okutma dolayısıyla yemek vermeye karşı değilim, benim karşı olduğum sünneti aşarak mevlid bahanesiyle birçok bid’at ve hurafanın işlenmesi ve özellikle de yukarıda örneklerini verdiğim mevlid kitablarında zikredilen mesnedsiz, uydurma ve şirke varan iftiralara kudsiyet atfedilmesidir. Aşırı Övgüden Rahatsız Olan Peygamberimiz Bir hakikat elçisi olmanın yanısıra, dosdoğru hayat tarzının ve mükemmel bir kişiliğin insanlar için en güzel modeli de olan Hz. Peygamber (s.a.v) kendisinin bir insan olduğunu risalet süresince her fırsatta vurgulardı. Müslümanları, Hz. İsa’ya bağlandıklarını söyleyenlerin hatalarına düşmemeleri konusunda sıklıkla uyararak şöyle buyurmuştur: “Hıristiyanların İsa’yı övdükleri gibi sizde beni övmeyin! Ben Allah’ın kuluyum. Benim için Allah’ın kulu ve Rasûlü deyin.”375 Düğünlerin birisinde şarkı söyleyen bir kadının “Muhammed yarın ne olacağını bilir.” demesi üzerine Peygamberimiz (s.a.v.): “Yarın ne olacağını Allah’tan başka hiç kimse bilemez” diyerek ona müdahale etmiştir.376 O yüce Rasûl, yüceltme zihniyetinin kolaylıkla kutsamaya dönüşeceğini bildiği için kendisine yönelik övgülere hep müdahil olmuş, kendisine “Ey yeryüzünün en hayırlısı” diye hitap eden kişiye “O dediğin İbrahim’dir.”377 karşılığını vererek övgüyü başka bir salih şahsiyete isnad etmiştir. Çünkü O, bu tür övgülere ses çıkarmadığı takdirde, övgülerin ölçüsünün kaçacağını, gittikçe artıp sınırı aşacağını çok iyi biliyordu. Yine aynı maksatla kendisini Hz. Musa ile karşılaştıran ve Allah’ın insanlar arasında en üstün kıldığı kişi “Muhammed’dir.” diyene karşı “Beni Musa’ya karşı üstün tutmayın.”378 Başka bir rivâyette de “İnsanlar kıyamet günü bayılacaklar, ben de onlarla birlikte bayılacağım. Ayıldığımda Musa’yı arşa sıkı sıkıya tutunmuş bir vaziyette göreceğim. Bilmiyorum o da bayılıp benden önce mi ayılacak, yoksa Allah onu bundan müstesna mı tutacak!”379 cevabını verdi. Bir başka seferde ise: “İnsanların en muttakileri kimdir diye sorarsanız o, Yusuf’tur” dedi ve ekledi o, Allah’ın dostunun oğludur. Allah’ın Peygamberinin oğludur. Allah’ın Peygamberidir.”380 Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: Allah Rasûlü (s.a.v.)’in örnek tevazu göstererek “Beni Meta’nın oğlu Yunus’a üstün kılmayın ve beni peygamberler arasında üstün kılmayın ve Musa’ya da tercih etmeyin.”381 “Eğer Yusufun kaldığı zindanda ben kalsaydım davete icabet ederdim.”382 Yanına bir kişinin korku ve heybetle girdiğini fark eden Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şöyle buyurduğu rivâyet edilir: “Rahat ol, ben melik falan değilim, ben ancak Kuryeş’ten kuru ekmek yiyen bir kadının oğluyum.”383 Ebû Hureyre şöyle demiştir: “Ben Allah Rasûlü ile birlikte pazara gittim, o bir şeyler aldı o arada satıcı Allah Rasûlü’nün elini öpmek istediğinde “senin bu yaptığın Acemlerin krallarına yaptığıdır. Ben ise kral değilim ancak sizden biriyim.”384 buyurdu. Sonra ben eşyasını taşımak için elinden almak isteyince O şöyle dedi: “Eşyanın sahibi eşyasını taşımaya daha lâyıktır.”385 buyurdu. Böylece Allah Rasûlü (s.a.v.) kendisiyle ilgili gelişecek olan potansiyel kutsama zihniyetinin önünü kesmeye çalışmıştır. Sahâbelerin kendisine secde etmek istediklerini fark eden Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah’ın dışında hiçbir kimseye secde etmek caiz değildir. Keza Muâz b. Cebel (r.a.)’ın kendisine secde ettiğini gören Allah Rasûlü’nün onu o davranıştan nehy ettiği rivâyet edilir.”386 KERAMET Keramet: Sözlükte değerli, üstün, harikulade ve ikram manalarına gelir. Terim olarak, ilâhî emirlere titizlikle uyan, peygamberin yolunu harfiyen takib eden ve dinî hükümleri eksiksiz uygulayan, Allah’ın sevgisini kazanmış bazı veli kişilerin elinde meydana gelen olağanüstü hallere keramet denir.387 Bazı âlimler, bu konuda, Kur’ân’dan Meryem suresinin 24–26. âyetlerini, Kehf suresinin 37. âyetini,388 Hz. Süleyman’ın tahtı meselesini, Ashab-ı Kehf kıssasını, Hz. Meryem’in yiyecek meselesini, Hz. Ömer’in komutan Sariye’ye komuta vermesi olayını ve evliyanın bazı olağanüstü hallerini, keramete delil göstermişlerdir. Zira buralarda, bir harikuladelikten bahsedilmektedir. Salih kimselerin eli üzerine bir harikuladeliğin yani kerametin vuku bulmasının mümkün olduğu iddia edilmektedir. Ancak kerametin hak olması, velilerin hepsinde kerametin mevcut olmasını gerektirmez. Çünkü keramet velâyetin şartı değildir. Bazı âlimlere göre ise keramet, bir maharet ve el çabukluğu ile meydana gelen olağanüstü bir hünerdir. En doğrusunu Allah bilir. Ben de derim ki, keramet imânî bir konu değildir. Çünkü kerametle ilgili delil gösterilen âyetlerin hepsi müteşâbihtir. Bundan dolayı kerametin var olması veya olmaması dinde hiçbir şeyi değiştirmez. Önemli olan kerametin hak olup olmaması değil, önemli olan kerametin nasıl bir şey olduğu, ölçüsü, boyutu ve mahiyetinin ne olduğudur. Ona dikkat etmek gerekir. Eğer keramet kalbi okumak, gaybı bilmek, yitiği bulmak ve gelecekten haber vermek ise bu temamen yanlıştır. Hatta bunu iddia eden şirke düşmüş olur. Kerametin reklamı yapılamaz. Keramet şöhret aracı değildir. Keramet daha önceden planlanmış bir iş değildir. Keramet sahibi olan bir zât keramet anına kadar ne olacağını bilmez. Keramet darda ve çaresiz kalan bir mü’minin Allah’a yalvarışlarıyla rabbin çaresiz kuluna ani ve habersiz bir lütfudur. Gerek mucize gösteren Peygamberler ve gerekse keramet gösteren veliler bu şekilde Allah’ın lütfuna mazhar olmuşlardır. Konuyla ilgili Allah Teâlâ ّ ض ًّرا اِالَّ َما شَا َء Peygamberimize hitaben şöyle buyurmuştur: سنِ َى السُّوء اِنْ اَنَا اِالَّ نَذي ٌر َّ ْب َال ْستَ ْكثَرْ ت مِنَ ْالخَ ي ِْر َو َما َم َ هللا َولَوْ ك ْنت اَ ْعلَم ْال َغي َ ق ْ َال اَ ْملِك لِنَ ْفسى نَ ْفعًا َوال َ َوبَشي ٌر لِقَوْ ٍم يؤْ ِمنون. “De ki: Ben, Allah’ın dilediğinden başka kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim. Eğer ben gaybi bilseydim elbette daha çok hayır yapmak isterdim ve bana hiçbir fenalık dokunmazdı, ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve bir müjdeleyiciyim.”389 Bir başka âyeti kerimede de şöyle buyurur: ق ْ َماك ْنت بِ ْدعًا مِنَ الرُّس ِ َو َما اَىْر َماي ْف َع بى َو َال بِك ْم اِنْ اَتَّبِع اِ َّال َما يوحى اِلَ َّى َو َما اَنَا اِ َّال ٌ“ نَذي ٌر مبينDe ki: Ben Peygamberlerin ilki değilim, bana ve size ne yapılacağını da bilemem, ben sadece bana vahyedilene uyarım, ben 375 Buhârî. Fethu’l-Bârî, 9/203. 377 Müslim, Fedail, Tirmizî, Tefsir, Ebû Dâvûd, Sünnet. 378 Buhârî, Husumat, Müslim, Fedail. 379 Nesâî dışındaki beşi rivâyet etmiştir. 380 Buhârî. 381 Buhârî, Müslim. 382 Buhârî, Bed’ul-Halk, Müslim, Fedail. 383 Suyutî, ed-Durru’l-Mensur, 6/111. 384 Suyutî, Menahilu’s-Sefa, 23. 385 Acluni, Keşfu’l-Hafa, 2/25. 386 Bahru’l-Muhit, 1/303. 387 Taftazanî, Şerhu'l-Mekasid. 388 Bkz. Razi, Tefsiru’l-Kebir; Tabatabaî, el-Mizan Fî Tefsiri’l-Kur’ân. 389 A’raf, 7/188. 376 63 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------sadece apaçık bir uyarıcıyım.”390 buyurmuştur. Burada Allah Teâlâ Peygamberimizin gaybı ve geleceğini bilmediğini bize bildirmektedir. Peygamberimiz (s.a.v) eğer gaybı bilseydi Bi’r-i Maune faciasında şehid edilen 70 mubelliğ sahâbeyi savunmasızca düşmanlarına teslim etmezdi. Bir sefer sırasında, bir ara, Rasûlü Ekrem Efendimizin Kasva adlı devesi kaybolmuş, ashabı kiram bir süre aradılar ancak onu bulamadılar. Münafıklar bunu fırsat bilerek Hz. Rasûlullah’ı rahatsız edici sözler söylemeye başladılar. Onlardan biri olan Zeyd b. Lusayt: “Şaşılacak şey! Muhammed, Peygamber olduğunu söyler, gökten haber verir, fakat devesinin nerede olduğunu bilmez” diye söylendi. Münafığın adice sarf ettiği bu sözkâinatın Efendisine ulaştırılınca, Rasûlullah: “Vallahi, ben ancak Allah’ın bana bildirdiğini bilirim, ondan başkasını asla bilemem” buyurdu. 391 Allah Rasûlü (s.a.v.) gaybi bilseydi Hz. Âişe’ye yapılan iftırayı hemen anlar ve nifaka fırsat vermezdi. Savaşın birinde yere düşüp şehadet getiren adamı öldüren Usame b. Zeyd’i hesaba çeken Peygamberimizin, “korktuğu için imân etti” sözü üzerine, “kalbini açıp baktın mı?”392 sözü bize delil olarak yeterli değil midir? Hz. Ömer, Medine’den gelen cenazelerden hangisinin münafık olup olmadığını, onları tanımadığı halde, biliyordu. Sahâbeler acep Ömer gaybı mı biliyor? diye şüphe ettiler. Meğer Hz. Ömer münafıkları araştırıp Peygamberimize bildiren Huzeyfe bin el-Yemani’yi takip ediyormuş. Huzeyfe’nin, cenaze namazını kılmadığı kişinin münafık olduğunu anlayarak kendisinin de onun namazını kılmadığı sonradan ortaya çıkmıştı.393 Bunun gibi tam olarak halk arasında anlaşılmayıp ve keramet olarak kabul edilen birçok muamma vardır. Burada işin garip tarafı kerametle ferasetin birbiriyle iltibas edilmesidir. Feraset her mü’minde bulunabilen ilâhî bir feyzdir. Her feraset keramet olmadığı gibi her keramette ilâhî değildir. Konunun başında geçtiği gibi keramet bir hüner, el çabukluğu, beceri ve maharet olabilir. Meselâ, dışarda kadınlara bakan birisi, Hz. Osman’ın yanına girince, “biriniz içeri girince iki gözünde zina eseri gözüküyor” demesi bir ferasettir.394 Hz. İbrahim, ateşte yanmayacağını; Hz. Musa, Kızıl Deniz’i geçeceğini; Hz. Nuh, dünyanın deniz, kendisinin de kaptan olacağını, Hz. Eyyup bir daha iyileşip gençleşeceğini ve kaybettiği herşeyin geri geleceğini bilmiyordu. Hz. Muhammed hicret yolunda herşeyin normal gideceğini bilmiyordu. Özellikle Peygamberimiz (s.a.v) herşeyin normal gideceğini bilseydi hicret için bir dizi tedbir almayabilirdi. Sonuç itibariyle kerameti inkâr etmek küfür olmadığı gibi yukarıda açıkladığımız manada kabullenmekte günah değildir. ABDALLAR (GİZLİ ORDU) Abdal, halk içinde dolaşan ve ermiş diye bilinen kişilere verilmiş bir lakaptır. Abdal ile ilgili malumat, hadis kitaplarından, sadece İbn Hanbel’in Musned’inde geçmektedir. Peygamberimiz (s.a.v)’den nakledilen bir rivâyete göre, kırk, diğer bir rivâyette ise otuz abdalın ümmet içerisinde bulunduğundan bahsedildiği görülmektedir.395 Maalesef Ahmed b. Hanbel dışında başka muhaddislerin abdaldan bahsettiklerini göremiyoruz. İmam Gazalî’nin, İhya adlı eserinde, abdallarla ilgili daha farklı bir tezi vardır. Bu tür bir kitlenin Allah tarafından gönderildiğine dair İslâmî kaynaklarda herhangi sahih bir kayıt bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu durumun, halkın kendi hayali içerisinde ortaya çıkmış bir efsaneden başka bir şey olmadığı söylenebilir. Abdalın, ilk dönemlerden beri gizli güçlere sahip ve sırlara vakıf olduğuna inanılan kimseler, Hızır, İlyas, Mehdi gibi gizli şahsiyetler olduğu da bilinmektedir. Abdal ile ilgili hadislerin sıhhat derecesine kavuşmamış olması, bu anlayışın kaynağının ehl-i sünnet dışında aranmasına yol açmştır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v) ve ashabtan gavs, kutub, evtad, nüceba vb. ricalu’l-gayb’a ilişkin hiçbir sözün nakledilmediğini bilmeliyiz. Tasavvuf kitaplarındaki ricalu’l-gayb ile ilgili rivâyetler tamamen mevzu rivâyetlerdir. Seleften bazıları, Hz. Peygamberden rivâyet edilen abdala dair sözün zayıf bir hadis olduğunu söyler. İbn Teymiyye, ricalu’l-gayb olduğu söylenen bazı insanları, Allah’a ortak koşar gibi, onlara olağan üstü yetkiler ve güçler nisbet etmenin İslâm akidesiyle bağdaştırılamayacağını söyler. Bu tür bir anlayışın, daha çok Hıristiyanların, Şii fırkaların ve tasavvufçuların akidelerinden yansıtıldığı bilinmektedir.396 Bu konuda Hızır’la ilgili reddedici delillerin geçerli olduğu açıktır. Gavs, kutub, nükaba, nüceba ve abdaldan oluşan gizli bir ordunun var olduğunu iddia edip ve saf köylülerin bulunduğu cemaatlerde abartarak anlatan din adamlarının hurafe ve bid’atten arınmış tertemiz olan bu mukaddes dinden habersiz oldukları anlaşılmaktadır. Böyle bir ordu varsayımla kabul edilse abdalların, gavs ve kutubların merkezi olan Irak’ta özellikle Bağdat’ta, Necef’te, Kûfe’de ve Basra’da tarih boyunca ve bugünlerde Müslümanlara yönelik olup biten vahşeti canlı olarak muşahede etmekteyiz. Bu zâtların görevleri iddia edildiği gibi mazlumun yardımına kavuşmaksa ne zaman Çeçenlerin, Filistinlilerin, Kürtlerin, Iraklıların ve dünya mazlumlarının yardımına koşacaklar ve bu sessiz kalışların hikmeti nedir. Rabbim bu ümmeti gafletten uyandırsın, cümlesine şuur versin. HIZIR SAĞ MIDIR? Bazı insanlar Hızır hakkındaki şu iddiada bulunurlar. Hızır’ın, Hz. Musa ve Hz. İsa döneminden Hz. Muhammed (s.a.v)’e kadar yaşamış olduğunu, günümüzde de hala yaşadığını ve kıyamete kadar da yaşayacağını söyler dururlar. Onun falan kimseyle karşılaştığını, elinde kemik olmadığını ve muhakkak herkesle karşılaşacağına dair çeşitli hikâyeler, masallar ve rivâyetler anlatırlar. Dört peygamberin şu anda hayatta oldukularına dair iddialar sergilerler. Bunlar İsa, İdris, İlyas ve Hızır’dır. Onların iddia ettiklerinin aksine Hızır’ın yaşamadığına dair kesin deliller mevcuttur. Hatta yaşamadığına dair Kur’ân’dan, sünnetten, mantıkî delillerden ve muhakkik âlimlerin icmalarından deliller vardır. Bu âlimler dinde asla kabul edilmeyen mevzu hadislerin tesbit edilmesine dair kuralları sıralamışlardır. Bu kurallar ve kaidelerden bir tanesi şöyledir: Hızır (a.s.) hakkında ve onun yaşadığına dair rivâyet edilen bütün hadisler mevzudur. Hayatta olduğuna dair tek bir sahih hadis bile mevcut değildir. Baştan te’lifi İbn Hacer el-Heytemi’ye ait olan “el-Fetava el-Hadisiyye” adlı kitapta olmak üzere ve diğer bazı tasavvuf kitaplarında, Hızır’ın hayatta olduğuna dair Hz. Ali ve İbn Abbas’a isnat edilen tüm rivâyetler mevzudur. İmam Buhârî, Hızır’ın sağ olduğunu, reddedici bir üslupla ifade eder. İmam Müslim’in rivâyet ettiği bir hadisi şerifte Peygamberimiz: “Yüzsene içinde bugün yeryüzünde bulunan hiçbir kimse kalmayacak” buyurmuştur. Allah Rasûlü Bedir gününde: “Ya rabbi, eğer sen bu (mücâhidler) grubunu helak edersen artık yeryüzünde sana ibadet eden kalmaz.” Bu kimseler yaklaşık üç yüz on üç kişiydiler, isimleriyle ve babalarıyla ve hatta kabileleriyle tanınmaktaydırlar. Peki, Hızır nerede? Şâyet Hızır o devirde yaşamış olsaydı gider peygamberimizle beraber savaşlara katılırdı. Çünkü Allah Rasûlü “Şâyet Musa yaşamış olsaydı bana tabi olmaktan başka bir şey yapamazdı” der.397 Şâyet Hızır bir Peygamberse Hz. Musa’dan daha faziletli olamaz, yok eğer veli ise o zaman Hz. Ebû Bekir’den daha faziletli olması beklenemez. 390 Ahkâf, 46/9. Şifa 1/650. 392 Ebû Davûd, İbn-i Mâce. 393 Tecrid-i Sarih. 394 Nebhani, 862. 395 Ahmed b. Hanbel. 396 Minhacu’s-Sunne 1/ 22. 397 Ahmed b. Hanbel, Câbir bin Abdullah’dan rivâyet etmiştir. 391 64 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------398 َّ ك ْالخ ْل َد اَفاَئِنْ ِم Allah Teâlâ Peygamberimize, َت َفهم ْالخَالِدون َ َِر ِمنْ َق ْبل ٍ “ َو َما َج َع ْلنَا لِبَشSenden önce hiçbir beşere ebedilik vermemişiz” diye buyurmuştur. Hızır’ın, İlyas’ın, İdris’in, gavs veya kutbun hayatta olduklarına dair hiçbir bilginin bulunmadığını biliyoruz.399 MEHDİ İNANCI Mehdi: Yol gösteren, hidâyete erdiren, doğru yolu bulan, Allah tarafından kendisine rehberlik edilen kimse demektir. Istılahta ise kıyamete yakın dönemde zulüm ve adaletsizliğin her tarafı kapladığı bir zamanda gelip yeryüzünü adaletle dolduracağı ve İslâm’ı hâkim kılacağı söylenen Ehl-i Beyt’ten birisidir. Mehdi’nin ahir zamanda çıkacağına ve insanları hayır ve adalete yönelteceğine dair ahad haberler mevcuttur. Mehdi hakkında nakledilen birçok hadis mevcuttur. “Mehdi bizden, Ehl-i Beyt’tendir. Allah onu bir gecede zafere erdirecektir. Mehdi, Fatıma evladındandır”400 “Biz Abdulmuttâlib evladı cennet ehlinin efendileriyiz. Ben Hamza, Ali, Cafer, Hasan, Hüseyin ve Mehdi.”401 “Dünya hayatının sona ermesine bir gün bile kalsa, Allah zulümle dolu olan dünyayı adaletle dolduracak, Ehl-i Beyt’ten birini gönderecektir.”402 Bu gibi hadislerin yanısıra diğer muhaddislerin hadis kitaplarında da bazı ahad haberler bulunmaktadır. Bu hadisleri takviye edecek ne bir mütevatir hadis ne de Kur’ân’da bir nass vardır. Ayrıca Mehdi konusu Maturidî ve Eş’arî gibi Ehl-i sünnetin temelini oluşturan akaide dair eserler te’lif eden imamların eserlerinde işlenmemiş ve bu konu ele alınmamıştır. Dolayısıyla bu konu fer’i bir konu olduğundan ve ahad habere dayandığından, inkârı küfre sebep olmaz. Bununla birlikte Şianın ve Ehl-i sünnetten tasavvufçuların bütün kollarında mehdicilik önemli bir husus olup sürekli işlenen ve Mehdi beklentisinin hâkim olduğu bir inanç görülmektedir. “Şianın ğayb imamı Mehdidir.” Şiaya göre bu gizlilik mutlaka bir gün sona erecek, yerüzündeki bu zulüm ve adaletsizlikler yok olacak ve tarih boyunca haksızlığa uğratılan Ehl-i Beyt’in intikamı alınacaktır. Mehdi ile ilgili mesele İmam Sahavi, İbn Hacer el-Heytemi ve İmam es-Suyutî gibi âlimlerin yanı sıra birçok zevat tarafından kaleme alınmış, birçok eser bulunmaktadır. Muhaddis olarak İmam Buharî ve İmam Müslim’in kitapları dışındaki hadis mecmualarında yer alan bu hadislerin sıhhat dereceleri tartışılmış ve genellikle zayıf derecesinde hadis oldukları kabul edilmiştir. Şiada Mehdi’nin on ikinci İmam olduğu ifade edilmekle birlikte daha önceleri beşinci İmam olan Muhammed Bakır’ın Mehdi olduğu da ileri sürülmektedir. Hatta Caferi Sadık’ın da Mehdi olduğunu ifade eden görüşlere de rastlanmaktadır. Mehdi inancının kesin bir delile dayanmaması İslâm tarihinde birçok kanlı çatışmaya neden olmuştur. Emevî ve Abbasî tarihleri boyunca ortaya çıkan birçok siyasî grup hep liderlerinin Mehdi olduğunu ısrarla iddia edegelmişlerdir. Hatta Fatımilerde devletin ilk hükümdarının Mehdi olduğu inancı hâkimdi. Mehdi inancı İslâm’da tebliğ misyonunu ve cihad ruhunu kırmakta, buna inanan Müslümanları rehavete sürüklemekte, tembelleştirmekte ve gelecek kurtarıcı inancına ümit bağlamaya sevketmektedir. Hadis tetkikçileri Mehdi’nin zuhuruna dair rivâyetlerle ilgili olarak o derece yoğun ve uzun araştırmalarda bulunmuşlardır ki bunlar da bir Mehdi’nin zuhuruna inanıp deliller göstermede bayağı zorlanmışlardır. Diğer tarafdan bir kısım âlimler de böyle gizli bir imamın çıkacağını kabul etmemişlerdir. Bu görüşte olan âlimlerden biri de İbn Haldun’dur. Kendisi Mukaddime adlı ünlü eserinde, Mehdi ile ilgili hemen hemen tüm rivâyetleri ele almış ve bu hadisleri tek tek tetkik etmiştir. İbn Haldun’un beyanına göre, Mehdi hadislerini nakleden muhaddisler şunlardır: Tirmizî, Ebû Davûd, İbn-i Mâce, Bezzar, Hâkim, Taberânî, Ebû Ya’la el-Mevsilî’dir. İbn Haldun’un yapmış olduğu bu araştırmaya göre Mehdi’yle ilgili varid olan rivâyetlerin tümü tenkitten nasibini aldığını görmekteyiz.403 Mehdi’ye inanıp inanmamak imânî bir mesele ve İslâm’ın şartlarından olmadığından dolayı Mehdi inancını kutsallaştırmak tamamen yanlıştır. Yine Mehdi’nin masum bir imam olacağına dair hadislerde hiçbir kanıt yoktur. Aslında Peygamberlerden başkasının masumiyet fikri, Kur’ân ve sünnette hiçbir kanıtı bulunmayan bir düşüncedir. Varsayımla Mehdi’nin zuhuru kabul edilse şöyle bir soru gündeme gelebilir. Bu modern dünyada, gelebilecek Mehdi klasik yöntemlerle mi gelecek yoksa modern arac-gereçle mi gelecek? Bu sorunun cevabını Mehdi’nin geleceğine inanan kesimlerden beklemeliyiz. Mehdi’den öte faraza sünnetullah gereği bu ortamda bir peygamber gelmiş olsaydı, o da tüm teknik, araç-gereç ve modern savunma silahlarına sahib olacaktı, uçağa binip araba sürecekti ve güneş gözlüğü takıp çatalla yemek yiyecekti. Sonuç olarak Mehdi ile ilgi üç görüş ortaya çıkmış olur: a) Mev’ud olan Mehdi’nin zuhuruna inanan kesim. b) Zuhurunu inkâr eden kesim. c) Kıyamete yakın vad edilen değil de her asrın bir mehdisi ve müceddidi olabilecek görüşüne sahip olan kesim. Bize göre üçüncü şık daha isabetli olacağından, ona inanmak gerekir. DECCAL’IN VARLIĞI Deccal, lügatta çok yalancı, aldatıcı, hilekâr ve müfsid gibi manalara gelmektedir. Istılahta ise, kıyamete yakın bir dönemde çıkıp İslâm dinini ve İslâm ümmetini ifsad edip kötülüklere sürükleyecek olan ve aynı zamanda kıyametin alâmetlerinden sayılan bir canlıdır. Bu ümmetin yahudilerinden biri olup ahir zamanda çıkacak, ilâhlık iddiasında bulunacaktır. Yalancı olduğundan kendisine bu isim verilmiştir.404 Kur’ân-ı Kerîm’de Deccal’dan bahsedilmez. Ancak sahih hadis kitaplarında Deccal ile ilgili pek çok rivâyet vardır. Allah Rasûlü (s.a.v) bir hadisinde “Şüphesiz on alâmet zuhur etmedikçe kıyamet kopmayacaktır. Doğuda, batıda ve Arap yarımadasında birer yer çöküntüsü, duman, Deccal, Dabbetü’l-arz, Yecüc ve Mecuc, güneşin battığı yerden doğması ve Aden toprağının sonunda (Yemen’den) bir ateşin çıkarak insanları mahşere sürmesi” buyurmuştur.405 Gerek Deccal gerekse kıyametin diğer alâmetleri olsun bizim için gaybî şeylerdir. Özellikle Allah Teâlâ, Deccal’le kullarını imtihan edecektir. Allah Rasûlü (s.a.v) “Hiçbir peygamber yoktur ki ümmetini tek gözlü, yalancı (Deccal)’den uyarmış olmasın. Dikkat edin ki onun bir gözü kördür. Rabbiniz ise tek gözlü değildir. Körün (Deccal’in) iki gözü arasında KFR (kâfir) yazılmış olacaktır” buyurdular.406 Peygamber (s.a.v) Deccal’in bazı vasıflarını haber vererek ümmetini Deccal’e karşı uyarmıştır. Zira Deccal bazı harikulade (olağanüstü) şeyler gösterecek ve tanrı olduğunu iddia edecektir. Peygamber (s.a.v) Deccal’ın aldatmacasına karşı ümmetini şöyle uyarmıştır: “Ben Deccal’ın beraberinde olan şeyleri pekala biliyorum: Onun beraberinde sudan bir nehir ve ateşten bir nehir olacaktır. Ama ateş gördüğünüz şey sudur, su gördüğünüz şey ise ateştir. Dikkat ediniz sizden kim buna erişir de, su içmek isterse, ateş gördüğünüzden içsin, çünkü onu su bulacaktır”407 Demek oluyorki Deccal Allah (c.c.) 398 Enbiya, 21/34. Alusî, Ruhu’l-Meani; Abdulvehhab en-Necar, Kasas’ul-Enbiya; Karadavî, Ç. M. Fetvalar. 400 İbn-i Mâce, Fiten, 34; Darimî, Mehdi. 401 Ebû Davûd, Tirmizî, İbn-i Mâce. 402 Ahmed b. Hanbel. 403 İbn Haldun, Mukaddime, 347-357; Mevdudi, Fetvalar 1/56. 404 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, Beyrut 1/389-948. 405 Müslim Fiten; Ebû Davûd, Melahim; Tirmizî, Fiten; İbn-i Mâce, Fiten. 406 Buhârî, Fiten; Müslim, Fiten; Tirmizî, Fiten. 407 Buhârî, Fiten; Müslim Fiten. 399 65 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kıyametten önce insanları imtihan için göndereceği bir sihirbazdır. Yani cenneti cehennem gibi cehennemi de cennet gibi göstermeye çalışarak fitne ve fesada sebep olacaktır. Kehf suresinin ilk ve son âyetlerini Deccal’e karşı okuyan mü’min onun fitnesinden korunmuş olacaktır.408 Çağın Deccalları fitneyi, ahlâksızlığı, haramı ve tüm menhiyatı cennet gibi süslü göstererek yandaşlarını fitne batağına sürüklemektedirler. Deccal Konusunu İki Farklı Kategoride Ele Alabiliriz Birincisi: Deccal’ın gelişi, şu sıfatları taşıması ve şöyle bir fitneye sebep oluşu. Bunların hepsi Allah tarafından Rasûlullah’a bildirilmiş kesin haberlerdir. Bu konuda rivâyetler müttefiktir. İkincisi: Deccal ne zaman, nerede zuhur edecek ve kimdir? Bununla ilgili rivâyetler, sadece farklı olmakla kalmayıp bunlarda birçok şek, şüphe ve tahmine delalet eden lafızlar bulunmaktadır. Meselâ; İbn Seyyad’la ilgili olarak Peygamberimiz Hz. Ömer’e “eğer Deccal bu ise onun katili sen olmayacaksın, eğer bu değilse, kendisiyle antlaşma yapılmış birini öldürmeye senin hakkın yoktur” buyurur. Başka bir hadiste de Rasûlulah (s.a.v) “Eğer o benim zamanımda gelirse ben hüccetle ona karşı çıkacağım. Aksi takdirde benden sonra Rabbim her mü’minin koruyucusu ve yardımcısıdır” buyuruyor. Diğer bir rivâyette hicretin dokuzuncu yılında Filistinli bir Hıristiyan rahip (Temimi edDari) gelip İslâm’ı kabul etmiş ve Rasûlullah’a şöyle bir hikâye nakletmiştir. Hikâyenin özeti şöyledir: “Temim hazretleri Müslüman olmadan önce, bir seferinde gemiye binip seyahat ederken kimsenin bulunmadığı bir adaya ulaşmış, orada kendisinin (Deccal) olduğunu söyleyen acaip bir yaratık ile karşılaşmıştır.” Bugün tüm tekniklerin geliştiği bir dünyadayız, yerüstü ve yeraltı tüm deniz ve adalar keşf edildiğine göre böyle bir yaratığa rastlanmamış olması hikayenin sıhhatini tartışmaya müsait hale getirmiştir. Bu konuda Müslümanın izleyeceği yol şu olmalıdır: Birinci bölümde geçtiği gibi Deccal’ın zuhuru, vasıfları ve birçok fitneye sebep olacağına inanıp gelebilecek fitneden korunmak için Allah’a dua etmeleridir. Fakat ikinci bölümde de geçtiği gibi, Deccal kimdir, ne zaman çıkacaktır, nerede zuhur edecektir? Acaba canlı bir nesne midir, yoksa bir rejim, batı kültürü, ahlâksızlık, fahişelik ve bugünkü ahlâk bozucu iletişim aracları gibi oyun eylence, araç ve gereçler midir? Yoksa Deccal’ın sofrası dediğimiz faiz, haram kazanç, tefecilik gibi gayri meşru ticaret ve servet midir? Eğer Deccal dediğimiz bu ikinci şıktaki şeyler ise o zaman Müslümanlar çağın Deccal’ına karşı çağın birer Mehdisi olmaları gerekir. TASAVVUF Tasavvuf bir eğitim metodudur. Hemen hemen bütün dinlerde bulunur. Daha çok ruhanî tarafa dalmayı esas alıp bu konularla fazla ilgilenmekten ibarettir. Tasavvuf, fizikî yapıya verdiği önemden ziyade ruhî yapıya yer vermektedir. Ama İslâm gelir gelmez, ruh ile beden, akıl ile vücud hayatlarını eşit bir şekilde ölçüye koymuştur. İnsan beden, akıl ve ruhtur. Peygamberimiz (s.a.v.) ashabı arasında bu cüzlerden birine daha fazla önem verenleri ikaz etmiştir. Nitekim devamlı oruç tutup hiç yemeyen, devamlı ibadet edip hiç uyumayan, ailevî ilişkilerini tamamen askıya alan Abdullah bin Amr bin As’ın haberi Peygamberimize ulaşınca, O (s.a.v.) kendisine şöyle buyurmuştur: “Ey Abdullah! Şüphesiz gözlerinin, ailenin ve vücudunun senin üzerinde hakkı vardır. O halde her hak sahibine hakkını ver.” Bunun gibi birçok örnek verebiliriz. Tasavvuf önderlerinin eliyle birçok insan İslâma girmiş birçok günahkâr insan tövbe etmiştir. İlk sufiler, kitap ve sünnete bağlı olarak tasavvufu sürdürmüşler idi. Ne yazık ki tasavvufçulardan birçoğu bu konuda çok aşırı giderek işi aslından ve doğru yoldan saptırdılar. Öyle ki bazılarının İslâmî olmayan sözler söyledikleri herkesçe bilinmektedir. Meselâ, hakikat ve şeriat mefhumları, bana rabbimden aktarıldı sözleri, ben vakit namazlarını hep Kâbe’de kılıyorum sözleri gibi. Siz ilminizi ölülerden alıyorsunuz, biz ise ilmimizi hiç ölmeyen diriden (Allah’tan) alıyoruz. Yani kendileri doğrudan semadan vahiy almaktadırlar. Meselâ, Allah dilediğini yapar, mülkünü sahibine bırak, etliye sütlüye karışma, kul ile Allah arasına girme, kimsenin hayrına-şerrine karışma işine bak gibi toplumun ruhunu ve beynini uyuşturup pasifleştiren sözler onlara aittir. Bu olumsuz talimatlar emr-i bi’l-maruf, tebliğ ve cihad ruhunu yok etmektedir. Yine buna benzer başka çeşidi de terbiye yönüyle müridin şahsiyetini yok sayarak şöyle denilmektedir: Şeyhinin huzurunda mürid, gasilin önündeki ölü gibi olmalıdır. Kim şeyhine niçin derse felah bulamaz, kim ki, itiraz ederse dergâhtan kovulur. Meselâ bazılarına göre mertebeye ulaşmış bir şeyhin artık Allah’a ibadet etmesi düşmüştür. Hâlbuki Allah Rasûlu ömrünün son saatinda dahi namaz kılmıştı. Bazıları dinî prensipleri aşarak toplumun dikkatini çekmek için menhiyatları işlemeyi kendilerine mubah saymışlardır. Bazı meşayihlarin ölüyü diriltiğine dair iddialar. Meselâ bir şeyhin ölen eşeği diriltip sahibine teslim etmesi gibi. Hizmetçisi tarafından öldürülen kediyi diriltmesi gibi. Bazılarının yedikleri tavuğun kemiklerini bir araya getirip diriltmesi gibi. Bu iddialar tamamen hayali ve mesnetsizdir. Yemen’deki bir şeyhin uzak doğuda zina yapmak üzere olan bir müridine ayağındaki papucunu atarak uyarması gibi. Şeyh İsmail el-Hadramî’ye isnad edilen bir şatahat daha: “Kim benim ayağımı öperse cennete girecek” ve yine bir gün aynı şeyhin güneşi bir saat durdurarak “biz Zebid şehrine girinceye kadar sen batmayacaksın” demesi ve güneşin bir saat kadar batmamış olması gibi.409 Bunun gibi yüzlerce şatahatlara tasavvuf kitaplarında rastlamak mümkündür. Bu hurafeler ya şeyhin kendi kendine olan ilavesidir veya müritlerin şeyhlerine ettikleri iftiradır yahut bu mukaddes dine sokulmuş birer israiliyattır. İslâm dini bunun gibi safsatalardan arınmış, temiz ve uzaktır. Ümit ederim ki bu şeyler, adı geçen zâtlara atıf edilen birer iftiradır. Bunlar gibi kişiyi şirke düşürecek veya sapıklığa sevk edecek bazı hatalı inanç ve davranışlar asırlardır olmuştur ve halende olmaktadır. Dünyada tedbir almayı tevekküle aykırı saymak, şeyhleri kutsal sayarak yüceltmek, özel giysiler giymek, tarikata girmeyi olmazsa olmazlarından saymak, saç-sakal uzatıp toplumda farklı olmak gibi örnekler çoğaltılabilir. Sonuç olarak İslâm’da ölçüler kitap, sünnet, icma ve kıyas gibi delillerle sabittir. Emir ve yasaklar bütün müslümanlar için bağlayıcıdır. Tasavvuf da bu esasların çerçevesi dahilinde seyr ederse o zaman şeriat kalıbına girmiş olur. Yoksa her tarikatın kendine has birer adap ve gelenekleri var ise (ki vardır) o zaman dinî kuralları aştığı için dinin aksine birer batıl davranışlardan başka bir şey olamaz. İmam Mâlik (r.a.): “Dört çeşit insandan ilim alınmaz” buyurur. a) İradesi zayıf, saf ve kolay aldanan kişi. b) Heva ve hevesine uyup toplumu da hevasına çağıran kişi. c) Halkın sözlerine yalan uyduranlar. d) Söylediği anlaşılmayan (şifreli konuşan) fazilet ve ibadet sahibi olan bir şeyh.410 Dikkat ediniz ey Müslümanlar! Kur’ân ve sünnete dayalı olarak kurulan tarikatın Kur’ân ve sünnetten uzaklaştığını görüyoruz. Acaba sahâbeyle Rasûlullah’ın ilişkileri böyle miydi? Yani sahâbe ölü müydü? Sahâbeye niçin ve neden sözleri yasaklanmış mıydı ve sahâbenin ifade özgürlüğü yok muydu? Yoksa sahâbenin hayatına ipotek mi koyulmuştu? Bütün bu hareketler Müslümanların çocuklarının birçoğunun azimlerini katletmekte ve onlarda olumsuz teslimiyet ruhunu oluşturmaktır. Her müslüman için lazım olanı, kişilerin inanç ve meşreplerini Kur’ân ve sünnetle tartmasıdır. Tebliğ, irşad ve dine hizmet amaçlı olarak kurulan tarikatların önderleri bu amaçla Müslümanlara hizmet etmek için gece gündüz çalışıp, dünyayı amaç değil de araç olarak kullanmışlardır. Ama ne yazık ki bu zâtların evlatları, mürid dedikleri saf iyi niyetli insanları soymaya yönelik bir politika izlemektedirler. Birçoğunun bir elini müridlerin ağzında diğer elini de ceplerinde görmekteyiz. Bunlar Kur’ân’ın ahkâm âyetlerini ve sünnetin cihad bölümünü bırakıp yalnız ahlâkî âyetleri ve zühdî hadisleri kendi emellerine yönelik 408 Müslim, Fiten. Heytemi, Fetava el-Hadisiye 310-316. 410 İbn Abdu'l-Ber, el-İntika, 15. 409 66 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------yorumlayarak işlemekteler. Birçok mutasavvuf âlim, Kur’ân ve sünnet ışığında, İslâm corafyasında, kendi dinî mukaddesatları için cihad ruhunu yaşıyarak düşmanına karşı kutsal değerlerini savunmuş ve emperyalist güçlerin sömürü çemberini aşabilmişlerdir. İşin daha da önemlisi, iyiyi kötüden, hakkı batıldan, doğruyu eğriden ayırabilmektir. Yukarıda geçtiği gibi Selef uleması, İslâmı bir bütün olarak kabul eder ve dini oluşturan İslâm, imân ve ihsan mefhumlarını eşit ölçüde yaşıyorlardı. Asıl tasavvuf ise insanı herşeyden çekip yaratılışın son gayesine ulaştırmaya çalışmaktır. O da yegane Kur’ân ve sünnete bağlı Allah’a gerçekten kul olmaktır. Ebû Hafs (k.s.) şöyle der: “Kim hal ve hareketini kitap ve sünnetle tartmaz, kötülüklerini yenmezse divan-ı ricalden (meşayıhtan) sayılmaz.” Ebû Yezid el-Bestami (r.a.) der ki: “Kendisine havada uçacak kadar kerâmet verilen bir adam görseniz onun Allah’ın emir ve yasaklarına karşı tutumuna, sınırları korumasına ve şeriatı harfiyyen uygulamasına bakmadan kerâmetlerine aldanmayın. Devamla şöyle diyor: İnsanın insandan manevi medet beklemesi ikisinin birlikte denize düşüp ve birbirinden yardım istemelerine benzer.” Şeyh Abdulkadir Geylani (k.s.) gerek cinni şeytan gerekse insi şeytan tarafından sıkıştırıldığınız zaman tek ve yalnız Allah’a yönelin ve ondan yardım isteyin buyurmuştur.411 Şeyh ile Mürid Adabı a) Şeyhin gönül verdiği herhangi bir kadının ebediyen müride haram oluşu inancı. Bu yasak tek ve yalnızca peygamberlere mahsustur. O da nikâhladıktan sonra bu hüküm geçerli olur. b) Dinen yasak olan bir şey şeyh tarafından işlendiği takdirde müridin onu yadırgaması veya niçin yaptın demesiyle müridin ebediyen iflah olmayacağı inancı. c) Şeyh müridine kendini ateşe at, bu emri ilâhî bir emirden daha önemli bularak müridin kendini ateşe atması gerekeceği adabı. d) Müridin şeyhin huzurunda gasilin elleri arasında olan ölü gibi olmalıdır inancı. e) Şeyhin huzurunda müridin devamlı yerde ve diz üstü oturması adabı…412 İSLÂM’DA MUSKANIN YERİ NEDİR? Muska: Bazı hastalıkları, kötülülükleri ve nazarı uzaklaştırmak için boyuna asılan veya üstte taşınan yazılı üç köşeli şekilde katlanmış bir kağıt parçasıdır. Muskalara âyet, hadis veya bir dua yazıldığı gibi, meleklerin, efsanevî kişilerin, (Ashab-ı Kehf) adları, anlaşılmaz tılsımlı sözler, simgeler, yıldız işaretleri, rakamlar, rumuz, bazı insan ve hayvan resimleri ile garip harf şekilleri de yazılıp çizilmektedir. Âyet, hadis ve dualar dışındakiler İslâm dışında ortaya atılan batıl inanç ve hurafelere aittir. Hadiste geçen rukye (üfleme) anlaşılmaz şeyleri kişinin üzerine okumaktır. Bu şekilde yapılan rukye yasaklanmıştır. Yapılması caiz olan rukye ise: Allah Rasûlü (s.a.v)’den rivâyet edilen dualarla yapılanıdır. Meselâ: الهم رب الناس اذاب الباْس اشف انت الشافى ال شفاء اال شفائك شفا ء ال “ يغاىر السقماEy insanların rabbi olan Allah’ım, zorlukları gider. Sen şifa verensin, şifa ver! Senden başka şifa veren yoktur. Hiçbir hastalık bırakmayacak gibi şifa ver.”413 gibi bazı dualar. Âlimler Yapılacak Muskanın Üç Şart Dahilinde Caiz Olabileceğini Söylemişlerdir: 1) Allah Teâlâ’nın, isimlerinin söylenmesi; bunun dışında başka canlı ve cansız olan eşyanın ismlerini kullanmak caiz değildir. 2) Manasının anlaşılır olması ve okunan şeylerin Kur’ân ve sünnete uygun olması. 3) Şifanın, okunan şeyden değilde Allah’tan geleceği inancıyla okunması. İslâm şifa amacıyla takılan veya asılan boncuk, halka, bid’at ve hurafe içeren tüm muskaları yasaklamıştır. On kişiden oluşan bir heyet biat etmek üzere Allah Rasûlü’nün yanına gelmişti. Allah Rasûlü dokuzuyla biatlaşmış onuncu kişiye gelince elini çekmişti. Sebebi sorulunca, onun elinde nazarlık olduğunu söylemişti. Bunun üzerine o kişi nazarlığı alıp parçalamış ve sonra da Allah Rasûlü ile biatlaşmıştır. Bunun üzerine Allah Rasûlü “Kim muska (nazarlık) takarsa şirk koşmuştur” diye buyurmuştur. İmam Ahmed b. Hanbel, İmran b. Hasin’den şu şekilde rivâyette bulunmuştur: “Peygamber (s.a.v) bir adamın kolunda bakırdan bir bilezik görünce onun ne olduğunu sordu. Adam da omuzundaki bir hastalıktan dolayı taktığını söyleyince Allah Rasûlü şu cevabı verdi: “Ama bu, senin hastalığını daha fazlalaştırır. Çıkar onu, şâyet bu senin üzerinde iken ölecek olursan ebediyyen felah bulamasın.” Tüm bunlardan dolayı gerek sahâbe gerek tabiin ve gerekse müçtehid imamlar, muskayı şiddetle yasaklamışlardır. Hatta Huzeyfe b. Yemani (r.a.) bir adamın üzerinde bu muska görünce ona Allah Teâlâ’nın şu âyetini okumuş; ) َاهلل اِ َّال َوا ْم م ْش ِركون ِ ّ ِو َما يؤْ ِمن اَ ْكثَرا ْم ب. َ “Onlar şirk koşmadan Allah’a imân etmezler.” 414 Saîd bin Câbir şöyle demiştir: “Kim bir kimsenin boynundan muskayı çıkarıp da atarsa köle azad etmiş gibidir.” Tabiinin ileri gelenlerinden İbrahim Nehaî de “sahâbeler ister Kur’ân âyetlerinden olsun ister başka me’sur dualar olsun muska takmayı hoş karşılamazlardı” demiştir. Bazı âlimler bu tür muskalara ruhsat verirken bazıları da yasaklamıştır. Tercih edilen ise muskanın bütün türlerinin yasak sayılmasıdır. Çünkü itibar edilen deliller bunu göstermektedir. Yasaklayıcı Deliller a) Yasaklayıcı olarak gelen hadislerin tümü, genel bir yasaklayıcılık özeliğine sahiptir. b) Günahlara sebep olacak yolları engellemek. Bugün Kur’ân âyetleri yazılı bir muska takan bir kimse yarın başka şeyler yazılı muskalar takmaya başlar. Bunu gören bir kimse onun Kur’ân muskası mı yoksa başka bir muska mı olduğunu nereden bilecek. Zira Kur’ân âyetli muskaları taşımak Kur’ân’ın değerini düşürür. Çünkü kişi ister istemez necis yerlere girecek, cünüp olacağı günler olacaktır. Kadınlar ise aybaşları geçirecekleri için onların da üzerlerinde muska taşımaları pek uygun olmayacaktır. Bir zaman sonra Allah şifa verir, iyileşir veya ihtiyacı kalmaz ve yahut düşürmüş olur. Bu muska çöplükte veya başka uygunsuz bir yere düşebilir. Bunun vebali hem yazana hemde yazdırana aittir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Şifa üç şeydedir: Bal içmek, hacamat (kan aldırmak) ve ateşle (yarayı) dağlatmaktadır.”415 Şifa Allah’tandır, diğerleri sebeptir. Allah Rasûlü kendisi de tedavi olmuş, hacamat yaptırmış, sahâbilere doktor göndermiştir. Aynı zamanda sahâbilerine ve ümmetine de tedavi olmalarını emretmiştir. Bizim için en faydalı olanı Allah Rasûlü’nün sünnetine uymak ve bu tür meselelerde sebeplere tutunmaktır. Allah’tan tek dileğimiz, bizi kendi rızasına ulaşmakta muvafak kılmasıdır. Bu konuda dikkat edilecek husus toplumla şu batıl inanç arasına perde çekmektir. Tevhid inancıyla bağdaşmayan bir hurafe ve bid’at dolu eylem ve söylemler günümüzde dahi cereyan etmektedir. Muska dediğimiz metodlarla güya koca-karı veya aralarında evlilik bağı olmayan kadın erkek arasını bulmak ve onları birbirilerine sevdirmek, mahkemede davayı kazanabilmek için hâkimin ağzını bağlamak, alışverişte çok para kazanabilmek ve tüm hayatta şanslı olabilmek için muska yaptırıp taşımak gibi İslâm inancına taban tabana zıt bu davranışlar haramdır. Tevhid akidesine halel getiren batıl bir inanıştır. Bunun yanısıra tas-daire kurup cin yakalamak, yitiği bulup hırsızı teşhis etme iddiası daha vahim bir hastalıktır. Herkes bilmelidir ki cinler cismi latiftirler. Görünmezler, tutulmazlar, yakalanmaz ve yakılamazlar. Ancak böyle bir iddiada bulunan cin avcıları cinlerin aksine hastanın cebindeki parasını yakalamayı başarabilmişlerdir. Allah Rasûlü, “bizi aldatan bizden değildir” buyurmuştur. Geniş bilgi kitabımızın “cinler” başlıklı konuda daha geniş bir şekilde izah edilmiştir. Rabbim bu millete şuur, irade kuvveti ve sağlam akide ihsan eylesin. 411 Şeyh Abdulkadir el-Geylani, Fethu’r-Rabbani. Tenvir'ul-Kulub, 528. 413 Ahmed, Buhârî. 414 Yusuf 12/106. 415 Buhârî. 412 67 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İSLÂM’DA KEHANETİN HÜKMÜ NEDİR? Kehanet, kâinatta gelecek zamanda vuku bulacak olaylardan haber verme, bazı sırları keşfetme, yitiği bulma ve hırsızı bilme vs. gibi bazı kâhinlerin ortaya attıkları uydurma şeylerdir. Kâhinlik İslâm’dan önce de vardı. Günümüze kadar da devam etmiştir. Onlar, güya, gaybten haber verirler. Kehanet dinen haramdır. Hatta şirke götüren tarafları da vardır. Çünkü gaybtan haber vermek ancak Allah’a 416 ّ ْب اِ َّال mahsustur. َهللا َو َما يَ ْشعرونَ اَيَّانَ ي ْب َعثون َ ض ْال َغي َ “ ق ْ َاليَ ْعلَم َمنْ فِى السDe ki: Allah’tan başka, yerde ve gökte hiç kimse gaybı bilemez.” ِ َّْمواتِ َو ْاالَر ْ ْ ّ ْ ْ ْ َّ ً ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َخ َ َ َ َ ْ ْر ْ ّ Yine Kur’ân’da gaybı bilenin sadece Allah olduğu sıklıkla tekrar edilir. ْب الستكث ت مِنَ ال ي ِر َ ضرا اِال َما شَا َء هللا َولوْ كنت اعلم الغي َ ق ْ ال ا ْملِك لِنفسى نفعًا َوال َّ “ َو َما َمDe ki: Allah’ın dilemesi dışında ben kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip َسنِ َى السُّوء اِنْ اَنَا اِ َّال نَذي ٌر َوبَشي ٌر لِقَوْ ٍم يؤْ ِمنون değilim. Eğer ben gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapmak isterdim ve bana hiçbir fenalık dokunmazdı. Ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.”417 ٌ“ ق ْ َماك ْنت ِب ْدعًا مِنَ الرُّ س ِ َو َما اَىْر َماي ْف َع بى َو َال ِبك ْم اِنْ اَتَّ ِبع اِ َّال َما يوحى اِلَ َّى َو َما اَنَا اِ َّال نَذي ٌر مبينDe ki: Ben Peygamberlerin ilki değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmem. Ben sadece bana vahyedilene uyarım. Ben apaçık bir uyarıcıyım.” 418 Kâhinlik şirk olduğu gibi onların bu iddialarını doğrulayan kimseler de Allah’ın indirdiği apaçık âyetleri inkâr etmiş olur. Allah Rasûl (s.a.v.): “Kim bir kâhine gider de dediklerini tasdik ederse, şüphesiz Muhammed’e indirileni inkâr etmiş olur.”419 buyurur. Başka bir hadisi şerifte de “Kırk günlük namazı kabul olmaz.”420 buyurmuştur. Bununla birlikte toplumumuzda, gaybı bildiğini ve gaybdan haber verdiği izlenimini veren, hatta bunu açıkça ileri süren şahısların, dinî konularda yeterince bilgisi bulunmayan kesimleri, sıkıntı ve ihtiyaç içindeki kimseleri acımasızca sömürdüğü bilinen bir gerçektir. Bunu önlemenin tek yolu ise, İslâm dininin doğru bir şekilde öğrenilmesi ve öğretilmesidir. Bu kadar âyet, hadis ve ögütlere rağmen milletimiz halen çalınmış veya kaybolmuş eşyayı kehanet yoluyla bulma oyunlarına aldanıp, müracat ettikleri sahtekarların sözlerine inanarak, Allah ve Rasûlü’nün uyarı ve yasaklarını çiğnemektedirler. Gelecekten haber vermek, geleceği görmek, yitiği bulmak ve cinlerle irtibata geçmek gibi iddialarda bulunmak tevhid inancına ters düşen ve Allah’tan rol çalmak gibi insanı şirke götüren davranışlardan sakınmak farz-ı ayndır. Bu sapık inanışa karşı savaş açmak ve ilmi mucadele vermek her müdrik Müslümanın temel görevidir. DİNDE UĞURSUZLUK VAR MIDIR? Uğur ve uğursuzluk: Herhangi bir şeyde bulunduğu zannedilen ve işlerin ters gitmesine sebep olarak ileri sürülen bir batıl inançtır. Değişik çağlarda pek çok kişi ve toplum çevrelerinde gördükleri birtakım eşyada, hayvanlarda ve tabiat olaylarında uğursuzluk bulunduğuna inanmıştır. Çağımızda bu uğursuzluk anlayışını üzerinden atamamış pek çok insan görülür. Aslında hiçbir şeyde uğursuzluk yoktur. Hiçbir şey doğuştan da uğurlu değildir. Halk arasında sık sık kullanılan “uğurlu geldi” veya “uğursuz geldi” gibi sözler birer zan ve kuruntudan ibarettir. Allah Rasûlu (s.a.v.) bir hadisi şerifinde: “İslâm’da teşa’um (uğursuz sayma, kötüye yorma) yoktur, en iyisi tefeul (iyiye yorma)’dır.”421 buyurarak, bu zararlı anlayışın İslâm’da bulunmadığını ifade etmiştir. Diğer bir hadiste ise “eşyada uğursuzluk yoktur, Safer ayında uğursuzluk yoktur, baykuşun ötmesinde bir uğursuzluk yoktur” 422 buyurmuştur. Sonuç olarak şöyle denilebilir: Ay ve güneş tutulması, köpek havlaması, baykuşun ötmesi, kedi ve tilki gibi bazı hayvanların yolcu olan bir kişinin karşısına çıkması, merdiven altından geçmek, on üç rakamı, salı günü işe başlamak veya yola çıkmak, gece aynaya bakmak veya tırnak kesmek, yeni doğum yapmış bir kadının evinden ateş almak, eşikte oturmak, boş kovayla sağım hayvalarının arasında geçmek vb. gibi. Pek çok şeyde uğursuzluk bulunduğuna inanmak batıldır, hurafedir. Zira böyle şeylerde, ne iylik ne de kötülük vardır. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İBADET İbadetin tanımı: Yaratılışın gayesi olan ibadet, tapmak, itaat etmek ve kulluk yapmak demektir. İbadet Allah Teâlâ’ya saygı ve tazimden ibarettir. İbadetle mü’minin imânı olgunlaşır, kemale erer. İbadet sadece namaz, oruç, hac ve zekât değildir. Allah rızası için yapılan herşey ibadettir. Başka bir ifadeyle ibadet marufu yerine getirip münkerden (kötü şeylerden) kaçınmak demektir. Daha geniş bir ifadeyle İslâm’da ibadet, Allah Teâlâ’nın sevip razı olduğu açık ve gizli söz ve amellerin tümüne birden verilen isimdir. Açık ibadetlere, kelime-i şehadeti telafuz etmek, namaz, zekât, oruç, hac, Allah yolunda cihad etmek, iyiliği emredip kötülükten menetmek, muhtaç olanların yardımına koşmak, Allah’ın dinine davet etmek gibi ibadetler örnek gösterilebilir. Gizli ibadetlere ise Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberine, ahiret gününe, kaza ve kadere inanmak, Allah’tan korkmak, O’na tevekkül edip dayanmak, O’ndan yardım istemek, O’nun için sevip, O’nun için buğz etmek gibi ibadetler örnek verilebilir. ص َالتى َونسكى َ َّق ْ اِن َهلل َربِّ ْال َعالَمين ِ ّ ِ “ َو َمحْ يَا َ َو َم َماتىDe ki: Şüphesiz benim namazım da, ibadetlerim de, hayatım ve ölümüm de âlemlerin rabbi olan Allah içindir.”423 İbadet Üç Kısma Ayrılır: a) Bedenle yapılan ibadetler: Namaz ve oruç gibi ibadetler bu çeşide girer. Bedenle yapılan ibadetlerde başkasını vekil tayin etmek caiz değildir. Ancak hacda şeytan taşlama bundan müstesna tutulmuştur. b) Mal ile yapılan ibadetler: Malla yapılan ibadetler zekât, fitre, kurban ve kefâretler gibi. Malla yapılan ibadetler için vekil tutulabilir. c) Hem mal hem de beden ile yapılan ibadetler: Hac, cihad, yardımlaşma ve ilim tahsili gibi. TAHÂRET BAHSİ Tahâret sözlükte kir ve necis sayılan şeyleri, ayıp ve masiyetler gibi manevi pisliklerden temizlenme ve kurtulmadır. Istılahi manası ise necasetten temizlenme demektir. Tahâret ibadetin anahtarı ve namaz, tavaf gibi bazı ibadetlerin sıhhat şartlarından olduğu için fukaha hep tahâret konusuna öncelik vermişlerdir. Çünkü şart meşruttan önce gelmektedir. Bu konuda Allah Rasûlü (s.a.v.) “Namazın anahtarı temizlik, başlangıcı tekbir, bitişi ise selâmdır.”424 Ebi Mâlik el-Eş’arî’den rivâyet edilen başka bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “Temizlik imândan bir parçadır, Allah’a hamd mizanı doldurur, subhanallah velhamdulillah yer ve gök arasını doldurur, namaz nurdur, sadaka delildir, sabır aydınlıktır, Kur’ân ya senin lehine veya aleyhine hüccettir. Her insan nefsini satarak sabahlar. Ya (dizginleyerek) azad ettirir ya da 416 Neml, 27/65. A’raf, 7/188. 418 Ahkaf, 46/9. 419 Ebû Davûd. 420 Müslim, İbn-i Mâce. 421 Buhârî. 422 Müslim. 423 En’am, 6/162. 424 Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce. 417 68 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------(kaçırarak) helak ettirir.”425 Tahâret hadesten tahâret ve necasetten tahâret olmak üzere iki kısma ayrılır. Hadesten tahâret dediğimiz gusül ve abdest demektir. Necasetten tahâret ise beden, giysi ve yer temizliği demektir. İslâm müslümanları maddi ve manevi yönlerden daima temizlenmeye davet eder. İslâm Müslümanları insanlar arasında iç ve dış temizlik konusunda seçkin, model ve iyi örnek olma vasfına çağırır. Allah Rasûlü (s.a.v.) ashabına şu tavsiyede bulunması bizim için güzel bir örnektir. “Siz kardeşlerinize gidiyorsanız; bineklerinizi ve elbiselerinizi düzeltin ki insanlar arasında bir ben gibi olabilesiniz. Allah çirkini ve çirkinliği istemez.”426 Yüce dinimiz İslâm ruh, fikir, kalp ve ahlâk temizliğine önem verdiği gibi beden, elbise ve çevre temizliğine de gerekli önemi vermiştir. Gerek Kur’ân-ı Kerîm’de gerekse hadisi şeriflerinde temizlikle ilgili birçok âyet ve hadis bulunmaktadır. Mekke döneminde inen âyetlerde şöyle buyurulur: ْ“ َيا اَيُّ َها ْالم َّدثِّر ق ْم فَاَ ْن ِذرْ َو َربَّكَ فَ َكبِّرْ َو ِث َيابَكَ فَطَهِّرEy bürünüp sarılan (Rasûlüm)! Kalk artık insanları uyar. Sadece rabbini tanı. Elbiseni temiz tut.”427 َْرفين sırasında güzel ِ ْرفوا اِنَّه َال ي ِحبُّ ْالمس ِ “ يَا بَنى ا َى َم خذوا زينَتَك ْم ِع ْن َد ك ِّ َمس ِْج ٍد َوكلوا َوا ْش َربوا َو َال تسEy Âdem oğulları! Her namaz 429 giysilerinizi giyin.”428 َهللا ي ِحبُّ التَّوَّا بينَ َوي ِحبُّ ْالمتَطَهِّرين َ ّ َّ“ اِنŞüphesiz Allah çok tevbe edenleri ve çok temizlenenleri sever.” Burada Allah (c.c.) manevi kirlerden temizlenme olan tövbe ile maddi temizlenmeyi birlikte zikretmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.) yukarıda geçtiği gibi temizliğin önemini şöyle belirtmiştir: “Temizlik imândandır.”430 “Allah temizdir, temizliği sever.”431 Yukarıda bahsi geçen temizlikle ilgili âyet ve hadisler maddi temizlikle birlikte manevi temizliği de ihtiva eder. Maddi temizliği gerektiren yerler: Beden, elbise, namaz kılınacak yer, çevre, evde kulanılan kap-kaşık ve araç-gereç gibi şeylerdir. Manevi temizliği gerektiren hususlar ise haram yemek, yalan söylemek, gıybet yapmak, emanete hıyanet etmek, iffetli kimselere iftira atmak, zina ve hırsızlık gibi menhiyatlardan temizlenmektir. Diğer taraftan kalbini hased, kin, kibir, riya, hırs, ırkçılık ve bencilik gibi çirkin şeylerden temizlemektir. Bunun yerine imân, ihlâs, takva, tevhid, ümmetçilik ve güzel ahlâkla bezemesidir. Genel Olarak Necaset İki Kısma Ayrılır: a) Cemadat: Cemadat hayvan ve hayvan parçası olmayana denir. Cemadatlardan içki, tezek ve dışkı dışında ağaç, taş ve toprak gibi herşey temizdir. b) Hayvanat: Hayvanat ise köpek ve domuz dışındakiler temizdir veya temizliği kabul edendir. Hayvanlardan meytet denen ölü hayvanlardan balık ve çekirge hariç hepsi necistir. Sinek ve kurbağa gibi kanı olmayan hayvanlar ve meyve kurtları temizdir. Yünü ve kılı hariç hayvanlardan koparılan tüm organ ve et parçası necistir. Temiz olan hayvanın salyası, teri ve gözyaşı da temizdir. Eti yenen ve yenmeyen hayvanların kanı, bevli ve dışkısı mutlak necistir. Eti yenen hayvaların sütü de helâldir. Buna göre insan dışında eti yenmeyen hayvanın sütü de necistir. Eti helâl olanın yumurtası da temiz ve helâldir. Necis olan maddenin dumanı da necistir. İnsanın ağzından akan su sade olmak şartıyla temizdir. Hayvanların yiyip dışkı olarak bıraktıkları hububat ise sert ve tohum olarak ekilmeye elverişli olmak şartıyla yıkanmakla temiz olur ve yenebilir. 432 İnsanın saçı, kılı, diğer organ ve et parçası temizdir. Şâfiî mezhebinde insan menisi temizdir. Delil ise Hz Âişe(r.)’nin şu rivâyetidir. O şöyle buyurmuştur: “Allah Rasûlü’nün elbisesindeki meniyi ufalardım ve Allah Rasûlü gider onunla namaz kılardı.”433 İttifak edilen bir rivâyette de Hz. Âişe (r.) şöyle buyurmuştur: “Allah Rasûlü’nün elbisesindeki meninin kurusunu ufalar ve yaşını da yıkardım.”434 Necaset Kendi İçinde de İki Kısma Ayrılır: a) Necisu’l-ayn (bizzâtihi necis olan): Bu tür necisler hamr (içki) ve deri müstesna hiçbir zaman temizlenmez. Hamr uzun süre bekletildikten sonra sirkeye dönüşmesiyle temiz olur. Deri ise domuz ve köpek derisi hariç tabaklama ile temizlenir. b) Necisu’l-ayn olmayan: Yani kendisi temiz olup herhangi bir nedenle necis olandır. Bu da iki kısma ayrılır. Görünen ve görümeyendir. Bunların hükmü ise şöyledir: Görünen necasetin eseri yok oluncaya kadar yıkanması gerekir, görünmeyen ise suyu üzerine dökmekle temiz sayılır. Örneğin bir yere bevl edilmiş ve kurumuşsa o yerin üzerine üç kere su dökmekle temizlenir.435 Necisu’l-ayın olan Necasetler de Üç Kısma Ayrılır: a) Necaset-i galize (ağır necaset): Şâfiîlere göre domuz ve köpeğin bulaştığı herhangi bir şeyi temizlemek için temiz ve temizleyici olan su ile yedi defa yıkamak gerekir. Bir defasında suya temiz bir toprağın karışması şarttır. Dayandıkları delil ise Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Birinizin kabını köpek yaladığı takdirde onu döksün, sonra biri toprak olmak üzere yedi defa yıkasın.”436 Hanefiler için toprak kullanmak şart değildir. Onlara göre üç temiz su ile yıkandıktan sonra sorun kalmaz. Delilleri ise Darekutni’nin nakline göre hadise rağmen Ebû Hureyre’nin kendi fiiliyatıdır. Yani Ebû Hureyre böyle bir durumda üç defa su ile yıkaması Hanefiler için delil kabul edilmiştir. Şâfiîlerin ikinci ve sahih kavle göre sabun gibi mikrobu kaldırıcı olan temizlik ürünleri toprak yerine geçebilir.437 Hızla gelişen dünyamızda çok etkili sabun ve deterjanlar bulunmaktadır ve toprağın yok edemediği necasetleri giderici güce sahip olan bol çeşitli deterjan ürünleri uzmanlarca yeterli görülmektedir. Dolayısıyla toprağın bulunmadığı şehir gibi merkezi yerlerde toprak kulanmak yerine temiz deterjan çeşitlerini kullanmak kafi gelebilir kanaatındayim. b) Necaset-i hafife (hafif necaset): Gıda olarak sütten başka bir şey yememiş ve iki yaşını henüz doldurmamış olan bebeğin idrarıdır. Bunun üzerine temiz su dökmek yeterlidir. Çünkü Hz. Âişe şöyle der: “Allah Rasûlü’ne henüz yiyecek yemeyen bir çocuk getirildi ve Allah Rasûlü’nün kucağında bevl etti Allah Rasûlü su istedi ve üzerine döktü.”438 Harisin kızı Lubabet der ki: “Hz. Hüseyn Allah Rasûlü’nün kucağında bevl etti. Ey Allah’ın Rasûlü başka elbise giyinin onu yıkıyayım dedim. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Ancak kız çocuğunun bevli yıkanır. Erkek çocuğun bevli ise üzerine su dökülür.”439 buyurarak kız çocuğunun 425 Müslim, Nesâî, Tirmizî. Ahmed, Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 427 Müdessir, 74/1-4. 428 A’raf, 7/31. 429 Bakara, 2/222. 430 Müslim, Tahâret, Ahmed. 431 Tirmizî, Edeb. 432 el-Ravda, 1/30-33. 433 Buhârî hariç cemaat rivâyet etmiştir. 434 Mutefekkun aleyh. 435 er-Ravda, 1/40. 436 Beşi rivâyet etmiştir. 437 el-Mecmu, 2/536. 438 Müslim, Tahâret. 439 Ebû Dâvûd, Ahmed, Hâkim. 426 69 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bevlinin daha katı olduğunu söylemek istemiştir. c) Mutevassıt (orta dereceli necaset): Yukarda 1. ve 2. maddelerde açıklananlar dışında kalan necasetlerdir. Meselâ, idrar, dışkı ve kan gibi. Bunun temizlenmesi ise değdiği yerin üç defa su ile yıkanmasıdır. Delil ise Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir: “Bir Arabinin mescitte bevl ettiğini gören ashab adama sert çıkışlar yapıp azarlayınca Allah Rasûlü: “Onu rahat bırakın ve o yere bir kova su dükün. Sizler ancak kolaylaştırıcı olarak gönderilmişsiniz zoralaştırıcı değil” buyurmuştur.440 Yağ ve pekmez gibi sıvı şeylere gelince, bunlara necaset düştüğünde elbiseye kıyasla üç sıcak su ile yıkamakla temiz olur denilmiştir. İmam Nevevî’nin Mecmu’nda zikredildiği gibi fare gibi necis bir nesne sıvı yağa düştüğü zaman üç defa sıcak su düküp iyice karıştırılarak yıkanır sonra her üç seferinde de yağ dondukten sonra suyu dökülür. Birçok müçtehide göre bu şekil yıkanan yağ ve benzeri şeyler temiz sayılır.441 Kendisi ile Temizlik Yapılabilen Su Çeşitleri İkidir: a) Gökten inen b) Yerden çıkan Gökten inen sular şunlardır: Yağmur, dolu ve kar suyu. Bunun delili ise Allah’ın şu buyruğudur: س َما ِء َّ اس اَ َمنَةً ِم ْنه َوين َِّزل َعلَيْك ْم مِنَ ال َ اِ ْذ ي َغ ّشيكم النُّ َع َّ ب َع ْنك ْم ِرجْ زَ ال َ ْ ان َولِيَرْ بِطَ عَلى قلوبِك ْم َويثَبِّتَ بِ ِه اال ْقدَا َم َ “ َما ًء لِيطَه َِّرك ْم بِه َوي ْذ ِاSizi temizlemek, şeytanın pisliğini (verdiği vesveseyi) sizden gidermek, ِ َش ْيط kalplerinizi birbirilerine bağlamak ve savaşta sebat ettirmek için üzerinize gökten bir su (yağmur) indiriyordu.”442 س َما ِء َما ًء طَهورً ا َّ َواَ ْنزَ ْلنَا مِنَ ال “Biz gökten tertemiz su indirdik.”443 Kar ve dolu suyu için Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir. O şöyle demiştir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) taharrüm tekbiri ile kıraat arasında hafifçe durur şu duayı okurdu. Allah’ım benim hatalarımı kar ve dolu suyu ile yıka.”444 Yerden çıkan su ise kuyu, göze (çeşme) suyu, nehir suyu ve deniz suyu. Deniz suyunun temizliği hususundaki delil Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir: Bir adam Allah Rasûlü (s.a.v.)’ne şöyle sordu: “Biz deniz yolculuğuna çıkarken beraberimizde az su alıyoruz, eğer o su ile abdest alırsak susuz kalacağız, biz deniz suyu ile abdest alabilir miyiz? Allah Rasûlü, evet onun suyu temiz ve ölüsü de helâldır.” buyurdu.445 Keza Allah Rasûlü’nün “Bidaet” kuyundan abdest aldığı rivâyet olunur.446 İmam Nevevî el-Mecmu adlı eserinde iki hadisin de sahih oduğunu söyler. Şâfiî mezhebinde temiz olan su temizleyici olma vasfına da haizdir.447 Sular Dört Kısma Ayrılır: Su temizleyici maddeler arasında en etkin temizleyici unsurdur. 1) Temiz ve temizleyici olup kullanılması mekruh olmayan su: Bu su mutlak olan sudur. Yağmur, kar, deniz, nehir, kuyu, göze, baraj ve gölet suları gibi kaydı olmayan mutlak sulardır. 2) Temiz ve temizleyici olup kullanılması tenzihen mekruh olan su: Bu su güneşte bekletilmış ve güneşten etkilenip vücuda zararlı olan sudur. Delil ise “Allah Rasûlü (s.a.v.) Hz. Âişe’nin göneşte su ısıttığını görünce “Ey Humeyra öyle yapma, o şekil ısınan su vücuda zararlıdır.”448 buyurmuştur. Fakat vücuda zararlı olmayan güneşte ısınmış sular mekruh değildir. Teknik olarak ısıtma sistemiyle evlerde kullanılan su gibi. 3) Temiz olup temizleyici olmayan su: Bu su abdest veya gusülde kullanılan sudur. Bu su İmam Şâfiî'nin bir görüşüne göre temiz ve temizleyicidir. Fakat tekrar abdest ve gusülde kullanılması tenzihen mekruhtur. Hanefilere göre bu su temizleyici değildir ve necis sayılır.449 4) Necis olan su: Bu su temiz olmadığı gibi temizleyici de değildir. Bu su kulleteynden az olup içinde necaset bulunan sudur. Bir kulleteyn yaklaşık iki yüz kg.’a tekabul eder. Temizleme Vasıtaları Dörttür: 1- Su: Su necaseti giderme ve ibadet amaclı kullanma bakımında asıl temizleyici unsurdur. “Biz gökten temizleyici su indirdik.”450 2- Toprak: Mikrobu gidermek bakımından temiz ve ham toprağın temizleyici olduğu birçok müçtehid tarafından kabul edilmiştir. 3- Taş: Temiz ve kaldırıcı olan taş dinen temizlik vasıtası olarak kabul edilmiştir. 4- Tabaklamak (deri için): Domuz ve köpek dışındaki evcil ve yabani hayvanların derisi tabaklamayla temiz olur. Delil ise İbni Abbas’ın rivâyet ettiği şu hadistır: “Herhangi bir deri tabaklamakla temiz olur.”451 Yine İbni Abbas’ın rivâyet ettiği başka bir hadiste Allah Rasûlü’nün hanımlarından “Hz. Meymune’nin bir koyunu murdar olmuştu. “Allah Rasûlü (s.a.v.) “Siz derisini alıp tabaklayıp istifade etseydiniz ya! buyurunca Hz. Meymune o murdar olmuştur demesi üzerine Allah Rasûlü şöyle buyurdu: “Sadece onun yenmesi haram olmuştur.”452 Şâfiî mezhebinde eti yenmeyen hayvanlar kesimle derisi temiz sayılmaz. Ancak tabakamakla temiz olabilir. Bir deri tabaklandıktan sonra her şekilde kullanılması caizdir ve üzerine namaz da kılınabilir. Şâfiî’nin cedid görüşüne göre tabaklanmış murdar olan hayvan derisinin alım-satımı sahihtir. Fakat dabaklanmamış bu gibi derinin alım-satımı sahih değildir. Sadece sahibi tarafından kullanılması caizdir. Hanefî mezhebinde murdar hayvanın derisi necis olmuş elbise gibidir, onun alım-satımı tabaktan önce de sahihtir. Hanefilerin hilafına Şâfiî mezhebinin sahih kavline göre murdar hayvanların tüyü, kemiği ve tırnakları da necistir. İnsan dışında eti yenmeyen canlıların sütü de necistir. Hayvanların tüm organlarının tedavide kullanılması caizdir. Hanefilerin dışındaki cumhura göre sarhoş edici her sıvı madde necistir.453 KOLONYA Kolonya, günümüzde bilhassa güzel koku ve temizlik gibi amaçlarla yaygın bir kullanıma sahip, alkol ihtiva eden bir maddedir. Alkol ihtiva eden tüm sıvı maddelerin içilmesi ve kullanılması haramdır. İslâm dini sarhoşluk veren maddelerin içilmesini kesin olarak yasaklamıştır. İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre ne maksatla olursa olsun sarhoş edici içkilerin azınında, çoğununda içilmesi haramdır. Hal böyle olunca içerisinde alkol bulunan kolonyanın içilmesi ve zaruret olmaksızın kullanılması haramdır. İçkinin içilmesinin haramlığı 440 Beşi rivâyet etmiştir. Muğni’l-Muhtac, 1/86. 442 Enfal, 9/11. 443 Furkan, 19/48. 444 Buhârî, Müslim. 445 Beşi rivâyet etmiştir. 446 Tirmizî. 447 el-Mecmu, 1/124. 448 Darekutni, Ebû Nuaym, Beyhâkî. 449 el-Hidaye, 1/25. 450 Furkan, 25/48. 451 Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Tirmizî. 452 Buhârî, Zekât, Müslim, Tahâret. 453 el-Mecmu, 1/286-304. 441 70 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------üzerinde tüm müçtehidler ittifak etmişlerdir. Alkollü içeceklerin sarhoş edici vasfından dolayı, içilmesi yasaklanmıştır.454 Fakat temizlik gibi başka amaçlarla kullanılmasının yasak (haram) olduğuna dair bir delil bulunmadığı için müçtehidler necis olup olmadığı konusunda ihtilaf etmişlerdir. Başta Şâfiîler olmak üzere çoğu müçtehid şarap ve içki ihtiva eden kolonya, parfüm ve ispirto gibi sıvı maddelerin necis olduğuna ittifak etmişlerdir.455 Ebû Hanife ve Ebû Yusuf’tan alınan görüşlere göre bunlar necis değildir. Yani içilmesi haram fakat elbiseye veya namaz yerine dökülmeleri halinde namazın geçerliliğini etkilemez. Sonuç olarak müslüman olan bir kimseye dinin gereği kolonyayı kullanmamak tavsiye edilir. Şâyet irade zayıflığından dolayı kullanan bir kimse varsa elini ve yüzünü yıkasın. KABLAR KONUSU Mezhebin sahih ve meşhur görüşüne göre zaruret olmaksızın altın ve gümüş kaplar, araç ve gerçelerin kullanılması haramdır. Delil ise Huzeyfe b. el-Yemani’nin rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Altın ve gümüş kaplarda su içmeyin ve yemek yemeyin. O ikisi de ahirette sizin ve dünyada onlarındır.”456 buyurmuştur. İmam Şirazî, Irak âlimleri, Kadı Hüseyin, Mutevellî ve Beğavî’ye göre tenzihi olarak mekruhtur. Altın ve gümüş kapların kullanılması konusunda erkekle kadın eşittir. Kullanılma dediğimiz içinde yemek yeme, su içme, abdest ve gusül alma ve alet olarak kullanmak arasında bir fark yoktur. Fakat ihtilafsız olarak altın ve gümüş kaplarla alınan abdest ve gusül almak, gasp edilen yerler de namaz kılmaya kıyasla sahihtir. Çünkü Şâfiî mezhebinde gasp suyu ile abdest veya gusül almak, gasp edilen yerin içinde namaz kılmak ve gasp edilen biçakla hayvan kesmek sahihtir.457 Zinet içn kullanılan altın ve gümşün hükmü böyledir. Fakat ihtiyaç gereği kullanılsa o zaman ruhsat vardır. Çünkü Enes’in rivâyet ettiğine göre “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in maşrapasının ağzı kırlınca dudakların yerine gümüşten bir parça atmıştı.”458 Yine Enes’in rivâyetine göre “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kılıcının alt kısmında gümüşten bir yama bulunuyordu.”459 Müşriklerin kap-kaşık ve giysilerin kullanılması mekruhtur. Çünkü Ebû Salebe şöyle rivâyet eder: “Ben Allah Rasûlü’ne dedim ki biz ehli kitabın topraklarındayız ve onların kaplarında yemek yiyoruz. O mecburiyet olmaksızın onların kaplarında yemeyin mecburiyetiniz varsa yıkayın sonra içinde yemek yiyin” buyurdu.460 Zaruri hallerde yıkadıktan sonra onların kaplarında yemek içmek caizdir. Çünkü Buhârî ve Müslim’in, İmran b. Hasin’den aldıkları rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’in “Müşrike bir kadının kabından su içtiği olmuştur.”461 Müşriklerin gerek kapları olsun gerekse giysileri olsun Müslümanlar için kullanılması mekruhtur. Ancak bir Müslüman zaruri olarak kullanacak olursa yıkadıktan sonra kullanması gerekir. Keza mahiyeti belli olmayan tüm eski giysi ve kapların hükümü de böyledir. Bir müslümanın yapması gereken şudur: Evdeki kapların ağzını kapatmak ve yatarken ışıkları sündürmektir. Çünkü Câbir şöyle rivâyete ediyor: “Allah Rasûlü (s.a.v.) gece olunca siz akşamladığınız vakit çocuklarınızı engelleyin. Çünkü şeytanlar o sırada yayılırlar, geceden bir süre gidince kapıları kitleyin ve Allah’ın ismini zikredin çünkü şeytan kilitli kapıyı açamaz, su kabınızın ağzını besmeleyle kapatın, kaplarınızı besmeleyle örtünüz ve çıranızı sündürün.”462 TUVALET ADABI Büyük veya küçük abdest bozan kimsenin şu hususlara dikkat etmesi gerekir. 1) Üzerinde Allah’ın veya Hz. Muhammed'in ismi veyahut Kur’ân yazılı bir şeyle tuvalete girmemek. Enes b. Mâlik (r.a.) şöyle demiştir: Peygamber (s.a.v.) üzerine “Muhammedun Rasûlullah” yazılı yüzüğünü tuvalete girdiğinde çıkarırdı.”463 2) Tuvalete girmeden önce Peygamber'in okuduğu şu duayı okumak. “ (اللهم انى اعوذ بك من الخبث والخبائث ) رواه الجماعةAllah’ım, erkek ve dişi şeytanların şerinden sana sığınırım.”464 Tuvaletten çıkınca şu duayı okumak. “ (الحمد هلل الذ أذاب عنى اآل ذ وعافانى) رواه ابن ماجهAllah’ım! Benden eziyeti giderip ve afiyetli kıldığın için sana hamd olsun.”465 3) Tuvalette dünya ve ahiretle ilgili bir şey konuşmamak. 4) Tuvalete girerken sol ayak ile girmek. 5) Kıbleye yönelik oturmamak. Hanefî mezhebinde bu hal gerek tuvalette olsun gerek ise sahrada olsun değişmez. 6) Rüzgâra karşı hacet yapmamak. Çünkü rüzgâr o kerih kokuyu topluma ulaştırabilir. 7) Herhangi bir özür yoksa ayakta bevl etmemek. Bunun üç sebebi vardır: Ayakta bevl edenin idrari kendisine sıçrayabilir. Ayakta bevl edenin avret mahali gözükebilir. Ayakta bevl edenin tam temizlenmemesi sözkonusu olabilir. 8) Karınca ve benzeri böceklerin yuvalarına ve yer yarıklarına hacet yapmamak. 9) Her zaman kimsenin göremeyeceği tenha ve müsait bir yerde haceti yapmak. 10) Yollarda, durgun sularda, meyve ağaçların altında, insanların toplantı yerlerinde hacet yapmamak. 11) Tuvalette otururken ağırlığı sol ayak üzerine vermek. 12) Sol el ile temizlik yapmak. 13) Avret yerlerine ve çıkan necasete bakmamak. 14) Necasetten iyice temizlendikten sonra yıkanmak. 15) Bevl ederken sağ elle zekerini tutmamak.466 Büyük ve küçük abdest yaparken su ile iyice temizlenmek vaciptir. Suyun bulunmadığı yerde taş ile temizlenmek caizdir. Taşı kullanırken tek sayı (1-3-5-7) şeklinde kullanmak müstehaptır. İstincada kemik, kömür, yün, yiyecek türü, bez parçası, vs. şeyleri kullanmak caiz değildir.467 Peygamerimizin Tuvalet Adabı 454 Seyid Sabık, Fıkhu’s-Sunne, 1/493. el-Mecmu, 2/520, Muğni’l-Muhtac, 1/77. 456 Buhârî, Etime, Müslim, Libas Nesâî, Zinet. 457 el-Mecmu, 1/310-312. 458 Buhârî, Eşribe. 459 Tirmizî, Cihad, Ebû Dâvûd, Cihad. 460 Buhârî, Zebaih, Müslim, Seyd, İbni Hibban, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî. 461 Buhârî, Teyemmüm, Müslim, Mesacid. 462 Buhârî, Bedi’l-Halk, Müslim, Eşribe, el-Mecmu, 1/329. 463 Ebû Dâvûd, Tahâret, Tirmizî, Libas, İbn-i Mâce, Tahâret. 464 Cemaat rivâyet etmiştir. 465 İbn-i Mâce. 466 Altı hadis imamı ve Ahmed b. Hanbel rivâyet etmiştir. 467 er-Ravda, 1/64 455 71 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------a) Peygamberimiz (s.a.v.) ihtiyaç görmek istediği vakit toplumdan uzak ve görünmeyecek bir yerde ihtiyaç görürdü. b) Ya bir tepe ya da bir bahçe duvarı arkasında ihtiyaç görürdü. c) Helâya girmeden önce yüzüğünü çıkarırdı. d) Helâya girmeden önce yukardaki duayı okurdu. e) Helâda iken yere yaklaşmadan elbisesini yukarı toplamazdı. g) Hacet için otururken iki kerpiç üzerine otururdu.468 Hz. Selman şöyle rivâyet eder: Bana sorulduki “sizin Peygamberiniz size herşey öğretmiş hatta tuvalette hacet adabını dahi öğretmıştır. Ben evet dedim. O, bize tuvalette kıbleye doğru oturmamayı, sağ elle avret yerlerimizi yıkamamayı, tezek ve kemikle istinca yapmamayı hacete çıktığımızda toplumda uzak veya bir kum yığını arkasında hacet yapmayı ve dişlerimizin arasındaki yiyecekleri yememeyi öğretmiştir.”469 ABDEST KONUSU Abdest Farsça bir kelime olup el suyu anlamına gelir. Arapçada “vudu” adı verilmiştir. Abdestle el, yüz, ağız, burun, diş, kulak ve ayaklar gibi kirlenmeye açık olan yerler günde birkaç kez yıkamakla kir ve mikroplar önlenmiş olur. Böylece Allah’ın huzuruna tertemiz çıkılır. Abdest, İsra gecesi beş vakit namazla birlikte farz kılınmıştır. Abdestin farziyeti Kur’ân, sünnet ve icma ile sabittir. Abdest namazın ön şartlarındandır. Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle zikredilir: يَااَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا اِ َذا ق ْمت ْم اِلَى الصَّلو ِة فَا ْغ ِسلوا وجواَك ْم َواَ ْي ِديَك ْم اِلَى ْال َم َرافِقِ َوا ْم َسحوا بِرؤ ِسك ْم َواَرْ جلَك ْم اِلَى “ ْال َك ْعبَي ِْنEy imân edenler, namaza kalkacağınız zaman yüzlerinizi ve dirsekle beraber ellerinizi yıkayın, başınızı meshedin ve topuklarla beraber ayaklarınızı da (yıkayın).”470 Abdestin fazileti ile ilgili Peygamberimiz (s.a.v.)’in birçok hadisi vardır. “Kim, emr olunduğu gibi abdest alır ve emr olunduğu şekilde namaz kılarsa, geçmiş günahları mağfiret olunur.”471 “Din temizlik üzerine bina edilmiştir.”472 “Bir kimse abdest alıp, yüzünü yıkayınca, yüzündeki azalarının işlediği bütün günahları, el ve ayaklarını yıkadığında, bunlarla işlediği günahları su damlalarıyla birlikte akıp gider ve kendisi de tertemiz olur.”473 Abdestin Farzları altıdır: 1) Niyet etmek (yüzünü yıkarken). 2) Yüzünü yıkamak. 3) Dirseklerle birlikte her iki eli yıkamak. 4) Başın bir kısmını mesh etmek. 5) Topuklarla birlikte her iki ayağı yıkamak. 6) Tertip: Yani sıraya yazıldığı gibi riâyet etmek. Temizlik genelde iki çeşittir. Hadesten temizlik ve necasetten temizlik, hadesten temizlik için niyet şarttır fakat necasetten temizlik için niyet gerekli değildir. 1) Niyet Niyet: Yapılan işin kasten ve bilerek yapmak demektir. Abdest almak isteyen kimse abdestsizliği kaldırmaya samimiyetle, ihlâsla ve Allah’a yaklaşma dileğiyle niyet eder. Yüz yıkanırken niyet edilir. Niyet şöyle edilir: Abdest almaya niyet ettim veya namazı mubah kılmaya niyet ettim yahut namaz kılmayı kendime helâl etmek için niyet ettim şeklinde niyet edilir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ameller niyetlere göredir ve her kişiye niyet ettiği vardır.”474 2) Yüzün Yıkanması Yüzün sınırı uzunlamasına, alından saçın bittiği yerden çenenin altına kadar; enlemesine de kulaktan kulağa olan kısımdır. Belirlenen sınırlar içerisindeki yüzün tümünü ıslatmak lazım gelir. Yüz ve kolların yıkanması üçer defadır. Biri farz, ikisi de sünnettir. Sakal, bıyık ve kaşların altına suyun ulaşması gerekir. 3) Kolların Yıkanması İki eli dirsekle birlikte yıkamak farzdır. İki elin üzerinde bulunan kılların, köküne işleyecek şekilde, yıkanması farzdır. Abdestin sahih olabilmesi için yıkanması gereken organların üzerinde, suya engel olacak hiçbir şeyin bulunmaması gerekir. Meselâ yağlı boya, mum ve yapışkan gibi suyun vücuda ulaşmasına engel olan maddeler gibi şeylerin bulunmaması gerekir. Kolu dirsekten kesilmiş olan bir kimsenin kesilen yerin baş kısmını yıkaması farzdır. Şâyet kolun dirsekten yukarısı kesilmişse o kemiğin yıkanması sünnettir. 4) Başı Mesh Etmek Başın hududunda bulunan ten veya saçın bir kısmını ıslak bir el ile mesh etmektir. Başın ön kısmını mesh etmek daha faziletlidir. Hanefilere göre başın dörtten birini, Mâlikî ve Hanbelilere göre ise bütününü mesh etmek farzdır.475 5) Ayakları Yıkamak Ayakları iki topukla birlikte yıkamak farzdır. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Vay ateşten o topukların haline”476 buyurmuştur. Parmakların arasını ve varsa ayak çatlaklarını yıkamak farz olduğu gibi üzerinde ve tırnaklar altında bulunan kir ve benzeri şeyleri de gidermek ve topukla beraber yıkamak lazımdır. Her ne kadar bazı müçtehidlerin âyetteki “başınızı mesh edin” cümlesinin peşinden gelen “ayaklarınızı da” ifadesini farklı yorumlayarak ihtilafa yol açmış ve Şianın Ehl-i sünnete yakın kolu olan Caferiler “ayaklarınızı da mesh edin” anlamını vermişlerse de bu böyledir. Ancak muhakkik âlimler yukarıda geçen hadisi delil göstererek ayakları yıkanmanın farz olduğuna hüküm etmişlerdir. 6) Tertip Tertip: Yukarıda zikrettiğimiz gibi sıraya riâyet etmek, demektir. Yani önce niyet etmek sonra yüzü yıkamak, elleri kollarla beraber yıkamak, başı mesh etmek, sonra da ayakları yıkamak gelir. Şâfiîler âyetteki sırayı dikkate alarak tertibi farz saymışlardır. Şâfiîlere göre abdest niyetiyle bir kişi suya dalıp ve abdest alınacak kadar beklerse sahih kavle göre abdesti sahihtir. Şâyet suya dalıp hemen çıkarsa abdesti sahih olmaz. Fakat İmam Nevevî’ye göre suya dalıp hemen çıkanın abdesti de sahihtir. Abdestin Sünnetleri 1) Abdeste besmele ile başlamak: Bir hadisi şerifte: “Kim abdest alır, besmele çekerse bütün bedeni için temizleyici olur. Kim de abdest 468 Cemaat rivâyet etmiştir. Cemaat rivâyet etmiştir. 470 Maide, 5/6. 471 Buhârî, Vudu, Ebû Dâvûd, Tahâret. 472 Taberânî. 473 Müslim, Tahâret. 474 Buhârî, Müslim, Nesâî. 475 İbn Rüşd, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/11. 476 Buhârî, İlim, Müslim, Tahâret. 469 72 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------alır da Allah’ın adını anmazsa, sadece abdest azaları için temizleyici olur.477 buyurulmaktadır. 2) Elleri yıkadıktan sonra su alacağı kaba batırmak: Ellerini yıkamadan önce kaba batırmak sünnete aykırıdır. 3) Ağza su vermek ve mazmaza yapmak: Ağza su alınıp temizlenmesine mazmaza denir. Önce ağza sağ elle su verilir ve sağ elin şehadet parmağıyla içi temizlenir. 4) Burna su vererek istinşak yapmak: Burna su alınıp temizlenmesine istinşak denir. Burna sağ elle su verilir fakat sol elle temizlenir. Ağza ve burna su vermede sıra gözetilir. Yani önce ağız sonra burna su verilir. 5) Başın tamamını mesh etmek: Abdest alan bir kimsenin başının tamamını meshetmesi sünnetir. 6) Yeni bir su ile kullakların dışını ve içini mesh etmek: Hanbelilerin dışındaki müçtehidlere göre kulakların meshi sünnettir. Hanbelilere göre ise kulakları mesh etmek vaciptir. Delilleri ise şu hadistir.”Allah Rasûlü abdest alırken kulaklarını mesh etmiş ve kulak kafadan sayılır buyurmuştur.”478 7) Gür ve sık olan sakalı oğuşturmak: Abdest alan bir kimsenin varsa sakalını parmaklarıyla karıştırıp dibini ıslatması sünnetir. Allah Rasûlü bir avuç suyla sakalını karıştırarak “Rabbim bana bu şekilde emretti” dediği rivâyet edilir.479 8) El ve ayak parmaklarının arasını ovalamak: 9) Her uzvu üçer defa yıkamak: Abdest organlarını bir defa yıkamak farz, iki defa da sünnettir. Üç defadan fazla yıkamak sünnete aykırıdır. 10) Uzuvları ard arda yıkamak: İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre yıkanan bir organ kurumadan diğerini yıkamak sünnettir. Abdestin Adapları 1) Abdest alırken misvak kullanmak: Asrı saadet döneminde diş temizliği misvakla yapılırdı. Misvak bilinen arak ağacının dalıdır. Misvak dişleri temizler, ağız kokusunu giderir, ağız, diş etleri ve mide sağlığına faydalıdır. Bugün mevcud olan fırçalardan yararlanarak ağız temizliği yapılabilir. 2) Abdest aldıktan sonra elleri silkelememek. 3) Abdest alırken başkasından yardım istememek. 4) Abdesten sonra kurulanmamak. Hanefilerde ise temizlik ve sağlık bakımından kurulanmak adaptır. 5) Kıbleye karşı durup abdest almak: Çünkü kıble yönlerin en değerlisidir ve ona karşı durup yapılan dualar makbuldur. 6) Abdest alırken konuşmamak: Bir mazeret bulunmadıkça abdest esnasında başkasıyla konuşmak adaba aykırıdır. 7) Abdest alırken suyu yüzüne çarpmamak. 8) Suyu kullanırken iktisatlı olup israf etmemek: Nehir veya deniz kenarında bile su israfı mekruhtur. 9) Abdest alırken uzuvların farz olan yerinden daha fazlasını yıkamak: Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Sizler abdest azalarınızı yıkarken geniş tuttuğunuz için kıyamet gününde “el gurru'l-muhaccilun” (yüzleri ve ayakları beyaz) olan bir ümmetsiniz.” buyurur.480 10) Abdest aldıktan sonra kıbleye dönüp kelime-i şehadet getirerek dua etmek: Abdest duası şehadetle birlikte şöyledir: “ اللهم اجعلني من التوابين واجعلني من المتطهرين واجعلني من العلماء العاملين واجعلني من الصلحاء الصالحينYa rabbi! Beni tövbe edenlerden, kalbi temiz olanlardan, ilmiyle amil olanlardan ve salih kullarından eyle!” 11) Abdestten sonra kerahet vakti değilse, abdest sünneti diye iki rekât namaz kılmak: Abdestin Mekruhları 1) Suyu israf etmek. 2) Sol uzvu sağ uzvundan önce yıkamak. 3) Organları üç defadan fazla yıkamak. 4) Gerekmediği halde başkasından yardım istemek. 5) Oruçlu iken mazmaza veya istinşak yapmak. 6) Abdest esnasında dünya kelamı konuşmak. 7) Özürsüz olarak abdestten sonra kurulanmak. 8) Boyunu mesh etmek. 9) Helâ gibi uygun olmayan yerlerde abdest almak. 10) Abdest alırken suyu yüze çarpmak. 11) Daha önce açıklanan abdest sünnetlerinden herhangi birini terk etmek. Mendup Olan Abdestler Mendup olan abdestin bir kısmı şunlardır: 1- Devamlı abdestli kalmak. 2- Abdestli olarak uyumak. 3- Gıybet, koğuculuk, yalan, kötülük ve benzeri bir günah işledikten sonra kefâret olarak abdest almak. 4- Öfkelenme halinde abdest almak. 5- Ölüyü yıkadıktan sonra abdest almak. 6- Kahkaha ile güldükten sonra abdest almak. 7- Dinî kitapları okumak için abdest almak. 8- Ezan okumak için abdest almak. 9- Müçtehidlerin muhalefetinden kurtulmak için abdest almak. Örneğin Hanefî olan bir kimse eli kadına değdiği için Şâfiîlere riâyet olsun diye abdest alması menduptur. Keza Şâfiî olan bir kimse vücudundan kan geldiğinde Hanefilere riâyet olsun diye abdest alması menduptur. Abdestsiz Olan Bir Kimseye Üç Şey Haramdır: 1) Namaz kılmak: Bu namaz, farz, nafile, şükür ve tilavet secdesi ve cenaze namazı olsun fark etmez. 2) Kâbeyi tavaf etmek: Kâbe’yi tavaf etmek gerek farz gerek vacip gerese nafile tavaf olsun hüküm aynıdır. 3) Kur’ân-ı Kerîm’e el sürmek ve taşımak: Abdestsiz Kur’ân’a dokunulup dokunulmıyeceğı hususunda fukaha arasında ihtilaf vardır. Bir kısım müçtehidlere göre abdestsiz olan bir kimsenin Kur’ân’a dokunmasi caiz değildir. Bu görüş Ali, İbn Mes’ûd, Sa’d b. Ebi Vakkas, Saîd b. Zeyd, Atâ, Zuhrî, en-Nehaî, Mâlik ve İmam Şâfiî’nin görüşüdür. Dayandıkları delil ise şu âyet; َ“ الَ يَ َمسُّه اِالَّ ْالمطَهَّرونOna ancak çokça temizlenmiş olanlar dokunur.”481 ile Abdullah b. Ebi Bekir’in rivâyet ettiği şu hadistir: Allah Rasûlü (s.a.v.) Yemen’de vali olan Amr b. Hazm’a göndermiş olduğu mektupta şöyle buyurmuştur: “Kur’ân’a ancak temiz olanlar dokunsun.” Hadisi İmam Mâlik mürsel olarak, Nesâî ve İbn Hibban ise mevsul olarak rivâyet etmiş ve malul bir hadistir.482 demiştir. Abdullah İbn Ömer’den rivâyet edilir ki Allah Rasûlü 477 Neylu’l-Evtar, 1/155. Neylu’l-Evtar, 1/180. 479 Zeylai, 1/23. 480 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/17. 481 Vakıa, 56/79. 482 Buluğu’l-Meram, abdest bölümü, Subulu’s-Selâm, s. 86 478 73 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------“Kur’ân’a ancak temiz olanlar dokunabilir.”483 buyurmuştur. Abdestsiz Kur’ân’a el sürülebilir diyenler ise selefi salihinden şunlardır: İbn Abbas, İkrime, Şa’bi, Dehhak, Zeyd b. Ali, Hakem, Hammâd b. Ebi Süleyman, Dâvûd, İbn Hazm ve Ebû Hanife’den bir görüş ile.484 Abdestsiz Kur’ân’a el sürülebilir diyenler muhliflerinin delil olarak gösterdikleri gerek Vakıa 79. âyette gerekse de hadisteki " المطهرونtemiz olanlar” kelimesinin abdestli olma manasına geldiği gibi diğer birçok manaya da geldiğini iddia ederler. Yani onlara göre âyet muhkem olmayıp te’vile açıktır. Meselâ bazıları ancak günahtan beri olanlar dokunabilir demiştir. Bunlar Saîd b. Cubeyr ve Enes b. Mâlik gibi zevattır. İmam Kelbi’ye göre ise sadece cenabet ve necasetten temizlenenler dokunabilir. Hüseyin b. Fadl’e göre Allah’ın şirk ve nifaktan temiz kıldığı kimseler Kur’ân’ın tefsirini yapabilirler demiştir. Bazıları ise onun sevabına ancak mü’minler erişebilirler şekilinde tefsir etmiştir. Diğer taraftan Ebû Bekir İbn Arabî ve İbn Hacer el-Askalani’ye göre “abdessiz Kur’ân’a dokunulmaz” hükmüne delil gösterilen Abdullah b. Ebû Bekir’in naklettiği hadisin senedinde Suveyd İbn Ebi Hatem yer aldığı için zayıf kabul edilmiştir. Keza Nevevî ve İbn Kesir’e göre Amr b. Hazm’ın hadisi zayıf sayılmıştır. Ayrıca İbn Arabî’nin tercih ettiği görüşe göre âyetteki sözkonusu lafzın haber mahiyetinde olup emir kabul edilmemiştir. Dolayısıyla Kur’ân’a dokunmak için abdestli olmak şartı ortadan kalkmış olur. Bazı müfessirlere göre ise ال يمسهzamiri ile Kur’ân’a değil Levhu’lMahfuza işaret edilir.485 İbn Cerir et-Taberî, İmam Mâlik’ten nakl eder ki Kur’ân öğrenen ve öğreten abdestsiz bir kimse için Kur’ân’a dokumak ve taşımak caizdir. Velev ki bu aybaşı ve lohusa bir kadın olsun. Fakat cünüp için bu caiz değildir. Çünkü cünüp olanın temizleme imkânı vardır. Elhasıl abdestsiz Kur’ân-ı Kerîm’e el sürülebilir hükmünü tercih edenlerin dayandıkları deliller daha inandırıcı olmakla birlikte abdestin önemine ve Kur’ân’ın ehemiyetine binaen ihtiyatlı davranmak tercihimdir. Çünkü abdestsiz Kur’ân’a dokunulabilir fetvası Kur’ân’ın azamet ve kutsiyetine halel getireceği gibi “Müslüman her zaman abdestli olmalıdır” uyarısına ve önemine de gölge döşüreceği kesindir. Diğer taraftan hem Kur’ân’ın hem de abdestin kadru kıymeti kalkmış olur. Bu hususta Müslümanların izleyeceği yol şu olmalıdır. Aciliyet ve zaruriyet olmaksızın Kur’ân’ı Kerîm’i abdestli olarak ele alıp okumaları daha evlâdır. Ancak avamın inandığı gibi Kur’ân’a asla abdestsiz el sürülemez anlayışı da yanlıştır. Çünkü bu inanç günlük hayat nizamımız olan Kur’ân ile Müslümanlar arasına ciddi bir engel koyacağı gibi abdestsiz bir Müslümanın necis olduğunun inancını da doğurur. İmam Şâfiî abdestsiz Kur’ân’a dokunulması caiz değildir hükmünde şu istisnayı da ihmal etmemiştir. Kur’ân’ın yanmasından, uygunsuz bir yere düşmesinden ve art niyetli olan kâfirin eline düşmesinden endişe edildiği vakit bir Müslümana abdestsiz, hatta cenabet ve hayızlı kadına onu kaldırıp mühafaza etmesi vaciptir.486demiştir. ABDESTİ BOZAN ŞEYLER 1) Ön veya arkadan herhangi bir şeyin çıkması. Şâfiîlere göre ön veya arkadan başka vücudun herhangi bir yerinden çıkan kan ve benzeri sıvı maddeler abdesti bozmaz. Dayandıkları delil, şu hadistir. Enes b. Mâlik (r.a.) şöyle nakleder: “Peygamber (s.a.v.) kan aldırdı ve abdest almadan namaz kıldı. Kan aldırdığı yerleri yıkamanın dışında bir şey yapmadı.”487 Hanefilere göre ise gerek adet yerinden olsun gerekse vücudun diğer yerlerinden olsun çıkan idrar, dışkı, kan, irin veya başka bir madde abdesti bozar. Delilleri ise: “Her akan kandan dolayı abdest almak gerekir.”488 hadisidir. 2) Makadı iyice yer almamış halde uyumak: Aklın idrak gücünü gideren her durum abdesti bozar. Bağdaş kurarak uyumanın dışında her hal üzerine uyumanın abdesti bozduğuna dair Şâfiî fukahası ittifak etmişlerdir. Dayandıkları delil şu hadisi şeriftir. Allah Rasûlü “Göz makadın bağıdır. Bundan dolayı uyuyan kimse abdest alsın.”489 buyurur. Diğer bir hadisi şerifte de “Göz makadın bağıdır. Gözler uyuduğu zaman bağ çözülmüş olur.”490 buyurulur. 3) Hastalık, sara nöbeti, bayılma ve sarhoşluk haliyle aklın kaybolması. 4) Perdesiz olarak nikâhı düşen erkek ve kadının vücudlarının birbirilerine dokunması. Şâfiîlere göre erkeğin nesep, süt veya sihri hısımlık gibi mahremleri dışında kalan, eşi veya yabancı bir kadına aralarında perde olmaksızın kasıtlı veya unutarak olusun dokunması her ikisinin de abdestini bozar. Bundan saç, diş ve tırnak müstesnadır. Delilleri ise şu âyettir. “Yahut da kadınlara dokunmuşsanız.”491 Hanefilerde galiz şehvet olmaksızın dokunmayla abdest bozulmaz. “Peygamber (s.a.v.) eşlerinden birisini öper, sonra da abdest almadan namaz kılardı”492 5) İnsanın tenasül uzvuna elin iç kısmıyla dokunması. Delil ise şu hadisi şeriftir. Busret b. Safvan’dan rivâyet edilirki Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kim ki elini avretine dokundurursa o abdest almadan namaz kılmasın.”493 Ebû Hureyre’den gelen bir rivâyette de Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden biriniz eliyle fercine perdesiz dokunduğu takdirde abdest alsın.”494 6) Dübür (makat) halkasına elin iç kısmının dokunması. Hanefî mezhebinde bu iki durumda da abdest bozulmaz. Dayandıkları delil ise Talk b. Ali’nin rivâyet ettiği şu hadistir. O şöyle demiştir: Biz Allah Rasûlü’nün yanında idik. Bedevi bir adam geldi ve şöyle dedi: “Ey Allah’ın Nebisi! Bir kişinin abdest aldıktan sonra zekerine elle dokunmasına ne dersin. Allah Rasûlü (s.a.v.) o ancak onun bir parçasıdır buyurdu.”495 Mezhebin sahih görüşüne göre hayvanın fercine dokunmak abdesti bozmaz. İmamu’l-Harameyn Cuveynî: “Velev ki bir kimsenin elini (doğurtmak için) hayvan fercinin içine götürse de ittifakla abdesti bozulmaz” der.496 MEST KONUSU Mest üzerine mesh etmek bu ümmet için kolaylık olsun diye Allah Rasûlü (s.a.v.) hicretin dokuzuncu yılında meşru kılmıştır. Ayağa giyilen ve mest niteliğini taşıyan veya mest hükmünde bulunan şeylerin üzerine abdest alınırken mesh edilmesi caizdir. Özellikle soğuk memlekette mest giyinip üzerine mesh edilmesi İslâm dininin getirmiş olduğu bir kolaylıktır. Meshın Ölçüsü Mesh denilebilen ayak parmaklarının ucundan başlayarak Şâfiîlere göre elin en az bir parmağıyla bir defa yukarıya doğru sürmektir ve 483 Heysemi, Mecmeu’l-Zevaid. el-Mecmu, 2/89, Fıkhu’s-Sunne, 1/42. 485 Tefsiru’l-Kurtubi, 17/146, el-Mecmu Haşiye, 2/82, Neylu’l-Evtar, 1/229. 486 Zuhaylî, 1/536. 487 Buhârî, İlim, Müslim, Hayız, Nesâî, Tahâret, İbn-i Mâce, Tahâret. 488 Zeylai, Nasbu’r-Raye, 1/37. 489 İbn-i Mâce, Vudu, Ebû Dâvûd, Tahâret, İbn Hanbel. 490 Darimî, Vudu. 491 Maide, 5/6. 492 Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce. 493 Sünen sahipleri rivâyet etmiş ve sahihtir. 494 Şâfiî, Ahmed, Hâkim. 495 el-Taç, 1/97, Karrafi, el-Furuk, 1/27. 496 el-Mecmu, 2/48-49. 484 74 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------mestin altını da mesh etmek müstehaptır.497 Meshın Şekli Islak elin parmaklarını açarak sağ elle sağ ayağı sol elle sol ayağı meshetmektir. Allah Rasûlü’nün bu şekil yaptığı rivâyet edilir.498 Bezle mesh yapmak veya su dökerek mesh etmek cevazla birlikte sünnete aykırıdır. Meshle ilgili tevatür derecesine ulaşmış hadisler vardır. Hz. Ali (r.a.) şöyle demiştir: “Maslahat olsaydı, mestlerin üst kısmı değil alt kısmının meshedilmesi daha uygun olacaktı. Ben Allah Rasûlü (s.a.v.)’in mestlerin üstünü mesh ederken gördüm.”499 Muğire b. Şu’be (r.a.)’dan şöyle nakledilmiştir: “Ben Allah Rasûlü’nün abdest alırken mestlerini çıkarmak için davrandım. O, “onları bırak, çünkü ben onları abdesli iken giydim”500 buyurdu. Safvan b. Assal’ın “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize abdestli olarak giydiğimiz takdirde, eğer yolculukta isek üç, mukim isek bir gün bir gece süreyle mestler üzerine meshetmemizi, ister büyük ister küçük abdest sebebiyle onları çıkarmamayı, ancak cünüblük nedeniyle çıkarmayı emretti.”501 Bu hadis meşhurdur. Hz. Ömer, Huzeyme b. Sabit, Ebû Saîd el-Hudri, Safvan, İbn Abbas ve Hz. Âişe validemiz gibi muteber sahâbiler topluluğu tarafından nakledilmiştir. İmam Mâlik’in dışındaki müçtehidlere göre mest üzerine mesh gerek yolculukta gerekse haderde olsun meşru kılınmıştır. İmam Mâlik ise meshi yalnız yolculukta caiz görmüştür. Delili ise mest hakkında varid olan hadislerin çoğunun seferde vaki olmasıdır.502 Mest Üzerine Mesh Etmek Üç Şartla Caizdir: a) Mestin abdest tamamlandıktan sonra giyilmesi. Meselâ bir ayağı yıkayıp o ayağın mestini giymek uygun olmaz. Ancak abdestin kemalindan sonra giyilmesi gerekir. b) Mestin ayakları aşık kemiklerinin üstüne kadar örtmüş olması. Ayakları topukla birlikte örtmeyen mestin üzerine mesh etmek caiz değildir. c) Giyilen mestlerle bir müddet yol yürüme imkânı (mestlerin sağlam) olması. En sahih kavle göre suyun ayaklara ulaşmasına engel olmayan dokuma mestlere mesh etmek caiz değildir. Mest üzerine giyilen kalın çorap veya mestin üzerine giyilen ikinci mesti mesh etmek İmam Şâfiî’nin kadim kavline ve i’mam Rafii’ye göre caizdir. Fakat İmam Şâfiî’nin cedid kavline ve mezhebin diğer imamlarına göre ise caiz değildir.503 En sahih kavle göre ön kısmı açık olup bağcıklarla bağlanmış olan mestler üzerine mesh etmek caizdir.504 Hanefilere göre keçe veya kalın dokunmuş çorap üzerine mesh etmek caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’in abdesten sonra iki çorabı ve iki papucu üzerine mesh ettiği rivâyet edilir.505 Çorabın kalınlığıdan maksat onunla yol yürümek mümkün olan çorap olmalıdır ki mest hükmünü alsın. d) Mestlerin deliksiz ve sağlam olması. Şâfiî mezhebinde bir parmak sığacak kadar delik olan mesh özeliğini kaybeder.506 Meshin Müddeti Mukim olana bir gün bir gece misafir olana ise üç gün üç gece mestler üzerine mesh etmesi caizdir. Şâfiî mezhebinde mukim olan bir kimse mesh ettikten sonra sefere çıkarsa veya misafir memleketine dönerse her iki durumda da mukim müddetini uygular. Şâfiîlere göre hırsızlık veya yol kesmek gibi mubah olmayan bir yolculukta mesh süresi yirmi dört saattir. Mestleri giydikten sonra müddetin başlangıcı, abdestin bozulduğu zamandan başlar. Meselâ sabah saat 5’te abdest alıp mest giyen kimsenin, abdesti saat 12 de bozulursa, onun meshetme süresi 12’den sonra işlemeye başlar. Üç Şey Meshi Bozar: Abdesti bozan herşey meshi da bozar. Bunun dışında meshi bozan bazı hususlar aşağıda belirtilmiştir. 1) Mestlerin ayaktan çıkartılması. Bu sırada abdestli ise Şâfiî, Mâlik ve Hanefi’ye göre ayaklarını yıkaması yeterlidir. 2) Guslü gerektiren herhangi bir durumun oluşması. 3) Mest müddetinin dolması. Mâlikilerin dışındakilere göre meshin yukarıda belirtildiği gibi gerek mükim gerekse misafir olsun tayin edilmiş süreleri vardır. Mâlikilere göre meshin bir süresi yoktur.507 TEYEMMÜM Teyemmüm sözlükte bir şeyi kast etmek, ona yönelmek demektir. Istılahata ise abdest, gusül veya yıkanması lazım gelen bir uzvun yıkanması yerine toprağı el ve yüze sürmektir. Teyemmüm diğer ümmetlere verilmeyip, Allah tarafında bu ümmete lütfedilen bir kolaylıktır. Teyemmüm, abdest ve gusül yerine geçen sembolik bir işlemdir. Teyemmümün Yapılış Şekli Şöyledir Abdestsiz olan veya gusül yapması gereken bir kimse iki elini temiz toprağa veya toprak cinsi yer madenine bir kere vurup yüzünü mesh eder. Sonra iki elini bir daha vurup, bununla da dirseklerine kadar iki kolunu elle birlikte mesh eder. Maide suresi 6. âyette abdest alırken ellerin dirseklere kadar yıkanması gerektiğini, teyemmümde ise toprağın ellere sürülmesi gerektiği ifade edilmiştir. Şâfiîler bu durumda mutlakı mukayyede hamlederler. Yani onlara göre teyemmümde de dirseklere kadar toprağın sürülmesi gerekir. Ancak Hanefilerde durum farklıdır. Onlara göre mutlak mukayyede hamledilmez. Namaz kılmak, Beyti tavaf etmek veya Kur’ân’a el sürmek gibi abdestle helâl olabilen herşey teyemmümle de helâl olur. Teyemmüm, hicretin beşinci yılında meşru kılınmıştır. Teyemmümle ilgili âyet Beni Mustalik gazvesi sırasında, nazil olmuştur. َواِنْ ك ْنت ْم ّ صعيدًا طَيِّبًا فَا ْم َسحوا ِبوجو ِاك ْم َواَيْديك ْم ِم ْنه َما يريد ْهللا لِيَجْ َع َ َعلَيْك ْم ِمن َ سفَ ٍر اَوْ َجا َء اَ َح ٌد ِم ْنك ْم مِنَ ْالغَائِ ِط اَوْ ل َمسْتم النِّ َسا َء فَلَ ْم تَ ِجدوا َما ًء فَتَيَ َّمموا َ جنبًا فَاطَّهَّروا َواِنْ ك ْنت ْم َمرْ ضى اَوْ عَلى َ“ َح َرجٍ َول ِكنْ يريد لِيطَه َِّرك ْم َولِيتِ َّم نِ ْع َمتَه َعلَيْك ْم لَ َعلَّك ْم تَ ْشكرونHasta yahut yolculuk halinde bulunursanız yahut biriniz tuvaletten gelirse yahut kadınlara dokunmuşsanız ve bu hallerde su bulamamışsanız temiz toprakla o zaman teyemmüm edin, yüzünüzü ve ellerinizi onunla meshdin.”508 Teyemmümün Altı Şartı vardır: 497 İbn Rüşd, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/13. Ebû Dâvûd, Tahâret, A. b. Hanbel. 499 Ebû Dâvûd, Tahâret, İbn Hanbel. 500 Buhârî, Vudu, Müslim, Tahâret, Ebû Dâvûd, Tahâret. 501 Tirmizî, A. b. Hanbel, Nesâî, İbn-i Mâce. 502 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/13. 503 er-Ravda, 1/108. 504 el-Mecmu, 1/569. 505 Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce, A. b. Hanbel. 506 Muğni’l-Muhtac, 1/67. 507 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/15. 508 Maide, 5/6. 498 75 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------1) Hastalık, soğuk veya yolculuk gibi bir özrün bulunması: Suyu kullanmaktan dolayı ölüm, organ kaybı veya hasta olma endişesi veya hastalığın iyileşmesinin gecikmesi teyemmümü meşru kılar. Câbir (r.a.) şöyle anlatır: “Bir yolculuğa çıkmıştık. Bizden birisine bir taş isabet etti, başı yarıldı. Sonra ihtilam oldu ve arkadaşlarına teyemmüm yapıp yapamayacağını sordu. Onlar da “sen su kullanma imkânına sahip olduğun için sana ruhsat olduğunu sanmıyoruz” dediler. Bu kişi suyla boy abdesti aldı ve arkasından da hastalanıp öldü. Durum Allah Rasûlü’ne iletildi o da şöyle buyurdu: “Onu öldürdüler, Allah onların iyiliğini versin! Bilmedikleri bir şeyi niçin sormadılar? Şüphesiz bir konuda bilgilenmenin yolu soru sormaktır. O kişiye teyemmüm etmesi ve yarasının üzerine bir sargı sarıp üzerini meshetmesi ve vücudunun diğer yerlerini yıkaması da yeterli olurdu.”509 Gazvelerden birisinde ihtilam olan Amr b. As su çok soğuk olduğu için teyemmüm ederek arkadaşlarına sabah namazı kıldırmıştı. Durumun Allah Rasûlü’ne bildirilmesi üzerine, Allah Rasûlü (s.a.v.) durumu bizzât kendisinden dinlemek istedi. Amr’ın cevabı şöyle oldu: 510 Ben, َهللا ي ِحبُّ ْالمحْ سِنين ِ ّ ِ “ َواَ ْنفِقوا فى َسبيKendinizi helak etmeyin, çünkü Allah size karşı çok merhametlidir.” َ ّ َّهللا َو َالت ْلقوا بِاَيْديك ْم اِلَى التَّهْل َك ِة َواَحْ ِسنوا اِن âyetini hatırladığım için böyle yaptım. Bu söze karşı Allah Rasûlü gülümsedi ve hiçbir şey söylemedi.”511 Bu hadisi Buhârî istihrac etmiştr.512 2) Namaz vaktinin girmiş olması. Şâfiî mezhebinde farz namazın vakti girmeden yapılan teyemmüm geçerli değildir. Vakitleri belli olan revatib ve bayram namazları da böyledir. Bir teyemmüm ile bir farz ve istenen mikdarda nafile namaz kılınabilir. Hanefî mezhebinde vakit girmeden teyemmüm yapmak sahihtir ve bir teyemmüm ile istenen miktarda farz namaz vakit içinde kılınabilir. Onlara göre cenaze, bayram ve kusûf namazı gibi bir namazın cemaatle kılınmasını kaçırmaktan korkmak gibi özürle teyemmüm mubah kılar. Delil ise İbn Abbas’ın uygulamasıdır.513 3) Suyun bulunmaması: Seferde olan bir kimse suyun olmadığını kesin olarak kanaat ederse su aramadan teyemmüm yapabilir. Yolcu bildiği suyu canına ve malına zarar gelmeyeceğinden emin ise gidip suyu alması vacip olur. Vaktin sonunda suyun bulunacağına emin ise namazı son vakite ertelemesi daha evlâdır. Suyun bulunmayacağını zan eden bir kimse namazı tehir etmeden teyemmüm eder. Kişinin bulunduğu arazi düz ise dört etrafını araştırıp bakmalıdır. Keza arkadaşlarından sorup öğrenmek ve suyu değerinde satın almak gereklidir. Bulunan su abdeste yeterli değilse ezher kavle göre önce var olan suyu kullanır ve kalan uzuvlar için teyemmüm eder. 4) Su bulunduğu halde kullanılmasının mahzurlu olması: Suyu kullanmanın sağlık açısından tehlikeli olması. Özellikle kışı şiddetli geçen bölgelerde bu ruhsat daha da netleşir. Suyu elde etme araç ve gereçlerinin bulunmaması gibi. Örneğin suyu kuyudan çekmek için kova veya ipin bulunmaması veya suya ulaşmaya başka engellerin bulunması. Var olan su piyasa değerinden fazlaya satılıyorsa veya borç ödeme aciliyeti varsa o zaman suyu satın alma mecburiyeti yoktur ve teyemmüm edilir. Ya da var olan suya içmek için kendi veya önemli bir hayvanın ihtiyacı sözkonusu ise o zaman su kullanılmaz teyemmüm edilir. Bu durumlarda suya ulaşmanın güç olduğundan dolayı teyemmüm yapmak caizdir ve başkası tarafından hibe edilen suyu kabul etme mecburiyeti vardır. 5) Abdest veya gusle yetecek miktarda suyun bulunmaması. İmam Şâfiî’nin meşhur görüşüne göre namaza girmeden önce su bulan bir kimsenin teyemmümü batıl olur. Eğer namaz esnasında suyu görecek olursa ve mukim ise teyemmümü de namazı da batıl olur. Şâyet seferi ise kabul edilen görüşe göre teyemmümü geçerli olur. Mukim olan bir kimse namazı bitirdikten sonra suyu görecek olursa namazı iade eder. Hastalık veya soğuk nedeniyle teyemmüm eden bir kimse de namazını kaza eder. 6) Temiz ve tozlu toprakla yapılması. Açıklanan şartlar oluştuktan sonra, gerek abdest, gerekse gusül için teyemmüm yapılabilir. Abadestsiz olan bir kimse yaralı organı yıkadığı vakit, arkasından teyemmüm etmesi essah kavle göre şarttır. Abdest organlarından iki tanesi yaralı ise iki teyemmüm gerekir. Şâyet yara üzerindeki sargının çıkarılması zor ise sağlam olan kısmı yıkar, sargı altında kalan uzuv için teyemmüm eder ve sargı üzerini mesh eder. İmam Nevevî’ye göre ikinci bir farz için teyemmüm eden kimse ilk abdest veya teyemmümü bozulmamışsa gerek cünüp gerekse abdestsiz kimsenin tekrar yıkaması veya mesh etmesi gerekmez. Farz namazların vakti girmeden teyemmüm yapılmaz. Keza sahih kavle göre bayram ve revatib namazı gibi vakitleri belli olan namazlar için de bu hüküm geçerlidir. İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre su ve toprak bulamayan bir kimse vakit namazları abdestsiz de olsa kılar sonra iade eder. Keza mukim olan bir kimse su bulamadığı için teyemmüm ederek namaz kılmışsa sonradan iade eder. Fakat yolcu olan bir kimse namazını kaza etmez. En sahih kavle göre yolculuğunda asi olan bir kimse ile şiddetli soğuktan dolayı teyemmüm edip namaz kılan bir kimse sonradan kaza eder. Abdestinde tüm azalarında veya sarılı olmayan yaralı organda suyu kullanamayan kimse teyemmümle yarasından fazla kan gelmemek şartıyla kıldığı namazı kaza etmez. Yine yara üzerine sargı abdest alındıktan sonra sarılmış ise ezher kavle göre kaza etmez. . Teyemmümün Farzları 1) Niyet etmek. Niyeti toprağı yüze nakletmekle birlikte söylemek farzdır. Niyet şöyle getirilir. Namazı mubah kılmaya niyet ettim diye niyet edilir. Bir kimse farz ve sünnet namazları kılmayı niyet ederse bir farz ve istenen miktarda nafile namaz kılabilir. Essah kavle göre bir teyemmümle bir farz ve birkaç cenaze namazı kılınabilir. 2) Toprakla yüzünü mesh etmek. En sahih kavle göre yüzdeki toprağı kollara sürmek yeterlidir. 3) Dirseklerle birlikte el ve kolları mesh etmek. 4) Sıraya riâyet etmek. Şâfiî mezhebinde abdestte olduğu gibi teyemmümde de tertibe riâyet etmek farzdır. Teyemmümün Sünnetleri 1) Besmele çekmek. Besmele Hanbelilerde vacip diğer mezheblerde ise sünnettir. 2) Sağ uzvu sol uzuvdan önce mesh etmek. 3) Muvalat, yani uzuvları ara vermeden ard arda mesh etmek. Teyemmümü Bozan Şeyler 1) Abdesti bozan herşey teyemmümü de bozar. Çünkü teyemmüm abdesti temsil eder. 2) Namaza başlamadan suyu görmek. Namaza girmeden suyu bulmak veya teyemmümü mubah kılan özürlerin ortadan kalkması teyemmümü bozar.514 3) İrtidad etmek, yani dinden çıkmak. Dinden çıkan bir kimse dinin getirmiş olduğu birçok değer ve kolaylıkarı kaybettiği gibi 509 Ebû Dâvûd, Beyhâkî. Bakara, 2/195. 511 Ahmed, Ebû Dâvûd, Darekutni. 512 Neylu’l-Evtar, 1/285. 513 Zuhaylî, İslâm Fıkhı, 1/422. 514 Muğni’l-Muhtac, 1/98. 510 76 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------teyemmümü de kaybeder.515 YARA ÜZERİNE MESH ETMEK Abdestli iken yarası üzerine sargı saran yaralı kimse sargının üstünü mesh eder, abdesti tamamladıktan sonra Şâfiî’nin ikinci kavline göre teyemmüm eder ve namazını kılar. Daha sonra namazını kaza da etmez. Su ile yıkanmak sağlık açısından zararlı ise bu sargıyı çözmeyip, üzerine mesh edilmesiyle kâfi gelir. Çünkü sargı giyilen mestin hükmünü alır. Sargı üzerine meshin meşruluğu sünnetle sabittir. Hz. Ali (r.a.)’dan naklen o şöyle demiştir: “Bileğim kırılmıştı. Peygamber (s.a.v.)’e sordum, bana sargının üzerine meshetmemi bildirdi.”516 Câbir (r.a.) şöyle der: “Başından yaralanan ve boy abdesti gerektiği için arkadaşlarının fetvası üzerine soğuk su ile gusül yaptığından dolayı hastalanıp ölen bir kimsenin durumunu Peygamberden şöyle duyduk: “Allah onları öldürsün, nasıl ki adamı öldürdüler, bilmiyorlardıysa bilenlere sorsaydılar ya! Cehaletin şifası sormaktır. Teyemmüm etmesi yarasına bir bez bağladıktan sonra oraya mesh etmesi ve bedenin geri kalan kısmını yıkaması onun için yeterliydi.”517 Evzaî bu hadisi Atâ’dan o da İbn Abbas’tan rivâyet etmiştir. Beyhâkî bu hadisin sahih olduğunu söyler. İslâm’da temel bir kural vardır. “Zaruretler mahzurları (sakıncalı olan şeyleri) mubah kılar.” “Din kolaylıktır, zorluk değildir.” Sargı üzerine mesh bir defa yeterlidir. Özür devam ettiği sürece sargı üzerine mesh devam eder. Şâfiî mezhebinde sargı konulan yerin temiz olması şarttır. Hanefilere göre sargı ister abdestli iseter abdestsiz veya cünüp olarak sarılsın üzerine mesh edilmesi caiz olur. Herhangi Bir Organı Sarılı Olan Kimsenin Üç Şey Yapması Gerekir: a) Sağlam kalan yerlerin yıkanması. b) Sargı üzerine mesh edilmesi. Mesh yıkanamayan yara yeri için yapılır. c) Teyemmümün yapılması. Teyemmüm de sargı altında sağlam kalan vücud için yapılır. Meshin ve Teyemmümün Vakti Cünüp olan bir kimse gusül yaparken sargı üzerine meshi istediğı zaman yapabilir. Yani ister gusül esnasında isterse gusülden sonra mesh edebilir. Abdest alan bir kimese sargılı organına sıra geldiğinde mesh eder. Teyemmüm ise Şâfiî mezhebinin meşhur kavline göre cünüp olana gusülden sonra, abdest alana da abdestten sonra teyemmüm yapılır. Vücudun üzerine sargı olan bir kimse ihtilam olursa gusül için sargıyı kaldırması gerekmez. Namazda iken sargının düşmesiyle namaz bozulur.518 Cünüp Olan Bir Kimseye Beş Şey Haramdır: 1) Namaz kılmak: Cünüp olan bir kimseye farz, sünnet, cenaze, husûf, kusuf ve benzeri namazları kılıması caiz değildir. 2) Kur’ân-ı Kerîm okumak: Bu konuda Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Ne adetli ne de cünüp kimse, Kur’ân’dan bir şey okuyamaz.”519 Hz. Ali şöyle nakleder: “Allah Rasûlü (s.a.v.) abdest bozduktan sonra çıkar bizimle ekmek ve et yer, Kur’ân okurdu, cünüplük dışında hiçbir şey onu Kur’ân’dan ayırmazdı.”520 Cünüp bir kimsenin gusül yapmadan hadis rivâyet etmesi, dinî kitaplar okuması, İslâmî hükümler vermesi, elini ve ağzını yıkamadan yiyip içmesi mekruhtur. Şâfiîlere göre bir kimse abdestsiz Kur’ân okuyabilir. Fakat eline alarak okuyamaz. 3) Kâbe’yi tavaf etmek: Bu tavaf nafile olsa bile caiz değildir. Çünkü tavafın bir çeşit namaz olduğu hadisi şerifle sabittir. 4) Kur’ân-ı Kerîm’e el sürmek veya taşımak: 5) Mescitte (camide) durmak: HAYIZ (ADET GÖRME) Kadınların fiziki yapılarından kaynaklanan birtakım özel durumlar vardır. Bunlar erkekler için sözkonusu değildir. Kadınların temizliğe bağlı harama düşmemeleri için kendileriyle ilgili birtakım hükümleri iyi bilmeleri gerekir. Hayız sözlükte akıntı ve seyl gibi manalara gelir. Istılahta ise yaratılıştan kadın raminin en alt kısmından belirli vakitlerde gelen bir çeşit kandır.521 İslâm dini kadına ruhsal ve fizik bakımından sıkıntı veren hayız ve nifas günleriyle ilgili olarak birçok kolaylık ve koruyucu hükümler getirmiştir. Kur’ân ve sünnette kadınların özel halleriyle ilgili çeşitli hükümler bulunmaktadır. Bir Kadının Cinsel Organında Üç Türlü Kan Gelebilir: a) Hayız kanı b) Lohusalık (nifas) kanı c) İstihaze (özür) kanı Hayız: Belirli yaşlarda ve belirli vakitlerde kadının rahminden gelen tabii bir kandır. Halk arasında “adet görme”, “aybaşı”, “kirlilik”, “ay hali”, “ket çekan (elbiseye girdi)” ve “namazsızlık” gibi kelimeler kullanılır. Adet görme, yani hayız, kadını erkekten ayıran özelliklerden birisi olup anormal ve çirkin bir olay değil, normal ve kadının yaratılışının gereği olan doğal bir olaydır. İslâmiyetin ortaya çıktığı sırada cahiliye devri Arapları adetli kadına arkadan, Hıristiyanlar önden ilişkide bulunurlardı. Yahudiler ve Mecusiler ise, böyle bir kadından uzak dururlar, hatta temizlendikten sonra da bir hafta süreyle onlarla bir arada kalmazlar, birlikte yiyip içmezlerdi.522 İslâm dini kadının üzerindeki bu aşağlayıcı imajı gidermek için koruyucu bazı hükümler getirdi. Allah Teâlâ; حيض ق ْ ا َو َويَ ْ ََ لونَكَ ع َِن ْال َم ِ ْ َ(“ اَ ًذ فَا ْعت َِزلوا النِّ َسا َء فِى ْال َمحيض َو َالتَ ْق َربوانَّ َحتّى يEy Rasûl) senden kadınların ّ طهرْ نَ فَاِ َذا تَطَهَّرْ نَ فَاْتوانَّ ِمنْ َحيْث اَ َم َركم َهللا ي ِحبُّ التَّوَّا بينَ َوي ِحبُّ ْالمتَطَهِّرين َ ّ َّهللا اِن ِ hayız halınden sorarlar. De ki: O, kadına eziyet veren bir haldir. Hayız halindeyken kadınlardan uzak durun ve temizlenınceye kadar da onlara yaklaşmayın. Temizlendiktan sonra onlara Allah’ın emrettiği gibi yaklaşın.”523 buyurur. Allah Resûlü şöyle buyurur: “Bu hayız, Allah’ın Âdem (a.s.)’ın kızlarına yazdığı bir şeydir.”524 Adet gören kadından tamamen uzak durmak mı gerekir? diye soranlara Allah Resûlü şu cevabı vermiştir: “Cinsel ilişki dışındaki şeyler, normal zamanlardaki gibi yapılabilir.”525 515 er-Ravda, 1/83-99. el-Mecmu, 2/347. 517 İbn-i Mâce, Beyhâkî. 518 el-Mecmu, 2/343-346. 519 Tirmizî, Tahâret, İbn-i Mâce, Tahâret. 520 İbn-i Mâce, Tahâret. 521 er-Ravda, 1/112. 522 Müslim, Ebû Dâvûd. 523 Bakara, 2/222. 524 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd. 525 Müslim, Nesâî, İbn-i Mâce. 516 77 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Allah Resûlü (s.a.v)’in eşleriyle diz ve göbek arası dışında normal ilişkilerini sürdürdüğü bilinmektedir.526 Adetli kadının temiz olmayan yönü sadece adet kanıdır. Onun tükürüğü ve teri pis değildir. Pişirdiği yenir ve yemek artığı da temizdir. Hz. Âişe validemizden şöyle rivâyet edilir. “Ben adetli iken, kemikli eti ısırır, sonra Peygambere verirdim. Peygamber onu alır ve benim ısırdığım yerden ısırırdı. Yine adetli iken su içtiğim kabı O’na verirdim, alır ve ağzını benim ağzımın koyduğum yere koyar ve içerdi.”527 Ebû Hureyre şöyle anlatır: “Ben bir gün cünüp iken Allah Rasûlü ile karşılaştım ve tokalaşmak üzere bana elini uzattı, ben elimi geri çekerek cenabetim ya Rasûlullah deyince o, subhanallah mü’min asla necis olmaz.”528 buyurdu. Burada mü’mine kadınların yapması gereken şey şudur: Adet kanını öğrenip tanıması, adet günlerini iyi sayması, adet ve temizliğini kocasına doğru bildirmesi, adet halinde iken yasaklara tam uyması ve temizlendikten sonra gusül yapmadan dinen helâl veya farz olan normal hal ve ibadetlerine başlamamasıdır. Kız çocukları en az dokuz yaşında buluğ çağına ererler ve ondan sonra hayız olmaya yani adet görmeye başlarlar.529 İmam Şâfiî şöyle der: En tez adet gören kadınlardan Tihame kadınlarını işitim. Onlar dokuz yaşında hayız görürlerdi. Tihame, Necd bölgesinin diğer bir adıdır. Yine İmama isnad edilen bir rivâyete göre “Ben Sen’a da yirmi bir yaşında nine olmuş ve on yaşında doğum yapmış kadın gördüm”530 demiştir. Şâfiî mezhebinde hayız yaşının sonu yoktur. Fakat hayızdan kesilme yaşı genelde 62 yaşından sonradır. İki hayız arasında ki temizlik müddeti on beş gündür. Temizlik süresinin çoğu için bir sınır yoktur. Şâfiîlere göre hayızın en az müddeti, kesilmemek üzere, bir gün bir gecedir. En fazla hayız müddeti ise geceleriyle birlikte on beş gün olup genel olarak hayız süresi 6-7 gündür. Kimi kadınlar için bölgelere göre az veya çok olabilir.531 Hanefî mezhebinde hayzın en az müddeti üç gün ve en fazla müddeti de 10 gündür ve yeis yaşı da elli beştir. Delilleri ise şu hadistir. “Aybaşının bakire kız ve evli kadın için en az süresi üç gün, en azami de on gündür.”532 Birçok muhaddise göre bu hadis zayıftır.533 Temizliğin asgari süresi cumhura göre on beş gündür. İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre farazi olarak hamile bir kadının görmüş olduğu kan hayız kanı sayılır. Fakat onunla iddet bitmiş sayılmaz.534 Hayız Esnasındaki Temizliğin Hükmü Bu konuda iki görüş bulunmaktadır: a) Hayız süresi içinde kanın görülmediği sürelerin de hayız kabul edilmesidir. Bu görüş Hanefiler ile Şâfiîlerin cedid olan görüşüdür. Her iki mezhebe göre adet günleri arasında olan temizlik hayız kabul edilir. Meselâ Ramazan ayında adet olan bir kadın beş gün adet gördüktan sonra üç gün temiz kalıp sonra iki gün daha kan görse hepsi hayız sayılır. Yani o temizlik geçerli olmayip adet günlerinden sayılmaktadır. Fakat bu hüküm lohusalık için geçerli değildir. Yani lohusa olan bir kadın lohusalık süresi içinde görmüş olduğu temizlik süresi lohusalıktan sayılmaz ve temizlikten kabul edilir.535 b) Hayız müddeti içerisinde kan görülmeyen günleri temizlik olarak kabul etmektir. Bu da Mâlikî ile Hanbelî ve Şâfiî’nin kadim görüşüdür. Bu görüşe göre aybaşı olan bir kadın adet günleri arasında birkaç gün temizlik görse kan gördüğü günleri üst üste ekler ve geri kalan günleride temizlik olarak kabul eder. Bu görüşe göre adet günleri arasında birkaç gün temiz kalan bir kadın gusül yaparak namazını da kılar, orucunu da tutar ve sonra kaza etmeye de gerek kalmaz.536 Bana göre ikinci görüş daha isabetlidir. Çünkü ilâhî adalette bunu gerektirir. Yani bir kadın kendi dış görünümünden sorumludur onun için kan olduğu günler hayız sayılır ve ona birçok şey yasak kabul edilir. Keza kan görmediği günler ise onun için temizlik kabul edilir, dolayısıyla mükellef olduğu bazı şeyler ona helâl sayılır. Çünkü kan hayza işaret ettiği gibi temizlikte tuhre (temizliğe) delalet etmelidir. Hayızla Meydana Gelen Hükümler Şunlardır: 1- Hayız, akıl baliğ olmaya delalettir. 2- Kocası ölmüş veya boşanmış kadının iddeti hayız görmekle tamamlanır. 3- Hayızda yapılan boşama bid’i talâk kabul edilir. 4- Hayız, peş peşe tutulması gereken kefâret orucunun tetabu (peş peşe)’na engeldir. 5- İbadet niyetiyle tahâret yapmak haram olur. 6- Namazın farziyeti kalkar. 7- Orucun farziyeti geçici olarak kalkar. 8- Kur’ân okumak ve taşımak haram olur. 9- Mescitte durmak haram olur. 10- Veda tavafı düşer. 11- Cima (cinsi ilişki) yapmak haram olur. 12- Temizlenmesiyle gusül gerekir.537 Hayızın İhtilaflı Halleri Kan hayızın en fazla müddeti olan on beş günlük süreyi aşarsa, kadın şu hallerin birinde bulunmuş olur: a) Mübtedie ve mümeyyize kadın: Bu adet görmeye yeni başlamış kuvvetli (siyah) kan ile zayıf (kırmızı) kanı birbirinden fark edebilen kadındır. Bu kadının zayıf olan kanı istihaze, kuvvetli olan kanı ise hayız kanı sayılır. Fakat olan kanın hayızın en az müddetinden noksan süreli olmaması ve en fazla müddeti aşmaması şarttır. b) Mübtedie fakat mümeyyize olmayan kadın: Bu kadın kuvvetli olan kan ile zayıf olan kanı birbirinden ayırt edebilecek durumda olmayan kadındır. Yani kanın tek bir renkte aktığını görür veya kanları birbirinden ayırt etme şartını unutmuş ise en zâhir kavle göre hayız müddeti bir gün bir gecedir. Temizlik müddeti ise yirmi dokuz gündür. c) Mü’tade kadın: Bu da daha önce hayız ve temizlik müddetini görmüş kadındır. Meselâ adeti ayda beş gün hayız görmek ise geri kalan yirmi beş gün temizlik halidir. Adet ise bir defa hayız görmekle sabit olur. Bazılarına göre adet ancak iki defa hayız görmekle sabit olur. En essah olan kavle göre mü’tade ve mümeyyize olan kadının hayız ve temizlik hali temyizle yani kuvvetli ile zayıf kanı birbirinden 526 Buhârî, Darimî. Müslim. 528 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce. 529 Envar, 1/44. 530 el-Mecmu, 2/374. 531 el-Mecmu, 2/375, Neylu’l-Evtar, 1/271 532 Taberânî, Darekutni. 533 Nasbu’r-Raye, 1/191. 534 el-Mecmu, 2/385. 535 el-Mecmu, 2/386, Muğni’l-Muhtac, 1/119, Mezahibu’l-Ebaa, 1/127. 536 Muğni’l-Muhtac, 1/119. 537 el-Mecmu, 2/368. 527 78 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------fark etmekle sabit olur. d) Mütehayyire kadın: Bu kadın adet görmüş, fakat kuvvetli kan ile zayıf kanı birbirinden fark edemeyen ve adetin vakit ve miktarını unutan ve sürekli kanama hali yaşayan kadındır. Mezhebin muteahirin fukahasına göre bu mütehayyire olan kadının adeti mübtedie olan kadının adeti gibidir. Yani hayızın süresi bir gecedir, temizlik süresi ise yirmi dokuz gündür. Bu haldeki kadın namazı kılar. Ancak her namaz için gusül etmesi gerekir. Fakat namazın dışında Kur’ân okuyamaz ve kocasıyla cinsi ilişkide bulunamaz. Bu görüşü destekleyen Cahşın kızı Hamne’yle ilgili hadistir.538 Mütehayyire kadının, geçireceği sürenin temizlik süresi olabilme ihtimali olduğundan Ramazan orucunu tutması lazımdır. Keza geçireceği sürenin içinde on beş gün hayız olma ihtimali olduğundan dolayı Ramazan ayından sonra da tam bir ay oruç tutması gerekir. Ancak ihtiyat olarak iki gün oruçlu kalır. Böylece her aydan on dört gün oruç tutmuş olur. Çünkü ayın on altıncı günü orucunun fasid olma ihtimali sözkonusudur. Zira kanın herhangi bir gün gelip, yine herhangi bir gün kesilmesi muhtemeldir. Buna göre iki aydan on dörder gün hesabıyla yirmi sekiz gün oruç tutmuş olur. Geriye iki gün kalır. Bu iki günün yerine bir ayın on sekizinci günün başından üç gün ve sonundan da üç gün olmak üzere altı gün oruç tutar. Yukarıda açıklanan mütehayyire kadının oruç tutmasıyla ilgili olan hüküm muteahir âlimlerin ortaya koydukları görüştür. Bunun da içinden çıkılmaz bir durum olduğu malumdur. Hatta bazılarına göre bu haldeki kadının yüz kırk gün oruç tutması gerekir.539 İmam Şâfiî ve mutekadimun olan Şâfiî ulemasına göre mütehayyire bir kadın Ramazan orucu tutar ve sonra tam bir ay daha oruç tutması gerektiğine dair ittifak etmişlerdir. Ancak ihtilaf edilen mesele şudur: Kadının tutuğu bir aylık oruçtan on beş gün mü sayılacak yoksa on dört gün mü? İmam Şâfiî ve mutekadimun olan arkadaşlarına göre bu haldeki bir kadın Ramazan orucundan sonra yalnız bir ay daha oruç tutar. Çünkü İmama göre hayızın en çoğu on beş gün olduğundan kadının tutuğu her ay da on beş gün oruç tutmuş sayılır. İmam Şâfiî’yi destekleyen İmam Taberî, Şeyh Ebû Hamid, Mehamili, Ebû Ali es-Senci, Maverdi, Darimî ve el-Cuveyni gibi fukahadır. Buna uygun olarak Ebû Hanife’nin arkadaşı İmam Muhammed b. Hasan da bu durumdaki bir kadının tuttuğu Ramazan ayında on gün hayız yirmi günde temizlik sayılır demiştir. Allah Rasûlü’ne soru soran Cahşın kızı Hamne’nin meşhur hadisi bu niteliktedir.540 NİFAS Nifas kanı, çocuk doğurduktan sonra rahimden gelen kandır. Şâfiîlere göre bu kanın en az müddeti bir lahza, en çok müddeti 60 gündür. Genelde kan görülen müddet 40 gündür. Hamileliğin en az müddeti 6 ay olup genelde 9 aydır. Bu müddet 4 seneye kadar uzayabilir. Bu Şâfiî mezhebi için geçerlidir. Hayızlı kadına haram olan herşey nifaslı bir kadına da haramdır. İlac ile çocuğunu düşüren bir kadına essah olan kavle göre kanama süresince geçirdiği namazları kaza etmez. Kırk günü tamamlamadan nifasdan temizlenen bir kadın gusül yaptıktan sonra namaz kılabilir, oruç tutabilir ve kocası ile ilişki kurabilir.541 Hayızlı ve Nifaslı Kadına Sekiz Şey Haramdır: Hayız ve nifas halinde yapılması yasak olan haller şunlardır: 1) Namaz kılmak: Adet halinde kılınması yasak olan namazlar kaza da edilmez. Bu görüş cumhurun ittifakıyla kabul edilmiştir. 2) Oruç tutmak: Cumhura göre adetli bir kadına oruç tutmak haramdır. Dayandıkları delil ise Hz. Âişe (r.) ve Ebû Saîd el-Hudri (r.a.)’ın rivâyet ettikleri şu hadislerdir: Hz. Âişe’nin hadisi şöyledir: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in döneminde aybaşı olurduk, bize orucu kaza etmemizi emrettiği halde namazı kaza etmemizi emretmezdi.”542 Ebû Saîd el-Hudri (r.a.) ise Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kadınları kast ederek şöyle dediğini rivâyet eder: “Ben akıl ve din hususunda sizden noksan olanı görmedim. Çünkü günlerce namaz kılmamanız ve Ramazan’da oruç tutmamanız din bakımında noksanlığınızın alâmetidir.”543 Bazı fukahaya göre bu hadisler, orucun adet halinde tutulmasının, hastalık ve sefere kıyasen haram olmadığına hükmetmişler. Keza “adetli bir kadın oruç tutamaz” hükmü hakkında Kur’ân’ın herhangi bir âyetine ve sarih herhangi bir hadise rastlanılmamış olması, onların bu konuda kati bir delil bulunmadığı kanaatına varmalarına yol açmıştır. Bu görüşü destekleyenler Kadı Hüseyin, İmamu’l-Haremeyn, İmam Gazalî, el-Mutevellî, Ravyanî ve başkalarıdır. Bu fukahaya göre adetli bir kadının oruç tutması vaciptir. Çünkü onlara göre eğer hayızlı bir kadına oruç tutmak vacip olmasaydı bilahere kazası gerekmezdi. Fakat muhakkik âlimler bu görüşe katılamayarak sahâbenin bu konudaki icmaını ve yukarıda geçen Hz. Âişe ile Ebû Saîd el-Hudri’nin hadislerini delil göstermişlerdir.544 Bazı fukaha demiştir ki: “Adetli bir kadın oruç tutamaz” hükmünün idrak edilir bir yanı yoktur. Çünkü temizlik orucun şartlarından olmadığı gibi yukarıda delil gösterilen hadisin de sarih (açık) bir ifadeyle varid olmayışı, âyet ve hadiste hayız halinin bir eziyet veya hastalık hali olarak tanımlanması, onların durumunu hasta kimseye benzetir. Durum böyle olunca hayızlı bir kadın hasta veya yolcu bir kimse gibi orucu tutup tutmamakta muhayyerdir. Bana göre bu yaklaşım ve kıyas ihmal edilecek bir yaklaşım olmamakla beraber, dolaylı da olsa hadislerin varid oluşu, sahâbenin icması ve müçtehid imamların bu konudaki görüşleri adetli bir kadının oruç tutamayacağına delil teşkil eder. 3) Kur’ân okumak: Şâfiîlerin meşhur görüşlerine göre hayızlı kadının cünüp olan bir kimse gibi Kur’ân okuması haramdır. Dayandıkları delil ise İbn Ömer’in rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Hayız olan bir kadın ile cünüp olan bir kimse Kur’ân’dan hiçbir şey okumasın.”545 buyurmuştur. Bu görüşü destekleyenler şunlardır: Hz. Ömer, Hz. Ali, Câbir, Hasan el-Basrî, Katâde, Atâ, Zuhrî, Ahmed vb. Bunlara göre cünüp, hayız ve nifasdaki bir kadının Kur’ân-ı okuması yasaktır, fakat âyet başları ve harf harf okuması ile zikir ve tehlil yapması caizdir. Mâlikiler ile Ebû Hanife’nin bu konuda iki görüşü vardır. Birinci görüşe göre adet halindeki kadının Kur’ân okuması haramdır. İkinci görüşe göre ise caizdir. Bu ikinci görüşü Ebû Dâvûd, İbni Abbas, İbni Museyyeb, Ebû Tayib ve İbni Münzir gibi fukaha desteklemiştir. Dayandıkları delil ise Hz. Âişe’den rivâyet edilen şu hadistir. Hz. Âişe (r.) “Ben adetli iken Allah Rasûlü’nün isteği üzerine Kur’ân-ı Kerîm’i okurdum” buyurur.546 4) Kâbe’yi tavaf etmek: Cumhurun ittifakıyla hayızlı ve nifasdaki bir kadın Kâbe’yi tavaf edemez. Delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Hz. Âişe’ye olan sözüdür. “Hacıların yaptıklarını yap, fakat Beyti tavaf etme.”547 buyurmuştur. Hac bahsinde bu konu ile ilgili geniş izahat yapılmış ve müçtehidlerin farklı görüşlerine yer verilmiştir. 538 el-Mecmu, 2/375. el-Mecmu, 2/378; Muğni’l-Muhtac, 1/113. 540 el-Mecmu, 2/375-431. 541 el-Mecmu, 2/479-490. 542 Müslim, Hayız, Nesâî, Ebû Dâvûd. 543 Buhârî, Hayız, Müslim, İmân. 544 el-Mecmu, 2/357, Neylu’l-Evtar, 1/307, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/58, Muğni’l-Muhtac, 1/1099. 545 Tirmizî, Tahâret, İbn-i Mâce, Tahâret. 546 Buhârî, Müslim, Nesâî, el-Mecmu, 2/179-359. 547 Buhârî, Müslim. 539 79 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------5) Camiye girmek: Cumhurun ittifakıyla adetli ve lohusa olan bir kadın camiye giremez. Fakat Şâfiîlere göre adetli ve lohusa olan bir kadın kendini iyice bezleyerek iki kapılı mescidin içinden geçebilirler. 6) Kur’ân-ı Kerîm’e el sürmek: Şâfiîlere göre cünüp ile adetli ve lohusa olan bir kadın Kur’ân-ı Kerîm’e el süremez. Delilleri ise Vakıa suresinin 79. âyetidir. 7) Cinsi ilişkide bulunmak: Cumhura göre adetli ve lohusa olan kadınla cinsi ilişki haramdır. Dayandıkları delil ise âyet ve sahih hadislerdir. Ancak böyle bir olay yaşayan bir Müslümanın çokça istiğfar edip bolca sadaka vermesi gerekir. İmam Şâfiî’nin cedid görüşüne göre hayız ve nifasda olan kadınla bilerek cinsi ilişkiye giren koca günah işlemiş olur, fakat buna kefâret gerekli değildir. Ancak çokça tevbe edip yalvarması gerekir. Diz kapağıyla göbek arasında kalan kısımla oynamak Şâfiîlerin ittifakıyla haramdır. Delil ise Bakara 222 âyeti ile Buhârî ve Müslim’in rivâyet ettikleri Meymune’nin şu hadisidir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) ancak peştamal üzerine hanımlarıyla oynaşırdı.”548 Bir kadın hayızdan temizlendikten sonra ona oruç tutmak, talâk ve zıhâr helâl olur. Fakat namaz, tavaf ve Kur’ân okumak, taşımak ve cinsi ilişki ancak gusülden sonra caiz olur. 8) Tahâret: Şâfiîlere göre adetteki bir kadına kirden temizlenme müstesna gusül veya abdest niyetiyle tahâret etmek yasaktır.549 İSTİHAZE İstihaze kanı: Yukarıda tarif edilen hayız ve nifas kanının özelliklerini taşımayıp daha değişik durumlarda gelen bir çeşit hastalık kanıdır. Böyle bir durumda olan kadın her vakit için abdest alır, her türlü ibadetini yapar ve helâliyle de yatabilir. İstihaze kanının belirli bir vakti ve kuralı yoktur. Namaz kılmak, oruç tutmak Kur’ân okumak, Kâbe’yi tavaf etmek ve kocasıyle cinsi ilişkide bulunmak gibi hayız ve nifasla yasak olan ibadetler istihazeli bir kadına yasak değildir. Ancak müstehaze bir kadın fercini (avret yerini) yıkayıp bezle bağlar ve her namaz vakti için abdest alması gerekir. GUSÜL Gusül lügatta yıkanmak demektir. Istılahta ise cünüplük, hayız ve nifas gibi bazı durumlarda namaz kılmak, Kâbe’yi tavaf etmek ve Kur’ân okumak gibi bazı ibadetleri kendine helâl kılmak için belirli şartlarla vücudun tamamını yıkamak manasına gelir. Guslün farziyeti, Kur’ân-ı Kerîm ve Hadis-i Nebevî ile açıkça sabit olduğundan onu inkâr etmek küfürdür. Guslü gerektiren haller altı tanedir. Bunların üçünde kadın ile erkek müşterek olup her ikisinin de gusletmesi gerekir. Diğer üç tanesi ise kadınlara hastır. Guslü Gerektiren Müşterek Haller: 1) Meni gelmese de, cinsi münasebette bulunup haşefenin yani sünnet yerinin duhul etmesidir. Dübür-kubul (ön ve arka), insan-hayvan, ölü ve diri olmasında fark yoktur. 2) İttifakla meninin cinsi münasebet olmadan, bakmak veya dokunmak suretiyle az ve lezzetsiz de olsa normal yoldan çıkması. 3) Şehid olmayan Müslümanın ölmesi. 4) Rüyada ihtilam halinde meninin görünmesi: Rüyada cinsi ilişkide bulunduğunu görüp bir ıslaklığın olamadığına kanaat eden bir kimseye gusül gerekmez. Kadınlara Özel Haller 1) Hayız (adet-aybaşı) kanının kesilmesinden sonra. 2) Nifas kanının kesilmesinden sonra. 3) Çocuk doğurmak veya düşük yapmakla gusül gerekir. Buluğ Çağına Gelen Kimsenin Dört Çeşit Suyu Vardır: a) İdrar b) Meni c) Mezi d) Vedi Bunlardan guslü gerektiren yalnız menidir Meninin üç ayrıcı özelliği vardır 1- Sıçrayarak çıkması. 2- Lezzet hâsıl olması. 3- Yaş iken hamur, kuru iken yumurtanın beyaz kısmının kokusunu andırması. Mezi şehvetle gelir, ama guslü gerektirmez. Vedi ise, idrardan sonra gelen ince bir sudur. O da guslü gerektirmez ama ikisi de necistir. Yıkanması lazım gelir. Meni ise Şâfiî mezhebinde necis değildir, dolaysıla yıkanması şart değil, fakat yıkanması daha evlâdır. Hanefî mezhebinde meni necistir ve yıkanması vaciptir. Meninin necis olup olamaması ve delilleri necaset bahsinda izah edilmiştir. Şâfiîlerde Güslun Farzları üçtür: 1) Gusül yaparken gusül yapmaya niyet etmek. 2) Vücut üzerinde varsa necaseti gidermek. 3) Vücudun bütün kıllarını ve derisini su ile ıslatmak. Diş Dolgusu Veya Kaplaması Gusle Engel midir? Diş ve ağız sağlığının önemi her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır. Diş temizliği ile ilgili Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şu güzel ve örnek sözü sağlık açısında çok önemlidir.”Ümmetime ağır gelmeyeceğini bilseydim, her namaz için misvak kullanmayı emrederdim.”550 Asrı saadette Arfece adındaki bir sahâbenin burnuna gümüşten bir burun takmıştı, fakat bir süre sonra gümüş koku yapmıştı. Bunun üzerine “Allah Rasûlü (s.a.v.) ona altından bir burun edinmesini emretmişti.”551 Bu örnek bize zaruret halinde vücuda takılan bir parçanın abdest veya gusülün sıhhatına engel olmadığını bildirmektedir. Diş takma, doldurma, kaplama ve protez yaptırmak gibi tedavilerin ağız sağlığı açısında önemi büyüktür. Dolayısıyla gerek abdeste gerekse gusüle diş takmak, kaplamak veya protez yapmak engel teşkil etmez. Mezhep imamları abdest veya gusül esnasında ağza verilen suyun takılan dişlerin altına veya içine girmesi hususunda gürüş beyan etmemişlerdir. Ancak bazı mezheblere göre boy abdesti için ağza ve burna su vermek vacib iken Şâfiî mezhebi başta olmak üzere diğer bazılarına göre ise sünnetir. Burada mutlakiyyet vardır. Yani ağza ve burna su verildikten sonra suyun her yere ulaşması kayda bağlanmamıştır. Diğer yandan abdest ve gusülde sargı üzerine mesh caiz olduğu gibi ağzında kaplamalı veya dolgulu dişi bulunan kimsenin de suyu çalkalaması yeterli olacaktır. Çünkü dolgunun içine veya dişin altına suyun geçmesi hem zarar hem de güçtür. Hulasa zaruretler mahzurları 548 Buhârî, Hayd, Müslim, Hayd. el-Mecmu, 2/353-365. 550 Buhârî. 551 Ebû Dâvûd. 549 80 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------mubah kılar. Guslün Sünnetleri 1) Gusle besmele ile başlamak. 2) Gusülden önce abdest almak. Bu abdest normal namaz abdesti gibi alınır. 3) Vücudu elleriyle ovalamak. 4) Tertip: Sıra ile yıkamak. Yani varsa önce kirin yıkanması, sonra tahâretin alınması, sonra abdestin alınması ve en sonunda guslün yapılması sünnettir ve önce başına sonra sağına sonra soluna su dökmek de sünnettir. Guslün Adapları 1) Mazmaza ve istinşak yapmak yani ağza ve burna su verip yıkamak adaptır. Hanefî mezhebinde gusül yaparken ağza ve burna su vermek vaciptir. 2) Organları peş peşe yıkamak. 3) Kıbleye çıplak olarak dönmemek. 4) Suyun sıçramasından korunmak. 5) Yalnız da olsa avret yerlerini örtmek. Sünnet Olan Gusül On Yedidir 1) Cuma namazı için. 2) Her iki bayram namazı için. 3) Yağmur duası namazı için. 4) Güneş tutulması namazı için. 5) Ay tutulması namazı için. 6) Cenaze yıkayan kimse için. 7) Yeni Müslüman olmuş kimse için. 8) Delirme halinden kurtulan kimse için. 9) Sarhoşluktan kurtulduktan sonra. 10) Hac ve umre ihramına girmek için. 11) Mekke-i Mükerremeye girmek için. 12) Arafat vakfesi için. 13) Muzdelife vakfesi için. 14) Hacda şeytan taşlamak için. 15) Kâbe’yi Muâzzemeyı tavaf için. 16) Safa-Merve’yi say etmek için. 17) Resûlullah (s.a.v.)’in Medinesine girerken. NAMAZ BÖLÜMÜ Namaz, ibadet sayılan ve Allah’ın hoşnut olduğu her fiil ve davranışın başında gelir. Namaz ve oruç bedenî, zekât malî, hac ise hem malî hem de bedenî ibadetlerdendir. Bu ibadetler Kur’ân-ı Kerîm’de mücmel olarak yer almaktadır. Fakat Allah Rasûlü (s.a.v.) tarafından söz ve fiilleri ile açıklanmış ve ikmal edilmiştir. Bunun için İslâm ulemasının bunlar üzerinde yorum ve içtihadla değişiklik yapma hakları yoktur. Nitekim Allah Rasûlü “Beni namaz kılarken gördüğünüz gibi namaz kılınız. Yine hac menasikini benden alınız”552 diye buyurmuştur. Namaz sözlükte; dua etmek, övmek, tazim göstermek demektir. Namaz fıkıh termolojisinde muayyen şartlar dahilinde tekbirle başlayıp selâm ile sona eren hususi söz ve fiillerden oluşan bedenî ibadettir. Namazın Önemi Namaz bir muhatap olunuştur. Yaratıcıyla yarattıkları arasında her gün belirli vakitlerde bir buluşma noktasıdır. İslâm’da imândan sonra namaz gelir. Çünkü namaz dinin direğidir. Namaz nurdur. Namaz mü’minin miracıdır. Namaz ahirette delildir. Namaz kulluğun belgesidir. Namaz kulun Allaha verdiği tekmildir. Namazın beş vakit olması özellikle mirac gecesinde emredilmiştir. Namaz ahirette sorulacak ilk ibadettir. Namaz bir vuslat anıdır. Kulun rabbi ile buluşmasıdır. Allah Rasûlü (s.a.v) “Namaz, gözümün nurudur; namaz sevgilimdir.”553 buyurmuştur. Namaz: Tahâret, abdest, kıble, kıraat, rükû, secde ve selâmdan ibaret olan bedenî bir ibadettir. Namazı terk etmek büyük günahtır ve inkârı küfürdür. Namaz, tevhid mücadelesinin temel direğidir. Namaz her peygamberin şeriatında vardır. Namaz, bedenî bir ibadettir. Dolayısıyla bedeni yormaktır. Nefsi ve şeytanı kahretmektir. Hakkıyla kılınan namaz rabbı hoşnut eder. Namaz kulu tüm kötülüklerden alıkoymaktır. Namaz miladî 620 yılında farz kılınmıştır. Şüphesiz namaz ancak temekkun (ağır başlılık) tevazu, tazarru (yalvarma) ve teabbuddur. Namaz günde beş vakit kulun yaratıcısıyla buluşmasıdır. Namazı Terk Edenlerin Cezası Namazı terk edenler iki kısımdır: a) Namazı farz olduğuna inanmayarak terk edenler. Bunun hükmü irtidad eden kimsenin hükmü gibidir. Küfre girmiş olur. b) Farziyetine inandığı halde tembelliğinden dolayı kılmayanlar. Bunun hükmü ise tövbe edip namaza başlamasıdır. Eğer tövbe edip namaza başlamazsa Şâfiîler, Mâlikiler ve birçok Selef ve Halefe göre namazın farziyetini inkâr etmeyip tembellikten dolayı kılmayan kimse mürted olmaz fakat öldürülür. Delilleri ise şu âyettir. ّللا َغفُو ٌر َرحي ٌم َ “ فََ اِنْ تَابُوا َواَقَا ُمواالصَّلوةَ َواتَ ُواالزَّكوةَ فَ َخلُّواEğer tevbe eder, namazı َ سبيلَهُ ْم اِنَّ ه dosdoğru kılar zekâtı da verirlerse artık onların yollarını serbest bırakın. Çünkü Allah çok bağışlayan ve çok esirgeyendir.”554 Hanefiler, İmam Muzni ve Kûfe ulemasına göre namazı tembelik sebebiyle kılmayan fasık olur. Böyle bir kimse tövbe edip kılıncaya kadar hapsedilip, dövülür. Delilleri ise İbn Mes’ûd’un şu hadisidir: Allah Rasûlü (s.a.v.) “Müslüman bir kimsenin kanı ancak şu üç şeyden birisiyle helâl olur. Zina eden evlenmiş kadın ve erkek, cana karşı can ve dininden irtidad edip cemaattan ayrılan kişi”555 buyurmuştur. Mürted olur diyenler, Hz Ali, İbn Mübarek, İshâk, Mansur ve Ahmed b. Hanbel’dir. Delilleri ise Câbir’in şu hadisidir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Muhakkak kişi ile küfür arasındaki fark namazı terk etmektir”556 buyurmuştur. Allah Rasûlü “Bizim ile onlar arasındaki ahd namazdır. Kim ki namazı terk ederse kâfir olur”557 buyurmuştur. Tirmizî, Hâkim ve Zehebi bu hadise sahih demişler.558 552 Ahmed b. Hanbel. Ahmed b. Hanbel. 554 Tevbe, 8/5. 555 Buhârî, Diyat, Müslim, Kısamet, Nesâî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 556 Müslim. 557 Tirmizî, Nesâî, Ahmed, İbn-i Mâce, Darekutni, Beyhâkî, Hâkim. 553 81 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Namazı hakkıyla kılanların mükafatı ve kılmayanların ikabı hakkında çok sayıda uyarıcı âyet ve hadis bulunmaktadır. Namaz, oruç zekât ve hac gibi ibadetlerin farziyetini, zina, faiz ve içki gibi günahların haramlığı, eşit olarak havas ve avam tarafından bilinen bir şeyin inkârı küfürdür. Fakat üzerine icma olunan iddetli bir kadının nikâhı ve miras paylaşımı gibi avamın bilmemesi doğal olan şeylerin avam tarafından inkâri küfür değildir. Namazın Farz Olmasının Şartı Üçtür: Namaz, ancak Müslüman, baliğ, akil ve tahir (temiz) olan kimseye farz olur. Cinnet geçirerek veya hastalıkla aklı zail olan veya aslen kâfir olan kimselere geçirdikleri namazları kaza etmeye yükümlü değiller. Ancak mürted/dinden çıkmış olan kimse tekrar dine döndüğü takdirde geçirdiği namazı kaza etmek zorundadır. Yedi yaşına girmiş çocuklara namaz emredilir. Müslümanlar arasında yaşayıp namaz, zekât, oruç ve hac gibi naslarla sabit olan farzları inkâr eden veya faiz, içki, kumar ve zina gibi haramlığı üzerine icma olan haram bir şeye helâl diyen bir kimse kâfir olur. a) Müslüman olmak: Kâfire namaz farz değildir. Çünkü kâfirin namazı sahih değildir. Kâfir bir kimse Müslüman olunca geçmiş namazları kaza etmesi ittifakla gerekmez. Fakat Şâfiî mezhebinde mürted (dinden dönmüş) olan bir kimsenin riddet düneminde geçirdiği namazları kaza etmesi gerekir. Cumhurun ittifakıyla namaz, oruç, hac ve zekât gibi furuzatların yapılması kâfire farz değildir. Dayandıkları delil ise şu âyettir: َق ْ لِلَّذين ْ ل َ ْ ت سنَّت َاالوَّلين َ “ َكفَروا اِنْ يَ ْنتَهوا ي ْغفَرْ لَه ْم َما قَ ْد َسلَفَ َواِنْ يَعوىوا فَقَ ْد َمİnkar edenlere (sana düşmanlıktan) vazgeçerlerse, geçmiş (günahlarının) bağışlanacağını söyle.”559 Diğer bazı müçtehidlere göre asıl kâfir olan imânın aslından mükellef olduğu gibi namaz, oruç, hac ve zekât gibi farzlardan da sorumludur. Keza onlara göre kâfir faiz, zina, kumar ve hırsızlık gibi günahlardan dolayı da muhatap tutulur. Çocuk hariç namaza mükellef olmayan kimselere namaz teklifi yapılmaz.560 b) Buluğ çağına girmiş olmak: Çocuklara namaz farz olmadığı gibi kazasıda yoktur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Üç kişiden kalem kaldırılmışıtır: Aklı başına gelinceye kadar deliden, uyanıncaya kadar uyuyandan, ergenlik çağına girinceye kadar çocuktan”561 buyurmuştur. Namaz her ne kadar çocuğa farz değilse de anne ve babanın sorumluluğu altındaki çocuklara tahâret, abdest ve namaz gibi dinde yapılması zaruri olan şeyleri öğretip emretmeleri gerekir. Keza bir anne ve babaya dinen yasak ve nahoş şeylerden sakındırmaları ve gereken teribiyeyi vermeleri gerekir. On yaşına girip namaz kılmayan çocukları veya gayri meşru şeylerle uğraşan çocukları hafifçe dövmeleri gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “Yedi yaşında çocuklarınıza namaz kılmayı emredin ve on yaşında yataklarını ayırın.”562 Allah Teâlâ: ك َو ْال َعاقِبَة لِلتَّ ْقو َ “ َو ْامرْ اَ ْالَكَ بِالصَّلوةِ َواصْ طَبِرْ َعلَ ْيهَا َالنَ ْ ََ لكَ ِر ْزقًا نَحْ ن نَرْ زقAilene namazı emret; kendin de ona sabır ile devam et!”563 buyurur. Şâfiî mezhebinde çocuk namaz kıldıktan sonra vakit içinde akılbaliğ olursa tekrar namaz kılması gerekmez. Fakat diğer üç mezhebe göre ise bu durumdaki bir çocuk tekrar o vaktin namazını avde etmesi gerekir.564 c) Akıllı olmak: Namaz deliye farz değildir. Çünkü teklifin dayanağı akıldır. Mubah bir sebebten ötürü aklını kaçıran kimselerin kılmadıkları namazları kaza etmelerı gerekmez. Çünkü delirme, baygınlık ve cinnet geçirme gibi durumlar özür sayılabilen hastalıklardır. Fakat işki gibi gayri meşru sebeblerle aklını kaçıran bir kimse geçirdiği namazları kaza etmesi gerekir. d) Temiz olmak: Adet olan kadınlarla lohusa kadınlardan namazın hem edası hem de kazası kaldırılmıştır. Bu lohusalık darp, ilaç ve benzeri sebeplerle meydana gelse de hüküm değişmez.565 Fakat uyku sebebiyle namazını geçiren kimselere kaza gerekir. Delil ise Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Bir namazı uyku sebebiyle kılmayan yahut unutan kimse, hatırladığı zaman onu kaza etsin.”566 FARZ NAMAZLARIN VAKİTLERİ Vakit, farz namaz ile bunların sünnetleri ve bayram namazları için şarttır. Vakit girmeden kılınacak bir namaz eda yerine geçmediği gibi, vaktinden sonra kılınacak namaz da eda değildir. Bu sebeple özürsüz olarak bir namazı kazaya bırakmak büyük bir sorumluktur. Namaz vakitleri kitap ve sünnetle belirlenmiştir. İmam Mevdudi ise namaz vakitleriyle ilgili âyetler hakkında şu açıklamalarda bulunmaktadır: İsra 78. âyetindeki Arapça metindeki لدلوك “ الشمgüneşin kayması” diye tercüme ettik. Bazı sahâbe ve tabiin bunun “güneşin batışı” anlamına geldiğini söyler. Fakat sahâbenin ve tabiinin çoğunluğu bunun “güneşin zirveden kayması” anlamına geldiği görüşündedirler. Hz. Ömer, İbn Ömer, Enes bin Mâlik, Ebû Berzet el-Eslemî, Hasan Basrî, Şa’bi, Atâ, Mücâhid ve bir kavle göre İbn Abbas (Allah hepsinden razı olsun) bu görüştedir. Muhammed Bakır ve İmam Caferi Sadık da bu görüştedir. Bunların yanısıra, her ne kadar senedi kuvvetli değilse de Hz. Peygamber (s.a.v.)’den bu görüşü destekler nitelikte hadisler de rivâyet edilmiştir. Bazılarına göre ise Arapça metindeki kelimeler, “gecenin tamamen kararması”, bazılarına göre de “gece yarısı” anlamına gelir. Birinci görüş kabul edilirse bu, İşa (yatsı) namazanın başlangıç vakti, ikinci görüş kabul edilirse de yatsı namazının vaktinin sona erdiği sınır anlamına gelir. Müslümanlara, engeller ve zorluklar anlatıldıktan hemen sonra namazı ikame etmeleri emredilmektedir. Bu, zor durumlara göğüs germek için gerekli olan dayanıklılığın ancak namazla elde edilebileceği anlamına gelir ki Kur’ân’ın bazı âyetlerinde “namaz ve sabırla yardım isteyin” şeklindeki ikazla namazın önemine işaret edilmektedir. Fecr kelimesinin anlamı “şafak” yani “gecenin karanlığından sonra sabahın başlaması”dır. Burada “sabahın Kur’ân’ını okumak”, sabah namazı demektir. Çünkü Kur’ân bazı yerlerde ‘salât’, namazı kastetmek için kullanmış, bazen de namazın herhangi belirli bir bölümünü, tüm namazı kastetmek için kullanmıştır. Örneğin tesbih, hamd, zikir, kıyam, rükû, sücud. Aynı şekilde “sabahın Kur’ân’ını okumak” sadece Kur’ân okumak demek değil bilakis namaz sırasında okumak demektir. Böylece Kur’ân salâtı oluşturan bölümleri salât yerine kullanmış ve Hz. Peygamber (s.a.v.)’den bugün müslümanların kıldığı şekilde namazı formüle etmesine yol göstermiştir. Hadislerde açıklandığına göre sabah namazına melekler şahitlik eder. Melekler her namazı ve her iyi amelî gözlediği halde, sabah namazına verilen özel önemi gösterir. Bu nedenle Hz. Peygamber (s.a.v.) sabah namazında Kur’ân’dan çok uzun bölümler okurdu. Onun örneğini sahâbe de devam ettirmiş ve sonraki âlimler bunu müstehap görmüşlerdir. Bu âyetle, Miraçta belirli vakitler için farz kılınan namazın nasıl kılınacağı kısaca ele alınmıştır. İlk namazın güneşin doğmasından önce ve geri kalan dört namazın güneşin kaymasından gecenin karanlığına kadar olan zamanda kılınması gerektiği bildirilmiştir. Daha sonra Cebrail (a.s.) gelmiş ve Hz. Peygamber (s.a.v.)’e her namaz vaktinin sınırlarını bildirmiştir. Ebû 558 el-Mecmu, 3/17, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/88. Enfal, 8/38. 560 el-Mecmu, 3/5-15. 561 Ahmed, Ebû Dâvûd, Nesâî, Hâkim. 562 Ahmed, Ebû Dâvûd, Hâkim. 563 Taha, 20/132. 564 el-Mecmu, 3/13. 565 el-Mecmu, 3/7-9. 566 Müslim. 559 82 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Dâvûd ve Tirmizî’de kaydedilen İbn Abbas’tan rivâyet edilen bir hadise göre Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Cebrail bana beş vakit namazı Kâbe’nin yanında iki kez kıldırdı. İlk günde Zuhr’u (öğlen namazı) hemen güneşin zirveden kaydığı ve herşeyin gölgesinin çok kısa olduğu zamanda kıldırdı. Sonra Asr’ı (ikindi namazı) herşeyin gölgesinin kendi boyuna eşit olduğu zamanda kıldırdı. Mağrib’i (akşam namazı) orucun iftar edildiği zamanda, İşa’yı (yatsı namazı) alaca karanlığın kaybolduğu zamanda ve Fecri (sabah namazı) oruç tutmak isteyenin yemek ve içmesinin haram olduğu zamanda kıldırdı. Ertesi gün Zuhr’u herşeyin gölgesinin kendi boyuna eşit olduğu, Asr’ı herşeyin gölgesinin kendisinin iki katı olduğu zamanda kıldırdı. Mağrib’i bir önceki gün gibi kıldırdı, İşa’yı gecenin üçte biri geçtikten sonra, Fecr’i de aydınlık ortalığa yayıldığında kıldırdı. Bundan sonra Cebrail bana döndü ve dedi ki: “Ey Muhammed, bunlar peygamberlerin kıldığı namazların vakitleridir.567 En doğru vakit tayini iki vakit arasında olanıdır. “Cebrail’in ilk gün kıldırdığı namaz vaktin başı, ikinci gün kıldırdığı namaz vaktin sonudur. Buradaki son ifade, ikisinin ortasının daha kolay tespit edebileceğine işaret etmektedir. Kur’ân’da bu beş vakit namaza çeşitli yerlerde işaret edilir: 1) “Gündüzün iki tarafında ve gecenin yakın saatlerinde namaz kıl.”568 2) “Güneşin doğuşundan önce (Fecr) ve batışından önce (Asr) rabbini hamd ile tesbih et. Gecenin bir bölümümde (İşa) ve gündüzün uçlarında (Fecr, Zuhr, ve Mağrib) tesbihte bulun.”569 3) “Öyleyse akşama girdiğiniz de, sabaha kavuştuğunuzda Allah’ı tesbih edin. Göklerde ve yerde de, günün sonunda ve öğleye erdiğiniz vakitte de hamd O’na mahsustur.”570 4) “Güneşin sarkmasından gecenin kararmasına kadar namazı kıl, fecir vakti Kur’ân’ını (namazını) da. Çünkü fecir vakti (namazda okunan) Kur’ân şahid olunandır.”571 Namazın zamanlarının böyle belirlenmesinde büyük bir hikmet vardır. Bunlardan biri güneşe tapanların ibadet ettikleri zamanlarda namaz kılmamaktır. Çünkü güneş her çağda müşriklerin en büyük ilâhlarından biri olmuştur, onlar da genellikle güneşin batımında ve doğumunda ibadet ederlerdi. Bu nedenle bu iki vakitte namaz tamamen yasaklanmıştır. Bunun yanısıra onlar güneşin tam zirvede olduğu zeval vaktinde de ibadet ederlerdi. Bu nedenle İslâm, müslümanlara gündüz kılınan iki namazdan birini güneş doğmadan önce (Fecr) diğerini de güneş zirveden kaydıktan sonra (Zuhr) kılmalarını ve gecenin ilk namazı olan akşamı da göneşin batışından sonra kılınmasını emretmiştir. Bazı müfessir ve müçtehidlere göre İsra 78, Hud 114 ile Taha 130 de geçen namaz emri sadece Peygamberi ilgilendirmektedir. Farz namazlara gelince, bunların Peygamberimizin -salât ve selâm üzerine olsun- mütevatir hadisleri ve tevatüre dayalı amelî sünneti tarafından belirlenen vakitleri vardır. Bazıları “dulukû’ş-şems” kavramını güneşin gökyüzünün tam ortasından batıya doğru kaymasıdır. “Gasak” ise gecenin başlangıcıdır derler. “Fecir Kur’ân’ını” da sabah namazı diye yorumlarlar. Ve bu ifadelerden beş vakit namazın vakitlerini çıkarırlar. Bunlar: Öğle, ikindi, akşam, yatsı güneşin gökyüzünde tam ortaya dikildikten sonra batıya kayıp gecenin başlangıcına kadar süren zaman diliminde kılınan namazlardır ve sabah namazıdır. Bunlara göre sadece gece kılınan teheccüt namazı Peygambere mahsustur. O bu namazı kılmakla yükümlüdür. Biz birinci görüşün daha doğru olduğuna taraftarız. Buna göre, bu âyetlerde sözkonusu edilen herşey, Peygamberimize salât ve selâm üzerine olsun mahsustur. Farz namazların vakitleri ise, kavli ve fiili sünnet ile sabittir. Farz Namazlar On Yedi Rekâttır 1- Sabah namazı iki rekât 2- Öğle namazı dört rekât 3- İkindi namazı dört rekât 4- Akşam namazı üç rekât 5- Yatsı namazı dört rekât Farz Namazlar Beş Vakittir Bu vakitlerin delili ise yukarıda dipnotunu verdiğim âyetler ve Cibril’in meşhur hadisidir. 1- Öğle namazı: Bu namazın ilk vakti, güneşin zevala girmesiyle başlar. Son vakti ise zeval gölgesinin dışında herşeyin gölgesi kendi misli oluncaya kadar devam eder. Öğle Namazının Üç Vakti Vardır a) Fazilet vakti: Bu vakit öğlenin ilk vaktidir. Şiddetli sıcak olmadığı günlerde öğle namazını ilk vakitte kılınması evlâdır. b) İhtiyar vakti: Bu vakit fazilet vaktinden başlar sonuna kadar olan vakittir. c) Mazeret vakti: Bu vakit namazları cem vaktidir.572 Gerek İmam Şâfiî olsun gerekse diğer fukaha olsun fıkıh kitablarında namaz vakiteleri arasından öğle ile başlamalarının delili şudur. Beş vakit namaz miraç gecesinde vuku bulmuş ise de ilk kılınan namaz öğle namazıdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) her ne kadar sabaha doğru miraçtan dönmüş ise de sabah namazını nasıl kılacağını bilmediği için Cebrail Kâbe girişinde Allah Rasûlü’ne imamlık yapmış ve namazların kılınış şeklini ve vakitlerini öğreterek ilk kıldırdığı öğle namazı olduğundan dolayı tüm fukahanın namaz vakitlerini öğle ile başlamalarının bu nedenle olduğu anlaşılmaktadır.573 2- İkindi namazı: Bu namazın vakti, öğlenin son vaktinden sonra başlar güneşin batışına kadar devam eder. İkindi namazı için de fazilet, ihtiyar ve kerahet vakti vardır. Fazilet vakti ilk vakitten başlar herşeyin gölgesi onun bir buçuk katı oluncaya kadar olan vakittir. İhtiyar vakti de herşeyin gölgesi onun iki katı oluncaya kadar olan vakittir. Kerahet vakti ise güneş sararıp batıncaya kadar olan vakittir. İkindi namazını özürsüz olarak bu vakite ertelemek mekruhtur. Çünkü Hz. Enes (r.a.)’ın rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) o vakit için şöyle buyurmuştur: “O münafıkların namazıdır. Otururlar güneşi beklerler ta ki güneş şeytanın iki boynuzu arasına gelince kalkarlar dört kere yeri gagalalar ve ancak o namazda Allah’ı çok az zikrederler.”574 3- Akşam namazı: Bu namazın vakti, güneş tam battıktan sonra başlayıp yaklaşık 30 dakika kadar olan zamandır veya batıdaki kırmızı şafağın kaybolmasına kadar devam eden zamandır. Mezhebin meşhur ve imamın cedid olan görüşüne göre akşam vakti tek bir vakittir. Delil ise Abdullah b. Amr b. As’ın rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) “Akşam vakti (kırmızı) şafağın kaybolmasına kadar olan vakitir.”575 buyurmuştur. Ancak sabah vakti hariç diğer dört vakit için de özür sebebiyle olan vakitler bulunmaktadır. O da cemi takdim ve cemi tehir olan vakitleridir.576 4-Yatsı namazı: Bu namazın vakti, ufuktaki kırmızı şafağın kaybolmasından başlar gecenin yarısına kadar devam eder. Çünkü 567 Cemaat rivâyet etmiştir. el-Mecmu, 3/21. Hud, 11/114. 569 Taha, 20/130. 570 Rum, 30/17-18. 571 İsra, 15/78. 572 el-Mecmu, 3/27. 573 el-Mecmu, 3/27. 574 Müslim, Tirmizî, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 575 Müslim. 576 el-Mecmu, 3/36. 568 83 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Abudullah b. Amr b. As’ın rivâyet ettiği sahih bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Yatsı namazın vakti gecenin yarısına kadar olan vakittir.”577 Yatsı Namazı İçin Dört Vakit Vardır a) Fazilet vakti: Bu vaktin ilki demektir. b) İhtiyar vakti: Bu da fazilet vaktinden sonra gecenin üçte birine kadar olan vakittir. c) Cevaz vakti: Bu da imsaka kadar olan vakittir. d) Özür kabul edilen vakit: Bu vakit de yolculukta veya diğer özürlerden dolayı yatsının akşama takdim edilme vaktidir. Yatsı namazından önce uyumak mekruhtur. Çünkü Ebû Berze’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.): “Yatsı namazından önce uyumamızı ve sonrasında da dünya kelamı etmemizi bize nehyi etmişti.”578 5-Sabah namazı: Bu namazın vakti ikinci fecirden başlar; güneşin doğuşuna kadar devam eder. Şâfiî mezhebinde fecir ikidir. a) Birinci fecir veya kazıb fecir: Birinci fecir doğu tarafından gök eteğinde kurdun kuyruğu gibi uzanan bir beyazlık olup yaklaşık yarım saat sonra kaybolur ve arkasında ikinci fecir çıkar. b) İkinci fecir veya sadık fecir: Şâfiî mezhebine göre hükümler ikinci fecirden sonra başlar. Meselâ sabah namazının vakti, oruca başlama, yiyeceğin yasak oluşu, gecenin bitişi ve gündüzün başlangıcı gibi hükümler ikinci fecirle başlar. Müçtehidlerin ittifakıyla birinci fecirle hiçbir hüküm ilişkili değildir.579 Açıkladığımız vakitlerin hepisi Peygamberimizin Cebrail ile birlikte namaz kılıp ve belirledikleri vakitlerdir.580 Namazların Faziletli Vakitleri Şâfiî mezhebinde yatsı namazı hariç diğer namazları ilk vakitte kılmak daha evlâdır. Sabah namazını da ikinci fecir doğduktan sonra geciktirmeden kılmak daha efdaldır. Çok sıcak olmadığı zamanlarda öğle namazını ilk vakitte kılmak daha efdaldır. Keza ikindi ile akşam namazları de vaktin ilkinde kılmak daha efdaldır. Fakat İmamın cedid kavline göre yatsı namazını gecenin üçte birine kadar tehir edip sonra kılmak daha efdaldır. Çünkü Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ben ümetime acımasaydım onlara yatsı namazını gecenin üçte birine veya yarısına kadar ertelemelerini emrederdim.”581 Beş vakit namaz arasında en önemlisi orta namazdır. Orta namaz hakkında müçtehidler ihtilaf etmişlerdir. İmam Ebû Hanife ile İmam Mâlik’e göre orta namaz ikindi namazı kabul edilirken İmam Şâfiî’ye göre orta namaz sabah namazı kabul edilmiştir. Kimilerine göre orta namaz Cuma namazı kabul edilmiş iken kimilerine göre ise orta namaz beş vakit namazın hepsi kabul edilmiştir. Fakat sahih hadislere göre orta namaz ikindi namazı olarak belirlenmiştir. Allah Rasûlü (s.a.v.) Hendek günü “Allah onların evlerini ve kabirlerini ateş doldursun ki bizi orta namaz/ikindi namazından alıkoydular.”582 Şâfiî mezhebinde vaktin sonunda bir rekât namaz sığacak kadar bir zamanın bulunması vakit olarak yeterlidir. Kerahetle beraber o namaz eda kabul edilir. Dayandıkları delil ise Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadisi şeriftir: “Bir kimse güneş doğmadan evvel sabah namazının ilk rekâtına yetişirse sabah namazına yetişmiş sayılır. Güneş batmadan önce de ikindi namazının bir rekâtına yetişen bir kimse ikindi namazına yetişmiş sayılır.”583 Herhangi bir namazın son vaktinde akıl baliğ olan çocuğa, küfürden dönmüş kişiye, aklı başına gelmiş mecnuna, hayız ve nifastan temizlenen kadına o vaktin kılınması farzdır, bir rekât sığacak kadar zaman varsa o vaktin namazı kendilerine farz olur. Şâyet namaz sığacak kadar zaman kalmamış iken deliren, adet gören ve nifas olan bir kimseye mezhebin sahih kavline göre namaz vacip olmaz. Namazların tehiri için uyku, unutkanlık ve ikrahın (zorlamanın) dışında hiçbir mazeret kabul değildir. Herhangi bir özürden dolayı namazı kazaya kalan bir kimseye hemen kaza etmesi gerekir. Şâyet birkaç namaz kazaya kalmış ise tertible kaza etmesi müstehaptir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) Hendek günü kazaya kalan dört namazı tertiple kıldığı rivâyet olunur. Şâfiî mezhebinde kaza namazı eda namazına rastlarsa önce eda sonra kaza kılınır. Hangi namazın kazaya kaldığını bilmeyen bir kimse için bir günlük namazı kaza etmesi gerekir ki unutuğu namazı kılmış sayılsın.584 Bu konu ile ilgili namazların kazası bahsin de geniş bilgi bulabilirsiniz. Uzak Kıtalarda Namaz Vakitleri Bu bölgelerde namaz vakitleri için iki görüş bulunmaktadır: a) Bir yerde namaz vakitlerinden biri veya ikisi gerçekleşmezse, o vakitlere ait namazlar, o bölgenin halkına farz olmamış olur. Meselâ, bazı kıtalarda yılın bir mevsiminde daha akşam vakti bitmeden sabahın ikinci fecri doğmuş olur. Bu konuda abdest organı olan bir veya iki kolunu kaybeden bir kimsenin yıkama yükümlülüğünün düşmesine kıyas yapılarak yatsı namazının da düşeceğine fetva verilmiştir. b) Bazı fakihlere göre bu gibi yerlerde yaşayan Müslümanlar da beş vakit namaz kılmakla mükelleftir. Bunun delili nakl edilen Deccal hadisidir. Allah Rasûlü Deccalla ilgili bilgi verirken “o yeryüzünde kırk gün kalacak, fakat bu sürenin ilk günü bir yıl, ikinci günü bir ay, üçüncü günü bir hafta kadar olacak ve geri kalan günleri sizin normal günleriniz gibi olacaktır. Onun üzerine sahâbeler: Ey Allah’ın Rasûlü! Bir yıl uzunluğunda olan bir gün içinde bize bir gün ve bir gece namazı yeterli olacak mı? diye sorunca Allah Rasûlü şöyle buyurdu: Hayır, fakat o günün miktarını takdir ediniz.”585 Burada Allah Rasûlü sahâbelere normal günlük namazınız gibi zaman takdir ediniz demek istiyor. Şâfiîler bu konuda hadisi dikkate alarak takdir etme görüşünü benimsemişler. Tercih edilende budur.586 Farz namazlar için müstehap vakitler olduğu gibi, namaz kılmanın mekruh olduğu vakitler de vardır. Bunların bir bölümünde hiçbir namaz kılınmaz iken bir bölümünde de yalnız nafile namazlar kılınmaz. Kerahet Vakitleri Bir gün ve bir gecedeki mekruh vakitler beş tane olup bunlardan üçü, Ukbe b. Amir el-Cuheni (r.a.)’ın naklettiği şu hadiste zikredilir: “Üç vakit vardır ki Rasûlullah (s.a.v.) bize, bu vakitlerde namaz kılmamızı ve ölülerimizi defn etmemizi yasakladı. a) Güneş doğduğu zaman yükselinceye kadar. b) Güneş tepe noktasına geldiği zaman zevalina kadar. 577 Müslim. Müslim. 579 el-Mecmu, 3/45. 580 el-Mecmu, 3/21, Neylu’l-Evtar, 1/300. 581 Tirmizî, Ebû Dâvûd. Sahih hadistir. 582 Müslim, Buhârî, Ebû Dâvûd, Nesâî, el-Mecmu, 3/59-65. 583 Müslim, Nesâî, Tirmizî. 584 el-Mecmu, 3/70-77. 585 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce. 586 el-Mecmu, 3/49. 578 84 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------c) Güneş batmaya meylettiği zaman batıncaya kadar.587 Diğer iki vakit de Ebû Saîd el-Hudri (r.a.)’dan rivâyet edilen şu hadiste bildirilir. O Rasûlullah (s.a.v.)’in şöyle buyurduğunu duydum der: “Sabah namazından sonra güneş doğuncaya kadar namaz yoktur. İkindi namazından sonra güneş batıncaya kadar namaz yoktur.”588 İmam Şâfiî, Umm adlı eserinde Buhârî ve Müslim’in rivâyet ettikleri hadisleri delil göstererek yukarıdaki vakitlerde namaz kılınmasının mekruh olduğunu kayd ederek şöyle der: “Allah Rasûlü ikindi namazından sonra güneş batıncaya kadar, sabah namazından sonra güneş doğuncaya kadar ve Cuma günü müstesna güneş tepede iken batıya kayıncaya kadar namaz kılmayı yasaklamıştır.”589 Yukarıda izah edilen vakitlerden bazı namazlar müstesna kılınmıştır. Bunlar sebebli namazlardır. Meselâ Cuma günü istiva vaktin de kılınan namaz, kazaya kalan namazlar, nezir edilen namazlar, tilavet secdesi, ihrama girme namazı, cenaze namazı, kusuf namazı, tahiyatu’lmescid ve tavaf namazı gibi sebebe dayanan namazlar için Şâfiî mezhebinde kerahet vakti yoktur. Şâfiî mezhebinde sahih ve meşhur görüşe göre bu vakitlerde Mekke’de kerahet yoktur.590 MESCİTLERLE İLGİLİ HÜKÜM VE ADAPLAR Mescitlerele ilgili hüküm ve adaplar aşağıda izah edilmiştir. Cünüp, hayız ve nifaslı olan bir kimseye camide kalması haramdır. Camide ihtilam olan bir kimse zaruret olmaksızın hemen çıkması vaciptir. Fakat canından veya malından endişe eden bir kimse için zarurete binaen camide beklemesi caizdir. Abdestsiz olan bir kimseye dinî bir maksat için camide oturması ittifakla caizdir. Namaz vakitlerini beklemek için camilerde uzanıp uyumak caizdir. Asrı saadette bunun izlerine çokça rastlanmıştır. Camilerde soğan, sarımsak ve sigara gibi rıhatsız edici şeyleri kullanmak mekrutur. Fakat temiz yiyecek içecek için birçok fukaha tarafından fetva verilmiştir. Camilerde tükürük ve benzeri kirleri yere atmak haramdır. Camilerde alışveriş yapmak, tartışmak veya yüksek sesle konuşmak mekruhtur. Hayvan, deli ve mümeyiz olmayan çocukların camiye girmesi mekrutur. Fakat camiye alıştırmak için bezli ve eğitimli çocukarın gelmelerinde ruhsat vardır. Camilerde terzilik gibi sanat işlemek mekrutur. Ancak ilim öğrenmek için camilerde sürekli kalmak mecburiyetinde olan kimseler için yırtıklarını dikmek, ütü yapmak, diğer ihtiyaclarını görmek mubahtır. Camilerde ilim halkaları oluşturmak, müzakere yapmak ve dinî tedrisat görmek caizdir. Camileri temizlemek, yıkamak ve mevcut olan kirleri gidermek sünnettir. Camilerde ihtiyaç dışı kandil yakmak, israf ve bid’attir. Özellikle günümüzde senenin belirli gecelerinde caminin içinde ve dışında israflı bir şekilde ışıkların yakılması haramdır. Mescidin iç ve dış duvarı mescidin hükmündedir. Dolayısıyla duvarın kirletilmesi mescidin kirletilmesi gibidir. Mescide girerken ) “ (أعوذ باهلل العظيم وبوجهه الكريم من الشيطان الرجيم بسم هللا والحمد هلل والصالة والسالم على رسول هللاMerdud olan şeytanın şerinden azim olan Allah’a, kerim olan zâtına ve kadim olan sultanına sığınırım” dusını okumak sünnettir. Camileri süslemek, nakş etmek, zinet eşyası asmak, namaz kılanların kalbini meşgul ettiği için mekruhtur. Bu hususta Allah Rasûlü (s.a.v.) “Camileri bina ediniz, onları sade tutunuz.”591 buyurmuştur. Abdullah b. Ömer “Biz zinetli camilerde namaz kılmaya men edildik” 592 buyurur. Günümüzde olduğu gibi ihtiyaç olmadığı halde büyük paralar hacrayarak minareler inşa etmek ve mescitlerin iç ve dış kısmını süslemek, yaldızla duvarına yazılar yazdırmak israftır. İbn-i Mâce, şöyle der: “Amelî bozuk olan kavimler mescitleri süsletmeye kalkışırlar.” Camilere ait kilim, halı, taş, toprak ve diğer araç gerecin alınması haramdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Camiden alınan taşlar, alanı azarlar.”593 buyurmuştur. Virane olmuş kilise, havra ve kabristan gibi yerlerde kabristanın toprağını kazımak şartıyla mescid inşa etmek caizdir. Enes b. Mâlik (r.a.), Mescid-i Nebevî’nin yerinin müşriklerin mezarlığı olduğunu ve kazıldıktan sonra mescid bina edildiğini rivâyet eder.594 Camilere giren bir kimse için iki rekât tahiye namazı kılmak sünnettir.595 Namaz Kılmanın Caiz Olmadığı Mekanlar Namaz kılınan yerin temiz olması, namazın sıhhat şartlarındandır. Hz. Ömer’in rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sekiz mekanda namaz caiz değildir. 1- Hayvanların kesildiği yerlerde. Yani mezbahanelerde. 2- Çöplüklerde. Gerek çöplükler olsun gerese çöplerin atıldığı sokaklar olsun uygun olmayan bu gibi yerlerde namaz kılınmaz. 3- Kabristanlarda. Kabirstanda iki sebeple namaz kılınmaz. Birincisi kabristanın toprağında devir olduğu için necaset olabilme ihtimalı vardır. İkincisi ise mezarlara karşı kılınma ihtimali bulunduğunda namaz kılmak mekruh olur. 4- Hayvanların toplandıkları yerlerde. Bu gibi yerler necis olma hasebiyle namazın sıhhat şartlarına aykırıdır. 5- Hamamlarda. Hamamlarda genelde insanlar çıplak dolandıkları ve kir bulunduğu için yine namaz kılmak mekruh veya yerine göre caiz değildir. 6- Yollarda. Yollar da namaz kılmak gelip geçenlere engel ve namaz kılanların da huşu ve ihlâsını dağıtır. 7- Gasp edilen yerlerde. İttifakla gasp edilen yerlerde namaz kılınmaz. Çünkü gasp edilen yerlerin normal hayatta kullanılması haram ise elbette o gibi yerlerde namaz kılmak şiddetle haram olur. 8- Kâbe’nin üstünde.”596 Kâbe’nin üstünde namaz kılmak caiz değildir. EZAN Namaza Başlamadan Önce İki Şey Sünnettir a) Ezan b) Kamet Ezan, Müslümanlara günde beş kez, belli bir yerde namaz kılmaları ve namaz için toplanma vaktinin geldiğini ilân etmek ve namaz için yapılan çağrı demektir. Arapça bir kelime olan ezan; bildirmek, ilân etmek demektir. Bir yörenin Müslüman olup olmadığı tesbitinde, orada ezan okunup okunmadığı, dikkate alınır. Essah olan kavle göre günde beş vakit ezan okumak sünneti müekkededir. 587 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce, Ahmed, Darimî. Buhârî, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 589 el-Umm, 1/147. 590 el-Mecmu, 4/153-158. 591 Beyhâkî. 592 Beyhâkî. 593 Ebû Dâvûd. 594 Buhârî, Müslim. 595 el-Mecmu, 2/196-207. 596 Tirmizî. 588 85 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Ezanın meşruiyeti sünnetle sabittir. Ezan hicretin birinci yılında Medine’de Mescid-i Nebevî’nin inşaatı tamamlandıktan sonra meşru olmuştur. Medine’de, namaza çağırma vasıtası için istişare edildiği günlerde, başta Abdullah b. Zeyd ve Hz. Ömer olmak üzere bazı sahâbeler ezanı, rüyada, bugün okunan şekliyle öğrenmiştiler. Allah Resûlü’de kendisine gelen ilhamla bunu kabul ederek: “Ey Bilâl kalk namaz için ezan okuyarak onları çağır demişti.”597 Ezan ancak beş vakit farz namazlar için meşru kılınmıştır. İttifakla beş vaktin dışında ezanın okunması meşru değildir. Farzların dışındaki bu namazlar gerek nezir gerek cenaze namazı gerekse bayram namazları olsun fark etmez. İmam Şâfiî’nin el-Umm kitabında geçtiği gibi ezan okumak yani müezzinlik yapmak imamlıktan daha faziletlidir. Birçok müçtehide göre bu böyledir. Dayandıkları delil ise şu âyet; َال اِنَّنى مِنَ ْالم ْسلِمين َ َصالِحًا َوق َ َ هللا َو َع ِم ِ ّ (“ َو َمنْ اَحْ َسن قَوْ الً ِم َّمنْ َىعَا اِلَىİnsanları) Allah’a çağıran, iyi iş yapan ve ben Müslümanlardanım diyen kimseden daha güzel kim olabilir.”598 ile şu hadisi şeriftir: Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İmamlar cemaatın kefilleridir, müezzinlerde en eminleridir. Allah imamları irşad etmiş ve müezzinlere de mağfiret etmiştir.” bu hadisi İbn Hibban ve Ahmed b. Hanbel istihraç etmiştir ve birçok muhaddis tarafından sahih kabul edilmişir.599 Şâfiîlerin çoğuna göre bir kimsenin hem imam hem de müezzin olması mekruhtur. Ancak müezinlik yapacak kimsenin olmadığı zaman bu kerahet kalkar. Birkaç vakit namazı kaza etmek isteyen bir kimse için ilk vakitte bir ezan ve her vakit için birer kamet getirmek sünnettir. Sabah namazı müstesna vaktinden önce ezan okunması caiz değildir. Ezan’ın Okunuş Şekli Şöyledir ْاََ هلل أَكْ ََ بَرْ َهللا أ ْكبَر َْهللا أ ْكبَرْ َهللا أَ ْكبَر أَ ْشهَد أنْ الَ ِالهَ اِالّ هللا أ ْش َهَى اَنْ ال اِل َه اِالّ هللا ِأ ْشهَد اَنَّ م َح َمداً َرسول هللا ِأ ْشهَد اَنَّ م َح َمداً َرسول هللا َ الصال ِة َح ِّى عَلى َ َح ِّى َعلَى ِالصالة َِح ِّى عَلى الفَالحَِِ َِ َح ِّى عَلى الفَالح َهللا أ ْكبَرْ َهللا أ ْكبَر ال اِلهَ اِالّ َهللا Eşhedu en Lâilâhe İllallah Eşhedu en Lâilâhe İllallah Eşhedu enne Muhammeden Rasûlullah Eşhedu enne Muhammeden Rasûlullah Hayye ala’s-Salah Hayye ala’s-Salah Hayye ale’l-Felah, Hayye ale’l-Felah Allahu Ekber, Allahu Ekber Lâ İlâhe İllallah Ezanın Sahih Olması İçin Şu Şartlar gereklidir Müezzin İçin Gerekli Şartlar: 1- Müslüman olmak: Müslüman olmayan kimsenin ezana inanmadığı için ezan okuması sahih olmaz. 2- Mümeyyiz olmak: Mümeyyizliğin ilk sınırı 7 yaşından başlar. Çünkü mümeyyiz olmayan çocuğun ezan okuması muteber değildir. 3- Erkek olmak: Kadının ezan okuması caiz değildir. Çünkü kadının sesi erkeklere avret sayıldığı için ezanı de sahih olmaz. 4- Tertiple okumak: Yani meşru olduğu gibi sırayla okumak. 5- Kelimeleri arka arkaya (ara vermeden) okumak. 6- Yüksek sesle okumak: Çünkü gizli okunan ezanın bir anlamı kalmayacağı için özelliğini kaybetmiş olur. Ezanın Sünnetleri 1- Müezzinin kıbleye dönmesi. 2- Büyük ve küçük hadesten temiz olması. 3- Ayakta okunması. 4- Başını sağa sola çevirmek. 5- Müezzinin güzel ahlâklı ve adil olması. 6- Ezanı ağır ağır okumak. 7- Terci yapması yani şehadet kelimesini önce alçak sonra sesini yükselterek okumak.600 8- Tesvib yapmak. Yani sabah namazında “Hayye ale’l-Felah’tan sonra es-Salâtu Hayrun min’en-Nevm (namaz uykudan hayırlıdır) demek.601 9- Dinleyenlerin, ezanı müezzinle tekrarlaması. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Ezanı işittğiniz zaman, müezzinin söylediklerini siz de söyleyin.”602 buyurmuştur. Ancak Hayye ale’s-Salah ile Hayye ale’l-Felah cumleleri okunduğu zaman “ ال حول وال قوة اال باهللLa havle ve la kuvvete illa billahi” (koruma ve güc ancak Allah iledir) demesi sünnettir. 10- Ezanın bitiminde bilinen ezan duasını okumak.603 Ezan ve Kametten Sonra Okunacak Dua: Hem ezanın hem de kametin akabinde: “ اللهم ربنا ورب اذه الدعوة التامة والصالة القائمة اتى سيدنا محمد الوسيلة والفليلة وابعثه مقاما محموىا الذ وعدته Okunuşu: Allahumme rabbe hazihi’d-daveti’t-tameti ve’s-salati’l-kaimeti ati Muhammeden el vesilete ve’l fadilete veb’eshu mekamen mahmuden ellezî va'adtehu inneke latuhlifu'l-miad” duasını okumak sünnettir. Anlamı: “Ey şu mükemmel olan davetin ve kaim olan namazın sahibi, Muhammede vesile’yi ve fazileti ver. Onu va’d ettiğin övülmüş makâma yükselt.” “Allah Rasûlü (s.a.v.): Ezanı işttiği zaman yukardaki duayı okuyan, kimselere kıyamet gününde şefaatının helâl olacağını bildirmiştir.”604 597 Buhârî, Müslim. Fussilet, 41/33. 599 el-Mecmu, 3/84. 600 Müslim. 601 Ebû Dâvûd. 602 Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce. 603 Buhârî. 604 Buhârî, Müslim, Nesâî, Ebû Dâvûd. 598 86 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Gerek ezan gerekse kamet yalnız farz namazlarda okunur. Bu namazlar, gerek cemaatla, gerekse münferid olarak, gerek haderde, gerekse seferde, gerek eda ve gerekse kaza olarak kılınsın fark etmez. Çünkü “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kazaya kalmış bir namazı kılmak için Bilâl’e, ezan okumasını emretmiştir.”605 Şâfiî mezhebinde cemaatla namaz kılan kadınlar için ezan değil fakat kamet getirmek menduptur.606 Ezan Ücretle Okunablir mi? Osman b. Ebi’l-As’ın rivâyet ettiği hadise göre müezzin ezanı ücretsiz okumalıdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) görevlendiridiği Osman b. Ebi’l-As’a “Sen onların imamısın, en zayıflarını ölçü al ve okuyacağı ezandan dolayı ücret almayan bir müezzin edin.”607 Fakat İmam Mâlik böyle bir ücrette sakınca görmezken Şâfiîler ücretsiz okuyan olmadığı zamanlarda ücretle okumak caiz olur demişler ve bu ücrette ancak beytulmaldan verilebileceği söylemişlerdir.608 Hanefilerden muteahirun (sonraki) âlimler imamlık, müezzinlik, Kur’ân öğreticileri ve müftülük gibi hizmetler için bir bedel alınabileceğine fetva vermişlerdir. KAMET Kamet ezan gibi sünnettir. Ancak aralarında şu farklar vardır: 1- Kametin kelimeleri, başındaki “Allahu Ekber ve Kat Kameti’s-Salât” lafızları müstesna, birer defa okunur. Hanefî mezhebinde ikişer defa okunur. 2- Kamette “Hayye ale’l-Felah” denildikten sonra “Kad kameti’s-Salât” demek sünnettir. Fakat ezanda sünnet değildir. 3- Kamet, Şâfiî mezhebinde erekler için sünnet olduğu gibi kadın cemaati için de sünnettir. Fakat Ezan sünnet değildir. 4- Kameti süratle, ezanı ise yavaş yavaş okumak sünnettir. 5- Terci, seslice iki şehadeti söylemeden evvel gizlice söylemek ezanda sünnettir. Fakat kamette sünnet değildir. Şâfiî mezhebinde namaz için şart, rükün, eb’ad, hey’at gibi bölümleri vardır. Bunları sırasıyla geniş olarak izah etmeye gayret edeceğiz. NAMAZIN ŞARTLARI Şart: Bir şeyin meydana gelebilmesi için, bağlı olduğu bir husustur. Ancak şart, o şeyden bir parça değildir. Namaza Başlamadan Önce Gerekli Olan Şartlar Beştir: 1. Setri avret: Yani avret mahalini örtmek. Avret, başkası tarafından görülmesi günah sayılan yerlerin adıdır. Avret kabul edilen yerlerin namazda olduğu gibi namaz dışında da örtülmesi gerekir. Örtünün sık dokunmuş, altını göstermeyecek kalınlıkta olması gerekir. Örtünme de farz olan, derinin rengini belli etmeyecek şekilde olması gerekir. Şâfiîlere göre avret yerlerini örten şeyin temiz olması farzdır. ّ اح َشةً قَالوا َو َج ْدنَا َعلَ ْي َها ا َبا َءنَا َو Setri avretle ilgili şu âyet şöyledir: َهللا َم َاال تَ ْعلَمون ِ ّ هللا َال َياْمر ِب ْالفَحْ شَا ِء اَتَقولونَ َعلَى ِ َ“ َواِ َذا فَ َعلوا فOnlar bir َ ّ َّهللا اَ َم َرنَا ِب َها ق ْ اِن kötülük yaptıkları zaman “babalarımızı bu yolda bulduk, Allah da bize bunu emetti” derler. De ki: Allah kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi sölüyorsunuz.”609 İbn Abbas’a göre âyetteki kötülükten maksat Beyti çıplak tavaf etmeleri idi. Hadis olarak birçok hadis bulunmaktadır. Allah Rasûlü (s.a.v.) bir sahâbeye şöyel buyurmuş. “Hanımın ve cariyen müstesna avretini muhafeze et.”610 Normal hayatta avretin örtünmesi gerektiği gibi namazda da gereklidir. Hz. Âişe’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Adet görecek yaşa gelmiş bir kadına örtünmeden namaz kılması kabul değildir.”611 Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: “Allah başörtüsü takmadığı takdirde kadının namazını kabul etmez.”612 Şâfiî mezhebinde namazda, tavafta, erkeklerin önünde ve mahrem kadınların yanında erkeklerin avret mahalli göbeği ile diz kapağı arasıdır. Hür kadınlar için el ve yüz hariç tüm bedeni avret sayılır. Namaz da kadının eli ve yüzünün açık olması gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) ihramli kadınlara eldiven ve peçeyi yasaklamıştır.613 Küçük erkek ve kız çocuğun avret yerleri büyüklerin avret yerleri hükmündedir. Setri avret vücud rengini gösterecek kadar şefaf olmamalıdır. Şefaf ve vücudun kalıbını gösterecek kadar dar elbise giymek caiz olmadığı gibi namazın sıhhatına da engeldir. Namaz esnasında avreti herhangi bir sebeple açılan bir kimse hemen örterse namaz bozulmaz. Fakat gücü yettiği halde açılan avreti örtmeyenin veya kendi iradesiyle avretini açanın namazı bozulur. Kişinin kendi avret yerine bakması mekruhtur. Erkeğin kadın avret yerine kadınında erkeğin avret yerine bakması haram olduğu gibi erkeğin erkek avret yerine kadının da kadın avret yerine bakması da haramdır. Delil Ebû Saîd el-Hudri’nin rivâyet ettiği şu hadistir: “Erkek erkeğin avret yerine bakmasın. Kadın da kadıların avret yerine bakmasın. Tek bir örtü içinde erkek erkek ile kadın kadın ile baş başa yatmasın. Kadının avret yerleri namaz içinde el ve yüz hariç bütün bedeni avrettir. Kadının namaz dışındaki avret ölçüsü ile ilgili bilgi nikâh bahsinda delilleriyle genişçe izah edilmiştir. Takkeyi örtmek kibir veya modadan dolayı yahut giyinilmesini ayip sayılarak baş açık namaz kılmak mekrutur. Bu hüküm kolsuz gömlekle namaz kımayıda kapsar. Yani eğer modaya özenerek giyilse kerahet işlenmiş olur. Şâyet memleketin genel adeti olarak veya çok sıcaktan dolayı giyinilse o zaman bir beis yoktur. Keza gecelik olarak kulanılan pijamayla namaz kılmak da mekruhtur. Başkasının elbisesini izinsiz giyip namaz kılmak caiz değildir. Gasp elbisesi veya izinsiz elbise giyinmekten ise çıplak olarak namaz kılmak gerekir. Zarurete binaen çıplak kılınan namazın avde edilmesi de gerekmez. 2- Hadesten tahâret: Yani abdestli olmak. Abdesti olmayan, cünüp, adetli veya lohusa olan kimselerin durumuna hades hali denir. Abdestsizliğe küçük cünüplük ve hükmünde olanlara da büyük hades denir. Abdestsiz hiçbir namaz sahih değildir. Çünkü namazın sıhhat şartlarından biri de abdesttir. Hal böyle olunca namazda iken abdesti bozulanın namazıda bozulmuş olur. Gerek hadesten tahâret gerekse necasetten tahâret namazın sıhhatı için şarttır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah hiyanetle verilen zekâtı ve tahâretsiz namazı kabul etmez.”614 3- Necasetten tahâret: Şâfiî mezhebinde necasetten tahâret namazın sıhhat şartlarındandır. Yani namazda iken kişinin gerek bedeni gerek namaz kılınacak yeri ve gerekse giysisi temiz olmalıdır. Bu temizlik namazın ön şartlarındandır. Şâfiîlere göre necaset, gözle görülecek kadar idrar, kan, insan ve hayvan dışkısı, şarap gibi katı ve sıvı bir şey bulunmasıyla 605 Müslim. Muğni’l-Muhtac, 1/135. 607 Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Ahmed. 608 el-Mecmu, 3/133. 609 A’raf, 7/28. 610 Tirmizî, Ebû Dâvûd, Nesâî. 611 Tirmiz, Ebû Dâvûd, Hâkim. 612 Ebû Dâvûd, Salât. 613 Buhârî, Ebû Dâvûd. 614 Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce. 606 87 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------namaz sahih olmaz. Çünkü Ebû Saîd el-Hudri’nin rivâyet ettiği bir hadiste şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in ashabına namaz kıldırırken o arada iki papucunu çıkarıp sol tarafına koyduğunu gören sahâbiler de ayakkabılarını çıkarmaya başladılar. Namaz bittikten sonra Allah Rasûlü “Sizi ayakkabınızı çıkartmaya sevk eden ne idi diye sorması üzerine ashab biz senin ayakkabını çıkardığını görünce biz de çıkardık dediler. Allah Rasûlü “Cibril (a.s.) bana geldi ve senin iki pabucunda necaset var diye haber verdi, dedi.”615 Hâkim bu hadisin Müslim’in şartlarına göre sahih olduğunu söyler.616 Bu hadiste temiz olan ayakkabıyla namaz kılınabileceği hükmü de çıkar. Unutarak veya bilmeyerek necasetle kılınan namaz sahih değildir. Böyle bir namazın avde edilmesi lazımdır. Necaset iki türlüdür; birincisi gözle görünendir, bundan af yoktur ancak yıkanması gerekir. Yoksa bununla kılınan namaz sahih değildir. İkincisi ise gözle görümeyendir. Bu tür tecaset af edilir. Çünkü bunun tesbiti zor olduğu için onunla namaz sahihtir. Bedende necaset olup onu giderecek su bulunmazsa onunla namaz kılınır ve sonra avde edilir. Necis bir kemiğin veya ilacın bedende kulanılması, başka temiz maddeler bulunmamak veya uygun gelmemek şartıyla caizdir ve onunla kılınan namaz da sahihtir. İmam Şâfiî Muhtasar adlı eserinde şöyle der: Bir kadının gerek insan gerekse eti yenmeyen hayvan kılları olsun kendi saçına eklemesi haramdır. Bu saç gerek erkek gerekse kadın saçı olsun ve gerek mahremin gerekse yabancının saçı olsun fark etmez.617 Çünkü Hz. Âişe’den naklen bir kadın Allah Rasûlü (s.a.v.)’ne gelerek şöyle dedi: “Ey Allah’ın Rasûlü, benim kızımda bir hastalık peyda oldu ve saçları döküldü ben kendi saçımdan onun saçına ekleyebilir miyim? diye sorması üzerine Allah Rasûlü şöyle dedi: “Allah saç ekleyene de eklenene de lanet etmiştir.”618 Başka bir hadiste şöyle buyurmuştur: “İsrailoğulları ne zamanki kadınları saç taktılarsa o zaman helak oldular.”619 Bir kimsenin namaz esnasında gerek bedeni temiz olan çocuk olsun gerekse dışı temiz olan hayvan olsun sırtına alıp namaz kılması caizdir. Çünkü Buhârî ve Müslim’in rivâyetlerine göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kızı Zeyneb’in kızı Ümame’yi omuzlarına alarak namaz kıldığı olmuştur. 4- Vakit: Yani namaz vakti ve vaktinin girdiğini bilmek. Farz namazlar ile bayram namazları ve bazı sünnet namazları için vakit şarttır. Günlük beş namaz vakitleri yukarıda genişçe açıklanmıştır. 5- İstikbali Kıble: Yani Kâbe’ye doğru durmak. Kıbleye doğru durup namaz kılmak namazın ön şartlarındandır. Sayılan şartların hepsi teabudi ve disiplin gereğidir. Allah Rasûlü (s.a.v.) sahâbilerle birlikte namazlarını Medine döneminin ilk bir buçuk yılına kadar, Mescid-i Aksa’ya doğru kılmışlardı. Bedir gazvesinden iki ay kadar önce inen Bakara suresinin 144. âyetiyle kıble Kâbe’ye çevrildi. Kıbleden başka tarafa doğru bilerek ve zaruret olmaksızın kılınan herhangi bir namaz sahih değildir. Kıbleyi inkâr etmek veya bilerek kasıtlı olarak başka yönlere doğru namaz kılmak küfrü gerektirir. Şâfiîler dışındaki cumhura göre, Kâbe’yi görmeyenlerin Kâbe’nin kendisine değil de Kâbe’nin yönüne kıbleyi isabet ettirmeleri gerekir. İmam Şâfiî’ye göre ise Mekke’de bulunmayan kimsenin, namaz kılarken korku ve yolcunun nafile namazı müstesna, yönünü Kâbe’nin ْ َط َر ْال َمس ِْج ِد ْال َح َر ِام َو َحيْث َماك ْنت ْم فَ َولُّوا وجواَك ْم ش ْ “ َو ِمنْ َحيْث خ ََرجْ تَ فَ َولِّ َوجْ هَكَ شNerede bulunursanız, kendisine isabet ettirmesi farzdır. Delil; َط َره yüzünüzü Mescidi Haram’a doğru çevir.”620 âyetidir. Cumhura göre Kâbe’nin içinde namaz kılmak caizdir. Dayandıkları delil, “Allah Rasûlü’nün Kâbe içinde namaz kılmasıdır.” Kâbe’nin içinde namaz kılan bir kimse herhangi bir duvara doğru kılabilir. Kıblenin hangi cihette olduğunu bilmeyen kimse, gövenilir bir kimseye sormak, pusula ve benzeri aletler, güneş, ay, yıldız ve rüzgârın esme yönü gibi kanıtlara başvurması gereken bazı yöntemleri kullanarak kıbleyi belirlemeye çalışır ve kanaat getirdiği cihete doğru namaz kılar. İçtihadıyla kıblenin tam aksi yönüne doğru namaz kılan bir kimse sonra hatasını anlarsa namazını iade eder. Eğer kıblenin sağında veya solunda kaldığı ortaya çıkarsa namazını iade etmez. Helâl olan seferde nafile namazı kılan bir kimse gerek binekli olsun gerekse yaya olsun istediği yöne doğru namaz kılabilir. Fakat haderde olan kimselerin kıbleden başka yöne yönelmeleri caiz değildir ve kılanan namaz da sahih olmaz. Yolcu olan bir kimse için binek üzerinde veya taşıtın içinde namaz kılmak zarureti varsa kıbleye yönelerek namazını kılar ve daha sonra da bu namazı kaza etmesi de gerekmez. Ancak bu namaz şu şartlarla caiz olur.621 a) Bu yolculuk mubah bir yolculuk olmalıdır. b) İftitah tekbiri alınırken kıbleye yönelerek alınmalıdır. c) Yolculuk namazın bitimine kadar devam etmelidir. Namaza Gerekli Adaplar Namaza neşeyle girmek. Kıraat, zikir ve duaları düzgün okuyup tedebbür etmek. Namazı tek Allah’ın rızasını gözeterek kılmak. Zâhirî ve batıni olarak huşu ve hudu ile kılmak. Cemaatte yaşlı, hasta ve aciz kimseler varsa namazı hafif tutmak. Kılınan namazı vakit ve rekâtlarını bilerek kılmak. Kişi kıldığı namazın hangi vakit olduğunu bilmeden kılarsa o namaz sahih olmaz. Kılacağı namazın içindeki farz ve sünneti birbirinden ayırması gerekir. Meselâ namazın içindeki tüm eb’adları farz bilip kılarsa o namaz makbul olmaz. Bir günlük farz namazlar on yedi rekâttır. Bu rekâtların içinde, 34 secde, 94 tekbir, 17 rükû, 9 tahiyyat, 10 selâm, 153 tesbih, 126 adet rükün vardır. NAMAZIN RÜKÜNLERİ Şâfiî Mezhebinde Namazın Rükünleri On Üç Tanedir 1- Niyet Getirmek Niyet lügatta kastetmek demektir. Istılahta ise Allah’a yakın olmak maksadıyla bir ibadeti yapmaya kalben azmetmektir. Cumhura göre niyet ile tekbir arasında namaza yabancı olan bir fasıla olmayacak şekilde niyetin namaza bitişik olması yani niyet teharrum tekbiriyle beraberlik arzetmesi gerekir ve kılınacak namazın türünü yani hangi vakit ve farz veya nafile namaz olduğunu kalben belirlemesi şarttır.622 Şâfiîlere göre niyet namazın rükünlerindendir. Çünkü niyet halis yaklaşma olduğu için niyetsiz amel makbul değildir. Delil ise şu hadisi şeriftir. “Ameller niyete göredir ve kişi neyi niyet ederse ancak o niyetiyle değerlendirilir.”623 Rekât sayısını niyet etmek şart değildir. En essah görüşe göre, kaza niyeti ile eda namazı eda niyeti ile kaza namazı kılmak sahihtir. Bir kimse kılmakta olduğu namazın niyetinde şüpheye düşerse veya niyetini değiştirirse namazı batıl olur. İmam olan kimsenin imam olmaya niyet etmesi şart değil, müstehaptır. Fakat imama uyan kimsenin imama uymaya niyet etmesi şarttır. 615 el-Mecmu, 3/139. Ebû Dâvûd, Hâkim. 617 el-Mecmu, 3/145. 618 Buhârî, Müslim. 619 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Ahmed, İbn-i Mâce. 620 Bakara, 2/150. 621 el-Mecmu, 3/212-223. 622 el-Mecmu, 3/234. 623 Buhârî, Müslim. 616 88 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Çünkü başkasına uymakda bir ameldir. Gerek cumhur gerekse Şâfiî mezhebine göre niyete telafuz etmek şart olmayıp yalnız kalben niyet etmek yeterlidir. Hatta bazı fukahaya göre sözle niyet etmek bid’attir. Çünkü Allah Rasûlü’nden sözlü niyetin izine rastlanmamıştır. 2- Tahrim Tekbirini Getirmek Tahrim tekbiri: Namaz kılan kişinin ayakta ve kendine işittirecek kadar sesli olarak Allahu Ekber demesidir. Tahrim tekbiri farzdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Namazın anahtarı abdesttir, tahrimi tekbirdir ve çözülmesi de selâmdır.”624 Tahrim adı verilmesinin sebebi: Namazdan önce yemek, içmek ve konuşmak gibi helâl olan bazı işleri namaz kılan kişiye haram kılıdığı için böyle adlandırılmıştır. Şâfiîlere göre tekbir şart değil rükündür. İmam Ebû Hanife’nin dışındaki cumhura göre tekbir, Arapça telafuz edebilen bir kimse için Arapça’dan başka dil ile tekbir getirmesi caiz değildir. İmam Ebû Hanife’ye göre Arapça dışında bir dilde tekbir getirmek de yeterlidir. Çünkü İmam’a göre tekbir namazın dışında kalan bir şart sayılır. Arapça tekbir getirebilen kimse için Arapça’nın dışında herhangi bir dil ile tekbir getirmesi caiz olmadığı için namazı da sahih değildir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Sizler benim nasıl namaz kıldığımı görüyorsanız siz de öyle namaz kılınız.”625 buyurmuştur. Muaviye b. elHâkim’in rivâyet ettiği başka bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak bu namazda insanların sözlerine yer yoktur. Çünkü bu namaz tesbih, tekbir ve kıraattır.”626 Tekbir alırken iki elini omuzların hizasına kaldırmak müstehaptır. Çünkü “Allah Rasûlü (s.a.v.) namazda tahrim tekbiri alırken, rükûya varırken ve rükûdan kalkarken iki elini omuzların hizasına kaldırıyordu.”627 El kaldırmanın hikmeti, bazı âlimlere göre kulağı ağır işiten kimselere işaret olması içindir. Bazılarına göre ise teslimiyet işareti ve dünya işlerini geride bırakmak demektir.628 Tekbir aldıktan sonra müstehap olan sağ eli sol elin ve bileğin üzerine koymaktır. Delil ise Vail b. Hurc’un rivâyet ettiği şu hadistir. Vail şöyle buyurur: “Ben Allah Rasûlü’nün nasıl namaz kılacağını görmek istedim ve dikkatle baktım ki Allah Rasûlü (s.a.v.) sağ elini sol elinin dış kısmı ve bileğinin üzerine koyduğunu gördüm.”629 Sonra istiftah (vecehtu) duasını okumak. Bu dua namazın heyetleri bahsinde açıklanmıştır. Sonra euzuyu okumak. Dört rekâtlı bir namazda yirmi iki, üç rekâtlı bir namazda on yedi ve iki rekâtlı bir namazda ise on bir tekbir getirilmektedir.630 3- Gücü Varsa Kıyamda Durmak Kıyam dik ve ayakta durmak demektir. Gücü yetenin farz ve vacip namazlarda en az Fatiha suresi okunacak kadar ayakta durması farzdır. Buna göre ayakta durmaya gücü yeten kimsenin oturarak kılacağı farz namaz geçersizdir. Çünkü kıyam namazın rükünlerindendir. Dolayısıyla özürsüz olarak bir farzı terk etmek namazın sıhhatına engel olur. Kıyamda iki ayak arası bir karış kadar açık olması müstehaptır. Ayakta namaz kılmaktan aciz kalan hasta veya yaşlı bir kimse oturarak namaz kılabilir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Umran b. Hasin’e: “Ayakta namaz kıl, buna gücün yetmezse oturarak kıl, ona da gücün yetmezse yan üzerine uzanarak kıl” buyurduğu rivâyet olunur.631 Bu duruma göre, hasta ayakta namaz kılmaya güç yetirmez veya ayağa kalkınca hastalığının artmasından veya uzamasından ve yahut da şiddetli ağrı duymasından endişe ediyorsa farz namazları oturarak kılmasında bir beis yoktur. Bir kimsenin ayakta namaz kılması halinde vücuduna bir zarar dukunacağı uzman doktor tarafında belirtilmişse, Şâfiîlerin meşhur görüşlerine göre sonradan avde etme gereği duymadan sırt üstü veya sağ yanı üzerine kıbleye doğru uzanarak namaz kılabilir.632 Bir hasta bir yere dayanarak ayakta namaz kılabildiği sürece farz namazları oturarak kılamaz. Sünnet ve müstehap namazlar, bir özür bulunmasa da oturarak kılınabilir. Delil ise Allah Rasûlü’nün yük üzerine oturarak kılmasıdır.633 Çünkü nafile namazlar ihtiyari namazlardır. Diğer taraftan nafile namazlar çoktur. Ümmete kolaylık olsun diye çokça kılınan namazlarda kıyam emri kalkmıştır. Bununla beraber nafileleri de ayakta kılmak daha efdaldır. Namazda kıyamı uzatmak rükû ve secdeyi uzatmaktan, secdeleri uzatmak diğer rükünleri uzatmaktan daha efdaldır. 4- Fatihayı Besmele İle Beraber Okumak Şâfiî mezhebinde besmele Fatihadan bir âyettir. Hanefilerin dışındaki mezheb imamlarına göre namazda Fatiha suresinin okunması farzdır. Delil Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şu buyruğudur: “Fatihayı okumayanın namazı yoktur.”634 “Fatihanın okunmadığı bir namaz yeterli değildir.” Bu hadisi daha birçok muhaddis ve sahâbe farklı lafızlarla rivâyet etmiştir.635 Hanefilere göre bu hadis namazın kamil olmasını ifade eder. Onlara göre bu hadis ahad yolla gelen bir haberdir. Diğer taraftan Allah Teâlâ’nın: “ فَا ْق َرؤا َماتَيَس ََّر مِنَ ْالقرْ ا ِنKur’ân'dan kolayınıza geleni okuyun.”636 âyetini delil göstermişlerdir. Hanefilere göre Fatiha namazın rüknü olmayıp vaciptir. Fatihadan sonra namazların ilk iki rekâtında bir sure veya birkaç âyet okumak Hanefilere göre vaciptir. Cumhura göre ise namazların ilk iki rekâtında Fatihadan sonra sure veya bazı âyetleri okumak sünnettir. Cumhurun dayandıkları delil Ebû Hureyre’nin nakl ettiği şu hadistir: “Fatihadan fazla bir şey okumayanın namazı yeterlidir. Eğer fazla bir şey okursa bu hayırlıdır.”637 Şâfiî mezhebinde Fatiha her namazda ve namazın bütün rekâtlarında arapça okumaya gücü yeten kimselere farzdır. Bu farziyet, gizli, aşikar, farz, nafile, kadın, erkek, misafir, mukim, tek veya cemaatle olsun geçerlidir. Fatihayı namazda unutarak veya bilerek terk eden bir kimse araya başka rükünler girmiş ise terk edilen Fatiha için namazın sonunda bir rekât kılması lazım gelir ve sehiv secdesi de gerekir. Şâyet rükûda veya sonraki rekâta kalkmadan hatırlarsa dönüp Fatihayı okuması sehiv secdesi etmesi lazım gelir.638 Fatihayı Başka Dille Okumanın Hükmü İmam Ebû Hanife’nin dışındaki cumhura göre namazda Fatihanın tercümesini okumak Fatiha yerine geçmez ve caiz değildir. Cumhurun delili Müzemmil suresinin yirminci âyetindeki; ان ِ ْ“ فَا ْق َرؤا َماتَيَس ََّر مِنَ ْالقرKur’ân’dan kolayınıza geleni okuyun” şeklindeki Kur’ân’dan” lafzı mealin Kur’ân olmadığını dayanak göstermişler. Keza Hz. Ömer’in naklettiği, Müslim ve Buhârî’nin de rivâyet ettikleri hadistir. 624 Tirmizî. Buhârî, Müslim. 626 Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 627 Mâlik, Ahmed, Şâfiî, Buhârî, Ebû Dâvûd, Nesâî, Darimî, Beyhâkî, el-Mecmu, 3/244. 628 el-Mecmu, 3/256. 629 Buhârî, Nesa, Ebû Dâvûd, Ahmed, İbn-i Mâce, Beyhâkî, Tahâvî, Darimî. 630 el-Mecmu, 3/351. 631 Buhârî, Müslim. 632 el-Mecmu, 4/269. 633 Buhârî, Müslim. 634 Buhârî, Ezan, Müslim, Selat, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce, Beyhâkî, Ahmed. 635 el-Mecmu, 3/273. 636 Müzemmil, 73/20. 637 Buhârî, Müslim. 638 el-Mecmu, 3/273-278. 625 89 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Namazda gerek Fatiha olsun gerekse diğer kıraatlar olsun Arapça’nın dışında herhangi bir dil ile okunmak caiz değildir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Sizler benim namaz kıldığımı gördüğünüz gibi namaz kılınız.”639 buyurmuştur. Keza Muaviye b. el-Hâkim’in rivâyet ettiği başka bir hadiste de Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak bu namazda insanların sözlerine yer yoktur. Çünkü bu namaz tesbih, tekbir ve kıraattır.”640 Şâfiî mezhebinde Fatihayı Arapça okumasını beceremeyen ve öğrenmek istediği halde öğrenemeyen kimseler için bildiği âyetlerden yedi âyet okuması gerekir. Bunu da yapamayan bir kimse bir miktar zikir yapması veya Fatiha kadar ayakta beklemesi gerekir. Hulasa gerek namazda olsun gerekse namazın dışında olsun Fatihayı Arapça dışında başka bir dilde okumak caiz değildir.641 Ancak namazların dışında Fatiha veya Kur’ân’ın diğer âyetlerinin tercümesini okumakta bir sakınca yoktur. Ebû Hanife’ye göre Arapça’yı bilen bir kimse için dahi başka dil ile Kur’ân-ı okumaları caizdir. Bazı Hanefî fukahası bunu Arapça’yı bilmemekle talil etmişlerdir.642 Ebû Hanife’nin delili ise En’am suresinin 19. âyeti ile tesbihlerin Acemce yazılabileceğine kıyas yapması ve Selman’ı Farisî’nin naklettiği şu rivâyettidir: Hz. Selman şöyle buyurur: “Bana Fars bölgesinden bir topluluk gelerek benden Kur’ân’dan birkaç âyet yazmamı istediler, bende onlara Farsça Fatihayı yazıp verdim.”643 İmama uyan kimsenin Fatihayı okuması cumhura göre farzdır. Hanefilere göre ise gerekli değildir. Hanefilerin dayandıkları delil şu hadistir: “İmamın okuyuşu, kendisine uyan cemaatin de okuyuşudur.”644 Hanefilere göre bu hadis imamın genel vekalete haiz olduğunu gösterir. Eğer Hanefilerin iddia ettikleri gibi olsaydı kıraatın dışındaki teşehhüd, Allahumme salli barik ve diğer tesbihler gibi birçok farz, vacip ve sünnetleri cemaat terk edebilmeliydi. Çünkü genel vekalet sözkonusudur. Şâfiîlere göre kıraatı yerine göre sessiz veya sesli okumak farz değildir sünnettir. Fakat Hanefilere göre sessiz okunması gereken yerde sessiz, sesli okunması gereken yerde de sesli okumak vaciptir. Fatihayı okuyamayan bir kimse mümkün olana kadar ücretle de olsa öğrenmesi gerekir. Şâyet bir türlü öğrenemiyorsa Fatiha kadar olan başka sure veya âyetleri okuması gerekir. Onu da bilmeyen varsa Fatiha kadar ayakta beklemesi lazim gelir. Şâfiî mezhebinde Arapça’nın dışındaki dil ile Kur’ân okumak caiz değildir.645 Fatihadan sonra ilk iki rekâtta Kur’ân’dan bir sure veya birkaç âyet okumak müstehaptır. Bu gerek tek olarak kılınan namaz olsun gerekse cemaatle olsun hem imamın hem de cemaatın okuması müstehaptır. Gizli okunacak rekâtlarda me’mumi (cemaat) Fatihayı okuması farz, bir sure okuması da sünnettir. İmamın sabah namazının her iki rekâtında akşam ve yatsının ilk iki rekâtında açıktan okuması müstehaptır. Şâyet açıktan okunacak yerde gizli veya gizli okunacak yerde açık okunursa sehiv secdesi gerekmez. Cemaat olan bir kimse açıktan okunan rekâtlarda yalnız Fatihayı okuması yeterlidir. Delil ise şu hadisi şeriftir: Allah Rasûlü (s.a.v.) sahâbilere: “Siz arkamda namaz kıldığınız zaman Ummul-Kitab (Fatiha)’dan gayrı bir şey okumayın. Çünkü onu okumayanın namazı yoktur.” Fakat Cuma, iki bayram, istiska, teravih ve ay tutulması namazlarında açıktan okunması sünnettir. Diğer nafile namazlarda gizli okunacaktır.646 5- Rükûya Varmak Rükû, sırt ile boynun dümdüz olacak şekilde eller diz kapaklarının üstüne konularak yapılır. Rükû namazın rükünlerinden olduğu için özürsüz terk edenin namazı sahih olmaz. Delil ise şu âyettir: َ“ يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا ارْ كَعوا َواسْجدوا َواعْبدوا َربَّك ْم َوا ْف َعلوا ْالخَ ي َْر لَ َعلَّك ْم ت ْفلِحونEy imân edenler! Rükû edin, secde edin ve rabbinize kulluk edin.”647 Ebû Humeyd (r.a.) Allah Rasûlü’nün rükû şeklini şöyle açıklar. “Nebî (s.a.v.) rükû yaparken, ellerini dizleri üzerine koyar, sonra sırtını düzgün tutardı.” 648 Cumhura göre rükûda mutmain olmak (duraklamak) farzdır. Bunun en az sınırı üç defa سبحان ربى العظيمsubhane rabbiye’l-azim (azim olan Allah münezzetir) miktarınca azalarının istikrar bulmasıdır. Hanefilere göre rükûda durmak vaciptir. Rükûda iki elin iki diz üzerine konması ve parmakların açık tutulması müstehaptır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) böyle rükû yaptığı rivâyet olunur. Rükû da imama kavuşan bir kimse o rekâti imam ile kılmış sayılır. En efdal olanı rükûda erkeklerin dirseklerini yanlarına yapıştırmamalarıdır. Rükûda üç kere subhane rabbiye’l-azim demek müstehaptır. Bunu beşe veya yediye tamamlamak daha efdaldır. İmamın tekbirleri açıktan getirmesi sünnettir. Şâyet imamın sesi arkadaki cemaata ulaşamıyorsa o zaman müezzin veya mübelliğ olan birisinin yüksek sesle tekbir getirmesi gerekir. Çünkü Câbir kendi rivâyetinde şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize öğle namazı kıldırırken Hz. Ebû Bekir bizim işiteceğimiz kadar yüksek sesle tekbir getiriyordu.”649 6- Rükûdan Kalkıp Doğrulmak Rükûdan kalkıp doğrulmak rükündür. Yani onsuz namaz ittifakla sahih değildir. Hanefiler için rükûdan kalkmak sünnettir. Rükûdan başını kaldırırken سمع هللا لمن حميدهsemiallahu-limenhamidehu (Allah ona hamd edeni işitir) demek ve doğrulurken ربنا ولك الحمد م ء السماوات واالرضrabbena ve leke’l-hamd mul’e semavati vel-erdi (Rabbimiz, yer ve gök dolusu sana hamd olsun) demek müstehaptır. Hanefilerin dışındaki cumhura göre rükûya giderken ve rükûdan kalkarken iki eli kaldırmak müstehaptır. Delil ise şu hadisi şeriftir: “Allah Rasûlü rükûya varacağı ve rükûdan kalkacağı an ellerini kaldırırdı.”650 Bu hadisi başta Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Câbir, Enes, Abdullah b. Zubeyr (r.anhum) olmak üzere birçok sahâbe, tabiin ve mezheb imamları rivâyet etmiştir. Bunun anlamına dair dünyayı arkasına almak, teslimiyet göstermek ve cemaat içindeki sağır olanlara işaret vermek gibi yorumlar çıkabilir.651 Hanefiler, Sevr, İbn Ebi Leylâ ve diğer re’y sahiplerine göre namazda iftitah tekbirinden başka el kaldırılmaz. Dayandıkları delil ise Berâ b. Azib’in rivâyet ettiği şu hadistir. Bera şöyle der: “Ben Allah Rasûlü’nü namaz kılarken gördüm, iftitah tekbiri alırken elini kaldırdı ve daha da kaldırmadı.”652 Başka bir hadiste de Abdullah İbn Mes’ûd şöyle der: “Ben Allah Rasûlü’nün, Ebû Bekir ve Ömer’in arkasında namaz kıldım iftitah tekbirinden başka el kaldırdıklarını görmedim.”653 Hanefiler Câbir’in rivâyet ettiği hadisi de delil gösterirler. Câbir, Allah Rasûlü (s.a.v.)’in namaz kılan sahâbilere şöyle buyurduğunu 639 Buhârî, Müslim. Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 641 el-Mecmu, 3/332. 642 Ebû Zehra, Usulu’l-Fıkıh, 81. 643 el-Mecmu, 3/331. 644 İbn-i Mâce. 645 el-Mecmu, 3/329-330. 646 el-Mecmu, 3/343-345. 647 Hac, 22/77. 648 Buhârî, Ezan, Ebû Dâvûd, Salât. 649 Müslim, el-Mecmu, 3/353-367. 650 Buhârî, Ezan, Ebû Dâvûd, Salât. 651 el-Mecmu, 3/256-354. 652 Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 653 Darekutni, Beyhâkî. 640 90 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------rivâyet eder: “Bana ne oldu sizi güneşte kuyruk sallayan at gibi ellerinizi salladığınızı görüyorum. Namazda sakin olunuz.”654 Cumhur bu konuda çok sayıda sahih hadisler delil göstererek iftitah tekbiri dışında da ellerin kalkmasının sünnet olduğunu söylerler.655 7- Secdeye Kapanmak Secde şeriatta alnın en az bir kısmını açık olarak namaz kılınan maddelerin üzerine koymaktır. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyumuştur: “Secde ettiğin zaman alnını yere yerleştir, kargaların gagalaması gibi secde etme.”656 Kulun Allah’a en fazla yaklaşacağı yerin secde olduğu gerek âyette gerekse hadiste bildirilmiştir. Allah Rasûlü (s.a.v.). “Kulun rabbine en yakın olduğu zaman secde ettiği zamandır. Öyleyse onda çok dua ediniz.”657 buyurmuştur. Secdenin en mükemmel şekli, tekbir getirerek iki eli, iki dizi, iki ayağı ve alın ile birlikte burun kemiğini bir bütün halinde yere koyup mütmain olmaktır. Şâfiî mezhebinde alın üzerine secde etmek farzdır. Fakat en evlâsı yedi organ üzerine secde etmektir. Bunlar burunla birlikte alın, iki el, iki diz ve iki ayak parmaklarıdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Ben yedi organ üzerine secde etmekle emrolundum.”658 buyurumuştur. İmam Şâfiî ve arkadaşlarına göre erkekler için dirseklerini yanlarından ve karınlarını da uyluklarından açık tutmaları ve kadınlarında bitişik tutmaları sünnettir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) böyle yaptığı rivâyet olunur.659 İzdiham sebebiyle yer üzerinde secde etmesi mümkün olmayan bir kimse için insan, eşya hayvan ve benzer şeyler üzerine secde etmek caizdir. Secdede mutmain olmak farzdır. Secdenin şekli konusunda sünnet olan budur; namaz kılan kişinin ilk önce iki dizini yere koyması, sonra iki elini koyması, sonra alnını ve burnunu koymasıdır. Kalkış ise tam bunun aksinedir. Yani önce alnını sonra ellerini sonra dizlerini kaldırır. Bunun delili ise Vail b. Hucr’un hadisidir. Vail şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’i secde ederken gördüm, secde ettiği zaman iki dizini ellerinden önce yere kor, kalktığı zaman ellerini dizlerinden önce kaldırırdı.” Bu hadisi beş hadis imamı rivâyet etmiştir.660 Secdede bütün organlar kıbleye gelecek şekilde konulmalıdır ve en az üç defa سبحان ربى االعلىsubhane rebbiye’l-a’la (yüce rabbim, münezzehtir) demek sünnettir. Secde Edilecek Yer Secde edilecek yer temiz, ağırlığı his edilecek kadar sert ve düz olmalıdır. Meselâ dövülmüş yün, pamuk, sünger ve yumuşak kar gibi şeyler üzerine secde etmek mümkündür. Ancak bunlar ağırlık esnasında hacimleri his edilirse o zaman caiz olur. Küçük veya sivri taşlar üzerine secde etmek caiz olmaz. Bir kimse sarık veya elbisesinin fazla ve temiz bir parçası üzerine secde edebilir. Ancak buna da, gerek sarık gerekse elbise parçası olsun, uzun olup kişinin hareket etmesiyle o da birlikte hareket etmeme şartı konulmuştur.661 Yer ve yerin cinsi olan şeyler üzerine secde etmek caiz olduğu gibi halı, kilim, tahta ve benzeri şeyler üzerine de secde etmek caizdir. Erkeklerin dirseklerini yanlarından ve karnını uyluklarından açık tutmaları müstehaptır. Delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.)’in bu şekil yaptığını Ebû Katâde’nin sahih bir isnatle rivâyet etmiş olmasıdır.662 Sucudun Sahih Olabilmesi İçin Aşağdaki Hususlara Riâyet Etmek Gerekir a) Alnı yere koyarken açık olması. b) Secdenin yedi organ üzerine yapılması. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ben yedi organ üzerine secde yapmakla emrolundum. Alın (ve eliyle burnuna işaret etti), iki elin avuçları, iki diz ve iki ayak uçları.”663 c) Arka tarafın baş tarafından yüksek olması. d) Secde yaparken başka bir şey kast etmemesi. e) Başının ağırlının secde yerine etki yapması. 8- İki Secde Arasında Oturmak Şâfiîlere göre secdeden kalkıp iki secde arasında mutmain olacak şekilde oturmak rükün, Hanefiere göre ise başını secdeden kaldırmak vaciptir. Şâfiîlerin delili ise Buhârî’nin rivâyet ettiği şu hadistir: “Sonra başını kaldır ve iki secde arasında mutmain oluncaya kadar otur.”664 Şâfiîlerde gerek rükû gerekse secde ve gerekse de secdeden kalkmak olsun hep kasıtlı olmalıdır. Yani rükûya varırken veya secdeden başını kaldırırken rükûya varmaktan veya secdede kalmaktan başka bir şeyi kast etmemesi farzdır. Peşinde teşehhüd olmayan secdeden kalkarken biraz duraklamak mezhebin meşhur görüşüne göre müstehaptır. Bir görüşe göre ise bu ancak yaşlı ve hasta için geçerlidir. İstiftah ve niyetin dışındaki birinci rekâtta olan farz, sünnet ve müstehaplar diğer rekâtlarda da uygulanır. Şâfiî mezhebi başta olmak üzere cumhura göre iki rekâttan fazla olan namazlarda birinci oturuş ve teşehhüd sünnettir. Yani öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazının birinci oturuşu sünnet kabul edilmiştir.665 9- Son Oturuş Fıkhî ıstılahta buna ka’dei ahir denir. Şâfiîlere göre namazın sonunda teşehhüd ve salavat kadar oturmak rükündür.666 Hanefilere göre son oturuştaki süre teşehhüd miktarıdır. İlk teşehhüdü okumak da vaciptir. Şâfiîlerde ezher olan görüşe göre ilk teşehhüdden sonra Peygambere salavat getirmek sünnettir. Teşehhüdde oturmanın şekli şöyledir: Birinci oturuşta iftraş ikinci oturuşta ise teverrük yapmak sünnettir. İftraş, sağ ayağı parmakları üzerine dikmek ve sol ayağıda yatırıp üzerine oturarak her ikisinin de parmakları kıbleye gelecek şekilde tutmaktır. Teverrük ise iftiraş gibi olup aradaki fark sol ayağın sağ taraftan çıkarılması ve onun üzerine ağırlık verilmesidir. Dayandıkları delil ise Ebû Hamid es-Saîdi’nin nakl ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) namazın sona ereceği rekât gelince, sol ayağını geri çeker ve onun üzerine teverrük tarzında otururdu.”667 Tirmizî de bu hadis için sahih demiştir.668 654 Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. el-Mecmu, 3/357. 656 İbn Hibban. 657 Müslim, Nesâî, İbn Hanbel. 658 Buhârî, Müslim, Nesâî. 659 Müslim, el-Mecmu, 3/390. 660 Neylu’l-Evtar, 2/253. 661 el-Mecmu, 3/383. 662 Nesâî, Beyhâkî. 663 Buhârî, Müslim. 664 el-Mecmu, 3/401, el-Muğni, 1/522, Reddu’l-Muhtar, 1/432. 665 el-Mecmu, 3/403-412. 666 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/125, Muğni’l-Muhtac, 1/1273 667 Nesâî dışında beş hadis imamı rivâyet etmiştir. 668 el-Mecmu, 3/427. 655 91 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------10- Son Oturuşta Tahiyatı Okumak Tahiyatın en mükemmeli ise İbn Abbas (r.a.)’ın hadisinde geçen rivâyettir. O şöyle demiştir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize teşehhüdü, (tahiyatı) Kur’ân’dan bir sure öğretir gibi öğretirdi.669 Tahiyatın Metni Şöyledir التحيات المباركات الصلوات الطيبات هلل السالم عليك ايها النبى ورحمة هللا وبركاته السالم علينا وعلى عباى هللا الصالحين اشهد ان الاله اال هللا واشهد ان محمدا رسول هللا Türkçesi: “et-Tehiyyatu, elmubarekâtu, esselavatu ettayyibatulillahi, esselâmu aleyke eyyuhennebiyyu ve rahmetullahi ve berekâtuhu, esselâmu aleyna ve ala ibadillahi’ssalihine eşhedu enla ilâhe illallah ve eşhedu enne muhammeden Resûlullahi.”670 Anlamı: التحياتHayat, ebedî varlık ve mülk, المباركاتbütün dualar, الصلواتbedenî ve malî ibadetler, الطيبات هللbütün övgüler Allah içindir. السالم عليك ايها النبىSelâm sana ey Nebî, ورحمة هللا وبركاتهAllah’ın rahmeti ve bereketi de üzerine olsun. السالم عليناSelâm bizim üzerimize وعلى عباى هللا الصلحينve Allah’ın salih kulları üzerine de olsun. اشهد ان ال اله اال هللا واشهد ان محمدا عبده ورسولهBen Allah’tan başka ilâh bulunmadığına ve Muhammed’in O’nun kulu ve Rasûlü olduğuna şahidlik ederim.”671 Teşehhüdün Arapça olması ve aralıksız okunması şarttır. Diğer kıraatte olduğu gibi teşehhüdde Arapça okuyabilen bir kimse için Arapça okuması gerekir. Bir kimsenin Arapça’yı bilmesine rağmen Arapça’nın dışında herhangı bir dil ile okuması halinde namazı sahih olmaz. Şehadet getirirken “illallah” derken sağ elin şehadet parmağını kaldırmak sünnettir. 11- Son Tahiyattan Sonra “Allahumme Salli”yi Okumak Son teşehhüdden sonra salavatı şerfe okumak, Şâfiî mezhebinde ihtilafsız rükündür. Delil ise Hz. Âişe’nin rivâyet ettiği şu hadistir: “Allah namazı ancak tahâret ve benim üzerime salavat getirmekle kabul eder.” 672Bu hadis bazı muhaddislere göre metruk bazılarına göre ise zayıf sayılmıştır.673 Salavatın Lafzı Şöyledir Arapçası: اللهم ص على محمد وعلى ال محمد كما صليت على ابراايم وعلى ال ابراايم وبارك على محمد وعلى ال محمد كما باركت على ابراايم وعلى ال ابرايم فى العالمين انك حميد مجيد Okunuşu: Allahumme salli ala Muhammedin ve ala ali Muhammed. Kema salleyte ala İbrahime ve ala ali İbrahime fi’l-Âlemin’e inneke hamidun mecid.674 Anlamı: Allah’ım! İbrahim’e ve ailesine rahmet ihsan ettiğin gibi Muhammed’e ve ailesine de rahmet ihsan et ve İbrahim’e ve ailesine bereket ihsan ettiğin gibi Muhammed’e ve ailesine de bereketi ihsan et. Şüphesiz her bakımdan sen hamde lâyık ve ikramı bol olansın.” Salavattan sonra dünya ve ahiretle ilgili normal namaz dışında okunması helâl olan dualarda bulunmak müstehaptır. Çünkü Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “Herhangi biriniz teşehhüd okuduktan sonra dört şeyden istiaze etsin. Cehennem azabından, kabir azabından, hayat ve ölüm fitnesinden ve mesih Deccalın fitnesınden. Sonra nefisine istediği duaları yapsın.”675 Cemaatle kılınan namazlarda imamın zayıfların durumunu gözeterek namazdaki duaları uzatmaması efdaldır. 12- Birinci Selâmı Vermek Şâfiîlere göre namazdan çıkmak için birinci selâmı vermek namazın erkanlarındandır. Selâmsız namaz geçerli ve sahih değildir. Dayandıkları delil şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.): ”Namazın anahtarı, temizlenmektir, tahrimi tekbirdir ve çıkması ise selâm vermektir.”676 buyurmuştur. Hâkim bu hadisi yedi sahâbe rivâyet etmiş olup sahihtir, der. Selâmın lafzı, en sahih kavle göre السالم عليكم ورحمة هللاEsselâmu Aleykum ve Rahmetullahi ifadesidir. Selâm sağa ve sola olmak üzere iki defa verilir. Birincisi farz ikincisi ise sünnettir. Selâm verirken kişi sağındaki ve solundaki cemaatı görecek şekilde, sağa ve sola başını çevirmesi sünnettir.677 Namazdan çıkma niyeti ise mezhebin essah görüşüne göre farz olmayıp ancak sünnet kabul edilmiştir. Şâfiî’nin zâhir görüşüne göre cemaatın, imamın birinci selâmından sonra selâm vermesi müstehaptır. Mesbuk (sonradan namaza kavuşan) olan bir kimsenin namazın kalan kısmı için imam iki selâmı verdikten sonra ayağa kalkması gerekir.678 13- Belirttiğimiz Şekilde Tertibe (Sıraya) Riâyet Etmek Yani rükünler arasında sıraya uymak. Meselâ bir kimse rükûdan önce secde yapmak gibi sırayı kasten terk ederse namazı batıl olur. Bir rüknü sehven terk edip başka rükünlere geçtiktan sonra veya selâmdan sonra hatasını anlarsa o, rükün için bir rekât namaz kılar ve sehiv secdesi eder. Bir kimse başka bir rükne geçmeden hatasını anlarsa hemen terk ettiği rükne düner. Selâm verdikten sonra herhangi bir farzı terk ettiğinden şüphe eden bir kimse bu şüphenin artık namaza bir tesiri olmadığı için herhangi bir tedarük gerekmez.679 Namazdan sonra bilinen tehlil, zikir ve tesbihatları yapmak müstehaptır. Çünkü Abdullah b. Zubeyr (r.anhuma) Allah Rasûlü (s.a.v.) her namazın akabinde tehlil getirirdi, der.680 Namazı huşu ile kılmak, okunan kıraat ve zikirlerin manalarını düşünmek, namaza şevk ile başlamak, kalbi dünya ile ilgili şeylerden temizlemek, secdelerde dua okumak, kalkarken ellere dayanarak kalkmak, birinci rekâtın kıraatını ikinci rekâtın kıraatından uzun tutmak, namazdan sonra kişi kendi başına malum zikir ve duaları okuması ve nafile namazları mescidin arka kısmında veya evde kılması sünnettir. TESBİHAT Farz namazlardan sonra bilinen tasbihatları okumak müstehaptır. Allah Rasûlü’ne denildiki hangi dua makbuldır. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Gecenin sonuna doğru olan dua ile farz namazların peşindeki dualar”681 buyurdu. Savban şöyle rivâyet eder: “Allah Rasûlü (s.a.v.) farz namazların selâmını verdiktan sonra üç kere istiğfar edip ve şöyle derdi: اللهم انت اللسالم ومنك اللسالم تباركت يا ذالجالل واالكرامAllahume ente selâm ve minke selâm tebarekte ya zel celali velikram.682 Muğire b. Şu’be’den rivâyet edilirki Allah Rasûlü (s.a.v.) farz namazlardan sonra şu zikri yapardı: ال اله اال هللا وحده ال له ال شريك له له الملك و له 669 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce. Müslim. 671 el-Mecmu, 3/421. 672 Darekutni, Beyhâkî. 673 el-Mecmu, 3/428. 674 Müslim. 675 Buhârî, Müslim, Nesâî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 676 Müslim. 677 Muğni’l-Muhtac, 1/77, el-Mecmu, 3/437. 678 el-Mecmu, 3/446, Darekutni, Beyhâkî. 679 Muğni’l-Muhtac, 3/178, Mezahibu’l-Erbaa, 1/204. 680 Müslim, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 681 Tirmizî, Dua, Nesâî. 682 Buhârî’nin dışındaki hadis imamları rivâyet etmiştir. 670 92 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------الحمد يحى ويميت و او على ك شئ قدير واليه المصير أللهم ال مانع لما أعطيت وال معطي لما منعت وال راى لما قليت وال ينفع ذالجد منك الجد Okunuşu: La ilâhe illellahu vehdehu la şerike lehu, lehul mulku ve lehul hamdu yuhyi ve yumit ve huve ala kulli şeyin kadir. Allahume la manie lima a’teyte vela mutiye lima mene’te vela radde lima kadeyte vela yenfeu zel ceddu minkelced.683 Abdullah b. Zubeyr her farz namaza müteakip selâmdan sonra şu duayı okurdu: ال اله اال هللا وحده ال شريك له له الملك وله الحمد يحى ويميت و او حي له النعمة وله الفل وله الثناء الحسن ال اله اال هللا مخلصين له الدين ولو كره- ال حول وال قوة اال باهلل – ال اله اال هللا وال نعبد اال اياه-ال يموت بيده الخير واو على ك شىء قدير -الكافرون Okunuşu: La ilâhe illallahu vehdehu la şerike lehu lehulmulku velehulhamdu yuhyi ve yumit ve huve ala kulli şeyin kadir. La havle vela kuvete illa billahi, la ilâhe illallahu vela na’budu illa iyahu lehu’nnimetu velehul fedlu velehu’ssenaulhasan la ilâhe illallahu muhlisine lehu’ddine velv kerihel kâfirune.684 Anlamı: “Allah’tan başka ilâh yoktur. O tektir, Onun şeriki yoktur, mülk onundur ve hamd Onundur. Hayat veren ve öldürecek olan O’dur ve O kendisi ölümsüz olarak sağdır. Tüm hayırlar Onun elindedir ve herşeye kadirdir. Koruma ve güc ancak Allah iledir. Allah’tan başka ilâh yoktur ve ondan başkasına ibadet edecek değiliz. Tüm nimetler ve fazilet Onundur ve güzel senaler Onundur. Allah’tan başka ilâh yoktur. (Biz) dini yalnız Ona halis kılarız velev ki kâfirler istemeselerde.” Ebû Hureyre’den rivâyet edilirki Muhâcirlerin fakirleriden bir grup Allah Rasûlü’ne gelerek şöyle dediler: “Yüce derece sahipleri gittiler, kalıcı nimetleriyle onlar da bizim gibi namaz kılıyorlardı, onlarda bizim gibi oruç tutuyorlardı ve onların fazlalık malları vardı, onunla hac ve umre yaparlardı, cihad ediyorlardı ve sadaka veriyorlardı. Allah Rasûlü (s.a.v.) onlara şöyle buyurdu: “Ben size bir şey öğreteyim mi? Siz onunla gidenleri ve sonrakileri de geçersiniz ve hiç kimse sizden faziletli olamaz. Ancak sizin yaptığınızı yapanlar müstesna.” Muhâcirler evet ya Rasûlullah dediler. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Her farz namaza müteakip otuz üç kere subhanellah, elhamdullillah ve la ilâhe illallah ve Allahu ekber deyin.”685 Hz. Ali (r.a.) şöyle buyurur: Allah Rasûlü (s.a.v.) farz namazın selâmını verdiktan sonra şu duayı okurdu. أللهم اغفير لما قدمت وما أخرت وما أسررت وما أعلنت وما أصرفت به انت االعلم منى أنت ألمقدم و أنت ألمئخر ال اله اال أهلل Okunuşu: Allahumme iğfir lima kaddemtu vema ahhartu, vema esrertu, vema a’lentu, vema esreftu bihi ente e’lemu mini, entelmukaddem ve entel muahhar, la ilâhe illallahu.686 Anlamı: “Allah’ım! Benim önceden işlediğim, bundan sonra işleyeceğim, gizli ve aşikar olarak işlediğim ve onunla sarf ettiğim tüm günahlarıma mağfiret et. Sen benden daha iyi bilirsin, Sen ilerleten ve geri bırakansın. Allah’tan başka ilâh yoktur.” Tesbihatları el ile saymak daha efdakdır. Çünkü ibadet yapmak için alete ihtiyaç yoktur. Son zamanlarda camilerde adet haline gelen cemaatın birbirilerine tesbih ikram etmeleri sünnete aykırıdır. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in tesbihatları parmaklarıyla saydığı, bazı sahâbelerin düğümlü iple ve bazılarında taşlar ile tesbih ettiklerine dair rivâyet edilir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “İşlerin en kötüsü sonradan dine sokulan şeylerdir”687 buyurmuştur. NAMAZIN EB’ADLARI Namaza Girdikten Sonraki Eb’ad Denen Sünnetler Üçtür: 1- Üç ve dört rekâtlı namazlarda ilk oturuş. 2- Birinci teşehhüdde tahiyyat okumak. 3- Sabah namazında ve Ramazan’ın ikinci yarısında, vitrin son rekâtının rükûundan kalktıktan sonra kunut duasını okumak. Bu sünnetler terk edilince sehiv secdesi gerekir. Namazın sonunda selâm vermeden iki kez secde yapmaya sehiv secdesi denir. Bu secde Hanefilerde selâm verdikten sonra yapılır. KUNUT DUASI Kunut lügatta lehte ve aleyhte olan duaya denir. Çünkü rivâyet edilen hadiste “kanete aleyhim” diye geçiyor. Istılahta ise sabah namazının ikinci rekâtında rükûdan kalktıktan sonra okunan belirli bir duanın adıdır. Şâfiîlere göre kunut duası sabah namazının son rekâtın rükûndan kalkarken okunması sünnettir. Delil Hz. Enes’in rivâyet ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) Bi’r-i Maune faciasını gerçekleştirenlerin aleyhine her namazda bir ay, fakat sabah namazında da vefat edinceye kadar iki elini yukarıya doğru kaldırarak okumuştu.” Bu hadisi cemaat sahih bir isnatla rivâyet etmiştir. Keza Beyhâkî ile Darekutni de sahih turuklarla rivâyet etmişlerdir. Abdullah b. Ma’kil, Ali b. Ebi Tâlib’in sabah namazında kunut okuduğunu rivâyet eder.”688 Berâ (r.a.)’dan edilen rivâyette Allah Rasûlü (s.a.v.) hem sabah hem de akşam namazlarında kunutu okurdu.”689 Kunut duası okurken eller yukarıya doğru kaldırıp açmakta müstehaptır. Cemaatle kılınan sabah namazında imamın kunut duasını cehri okuması essah görüşe göre müstehaptır. Cemaatın ise essah olan görüşe göre okunan kunutun ilk beş mısrasında amin demesi, imamla birlikte okunmasından daha efdaldır.690 Sabah namazı dışındaki namazlarda kunutun okunması İmam Şâfiî’ye göre semavî felaketlerde meşrudur. Şâfiîlerin Kunut Duasının Metni Şöyledir اللهم اادينى فيمن اديت وعافينى فيمن عافيت وتولنى فيمن توليت وبارك لى فيما اعطيت وقينى شر ما قليت فانك تقلى وال يقلى عليك انه اليذ ل من واليت وال يعز من عاىيت تباركت ربنا وتعاليت فلك الحمد على ما قليت استغفرك اللهم واتوب اليك وصلى هللا على محمد و اله وصحبه وسلم Okunuşu: Allahummehdini fîmen hedeyte ve afini fîmen afeyte ve tevelleni fîmen tevelleyte ve barik li fî ma a’tayte ve kini şerre ma kadeyte, feinneke takdi vela yukda aleyke innehu la yezillu men valeyte ve la yeizu men adeyte tebarekte rebbena ve tealeyte fe lekel hamdu ala ma kadeyte esteğfiruke’llahumme ve etûbu ileyke ve sallallahu ala muhammedin ve ala alihi ve eshabihi ve selem.691 Anlamı: “Allah’ım hidâyete erdirdiklerin arasında beni de hidâyete erdir. Afiyete erdirdiklerin arasında bana da afiyet ver. Himayene aldıkların arasında beni de himayene al. Verdiğin şeyleri benim için bereketli kıl. Hükmettiğin şeylerin şerrinden beni koru. Şüphesiz sen hükmedersin, sana hükmedilmez. Doğrusu, himayene aldığın kimse alçalmaz. Düşmanlık ettiğin kimse de yükselmez. Sen kutlu ve yücesin ey rabbimiz! Verdiğin hükümden dolayı sana hamd olsun. Sana yönelip tövbe ediyor ve senden beni bağışlamanı diliyorum. Peygamberimiz Muhammed’e onun ailesine Allah salâtu selâm eyle.” NAMAZIN HEY’ATLARI Hey’at Olup Eb’ad Olamayan Sünnetler 683 Buhârî, Müslim. Müslim. 685 Buhârî, Müslim. 686 Ebû Dâvûd, el-Mecmu, 3/450. 687 Buhârî, Müslim, İbn-i Mâce. 688 Beyhâkî. 689 Müslim, Ebû Dâvûd. 690 el-Mecmu, 3/466. 691 Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Ahmed. 684 93 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Namazın hey’atı sayılan sünnetler on beş tanedir: 1- İftitah tekbirinde olduğu gibi rükûya giderken ve kalkarken elleri kaldırmak. Bunun delili ise namazın rükünleri bölümünde açıklanmıştır. Şâfiîlere göre tekbir alırken erkekler için elleri omuzların hizasına kadar kaldırmak müstehaptır. Dayandıkları delil ise Abdullah b. Ömer’in naklettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) namaza başlarken, iki elini omuz hizasına kadar kaldırırdı.692 2- Kıyamda sağ eli sol elin üzerine koymak ve secde yerine bakmak, iki elin göbek üstüne konulması müstehaptır. Hanefilerde göbek altından el bağlamak sünnettir. Mâlikilere göre ise namazda iki elin edepli bir şekilde yanlara bırakılması menduptur. Onlara göre farz namazlarda el bağlamak mekruhtur. 693 3- İftitah tekbiri aldıktan sonra, “Veccehtu”yu okumak. Veccehtu Duası: وجهت وجهى للذ فطر السماوات واالرض حنيفا مسلما وما انا من المشركين ان صالتى ونسكى ومحيا و مماتى هلل رب العالمين الشريك له وبذالك امرت وان من المسلمين Okunuşu: Veccehtu vechiyellezî feteressemavati ve’l-erdi hanifen muslimen vema ene mine’l-muşrikin. İnne selatî ve nusukî ve mehyaye ve mematî lillahi rabbi’l-âlemin’e la şerîke lehu ve bizâlike umirtu ve ene mine’l-muslimin.694 Anlamı: “Ben hakka yönelen Müslüman birisi olarak yüzümü, gökleri ve yeri yaratana çevirdim. Ben, Allah’a ortak koşanlardan değilim. Şüphesiz benim namazım da diğer ibadetlerim de yaşamım da ölümüm de âlemlerin rabbi olan Allah içindir. Onun hiçbir ortağı yoktur. İşte ben bununla emrolundum. Ben Müslümanlardanım.” 4- Besmeleden önce ‘euzu’yu’ çekmek. Fatihadan önce gizli olarak “euzu”okumak ve diğer rekâtlarda yine Fatihadan önce yalnız َّ اهلل مِنَ ال besmele okunması sünnettir. Delil şu âyettir: َّجيم ِ ّ “ فَاِ َذا قَ َراْتَ ْالقرْ انَ فَا ْستَ ِع ْذ ِبKur’ân okuduğun zaman kovulmuş şeytandan Allah'a ِ ان الر ِ َش ْيط sığın.”695 Şâfiîlere göre besmele Fatihadan sayıldığı için her rekâtın başında okunması gereklidir. Dayandıkları delil ise Ümmü Seleme ve İbn Abbas (r.a.)’ın nakl ettikleri hadistir. “Allah Rasûlü (s.a.v.) besmeleyi okumuş ve bir âyet olarak saymıştır.”696 5- Kıraatı sesli okunacak yerde sesli sessiz okunacak yerde sessiz okumak. Şâfiî mezhebinde cemaatla kılınan akşam ve yatsı namazının ilk iki rekâtında, sabah namazı, Cuma, bayram, teravih ve vitrin her rekâtında (Ramazan’a özeldir) açıktan okumak namazın diğer rekâtlarda da gizli okumak müstehaptır. Delilleri ise Hz. Âişe’nin “Allah Rasûlü bazen gizli bazen de açıktan okuyarak bunların hepsini yapardı” rivâyetidir.697 6- Fatiha bitince amin demek: Şâfiîlerde Fatihanın sonunda gerek imama gerekse cemaata amin demek sünnettir. Bunuda sesli okunacak yerde sesli gizli okunacak yerde gizli demek gerekir. Delil, Ebû Hureyre’nin naklettiği şu hadistir: “İmam amin deyince siz de amin deyiniz. Kimin te’mini meleklerin te’minine muvafakat ederse Allah (c.c.) geçmiş ve gelecek günahlarını affeder.”698 7- Fatihadan sonra bir sure veya birkaç âyet okumak: Şâfiîlere göre farz namazların ilk iki rekâtında, nafile namazların her rekâtında, Fatihadan sonra birkaç âyet veya bir sure okumak sünnettir. Delilleri ise Ebû Hureyre’nin naklettiği şu hadistir: “Ummul-Kur’ân’a bir şey eklemesen de sana yeterlidir, fakat bir şey (bazı âyetler) eklersen sana daha hayırlı olur.”699 buyurulur. Hanefilerde ise Fatihadan sonra bir sure veya en az bir âyet okumak vaciptir. Ebû Saîd el-Hudri (r.a.)’in şöyle dediği nakledilmiştir: “Biz namazda Fatiha ile birlikte kolayımıza gelen âyetleri okumakla emrolunduk.”700 8- Rükû ve secdelerde tekbir getirmek. Tekbir “Allahu Ekber” (Allah çok büyüktür) demektir. 9- Rükûden kalkarken “semiallahu limen hamideh rabbena ve leke’l-hamd” (Allah kendisini öven kimsenin övgüsünü işitir. Ey rabbimiz, bütün övgüler senindir) demektir. 10- Rükûda “subhane rabbiyel azim” (Yüce olan rabbimi tesbih ve tenzih ederim) üç defa okumak sünnettir. 11- Secdelerde üç defa “subhane rabbiyel ala” (en yüce rabbimi tesbih ederim) demek müstehaptır. 12- Oturuşlarda ellerini uyluklarının üzerine koymak, et-tahiyatta, sol elini tamamıyla açık tutup sağ elini yumup sadece işaret parmağını açık tutmak ve şehadet anında sağ elin şehadet parmağını kaldırmak müstehaptır. Delil ise Abdullah b. Zubeyr’in naklettiği şu hadistir: “Nebî (s.a.v.) sağ elini uyluk üzerine koyar ve sağ elin şehadet parmağıyla işaret eder ve canlandırmazdı”701 Parmağı kaldırıp işaret etmenin anlamı ihlâs ve tevhidi andırmaktır.702 Hanefilerde her iki elde açık bırakılır. “La ilâhe” denilince, sağ elin şehadet parmağı kaldırılır. 13- İlk oturuşlarda iftraş etmek. Yani sol ayağı yere yatırıp üstüne oturmak ve sağ ayağı parmakları üzerinde dik tutmak. 14- Son oturuşta teverrük etmek yani sol ayağını tamamen sağa doğru uzatıp ve ağırlığını üstüne vermek. 15- İkinci selâmı vermek. Namazın rükünleri bahsinde birinci selâmın farz ikinci selâmın da sünnet olduğu izah edilmiştir. NAMAZIN ADAPLARI 1- Namazda dış görünüş ve tevazu, huzur ve huşu içerisinde bulunmak. 2- Kıyamda iken secde yerine bakmak. Bu tarz duruş vesvesenin önünü bir nebze de olsa almış olur. 3- Sukûnet içerisinde bulunup hareket etmemek. Namaz esnasında mümkün olduğu ölçüde öksürük, esneme ve geğirmeyi gidermek, buna gücü yetmezse, ağzını kapamak veya sağ elinin arkası ile kapatmak müstehaptır. 4- Kıyamda vücut ağırlığını her iki ayak üzerine vererek durmak. 5- Rükûya varırken kollarını yanlarından uzak tutulması.703 6- Secdelerde erkeğin kollarını yanlarından uzak tutup ve karnını hafifçe yukarıya doğru kaldırması, kadınların ise bunu yapmaması, yani kadın rükûlarda olduğu gibi secdelerde de kollarını yanlarına yapıştırması, karnını da eğerek toparlanması namazın adaplarındandır. 7- Namazda imam herhangi bir yanlış yaparsa cemaatın subhanallah deyip işaret vermesi. Kadınlar ise imamın yanlış yaptığı hallerde sağ elini sol el üzerine sertçe vurarak uyarırlar. 704 692 Müslim, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce, Tirmizî. Zuhaylî, 1/687. 694 Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvûd, Nesâî. 695 Nahl, 16/98. 696 Tirmizî, İbn Huzeyme, el-Mecmu, 3/297. 697 Nesa, Tirmizî. 698 Buhârî, Müslim, Mâlik, Ebû Dâvûd. 699 Buhârî, Müslim, Beyhâkî, el-Mecmu, 3/343. 700 Ahmed b. Hanbel. 701 Beyhâkî, Ebû Dâvûd. 702 el-Mecmu, 3/417. 703 Ebû Dâvûd. 704 Buhârî. 693 94 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------8- Kıyamda iken ellerin göbek üstünde bağlanması. 9- Kıyamda iken ayakların arasının açık tutulması. Namazda terk edilen bir hey’at veya adap için sehiv secdesi gerekmez. NAMAZIN MEKRUHLARI Namazda yapılması hoş karşılanmayan davranışlara “namazın mekruhları” denir. Kerahet cumhura göre tektir, o da tenzihidir. Hanefilere göre kerahet tenzihi ve tahrimi olmak üzere ikiye ayrılır. Namazda Mekruh Sayılan Şeyler Başlıca Şunlardır: 1- Gaflet: Allah’ın huzuruna yakışmayan bir halde namaz kılmak. 2- Namazda sağa-sola, yukarıya bakmak veya sağa sola göz gezdirmek. 3- Namazda elbisesiyle oynamak, kaşınmak ve benzeri hareketlerde bulunmak. 4- Namazda kıyamın şeklini değiştirip bir ayak üzerinde durmak. 5- Namazda kadının kollarını açması; erkeğin de kollarını kapatması. 6- Namazda herhangi bir cisme yaslanarak namaz kılmak. 7- Cemaatla kılınan namazlarda tek durmak veya doldurma imkânı olan saf arasında açık yer bırakmak. 8- Kıyamda iken ayaklarını birbirine yapıştırılması mekruhtur. 9- Adap olanın dışındaki namazda gerekli olan duruş, vaziyet ve şeklini değiştirmek mekruhtur. 10- Esnemek, geğirmek ve zorunlu olmayan öksürük namazda mekruhtur. 11- Namazın sünnet, eb’ad ve hey’etlerinden birini terk etmek. 12- Okunan âyetleri saymak. Bir kimsenin namazda iken okunan âyet, zikir ve tesbihatları sayması mekruhtur. NAMAZI BOZAN ŞEYLER Namazı Bozan Şeyler Şunlardır: 1- Abdestin bozulması. Buna mestler üzerine alınan meshin müdetinin sona ermesi de dahildir. İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre namazda abdesti bozulan bir kimsenin namazı da bozulur. Bina etmeyip istinaf (namazı yeniden kılmak) etmesi gerekir. 2- Namazda bir kelime de olsa kasten konuşmak. Namazda özürsüz olarak anlamsız tek harf ile konuşanın namazı bozulmaz. Özürlü olarak veya unutarak yahut bilmeyerek az konuşmak ittifakla namazı bozmaz. Namazda olduğunu başkasına bildirmek veya hata yapan imamı uyarmak yahut tehlikeye düşecek bir kimseyi subhanallah diyerek uyarmak namazı bozmaz. 3- Amel-i kesir (çokça hareket yapmak), bunun ölçüsü bir rükünde en az üç adım atmak veyahut üç defa elini götürüp getirmek gibi hareket etmek. 4- Bedenine ve elbisesine veya namaz kıldığı yere necasetin isabet etmesi. Namazda necaset isabet eden bir kimse hemen o necaseti üstünden atabilirse namazı bozulmaz. 5- Avret yerinin açılması. Şâyet gayri ihtiyari avret yeri açılmış bir kimse hemen örterse namazı bozulmaz. Fakat gücü yettiği halde açılan avret yerini örtmezse namazı bozulur. 6- Niyetin değişmesi. Meselâ farz namazı nafileye çevirmek veya öğleyi ikindiye çevirmek veyahut tamamlanmayan namazdan çıkmayı niyet etmek. 7- Kıbleye arkasını çevirmesi. 8- Namazda iken bir şeyi bilerek yemek veya içmek namazı bozar. 9- Sesli gülmek (kahkaha) atmak. 10- Mürted olmak (dinden çıkmak). 11- Fiili olan bir rüknü bilerek ve kasten tekrarlamak veya başka bir rükünden önce yapmak. 12- Kendisine uyulması caiz olmayan bir imama uyması namazı bozar. 13- Bile bile kısa olan bir itidali uzatmak. Meselâ itidali kıyam kadar uzatmak veya iki secde arasını bir secde kadar uzatmak gibi anormal olan haller namazı bozar. 14- Özürsüz olarak fiili olan iki rüknü imamdan önce yapmak yahut imamdan sonraya bırakmak. 15- Yanlış olduğunu bildiği halde ayağa kalktıktan sonra birinci teşehhüd için geri dönmek. Eğer bu hareketi bilmeyerek yaparsa en sahih görüşe göre namaz bozulmaz. Namazın sonunda sehiv secdesi eder. 16- Namaz esnasında aklını zayi etmek. 705 17- Rükû ve secde gibi namazın rükünlerinden birini terk ederek selâm verdiktan sonra araya dünya kelamı veya uzun fasıla girmişse namazı bozulur. Şâyet sehven bir rüknü terk etmişse namaz içinde hatırlarsa veya selâmdan sonra araya fasıla gimeden hatırlarsa namaz bozulmaz ancak kalkar bina eder. Yani terk edilen rüknü kılar ve sehiv secdesi yapar. Niyet veya teharrum tekbirini terk eden bir kimse namaza girmemiş sayılır. 18- Bilerek namaza artış yapmak namazı bozar. Bilmeyerek namaza artış yapanın namazı bozulmaz. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) unutarak öğle namazında beşinci rekâta kalkmış ve ashabdan bir kısmı subhanallah diyerek onu uyarırlar. O da iki secde sehiv secdesi yaparak selâm verir. Bu Abdullah b. Mes’ûd tarafından rivâyet edilir.706 Namazda ezber bilmeyen bir kimsenin Kur’ân’a bakarak okumakası namazı bozmaz.707 NAMAZIN KILINIŞ ŞEKLİ Namazın kılınış şeklini doğrudan Hz. Peygamberden öğrenelim. Çünkü O, “namazı benim kıldığım gibi kılınız” buyurmuştur. Ebû Hureyre’den naklen Allah Rasûlü namaza kalktığı zaman ellerini omuz hizasına kadar kaldırır tekbir alır, sonra bütün kemikler normal duruma gelinceye kadar bekler, sonra okumaya başlar, sonra yine ellerini omuz hizasına kadar kaldırarak tekbir alır, sonra rükûya vararak avuçlarının içini, parmaklarını açarak dizlerinin üzerine koyar, sonra başını ne aşağıya ne de yukarıya kaldırmaksızın düzgün bir şekilde durur, daha sonra başını rükûdan kaldırarak “semiallahu li men hamideh” der, sonra mutedil bir vaziyette ellerini omuz hizasına kadar kaldırır, sonra “Allahu Ekber” der, sonra yere inerek iki elinin arasını alnının sığacağı şekilde açar, başını koyar, sonra başını kaldırır, sonra sol ayağını bükerek onun üzerine otururdu. Secdeye vardığı zaman iki ayağının parmaklarını büküp kıbleye çevirerek secde eder, sonra “Allahu Ekber” diyerek kalkar, yine sol ayağını büker ve onun üzerine otururdu. Bu hareketi yaparken bütün kemikler, azalar yerine oturur, sukûn bulurdu. Sonra diğer rekâtlarda da aynı şeyleri yapardı.708 SEHİV (YANILMA) SECDESİ 705 el-Mecmu, 4/82-102, Muğni’l-Muhtac, 1/194-207. Buhârî, Müslim. 707 el-Mecmu, 4/105. 708 Buhârî, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 706 95 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Şâfiî mezhebinde sehiv secdesi, namazın sonunda selâm vermeden önce yapılan iki secde olup namazın diğer secdeleri gibidir. Bu secdeler edileceği zaman kalben niyet getirilerek “Allahu Ekber” diye tekbir alınıp secdeye varılır. Diğer secdelerde olduğu gibi malum üç defa tesbih okunur. Sehiv secdesi etmek durumunda olupta bunu terkedip selâm veren kimse artık sehiv secdesini kaçırmış olur, dönüş yapamaz. Namazda terk edilen (unutulan) fiiller üç şey olup bunlar, farz, sünnet ve hey’ettir. Terk edilen farz (rükün) ise sehiv secdesi tek başına yeterli değildir. Ancak terk ettiği o farzı, zaman yakın ise, hemen yerine getirmek gerekir ve namazın sonunda sehiv secdesi lazım gelir. Şâfiî mezhebinde terk edilen sünnet ise ve o sünnetten sonraki rükne girilmemişse o sünnet yerine getirilir. Rükne girilmişse artık geri dönülmez, namaza devam edilir, daha sonra yanılmış olduğu için sehiv secdesi yapar. Nemazın eb’adı sayılan kunut, kunut için kıyam, ilk teşehhüdü okumak ve ilk teşehhüd için oturmak gibi bir fiil, keza en zâhir kavle göre, peygambere salât ve selâm sehven terk edilirse, sehiv secdesi yapmak sünnettir.709 Terk edilen hey’et ise onun için herhangi bir şey yapılmaz ve sehiv secdesi de gerekmez. Namazın rekât sayısında şüpheye düşen kişi kanaatına göre amel eder. Kanaatinde ise, en azını nazarı itibara alır. Meselâ 3. rekâtı mı 4. rekâtı mı kılıyorum? şeklinde şüpheye düşerse, 3 rekât diye kabul edip bir rekât daha kılar. Sonunda sehiv secdesi yaparak selâm verir. Çünkü Ebû Saîd el-Hudri’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kaç rekât kıldığına dair namazda şüpheye düşen herhangi biriniz şüpheyi atıp yakin üzerine karar versin ve sonra selâm vermeden önce sehiv için iki secde yapsın.”710 Unutarak namazda bir veya iki rekât terk eden, rükû veya secdeyi unutarak terk eden bir kimse selâmdan sonra uzun fasıla girmeden ve dünyalık bir hareket yapmadan hatırlayan bir kimse, hemen terk edileni bina eder ve selâm vermeden sehiv için iki secde yapar. Selâmdan sonra şüpheye düşen bir kimsenin yapacağı bir şey kalmaz.711 Temelde secde iki şey için yapılır, ya namaza ilave için veya namazdan bir şey noksan yapmak için bunlarda, ya söz ya da fiildir. Meselâ unutarak namaz ortasında selâm vermek gibi. Ya da unutarak konuşmak gibi her iki halde de sehiv için secde gerekir ve yeterlidir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Dört rekâtlı bir namazın ilk iki rekâtının sonunda unutarak selâm vermiş, bunun üzerine Zilyedeyn adındaki bir sahâbenin “Ey Allah’ın Rasûlü, siz sehiv mi yaptınız, yoksa namazı kasır mı etiniz?” diye sormasıyla Allah Rasûlü sehiv yaptığını anladığı için namazın sonunda iki secde yaparak selâm vermiştir.”712 Namazda birden fazla sehiv için iki secde yeterlidir. Sehiv secdesi namazda genellikle yanılma sonucunda, bazen de bile bile vuku bulan noksanlığı onarmak için meşru kılınmıştır. Bu secde imam ve tek başına namaz kılanlar hakkında sünneti müekkededir. Yani çok önemli sünnetlerdendir. Sehiv secdesinde farz ve nafile namaz için hüküm aynıdır. Namazın rükün, sünnet ve hey’etleri arasında niyet ve teharrum tekbiri için tedarrük ve secde yeterli gelmez. Ancak yeniden niyet edip tekbir alınması gerekir. İmam sehiv secdesi yaparsa kendisine uyanların da yapması farz ve zorunludur. İmama uyan bir kimse sehiv secdesi gerektiren bir hata yaparsa sehiv secdesi yapması gerekmez çünkü imam onun hatasını haml eder.713 TİLAVET SECDESİ Tilavet secdesi: Kur’ân’da ki bir secde âyeti okuyan veya dinleyen bir Müslüman bir defa secde yapması gerekir. Tilavet secedesinin meşruiyeti ile ilgili âyet şöyledir: Allah Teâlâ; َِ َعلَ ْي ِهم ْالقرْ ان الَيَسْجدون َ “ فَ َما لَه ْم الَيؤْ ِمنونَ َواِ َذا ق ِرOnlara ne oluyor ki imân etmiyorler ve Kur’ân okunduğu vakit neden secdeetmezler.”714 buyurmuştur. Hadis olarak İbni Ömer’in nakl ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) bize sure okur, secde âyetini okurken hem kendisi secde eder, hem de biz onunla beraber secde ederdik. Hatta öyleki bizden bazıları alnını koyacak yer bulamazdı.715 Ebû Hureyre’den gelen rivâyet şöyledir: “Âdemoğlu secde âyetini okuyup secde ettiği zaman şeytan ondan ayrılarak ağlamaya başlar ve şöyle der: Eyvah! Âdemoğluna secde etmesi emredildi ve secde etti, dolayısıyla cennet onundur. Ben ise secde ile emrolundum, fakat isyan ettim, cehennem de banadır.716 Başka bir rivâyette de “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize Kur’ân okurdu, secde âyetine gelince tekbir alıp secde eder, biz de O’nunla birlikte secde ederdik.”717 Tilavet Secdesinin Hükmü Şâfiîlere göre secde âyetleri okunduğu vakit, okuyan, dinleyen ve işiten kimsenin tilavet secdesi yapması sünneti müekkededir. Nitekim Hz. Ömer (r.a.) şöyle demiştir: “Ey insanlar! Biz secde âyetini okuyup rastlarız; secde eden sünneti yerine getirmiş olur. Secde etmeyene de günah yoktur.”718 Şâfiîlerde namazın dışında secde âyeti okunduğunda oturduğu yerde, eller kaldırılarak iftitah tekbiri alınır ve tekrar secde için tekbir alınır ve secdeye varılır, yine tekbir getirerek secdeden kalkılır ve oturarak selâm verilir. Hanefilere göre tilavet secdesi vaciptir. Onlarda secde şöyle yapılır: Ayakta tekbir alarak secdeye varılır, üç kere tesbih getirdikten sonra yine Allahu ekber diyerek secdeden kalkılır ve selâm verilmez. Şâfiîlerde Secde de Şu Dua Okunur: سجد وجهي للذ خلقه و صوره وشق سمعه و بصره بحوله و قوته واو على ك شئ قدير فتبارك هللا أحسن الخالقينOkunuşu: Secede vechi lillezi halekehu ve sevverehu ve şekka semahu ve beserehu bi havlihi ve kuvvetihi fetebbarekellahu ehsenulhalikine. Anlamı: “Yüzüm kendisini yaratan, şekillendiren, kulak ve gözü var eden Allah’a secde etmiştir. Yaratanların en güzeli olan Allah yüceler yücesidir.”719 Tirmizî bu hadise sahih demiştir.720 Secde âyetleri on dört âyettir ve şunlardır: İki tanesi Hac suresinde olup, bu iki taneden ikincisi Hanefilerce “tilavet secdesi” âyeti kabul edilmediği için Kur’ân-ı Kerîm’de bunun için secde işareti konulmamıştır. Bu âyet-i kerime Hac suresinin 77. âyeti kerimesi olup, Şâfiîlerin özellikle buna dikkat etmesi, bu âyet okunduğu zaman, “tilavet secdesi” yapmaları sünnettir. Şâfiîlere göre Sa’d suresinde işaret edilen âyet, tilavet secdesi olmayıp, şükür secdesidir.721 Diğer on dört âyeti kerime şu surelerde olup, genelde secde işaretleriyle gösterilmiştir. Secde Âyetleri Şunlardır: 709 Nevevî, el-Minhac. Müslim, Ebû Dâvûd. 711 el-Mecmu, 4/122. 712 Buhârî, Müslim. 713 el-Mecmu, 4/139-140. 714 İnşikak, 84/21. 715 Buhârî. 716 Müslim, İbn-i Mâce. 717 Ebû Dâvûd. 718 Buhârî. 719 Tirmizî, Ebû Dâvûd, Beyhâkî, Hâkim. 720 el-Mecmu, 4/73. 721 el-Mecmu, 4/68. 710 96 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------A’raf 206 Rad 15 Nahl 50 İsra 107 Meryem 58 Hac 18 Hac 77 Furkan 60 Neml 25 Secde 15 Fussilet 38 Necm 62 İnşikak 21 Alak 19 âyeti kerimeleridir.722 Namaz hâricinde bu tilavet âyetlerinden biri okunduğu zaman secde etmek gerekir. Namazda iken başka biri tarafından bu âyeti kerimelerden biri tilavet edildiği zaman, namazdakiler için secde etmek caiz değildir. Şâfiîlerde tilavet secdesinin yapılma zamanı, secde âyeti okunduktan sonra hemen yapılmasıdır. Aradan uzun bir fasıla geçerse artık secde yapılmaz. Secde âyeti tekrarlanırsa, tekrarlandığı kadar secde yapılır. Tilavet Secdesinin Rükünleri Şunlardır: a) Niyet getirmek. b) Tekbir almak. c) Selâm vermek. Şartları ise, hadesten tahâret, necasetten tahâret, setri avret, istikbali kıble gibi namazın şartlarıdır. ŞÜKÜR SECDESİ Şükür Secdesinin Adapları Şükür secdesi sünnetle sabittir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ümmetim için rabbimden dilek ve şefaatte bulundum, bana ümmetimin üçte birini bağışladı. Şükür için rabbime secde ettim, sonra başımı secdeden kaldırıp yine rabbimden dilekte bulundum, bunun üzerine bana ümmetimin (kalan) üçte birini bağışladı, şükür için rabbime secde ettim, sonra başımı kaldırdıp yine rbbimden dilekte bulundum, bunun üzerine bana son üçte birini bağışladı, ben de rabbime şükretmek için secdeye vardım.723 Şükür secdesi, bir nimetin verilmesi, yenilenmesi, arzulanan bir şeye kavuşulması ve bir musibet veya sıkıntının kalkması anında tilavet secdesi gibi tek bir secde olarak yapılır. Cumhura göre bu gibi durumlar da şükür secdesi yapılması sünnettir. Ancak şükür secdesi namazdayken yapılmaz. Şâyet namazdayken şükür secdesi yapılırsa namaz bozulur. Şükür secdesi malî veya bedenî bir musibete maruz kalmış bir kimseyi gördüğümüzde biz de benzer bir musibete maruz kalmadığımız için gizli olarak yapmamız sünnettir. Şâyet günah ve masiyet işleyen kimseleri gördüğümüzde benzer duruma düşmediğimiz için şükür secdesi yapacaksak, günah işleyen kişilerin görebileceği bir mekanda yapmalıyız ki o kişiler düşmüş oldukları hatalardan vazgeçsinler. Yani bu durumda şükür secdesini açıktan yamamız daha evlâdır.724 NAMAZIN CEMAATLE KILINMASI Allah Rasûlü (s.a.v.) ve imân edenler Mekke döneminde müşriklerin tehdid ve baskılarına karşı cemaatle namaz kılmaları mümkün olmadığı için cemaatle namaz kılmaya ancak Medine’ye hicretten sonra başlanmıştır. Cemaatla Namaz Kılmanın Önemi Cemaatle namaz kılmak Müslümanları bir araya getirip topluluk oluşturmak için sosyal bir vesile olmuştur. Cemaatle namaz kılmak bu ümmetin özelliklerindendir. Cemaat, imamla imama uyanlar arasında meydana gelen irtibattır. İslâm belli vakitlerde ibadetleri yerine getirmek için Müslümanlar arasında birtakım vesileler, sosyal münasebetler tesis etmiştir. Günde beş vakit namazların bir arada eda edilmesi, haftada bir kere Cuma namazının ve yılda iki kere bayram namazlarının her yerde cemaatle kılınması ve senede bir kere Müslümanların Arafat’ta bir araya gelmeleri İslâm birliği ve beraberliği açısında son derece önemlidir. Cemaatle namaz kılmanın hikmeti Müslümanlar arasında tanışma, kaynaşma ve yardımlaşmayı sağlamak, kalplerine sevgi tohumu ekmek, sevinçli ve kederli anlarında, derece, rütbe, servet, makâm ve zenginlik farkı gözetmeksizin onlara aynı seviyede kardeşler ve bibirinin yardımcıları oldukarını bildirmektir. Cemaatle namaz kılmak kitap, sünnet ve icma ile meşru kılınmıştır. Kitaptan delil Allah Teâlâ’nın: َ“ َواِ َذا ك ْنتَ في ِه ْم فَاَقَ ْمتَ لَهم الصَّلوةSen onlar arasında bulunup kendilerine namaz kıldırdığın zaman…”725 mealindeki âyettir. Sünnetten delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.) cemaatle namaz kılmayı bizlere şöyle önermiştir: “Cemaatle kılınan namaz, tek başına kılınan namazdan yirmi yedi derece daha faziletlidir.”726 “Bir kimse temizliğini tam ve güzel yapar, sonra şu mescitlerden bir mescide gitmek için yola çıkarsa, Allah attığı her adım için bir sevap yazar, onu bir derece yükseltir ve kendisinden her adım için bir günah siler.”727 Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Üç kişi bir köyde veya sahrada bulunur ve aralarında cemaatle namaz kılınmazsa, şeytan onlara hâkim olur. Öyleyse cemaatten ayrılmayın. Çünkü sürüden ayrılan koyunu kurt kapar.”728 Cemaatle namaz kılmak aynı zamanda kıyamet günü Müslümanın nurudur. Peygamber (s.a.v) şöyle buyurur: “Gece karanlıklarında mescidlere giden kimseleri, kıyamet gününde tam bir nura kavuşmakla müjdeleyin.”729 Cemaatle Namaz Kılmanın Hükmü Şâfiîlerde en sahih kavle göre farz olan namazlar için erkek, hür, mukim ve diğer şartlara haiz olanlara cemaatle namaz kılmak farz-ı kifayedir. Şâfiî fukahasından İbn Münzir ve Ebû Bekir b. Huzeyme’ye göre cemaatle namaz kılmak farzı-ı ayndır.730 Böylece bir belde veya 722 el-Mecmu, 4/70, Muğni’l-Muhtac, 1/214. Ebû Dâvûd, Cihad. 724 Zuhaylî, 2/251. 725 Nisâ, 4/102. 726 Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Mâlik, Darimî. 727 Müslim. 728 Ebû Dâvûd, Nesâî, Beyhâkî. 729 Buhârî, Müslim. 730 Muğni’l-Muhtac, 1/229, el-Mecmu, 4/161. 723 97 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------köy halkı cemaatle namaz kılmayı terk ederlerse herkes eşit olarak günah işlemiş olur. Dayandıkları Ebû Dâvûd’un rivâyet ettiği hadis ile Câbir’in nakl ettiği şu hadistir: “Mescide komşu olanın namazı mescid dışında kabul değildir.”731 Hz. Ali, bu hadisi mevkuf olarak nakl etmiştir. İbn Muin bu hadisi tenkit etmiş ve Buhârî’de münker demiştir.732 Hanefî ve Mâlikilere göre camaatle namaz kılmak Cuma namazı dışında erkekler için sünneti müekkededir. Hanbelilere göre ise cemaatle namaz kılmak farz-ı ayndır. Delilleri ise Nisâ suresinin 102. âyetidir. Şâfiî mezhebinde gerek imam gerekse cemaat olsun müezzin kameti bitirmeden önce kalkmamaları lazım gelir. Hanefî mezhebinde ise müezzin “hayye ale’s-selah” deyince kalkılır. İmamda Aranan Şartlar: a) Müslüman olmak. Kâfirin imamlığı caiz değildir. Çünkü kendisi namaza ehil olmadığı gibi namaz kıldırmaya da ehil olamaz. b) Akıllı olmak. Delinin imamlığı sahih değildir. Bu nedenle imamın mecnun olduğu sonradan anlaşılsa ihtilafsız namaz avde edilmelidir. c) Baliğ olmak. Mümeyyiz olmayan çocuğun imam olması sahih değildir. Fakat mümeyyiz olan bir çocuğun imam olması caizdir. Delil ise “Amr b. Selime’nin, Allah Rasûlü’nün sağlığında yedi yaşında iken büyüklere imamlık yaptığı rivâyet edilir.”733 d) Erkek olmak. Erkeğin kadın imama uyması ittifakla sahih değildir. Çünkü Câbir’in rivâyet ettiği hadisi şerifte “Allah Rasûlü (s.a.v.): Bir kadın erkeğe imam olmasın.”734 buyurmuştur. Şâfiî mezhebinde kadınların kadınlara imam olmaları caizdir. e) Abdestli ve her türlü necasetten temiz olmak. Bir kimsenin bilerek abdestsiz namaz kılması veya kıldırması yahut abdestsiz olan imama bilerek uyması günah olmakla birlikte namazı sahih olmaz ve avde etmesi gerekir. Keza imamın abdestsiz olduğu sonradan öğrenilirse hem imamın hem de cemaatin o namazı avde etmeleri gerekir. Elbisesinde necaset olduğu halde cemaata namaz kıldıranın hükmü abdestsiz namaz kıldıranın hükmü gibidir. İmama Uymanın Sıhhat Şartları 1- İmam olan kişinin Müslüman ve itikadı sağlam olmalıdır. Yani kâfirin ve itikadı bozuk olan kimselerin arkasında namaz kılınmaz. 2- İmama uyan bir kimse, abdestsizlik veya başka sebeplerle imamın namazının batıl olduğunu bilmemelidir. Meselâ Hanefî olan bir imamın avret yerine elin içiyle dokunduğunu veya yabancı kadına dukunduğunu gören bir Şâfiî’ye göre imam abdestsiz olduğu için o imama uyan bir kimsenin namazı sahih olmaz. 3- Kendisine namazın kazası vacip olan bir kimse imam olduğu takdirde ona uyan kişinin namazı sahih değildir. Meselâ mukim olup suyun genellikle bulunduğu bir yerde su bulamadığı için teyemmüm edenin arkasında namaz kılmak gibi. 4- İmam olacak kişi başkasına uymamalıdır. Başka imama uyan bir kimseye uymuş olanın namazı sahih olmaz. Çünkü bir kişi hem imam hem de me'mumi olamaz. 5- İmam olup olmadığına şüphe eden bir kimsenin ona uyması sahih değildir. 6- Uyulan kişi ümmi olmamalıdır. Ancak kendisi gibi ümmi olan bir kimse ona uyabilir. Ümmi Fatihanın harflerini iyi çıkaramayan yahut harflerin şeddesini ihlal eden kişidir. Ancak cemaat da imam gibi ümmi olursa o zaman kılınan namaz sahih sayılır. 7- Erkek kadına uymuş olmamalıdır. Şâyet uyulan kişi, deli, ümmi, kâfir veya başkasına uyduğu sonradan anlaşılırsa bunlara uyanın namazını yeniden kılması gerekir. Hür olan bir kişinin, köleye; ergenlik çağına girmiş bir kişinin, murahika (10-12 yaşına girmiş) uyması caizdir. Erkeğin, kadına; okumuş olanın, ümmiye (okumamış) uyması sahih değildir. 8- İmama uyan kişi imama uymak için niyet etmelidir. İmama uyma niyeti getirmeden imamla beraber hareket edenin namazı mezhebin essah ve meşhur görüşüne göre batıl olur. İmamın imamet niyeti getirmesi şart değil, ancak imamet niyeti müstehaptır. 9- Cemaatın imamın hareketlerini bilmesi gerekir. Bu bilgi imamı veya ona tabi olmuş bir kısım cemaatı görmesiyle sağlanır. 10- İmam ile cemaat arasında fazla bir mesafenin bulunmaması gerekir. Cemaate Gitmemeyi Mubah Kılan Özürler a) Yağmur, soğuk hava, çamur, şiddetli rüzgâr ve karanlık gibi durumlar. b) Yaşlılık, aşırı şişmanlık, hastalık ve hasta bakıcılığı gibi özürler. c) Korkulacak bedenî veya malî zulüm ve ziyan gibi özürler cemaate gitmemeye ruhsat kabul edilir. Çünkü Abdullah b. Ömer’in rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) yağmurlu veya karanlık sebebiyle müezine “Herkes kendi yükünün yanında namazını kılsın diye emretti.”735 Keza kendi nefsinden veya malından endişe eden bir kimse ile hasta olan kimseler için de bu ruhsat doğabilir. Namaza giderken normal bir halde gitmek müstehaptır. Çünkü Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.): “Sizler namaza gittiğiniz zaman koşarak gitmeyin. Ancak normal yürüyüşle ve sekinetle gidiniz.”736 buyurmuştur. İmama Uymanın Kuralları Abdest alan bir kimse teyemmüm edene uyabilir. Ayakta olan bir kimsenin özürden dolayı oturarak namaz kılana uyması caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) oturarak sahâbilere namaz kıldırmıştır.737 Farz kılan bir kimsenin sünnet namazı kılan kimseye uyması sahihtir. Delili ise Muâz b. Cebel’in uygulamasıdır. 738 Nafile namaz kılan bir kimse cemaatle kılınan namaza yetişemeyeceğine kanaat ederse namazını yarıda kesip cemaate yetişmelidir. İmama rükûda yetişen bir kimse bir rekât kılmış sayılır.739 Günde beş vakit cemaatle namaz kılınan bir mescitte imamın izni olmadan ikinci cemaat oluşturmak sahih ve meşhur kavle göre mekruhtur. Cemaatin gerek fiil gerekse kıraatte olsun imamın önüne geçmemesi gerekir. İmam abdesti bozulduğu için namazdan çıkarken cemaatten bilen birisini yerine halife olarak tayin etmesi İmam Şâfiî’nin cedid ve sahih kavline göre caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’in iki kez Ebû Bekir’i yerine halife tayin ettiği rivâyet olunur.740 İmamlık İçin Tercih Edilen Meziyetler Şunlardır: a) Fıkhî bilgi: Çünkü namazın ilmihalini iyi bilen bir kimse namazda vuku bulan bazı hataları anlayıp telafı edebilir, dolayısıyla böyle bir imamın olması kaçınılmazdır. b) Düzgün kıraat: Kıraatı düzgün olanla fıkhî bilgisi fazla olan arasında fakih olanın imam olması daha evlâdır. c) Vera (Allah korkusu): Vera mücerred adalet değil, bununla birlikte güzel ahlâk, iffet, şüpheli şeylerden sakınmak gibi diğer bazı 731 Beyhâkî, Darekutni. el-Mecmu, 4/162-164. 733 Buhârî. 734 İbn-i Mâce, Beyhâkî. 735 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî. 736 Buhârî, Müslim. 737 Buhârî, Müslim. 738 el-Mecmu, 4/236. 739 el-Mecmu, 4/176-186. 740 Buhârî, Müslim. 732 98 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------önemli özelliklerdir. d) Yaşlılık: Yaşlı olan bir kimse daha tecrübeli veya da huşulu olabilir kaanatı hâkimdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Benim namaz kıldığımı gördüğünüz gibi sizde namaz kılınız ve biriniz müezzinlik yapsın ve yaşça en büyüğünüz imam olsun.”741 buyurmuştur. Başka bir hadisi şerifte şöyle buyurur: “Allah’ın kitabını iyi okuyup ve amel eden topluma imam olsun, bundan eşit iseler önce hicret eden imam olsun, bundan da eşit iseler yaşça en büyükleri imam olsun.”742 e) Neseb: Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “İnsanlar ( فى اذا ألشأنbu hususta) Kureyşilere tabidir. Müslümanları Müslümanlarına, kâfirleri de kâfirlerine tabidir.”743 “Fi Haza’ş-Şe’n” sözünde hilafet kasd edilmiş ise de namaz için de geçerlidir. f) Hicret: Hicretten gaye İslâm’da öncü ve menhiyattan hicret etmiş demektir. Şâfiî mezhebinde bunlar arasında fıkhî bilgi önde gelir sonra kıraat sonra vera (takva) gelir. Bu özelliklerde eşit olurlarsa ev sahibi öne geçer. Çünkü Abdullah İbn Mes’ûd’un rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Bir erkek diğer bir erkeğin evinde ve makâmında ona imam olmasın. Keza sahibinin izni olmadan yatağında oturmasın.”744 Hadisteki “tekrimet” yatak ve sergi manasına geldiği gibi sofra manasına gelir. Misafir ile mukim bir kimse bir arada oldukları zaman, mukimin imam olması daha evlâdır. Farklı mezheblilerin durumuna gelince imam hakkında kanaat şarttır. Meselâ Hanefiye mensub bir imama uyan Şâfiî bir kimse imamın onun mezhebine aykırı bir hareketini görmezse o zaman uymada bir sakınca kalmaz. İmam ve Me’muminin Namazdaki Yerleri Cemaat bir kişi ise imamın sağında durması gerekir. Gelen ikinci cemaat imamın soluna geçer. Şâyet cemaat birden fazla ise imamın arkasında saf almaları gerekir. Bir kişinin tek başına safta durması mekruhtur. Şâyet yer bulursa saftaki boşluğa girmesi gerekir, yoksa imamın tam arkasında durup tekbir getirdikten sonra safta bulunanlardan birisini yanına çeker. Çekilen kimse de bu hususta eğitimli olmalı ki kolaylık gösterebilsin. Cemaat karışık ise önce erkekler sonra mümeyyiz çocuklar ve sonra da kadınlar saf alırlar. Şâfiî mezhebinde cemaat olarak sağında veya solunda namaz kılan kadın olduğu takdirde hem imamın hem de cemaatın namazı sahihtir.745 İmamın yerinin cemaatın yerinden daha yüksek olmaması gerekir. Delil ise “Huzeyfe b. el-Yemani’nin bir keresinde yüksek yerde cemaata namaz kıldırırken Abdullah b. Mes’ûd’un onu geri çekerek ikaz etmesidir.”746 Keza cemaatın yeri imamın yerinden yüksek olmaması müstehaptır. İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre cemaatın imamdan ileri durması halinde namazları batıl olur. İmamın arkasındaki birinci safta yer almak daha savaptır.747 Şâfiî mezhebinde mescid dışındaki safların birbirine fazla uzak olması, iktidaya (imama uymaya) engeldir. İmam Şâfiî bu mesafe için üç yüz zirai (yüz elli metre) ölçü almıştır. Ses almaya engel olan duvar ve cam gibi perdeler imam ile cemaatın veya saflar arasında varsa yine iktida sahih olmaz. Kapıları mescide açılan mescid odaları tek mescid hükmündedirler. Günümüzde olduğu gibi mescidin dışında duvarların dibinde veya perdeler arkasında imam veya cemaat ile irtibatın kesik olduğu yerlerde cemaate uyanın namazı sahih değildir. Farz namazın selâmından sonra ya yer değiştirip nafileyi kılmak veya eve gidip sünnet namazları evde kılmak veya iki namaz arasında biraz sohbet edip sonra sünnet namazı kılmak daha uygundur. Çünkü Muğire b. Şu’be şöyle der: Allah Rasûlü (s.a.v.): “İmam farz namazı kıldığı yerden başka bir yerde sünnet namazı kılsın.”748 buyurmuştur. Muaviye’nin rivâyet ettiği bir hadiste şöyle der: Allah Rasûlü (s.a.v.) bize Cuma namazı ile sünnet namazı arasında ya kısa bir sohbet ettiktan sonra veya mescitten çıkarak sünnetleri evde kılmamızı emretti.749 Nafile namazları evde kılmak daha efdaldır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ey insanlar! Farz namazlar hariç diğer namazlarınızı evinizde kılmanız daha faziletlidir.”750 Câbir’in rivâyet ettiği başka bir hadiste ise şöyle buyurmuştur: “Namazlarınızın bir kısmını evinizde kılınız, evlerinizi kabristan yapmayın.”751 Namazlardan sonra gelenek olarak musafaha yapmak bid’attir. Ancak adet gereği değil de yeni gelenlerin halini sormak için musafaha yapmak bundan müstesnadır. Kadınların Cemaatle Namaz Kılmak İçin Camilere Gitmeleri Caiz midir? Bazı müçtehidlere göre ihtiyar kadınların cemaatle namaz kılmak üzere mescitlere gitmeleri caizdir ve yaşlı bir kadının kocasının onu cemaatle namaz kılmaktan alıkoyma hakkı yoktur. Fitneye sebep olma ihtimali olan genç kadınlar için mekruhtur. Her halukârda özellikle günümüzde kadınların kendi evlerinde namaz kılmaları daha evlâdır ve tedbir bakımından da daha emniyetlidir. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurur: “Kadınları mescitlere gitmekten alıkoymayın. Evleri ise onlar için daha hayırlıdır.”752 Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: “Allah’ın kadın kullarını Allah’ın mescitlerine gitmekten alıkoymayın. Onlar cemaate koku sürünmemiş olarak çıksınlar.”753 Günümüzdeki kadınların büyük bir kısmının gerek namaza gerekse diğer toplumlara çıkarlarken en güzel giysilerini giyip ve güzel şekilde süslenerek çıkacakları malumdur. Durum böyle olunca bu kadınların bu şekilde çarşı pazara çıkmaları sakıncalı olduğu gibi namaz için mescitlere çıkmaları da sakıncalıdır. Kocanın bu şekilde dışarı çıkan kadınları alıkoyma hakkı doğar. Abdullah b. Mes’ûd’un rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) bu konuda şöyle buyurmuştur: “Mescid-i Haram ve Mescidim hariç kadının kendi evinde kıldığı namazdan daha efdalı yoktur. Fakat yaşlı olanı müstesnadır.”754 Kadınların mescide gitmeleri halinde koku sürmeden, zinet eşyasını takmadan ve özel elbiselerini giymeden gitmeleri gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) kadınlara hitaben şöyle buyurmuştur: “Herhangi biriniz mescidlere gittiğinde koku sürünmesin.”755 741 Buhârî. Buhârî’nin dışındaki cemaat rivâyet etmiştir. 743 Buhârî, Müslim, Ahmed. 744 Müslim. 745 el-Mecmu, 3/224. 746 Ebû Dâvûd, Beyhâkî, İbn Hibban. 747 el-Mecmu, 4/253-257. 748 Ebû Dâvûd. 749 Müslim, el-Mecmu, 3/454. 750 Buhârî, Müslim, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed, Ebû Dâvûd, Tirmizî, el-Mecmu, 3/454. 751 Buhârî, Müslim. 752 İbn-i Mâce’nin dışında cemaat rivâyet etmiştir. 753 Ahmed, Ebû Dâvûd. 754 Beyhâkî. 755 Müslim, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 742 99 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Hz. Âişe (r.a.) şöyle demiştir: “Allah Rasûlü kadınların sonradan bozulup ihdas ettikleri bazı uygunsuz hallerine ulaşmış olsaydı kesinlikle Beni İsrailin kadınları ma’bedlerden men edildikleri gibi onlarıda mescidlerden men edecekti.”756 Bu Konuda Müçtehid İmamların Görüşleri Şöyledir: Hanefi ve Mâlikilere göre genç kadınların cemaatle namaz kılmak için mescitlere gitmeleri mekruhtur. Şâfiî ve Hanbelilere göre ise gerek genç gerekse yaşlı olsun güzel ve gösterişli olan kadınların erkeklere ait olan cemaatlere gitmeleri haramdır. Arka saflarda kadınlar varsa o zaman erkekler kadınlar çıkmayana kadar saflarından geri dönmeleri uygun değildir. Çünkü bunu Allah Rasûlü uygulamıştır.757 Namazda Kadınların Erkeklere Muhalefet Edecekleri Hususlar Şâfiîlere göre kadınlar, namazın şurut, erkan ve eb’adlarında tamamen hey’atların bir kısmında erkeklere muhalefet ederler. Kadınların erkeklere muhalefet etmeleri gereken haller şunlardır: a) Kadınların cemaatle namaz kılmaları erkekler kadar sıkı değildir. b) kadınlar cemaatle namaz kıldıkları zaman, kadın olan imamın onların hizasında durması gerekir. c) Erkek imama uydukları zaman imamın tam arkasında durmaları gerekir. d) Erkeklerle cemaat olarak namaz kıldıkları zaman en arka safta durmaları kadınlar için daha faziletlidir. e) Rükû ve secdede kollarını yanlarına, karınlarını da dizlerine yapıştırmaları gerekir. İmamlıkta Mekruh Olan Bazı Durumlar: 1- Fasık bir kişinin imamlık etmesi. 2- Bid’at ehlinin imamlık etmesi. 3- Yaşlı ve hastaların bulunduğu bir cemaatte imamın namazı uzatması. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İnsanlara imamlık eden kişi namazı hafif tutsun.”758 4- Cemaatin istemediği birinin imamlık etmesi. 5- Bazı harfleri doğru olarak telaffuz edemeyen bir kimsenin imam olması. 6- İmamın yerinin cemaatin yerinden yüksek veya alçak olması. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Bir kimse bir topluluğa imamlık ettiğinde onların bulunduğu yerden daha yüksek bir yerde durmasın.”759 Müdrik, Lahik ve Mesbuk Kimlere Denir: Müdrik: Namaza imamla başlayıp, aksatmadan yine imamla tamamlayandır. Lahik: Namaza imamla başlayıp herhangi bir sebepten dolayı, namazın bir kısmını veya tamamını imamla kılamayan kimsedir. Mesbuk: Namaza imamla beraber başlamayıp bir veya daha fazla rekât kılındıktan sonra imama uyan kişidir. Namazı Kesmeyi Veya Ertelemeyi Caiz Kılan Bazı Sebepler a) Zalimin yahut bir hayvanın saldırısına uğrayan veya suya düşmek, boğulmak, yanmak gibi durumlarla karşılaşan bir kismeyi kurtarmak için namazı kesmek vacip olur. b) Çocuğunun ölümünden veya başına bir hal gelmesinden endişe eden anne veya babanın da namazı kesmesi veya ertelemesi vaciptir. c) Yırtıcı bir canavarın hayvanlara saldıracağını, bir körün kuyuya veya damdan düşeceğini kuvvetle zan eden bir kimsenin namazı kesmesi vaciptir. d) Bir malın çalınmasından kuvvetle endişe eden bir kimse için namazı kesmesı caizdir. Bu mal başkasına da ait olsa hüküm değişmez. e) Hırsızdan, eşkiyadan, selden korkan yolcunun namazı vaktinden sonraya bırakması veya tehlikeyi gördüğü zaman namazı kesmesi caizdir. Namazların Kazası: Namaz genel olarak üç farklı isimle anılır. a) Eda: Eda vaktinde kılınan namaza denir. b) Avde: Avde herhangi bir sebepten dolayı geçersiz sayılan bir namazın vakit içinde tekrar kılınmasına denir. c) Kaza: Vakti çıktıktan sonra kılınan namaza kaza veya faite denir. Keyfi veya meşru bir özür bulunmadan namazı kazaya bırakan bir kimse büyük günah işlemiş olur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden biri uyku sebebiyle yahut gafletle bir vakit namazı kılmazsa hatırladığı zaman onu kılsın. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Beni zikretmek için namaz kıl.”760 Umran b. Hasin (r.a.) şöyle rivâyet eder: “Biz Allah Rasûlü ile beraber bir seferde idik gecenin son saatine kadar yürüdük ve bir yerde konaklayıp çok talı bir uykuya daldık ki hayatta öyle tatlı uyku gömemiştim, bizi güneşin kızgınlığı uyandırdı. Bizler bu durumu Allah Rasûlü’ne bildirdik. O zarar yoktur yola çıkalım buyurdu ve çok gitmeden durduk. Allah Rasûlü abdest aldı ezan okundu ve orada insanlara sabah namazını kıldırdı.761 Câbir (r.a.) şöyle der: “Hendek günü güneş batıktan sonra Ömer küffara söverek Allah Rasûlü’ne ben ikindiyi kılamadım demişti. Allah Rasûlü bende kılamadım buyurdu. Betha denen yere gittik, orada önce ikidiyi sonra akşam namazını kıldık.”762 Meşru bir özür sebebiyle namazlarını kazaya bırakan bir kimse Allah katında mesul değildir. Çünkü Allah Rasûlü uyku sebebiyle namazı kılmadıklarından şikâyet edenlere şöyle buyurmuştur: “Uyku ihmal sebebi değildir. İhmal ancak uyanıklık halinde olandır. Sizden biri namazı unutur veya uyku yüzünden kılmazsa, hatırladığı zaman onu kılsın.”763 Meşru özürlerin bazıları şunlardır: Düşmanla şiddetli çarpışma halinde, düşman korkusu veya hayati önem taşıyan hasta ameliyatı veyahut ebenin çocuk doğurtması gibi haller bu özürlerden sayılabilir. Abdullah b. Mes’ûd’un rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) Hendek savaşında dört vakit namaz kılmaktan meşgul edilmiş ve gece o namazları cemaatle tertipli olarak kaza etmiştir.”764 Şâfiî mezhebinde mürted olmuş (dinden çıkmış) bir kimse tekrar dine dönünce irtidad günlerinde geçirmiş olduğu namazları kaza etmesi gerekir. Çünkü Şâfiîlere göre mürted olup sonradan Müslüman olan kişi abdestsiz kimse gibidir. Bu durum oruç bölümünde de açıklanmıştır. Şâfiî, Hanbelî, Ebû Sevr ve Dâvûd’a göre namazların kazasında tertip şart değil, müstehaptır. Hanefî ve Mâlikilere göre ise kaza namazlarında beş vakti geçmemek şartıyla tertip gereklidir. Cumhur namazı oruca kıyas ederek kasten terk edilen namazların da kaza edilmesi gerektiğini söylemiştir. Zâhirî mezhebinin imamlarından İbn Hazm ve bazı diğer mezhep bilginleri cumhura muhalefet ederek yukarıda kaynak verdiğimiz hadisleri delil göstererek 756 Buhârî, Müslim. Buhârî, Beyhâkî. 758 Müslim, Salât, Tirmizî, Salât. 759 Ebû Dâvûd, Salât. 760 Buhârî, Müslim, el-Mecmu, 3/74, Neylu’l-Evtar, 2/25. 761 Buhârî, Müslim. 762 Buhârî, Müslim. 763 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizi, Nesai. 764 Tirmizî, Nesâî, Ahmed. 757 100 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------şöyle demişlerdir. Kasıtlı terk edilen namazların kazası yapılmaz. Ancak Allah’a çok yalvarıp tövbe ederek kazaya kalmış namazların cezasından kurtulması mümkün olabilir.765 Bana göre İmam İbn Hazm’in ve fikir birliği yaptığı âlimlerin dayandığı delil sağlam görülmektedir. Çünkü hadisi şeriflerde namazı kazaya bırakma sebebi olarak iki özür meşru sayılmıştır. O da uyku ve unutkanlıktır. Bunların dışında kalan sebepler özür telaki etmediği için kaza, kasten terk edilen namazı telafi edemez. Çünkü asrı saadette gerek Peygamber (s.a.v.)’den gerekse sahâbeler (r.a.)’den olsun özürlü terk edilen namazların dışında kalan keyfi olarak terk edilen namazların kazasıyla ilgili bir iz görülmemiştir. Şâfiîlere göre seferi olan kimse dört rekâtlı namazları iki rekât olarak kaza eder. Onlara göre bu namazın seferde veya hader halinde iken kazaya kalmış olması hükmü değiştirmez. Seferde kazaya kalan namaz ikamet halinde kaza edilince dört rekât olarak kaza edilir. Cumhura göre mekruh olan ve olmayan bütün vakitlerde kazaya kalan namazların farzını kılmak caizdir.766 NAFİLE NAMAZLAR Nafile Namazlar İki Kısma Ayrılır: a) Cemaatle kılınması sünnet olan nafile namazlar. Bu namazlar beş kısımdır: 1- Ramazan bayramı namazı. 2- Kurban bayramı namazı. 3- Güneş tutulması namazı. 4- Ay tutulması namazı. 5- İstiska (yağmur) duası namazı. 6- Teravih namazı. b) Cemaatle kılınması sünnet olmayan nafile namazlardır. Bunlar da farz namazlara tabi olan (revatıb) sünnetler olup şunlardır: 1- Sabah namazından önce iki rekât. 2- Öğle namazından önce dört rekât sonra iki rekât, Cuma namazından önce dört ve sonrasında da dört rekât namaz kılmak sünnettir. 3- İkindi namazından önce dört rekât. 4- Akşam namazından sonra iki rekât. 5- Yatsı namazından sonra iki revatıb, üç vitir olmak üzere beş rekât. Yatsı namazından önce iki veya daha fazla rekât nafile namaz kılmak müstehaptır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bilinen ezanla kameti kast ederek şöyle buyurmuştur: “İki ezan arasında namaz vardır. Üç kere tekrar ederek sonunda isteyene.”767 sözünü eklemiştir. Farz namazlara tabi olan nafile namazların vakti ise tabi oldukları namazların vakitleriyle başlar ve onların vaktiyle sona erer.768 Vitir Namazı Vitir namazı Şâfiî mezhebinde müekked bir sünnettir. Bu görüş Hanefilerin dışındaki cumhurun görüşüdür. Cumhurun delili ise Ebû Eyyub el-Ensâri’nin rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Vitir namazı haktır vacip değildir. İsteyen beş rekât, isteyen üç rekât ve isteyen bir rekât kılsın.”769 Hâkim, Zehebi ve İbni Hibban bu hadise sahih demişler. Bu hadisten de anlaşıldığı gibi vitrin en azı bir rekât normalı ise üç rekâttır. Vitir namazının vakti ise yatsı namazından sonra başlar fecrin doğuşuna kadar devam eder. Kunut duası Ramazan ayının on beşinden sonraki günlerde vitrin son rekâtının rükûsundan kalkarken okunur. Nafile Olarak Kılınan Müekked Namazlar Üç Kısımdır: 1- Teheccüd (gece namazı), en makbulu sabaha doğru kılmaktır. Kesin bir rekât sayısı yoktur. 2- Kuşluk namazı ve duha namazı, vakti, güneş bir mızrak kadar yükseldikten sonra başlar. En az iki, en çok sekiz rekâttır. 3- Teravih namazı: Ramazan ayında yatsı namazından sonra kılınır ve yirmi rekâttır. TERAVİH NAMAZI Teravih, oturmak istirahat etmek anlamına gelir. Teravih namazı kadın erkek her Müslüman için müekked bir sünnettir. Teravih namazı oruca bağlı değildir. Mazeretten dolayı oruç tutamayan bir kimsenin de kılması sünnettir. Teravih namazı hakkında Kur’ân’da âyet bulunmamaktadır. Fakat teravih namazı hakkında çok sayıda hadis zikredilmektedir. Ebû Hureyre’den naklen Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Her kim inanarak ve karşılığını Allah’tan bekleyerek Ramazan’ı ihya ederse geçmiş günahları bağışlanır.”770 Yine Ebû Hureyre (r.a.)’ın naklettiğine göre, Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Bir kulun kıyamet gününde ilk hesaba çekileceği amelî namazdır. Eğer namazı dürüst (tam) çıkarsa, kurtulmuş ve kazanmıştır. Eğer namazı düzgün çıkmazsa kaybetmiş ve hüsrana uğramıştır. Kulun farz namazları eksik çıktığında Aziz ve Celil olan Allah meleklere, bakınız, farzlardaki eksikliğini onunla tamamlamak üzere, kulumun nafile namazı var mıdır? diye sorar. Diğer amelleri de bu şekilde muhasebe edilir.”771 Allah Rasûlü “Allah size Ramazan orucunu farz kılmıştır, ben de size gece namazını (teravih) sünnet kıldım.”772 buyurmuştur. “Allah Rasûlü iki gece mescitte teravih namazını sahâbelerle kıldı üçüncü gece çıkmadı. Ertesi gün ashabına şöyle dedi: Sizin teravih namazını kılmaya ne kadar arzulu olduğunuzu gördüm. Ancak sizin teravih namazını kendinize farz kılacağınızdan korktuğum için çıkmadım.”773 buyurmuştur. Ebû Hureyre’den gelen başka bir rivâyete göre “Allah Rasûlü, Ramazan ayında ashaptan bir grubu, Ubeyy b. Ka’b (r.a.)’ın arkasında cemaatle namaz kılarken gördü ve “doğru yapıyorlar, yaptıkları şey ne güzeldir, diyerek onları tasvip ettiği haber verilmiştir.774 Teravih Namazının Rekât Sayısıyla İlgili Rivâyetler Mâlikilerin dışındaki cumhura göre teravih namazmının rekât sayısı yirmidir. Delilleri ise Hz. Ömer’in Mescid-i Nebevî’de halifeliğin son zamanlarında teravih namazını yirmi rekât olarak kıldırdığıdır. Bazı fıkıh bilginlerine göre Hz. Ömer bu namazın cemaatle ve yirmi rekât olarak kılınmasını şahsı bir içtihada dayanarak yapmadığı gibi bir bid’at olarak da emretmemiştir. O ancak Hz. Muhammed (s.a.v.)’in bir vasiyetine dayanarak böyle yapmış olabilir. Fakat bu şekildeki yaklaşımları bir mesnetle kanıtlanmamış ve içtihad camiasında bir kez daha tartışmalara yol açmıştır. Çünkü eğere Allah Rasûlü (s.a.v.)’in böyle bir vasiyeti olsaydı birinci halife olan Hz. Ebû Bekir’e yapardı. Şâyet bu vasiyetin Hz. Ömer’e yapıldığını kabul etsek o zaman Hz. Ömer neden hilafetin son ikini yılında bunu başlatmış oldu? 765 el-Mecmu, 3/76-77, Muğni’l-Muhatç, 1/127. Muğni’l-Muhtac, 1/129, el-Muğni, 2/102. 767 Buhârî, Müslim. 768 el-Mecmu, 4/11-14. 769 Ebû Dâvûd, Nesâî, Darimî, Beyhâkî. 770 Buhârî, Müslim, İbn-i Mâce, Tirmizî. 771 İbn-i Mâce, Nesâî, Ahmed. 772 İbn-i Mâce, İbn Hanbel. 773 Muvatta, 1/113, Buhârî, Teheccud. 774 Ebû Dâvûd. 766 101 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Abdurrahman el-Kari’den gelen rivâyet şöyledir: “Ramazan ayında gece ben Hz. Ömer ile birlikte Mescid-i Nebevî’ye gittik, sahâbilerden kimisinin tek başına kimilerinin de cemaatle teravih namazı kıldıklarını gördük. Hz. Ömer, ben bunları bir imamın arkasında toplayabilsem emsal teşkil edeceğine inanıyorum dedi ve azimle dediğini uyguladı. Hepisini Ubeyy b. Ka’b’ın arkasına toplamayı emretti. Râvi devamında şöyle der: Ben Ömer ile ikinci gece mescide gittik, ashabın cemaatle Ubeyy b. Ka’b’ın arkasında teravih kıldıklarını gören Ömer bu ne güzel bid’attır dedi.”775 Burada Hz. Ömer’in “ne güzel bid’at dediği şey” büyük ihtimalla lüğavi manada olmalıdır. Çünkü teravih namazının gerek kılınması ve gerekse de cemaatle kıldırılması bid’at olamaz. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) kendisi kılmış ve cemaatle kıldıran Ubeyy b. Ka’b’ı da tebrik etmiştir. Saib b. Yezid’den gelen rivâyet ise şöyledir: Saib, Hz. Ömer (r.a.)’ın Ubeyy b. Ka’b’e ve Temimi Dari’ye insanlara on bir rekât namaz kıldırmaları için emrettiğini duydum” der.776 Hz. Âişe (r.anha) “Allah Rasûlü, ne Ramazan’da ne de diğer zamanlarda (yatsı namazı dışında) farzdan sonra on bir rekâttan fazla namaz kılmadı.777 diye buyurur. Bütün bu rivâyetlerden anlaşılıyor ki teravih namazının sekiz rekâtının müekked sünnet olduğunda şüphe yoktur, sekizden fazlasının ise müstehap olduğunu bazı âlimler söylemiştir.778 Allah Rasûlü (s.a.v.)’in teravih namazını yirmi rekât olarak kıldığına dair sahih bir rivâyete raslanmamıştır. Keza teravihin yirmi rekât kılınması hakkında icma da yoktur. İmam Suyutî Muvatta’nın Şerhi’nde Hafiz İbni Hacer’den naklen Allah Rasûlü (s.a.v.)’in yirmi rekât kıldığına dair İbni Ebi Şeybe’nin İbni Abbas’dan nakl ettiği rivâyet zayıftır, der. Hem de Hz. Âişe’nin sahih hadisi buna muarezet eder. Çünkü Hz. Âişe, Allah Rasûlü’nün gece halini daha iyi bilendir.779 İmam Beyhâkî Hz. Ali’nin de yirmi rekât kıldığını rivâyet eder. Mâlikî mezhebinde teravih namazı 36 rekâttır. Delilleri ise Medine ehlinin böyle kılmalarıdır.780 Urve b. Zubeyr’den gelen rivâyete göre “Hz. Ömer Ramazan ayında insanları toplamış ve Ubeyy b. Ka’b’a erkeklere, Süleyman b. Ebi Harise’ye de kadınlara teravih namazını kıldırmayı emretmiştir.781 Şâfiî mezhebinde, hangi sünnet olursa olsun iki rekâtta bir selâm verilmesi gereklidir. Teravih namazının kazası olmaz. Teravih namazında her iki rekâtta bir selâm vermek gerekir. Teravih namazı yatsı namazından sonra kılınır. Vitir namazının ise teravih namazından sonra kılınması daha evlâdır. Şâfiî olup da Hanefî imamın arkasında namaz kılan bir kimse gerek teravih gerekse diğer namazlar olsun cemaatle tefrikaya düşmemesi için tamamen imama uymalıdır. Bu hüküm Şâfiî imama uyan Hanefiler için de geçerlidir. Diğer Bazı Nafile Namazlar Yukarıda zikrettiğimiz sünnet namazların dışında bazı müstehap namazlar da vardır. Bunlar sırasıla şunlardır: 1- Tesbih namazı. Tesbih namazının kılınış şekli şöyledir. Her rekâtta kıraattan önce on beş kere, rükûda on kere, itidalda on kere, secdelerde on kere, secdeler arasındaki oturuşta on kere, her iki secdeden sonra ayağa kalkmadan istirahat oturuşunda on kere, teşehhüdden evel on kere سبحان هللا والحمد هلل وال اله اال هللا وهللا اكبرSubhanallah velhamdulillah velailâhe illallah vellahuekber denir. Tesbih namazı iki veya dört rekât olarak kılınabilir. Tesbih namazı cemaatle kılınabileceği gibi tek olarakta kılınabilir. 2- İstihare namazı. İstihare namazı hakkında hüküm olmayan ve iki tarafı eşit olan herhangi hayırlı bir iş yapmak isteyen kimsenin kıldığı bir namazdır. İstihare namazından sonra kişinin meramına göre dualarda bulunması sünnettir. İstihare namazında rüya görmek esas değildir. 3- Evvabin namazı. Bu namazın vakti akşam namazından sonra başlar ve en azı iki rekâttır. 4- Tevbe namazı. Bir kimse günah işlerse sonra günahından pişmanlık duyup tevbe etmesi gerekir. Bunun için de iki rekât namaz kılıp Allah’a yalvarması sünnettir. 5- Tahiyatu’l-Mescid namazı. Bu namazı iki rekât olarak mecidlere her girişte kılınması müstehaptır. Bu namazı özürsüz terk etmek kerahettir. Şâfiîlerde bu namazın kerahet vakti yoktur.782 SEFER (YOLCU) NAMAZI İbadetlerde Tahfif (Kolaylaştırma) Sebebi Altıdır: 1- Yolculuk: İmam Nevevî yolculuk sekiz şeye ruhsattır der. a) Kasır mesafesi olmak şartıyla namazı kasr etmek, iftar ve meshtir. Bu konuda müçtehidler ittifak etmişler. b) Kasır mesafesi şart olmayıp Cumanın terkidir. Müçtehidler ittifak etmişlerdir. c) Müçtehidlerin ihtilafıyla kasır mesafesi şart olan namazları cem etmektir. d) Müçtehidlerin ihtilafiyla kasır mesafesinin şart olmadığı, at üzerinde sünnet namaz ve farziyeti düşüren teyemmümdür. 2- Hastalık: Hastalık birçok ruhsata sebebtir. 1- Teyemmüm. 2- Namazı oturarak kılmak. 3- Namazları cem etmek. 4- Cuma namazının düşmesi. 5- Ramazan’da orucun düşmesi. 6- İtikâftan çıkmak. 7- Hacda şeytan taşlamada vekil tutmak. 8- Fidye vermek şartıyla ihram yasaklarının bazılarının mubah olması. 9- Necis olan şeylerle tedavi olmak. 10- Tedavide doktorun mahrem olan yerlere bakma ruhsatı gibi normalde mubah ve caiz olmayan birçok şeyin hastalıkta mubah ve caiz oluşu. 3- İkrah ve tehdid: Normal hallerde caiz olmayan bazı şeylerin ikrah (zorlama) ve tehdit karşısında caiz olacağına müçtehidler fetva vermişlerdir. İkrah iki çeşittir: Mülci ikrah ve gayri mülci ikrah. Mülci ikrah, bir kişinin başka birisine “şu işi yapmazsan seni öldürürüm, yaralarım 775 Buhârî, Beyhâkî, el-Mecmu, 3/37, Muvatta Haşiye, 1/114. Muvatta, 1/115. 777 Buhârî, Müslim, Tirmizî, Heytemi, el-Fetava el-Kubra, 1/195. 778 Fethu’l-Kadir. 779 Tirmizî, Haşiye, 2/303. 780 el-Mecmu, 4/38, Muğni’l-Muhtac, 1/226. 781 Beyhâkî, Salât, el-Mecmu, 4/39. 782 el-Mecmu, 4/56-62. 776 102 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------veya uzun süre hapsederim şeklindeki tehdid ve zorlamasına mülci ikrah denir. Şu işi yapmazsan seni döverim veya kısa vadeli hapsederim veya yirmi dört saat aç bırakırım şeklindeki tehdide ise gayri mülci ikrah denir. Bu konu ikrah bölümünde genişçe izah edilmiştir. 4-Unutkanlık: Unutarak işlenen bazı yasaklar ruhsata tabi olur. Örneğin unutarak orucu bozmak gibi. Buna hata da denir. Hata insanın normal istediğinden farklı bir şekilde söz söylemesi yahut fiil yapmasıdır. Hata vücûb ve eda ehliyetini kaldırmaz. 5-Cehalet: Haram veya yasak olduğunu bilmeyen bir kimseye yapacağı bazı şeylerden dolayı vebal yoktur. Ancak bilmek kabiliyetine haiz bir kimsenin bilmesi gereken bir şeyi öğrenmemesi bir cehl durumu değildir. 6-Zorluk ve genel belalar durumu: Korunması mümkün olmayan necasetlar gibi. Cuma ve cemaatle namaz gibi. Yağmur ve şiddetli soğukta namazları cem etmek gibi durumlar.783 Yolcunun Namaz Kılış Şekli Yolcu olan bir kimsenin dört rekâtlı namazları ikişer kılmasına seferi namazı denir. Bu şekilde kısaltarak namaz kılma Kur’ân, sünnet ve َ ْ ض َربْت ْم فِى icma ile sabittir. Kur’ân’dan delil: ض فَلَ ْي َ َعلَيْك ْم جنَا ٌح اَنْ تَ ْقصروا مِنَ الصَّلو ِة اِنْ ِخ ْفت ْم اَنْ يَ ْفتِنَكم الَّذينَ َكفَروا اِنَّ ْالكَافِرينَ كَانوا لَك ْم عَد ًّوا مبينًا َ “ َواِ َذاEğer ِ ْاالر kâfirlerin size fitne vermesinden korkarsanız, yeryüzünde sefere çıktığınız zaman namazları kısaltarak kılmanızda bir beis yoktur.”784 Hadisten delil, Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Namazı kasr yapmak Allah’ın size verdiği bir bağıştır. Allah’ın sadakasından yararlanın.”785 Abdullah b. Abbas’tan gelen rivâyette Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Namaz haderde dört rekât seferde ise iki rekât farz kılınmıştır.”786 Seferde Değişen Hükümler Şunlardır: a) Namazları kısaltmak veya cem etmek. b) Üç gün mestler üzerine mesh etmek. c) Kadınların mahremsiz yolculuğa çıkmaması. d) Cuma ve iki bayramın düşmesi. e) Nafile olan namazların bineklerin üzerinde kılınması. g) Bazı müçtehidlere göre kurban ve fitrenin düşmesi. Hanefilere göre seferde namazların kısaltarak kılınması vaciptir. Dayandıkları delil Hz. Âişe’nin nakl ettiği hadistir: “Namaz ikişer rekât olarak farz kılınmıştır. Seferde iki rekât olarak ikrar edilmiş, hazerde ise namaza ilave yapılmıştır.”787 Şâfiîlere göre seferde namazları kısaltarak kılmak muhayyer olmak üzere ruhsattır. Delil oruca kıyas etmek: َواَنْ تَصوموا خَ ْي ٌر لَك ْم اِنْ ك ْنت ْم َ“ تَ ْعلَمونOruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.” 788 ile âyetindeki ْ“ فَلَ ْي َ َعلَيْك ْم جنَا ٌح اَنْ تَ ْقصروا مِنَ الصَّلو ِة اِنSizin için namazları kısaltmakta bir beis yoktur.”789 ruhsatıdır. Kısaltmanın bir sadaka olduğu hadisteki ifadeler gibi bazı delillere dayandırmışlardır.790 Seferde Namazları Kısaltmanın Hikmetleri Hanefilerin dışındaki imamlara göre mubah olmak şartıyla uzun yolculuğun vereceği güçlük, sıkıntı ve zorluğa karşı bir kolaylık olsun diye hükme bağlanmıştır. Fakat Hanefilerde seferin helâl oluşu şart değildir. Aslında şeriat dilinde hüküm, illet ve sebep diye üç kavram bulunmaktadır. Seferde hüküm dört rekâtlı namazı ikişer kılmaktır. İllette yolculuktur. Sebep ise yolculukta vuku bulmuş meşakattır. Mesafenin Ölçüsü: Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşü Namazları kısaltmak için aranan şartlardan biriside belli bir mesafenin olmasıdır. Şâfiî mezhebinde namazı kasr etmek orucu bozmak ve diğer hükümler için iki gün yolculuk olması şarttır. Burada muteber olan mutad bir yürüyüştür. Bu da teknik olarak yaklaşık 90 km.ye tekabul eder. Hanefilere göre namazları kısaltmak için mesafenin asgari ölçüsü en kısa günlerde üç günlük yani on sekiz saatlik yol demektir. Hanefilerin delili ise İbni Ömer’in şu rivâyetidir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Bir kadın mahremsiz üç günlük olan yolculuğa çıkmasın”791 buyurmuştur. Hanefilerin dışındaki cumhura göre namazları kısaltarak kılınmasını mubah kılan yolculuk ortalama iki günlük yolculuktur. Buna yüklü develerle konaklama, kalma, yeme, içme, namaz molaları dahildir. Cumhurun dayandığı delil ise İbni Abbas’ın nakl ettiği şu hadistir: Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ey Mekkeliler! Mekke’den Usfan’a kadar dört beritten daha az bir mesafede namazlarınızı kısaltmayınız.”792 İmam Evzaî’ye göre namazları kısaltmak için tam bir günlük yol kafidır. Zâhiriye mezhebine göre ise mesafenin azı veya çoğu fark etmez. Onlara göre bir insan tarlasına gitse bile seferi sayılır. Atâ şöyle der: “Ben İbni Abbas’a Arafat veya Mina’ya giderken namazımı seferi kılabilir miyim diye sordum? O hayır dedi. Fakat Cidde veya Ufsan yahut Taif’e giderken kasır (kısaltma) yapabilirsiniz” buyurdu. Bu hadisi Şâfiî, Sufyan’dan o da Amir’den od a Atâ’dan o da İbni Abbas’tan sahih bir isnatle rivâyet etmiştir.793 Hulasa olarak müçtehidlerin genel kanaatlerine göre sefer ölçüsü, Usfan, Taif ve Cidde’nin Mekke’ye olan uzaklığı kadardır. Bu mesafe de müçtehidlerin farklı görüşleriyle yaklaşık 80-90 km. eder. Bu mesafe İmam Şâfiî’nin cedid kavline göre 16 fersah veya 48 mil olarak tesbit edilmiştir. Bunun delili ise İbni Abbas ile İbni Ömer’in bu mesafe içinde namazı seferi kılmaları ve orucu da bozmalarıdır. Şâfiîlere göre bir mil altı bin zira kabul edilirken Mâlikilere göre ise bir mil üç bin beşyüz zira tesbit edilmiştir. Bu mesafe yaklaşık 89 km. eder. Bana göre tercih edilen görüşte budur. Çünkü Hanefilerin dışındaki müçtehidlere göre sefer mesafesi iki konaklık yol olduğuna göre bir günlük yürüş mesafesi en azami 45 km. tesbiti ve Atâ’nın rivâyeti de bunu destekler. Yine Hanefilerin dışındakai müçtehidler “Usfan veya Taif yahut Cidde ile Mekke arasındaki ölçü kasır mesafesi olduğu ve namazları kasır etmek ve orucu düşürmek için iki günlük yol gidilmesi konusunda ittifak etmişlerdir. Ancak asıl ihtilaf milin kaç bin zira oluşudur. Şâfiî ulemasının bir milin altı bin zira olduğu hesaplamaları çelişkiye sebep olmuştur. Çünkü bir mil altı bin zira ederse 48 mil yaklaşık 144 km. yapar. Bu da yukarıda zikredilen her iki hadisle de çelişir. Her ne kadar İmam Şâfiî’ye kasır mesafesi için yedi farklı görüş nisbet edilmiş ise de ancak İmamın cedid ve geçerli olan görüşüne göre 783 Suyutî, el-Eşbah ve Nezair, 77-78. Nisâ, 4/101. 785 Müslim. 786 Müslim, Ebû Dâvûd, Ahmed, Beyhâkî. 787 Buhârî, Müslim. 788 Bakara, 2/184. 789 Nisâ, 3/101. 790 el-Mecmu, 4/283. 791 Müslim, Buhârî, Ebû Dâvûd. 792 Darekutni. 793 el-Mecmu, 4/276-277. 784 103 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------sefer mesafesi 4 berid veya 48 mildir. 48 mil de 1848 m.=88.704 km. yapar. Şâfiî mezhebinde bu mesafe sınırlayıcı olup, bundan daha kısa olan mesafe de seferlik hükmü geçerli değildir.794 Bende geniş bir araştırmadan sonra bu ölçünün yaklaşık 89 km. olduğuna kanaat ettim. Çünkü Hanefilerde mesafe ölçüsü üç günlük olduğuna göre bu da en azami 96 km olarak tesbit edilmiştir. Cumhura göre bu mesafe yüklü deve yürüyüşü veya yaya yürüyüşü ile iki günlük olarak rivâyet edildiğine göre daha az bir oran çıkması gerekirdi. Yine hadiste “Usfan ile Mekke arasından az bir yolculukta namaz kasır edilmeyeceği Allah Rasûlü tarafından açıklanmıştır.” Usfan ile Mekke, Taif ile Mekke ve Cidde ile Mekke arasının 144 km. olmadığı açıktır. Ancak bu mesafe takriben 80-90 km. olarak tesbit edilmiştir. Yine müçtehidlere göre gerek iki gerekse üç günlük yol dediğimiz normal yüklü deve veya yaya yürüyüşü baz alınmıştır. Bu yürüyüşle günde 72 km. mesafe kat edilemeyeceği kesindir. Yukarıda geçtiği gibi cumhura göre en azami bir günde 45 km. yol kat edilebilir kanaatına varılmıştır. İbni Kudame, cumhurun delillerini ele alarak şöyle demiştir: “İbn Abbas ile İbni Ömer’den muhtelif rivâyetler edilmiştir ki tahdit (mesafeyi sınırlandırma) Kur’ân’ın zâhirine muhaliftir. Çünkü Zâhirilerin dediği gibi Kur’ân’ın zâhirine göre, herhangi bir mesafe sınırlaması koymaksızın, yeryüzündeki her türlü yolculuk için namazların kısaltılması mubahtır.795 Çağımızdaki Seferin Hükmü Günümüzde ulaşım tekniği bir hayli ilerlemiştir. Bu nedenle müçtehidlerin farklı görüşlerini dikkate alarak şimdiki hızlı ulaşım araçları ile daha erken gidilmesi ve seferi sayılabilmesinin ruhsata tabi olduğu hükme bağlanır. Bundan dolayı yaya veya deve yürüşüyle iki veya üç günlük yolu uçak, araba veya trenle daha kısa bir zamanda katedilmesi sefer hükmünü ortadan kaldırmaz. Çükü seferilik dediğimiz gidilen yolun dışında gidilen yerde de müctehilerin farklı görüşlerine göre dört veya on beş gün kalmak niyetiyle devam eder. Âyetteki kısaltmanın korku şartına bağlanması da o günler için geçerlidir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’in birçok yolculuğu korkusuz değildi. Fakat Allah Rasûlü’nün korkusuz yapmış olduğu bazı seferleri de olmuştur. Ashabı kiramdan Ya’la b. Umeyye (r.a.) Hz. Ömer’e şöyle demiştir: “Biz neden namazları kısaltarak kılıyoruz, hâlbuki güven içindeyiz. Hz. Ömer bu soruya şöyle cevap vermiştir: Ben de aynı durumu Allah Rasûlü’ne sormuştum, bana şöyle buyurmuştu: Bu Allah’ın size verdiği bir bağıştır, Allah’ın sadakasını kabul edin.”796 Seferin Mahiyeti Hanefilerin dışındaki cumhura göre yol kesmek, şarap ve haram şeylerin ticaretini yapmak ve hırsızlık gibi Allah’a isyanın sözkonusu olduğu yolculuklarda, sefere mahsus olan namazların kısaltılması, cem edilmesi oruçlunun iftar etmesi, mestler üzerine üç gün mesh edilmesi, binek üzerine nafile namazların kılınması gibi ruhsatlar devreye girmez. Çünkü sefer ruhsatın sebebidir. Ruhsat ise masiyete dayanak olamaz. Hanefilere göre ister ibadet ve mubah olan işler için ister masiyet içeren bir maksat için olsun her türlü yolculuk esnasında namazları kıslatmak caizdir. Delilleri ise ْ “ فَلَ ْي َ َعلَيْك ْم جنَا ٌح اَنْ تَ ْقصروا مِنَ الصَّلو ِةYeryüzünde yürüdüğünüz zaman sizin için namazları kısaltmakta bir beis yoktur.”797 âyetin mutlak oluşudur. Sefere Başlangıç Yeri Müçtehidlerin ittifakıyla namazların kısalacağı, iftar ve benzeri ruhsatların kullanılacağı seferin başlangıç noktası kişinin bulunduğu şehrin evlerinden dışarı çıkmakla başlar. İstanbul gibi büyük şehirlerde yaşayanlar için oturdukları belediyenin sınırları baz alınır. İkamet Edilen Yerde Müddet Miktarı Şâfiîlere göre seferi olan bir kimse dört gün kalmaya niyet ederse namazlarını tam kılar. Delil şu hadistir: “Muhâcirler hacdaki ibadetlerini yaptıktan sonra üç gün ikamet ettiler.”798 Allah Rasûlü (s.a.v.) Umre yaptığı zaman Mekke’de kaldığı halde namazlarını kısaltarak kılıyordu. Hanefilere göre seferi olan bir kimse gittiği yerde on beş gün ve daha fazla kalmaya niyet edince mukim sayılır ve namazlarını tam kılar. Delil olarak kadınların temizlik müddetine kıyas yapmak ve İbni Abbas ile İbni Ömer’den nakl edilen görüştür. Her iki sahâbe de şöyle demiştir: Seferi olduğun halde bir beldeye girer ve bu beldede on beş gün kalmaya niyet edersen namazını tam kıl. Eğer buradan ne zaman sefere çıkacağını bilmezsen namazlarını kısaltarak kıl.” Her iki İmama göre bu süreye giriş ve çıkış günleri hesaba dahil değildir.799 Hanefilerde müddet ne kadar uzarsa uzasın ikamet etmeye niyetlenmediği sürece namazların kısaltılarak kılınması caizdir. Şâfiîlere göre, böyle bir kimsenin ancak on sekiz gün giriş ve çıkış günleri hariç, namazlarını kasr ile kılması caiz olur. Delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.) fetih yılında Hevazinlilerle savaşmak için Mekke’de bu kadar zaman kaldığı halde namazlarını kısaltarak kılmasıdır.800 Tirmizî bu hadise hasen demiştir. Bu hususta başka rivâyetler de vardır.801 Seferi Olmanın Şartları Yolcu olan bir kimse aşağdaki şartlarla seferi namazı kılabilir. 1- Yolculuğun günah maksadıyla olmaması. Bir kimse yol kesmek, hırsızlık yapmak cinâyet, zulüm ve kocasının izni olmadan yolculuğa çıkmak gibi masiyet kabul edilen gayeler için sefere çıkarsa seferin getirmiş olduğu kolaylıklardan istifade edemez. 2- Yolculuğun mesafesinin iki konaklık olması. 3- Eda edilecek namazın dört rekâtlı namaz olması. 4- Namaza giriş tekbirini alırken seferi niyet etmesi. Bu Şâfiîlere göre şarttır. Hanefî ve Mâlikiler namazdan önce sefere niyet etmeyi yeterli görmüşlerdir. 5- Mukim olan birine uymaması. Eğer mukime uyarsa icma ile namazını tam kılmalıdır. 6- Sefere çıkarken muayyen bir yere gitmeyi kast etmiş olması ve namazlarını kasr etmek için niyet getirmesi. 7- Kendi başına hareket etme hüriyetine sahip olması. Bir kimse eğer başkasına bağlı bulunursa, meselâ kadının kocasına, askerin komutanına, hizmetçinin efendisine ve talebenin hocasına bağlılığı gibi. Bu durumlarda kişi serbest hareket edemediği için namazları kasır edemez. Fakat İmam Ebû Hanife’ye göre bunlar arasında köle ve kadın için namazları kasır yapma ruhsatı vardır.802 8- Namazlarını kısaltan kişi mukim olan kişiye yahut namazlarını tam kılan bir seferiye uymamış olması. Şâyet böyle bir kimse mukime veya namazını tam kılan seferiye uyarsa namazını tam kılması gerekir. Mukimin seferiye uymasının caiz olduğu hususunda ittifak edilmiştir. Seferiye uyan mukim olan bir kimse imam selâm verdikten sonra kalan namazını tamamlar. 9- Şâfiîlere göre yolculuğun namazın başından sonuna kadar devam etmesi şarttır.803 794 el-Mecmu, 4/322-323. el-Muğni, 2/257. 796 Müslim, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce. 797 Nisâ, 4/101. 798 Buhârî, Müslim. 799 el-Mecmu ve-Muhezzeb, 4/299. 800 Ebû Dâvûd, Tirmizî. 801 el-Mecmu, 4/300. 802 el-Mecmu, 4/280. 803 el-Mecmu, 4/286-291. 795 104 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------10- Kişi giriş ve çıkış günleri hariç kalmayı niyet ettiği sürenin dört günden fazla olmaması. Şâfiîlerde mümeyyiz olan herkese seferilik hükmü geçerli iken Hanefilere göre ergenlik çağına girmiş bulunmak şarttır. Seferde kazaya kalmış namazların tam kılınması gerekir. Keza haderde kazaya kalan namazların da tam kılınması gerekir.804 Vakit girdiktan sonra namazı eda etme imkânı olduğu halde kılmayıp sefere çıkan bir kimse o namazı vakit içinde İmam Şâfiî’ye göre kasr edebilir. Seferde Sünnetin Durumu Cumhur seferde nafile namazların kılınmasının müstehap olduğunda ittifak etmişlerdir. Fakat vakit namazlarına bağlı olan sünnet namazları hakkında farklı görüşler vardır. Cumhur bu sünnetleri de diğer nafile namazlar gibi müstehap kabul etmişlerdir. Cumhurun dayadığı delil Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Mekke feth edildiği gün kuşluk namazını kılması ve sabah namazının iki sünnetini de farz ile birlikte eda etmesidir. İbni Ömer’den şöyle bir rivâyet gelmiştir: “Allah Rasûlü (s.a.v) ile beraber bulundum. Seferde nafile namaz kıldığını görmedim. Başka bir rivâyette de “O seferde iki rekâttan fazla namaz kılmazdı. Ebû Bekir ile Ömer ve Osman’ın da böyle yaptıklarını gördüm” demiştir.805 Hanefilere göre eğer kişinin seferi emniyet içinde bir yerde konaklayıp yerleşmiş ise, namaz vakitlarine bağlı bulunan sünnetleri de kılar. Eğer işi acele veya zaman dar ise sünnetleri terkedebilir.806 Ben sünnet konusundaki çelişkiye dayanarak şu kanaata vardım, sünnetin pazarlığı olmadığına göre kişi bu hususta muhayyer olmalıdır. Yani seferde imkân varsa sünnetin kılınması evlâdır. Şâyet kılmaya imkân yoksa her halukârda terk etmesinde bir beis yoktur. Vatanın Kısımları Şâfiîlere göre vatan, yaz kış devamlı ikamet edilen yerdir. Bir kimse daimi ikamet yeri olmayan başka bir yere dönerse namazlarını kısaltır. Gittiği bu yerde hanımı yahut aşireti bulunsa da hüküm aynıdır. Hanefilere göre vatan üç çeşittir a) Vatanı aslı: Kişinin doğduğu yahut evlendiği yahut orada sürekli yaşamayı düşündüğü yerdir. b) Vatanı ikamet: Bir yerde on beş gün ve daha fazla kalmaya niyet edilen yerdir. c) Vatanı sükna: On beş günden daha az kalmaya niyet edilen yerdir. Cumhura göre ailesi ile birlikte olmak ve başka bir evi olmamak şartıyla gemi veya arabayı ev olarak kullanan bir kimse için seyyar olarak kullandığı araç onun evi sayılır. Yani bu kimse her ne kadar gezgin ise de mukim sayılır ve namazları tam kılacağı gibi seferin diğer hükümlerinde de istifade edemez. NAMAZLARI CEM ETMEK Cemin Tanımı: Cem, öğle ile kindi, akşam ile yatsı namazlarının ya öne alınarak cem-i takdim veya ertelenerek cem-i tehir edilmesine denir. İmamların Bu Konudaki Görüşü Hanefilerin dışında Şâfiîler başta olmak üzere diğer müçtehidlere göre yolcu olan bir kimse, öğlenle ikindiyi ve akşamla yatsıyı cem edebilir. Bunun gibi Cuma ile ikindiyi de cem etmek caizdir. Şâfiî mezhebinde yolculukta gerek takdim gerekse tehir olsun her iki husus da cem caizdir. Bu mesafe de kasır da olduğu gibidir. Cemin cevazı birçok sahâbe, tabiin ve müçtehid imam tarafından kabul edilmiştir. Cem-i tehirin dayandığı delil, İbni Abbas, Muâz, Enes ve İbni Ömer’in nakl ettikleri hadistir. Enes (r.a.) şöyle demiştir: Allah Rasûlü (s.a.v.) güneş meyletmeden yani öğle vakti girmeden önce yola çıkınca, öğle namazını ikindi vaktine kadar tehir eder, sonra bineğinden inip ikisini beraber kılardı. Eğer yolculuğa çıkmadan önce öğle vakti girmişse öğle namazını kılar, sonra devesine binip çıkardı.”807 Yine Enes rivâyet eder: “Allah Rasûlü (s.a.v.) seferde iken öğle vakti girince cem-i takdim yaparak öğle ile ikindiyi birlikte kılardı.” Beyhâkî bu hadisi sahih bir isnadla rivâyet etmiştir. İbni Ömer şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in acele sefere çıkacağı zamanlar da akşamı yatsıya tehir edip yatsıyla birlikte kılardı.808 Birçok hadisçi bu hadise sahih demiştir. Cem-i takdimin dayandığı delil ise Muâz’ın nakl ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) Tebûk seferinde, öğle vakti girince öğle ile ikindiyi birlikte cem-i takdim ederek kılmıştı. Keza akşam vakti girdikten sonra yola çıkınca yatsı namazını öne almış ve bu namazı akşam namazı ile beraber kılmıştı.”809 Mâlikî, Hanbelî ve bazı Şâfiîlere göre sefer ve korkuda olduğu gibi, hastalıkta, çamur, karanlık ve yağmurlu havalarda veya etkili kar, tipi, çok soğuk günlerde de mukim olan bir kimse cem edebilir. Delilleri ise İbni Abbas’ın nakl ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) Medine’de korku ve yolculuk olmadığı zamanlarda da namazları cem ederdi.”810 İmam Nevevî der ki: “Bu rivâyet Habib b. Ebi Sabet’ten nakl edilmiş ve onun adalet ve doğruluğu hakkında ittifak edilmiştir.”811 Ancak sayılan sebeplerin hepsinde zaruret ve meşakkat şartı getirilmiştir. Örneğin o günkü Müslümanların, namazlarını mescitlerde cemaatle kılmaları için ve suyun her zaman bulunmadığı bir ortamda oldukları için bu ruhsattan yararlanmaları meşru kılınmıştır. Fakat günümüzdeki Müslümanlar ise namazların çoğunu evde veya işyerinde kıldıkları, her zaman ve her mekanda su bulunduğundan dolayı zaruri ve meşakkatli vakitlerin dışında namazları cem etmeleri ruhsata bağlanamaz. Ehl-i beyt İmamlarına göre cem işi zaruret olmaksızın normal hallerde de caizdir. Delilleri ise yukarıda geçen İbni Abbas’ın nakl ettiği hadistir. Mâliklere göre şu hallerde namazları cem-i takdim ve cem-i tehir ile kılmak caiz olur. a) Yolculuk. b) Yağmur. c) Karanlık ve çamur. d) Bayılma nöbeti. e) Hastalık. g) Arafat ve Muzdelife zamanı. Hanbeliler bunlara çocuk emzirme, temizlemekte aciz kalma, istihaze ve benzeri maddi ve manevi sıkıntı ve meşakkat sözkonusu olan durumları da eklemişlerdir.812 Uzun süre ameliyatta kalmak mecburiyeti olan bir doktor, ağır hasta bakıcısı ve hasta da namazını cem edebilir. Bunun gibi hayatî önem 804 el-Mecmu, 4/305. Buhârî, Müslim. 806 Durru’l-Muhtar, 1/742. 807 Buhârî, Müslim. 808 Ahmed, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 809 Ebû Dâvûd, Tirmizî, Ahmed. 810 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî. 811 el-Mecmu, 4/309-321, Muğni’l-Muhtac, 1/272-275. 812 el-Muğni, 1/271. 805 105 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------taşıyan tüm durumlarda namazı cem edebilme ruhsatı vardır. Gerek Türkiye’de gerekse Avrupa’da çalışan memur ve işçilerin, her vakitte namaz kılma fırsatı bulamadıkları takdirde öğle paydosunda öğle ile ikindiyi, gece vardiyesinde çalışanlar ise akşamla yatsıyı takdim veya tehirle kılmalarında bir beis yoktur. Keza askerde olan bir kimse için de bu hüküm geçerlidir. Yani bir asker zaruret halinde namazları cem edebilir. İmam Nevevî Müslim Şerhi’nde şöyle der: Fukahadan bir topluluk haderde de ihtiyaçtan dolayı namazların cem işine ruhsat vermişlerdir. Dayandıkları delil ise İbni Abbas’ın rivâyet ettiği hadistir. İbni Abbas’a göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’in hiçbir mazeret olmadan namazları cem etmesi ümmete kolaylık içindir. Yukarıda geçtiği gibi İbni Abbas şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.) Medine’de yedi veya sekiz vakitte öğle ile ikindiyi, akşam ile yatsıyı korku, yağmur ve yolculuk olmadan cem ederek kılmıştır. Allah Rasûlü bundan amacı ne idi diye İbni Abbas’a sorulunca “ümmet’e kolaylık olsun” diye cevap vermiştir.813 Yolcu öğle ile ikindiyi akşam ile yatsıyı cem-i takdim veya tehir ederek kılabilir. Şöyle ki; öğle vaktinde, önce öğleyi sonra ara vermeden ikindiyi kılmaya cem-i takdim denir. Öğleyi tehir edip, ikindi vaktinde kılmaya da cem-i tehir denir. Hanefî mezhebinde namazı cem etmek yalnız hacılar için Arafat ve Muzdelife’de geçerlidir. Delilleri İbni Mes’ûd’un naklidir. O şöyle demiştir: “Kendisinden başka bir ilâh bulunmayan Allah’a yemin ederim ki Allah Rasûlü (s.a.v.) hiçbir namazı asla vaktinin dışında kılmamıştır. Ancak iki namaz müstesnadır. Bunlar da ikindi ile öğle namazı, akşam ile yatsı namazlarının Arafat ve Muzdelife’de bir arada kılınmasıdır.814 Cem işini caiz görmeyenler, İbni Mes’ûd, Hasan el-Basrî, İbni Sirin, Mekhul, en-Nehaî, Ebû Hanife ve arkadaşlarıdır.815 Namazları Cem Etmek İçin Gerekli Şartlar 1- Namazları birleştirmeye niyet etmek. Niyet birinci namaza başlarken getirilir. 2- Tertibe riâyet etmek. Yani önce öğle sonra ikindiyi keza önce akşam sonra yatsıyı kılmak. 3- İkisini birlikte kılmak. Yani iki namazı ara vermeden peş peşe kılmak. 4- İkinci namaza başlayıncaya kadar seferin veya diğer zaruretlerin devam etmesi. Namazları cem eden bir kimse birinci namazın bir rüknünü terk ettiğini anlarsa her iki namaz da fasid olur. Yine namazları cem eden bir kimse ikinci namazın vakti gelmeden önce özrü giderilse bu kimsenin her iki namazı da sahih değildir. 5- Cem-i tehirde birinci namazın vakti çıkmadan önce onu tehir ederek kılmaya niyet etmek.816 Seferin Adapları Sefer Adaplarından Birkaçı Şöyledir: 1- Sefere çıkmadan önce vasiyetlerini yapmak ve helâllik istemek. 2- Hac, Umre ve benzeri ibadet sayılan bir sefere çıkarken tevbe ve istiğfarda bulunmak. 3- Anne, baba ve aileden izin almak. 4- Sefer esnasında helâl rızık almaya özen göstermek. 5- Çıkacağı seferin mahiyeti ile ilgili bilgi edinmek. 6- Sefer esnasında kullanılan araç-gereç ve yeme-içme konusunda takvalı davranmak. 7- Tek başına sefere çıkmamak ve yol arkadaşı olarak takvalı olanı seçmek. 8- İmkanlar dahilinde perşembe veya pazartesi günü sefere çıkmak. 9- Sefere çıkmadan önce iki rekât sefer namazı kılmak. 10- Sefere çıkmadan önce aile, akraba ve yakın komşuyla vedalaşmak. 11- Sefere çıkarken geride kalanlardan dua istemek. 12- Sefere çıkarken sadaka vermek. 13- Sefer için evden çıkarken besmele çekmek ve dönüşte hamd etmek. 14- Varsa cemaatle sefere çıkmak. 15- Sefer esnasında başlarına muttaki olanı seçip itaat etmek. 16- Seferde bineği hayvan ise ona şefkali davranmak. 17- Sefer esnasında arkadaşlarına iyi davranıp yardımcı olmak. 18- Sefer esnasında bolca duada bulunmak. 19- Sefer esnasında abdestli olmaya ve namaza özen göstermek. 20- Sefer esnasında girilen her eve veya yerleşim yerine “Allah’ın yaratığı şeylerin şerrinden Allah’a sığınırım” duasını yapmak. 21- İhtiyacını gördükten sonra eve dönmek için acele etmek. 22- Seferden dönerken aile efradına hediyeler getirip ikramda bulunmak. 23- Mümkün oldukça gece eve dönmemek. 24- Seferden dönen kimsenin ailesinin onu karşılaması sünnettir. 25- Seferden dönerken iki rekât eve dönüş namazı kılmak. 26- Seferden dönen kimselere arzuladığı yemekleri ikram etmek. 27- Sefere çıkan kadın ise mahremiyle çıkması gerekir. Sıraladığımız bu maddelerin hepisinin hakkında Allah Rasûlü’nün tavsiyesi vardır ve sahih hadislerle delillendirilmiştir.817 CUMA NAMAZI Cuma Namazıyla İlgili Genel Bilgi Cuma namazın farz oluşuna delil kitab, sünnet ve icma vardır. Kitaptan delil şu âyettir: يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا اِ َذا نو ِى َ لِلصَّلو ِة ِمنْ يَوْ ِم ْالجم َع ِة فَا ْسعَوْ ا اِلى َهللا َو َذروا ْالبَ ْي َع ذلِك ْم خَ ْي ٌر لَك ْم اِنْ ك ْنت ْم تَ ْعلَمون ِ ّ “ ِذ ْك ِرEy imân edenler! Cuma günü namaz için çağrı yapıldığı zaman hemen Allah’ın zikrine koşun ve alışverişi bırakın.”818 Cuma namazının farz oluşuna ve ehemiyetine delil ise birçok sahih hadis bulunmaktadır. Ebû Hureyre’den rivâyet edilen bir hadiste Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Üzerine güneş doğan günlerin en hayırlısı Cuma günüdür. Âdem o günde yaratılmış, o günde cennete girmiş ve o gün cennetten atılmıştır. Kıyamet ancak Cuma günü kopacaktır.”819 Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Birtakım insanlar ya Cuma namazını terk etmeyi bırakırlar yahutta Allah onların kalplerini mühürler artık gafillerden olurlar.”820 “Her kim önemsemediği için üç Cumayı terk ederse Allah onun kalbini mühürler.”821 813 Buhârî, Müslim, Fıkhu’s-Sunne, 1/220. Buhârî, Müslim. 815 el-Mecmu, 4/309. 816 el-Mecmu, 4/313. 817 el-Mecmu, 4/323. 818 Cuma, 62/9. 819 Müslim. 820 Müslim. 814 106 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Cuma namazı özürlülerin dışında her Müslümana farzdır. Kimlerin özürlü sayılacağı konusu, “Cuma kimlere farz değildir” bahsinda açıklanmıştır. Cuma namazı, Cuma günü öğle namazı vakti içinde hutbeden sonra cemaatle ve cehren kılınan iki rekâtlı bir namazdır. Bu namaz farz-ı ayndır. Cuma hakkında İbni Sirin’in rivâyeti şöyledir: “Hz. Peygamber (s.a.v.) Medine’ye hicret etmeden ve Cuma âyeti nazil olmadan önce Medineliler Cuma namazını Es’ad bin Zürare’nin arkasında iki rekât kılarlardı. “İbn Abbas’tan gelen başka bir rivâyete göre “Allah Resûlü (s.a.v.) hicretten önce Cuma namazının kılınması için Mus’ab b. Umeyr’e bir mekup yazarak Cuma namazını kıldırmasını emiretmişti.”822 İbn Hazm’a göre “Cuma ismi İslâmî olup, İslâm’dan evvelki günlerde kullanılmazdı. Cahiliye devrinde o güne “Arube” denilirdi. İslâm döneminde o gün namaz için toplanıldığından Cuma ismi verilmiştir. Cumayı ilk kıldıranların Es’ad b. Zürare ile Mus’ab b. Umeyr oldukları hakkındaki rivâyetlerin arasını birleştirmek gerekirse: Mus’ab’ın Medine’nin merkezinde ve Peygamberin emri üzerine Cuma namazı kıldırdığı, Es’ad’ın ise Medine yakınında bir yerde ve Peygamberin emri gelmeden kıldırdığı söylenebilir. Hz. Peygamber (s.a.v.) ilk Cuma namazını Medine ile Kuba arasında Rauna denilen bir köyde kıldırmıştır. Ömer b. Abdulaziz’in de Medine valisi iken Suveyda denen bir köyde Cuma kıldırdığı rivâyet edilir.823 İbn Abbas, Medine’deki Mescid-i Nebevî’den sonra ilk Cuma namazının Bahreyn’de “Huvasa” denilen bir karyede (köy) kılındığını söylemiştir.824 Hz. Ömer’in Ebû Hureyre’ye “nerede olursanız olunuz, Cuma namazını kılınız” sözü Cuma namazının köyde kılınabileceğine delildir. İmam Mâlik, “nüfusu az olsun çok olsun her yerleşim merkezinde Cuma namazı kılınır” buyurmuştur. Şâfiîlere göre Cuma namazı asil ve öğle namazından mustakil bir namaz ve öğle namazından ibaret olmadığı kesindir. İmam Şâfiî’ye göre kırk akıllı, ergen, hür ve mukim olan erkekle senenin çoğunu iskan ettikleri herhangi bir merkezde cuma namazı kılmak farzdır. Hanefî mezhebine göre ise Cuma kılınacak yerin şehir veya şehir hükmünde olması gerekir. Delilleri ise Hz. Ali’nin şu sözüdür. “Cuma namazı, teşrik tekbirleri, Ramazan ve Kurban bayramı namazları, yalnız kalabalık şehir veya kasabalarda eda edilir.”825 İbn Hazm bu naklin sağlam olduğunu ortaya koymuşken, Şâfiîler yukarıda zikrettiğimiz İbn Abbas’ın hadisini delil götererek köylerde de Cuma namazı kılınabilir hükmüne varmışlardır. Şâfiîlere göre Hanefilerin delil gösterdikleri Hz. Ali’nin hadisi mevkuf ve zayıftır.826 Şâfiî mezhebinde Cuma namazı için izni amm (devletten izin almak) şart değildir. Fakat Hanefilere göre Cuma namazı için izni amm gerekli olduğu gibi devlet başkanı veya valilerin yahut naiblerin bizzatihi kıldırmaları gerekir. Cuma Namazının Farz Olmasının Şartları 1- Müslüman olmak. Cuma namazı gayri müslime farz değildir. Gayri müslim diğer ibadetlere ehil olmadığı gibi Cumaya da ehil olmadığı için Cuma kendilerine farz değildir. 2- Ergenlik çağına girmiş olmak. Çocuklara Cuma namazı farz değildir. Câbir’in rivâyet ettiği bir hadisi şerifte Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Cuma namazını cemaatle kılmak her müslümana vacip bir haktır. Ancak kadın, köle, çocuk ve hasta müstesnadır.”827 3- Akıllı olmak. Delilere diğer ibadetler farz olmadığı gibi Cuma namazı da farz değildir. Çünkü deliye teklif yüklenmemiştir. 4- Hür olmak. Cuma namazı köle ve esirlere farz değildir. Köle ve esir özgürlükleri başkasının elinde olduğu için Cuma namazı kendilerine farz değildir. 5- Erkek olmak. Kadınlara Cuma namazı farz değildir. İttifakla Cuma namazı kadınlara ve eş cinsiyetli kimselere farz değildir. Fakat İslâmî şartlara uygun olmak kaydıyla kadınların Cumaya gitmelerinde bir beis yoktur. 6- Mukim olmak. Misafirlere Cuma namazı farz değildir. Şâfiî mezhebinde mubah olan yolculuk diğer bazı hususlarda tahfife sebeb olacağı gibi Cuma namazının farziyetini de kaldırır. Ancak imkânı olana Cuma kılmak müstehaptır. Diğer hususlada şart olan iki günlük yol Cuma için şart değildir. Mukim olup ezan sesi duyulmayacak kadar merkezden uzak olan kimselere Cuma namazı farz değildir. Ama imkânlar dahilin de gitmeleri daha evlâ ve sevaptır. Fakat kendi köylerinde bazı bahanelerle cumayı tatil ederek başka yerlere gitmeleri günahkârlıktır. Cuma namazının belde ve köylerin dahilinde kılınması gerekir. Yani binaların dışındaki sahrada Cuma namazı sahih değildir.828 7- Emniyette olmak. Kendi nefsinden veya malından korkan kimselere Cuma namazı farz değildir. Keza bayram namazları ve vakit namazları için camiye gidip cemaatle namaz kılmakta bu hükme tabidir. 8- Yağmur veya şiddetli soğuk veya sıcaklık sebebiyle Cumaya giderken ciddi manada rahatsızlık sözkonusu olduğu zamanlarda Cumanın farziyeti kalkar. 9- Sıhhatli olmak. Cumaya gidemeyecek kadar hasta bir kimseye Cuma namazı farz değildi. 10- Durumu Cuma kılmaya müsait olmak. Ağır hasta bakıcısına Cuma namazı farz değildir. 11- Düşmanı veya borçlu olduğu kimselerin bulunduğu zaman veya mekanlarda Cumanın farziyeti kalkar.829 12- Gezgin olmamak. Çadır hayatı yaşayan kimselere de Cuma namazı farz değildir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Medine çevresinde ikamet eden bedevilere Cuma namazı kılmaları için bir emir buyurmamıştı.” Hasta, kadın ve yolcu gibi Cuma namazı kendilerine farz olmayan kimselerin kıldıkları Cuma namazı ile öğle farziyeti kalkar öğleyi tekrar avde etmelerine gerek kalmaz.830 İmân ve itikadından şüphe edilen kimselerin arkasında Cuma veya diğer vakit namazların kılınması sahih değildir. Şehir gibi camileri çok olan merkezi yerlerde Müslümanların sahih bir Cuma kılabilmeleri için itikadı sağlam olan imamlar bulunmazsa Cumanın farziyeti düşer. Keza ulaşımı zor ve Cumaya gitmek için masraf gerektiren büyük şehirlerde de bu hüküm geçerlidir. Çoban, işçi ve memur gibi başkalarının emri altında çalışanlar, eğer işi bırakmada bir engel veya maddi zarar sözkonusu ise o zaman bu kimselere Cumanın yerine öğleyi kılma ruhsatı doğar. Yukarıda izahına çalıştığımız Cumanın farziyetini kaldıran özürler hakkındaki deliller, sahih hadislerdir. Günümüz Türkiye’sinde senenin bir bölümünde meşru olmayan nedenlerle Cumanın bir saat ertelemesinden dolayı öğle vakti girdikten sonra Cumanın bitimini beklemeden öğleyi kılmak caizdir. Cuma namazı kendisine farz olan bir kimsenin Cuma namazı kılınmadan önce sahih ve cedid kavle göre öğleyi kılması geçersizdir. Yani bu durumda olan bir kimsenin Cuma namazı kılındıktan sonra öğleyi tekrar avde etmesi gerekir. Bu görüş Hanefilerin dışındaki cumhurun görüşüdür. Hasta, misafir, hapishanede kalan ve kadınlar gibi özür sahipleri için bu 821 Ebû Dâvûd. Darekutni, Suyutî ed-Durru’l-Mensur. 823 Beyhâkî, Maverdi, Ahkamu’s-Sultaniye, 185. 824 Buhârî, Cuma. 825 Abdurezzak, İbn Ebi Şeybe. 826 el-Mecmu, 4 /424. 827 Ebû Dâvûd sahih bir isnadle rivâyet etmiştir. 828 el-Mecmu, 4/407-418. 829 el-Mecmu, 4/404-410, Mezahibu’l-Erbaa, 1/382. 830 el-Mecmu, 4/413. 822 107 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------hüküm geçerli değildir.831 Zaruret olmaksızın gittiği yol güzergahında Cuma namazını kılma ihtimali yoksa Cuma kendilerine farz olan kimselerin mecburiyet yoksa sefere çıkmaları caiz değildir. Cuma kendilerine farz olan kimselerin Cuma vaktindeki alışverişleri haramdır. Fakat Cuma namazı kendilerine farz olmayan hasta, misafir, kadın ve köle gibi kimselerin Cuma saatindeki alışverişleri helâldır.832 Cumanın Sıhhatı İçin Düzgün Kıraat Şart Mıdır? Bazı bölgelerde Cuma namazından sonra tekrar cemaatla öğleyi kılmaları yöresel bir adetten öte değildir. Bunu yapanların gösterdikleri delil ise “cemaatten bazılarının Fatihası doğru olmayabilir faraziyesidir. Bu da varsayımla hükmetmektir. Bunu söyleyen cami imamları acaba bütün cemaatin Fatihasını dinleyip tesbit etmişler midir veya zaman harcayıp Fatihayı cemaate doğru bir şekilde öğretmenin çok önemli bir görev olduğunun farkına varmışlar mıdır? Cuma kimlerle tamam olur? Fıkıh kitaplarına baktığımızda şu vasıflara haiz kimseler karşımıza çıkar. Müslüman, erkek, hür, yerli, akıllı ve baliğ gibi bazı nitelikler. Bunların içinde kıraatı düzgün olma şartı yer almamıştır. Ancak Muğni’l-Muhtaç gibi bazı fıkıh kitablarında şu ibareye rastlanır: “Cuma namazı kırk kişiden az olmamak ve o kişilerin öğrenebilir imkânına sahip olan ümmi olmamaları gerekir. Çünkü hepsinin namaz sıhhatı birbirine bağlıdır.”833 “Birisinin kıraatı düzgün olmadığı zaman diğer otuz dokuz kişinin namazı geçersiz sayılır.” Buna binaen “birisinin elbisesi veya bedeni temiz olmadığı zaman diğer insanların namazı olmamıştır” hükmü de çıkar. Ama buna dikkat eden yoktur. Bir Müslüman düzgün okumak için gayret gösterdiği halde birtürlü öğrenemezse o kişinin namazı sahih olduğu gibi diğer 39 kişilerinde namazı sahihtir. Diğer taraftan ümmi ile ammiyi birbirinden ayırmamız gerekirse içinde bulunduğumuz zaman ve ortama göre halkın çoğu ümmi değil ammidir. Çünkü ümmi okuma ve yazması olmayıp ve öğrenmesi de güç olan kimselere denir.834 Ammi ise okuma ve yazması olup fakat tecvid kurallarına uymayan kimselerdir. Bu da bir gerçekdir ki dinî hükümler halkın bilgi seviyesine göre verilir. Bana göre kırk kişinin içinde bir kişinin Fatihası düzgün olmadığı için diğer otuz dokuz kişinin Cuması sahih olmaz görüşü baskıcı bir görüştür. Çünkü Cuma sağır ve dilsize farz olduğuna ve Cuma sayısı onlarla tamamlandığına göre hem de dilsiz Fatihadan tek kelime dahi telafuz edememktedir, nasıl olurda bir kişinin Fatihası düzgün olmadığı gerekçesiyle Cuma namazı geçersiz sayılabilir. O zaman o kimselerin bütün namazları geçersiz sayılmalıdır. Bu da dinde zorlamayı getirir. Kişi Fatihayı düzgün okumak için çaba gösterdiği halde öğrenemiyorsa o zaman namazı sahih olmakla birlikte sayı da onunla tamamlanır. Dinde herşey açık ve nettir helâller belli ve haramlar bellidir. Dolayısıyla şartlara haiz olan Cuma namazını kılmak farzdır. Şâyet Cuma namazını kılmak için şartlar eksikse o zaman Cuma namazı kılınmaz Cumanın yerine öğle namazı kılmak gerekir. En doğrusunu Allah bilir. Cuma Namazının Sahih Olmasının Şartları 1- Merkez olmak: Hanefilerin dışındaki cumhura göre Cuma namazı kılınan yerin şehir veya köy olması ve binaların dahilinde kılınması gerekir. Yani sahrada Cuma namazı kılınmaz. Hanefilerde ise Cumanın sahih olabilmesi için mekezi bir yer olması şarttır. Onlara göre köylerde kılınan Cuma namazı sahih değildir. Dayandıkları delil ise yukarıda bahsettiğimiz Hz. Ali’nin sözüdür. 2- Cemaat: Cuma namazının kendilerine farz olan kırk Müslüman tarafından kılınması. Cuma Namazında Gerekli Olan Sayı Câbir b. Abdullah şöyle rivâyet etmiştir: “Sünneti seniyyeye göre her kırk kişiye ve kırk kişiden fazla olanlara Cuma farzdır.”835 Şâfiîlere göre kendilerine Cuma namazı farz olan en az kırk Müslümanın mükellef, hür, erkek mukim olmaları gereklidir. Çünkü Beyhâkî’nin İbn Mes’ûd’dan nakl ettiği rivâyete göre “Allah Rasûlü (s.a.v.) Medine’de Cumayı kıldırdığı vakit arkasındaki cemaatin sayısı kırk kişi idi. İmam Şâfiî bunu delil kabul ederek bu sayıdan az kişiyle Cuma namazı sahih olmaz görüşü ile hükmetmiştir. Ebû Hanife ve Muzni’ye göre imamla birlikte dört kişiyle Cuma mun’akid olur. İmam Sevrî “Cuma namazı diğer cemaat gibi iki kişiyle de olur” der. İmam Mâlik ise, itibar sayı ile değil ancak yerleşimle olur. Binası, sokağı, mezarlığı ve hayvan toplama yeri olan merkezi bir yer ise Cuma farz olur buyurur.836 Şâfiîler Allah Rasûlü zamanında kılınan Cuma namazlarında cemaat sayısının kırk kişinin altına düşmemiş olmasını delil olarak ileri sürmüşlerdir. Dayandıkları delil ise Câbir’in nakl ettiği yukardaki rivâyettir. O şöyle demiştir: “Sünnet, her kırk veya daha fazla kişiye Cuma namazının lazım olduğuna hükmetmiştir.”837 Hâlbuki Allah Rasûlü’nün emriyle Mus’ab b. Umeyr’in Medine’de 12 kişiyle Cuma namazı kıldırdığı rivâyet edilmektedir.838 Ayrıca Allah Rasûlü (s.a.v.) Cuma namazını kıldırırken ticaret kervanlarının geldiğini duyan cemaatin mescidi terk edip alışverişe gittiğini ve sadece 12 kişinin hutbeyi dinlemeye devam ettiği Câbir’in nakl ettiği sahih hadis kaynaklarında bildirilmektedir.839 Diğer taraftan Şâfiîlerin delil olarak gösterdikleri yukardaki Câbir’in hadisi zayıf senetle rivâyet edilmiştir. Çünkü bu hadis Abdulaziz b. Abdurrahman’ın rivâyetidir. Onun hakkında ise İmam Ahmed, “onun hadisleri ya yalandır ya da uydurulmuştur” demiştir. Nesâî de sika olmadığını söylemiştir. Darekutni münkeru’l-hadis olduğunu söylerken İbn Hibban da onun rivâyetlerinin delil olmayacağını söylemiştir. Bu sebeple böyle hadisler cumayı kılacak kişilerin sayısı için delil gösterilemez.840 Aslında sayı konusunda Allah Rasûlü tarafından herhangi bir söz rivâyet edilmemiştir. Ancak sahâbelerin farklı rivâyetleriyle yorum yapılarak yetinilmiştir. Bana göre en isabetli görüş İmam Mâlik’in görüşüdür ve Cuma namazını kırk kişiye bağlamak pek isabetli bir görüş değildir. Çünkü Cumanın şartlarından birisi de mutlak cemaattir. Şâyet kırk sayısı şart kabul edilse birçok yerleşim biriminde Cuma tatil edilmiş olur. Bu da insanları çok önemli olan Cumanın feyiz, bereket ve ehemiyetinden uzaklaştırmaya sebep teşkil eder. En isabetli görüş, ufak bir köy veya mezrada dahi Cuma namazının kılınmasıdır. Çünkü Cuma günleri Cumadan dolayı Müslümanların toplanmaları, görüşüp ziyaretleşmelerı, gereken temizlikleri yapmaları ve vaz, nesihat ve hutbe dinlemeleri gibi birçok güzel şeylerin yapılmasına vesile teşkil eder. 3- Vakit: Cuma namazını eda etmek için, öğlen vaktinde cemaatle eda edilecek kadar vakit olması. Eğer vakit çıkarsa veya bu şartlardan biri oluşmazsa öğlen namazı kılınmalıdır. Fakat şartlar oluşunca Cumadan sonra tekrar öğleyi avde etmek gerekmez. Şartlara uygun olan Cuma namazından sonra öğleyi tekrar kılmak görüşü kişisel bir görüş olup mesnedi yoktur. Türkiye’ye özel bir durum olan kısa günlerde Cuma namazını yaklaşık bir saat ertelemek, siyaseten ve diyaneten yanlış bir uygulama 831 el-Mecmu, 4/417. el-Mecmu, 4/419. 833 Muğni’l-Muhtac, 1/282. 834 Muhammed b. Suleyman el-Kurdi el-Medini, 2/38. 835 Beyhâkî. 836 Maverdi, Ahkam, 185. 837 Darekuti. 838 Beyhâkî, Sünenu’l-Kubra, 3/179. 839 Müslim, Cuma. 840 el-Askalani, Buluğu’l-Meram Edilletil-Ahkam, Şerh, Safiyyurrahman Mübarek. 832 108 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------olmakla beraber cumanın sıhhatı için bir engel değildir. Çünkü Cuma namazının vakti öğlenin vaktiyle eşittir. 4- Hutbe: İki hutbe okumak Cumanın şartlarındandır. Çünkü Abdullah İbn Ömer’den gelen rivâyete göre “Allah Rasûlü (s.a.v.) Cuma günü iki hutbe okur ve aralarında otururdu.”841 Selefe göre namazın kasr edilmesi iki hutbe içindir. Şâyet hutbe okunmazsa aslına döner. Yani öğle namazı kılınması gerekir. Hutbenin Şartları 1- Vakit: Yani okunacak hutbeler öğle vaktinde okunmalıdır. 2- Kıyam: Bu hutbeler ayakta okunur. Câbir’in rivâyetine göre”Allah Rasûlü (s.a.v.) hutbeleri ayakta okumuştur.”842 3- Culus: İki hutbe arasında oturmak. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bu şekil hutbe okumuştur. 4- Cemaat: Yani kırk kişinin hutbeleri dinlemesi gereklidir. Cuma namazı için cemaat ve aded şart olduğu gibi hutbeler için de şarttır. 5- Namazdan önce okunmak: Çünkü hutbe Cumanın sıhhati için şarttır, şart ise meşruttan önce gelir. 6- Hadesten ve necasetten temiz olmak: İmam Şâfiî’nin sahih ve cedid kavline göre hutbe için tahâret şarttır. 7- Setri avret: Namaz için gerekli olan örtünme hutbe için de gereklidir. 8- Her iki hutbeyi de sesli okumak: Cemaat duyacak kadar hutbeleri sesli okumak hutbenin şartlarındandır. Cuma namazını uzun, hutbelerini de kısa tutmak daha evlâdır. Ammar b. Yasir, Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şöyle buyurduğunu rivâyet eder: “Kişinin namazı uzun hutbesini kısa tutması anlayış, zeka ve bilgisine işaret eder.”843 Şâfiî mezhebinin essah olan görüşe göre Cuma namazı asıl ve öğle namazından mustakil bir namazdır. Cuma günü öğle namazı Cumanın fer’i (bedel)dir.844 Herhangi bir kimse imam namazda iken ikinci rekâtın rükûsuna yetişir ise o Cuma namazına yetişmiş olur. İmamın selâmından sonra bir rekât daha kılmakla Cuma namazını kılmış olur. Son rekâtın rükûsundan sonra yetişen bir kimsenin Cuma niyetiyle öğleyi kılması gerekir. Ebû Hanife’ye göre Cuma namazının herhangi bir kısmında imama uyan bir kimse imamın selâmından sonra yalnız iki rekât Cuma namazı kılması gerekir. Cemaatle kılınan namazda olduğu gibi abdesti bozulan imamın yerine halife olarak cemaattan birisinin geçmesi ezher kavle göre caizdir.845 Cuma Namazında Okunacak Hutbenin Rükünleri Şâfiîlere göre hutbenin beş rüknü vardır. 1- Her iki hutbede Allah’a hamd etmek: Hamdın lafzı şarttır. Lafzın yerine manası veya Arapça’nın dışındaki lisanlarla hamd etmek ittifakla kafi gelmez ve geçerli değildir. 2- Her iki hutbede Peygambere salat ve selâm getirmek: Keza hamd gibi salat ve selâm da Arapça olmalıdır. 3- Her iki hutbede cemaatin anlayacağı bir dilde tavsiyede bulunmak. Mezhebin sahih ve kat’i olan görüşüne göre vasiyet Arapça’nın dışındaki lisanlarla da okunabilir. 4- Âyet okumak: Sahih ve mensus olan görüşe göre iki hutbeden herhangi birisinde âyet okumak yeterlidir. 5- Dua okumak: İkinci hutbede mü’minler için dua etmek Şâfiî fukahasından Buveyti ve Muzni’ye göre farzdır. Sultan için duada bulunmak ne farz ne de müstehaptır ancak bid’attır. Fakat Müslümanların emirlerine hak ve adaletle hüküm vermeleri için, Müslümanların birlik ve beraberliği için ve İslâm askerlerinin düşmana karşı galip gelmeleri için duada bulunmak ittifakla müstehaptır. 846 Maalesef günümüzde olduğu gibi bazı camilerde zalim, diktatör ve hain kişilere bel’amca dua edilmektedir. Bu da zalimin zulmüne ortak olmaktır. Allah Rasûlü (s.a.v.) bu konuda şöyle buyurmuştur: “Kim ki zalimin bekası için dua ederse o yeryüzünde Allah’a isyan edilmesini istemiş olur.” Her İki Hutbenin Sünnetleri 1- Hutbenin rükünlerinin tertiple okunması. 2- Her iki hutbede cemaatin susması. 3- Hutbelerin minber veya buna benzer yüksek bir yerde okunması. 4- Hatibin hutbeye çıkınca yüzünü cemaate dönmesi. 5- Hatibin hutbeye çıkarken cemaate selâm vermesi. 6- Hatip minbere çıktıktan sonra ezanın okunması. 7- Hatibin, hutbeleri cemaatin anlayabileceği şekilde okuması. 8- Hatibin, eliyle ya bir değneğe ya da minberin kenarına dayanması. 9- Hatibin iki hutbe arasında oturup dua etmesi. Cuma namazına erken gitmek sünnettir. Cemaatin omuzlarından atlayarak ileri geçmek sünnete muhaliftir. Camide sesle, davranışla ve nahoş kokularla cemaati rahatsız etmemek sünnettir. Cuma Namazının Sünnetleri 1- Gusletmek. 2- Vücudu temiz tutmak. 3- Beyaz elbise giymek. 4- Tırnak ve benzeri şeyleri kesmek. 5- Güzel koku sürmek. 6- Hutbe okunurken dinlemek. 7- Hutbeden önce camide Kur’ân, zikir ve salavatla meşgul olmak. 8- İmama yakın oturmak. Cumadan Sonra Öğle Namazının Hükmü ve İmamların Görüşü Hanefî mezhebine göre, şehir veya beldede kılınan bütün cuma namazları sahihtir. Bu içtihadın dayanağı zorluğu gidermek keyfiyetidir. Sahih bir Cuma namazından sonra cemaatle tekrar öğle namazını cemaatla kılmak tahrimen mekruhtur. Cumadan sonra öğle namazını zuhri ahir diye yalnız başına kılmak isteyenlere bir engel yoktur. Fakat müslümanların birliğini korumak için Cuma namazından sonra öğle namazını cemaatle kılmamak gerekir. Büyük şehirlerin durumu ve nüfus çokluğunun İslâmın ilk dönemlerindeki Medine’nin durumuna kıyas edilmesi doğru değildir.847 Asrı saadet döneminde olsun ve sonraki dönemlerde olsun zuhri ahir diye bir namazdan bahs edilmemiştir. Doğrusu Cuma, vaktin asli bir farzıdır. Bir şehirde birkaç Cuma kılınamıyacağı şartını ileri sürenlerin delili, İslâm’ın ilk dönemlerindeki amelî olmak ve vakıadan 841 Müslim Cuma. Müslim, Ahmed, Beyhâkî. 843 Müslim, Cuma. 844 el-Mecmu, 4/451. 845 el-Mecmu, 4/476- 488. 846 el-Mecmu, 4/438- 440. 847 Zuhaylî, İslâm Fıkhı. 842 109 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------başkası değildir. Her ne kadar tek bir yerde Cuma namazı kılmak daha iyi ve faziletli ise de bu durum delil olarak ileri sürülemez. Çünkü günümüzde olduğu gibi şehirlerin büyümesi ve nüfusun çoğalması bir camide cumanın kılınmasını tamamen imkânsız hale getirmiştir. İbni Rüşd, birden fazla yerlerde Cuma namazı kılmaya engel olma hususunda sağlam bir delil bulunmadığını belirterek şöyle ifade eder: Aksi halde bu ve bunun gibi önemli konularda Allah Rasûlü (s.a.v.)’in susmayıp açıklama yapması gerekirdi.848 Her ne kadar Şâfiî mezhebinde bir beldede ilk kılınmaya başlanan Cuma namazı muteber ise de fakat İmam Şâfiî’nin bir zaman yaşadığı Bağdat gibi büyük yerleşim merkezlerinde birkaç camide Cuma namazının kılındığını bildiği halde karşı çıkmamış olması meseleyi daha da netleştırır.849 Tek bir yerde Cuma namazının kılındığı Asrı saadet ve sonraki dönemlerde müslümanların sayısı az idi, halife Müslümanların hatibi durumundaydı. Halifenin minberi, bütün müslümanlara cihad ilan etmenin, kıtlık ve veba hastalıkları gibi umumî bunalımlarda çarelerin halka duyurulma yeri idi. Bazı tarihi sıkıntıları fetva kabul ederek İslâmın şiarı olan Cuma ve bayram namazları gibi çok önemli ibadeti geçersiz sayıp tekrar öğle namazını halka iade ettirmenin gayri sahih olduğu kanaatindeyim. Eğer bir belde büyük olup birkaç camide Cuma namazı kılmaya ihtiyaç duyulursa yahut günümüzde olduğu gibi bir belde çok geniş alana dağılmış ise bu beldelerde birkaç yerde kılınan Cuma ve bayram namazları sahihtir.850 Şâfiî olan bazı âlimler Kahire, Bağdat ve Şam gibi büyük şehirlerde Cuma namazını kılan bir kimseye tekrar öğle namazını kılmak gerekmez diye fetva vermişlerdir.851 Şâfiî mezhebinde sultanın izni olmadan Cuma namazını kılmak caizdir. Dayandıkları delil ise Hz. Osman mahsur iken Hz. Ali’nin Cumayı kıldırmış olmasıdır. İmam Şâfiî’ye göre büyük şehir ve beldeler de Cuma namazı ancak tek yerde kılınabilir. İmam’a göre birden fazla camide Cuma namazı kılındığı vakit ilk tekbir alınan yerin cuması geçerlidir. Günümüzde İmam Şâfiî’nin bu fetvasının Müslümanlara zorluk getireceği bir gerçektir. Çünkü hangi mescitte kimin önce tekbir getirdiğinin bilinmesi mümkün değildir. Dolayısıyla örfe dayanan hükümler zamana göre değişebilir diye usulcular feva vermişlerdir. Diğer taraftan Şâfiî mezhebine mensup olan İbni Sureyc, el-Meruzi, Rafii, Ravyanî, Muzni, Gazalî, İbn Kec, Kadı Ebû Tayyib ve Hanati gibi diğer bazı fukahaya göre Bağdat gibi büyük yerlerde bir camide cuma namazı kılmak zorlaştığı zaman birden fazla camide Cuma namazı kılmak sahihtir. Delil ise Hac suresinin 78. âyeti ile İmam Şâfiî’nin Bağdat’ta iken en az iki veya üç değişik yerde Cuma namazı kılındığı halde buna bir itiraz veya muhalefet etmeyişidir. Bu da yine Şâfiî fukahası tarafından rivâyet edilir. Buna delil olarak şöyle derler: Çünkü Bağdat büyük bir şehir olduğundan Müslümanların bir yerde toplamaları sıkıntıya sebep olurdu. Durum böyle olunca Bağdat gibi büyük şehirlerde birçok mescitte Cuma namazı kılmak caizdir. Bu da sahih bir vecihtir.852 Hanefilere göre güçlüğü ortadan kaldırmak için bir şehirde birkaç yerde Cuma namazı kılınabilir. Çünkü zaruret ve ihtiyaçlar bir tek yerde Cuma kılmanın şart koşulmamasını gerektirir. Eğer Cuma namazı şartlara uygun kılınmış ise hiçbir kimsenin öğle namazını iade etmesi gerekmez. Belki öğle namazını kılmak ya kaza yerine geçer ya da sünnet olur. Çünkü farz namazların sayısı bellidir. Allah Teâlâ bir günde altı vakit namazı kullarına farz kılmamıştır. Şâfiîlere göre Cuma namazına başka bir namazın bitiştirilmemesi sünnettir. Bunun sebebi ise sünnete uymaktır. Bunu, Müslim rivâyet etmiştir. Gerek Cuma gerekse diğer farz namazlardan sonra kılınacak nafile namaz için yer değiştirmek veya benzeri şeylerle ayırmak gerekir. Çünkü Muğire b. Şu’be şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.): İmam farz namazı kıldığı yerden başka bir yerde sünnet namazı kılsın.”853 buyurmuştur. Muaviye’nin rivâyet ettiği bir hadiste şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize Cuma namazı ile sünnet namazı arasında ya kısa bir sohbet ettiktan sonra veya mescitten çıkarak sünnetleri evde kılmamızı emretti.”854 Ebû Dâvûd’un rivâyetine göre bir adam Mescid-i Saadete girdi, farzı kıldıktan sonra kalkıp aynı yerde sünneti kılmaya niyet ederken Hz. Ömer ona: “Otur, farz ile nafile arasına bir ara ver, bizden öncekiler böyle yapmamakla helak oldular” dedi. Bunun üzerine Allah Rasûlü “Ey Hattapoğlu, Allah seni doğruya isabet ettirdi, buyurdu.” Hz. Ömer bu şekilde nafile namazın farz namazla hemen bitiştirilerek hepsinin farz namaz olduğu imajının doğmasını ortadan kaldırmak istiyordu. BAYRAM NAMAZLARI Arapça’da karşılığı “İd” olan bayram geri dönmek demektir. Bayramlarda her yıl sevinç, ferah ve akrabayı ziyaretle geri döner ve tekrarlandığı için bu adı almıştır. Bayram namazı hicretin birinci yılında meşru kılınmıştır. Delil olarak Enes b. Mâlik’in rivâyet ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.)Medine’ye gelince Medinelilerin eğlendikleri iki günleri vardı. Allah Rasûlü (s.a.v.), bu iki gün nedir, diye sordu. Onlar şöyle cevap verdiler: Cahiliye döneminde bizler bu iki günde eğlenirdik. Bunun üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah o iki gün yerine size bunlardan daha hayırlısını vermiştir. Biri Kurban bayramı diğeri de Ramazan bayramıdır.”855 Bayram namazı ile ilgili delil âyet, hadis ve icmadır.856 Âyet Kevser suresinin ikinci âyetidir. Sünnetten delil İbni Abbas’ın rivâyet ettiği şu hadistir. İbni Abbas şöyle demiştir: “Ben Allah Rasûlü (s.a.v.), Ebû Bekir ve Ömer ile beraber Ramazan bayramı namazlarında bulundum. Hepsi bayram namazını hutbeden önce kıldırırlardı.”857 Şâfiîlere göre bayram namazları sünneti müekkededir. Delilleri ise şu hadistir: “Bir bedevi Allah Rasûlü (s.a.v.)’ne beş vakit namazdan başka bir farz var mıdır, diye sormuş. Allah Rasûlü (s.a.v.)’de, hayır ancak nafile olarak kılarsan başka.”858 buyurdu. Hanefilere göre bayram namazları Cuma namazı farz olan kimselere vaciptir ve Cuma namazında aranan şartlar bayram namazlarında da gereklidir. Şâfiîlere göre bayram namazı cemaatle kılındığı gibi yalnız başına da kılınabilir. Bu mezhepte köleler, kadınlar, yolcular ve çocuklar için de bayram namazı meşrudur. Şâfiî mezhebinde bayram namazı şöyle kılınır: Birinci rekâtta tahrim tekbirinden sonra yedi tekbir alınır. İkinci rekâta kalkış tekbirinden ayrı yine kıraattan önce beş tekbir getirilir, eller kaldırılır ve bağlanır. Her iki namazda da kıraatın açık okunması hususunda müctehidler görüş birliği etmişlerdir. Hanefilere göre de bayram namazlarının kılınış şekli şöyledir: İlk rekâtta kıraattan önce üç tekbir getirilir, ikinci rekâtta da kıraattan sonra üç tekbir getirilir. Normal tekbirler hariç, artı altı tekbir alınır ve tekbirlerde eller kaldırılır; fakat bağlanmaz. İmam bayram namazı tekbirlerin sayısını şaşırırsa cemaat ona uymaz. 848 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/152. er-Ravda, 1/287. 850 Envar, 1/98, Mezahibu’l-Erbaa, 1/385, Tuhfetu’l-Muhtac, 2/427. 851 Remli, Nihâyetu’l-Muhtac, Cuma Bahsı. 852 el-Mecmu, 4/492. 853 Ebû Dâvûd. 854 Müslim, el-Mecmu, 3/454. 855 Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 856 Muğni’l-Muhtac, 1/310. 857 Buhârî, Müslim. 858 Buhârî, Müslim. 849 110 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Şâfiîlerin tekbir sayısı hakkındaki delilleri şu hadisi şeriftir. “Allah Rasûlü (s.a.v.) iki bayram namazında birinci rekâtta kıraatten önce yedi, ikinci rekâtta yine kıraatten önce beş tekbir almıştır.”859 Bayram namazının vakti güneşin doğuşundan zavale kadar olan vakittir. En efdalı güneş yeri doldurunca kılınmasıdır. Ramazan bayramı namazını namazdan önce fitre ödensin diye tahir etmek kurban bayramı namazını de kurbanın kesilmesi için acele kılmak daha efdaldır. Her iki namazda da ezan ve kamet okunmaz. Sünnet olan “es-Salatu camietun” demektir. Bayram Namazından Sonra İki Hutbe Okunur Cumhura göre bayram hutbesi sünnetir. Bu hutbeler Cuma hutbeleri gibidir. Ancak bu hutbeler namazdan sonra okunur ve hatip minbere çıkınca oturmaz, ezan okunmaz. Hamdın yerine tekbirle başlanır. Birinci hutbede dokuz, ikinci hutbede ise yedi tekbir getirilir. Bu hutbelerde bayramlarla ilgili vaazlar verilir. Müçtehidler bayram namazlarının vakti konusunda, tan yeri ağardıktan sonra başlaması ve öğleye yakın bir zamana kadar devam etmesınde ittifak etmişlerdir. Cumhura göre birinci günü kılınamayan bayram namazları ertesi gün de kılınabilir.860 Allah Rasûlü’nün Bayram Namazlarının Kılışı Câbir (r.a.)’den şöyle rivâyet edilmiştir: “Bayram günü Peygamber (s.a.v.) ile beraber bulundum. Hutbeden önce ezan ve kametsiz olarak namaza başladı, birinci rekâtın taharrum tekbirden sonra ve kıraattan önce yedi tekbir getirdi ve kıraattan sonra rükû ve secde yaparak ayağa kalktı ve kalkış tekbirinden sonra ikinci rekâtta yine kıraattan önce beş tekbir getirdi ve bayram namazını kıldıkten sonra Bilâl’e dayanarak ayağa kalktı ve insanlara Allah’tan korkmalarını emretti, Allah’a ve Rasûlü’ne itaate teşvik etti, vaaz verdi ve bazı hatırlatmalarda bulundu. Sonra kadınlar tarafına geçerek onlara vaaz edip hatırlatmalarda bulundu.”861 Teşrik Tekbirleri Kurban bayramında eyamm-ı teşrik (teşrik günleri) üç gündür. Bugünlerde her farz namazına müteakip bir kere tekbir getirmek Şâfiîlere göre her iki bayramda da sünnettir. Bu tekbirlerin müddeti ise tercih edilen görüşe göre kurban bayramı günü sabah namazından başlar Zilhicce’nin on üçüncü gününün ikindi namazıyla biter. Delil ise Hz. Ömer’in şu rivâyetidir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) sabah namazında başlar, eyyamu teşrik günlerini ikindi namazıyla bitirirdi.”862 Ramazan bayramın tekbirleri ise arefe günü akşam namazından sonra başlar bayram namazına kadar devam eder. Bu tekbirler farz namazlardan sonra getirilir. Okunuşu şöyledir: هللا أكبر هللا أكبر هللا أكبر ال اله اال هللا وهللا أكبر هللا أكبر وهلل الحمدHacılar için bu tekbirlerin müddeti ittifakla şöyledir: Bayram günü öğle namazından başlar teşrik günlerin sonuna kadar devam eder. Bu tekbirlerde erkek, kadın, cemaat, münferid, misafir, mukim, büyük ve küçük herkes eşittir ve farz namazların peşinden tekbir getirmeleri sünnettir. Hanefî mezhebinde ise teşrik tekbirleri vaciptir. Bayramlarda Yapılması Gereken Güzel Ameller a) Bayram gecelerini ibadet, dua ve istiğfarla geçirmek. b) Namaza gitmeden önce gusül yapmak, tırnak kesmek ve hoş kokular sürmek. c) Ramazan bayramında namazdan önce hurma gibi tatlı şeylerle iftar ederek mescide gitmek. d) Aile fertlerine genişlik sağlamak, gücün dahilinde çokça sadaka vermek. e) Akraba ve mü’min kardeşlerini ziyaret ederek onlara karşı güler yüzlü olmak. g) Kabristana gidip ehline duada bulunmak. h) Gelen ziyaretçilere ikramda bulunup, çocukları sevindirmek. KUSÛF VE HUSÛF NAMAZLARI Kusûf, güneş tutulmasına Husûf ise ay tutulmasına denir. Müçtehidlerin ittifakıyla ay ve güneş tutulması için iki rekât namaz kılmak sünnettir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Güneşle ay kimsenin doğumu veya ölümü için tutulmaz. Ancak ikisi de Allah’ın alâmetlerindendir. Sizler onları tutulmuş iken gördüğünüz zaman kalkınız ve namaz kılınız.”863 buyurmuştur. Hanefilerin dışındaki cumhura göre her iki rekâtta da kıraat uzatılarak okunur. İkişer rükû yapılır. Rükû tesbihleri uzatılır. Secde tesbihleri uzatılmaz. Hanefilerde bu namaz Cuma ve bayram namazları gibi kılınır. Bu namaz, sünneti müekkededir. Cemaatle kılındığı gibi tek olarak da kılınır. Kusûf namazında kıraat gizli okunur, Husûf namazında ise kıraat aşikar okunur. Şâfiîlere göre kusûf ve husûf namazları için namazdan sonra Cuma ve bayramlarda olduğu gibi iki hutbe okumak sünnettir. Buhârî ve Müslim’in rivâyetlerine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) bu namazı bu şekil kılmıştır.864 İSTİSKA NAMAZI İstiska sözlükte sulamayı istemek demektir. Istılahta ise ihtiyaç duyulduğu zamanlarda Allah’tan yağmur yağdırmasını hususi yöntemlerle talep etmektir.865 İstiskayla ilgili Allah (c.c.) şöyle buyurmuştur: ت َويَجْ َع ْ لَك ْم َّ يرْ ِس ِ ال ٍ ال َوبَنينَ َويَجْ َع ْ لَك ْم َجنَّا ٍ س َما َء َعلَيْك ْم ِم ْدرَارً ا َوي ْم ِدىْك ْم بِاَ ْم َو “اَ ْنهَارً اOnlara şöyle dedim: Rabbinize istiğfar edin ki, gökten size bol yağmur indirsin, size çokça mal ve evlad ve bahçeler versin, nehirler akıtsın.”866 ” َس َما َء َعلَيْك ْم ِم ْدرَارً ا َويَ ِزىْك ْم ق َّوةً اِلى ق َّوتِك ْم َو َال تَت ََولَّوْ ا مجْ ِرمين َّ “ َويَا قَوْ ِم ا ْستَ ْغفِروا َربَّك ْم ث َّم توبوا اِلَ ْي ِه يرْ ِس ِ الEy kavmim! Rabbinize istiğfar edin, sonra da ona tevbe edin ki gökten size bol miktarda yağmur göndersin ve sizin kuvvetinize kuvvet katsın.”867 İmam Şâfiî başta olmak üzere tüm Şâfiî fukahasına göre yağmur duası namazı bayram namazı gibi kılınır. Yani birinci rekâtta ihram tekbirinden sonra yedi tekbir ikinci rekâtta da kalkış tekbirinden sonra beş tekbir getirilir ve kıraat açıktan okunur.868 İmam Ebû Hanife’nin dışındaki müçtehidlere göre yağmur duası namazı ihtiyaç duyulduğunda kılınması sünneti müekkededir. Çünkü Ubbad b. Temim amcasından nakl etmiştir ki Allah Rasûlü (s.a.v.) yağmur duasına çıkıp iki rekât namaz kıldı, kıraatı aşikar okudu ve ridasını tersine giyerek ellerini kaldırıp dua etti.”869 859 Tirmizî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. Fetava Hindiye, 1/142, Muğni’l-Muhtac, 1/310. 861 Müslim. 862 Beyhâkî, Darekutni. 863 Buhârî, Müslim. 864 el-Mecmu, 5/51-64, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/203, el-Muğni, 2/422, Muğni’l-Muhtac, 1/317, Durru’l-Muhtar, 1/788. 865 Muğni’l-Muhtac, 1/321. 866 Nuh, 71/10-12. 867 Hud, 11/52. 868 el-Mecmu, 5/74. 869 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 860 111 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------“Allah Rasûlü (s.a.v.) yağmur duasında hutbe okurdu sonra inip iki rekât namaz kılardı.”870 Yağmur duası namazı sünnettir. Devlet başkanı veya naibi veyahut cami imamı halka tövbe etmeyi, sadaka vermeyi, zulümden kaçınmayı, kul hakkını ödemeyi, barışı sağlamayı ve üç gün oruç tutmayı emreder. Dördüncü günü mütevazı bir kıyafetle ihtiyar, çocuk ve yaşlı kadınlar özellikle salih kimseler dahil olmak üzere tüm halk ve bir kısım hayvanlar sahraya, yüksek bir yere çıkarılır ve bayram namazı gibi iki rekât namaz kılınır. Cumhura göre namazdan sonra iki hutbe okunur, daha sonra üst giysinin yakası aşağı gelecek şekilde tersine giyilir. Bolca dua ve istiğfar da bulunulur. Yağmur duasına salih kimseleri çıkarmak müstehaptır. Çünkü Hz. Ömer bir yağmur duasına Hz. Abbas’ı çıkararak onunla birlikte Allah’tan yağmur istediler. Muaviye de Yezid b. Esvedi çıkararak şöyle demişti: Ey Yezid! Ellerini kaldır. Yezid de ellerini kaldırıp Allah’a dua etti.”871 Bu hadis sağlam ve meşhurdur.872 Gerek Hz. Ömer olsun gerekse Muaviye olsun ölülerin yerine hayatta olan zâtlarla yağmur için dua istemeleri manidardır. Bazı meşrepçilerin bunu tevessüle delil olarak göstermeleri isabetli bir husus değildir. Yağmur duası namazı kılmaksızın yağmur duası yapılması caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Cuma günü minberde iken yağmur için duada bulunduğuna dair rivâyetler vardır.873 Yağmur namazından sonra iki hutbe okunur. Bu hutbelerde tekbir yerine istiğfar edilir. Birinci hutbede dokuz istiğfar, ikinci hutbede ise yedi istiğfar edilir. Hutbelerde şu duayı okumak müstehaptır. اللهم اجعلها سقيا رحمة وال تجعلها سقيا عذاب وال محق وال بالء وال ادم وال غرق اللهم على الظراب و االكام ومنابت الشجر وبطون االوىية اللهم حوالينا وال علينا أللهم أسقنا أللهم اسقنا الغيث وال تجعلنا من القانطين – أللهم انا نستغفرك انك كنت غفار ا – اللهم ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و-غيثا مغيثا انيئا مريئا مريعا سحا عاما غدقا طبقا مجلال ىائما ال اله اال انت سبحانك انا كنا من الظالمين- ترحمنا لنكونن من الخاسرين Anlamı: Allah’ım! Vereceğin yağmuru rahmet yağmuru kıl ve azab verici, yok edici, bela verici, yıkıcı ve boğucu kılma. Allah’ım! Dağlara, tepelere, ağaçların bittiği yerlere ve vadilere yağdır. Allah’ım! Yağmuru üzerimize değil, etrafımızdaki yerlere yağdır. Allah’ım! Bize can kurtaran, içimize sinen, sonucu hayırlı, verimi artırıcı, toprağa iyi nüfüz edici, umumi, yeri kaplayan, yeryüzünü örten, devamlı olan yağmur ver. Allah’ım! Bizi yağmurla sulandır ve bizi ümitlerini yitirmiş kimselerden eyleme. Allah’ım! Senden mağfiret diliyoruz. Çünkü sen mağfireti bol olansın. Allah’ım! Biz nefimize zulm ettik, eğer sen bize mağfiret ve rahmet etmezsen biz husrana uğrayanlardan olacağız. Senden başka ilâh yoktur, ancak sensin. Müşriklerin dediklerinden münezzehsin, ancak biz zalimlerden olduk.”874 Yağmur Duasında Müstehap Olan Bazı Ameller 1- İmam insanlara günahlarından tövbe etmelerini, iylik, hayır ve sadaka vermelerini, yaptıkları zulmü bırakmalarını ve varsa kul haklarını sahiplerine ödemelerini emreder. 2- İmamla birlikte insanlar üç gün açık araziye yaya olarak çıkarlar. 3- Yağmur duasına çıkmak için gusül etmek, tırnak kesmek, etek traşı yapmak gibi temizliğe özen göstererek topluma çıkmak. 4- Duaya çıkan kişiler alçak gönüllü, zelil duruşlu, boyun eğmiş, yalvarır veziyette, eski ve temiz elbiselerle yağmur duasına katılır. 5- Allah’ın merhametini celb etmek, feryadlar, ile ihtiyaçlarını ortaya dökmek için baştan dindar ve salih kimseler, ihtiyarlar, takva sahibi âlimler, yaşlı kadınlar, çocuklar ile dua da bulunmak. 6- Yılın ilk yağmuru yağınca herkesin mahrem olmayan bedenini açarak yağmurun değmesini sağlamak müstehaptır. CENAZE BAHSİ Ölüm, biri fani diğeri ebedî olan iki âlem arasında bir geçittir. Ölüm vakıası aslında bir âlemden diğerine intikal etmektir. Bu manada ölüm yok oluş değildir. Ölüm sadece hayat değişikliği olup ruhun bedenden ayrılmasıdır. Çünkü ruh için ihtiyarlık, gençlik, eskime ve çürüme olmadığı gibi ölmekte yoktur. Ölüm yok edicidir yok olucu değildir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Lezzetleri yok eden, cemaatlari dağıtan ve çocukları yetim bırakan ölümü çokça hatırlayın.”875 Hastaları ziyaret edip ona dua etmek sünnettir. Çünkü Berâ b. Azıb şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.) bize cenazelere tabi olmamızı ve hastaları ziyaret etmemizi emrederdi.”876 Ölüm döşeğinde olan bir kimse için sıkı bir tevbe, çokça şehadet getirmek ve vasiyet etmek Allah’a olan inancını kuvetlendirmek gereklidir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ölülerinize la ilâhe illallahı telkin ediniz.”877 Diğer bir rivâyette buna şu ibareler ilave edilmiştir: “Ölüm sırasında bir Müslüman bu kelimeyi söylerse, onu cehennem ateşinden kurtarır.” Muâz b. Cebel’den şu rivâyet intikal edilmiştir. Allah Rasûlü: “Her kimin en son sözü la ilâhe illallah olursa cennete girer.”878 buyurmuştur. Bir rivâyette de “Ölecek kimselerin üzerine Yasin’i okuyun.”879 Vesiyet ve tevbe ölecek kimseler için bir fırsattır. Füceten ölenler bu fırsatı kaçırmış olur. Bunun içindir ki Allah Rasûlü (s.a.v.): “Her kul öldüğü hal üzerine dirilecektir.”880 buyurmuştur. Hz. Selman şöyle rivâyet eder: “Hz. Fatıma öleceği sırada şöyle buyurdu: “Benim yatağımı şuraya kıbleye gelecek şekilde seriniz dedikten sonra kalkıp en güzel bir şekilde gusül aldı ve en güzel elbisesini giydi ve şöyle dedi: Biliniz ki ben şu anda gidiciyim sonra kıbleye sağ yan üzerine uzanarak vefat etti.”881 Câbir’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.): “Herhangi biriniz Allah’a olan inancını sağlamlaştırmadan ölmesin.”882 buyurarak bir Müslümanın Allah onu affedeceğine inanarak huzura gitmesini talep ediyordu. Ani ölümü şöyle değerlendirmek yerinde olur kanaatindeyim. Ölüme hazırlıklı olan mü’minler için, ölüm ve ötesinden habersiz olanlar için ani ölüm ayrı ayrı değerlendirilir. Mü’minler için ani ölüm bir lütuf ve kolaylıktır. Fakat habersizler için de habersizce bir yakalanmadır. Hz. Âişe ve İbni Mes’ûd’dan şu rivâyet varid olmuştur ki: “Ansızın ölmek mü’min için rahatlık, kâfirler için gazaba yakalanmadır.” Ani ölümle ölen peygamberler olduğuna dair rivâyet vardır. İbrahim, Harun, Dâvûd, Süleyman bunlardandır. Allah’ın salât ve selâmı hepsinin üzerine olsun.883 Ölüm düşeğinde olan bir kimseye şehadeti telkin etmek, Yasin yahut Ra’d suresini okumak müstehaptır. Ölüm döşeğinde olan kimselere Allah’a husnü zanlı (Allah’ın onu affedeceğini ummak) olmayı tavsiye etmek müstehaptır. Cahiliyede olduğu gibi ölen kişinin üzerine mersiyeler (şiir) okumak, hayatını ve eserlerini överek ilan etmek, haramdır. Hüzeyfe (r.a.) şöyle rivâyet etmiştir: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in 870 Ebû Dâvûd. Buhârî, Hâkim, Ahmed, Nesâî, İbn-i Mâce. 872 el-Mecmu, 5/68. 873 Buhârî, Müslim. 874 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, el-Umm, 1/251. 875 Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Ebû Nuaym. 876 Buhârî, Müslim. 877 Buhârî dışında cemaat rivâyet etmiştir. 878 Ebû Dâvûd, Hâkim. 879 Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce, Ahmed, Beyhâkî, Beğavî, Hâkim. 880 Müslim, İbn-i Mâce. 881 el-Muhezzeb, Cenaze Bahsi. 882 Müslim, Ebû Dâvûd, Beyhâkî, Ahmed, İbn Hibban. 883 Muğni’l-Muhtac, 1/368. 871 112 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------cenaze ilanı vermeyi yasakladığını işitim.”884 İbni Ömer de şöyle demiştir: “Ölüyü ilan etmek, cahiliye dönemindeki ölü ilanıdır.885 Cenaze namazı kılınmadan borçlarını ödemek, yemin ve oruç kefâretini vermek ve onun adına cemaatten helâllik istemek ölü için ferahlık, varisler için de bir görevdir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ödeyinceye kadar mü’minin ruhu borcuna bağlıdır.”886 Allah Rasûlü (s.a.v.)’in üzerinde kul hakkı bulunan kimselerin cenaze namazını kılmadığına dair sahih rivâyetler vardır. Techizatı tamamlanan cenazenin tehiri mekruhtur. Günümüzde olduğu gibi uzaktan gelen yakınları için cenaze defnini ertelemek haramdır. Bu hususta sahih hadisler rivâyet edilmiştir. Bunlardan biride Hz. Ali’nin hadisidir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Ey Ali! Üç şey tehir edilmez. Vakti gelince namaz, hazırlanan cenazenin defni ve dengi bulunan bekar kızın evlendirilmesi.”887 buyurmuştur. Ölü için Gerekli Olan Şeyler 1- Ölüyü yıkamak. 2- Ölüyü kefenlemek. 3- Namazını kılmak. 4- Defn etmek. Ölüye yapılması gereken ilk techiz görevi onun yıkanmasıdır. Ölüyü yıkamak farzı kifayedir. Çünkü devesinden düşüp ölen bir kimse için Allah Rasûlü (s.a.v.): “Onu sedir suyu ile yıkayın.”888 buyurmuştur. Ölüyü yıkamaya evlâ olan babası sonra dedesi sonra oğlu sonra torunu sonra kardeşidir. Bunlar ancak ölünün katili kimseler ise yıkama yetkileri kalkar. Koca ölen karısına şehvetsiz bakabilir. Cumhura göre ölen bir erkeki yabancı kadınlardan başka kimse bulunmadığı yerde yabancı kadın ancak ölüyü teyemmüm yapmakla yetkilidir.889 Ölüyü yıkamanın en azı, vücudunda bulunan necaset ve kiri giderdikten sonra bütün bedeni temiz su ile bir defa yıkamaktır. Ölüyü yıkamanın en mükemmel şekli ise, avret yerinin örtülerek baş tarafı biraz yüksek tutulur. Sol el ile karnı üzerinden, yukarıdan aşağıya doğru karnı sıvazlanır ki bir necaset varsa çıksın. Sonra ölüyü yıkayan sol eline bir bez sarar, ölü sırt üstü çevirilir, ön ve arka tarafı yıkanır. Daha sonra sağ eline eldiven gibi ikinci bir bez sarılarak ölünün dişleri ve burun delikleri iyice yıkanır. Sonra canlı bir insan gibi ona abdest aldırılır. Abdest aldırılırken ölüye sünnet olan abdesti aldırmaya niyet ettim denir. Ölüyü yıkayan kişi, ölüye aldırdığı abdesten sonra ölüyü, önce başından ve yüzünden başlayarak sabun ve benzeri şeylerle yıkar. Saçını, varsa sakalını tarar, dökülen kıl ve tüyleri toplar kefenin arasına koyar. Ölünün yıkamasından sonra çıkan necaset eğer ölü kefenlenmemişse o zaman necaseti tekrar yıkamak gerekir. Şâyet kefenlendikten sonra herhangi bir yerinde necaset zuhur etmişse ihtilafsız ne abdeset aldırmaya ne de necaseti yıkamaya gerek kalmaz. Keza kefenlendikten sonra yabancı olan birinin perdesiz cenazenin bedenine dokumasıyla yine abdest aldırmaya gerek yoktur.890 Adetli kadın ile cünüp olan bir kimse için ölüyü yıkamak caizdir. Ölünün saç ve tırnakları kesilmez. Daha sonra yüzü sağ ve sol tarafı yıkanır. Sağ yanı üzerine çevrilerek sırtının sol kısmı da yıkanır. Bu yıkama üç defa tekrarlanır. Ölü ihramda değilse yıkandıktan sonra da kafur gibi güzel kokulu şeyler sürülür.891 Hanefilerin dışındaki cumhura göre hayatta olduğu gibi ölümünden sonra da eşlerin birbirini yıkamaları caizdir. Cumhurun delili şudur: “Hz. Âişe bir keresinde “vay başım!”diye sızlanıyordum dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Belki benim vay başıma!” buyurdu. Benden önce ölsen, sana bir zarar olmaz. Ben seni yıkar, kefenler, sonra üzerine namaz kılar ve defn ederim.”892 buyurdu. Hz. Ali de Hz. Fatıma (r.anha)’yı yıkamıştır. Hz. Ebû Bekir de hanımına kendisini yıkamasını vasiyet ettiğine dair rivâyetler vardır.893 ÖLÜNÜN KEFENLENMESİ Ölünün ikinci techiz işlemi kefenlenmesidir. Kefenin en azı vücudunu kapatacak bir örtü ile ölüyü kefenlemektir. İhramda iken ölen bir kimseye koku sürülmez ve erkek olan ölünün başı örtülmez. Kefenin en uygunu gerek zengin gerekse fakir olsun ölünün malından olmasıdır. Kefenin en uygunu ve ekmeli ise ölü erkek olursa, her biri ölünün başından ayağına kadar üç parça bez ile kefenlemektir. Dört veya beş kefenle kefenlemek de caizdir. Çünkü Abdullah b. Ömer ailesini beş kefenle kefenlemişti.894 Bunlar, üçü boydan boya; biri sarık ve biri de gömlektir. Şâfiîlere göre erkeği üç kadınları da beş kefenle kefenlemek müstehaptır.895 Hz. Âişe (r.) şöyle bir hadis rivâyet eder: “Rasûlullah (s.a.v) içinde gömlek ve sarık olmayan, bembeyaz pamuklu, üç katlı elbise ile kefenlendi.”896 Eğer ölü kadın ise en uygunu kefenin beş parça olmasıdır. Bunlar üçü boydan, biri peştemal ve biri de gömlektir. Gömlek yerine eşarp rivâyeti de vardır. Kefenin sünnet olanı beyaz olmasıdır.897 CENAZE NAMAZI Cenaze namazı farz-ı kifayedir. Cenaze namazı, hicretin birinci yılında meşru kılınmıştır. Şâfiî mezhebinde cenaze namazı mescitte kılmak caizdir. Çünkü Hz. Âişe (r.) Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Suheyl b. Beyda’nın cenaze namazını mesitte kıldığını rivâyet eder.898 Cenaze namazında efdal olanı cemaatle kılınanıdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Herhangi bir Müslüman ölür de üç saftan oluşan Müslümanlar onun cenaze namazını kılsalar cennet ona vacip olur.”899 buyurmuştur. Cenaze namazını tek tek kılmak da caizdir. Çünkü Allah Rasûlü’nün cenaze namazını sahâbelerin tek tek kıldıkları İbn Abbas’tan rivâyet olunur.900 Cenaze namazı için ilan vermek Şâfiî fukahasının bazılarına göre mekruhtur. Delil olarak Huzeyfe b. el-Yemani’nin vasiyeti gösterilir: 884 Tirmizî. Muhezzebi, Cenaze bahsi. 886 Ahmed, Tirmizî, İbn-i Mâce. 887 Ahmed, Tirmizî. 888 Buhârî, Müslim. 889 el-Mecmu, 5/119. 890 el-Mecmu, 5/136. 891 Buhârî, Müslim. 892 Ahmed b. Hanbel. 893 el-Mecmu, 5/113-122. 894 Beyhâkî. 895 el-Mecmu, 5/159. 896 Buhârî, Müslim. 897 Buhârî, Müslim. 898 Müslim. 899 Ebû Dâvûd, Tirmizî. 900 Beyhâkî. 885 113 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------“Ben ölünce benim cenaze namazım için ilan vermeyin.”901 Cenaze namazını kıldırmaya en evlâ baba sonra dede sonra oğul sonra torun sonra kardeş sonra amca gelir. İmam Şâfiî’nin sahih görüşüne göre vali ile veli veya cami imamı ile veli bir araya gelseler velinin namazı kıldırması evlâdır. Şâfiîlerin çoğuna göre cenaze namazı için başkasına vasiyet edilse bile cenazenin velisinin namazı kıldırması gerekir.902 Şâfiî mezhebinde diğer namazlarda aranan şartlar cenaze namazı için de gereklidir. Erkek kadın ve çocuklardan oluşan cenazeler arasındaki sıralama şöyledir. Ön sırada yani kible tarafında kadınlar arkasında çocuklar ve en arkada yani imama en yakın erkekler dizilecek. Cenaze namazının şartları diğer namazların şartlarıyla aynıdır. Yani cenaze namazında tahâret, abdest, kıble, setri avret ve kıyam gibi gereken şartların bulunması lazımdır. Şâfiî mezhebinde su bulunduğu halde namazın fevtinden korkulsa bile teyemmüm caiz değildir. Hanefilere göre namazın geçmesinden endişe edildiği takdirde teyemmüm yapılıp namaz kılınabilir. Keza Hanefî mezhebinde cenaze namazındaki üçüncü tekbirden sonra Arapça’nın dışındaki lisanlarla da dua yapmak caizdir. İmamiye, Cerir et-Taberî ve Şabiye göre cenaze namazı için tahâret şart değildir. Çünkü onlara göre cenaze namazı duadır. Bu nedenle kıraata gerek görülmemiştir.903 Cenaze Namazının Rükünleri ve Kılınış Şekli Şöyledir: a) Niyet etmek. Yani cenaze namazını kılmaya diye niyet etmek gerekir. b) Ayakta durmak. Yani cenaze namazında kıyam şarttır. c) Başlangıç tekbirini almak. Yani teharrum tekbirini almak. d) Dört zevaid tekbiri getirmek. Niyet şöyle getirilir: Bu meyyitin, farz-ı kifaye olan, namazını kılmaya niyet ettim. Uydum imama Allahu ekber. Birinci tekbirden sonra, Fatihayı şerif okunur. Şâfiî mezhebinde cenaze namazında Fatihayı okumak ittifakla farzdır. Cenaze namazı gerek gündüz gerekse gece kılınsın kıraat gizli okunur. İkinci tekbirden sonra Peygamberimize salavat getirilir. Salavatın en uygunu namazda okunanıdır. Üçüncü tekbirden sonra meyyite dua edilir. Meyyite şu dua okunur: “ أللهم اغفر لحينا و ميتنا وشاادنا وغابنا وصغيرنا وكبرنا وذكرنا وانثانا اللهم من احييته منا فاحيه على االسالم ومن توفيته منا فتوفيه على االسالم وااليمانEy Allah’ım! Hayatta olanlarımıza, ölmüş olanlarımıza, hazır olanlarımıza, gayip olanlarımıza, küçüklerimize, büyüklerimize, erkeklerimize ve kadınlarımıza mağfiret et. Ey Allah’ım! Bizden kime hayat verdiysen onu İslâm üzerine dirilt ve bizden kimi öldürdüysen onu İslâm ve imân üzerine öldür.” Dördüncü tekbirden sonra sağa sola selâm verilir. Dördüncü tekbirden sonra أللهم ال تحرمنا أجره وال تفتنا بعدهduasını okuduktan sonra selâm vermek daha evlâdır. Cenaze namazına sonradan kavuşan kimseler imamın selâmından sonra kalan tekbirleri getirmeleri gerekir. Cenaze namazı kılındıktan sonra acele defin edilmesi gerekir. Cenazenin bozulmasından endişe yoksa cenazenin velisini cenaze namazını kılması için beklemek caizdir. Bir kere cenaze namazını kılanın tekrar kılmasında bir beis yoktur.904 Cenazeyi kabristana götürürken sesli olarak herhangi bir zikir veya tekbir getirmek bid’attır. Erkeklerin refakat etmesi sünnettir. Fakat kadınların refakat etmeleri ve kabristanı ziyaret etmeleri mekruhtur. Çünkü Peygamberimiz (s.a.v.) bunu yasaklamıştır.905 Peygamberimiz (s.a.v.) erkeklere cenazenin arkasından gitmeyi, hastayı ziyaret etmeyi, davete icabet etmeyi ve mazluma yardım etmeyi emretmiştir.906 İttifakla Şâfiî mezhebinde Müslümanların ayrılmış organları üzerine cenaze namazı kılmak gerekir. Ancak Hanefilere göre cenazenin yarısından fazla olmasıyla caiz olur. Şâfiî mezhebinde organın azı veya çoğu önemli değildir. Yani ölü olan bir Müslümanın ayrılmış bir organı velev ki bir parmağı da olsa yine yıkanıp cenaze namazı kılınmalıdır. Sahibi hayatta olan bir kimsenin ayrılmış organı için cenaze namazı kılınması meşru değildir. Gıyabi Cenaze Namazının Hükmü Gıyabi cenaze namazı kılmak caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) sahâbilerle Necaşi’nin cenaze namazını gıyabi olarak kıldığına dair sahih rivâyetler vardır.907 Ancak cenaze yakında veya aynı şehirde bulunursa o zaman gıyabi cenaze namazı caiz olmaz. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) ancak belde de bulunup hazır olan cenazenin namazını kıldırmış olduğu bilinmektedir. Çünkü gıyabi cenaze namazından illet meşakatin mevcudiyetidir. Şâfiî mezhebinde uzaklarda olan cenazenin gıyabi cenaze namazı caiz görülmüştür. Bu cenaze gerek kıble cihetinde olsun gerekse diğer cihetlerde olsun fark etmez. Ancak cenaze namazı kılanın kıbleye doğru durması şarttır. Keza cenaze ile cemaat arasındaki mesafe uzaklığı dikkate alınmaz. Yani cenaze dünyanın neresinde olursa olsun gıyabi cenaze namazına engel teşkil etmez. Hanefî mezhebinde gıyabi cenaze namazı meşru değildir. Onlara göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Habeş Necaşisi Eshame’nin gıyabi cenaze namazını kılarken Allah tarafından yer dürülüp ve cenaze Peygamberin huzurunda bulunduğu için kılmıştır. İmam Nevevî bu hususta şöyle der: Şâyet böyle bir kapı açılırsa o zaman şeriatın zâhirine itibar edilmez. Diğer yanda şâyet böyle bir olağanüstü bir durum olsaydı bu rivayetin tevaturen nakl edilmesi gerekirdi. Tebûk’te Muaviye b. Muaviye el-Leysi’nin Cebrail’in Allah Rasûlü’ne haber verip ve yerin katlanması ve gıyabi cenaze namazıyle ilgili Alla b. Zeyd’in rivâyet ettiği hadis ise zayıf oluşuna dair ittifak edilmiştir.908 DÜŞÜK VE ŞEHİDİN HÜKMÜ Ölülerden iki sınıf var ki ne yıkanır, ne de namazları kılınır. Birincisi: Müşriklerle yapılan savaşta şehid düşen. İkincisi: Ana rahminden düşük olarak doğup ses çıkarmayan ölü çocuk. Doğarken ağlama sesi gibi ses çıkardıktan sonra ölen bir çocuk hem yıkanır hem de cenaze namazı kılırı. Çünkü Câbir’in rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Doğup ses çıkardıktan sonra ölen bir bebek yıkanır, namazı kılınır, varis olur ve varis olunur.”909 Çünkü İslâm’da ona miras, diyet, yıkanma ve cenaze namazı gibi dünyalık bazı hükümler sabit olur. Fakat doğup ses çıkarmadan ölen bir bebek için Şâfiî mezhebinin essah görüşüne göre yıkanmadığı gibi namazı da kılınmaz. Çünkü ona dünyalık bir hüküm sabit olmaz. Ancak bir beze sarılıp mezarlığın içinde defn edilir. ŞEHADET Şehid Arapça bir kelime olup “şehide” fiilinden türemiş bir isimdir. Mastarı “şehadet” olan şehidin çoğulu “şuheda”dır. 910 Allah Yolunda Şehid Olmanın Mükafatı Şehid türevleriyle Kur’ân’da elliye yakın yerde geçmektedir. Şehid aynı zamanda Yüce Allah’ın isimlerinden biridir. Allah Rasûlü 901 Tirmizî, İbn-i Mâce, Beyhâkî. el-Mecmu, 5/175. 903 el-Mecmu, 5/177. 904 el-Mecmu, 5/200. 905 Buhârî. 906 Buhârî. 907 Buhârî, Müslim, Nesâî, Tirmizî. 908 el-Mecmu, 5/206. 909 Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Hâkim, Beyhâkî. 910 el-İsfahanı, el-Mufredat. 902 114 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------(s.a.v.) şehadetin yüksek derecesi ile ilgili şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in nefsini elinde bulunduran Allah’a yemin ederim ki, Allah yolunda savaşmak ve öldürmek, sonra savaşmak ve yine öldürmek, sonra yine savaşmak ve öldürmek isterdim.”911 Şehadet, imân ve akide uğrunda canını veren kimse için en üstün mertebedir. Bu sebeple her devirde başta peygamberler olmak üzere ümmet ve cemaatler Allah’ın dinini korumak için kendilerini ve evladlarını kurban vermişlerdir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Cennete giren hiçbir kimse, velev ki dünya üzerindeki herşey kendisine verilsin, dünyaya dönmek istemez, ancak şehid müstesna. Şehid göreceği ikramdan dolayı tekrar dünyaya döndürülüp on defa daha öldürülmeyi temenni eder.”912 Şehidin kul hakkı olan borcu dışında bütün günahları mağfiret olunur. Şehide şahidlik edecek birçok şey olduğundan kendisine bu ad verilmiştir. Meselâ kanı şahid, cennetlik olduğuna şahidlik edilmiş olması ve rabbi katında yaşıyor olması gibi birçok şahidlik vardır. Şehid Kime Denir? Bu hususta müçtehidlerin farklı görüşleri vardır. Şâfiîlere göre şehid kâfire karşı cihad ederken savaş sona ermeden ölen müslüman kişidir. Onlara göre savaş esnasında öldürülen bir müslüman ister düşman silahıyla ister yanlışlıkla arkadaşının silahıyla, ister kendi silahıyla yahut başka bir sebeple öldürülsün şehittir. Hanefiler ve Hanbelilere göre şehid harp esnasında düşmanlar tarafından öldürülen veya asiler, yol kesen eşkiyalar, evine baskın sonucu hırsız ve gasıp tarafından öldürülen ve herhangi bir yerde can, mal ve namusuna yapılacak saldırıya karşı savunmada öldürülen kimsedir. Dayandıkları delil ise Sa’d b. Ubade’nin naklettiği şu hadistir: “Her kim canını korumak için öldürülürse şehittir. Her kim malını korumak için öldürülürse şehittir. Her kim aile ve namusunu korumak için öldürülürse o da şehittir.”913 Bu iki mezhebte de cünüplük, hayız ve nifasdan temizlenmiş olmak hüküm bakımında şarttır.914 İmam Ebû Hainfe'ye göre çocuk, akıl hastası, cünüp, hayız ve nifasta olan kimsler şehid olurlarsa yıkanırlar. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) Hanzele için “Meleklerin onu yıkadığını gördüm.” buyurmuştur.915 Mâlikilere göre şehid müşriklerle girdiği savaşta öldürülür veya düşmandan almış olduğu darbeyle komada savaş alanından ayrılarak başka bir yerde ölen bir kimsedir. Şâfiîlere göre hayız, nifas ve cünüplük şehadetin hükmünü kaldırmaz.916 Şehidle İlgili Bazı Özel Hükümler Şehidin defni, yıkanması, kefenlemesi ve namazının kılınması hususunda müçtehidlerin farklı bazı görüşleri vardır. Hanefilerin dışındaki cumhura göre şehid yıkanmaz, kefenlenmez ve üzerine cenaze namazı kılınmaz. Ancak kan dışındaki necaset varsa yıkanır. Cumhurun dayandıkları delil ise Câbir’in naklettiği Uhud şehidleri hakkındaki hadistir. O şöyle buyurur: Allah Rasûlü (s.a.v.) Uhud şehidlerinin kanlarıyla gömülmelerini emretti, onları yıkamadı, üzerine cenaze namazı da kılmadı.”917 Cumhura göre cünüp, hayız, nifas ve akıl baliğ olmayan kimseler savaş esnasında şehid olurlarsa diğer şehidler gibi yıkanmazlar. Şehidin kanı yıkanmaz, elbisesi çıkarılmaz. Ancak üzerindeki kürk, silah, mest, silah ve benzeri giyim, kuşamı varsa çıkarılır. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Onları kanları ile gömün.”918 buyurmuştur. Şehid Üç Kısımdır: a) Hem dünya hem de ahiret şehidi. Bu da savaşta öldürülen şehittir. Çünkü yıkanmaz, kefenlenmez ve üzerine cenaze namazı kılınmaz. b) Dünya şehidi. Yani dünyalık için öldürüldüğü için yalnız dünya şehidi olur. Meselâ ganimet getirmek için veya gösteriş için yahut toprak kazanmak için savaşıp öldürülen bu kısımdandır. c) Ahiret şehidi. Yalnız ahiret şehidi şunlardır. Savaş dışında zülmen öldürülen, meşru olan gurbette ölen, karın ağrısından vefat eden, suda boğularak ölen, ateşte yanarak ölen, doğum sancısından ölen, enkaz altında kalarak ölenler, zülme karşı çıkarken öldürülen, yırtıcı hayvanlar tarafından parçalanarak ölen, can, mal ve namusunu korurken öldürülen kimseler ahiret şehididir. Yani yıkama, kefenleme ve cenaze namazı gibi dünyalık olarak normal muameleler yapılacaktır. Namaz Kılmayanın ve İntihar Edenin Cenaze Namazı Kılınır Mı? Namazı kılınacak cenazenin Müslüman olması şartında ittifak edilmiştir. Delili, şu âyeti kerimedir: ص ِّ عَلى اَ َح ٍد ِم ْنه ْم َماتَ اَ َبدًا َو َال تَق ْم عَلى َ َو َال ت 919 َاسقون ِ َاهلل َو َرسولِه َو َماتوا َوا ْم ف ِ ّ ِ“قَب ِْره اِنَّه ْم َكفَروا بOnlardan (münafıklardan) ölen birinin namazını hiçbir zaman kılma” diye Allah Teâlâ peygamberimizi uyarmıştır. Hanbelî, Evzaî ve Ömer b. Abdulaziz’e göre intihar eden kimsenin cenaze namazı kılınmaz. Dayandıkları delil Câbir b. Semure’nin nakl ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’e kendisini enli oklarla öldüren biri getirildi. Allah Rasûlü cenaze namazını kılmadı.”920 İmam Ahmed: “Biz Allah Resûlü’nün intihar eden veya ganimet malına ihanet edenin dışında cenaze namazını terk ettiği bir kimseyi bilmiyoruz” buyurmuştur. Fakat diğer imamlara göre, herhangi bir sebepten dolayı intihar edenin, ganimet malında ihanet edenin, namaz kılmayanın ve zinadan doğan çocuğun cenaze namazı kılınabilir.921 Delilleri ise şu hadistir: “İster takva ehli ister fasık olsun büyük günah işlese de her Müslüman üzerine cenaze namazı kılmak farzdır.”922 Cumhura göre kısasdan, zina cezasından veya namazın terkinden dolayı öldürülen kimseler yıkanır, kefenlenir ve cenaze namazı da kılınır. Çünkü İmran b. Hasin’in rivâyetine göre Allah Rasûlü (s.a.v.) recm edilenlerin cenaze namazını kılmıştır.923 İsyancının Cenaze Namazı Kılınır Mı? Cumhura göre İslâm devletine karşı baş kaldırıp öldürülen kimselerin cenaze namazı kılınmaz. Fakat İmam Mâlik’e göre ise onun cenaze namazı halk tarafından kılınabilir. Şâfiî âlimlerinden Irakî (ö. H. 806)’ye göre Müslüman olan isyancılardan öldürülenler yıkanıp kefenlenirler ve cenaze namazı da kılınır.924 Bu hüküm hak ve hakikatın korunması için var olan, dinî mukaddesatı gözeten, adalet ve doğruluktan ayrılmayan ilâhî hükümleri icra edip hayata geçiren hükümete karşı baş kaldıranlar içindir. Aksi takdirde meşru olmayan hükümetlere karşı mücadele veren Müslüman bir kimse asi değil bilakis mücâhittir. Böyle bir kimse öldürülürse şahadetinden dolayı müçtehidlere göre yıkanmaz ve namazı kılınmaz. 911 Buhârî, İmân, Müslim, İmân. Buhârî, Cihad, Müslim, İmân, Nesâî, Cihad. 913 Müslim, İmân. 914 Durru’l-Muhtar, 1/848, el-Muğni, 2/535. 915 Neylu'l-Evtar, 4/29. 916 el-Mecmu, 5/223, Muğni’l-Muhtac, 1/350-361. 917 Buhârî, Müslim. 918 Nesâî, Cenaze, Ahmed, Beyhâkî. 919 Tevbe, 9/84. 920 Müslim. 921 el-Mecmu, 5/223. 922 Beyhâkî. 923 Buhârî, Müslim. 924 el-Mecmu, 5/223. 912 115 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Bugün hayasızlık, ahlâksızlık ve bütün sapık fikirlere karşı malıyla, bedeniyle, kalemiyle ve her türlü fikri çalışmarı ile İslâmî mukaddesatları savunan kimseler cihad görevini bir nebze de olsa yapmış olur. Bu yolda ölenler şehadet derecesine kavuşmuş bulunmaktadırlar. Günümüzde ucuzlanan şehadet, ne dünya ne de ahiret şehadetidir. Çünkü şehadetin içi boşaltılmış ve özünden uzaklaştırlmıştır. Herkese göre onunki şehid ötekinin kanı helâldir. Bugünlerde ateist, dinî vecibelerden uzak, menhiyatları alabildiğine işleyen ve şehadetin ne olduğunu bilmeyen kimselere şehid denilmektedir. Aslında şehadet ve şefaat Allah’ın yetkisindedir, Allah tarafından şehidlik hükmü ve şefaat izni kimin hakkında verildi ise ancak o, şehid olabilir ve o kimselere şefaat edilebilir. Diğer taraftan Allah kendisine imân etmeyen, şehadetin ne olduğunu bilmeyen, onun için yola çıkmayan ve şehadetin kaynağı olan İslâm dininde haberi olmayan düşmanına ne diye ödül versin ki. Çünkü şehid olmada ölçü, Allah’ın rızasıdır. Allah rızası için mücadele eden, O’nun adını yüceltmek için çaba sarf eden ve cihad içinde bulunmuş ve bu yolda canını veren bir kimse süper şehiddir. Şehadet, Allah tarafından bedel ödeyen kullarına tebrik, takdir ve yüksek bir ödülle mükafatlandırmadır. هللا اَ ْم َواتًا بَ ْ اَحْ يَا ٌء ِع ْن َد َربِّ ِه ْم ِ ّ ِ َوالَتَحْ َسبَنَّ الَّذينَ قتِلوا فى َسبي َ“يرْ زَ قونAllah yolunda öldürülenleri, ölüler sanmayın! Bilakis onlar diridirler.”925 Cenaze Namazında Kadınlarla İlgili Hükmü Cenaze namazında, özellikle kendilerini laik Müslüman diye takdim eden birtakım tesettürsüz kadınların, konu mankenliği yaparak erkeklerin arasına karışıp cenaze namazı kılmaları medyanın oldukça ilgisini çekmiştir. Şimdi bu konuyla ilgili mezhep imamlarının görüşlerini ele alalım: Şâfiîler kadınların cenazeye katılmalarını mekruh gürmüşlerdir.926 Hanefilere göre kadınların cenaze için çıkmaları tahrimen mekruhtur.927 Mâlikilere göre fitne olmadığı takdirde cenazenin birinci derecede yakını olan kadınlar çıkabilirler. Aksi takdirde kadınların cenazeye iştirak etmeleri haramdır.928 İmam Mâlik ise şöyle demiştir: Her halukârda kadınların cenazeye katılmaları mekruhtur.929 Hanbelilere göre kadının cenazeye katılması mekruhtur ve genç kadınların katılmalarını haram saymıştırlar.930 CENAZENİN DEFNİ Cenazeyi kabristana götürürken hızlı adımlarla gitmek müstehaptır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Cenazeyi hızlı götürün eğer salih biri ise hayra bir an önce kavuşsun, şâyet salih değilse bir an önce omuzlarınızdan indirmiş olursunuz.”931 Cenazenin arkasında yaya yürümek müstehaptır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bize cenazenin arkasında gitmeyi, hastayı ziyaret etmeyi, hapşıranı rahmetle anmayı çağırana icabet etmeyi ve mazluma yardım etmeyi emretti.”932 Gayri müslim olan akrabanın cenazesine katılmak caizdir. Cenazenin arkasında sesli ağlamak ve ateş yakmak mekruhtur. Ölünün Defni İle İlgili Hükümler Ölü çürümeden yerine başka ölüleri defn etmek zaruret hali hariç caiz değildir. Müslümanları kâfirlerin kabristanında kâfirleri de Müslümanların kabristanında defn etmek caiz değildir. Cenazeyi yıkama kimlerin hakkıysa kabre indirme görevi de onların hakkıdır. Namazı kılınmamış bir kimsenin cenaze namazını kabrin üzerine kılmak caizdir. Şâyet cenaze kıblenin başka yönlerine doğru konulmuş ise veya yıkamadan defn edilmiş ise cenazenin bozulma endişesi yoksa çıkarılır ve yeniden yıkanır.933 Kabirde kıymetli bir mal unutulmiş ise tekrar açılır ve o mal çıkarılır. Keza tesbit edilen canlı çocuk veya kıymetli mücevher ölü tarafında yutulmuşsa karnı yarılır o malı sahibine teslim etmek kaydıyla çıkarılır.934 En efdalı, kabri lahd olarak kazımaktır. Eğer toprak yumuşaksa kabrin ortasında bir kanal açarak cenazeyi oraya uzatmak caizdir. Kabrin yüksekliği, bir adam boyu kadar olmalıdır. Eninin ise 90 cm. olması kafidir. Kabir üzerine bina yapmak, kabri süslemek, mermerlerle bezemek, övgüyle yazı yazmak, kabri anıt haline getirmek, ziyaret ederken kabirdekine tazim göstermek, ondan şifa, evlat, medet beklemek, kabrin taşını, toprağını öpmek veya teberrük niyetiyle getirip kullanmak, kabristanda kurban kesmek, ölüden dilek dilemek, kabristandaki ağaçlara çaput bağlamak gibi tevhide aykırı ve kişiyi şirke götürecek davranışlar bid’attır, haramdır. Bu gibi hurafelerden sakınmak vaciptir. Gerek ölülere gerekse dirilere tazimin haram olduğu herkesçe bilinmelidir. Fakat bazı saygı değer zâtlara saygı hürmet ve edep insanlığın gereklerindendir. Kabristana gitmedeki amaç, oradaki ölülere Kur’ân okuyup dua etmektir. Gidip onlardan dua beklemek ise bu cehalettir. İslâmî esasları görmezlikten gelmektir. Çünkü ölü kim olursa olsun ziyaretine gelenlerin ve geride kalanların dualarına muhtaçtır. Bilinen Telkinin Hükmü Nedir? Müçtehid imamlar telkin hakkında ihtilaf etmişlerdir. Bu imamların kimisine göre, telkin sünnet, kimisine göre müstehap ve kimisine göre de mekruhtur. Ebû Dâvûd ve Hâkim’in Hz. Osman’dan naklettiklerine göre, Allah Rasûlü bir meyyitin defin işlemini bitirince kabri başında durdu ve şöyle dedi: “Kardeşinize istiğfarda bulununuz ve dilinin sabit kalması için dua ediniz! O, şu anda sorgulanmaktadır.” Telkin Şâfiîler ve Hanbelilere göre, müstehaptır. Hanefilere göre mubah, Mâlikilere göre ise mekruhtur. İmam Nevevî telkinle ilgili rivâyet edilen Ebû Emame’nin hadisinin zayıf olduğunu ve yalnız Şam ahalisinin onunla amel ettiğini söyler.935 Kabir Ziyaretinin Adabları 1- Abdestli olmak. 2- Kısa bir zaman için de olsa ahireti düşünmek. 3- Sağlığındaki yaklaşma ölçülerini, ziyaret esnasında da korumak. 4- Yanına vardığında Peygamber (s.a.v.)’in öğrettiği gibi selâm vermek. “Bu yurtta bulunan mü’min ve Müslümanlara selâm olsun, inşallah bizde size yetişiriz, bizler ve sizler için Allah’tan afiyet dilerim”936 Kabir Ziyaretinin Mekruhları 1- Yukarıda zikredilen sünnetleri terk etmek. 2- Yüksek sesle ağlayıp gürültü yapmak. 3- Peygamberin kabri de olsa onun taş ve demirini öpmek, onlara asılıp yapışmak. 4- Erkek-kadın karışık olarak ziyaret etmek. 925 Al-i İmran, 3/169. el-Mecmu meal Fethu’l-Aziz, 7/277. 927 İbn Abidin, Durru’l-Muhtar, 2/624. 928 el-Hurşi, 2/132. 929 Şerhu’z-Zerkani, 2/56. 930 el-Muğni ve Şerhu’l-Kebir, 2/364, el-Mebdu, 2/264. 931 Cemaat rivâyet etmiştir. 932 Buhârî, Cenaiz, Müslim, Cenaiz. 933 el-Mecmu, 5/260. 934 el-Mecmu, 5/263 935 Fetava İmam Nevevî. 936 Müslim. 926 116 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------5- Kabrin yanında mum yakmak, çaput bağlamak vs. Kabirleri mermer ve diğer taşlarla süslemek haramdır. Çünkü bu tür şeyler ölüye hiçbir fayda sağlamaz. Bunlar sadece övünme ve gösteriş manasına gelir. Bunun için harcanan paraların İslâm yolunda, hayır kurumlarına, fakirlere, vakf-ı cariye ve ihtiyaç duyulan yerlere harcanması kat kat sevap kazandırır. Bölgedeki halk arasında ziyaret denen kabirlere, kadın, erkek, gelin ve kızların süslenerek gitmeleri ve bazen de bunun İslâm dininde meşru olmadığını bilerek, kabir başında kurban kesmeleri ve orada yatan kişilerden kader, şifa, evlad, rızık ve medet beklemeleri şirktir. Bazı insanların kabir taşına yüz sürmeleri, öpmelerı, etrafında tavaf edercesine dönmeleri haramdır ve sakınılması vaciptir. Kabir ziyaretinin amacı başta ölümü hatırlamak olmak üzere ölüye dua etmek, rahmet dilemek ve günahların affı için istiğfarda bulunmaktır. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurur: “Ben annemin mağfireti için rabbimden izin istedim, bana izin vermedi. Fakat ziyaret için izin istedim bana izin verildi. Çünkü ziyaret ölümü hatırlamadır.”937 Ölüden bir Peygamber de olsa, aff, şifa, rızık ve medet gibi Allah’a mahsus olan şeyler için dilekte bulunmak şirktir. Kabirler usûlüne uygun ziyaret edilmelidir. Şirke ve küfre düşürücü hareketlerden kaçınılmalıdır. Dinde olmayan bir kısım hurafelere aldanmamalıdır. Ölüye yapılan sevgi, hurmet ve saygı bahanesiyle dinimizde hoş olmayan bazı bid’at ve şirke düşürücü şeylerden uzak durulmalıdır. Diğer taraftan cahiliye dönemi Araplarının putlardan medet umma konusundaki tavırları adeta bugün yapılan yanlış davranışların aynısıdır. Hâlbuki insanların Allah’a ulaşması için bu manada bir aracıya ihtiyacları yoktur ve olamaz. Peygamberler bile kul ile yaratıcı arasına girmemiştir. Onlar sadece tebliğ görevini yerine getirmişlerdir. İslâm dışı bu davranışlardan son derece kaçınılması ve uzak durulması gerekmektedir. Kabir üzerine mescid bina etmek mekruhtur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Benim kabrımı puthane edinmeyin, çünkü İsrailoğulları peygamberlerinin kabirlerini mescid edindiklari için helak oldular.”938 Başka bir hadiste şöyle buyurur. “Allah Yahudi ve Hıristiyanlara lanet etsin ki onlar peygamberlerin kabirlerini mescid edindiler.”939 Câbir b. Abdillah’tan gelen bir rivâyette Allah Rasûlü kabirleri betonla yapmayı, üzerinde oturmayı ve bina inşa etmeyi yasaklamıştır.”940 AĞIT VE YAS İnsanın bir yakınının ölmesiyle duygulanması, gözyaşı dökmesi ve kendini kaybeder hale gelmesi fıtratında olan bir şeydir. Ancak bu durum karşısında dövünmek, üst-baş yırtmak, bağırıp çağırmak doğru değildir ve cahiliye adetidir. Peygamber (s.a.v.)’in bu konuda pek çok hadisi bulunmaktadır: “Ölüler için ağlarken yanaklarını döven, yakalarını yırtan ve cahiliye âdeti üzere feryad eden bizden değildir.”941 “Ümmetimde cahiliye adetlerinden dört şey vardır ki, bunları bir türlü terk etmezler: Soylarıyla övünmek, ırklara sövmek, yıldızlardan yağmur istemek ve ölü için sesli (ağıt yakmak) ağlamak.”942 Bir başka hadisi şerifte şöyle buyurur: “Eğer ölüye sesli ağlayan kadın tövbe etmeden ölürse, kıyamet gününde katrandan bir elbise ve uyuz yapan bir örtüsü olduğu halde huzurda bulunur.” 943 Bir kadının ölen yakınının ardından, kocası hariç, üç günden fazla yas tutması haramdır. Bir insanın ölümünün yedinci, kırkıncı ve elli ikinci gecelerinde tören yaparak mevlid okutmak, İslâm’ın en güzel bir şekilde yaşandığı devirlerde uygulanmayan bid’at davranışlardır. Bunun yerine gün belirtmeden ölenin adına verilen sadakaların, usûlüne uygun olarak okunan Kur’ân-ı Kerîm’in ve yapılan duaların ona faydası vardır.944 Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ölüye, ailesinin kendisine ağlaması sebebiyle azab edilir.”945 Bu ikab, âlimlerin çoğunluğuna göre ailesine, ağlamaları ve ağıt yakmaları istiyerek vasiyette bulunan kimseler içindir. Çünkü cahiliye arap kültüründe, ailelerine ağlamaları için vasiyet etmek vardı. Hatta bu hususta “Nahiye” (ağlayıp ağıt yakıcı kadınlar) kiralanırdı. Herhangi bir vasiyeti olmayan bir kimse için ağlayıp ağıt yakanlardan dolayı ölüye azap edilmeyeceği hususunda şu âyet delildir: هللا اَبْغى َربًّا َوا َو َربُّ ك ِّ ش َْى ٍء َو َال تَ ْك ِسب ك ُّ نَ ْف ٍ اِ َّال َعلَ ْي َها َو َال ِ ّ ق ْ اَ َغ ْي َر َاز َرةٌ ِو ْز َر ا ْخر ث َّم اِلى َربِّك ْم َمرْ ِجعك ْم فَينَبِّئك ْم بِ َما ك ْنت ْم في ِه ت َْختَلِفون ِ “ ت َِزر َوDe ki: Allah herşeyin rabbi iken, ben O’ndan başka bir ilâh mı arayayım? Herkesin işlediği kötülüğün sorumluluğu kendisine aittir. Hiç kimse başkasının kötülüğünün sorumluluğunu taşımaz. Sonunda rabbinize döneceksiniz. O size anlaşmazlığa düştüğünüz meselelerin içyüzünü bildirecektir.”946 diye Allah Teâlâ buyurmuştur. Azap ancak uygun olmayan davranışlarla yüksek sesle ağlayanındır.947 TAZİYE ADABI Taziyenin Kural ve Hükmü Taziye etmek, yani cenaze yakınlarına güç vermek, onları teselli etmek, onların acısını dindirmek ve onlara güzel söz söyleyip nasıhhat etmek demektir. Taziye sünnet-i müekkededir. Taziyenin müddeti üç gündür. Uzaktan gelenler için bu müddeti uzatmak caizdir. Taziye defin işlerinden sonra başlar. Taziye İslâmî adaplara uygun yapılmalıdır. Örneğin taziyeye gidenler ölünün yakınlarına teselli, metanet ve güç vermelidirler. Ölüyü hayırla anmak, ona duada bulunmak, onun iyiliklerinden bahsetmek gibi birtakım İslâmî ve insanî görevlerde bulunmak ve ölü yakınlarına yedirip içirmek sünnettir. Peygamberimiz (s.a.v.): “Kim başına bir felaket gelen kimseye taziyede bulunursa, aynen onun gibi ecir alır” buyurmuştur.948 Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Mute savaşında şehid edilen Cafer (r.a.)’ın ailesine yemek yedirmek için kendi ailesine tavsiyede bulunduğu rivâyet edilir.949 Peygamberimiz (s.a.v.) Yemen valisi Muâz b. Cebel (r.a.)’e ölen çocuğundan dolayı taziye mektubu gönderip sabır ve teselli için tavsiyede bulunmuştur.950 Allah Rasûlü (s.a.v.)’in vefatınden sonra Hızır (r.a.)’ın gelip Ehl-i beyti’ne taziye verip dua etmesiyle ilgili İbn Mes’ûd’un nakl ettiği 937 Ahmed, Buhârî, Müslim, Nesâî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. Müslim, Tirmizî, Nesâî, Ebû Dâvûd, Ahmed. 939 Buhârî, Müslim. 940 Müslim. 941 Buhârî, Müslim. 942 Buhârî, Müslim. 943 Müslim. 944 Fetava İmam Nevevî, 92. 945 Buhârî, Müslim. 946 En’am, 6/164. 947 el-Mecmu, 5/274. 948 Tirmizî. 949 Tirmizî, Ebû Dâvûd. 950 Taberânî. 938 117 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------hadis hakkında İmam Tirmizî zayıf demiştir.951 Taziyeler İslâmî ölçüler dahilinde olmalıdır. Bu hususta sünnet aşılmamalıdır. Bazı yörelerde taziyeler sünnete göre değil de adet, gelenek ve göreneklere göre yapılmaktadır. Örneğin kola, şeker, çay, kahve gibi bayramları andıracak ikramlarda bulunmak ölü evinde caiz olmayıp bid’at sayılmıştır. Taziye günlerinde kederli ailenin ziyafet tertiplemesi gibi bid’at kabul edilen bazı törelerin yapılması sünnete aykırıdır. Çünkü Cerir b. Abdullah, biz cenaze ehlinin yemek hazırlayıp taziyeye gelenlere yedirmelerini niyahattan (ağıt yakmak) sayardık, demiştir. Ahmed b. Hanbel ve İbn-i Mâce bu hadisi sahih bir isnatla rivâyet etmişlerdir.952 Taziyede sünnet olan ölü yakınlarının gelenlerin taziyelerini kabul ettikten sonra mecliste oturmaları mekruhtur. Ancak herkesin kendi ihtiyaçlarını görmek için dağılmaları selefi salihinin hediyesidir. İmam Şâfiî el-Umm adlı eserinde şöyle der: “Ben matemden ikrah ediyorum. Matem ise taziye için toplanan cemaate denir. Bu tür gelenek velev ki ağlama ve ağıt olmazsa bile yine mekruhtur. Çünkü bu üzüntüyü yeniler ve kederli ailenin külfetini artırır. İmam Nevevî, İmam Şâfiî’den naklen der ki: “Taziye için bir yerde oturup beklemek mekruhtur. Bu ancak herhangi bir bid’at ve hurafeler içeren bazı davranış ve adaplarla karışmayacağı şartıyla caiz olabilir. Şâyet mecliste sözü edilen haram olan bazı bid’atlar sözkonusu olursa o zaman en kabih haram sayılır. Çünkü sahih hadiste geçtiği gibi “her bid’at delalettir.” Keza Hz. Âişe’nin rivâyet ettiği bir hadiste ise şöyle der: “Mute savaşında şehid edilen Cafer, Abdullah b. Revaha ve Abdullah b. Harise’nin şehadet haberini alan Allah Rasûlü (s.a.v.)’in hüzünlü bir şekilde oturduğunu kapı arasından gördüm. O arada bir kişinin “kadınların oturup sesli ağladığını” söylemesi üzerine Allah Rasûlü onları susturmak için emretti.953 Ancak Mâlikiler ile Hanefilerden eski fukahaya göre mescitte oturmamak ve herhangi bir günah ve bid’at işlememek şartıyla caiz görülmüştür. Günümüzde bazı yöre halkının taziye için çadır kurmaları veya taziye evleri inşa etmeleri zaruret hali hariç bid’attır. Keza övgüye mazhar olmak ve rekabet etmek için taziyeye gelenlere tatlı, sigara, meşrubat ve zorunlu olmaksızın yemek gibi ikramlarda bulunmaları bid’at olup sünnete aykırı olduğu için Müslümanlar, özellikle din görevlileri üzerine bu gibi geleneklerden halkı uzaklaştırmaları vaciptir. Ayrıca bu oturumlarda her dakika başı “el-Fatiha” denilerek cemaatin gayri ihtiyari ve anlamsız bir şekilde el kaldırıp Fatiha okumasını sağlamakla sünnete muhalefet edilmektedir. Çünkü toplum bu hususta yeterince bilgi sahibi olmadığı için okuyacağı Fatihanın basite alınmasına sebep olmuş olur. En doğrusu ya Fatihanın sonunda el kaldırıp duada bulunmaları veya Fatihanın yerine malum ölüye duada bulunmalarıdır. Her halukârda dua etmek daha evlâdır. Üç günden sonraki taziye günlerinde kederli kimselerin dolayısıyla onların komşu ve yakınları onlara bakarak traş olmamaları, tırnak kesmemeleri ve temizlik yapmamaları gibi şeyler İslâmî olmayan bazı geleneklerdir. Bu gibi gelenekler ise bid’at ve hurafe sayılmaktadırlar. İslâmî olmayan bu geleneği kırmak için başta ölünün en yakını olan kimseler üç günden sonra gerek beden gerekse çevre temizliği yapmaları erdemliliktir ve sünneti ihya etmek demektir. Nitekim Peygamberimizin hanımlarından Ümmü Seleme’nin, annesinin vefatından üç gün sonra aynanın karşısına geçip sürme çekmesi üzerine bazıları bunu kabahat saymışken o şöyle demiştir: Ben Allah Rasûlü’nden “kadının kocası hariç başka kimseler için üç günden fazla yas tutmasının haram olduğunu duyduğum için bu geleneği bozmak ve sünneti de ihya etmek için bunu yaptım.” Ölüye Faydalı Olan Şeyler Nelerdir? Peygamberimiz (s.a.v.): “Bir kimse öldükten sonra dünya ile ilgili herşeyden alakası kesilir; ancak üç şey hariç: Bunlar salih evlad, faydalı ilim ve sadakayı cariyedir”954 buyurmuştur. a) Salih evlad: Salih evlad ebeveyne her zaman duada bulunur. Evladın ana-babaya yapacağı dualar makbuldur. Salih evlad yetiştiren ana-babanın evlatların tüm hayır ve hasenatılarına ortak oldukları kesindir. b) Faydalı ilim: Allah için okunan ve okutulan ilimdir. Peygamberimiz başta olmak üzere seleften halefe geçen ilim silsilesi kıyamete kadar devam eder. Devam eden ilim halkalarından elde edilen sevap gerek hayatta olanlara ve gerekse ölenlere vasıl olur. c) Sadakayı cariye: Allah rızasına vakfedilen ne varsa o vakıf işlendikçe sevabı sahibinin ruhuna devamlı ulaşır. Örneğin: Yol, köprü, çeşme ve mescid gibi hayır kurumları inşa etmek, Kur’ân-ı Kerîm, dinî kitaplar veya araç-gereç, giyim-kuşam bu türden sadakalardır. Hayırlara vesile olan herşey okundukça veya kullanıldıkça sadakayı cariye olarak ölünün ruhuna ulaşmış olur. Bunların dışında gerek akrabanın ve gerekse tüm mü’minlerin birbirlerine yaptıkları dualar çok makbuldur. Allah Rasûlü “Kişinin mü’min kardeşi için arkasından yaptığı dua geri çevrilmez”955 buyurmuştur. Müslüman, din kardeşinin hem gıyabında hem de yüzüne karşı dua etmelidir. Çünkü müslümanın hayatında duanın çok mühim bir yeri vardır. Ölü İçin Özel Geceler Tertiplemek Caiz midir? Dinde kutsal ve özel sayılan bazı gün ve gecelerde ölen kimselerin durumu hakkında İslâm âleminde farklı görüşler ve beyanlar olmuştur. Bu hususta Abdullah b. Amr b. el-As’ın rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Hangi Müslüman Cuma günü veya gecesi ölürse Allah onu kabrin fitnesınden korur.” Tirmizî bu hadisi istihraç etmiş garip ve zayıf demiştir.956 Bid’atlar bölümünde geçtiği gibi ölü adına yapılan kırkıncı, elli ikinci gece merasimi ve halk arasında kara bayram denen ilk bayramda yeniden ölü yakınlarına taziyede bulunmak İslâm’a uygun olmayıp bid’at hükmüne girmektedir. Kişi ölü için hayır ve hasenatta bulunmak isterse gün belirtmeden yapmalıdır. Hulasa gelenekler sünnetlerin önüne geçmemelidir. Günlerce gelenlerin taziyelerini kabul için ölü evinde veya çadır gibi mekanlarda oturmakta bid’attır. Ölü İçin Okunan Kur’ân-ı Kerîm’ın Faydası Var Mıdır? Bu konuda müçtehid imamların ihtilafı vardır. Ehl-i sünnetin cumhuruna göre kişi nafile olan namaz, oruç, sadaka, kurban, nafile hac ve umre, malî ve bedenî ibadetler ve Kur’ân tilaveti gibi amellerin sevabını başkasına dua ile bağışlayabilir. Bir Müslümanın bağışlayacağı malî veya bedenî ibadeti başkasına şöyle bağışlamalıdır: “Ya rabbi! Yapmış olduğum ibadetimi benden kabul et ve bana vereceğin savab kadar şu şu kimserin ruhunada ulaştır” diyerek Allah’a yalvarmalıdır. Yoksa ben şu amelimi falanca kimselere bağışladım demekle bağışlanmış olmaz. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İnsan öldüğü zaman üç şey dışında amelî kesilir: Cari (devam eden) sadaka, faydalanılan ilim ve kendisi için duada bulunan salih evlat.”957 İmam Şâfiî namaz, oruç ve Kur’ân tilaveti gibi bedenî ibadetin başkasına bağışlanmasının caiz olmadığını ve başkasına sevabın olaşamıyacağını söylemiştir. Delil olarak da Necm suresi 39. âyet ile Müslim’in rivâyet ettiği yukarıdaki hadisi şerife dayanmıştır. Âyet şöyledir: ان اِ َّال َما َسعى ِ ْ “ َواَنْ لَ ْي َ ِلBilinsin ki insanın kendi çalışmasından başka bir şey yoktur.” Ancak Şâfiîlerin sonradan gelen fakihleri ِ ال ْن َس ile İmam Ahmed Kur’ân okumanın sevabının ölüye duayla ulaşacağı hususunda görüş bildirmişlerdir. Bunlar İmam Şâfiî’nin delil olarak göstermiş olduğu âyet için şöyle cavap vermişlerdir. Âyetin manası şöyledir: Yani kişi işlemediği amelin karşılığını isteyip faydalanamaz.958 951 el-Mecmu, 5/268. el-Mecmu, 5/282. 953 Buhârî, Cenaiz, Müslim, Cenaiz, el-Mecmu, 5/271. 954 Müslim. 955 Müslim. 956 el-Mecmu, 5/286. 957 Müslim, Heytemi, Tuhfetu’l-Muhtac, 6/158. 958 Şerhu-Tahaviye, 378. 952 118 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İmam Mâlik ve İmam Ebû Hanife’ye göre mezarlıkta Kur’ân okumak mekruhtur. İmam Ebû Hanife’ye göre mezarlıkta normal sesle dahi Kur’ân okunması mekruh iken bu mezhebin mensuplarının normal sesle okumayla kalmayıp alabildiğine hoperlörleri açarak Kur’ân okumayı gelenek haline getirmekle tahrimen kerahet işlemektedirler. Çünkü aynı mezhepte Kur’ân’ın dinlenmesi vaciptir. Maalesef Kur’ân ile kazma kürek sesi birbirine karışmaktadır. Bu da Kur’ân’ın azametini basite almaktır. İmam Şâfiî, İmam Muhammed, Kadı İyad ve Karrafi’ye göre mezarlıkta alçak sesle Kur’ân okumak mustehab iken İmam Ahmed’e göre mubahtır. Ölü Seti Denen Tehlil ve Senelik Devirin Hükmü Nedir? Halk arasında “senelik devir”, “tehlil hatmesi”, ve “ölünün kırkı” diye, bir ölü seti olarak bilinen bu tür uygulamalar İslâm’da var mıdır? Adı geçen bu yöntem, ne Allah Rasûlü ne sahâbe-i kiram ve ne de müçtehid imamlar döneminde uygulanmamıştır. Bunun eski mürşidlerin iyi niyetlerinden ileri geldiğini öğrenmiş bulunmaktayız. Allah onlardan razı olsun. Onlar, Müslümanları bu gibi uygulamalara teşvik edip Kur’ân’dan birkaç sure veya âyetler okuyarak ölülerin ruhuna bağışlamaları tavsiyesinde bulunmuşlardır. Fakat sonraki nesiller bir piyasa oluşturup bu uygulamayı kendi tekellerine almayı başarmışlardır. Hatta daha da ileri giderek bu tür okumayı “ancak bizim gibi ermiş zâtlar okuyabilir” iddiasında da bulunmaktadırlar. Bu tür iddialar yanlıştır her Müslüman, vekillere devretmeden sağlığında kendine veya yakınlarına istediği kadar Kur’ân ve tehlil okuyabilir. Bunun aksini düşünmek İslâm ahkamlarından habersiz olmak demektir. Bu iddiayı yapanların amacı Müslümanların ahiretini düşünmek değil tek amaçları kendi dünyalık ve çıkarlarıdır. Çünkü dedikleri gibi kabul edilirse fakirin parası olmadığı için yine dünyada olduğu gibi ahirette de yalnız zengiler refah süreceklerdir. Bu da ilâhî adalete ters düşmektedir. Bu zâtların iddia ettikleri gibi milletin genel vekaleti varsa, o zaman sekeratı mevtte onların yerine la ilâhe illallah desinler, kabirde “menrebbuke” sualine rabbuhu (onun rabbi) Allah’tır diye cevap versinler ve mahkeme-i kübrada onların yerine ifade verip onları savunsunlar. Allah Rasûlü “kim ki lâ ilâhe illellah derse cennete girer”959 buyurarak vekil tutmayı değil herkesin kendine okumasını teşvik ettiğini öğreniyoruz. Hulasa bu din birkaç zevatın tekelinde olmadığı gibi “vaftiz” ve “aforoz” dinî de değildir. Diğer taraftan gelenek haline gelmiş şu yanlışlar da Müslümanların zihinlerini karıştırmıştır. O da şudur: “Bir kimsenin başkasına benim yerime okuyamadığım veya dinleyemediğim şu cüzleri oku veya dinle. Keza ölen bir kimsenin adına okunacak hatmeyi tamamlamak için bir kimsenin “daha önce okumuş olduğum birkaç cüzüm var onunla hatmeyi tamamlayın”demesi gibi yanlış anlayış ve mesnetsiz bir inanç halk arasında cereyan etmektedir. Kur’ân-ı okumak veya dinlemek elbette sevaptır. Bu sevap ise ancak okuyan veya dinleyene hasıl olur. Vekaleten okutmak veya dinletmek isteyene değil. İSKAT BAHSİ İskatın Tanımı ve Hükmü İskat sözlükte düşürmek, gidermek ve izale etmek manasına gelir. Istılahta ise namaz, oruç, kurban, adak ve kefâret gibi ibadet ve borçları ifa etmeden ölen bir kimseyi bu borçlardan kurtarmak için fakirlere fidye ödenmesi işlemine denir. Düşürme anlamına gelen iskat tabirinin gerek Kur’ân’da gerekse sünnette bu kavramla yer almamıştır. Bu yöresel bir tabir olarak ölünün namaz, oruç ve yemin kefâreti olarak cenaze sahibi ile yoksullar arasında devir işlemi yapılan bir yöntemin adı olarak sonradan konulmuştur. Bir kimse, üzerinde kazaya kalmış oruç ve yemin kefâreti olduğu halde ölse, bu kefâretin verilmesini vasiyet ederse, her bir gün oruç için bir fitre miktarı kefâret verilir. Ancak yemin kefâreti farklıdır. Bir yemin için 10 fakiri sabahlı akşamlı doyuracak kadar yiyecek veya o oranda paranın verilmesi gerekir. Yemin kefâreti âyetle sabitken, oruç kefâreti ancak çok yaşlı ve sürekli hasta olan kimseler için geçmektedir. Allah (c.c.): فَ َمنْ َكانَ ِم ْنك ْم َْكين فَ َمنْ تَطَ َّو َع خَ يْرًا فَه َو خَ ْي ٌر لَه َواَنْ تَصوموا خَ ْي ٌر لَك ْم اِنْ ك ْنت ْم تَ ْعلَمون َ “ َمريلًا اَوْ عَلىSizden her kim hasta veya ٍ سفَ ٍر فَ ِع َّدةٌ ِمنْ اَي ٍَّام اخ ََر َو َعلَى الَّذينَ يطيقونَه ِف ْد َيةٌ طَ َعام ِمس yolcu olursa, tutamadığı günler kadar diğer günlerde oruç tutsun. İhtiyarlık veya (sürekli) hastalık gibi devamlı mazereti olup da oruç tutmaya güçleri yetmeyenlere fidye gerekir. Fidye bir fakiri doyuracak miktardır.”960 buyurur. Namaz kefâreti ise, ne Kur’ân’da ne de hadiste vardır. Namazın kefâreti olmadığına delil olarak şu hadisi gösterebiliriz. Allah Rasûlü (s.a.v.) bu konuda şöyle buyurmuştur: “Bir namazı unutan, hatırladığı zaman onu kılsın (kaza etsin). O namazın başka kefâreti yoktur.”961 Fakat bazı müçtehidler namazı oruca kıyas yaparak kefâretini de uygulamaya koymuşlardır. Mezhebin meşhur görüşüne göre ve İmam Şâfiî’nin el-Umm adlı eserinde, bir kimsenin borç olarak kalmış namazı ya da itikâfı için fidye verilmeyeceği kayd edilir.962 Malumdur ki, Hanefî fukahası ibadetlerde zanni delil olan kıyasın yapılması için cevaz vermemişlerdir.963 Âyetin açık ifadesiden de anlaşıldığı gibi oruç hakkındaki fidye, hastalık ve ihtiyarlık gibi mazeretler dolayısıyla eda veya kazaya imkân bulunmadığı zaman verilir. Gerek kasıtlı gerekse herhangi bir özürden dolayı terk edilen orucun telafisi dört aşama ile yapılmaktadır. a) Sağlığında imkân bulunduğu vakit hemen kaza edilmesi: Çünkü oruçla ilgili hükümler devamlı hastalık ve yaşlılık sebebiyle oruç tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dışında kalan yolculuk, hastalık, gebelik, çocuk emzirme, ciddi manada açlık ve şiddetli meşakkat gibi mazeretler tutmamaya veya başlanmış bir orucu bozmak için ruhsat teşkil etse de keyfi olarak tutulmayan oruçlar için fidye verilmesini caiz kılmaz. Ne yazık ki son zamanlarda gerek yukarıda sayılan mazeretler için olsun gerekse kasıtlı terk edilen oruç ve namazlar için olsun iskatçılar ölünün ömür boyu geçirdiklari oruç ve namaz borcunu yüklü bir emmareyle fakirlere devr edip fakat az bir parayla hileli bir şekilde kapatmaya gayret içindedirler. b) Kaza edemeyecek kadar düşkün olan bir kimsenin sağlığında ve peşinen fidye olarak kefâret vermesi: Özürlü terk edilen oruç kefâreti için âyet ve hadis bulunmaktadır. Fakat namaz kefâreti için ne âyet ne de Allah Rasûlü’nün kavli veya fiili sünnetlerinin izine rastlanmamıştır. Hatta mazeretsiz olarak kasten terk edilen namazların daha sonra kaza edilmesi gerektiğine ve bu kazanın kişiden namaz borcunu düşüreceğine dair de açık bir nas bulunmamaktadır. c) Kefâretini vermeleri için varislere vasiyette bulunması: Mazeretten dolayı Ramazan orucunu tutamayan ve üzerinde bu orucun kaza borcu olduğu halde vefat eden kimse hakkında bazı müçtehidler, eğer bu kimse orucunu kaza etme imkânı bulamadan vefat etmışse yaşlı ve sürekli hasta olan kimselere kıyasla varislerin fidye vermelerini vacip görmüşlerdir. Diğer bazı müçtehidlere göre ise mazeret sebebiyle bu kimseden mükellefiyet ve kaza borcu sakıt olur. Varislerin de fidye vermeleri gerekmez. Fakat bir kimse imkân bulduğu halde orucunu kaza etmeden ölürse çoğu müçtehide göre varislerin fidye ödemeleri gereklidir. Dayandıkları delil ise şu hadistir: Allah Rasûlü (s.a.v.) oruç borcuyla ölen kimse adına her bir gün için bir fakirin doyurulması gerekir, demiştir.”964 Bu görüşü destekleyenler Hasan el-Basrî, Tâvûs, Katâde, Zuhrî, Ebû Sevr ve kadim görüşünde İmam Şâfiî. Diğer Şâfiîler ise hacca kıyasla ölenin yakınları onun adına oruç tutmalarını ve 959 Ebû Dâvûd, Hâkim. Bakara, 2/184. 961 Buhârî, Müslim. 962 el-Mecmu, 6/394. 963 Şatıbi, Muvafakat, 467. 964 İbn-i Mâce, Tirmizî. 960 119 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Allah Rasûlü’nün “oruç borcuyla ölen bir kimsenin adına velisinin oruç tutmasını tavsiye etmesi veya buna izin vermesini”965 delil göstererek cevazına fetva vermişlerdir. d) Vasiyet etmeden ölen bir kimsenin varislerin ölümünden sonra iskat olarak vermeleri: Yemin ve oruç kefâreti ancak sağlığında ödemede aciz kalan kimseler için geçerlidir. Orucunu, keyfi veya kazaen veyahut mazeretle yiyen; fakat tutabildiği halde tutmayan, oruç ve yemin kefâretini verebildiği halde vermeyen ve ödemeleri için de vasiyet etmeyen kimseler için bu iskat şer’an kefâret olarak geçerli değildir. Ancak bir sevap olabilir. Cumhura göre hastalık ve yolculuk gibi mazeretlerden dolayı orucu bozup kaza etme imkânını bulamadan ölen bir kimse için ne yerine oruç tutma ne de kefâret verme gerekmez.966 İmam Muhammed (r.a.) Ziyadat adlı eserinde: “Namaz iskatı için bir kimse vasiyet etse bile bu durum Allah Teâlâ’nın dilemesine bağlıdır” demiştir. Oruç hakkındaki nassın tutmamakla, acziyetle talil edilmiş olması konuya daha açık bir hüküm ortaya koyar. Hal böyle olunca acizlik olmadan terk edilen namaz hakkındaki vasiyet ve kefâreti ancak bir hayır olur. Hz. Hasan (r.a.)’na “bir kimse ölüm hastalığında iken namazı için fidye verebilir mi? diye sorulmuş. Hz. Hasan da hayır veremez” buyurmuştur. Bunun en basit örneği çok yaşlı veya müzmin hasta olan bir kimse, hayatta iken tutamadığı oruçların fidyesini bizzât kendisi sağlığında verebilir ve vermesi de haktır. Ama kılamadığı namazların fidyesini veremez. Zira orucun fidyesi nasla sabit iken namaz için ise nas mevcut değildir. Oruçtaki fidyenin nas ile sabit olduğu, aynı durumun namazda bulunmadığı net bir şekilde ortadadır. İmam Muhammed’in namaz için inşallah demesi, meselenin netliğini göstermektedir. Çünkü ibadette kesin hükümler vardır. İnşallah, belirsiz hükümsüz ve nassız olan değerler için umuttur. Özellikle hiç namaz kılmayıp ve namaza önem vermeyen bir kimse için, namaz kefâretinin iskat olarak ölümünden sonra verilmesi, dini basite almak ve şeriat-ı garraya ihanettir. Kasten namazı terk eden ve ölümünden sonra fidye ile bundan kurtulacaklarını zannedenler hayal içerisindedirler. Zira müçtehidler acziyet halinde kazaya kalan namazlar için bile fidye verilebileceğini söylememişlerdir. Şâfiî mezhebinde meşhur ve bilinen görüşe göre üzerinde namaz ve itikâf borcu olupta ölen bir kimsenin yerine başkası tarafından eda edilmesi veya fidye olarak verilmesi o borcu düşüremez. Çünkü öyle bir nas yoktur.967 Sonuç olarak kasden namaz ve orucu terk eden kimseler için iskat-ı salât ve devir kat’iyyen yapılmamalıdır ki, ibadetlerin kadrı kıymeti bilinsin. Yoksa olan yine fakire olacaktır. Çünkü durum böyle olunca zenginin malî gücü yeterlidir. Tutmadığı orucların ve kılmadığı namazların kefâretini verip kurtulmasına vesile olur; fakat fakir ise böyle bir imkâna sahip olmadığı için Allah’ın huzuruna borçlu çıkmış olur. İskatla ölünün bütün ibadet borçlarının sakıt (düşmüş) edilebileceği düşüncesinin avam ve bazı havaslara aks etmesi, bu yönde bir uygulamanın hızla zihinlerde yer etmesi gibi zengin ve fakir arasında da bir ayırım ve sınıflandırma başlatmış oldu. Çünkü sözkonusu olan anlayış ve uygulama gündeme geldiğinde, sadece malî imkânı olan zengin aileler ve mirasçılar, vefat eden yakınlarının yüksek meblağlı fidye borcunu ödeme imkânı bulduğundan o günkü ulema fakire iylik olsun diye çareyi günümüzde işlenen hileli devir işleminde bulup bu mesafeyi kapatmaya çalışmışlardır. İskat Merasimi Bugün yapılan iskat metodunun izlerine, Allah Rasûlü (s.a.v.), sahâbe, tabiin ve müçtehidlerin dönemlerinde rastlanmamış olması bu anlam ve şekildeki uygulamanın bölgesel bir metot ve şahsi kanaate dayalı bir reform olduğuna inanmamıza neden oluyor. Kur’ân ve sünnete uymayan bu uygulamanın yanlışlıklarını birkaç başlık halinde sıralayabiliriz. 1- Kişinin sağlığında verilmeyip, ölümüden sonraya bırakılması. 2- Hesaplamada uygulanan yanlışlık. 3- İbadet edenle etmeyenin bir tutulması. 4- Varsayımlarla hükm edilmesi. 5- Devir biçiminde olan yanlışlıklar. 6- Şâfiîlerin buğdaydan altına geçmeleri. 7- Dağıtımda adaletsizliğin olması. 8- Fakirlerin toplumda mahcub edilmesi. 9- Hile içeren bu metodun bazı hükümlere kıyasen yapılması. Açıklamalar 1) İskatın eda zamanı: İskat sağlıkta ve peşinen verilmesi gereken malî bir ibadettir. Dünya, ahiretin tarlası ve sınav yeri olduğuna göre, kul tüm yükümlüklerini dünyada iken ifa etmelidir. Bunun içinde eda, kaza, borç ve kefâretler olduğu gibi, iskat kefâreti de vardır. Dolayısıyla gerek yemin gerekse oruç kefâreti dinen peşin ve bir defada verilmelidir. Tıpkı zekât, fitre ve bütün malî ibadetlerde olduğu gibi. Böyle bir erteleme dinde meşru olsaydı diğer malî ibadetlerde de olurdu. 2) Hesaplama yöntemi: Hesaplama tamamen yanlış ve uygunsuzca yapılmaktadır. Örneğin ölünün 12 veya 15 yaşından sonrası tamamen hesaba katılmaktadır. Hâlbuki sayılmakta olan yaş içerisinde kadınlara mahsus aybaşları ve nifas günleri sayıma dahil edilmemelidir. Maalesef Allah, kadınların özel günlerini muaf kıldığı halde iskatçılar onlara borç çıkarma gayreti içerisindedirler. 3) İbadet edenle etmeyenin bir tutulması: Yani gerek erkek ve gerekse kadınlar olsun, tuttukları orucun ve kıldıkları namazın veya vaki olmayan yemin kefâretinin ödetilmesi, burada iskatçı Allah Teâlâ’nın ahkamını hiçe sayıp keyfi bir uygulama için Allah’ın açık ve net olan hükmüne rağmen beşeri uygulamadan dolayı günah işlemekte ve dinen mesul olmaktadır. İşin garip tarafı ömründe hiç namazını ve orucunu geçirmeyen ve yemin ettiği hiç duyulmayan bir kimsenin de iskat vermeye mecbur tutulmasıdır. Buna dinin açık ve net olduğuna halel getirmekten başka bir açıklaması yoktur. Bir Müslüman akıl baliğ olduğu günden itibaren hiç namazını ve orucunu geçirmemişse veya geçirdiğini kaza etmişse ve belirli bir şer’î yemini olamamış veya olanın kefâretini ödemişse, bu Müslümana ölümünden sonra iskat gerekmez. Borçlarına mahsuben verilen iskat kefâreti ancak sadaka olabilir. 4) Varsayımlarla hükmedilmesi: Belki kabul olmayan oruçları vardır diye böyle bir ameliyeye başvurmak caiz değildir. İslâm ahkamında varsayımların yeri olmadığı açıktır. Çünkü eğer dinde varsayımlara yer olsaydı tüm bedenî ve malî ibadetlerde bu tereddüt geçerli olacaktı ki, bu da İslâmî dengeleri bozmuş olurdu. İskatçının, “belki kabul edilmemiştir” vehmi yersizdir. Bu konu ile ilgili mevzuları yeniden incelemesi gerekir. Kulun görevi emirleri yerine getirmektir kabulu ise Allah’a aittir. Her ibadetten sonra ellerimizi kaldırıp Allah’ım sen kabul et demek zorunda kalışımız bu nedenledir. 5) Devir şekli: yapılan iskatın devir sistemi bölgesel bir sistem olup İslâm’ın özünde böyle bir uygulama bulunmamaktadır. Çünkü “Edille-i Şer’iye” de böyle bir uygulama yer almamıştır. Bu tamamen asrî bir sistem olup daha ileri geçmemektedir. Devir işlemi olarak da fevkalede yanlış ve gülünçtür. Müslümanların kafalarını karıştırmaktan başka bir şey değildir. Meselâ, iskatçı tarafından, geri almak şartıyla, verilen buğday veya altın, fakir için ne kadar inandırıcı olabilir? ver al sayılarına göre bir fakirin eline binler geçmeli iken, maalesef bu törenin sonunda fakirin göstermelik olarak alacağı 20-30 tl’yi geçmemektedir. Demek oluyor ki: Ben sana 20 tl vereceğim sen bunu 2 bin yerine kabul et! Bura da mahcubiyet, hakka tecavüz, aldatma, hile ve siyaset sözkonusudur. 965 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd. el-Mecmu, 6/395. 967 el-Mecmu, 6/394. 966 120 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Sonuç itibariyle, bu uygulama Kur’ân’da, sünnette ve sahâbenin veya müçtehid imamların bu şekil yapılan iskatın cevazı yönünde hiçbir açıklaması yer almamıştır. 6) Diğer bir reforum da buğdaydan altına geçmek: 80-90 senelik bir uygulamanın ikinci reformu ise, Şâfiî mezhebinden Hanefî’ye geçilmesidir. Başka bir mezhebi taklid etmenin caiz olduğunu yukarıda ifade etmiştik. Ama hileye kaçmamak şartıyla olabilir kaydı vardır. Meselâ mahalle halkından altın toplayarak babasının iskatını devr edip daha sonra toplanan altınları geri sahibine vermek siyasi bir uygulamadır ve hilebazlıktır. Acaba iskatçı kimin malını kime verecekti. Bunun adını da hileyi şer’iye koyma yakıştırması da hilenin ikinci hilesidir. Yapılan bu oyun hileyi şer’iye değil de ancak hileyi ahlâkiye olabilir ve uyutma, aldatma ve göz boyama olabilir. Bu metodla dinin mukadesatını ve ahkamını ayak altına almaktan başka bir şey olamaz. 7) İskatın Dağıtımı: İskat, zekât, fitre ve kurban eti gibi infak ve sadakalar bölgedeki fakirlerin hakkıdır. Buna göre bir bölgenin fakirleri olduğu halde başka bir bölgedeki zâtlara iskatı ve benzerini göndermek başlı başına bir yanlıştır. Bütün kaynaklara göre malî ibadet olan zekât ve benzerlerini bulunduğu yerden başka yerlere sevk etmek caiz değildir. Ancak orada şartlara uygun ehil insanlar bulunmaz ise veya dışarıda durumu acil olan akraba var ise o zaman başka yerlere sevki caiz olur. 8) Fakiri sömürmek: Fakire yönelik bir sömürü de fakiri toplumda mahcup etmektir. Fakirler alacağı birkaç kuruşluk iskat için topluma çağrılıp mahcup edilmesi gerçekten insanın izzetiyle oynamaktan başka bir şey değildir. Hangi tür malî ibadet olursa olsun ehlini toplamadan veya ayağa çağırmadan mahcubiyet olmaksızın bulunduğu yerde verilmesi insanın onuruna en uygun davranıştır. 9) Hileyi şer’iyeye başvurulması: İskatta yapılan hileyi şer’iyeyi İslâm kaynaklarından delil bulamayıp diğer Peygamberlerin (Hz. Eyyub ve Hz. Yusuf) şeriatından medet ummak ve ona kıyasen hüküm çıkarmak tartışılacak ayrı bir konudur. İslâm’da Hileyi Şer’iyenin Hükmü Tanımı: Hile, çözüm, çare, çıkış yolu ve aldatma anlamına gelen bir terimdir. Hile ya sözle veya fiille karşı tarafı etkilemek suretiyle vuku bulur. Hile ıstılahta, bir şeyi helâl göstermek için ya bir hükmü düşürmek veya gayri meşru olan bir hükmü meşru göstermek bahanesiyle tebdil temek demektir.968 Hile prensibi ilk olarak Hanefî müçtehidlerince özellikle İmam Yusuf tarafından İslâm hukukunu yürüyen hayatla uyumlu hale getirmek için kullanılmıştır. Daha çok yemin, talâk ve faizden kurtulma gibi konularda uygulanmıştır. Keza bir şahsın zekât vermemesi için üzerinde bir yıl geçmeden malı başkasına hibe edip sonradan hibesinden rücû edip malı geri alması gibi. Malumdur ki Hanefî mezhebinde evlad ve ebeveyne yapılan hibe hariç kişinin hibesinden rücû etmesi caizdir. Kefâret orucu tutan bir şahsın, kefâret orucunu bitirmeden önce Ramazan ayının gelmesi halinde sefere çıkması gibi. Çünkü Ebû Hanife misafirin Ramazan orucundan başka vacip bir oruca niyet ederse, niyetinin sahih olduğunu ifade etmiştir.969 Hileyi en çok Hanefiler kullanmışlardır. Bu sebeple bu sahada en çok eser onlar tarafından yazılmıştır. Hileyi şer’iye usûlüne en büyük tepki Hanbelilerden gelmiştir. Mâlikiler de hileye karşı çıkmışlardır. Hilenin meşruiyeti konusunda İmam Şâfiî kendisi karşı çıkmasına rağmen ondan sonra gelen Şâfiî mezhebi âlimlerinden Gazalî ve İbni Ziyad hariç bu konuda eserler yazarak Hanefilerle hem fikir olmuşlardır. Hile ile amel eden müçtehidler onun meşruluğuna Eyyub (a.s.)’dan bahs eden âyeti delil gösterirler.970 Aynı şekilde hilenin meşruluğuna sünnetten de bazı zayıf deliller zikrederler.971 Halk arasında iskat denilen kefâret verme metodundaki hile ise hiçbir delile dayandırılamaz. İskatı gerek Eyyub (a.s.)’ın hâdisesindeki ‘Diğs’e gerekse sahâbenin (Şemrah) hâdisesine kıyasen hileyi meşru kılmak tartışılacak bir konudur. Ebû Dâvûd’un rivâyet ettiği şemrah meselesini ele alalım. İmam Kurtubî: “Bu hadisin sıhhati tartışılır” der. Hadisi sahih kabul etsek bile konumuz için delil teşkil etmez. Çünkü hem Eyyub (a.s.) ile hem de Şemrah meselesi ile ilgili hükümlerde hayatî tehlike sözkonusudur. Dolayısıyla her iki hâdisede de zaruret vardır. Malumdur ki hükümler çok önemli bir zaruret olmadıkça değiştirilemez ve hafifletilemez. İskatla ilgili hile ise keyfi ve bölgesel bir uygulama olup değiştirmeye yönelik hiçbir şer’î kategoriye sokulamaz ve sokulması için de hiçbir zaruret ve zorunluluk yoktur. Bazı müçtehidlere göre: Eyyub (a.s.)’ın hanımı yüz değeneği hak edecek bir cürüm işlemediği için Allah (c.c.) onun cezasını hafifletmiştir. Keza bu yeminin mucibi sözlükte darptır darp ise gerek tek tek vurulsun gerekse toplu halde vurulsun fark etmez. O zaman mutlakiyet bakımında bu fetva bu lafzın mucibidir. Durum böyle olunca burada hile sözkonusu olamaz.972 İşin daha da önemlisi geçmiş Peygamberlerin şeriatlerinin, bu ümmet için geçerli olup olmamasıdır. Bu konuda, iki görüş vardır: a) Geçerliliğini savunanlar: Onlar şu hadisi delil gösterirler. “Bizden öncekilerin şeriatı, neshedilmediği müddetçe, bizim şeriatımızdır.” Bu görüş Atâ, Ebû Leylâ, İmam Şâfiî ve İmam Ebû Hanife’nin görüşüdür. b) Bu hüküm yalnız Eyyub’a hastır bizi bağlamaz diyenler: Mücâhid, İbni Abbas, İmam Mâlik ve İmam Hanbel gibi zâtlardır. Bunların delilleri de şu âyettir. “ لِك ٍّ َج َع ْلنَا ِم ْنك ْم ِشرْ َعةً َو ِم ْنهَاجًاHer ümmet için ayrı ayrı şeriat ve metotlar kılmışızdır.”973 Şemrah Meselesi Şemrah hâdisesi şöyle rivâyet olunur. Ensârdan bazı sahâbelerden rivâyet edilir ki, yalnız bir deri bir kemik kalmış çok zayıf bir adam odasına giren bir cariyeyle zina etmiş ve ziyaretine giden adamlarına olayın meydana gelişini anlatmış ve benim hakkımdan Allah Rasûlü’nden ricada bulunun ki bana bir fetva versin diye ısrarda bulunmuştur. Bunun üzerine onlarda Allah Rasûlü’ne olayın aynısını anlatmış ve eğer had ederseniz kemikleri ayrılacak diye eklemişlerdir. Buna cevaben Allah Resûlü de adama acıyarak yüz çırpı deste edip bir kerede vurmalarını onlara emreder.974 Kanaatımızca yalnız bir deri bir kemik kalan bir kimsenin zina yapacak kadar gücü ve takati olmayacağı rivâyet edilen hadisin zayıf olduğuna delildir. Ayrıca, acaba Allah Rasûlü böylesine önemli olan bir hükmü hafifletmeye yetkili midir? Buda hadisi tartışma konusu kılar. Hileyi Red Edenlerin Delili Hileyi şer’iye usûlüne en büyük tepki Hanbelilerden gelmiştir. Mâlikiler ile İmam Şâfiî de hileye karşı çıkmışlardır. Dayandıkları delil ise şu âyetler وال تتخذوا ايات هللا ازوا “Allah’ın âyetlerini oyuncak edinmeyin.”975 واذا خلوا الى شيا طينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزءون )Kendilerini saptıran) şeytanları ile baş başa kaldıklarında ise “biz sizinle beraberiz, biz ancak onlarla (mü’minlerle) alay ediyoruz” derle.”976 ile sahih hadislerdir. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Zekât artar veya eksilir korkusuyla ayrılmış mal birleştirilemez 968 Şatıbi, Muvafakat, 434. Serahsî, Usul, 1/36. 970 Sad, 38/44. 971 Tirmizî, Bûyu’, 21. 972 Menna’ Halil el-Kattan, Tarihu’l-Teşiri’l-İslâmî, 231. 973 Maide, 5/48. 974 Sabuni, Ahkam, 2/406. 975 Bakara, 2/231. 976 Bakara, 2/14. 969 121 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ve bir araya getirilip birleştirilmiş olanlar da ayrılamaz.”977 “Allah Yahudileri lanet etsin. Allah onlara hayvanların iç yağını haram kılmıştı ama onlar yağı eritip sattılar ve parasını yediler.”978 İmam Şatıbi Muvafakat adlı eserinde şöyle der: İnsanların maslahatı için teşri olunan hükümler, ancak tahakkuk etmekle anlam kazanır. Yoksa ahkamın teşri olması abes sayılır.979 İmam Alusî şöyle der: “Şer’î hükümleri iptal etmeye yönelik tüm hileler geçersizdir. Örneğin zekâtı ve istibrayı düşürme hilesi gibi.” İmam Cassas da der ki: “Allah’ın furuzatından kaçmak ve vaciplerden kurtulmak için devreye sokulan hileler ne bir Müslümanın ne de selim akıl sahibi bir insanın kabul edebileceği bir metottur” der. Çünkü furuzatlar eda edilsin diye emredilmiştir. Vaciplerde yeryüzünde işlensin diye teşri edilmiştir.980 Yemin ve Oruç Kefâreti Ne Zaman Verilmelidir? Aslında iskat denen yemin ve oruç kefâreti sağlıkta ve peşinen verilmesi gereken malî bir ibadettir. Dünya, ahiretin tarlası ve sınav yeri olduğuna göre, kul tüm yükümlüklerini dünyada iken ifa etmelidir. Bunun içinde eda, kaza, borç ve diğer kefâretler olduğu gibi, iskat kefâreti da vardır. Dolayısıyla gerek yemin gerekse oruç kefâreti dinen peşin ve bir defada verilmelidir. Tıpkı zekât, fitre ve bütün malî ibadetlerde olduğu gibi. Günümüzde yaygın olduğu gibi böyle bir erteleme dinde meşru olsaydı diğer malî ibadetlerde de olurdu. Kulun yükümlü olduğu gerek malî gerekse bedenî ibadetleri sağlında ifa etmesi gerekir. Kıyamet günü günahkârlar şöyle itiraf ederler: يقول يَالَ ْيتَنى ْ “ يَوْ َم يَ ْنظر ْال َمرْ ء َما قَ َّد َمKişi iki eliyle ٌَ (“ قَ َّد ْمت لِ َحيَاتىİşte o zaman insanlar) keşke hayatım için bir şeyler yapıp gönderseydim! der.”981 ت يَدَاه yaptıklarını göreceği bir gün için hazırlansın.”982 Yukarıda geçtiği gibi her Müslüman borçlu kaldığı tüm fidye ve kefâretlerini sağlığında hemen vermelidir. İslâmın özü budur. Tüm dinî esaslar bu istikamette hüküm sürmektedir. Peygamberimiz (s.a.v)’in sahâbe, tabiin ve müçtehid imamların yaşadıkları bu meyanda idi. Bu kadar naslara rağmen hayatın da vermeyip, borçlanan kimse için ölümünden sonra velisi bahsi geçen kefâreti verebilir. Ama İslâmî ölçüler dahilinde olmalıdır. Ölümden sonra verilen kefâretler kazaya kalmış namazın sonradan kılınması gibi ibadetler için geçerli olur mu? Yapılan iskat töreni etik olarak da şer’î olarakta yanlıştır. İslâm dinine karşı art niyetli kimseler bu uygulamayı görünce, dinin özünde olan bir hüküm olduğuna inanarak yazıklar olsun demeden başka bir ifade kullanamaz. Asıl olan budur. Verilen para ne kadar ise yemin kefâreti için en az on fakire tören ve devir olmaksızın ve fakirleri topluma çağırmaksızın kimin ne kadar hakkı varsa kapısına gidip kefâretin niyet edilerek verilmesi en uygunudur. Allah sizin çok altın toplamanıza bakmaz, devir ve törenlerinize de bakmaz. Ancak kalplerinize ve niyetlerinize bakar. Fakir de yapılan törenlerle ve altınların çokluğuyla sevinmez. Ancak alacağı bir miktar para ile sevinir. Allah’ın farz kıldığı ahkamından kaçmaya vesile olan hileler ve Allah’ın insana vacip kıldığı şeylerden kurtuluş vesilesi olan hileler ne selim bir akıl ne de sağlam bir kalp sahibi birinin kabul edebileceği bir tatbiktir. Çünkü farzlar eda edilsin diye farz kılınmış, vaciplerde yeryüzünde işlensin diye teşri buyurulmuştur. Hem de Allah’ın ahkâmları oyun/hile vesilesi edilmemelidir. YEMİN BAHSİ Yemin sözlükte kuvvet, sağ taraf, sağ el, ant, kasem ve benzeri manalara gelmektedir. Istılahta ise bir kimsenin bir işi yapıp yapmaması veya bir şeyin doğru olup olmaması konusunda söylediği sözünü, Allah’ın adını veya sıfatını zikrederek, kuvvetlendirmesini ifade eden bir terimdir. Meselâ vallahi şu işi yapmam, vallahi şu yere gitmem, vallahi borcumu ödedim, vallahi bu eve bir daha dönmem gibi sözler. Bunun dışında köle azad etme ve boşamaya bağlı olarak yapılan ve bazı fıkhî sonuçlar doğuran yemin çeşididir. Allah’ın ismi ve sıfatları zikredilmeden söylenen sözün yemin sayılıp sayılmamasında toplumun örfü ve kutsal hakkındaki değerlendirmesi ölçü alınır. Toplumumuzda Kâbe hakkı için, Kur’ân çarpsın, ekmek çarpsın, anam avradım olsun gibi toplumun üst ve kutsal değerlerini, sözünü te’yid etmek için kullanmada örfen yemin telakki edildiği sürece diğer yeminlerin tabi olduğu hükme tabidir. Diğer taraftan toplumun alışkanlık haline getirdiği bazı gayri meşru sayılan yeminler. Örneğin ziyaret sayılan bazı evliyanın, şeyhlerin ve şehidlerin kabirlerine yemin edilmesi veya falanca zâtın sarığıyla, cübbesiyle ve benzeri şeylerle yemin edilmesi bu türdendir. Allah Resûlü (s.a.v) “Ya Allah ile yemin edin ya da susun” buyurmuştur. Kutsal sayılan canlı ve cansız şeylere yemin etmek haramdır, günahtır, bazen de şirk olur. Diğer bir hadisi şerifte şöyle buyurmuştur: “Kim Allah’tan başka bir varlıkla yemin ederse Allah’a ortak koşmuş olur.” Sabit b. Dehhak Ebi Kılabe’ye, Rasûlullah (s.a.v.)’e ağacın altında bey'at ettiğini ve Allah Rasûlü’nün şöyle dediğini haber verdi: “Kim İslâm’dan başka bir din adına yalan yere kasten yemin ederse, o kimse dediği gibi (o dinden) olur. Kim de kendini herhangi bir şeyle öldürürse, kıyamet günü (kendini öldürdüğü) o şeyle azab olunur. Kişi sahip olmadığı bir şey hususunda adakta bulunamaz.”983 Yeminin Hükmü: Yemin genel manada hoş karşılanmamıştır. Çünkü kişi bazen etmiş ettiği yemini yerine getirmeye muktedir olmayabilir veya yemin ettiği gibi çıkmayabilir. Ancak hayat şartları ve dünya olayları bazen yemini ya meşru hale getirir veya gerektirir. İmam Şâfiî şöyle der: “Ben hayatımda ne doğru, ne yalan yere Allah’ı anarak yemin etmedim.” Yemin Hüküm Olarak Şu Kısımlara Ayrılır: 1- Haram olan yemin: Günah içerikli bir işin yapılması veya bir vacibin terki için veya yalan yere yemin gibi yeminler haramdır. Bu çeşit yemini yapan bir kimsenin tevbe etmesi gerekir yoksa günahkâr olarak Allah’ın huzuruna çıkacaktır. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle der: “Her ne kadar yemin malı sattırsada, bereketi yok eder.”984 2- Vacib olan yemin: Yeminden başka bir çaresi olmayan durumlarda yemin vacib olur. Meselâ hakkı ortaya koymak için veya bir mazlumu korumak için yapılan yemin gibi. 3- Mendub olan yemin: Bu yemin dinleyenleri etkilemek vesilesiyle yapılan yemindir. 4- Mubah olan yemin: Meselâ nafile namaz kılmak, oruç tutmak ve sadaka vermek gibi bir hayırlı iş yapmak veya kötü bir işten uzak durmak için yapılan yemin gibi. Yeminin Çeşitleri Üç Çeşit Yemin Vardır: a) Lağv yemin: Yanlışlıkla doğru olduğu sanılarak yapılan yemindir. Meselâ borcunu ödediğini sanarak borcumu ödedim diye yemin ّ اخذكم etmesi, dil alışkanlığıyla hiçbir içerik taşımadan, vallahi böyle oldu, billahi şöyle oldu gibi yeminlerdir. هللا بِاللَّ ْغ ِو فى اَ ْي َمانِك ْم ِ َ“ َاليؤAllah, kasıtsız olarak ağzınızdan çıkıveren yeminlerinizden (lağv yemininden) dolayı sizi sorumlu tutmaz.”985 b) Gamus yemin: Gamus yemin geşmiş zamanda yapılmış veya yapılmamış bir iş hakkında bile bile kasten ve yalan yere yapılan 977 Buhârî. Buhârî, Bûyu’, Müslim, Müsakat. 979 el-Muvafakat, 437. 980 el-Cessas, Ahkamu’l-Kur’ân, 3/384. 981 Fecir, 89/24. 982 Nebe, 78/40. 983 Kutubî Sitte ve Ahmed b. Hanbel. 984 Buhârî, Müslim. 985 Maide 5/89. 978 122 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------yemindir. Örneğin bir kimsenin borcunu ödemediğini bildiği halde, ödedim diye yemin etmesi. Görmediği halde gördüm diye yemin etmesi gibi, duymadığı halde duydum diye yemin etmesi gibi. İmam Şâfiî (r.a.)’ye göre gamus yemin için de kefâret gerekir. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in büyük günahlar arasında yalan yere yemini de sayması bizim için manidardır. 986 c) Mün’akit yemin: Yeminin terim anlamına uygun olan şekli olup mümkün ve geleceğe ait bir konuda yapılan yemindir. Meselâ bir kimsenin şu tarihte borcunuzu vereceğim diye yemin etmesi, şu yemeği yemiyeceğim, falancanın evine gitmeyeceğim diye yemin etmesi gibi. Birçok hususta yemin eden yeminini bozar ve yapmayacağım dediği şeyleri yaparsa bu kişinin kefâret vermesi gerekir. KEFÂRET BAHSİ Kefâretin Tanımı: Kefâret, sözlükte örtmek, düşürmek, gidermek ve setr etmek gibi anlamlara gelir. Istılahta ise bilerek, yanlışlıkla veya zorlama sonucu işlenen günahların affedilmesi için İslâm’da gösterilen telafi yollarına kefâret denir. Kur’ân’da kefâret, günahların bağışlanmasını ifade eder. َك ِذ ْكر لِل َّذاكِرين َّ “ اِنَّ ْال َح َسنَاتِ ي ْذ ِابْنَ الİylikler kötülükleri giderir. Bu hatırlatmalar َ ِت ذل ِ َسيِّا ّ َت َو َكان ّ “ فَاولئِكَ يبَدِّلAllah kötülüklerinizi iyliklere çevirir. öğüt alacak yetenekte olanlar için birer öğüttür.” 987 هللا غَفورًا َرحي ًما ٍ هللا َس ِّيََ ا ِت ِه ْم َح َسنَا Allah affedicidir ve merhametlidir.”988 Kefâret Çeşitleri Kitap ve sünnette miktar ve çeşitleri açıklanan özel kefâret türleri dört tanedir: a) Yemin kefâreti: Âyete uygun olarak on fakiri sabahlı akşamlı doyurmak veya giydirmek, imkânı yoksa bir köle azadetmek, bunu da ْ ط َعام َعش ََرةِ َمسَاكينَ ِمنْ اَوْ َس ِط َما ت ْ ِارته ا ّ اخذكم َ ْ هللا بِاللَّ ْغ ِو فى اَ ْي َمانِك ْم َول ِكنْ يؤَ ا ِخذك ْم بِ َما َعقَّدْتم bulamazsa, üç gün oruç tutmaktır. ْط ِعمونَ اَاْليك ْم اَوْ ِكس َْوته ْم اَو َ َّاال ْي َمانَ فَ َكف ِ ََاليؤ ّ ارة اَ ْي َمانِك ْم اِ َذا َحلَ ْفت ْم َواحْ فَظوا اَ ْي َمانَك ْم كَذلِكَ يبَيِّن َهللا لَك ْم ايَاتِه لَ َعلَّك ْم تَ ْشكرون َ ِصيَام ثَلثَ ِة اَي ٍَّام ذل َ َّك َكف ِ َ“ تَحْ رير َرقَبَ ٍة فَ َمنْ لَ ْم يَ ِج ْد فAllah, kasıtsız olarak ağzınızdan çıkıveren yeminlerinizden dolayı sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek yaptığınız yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutar. Bunun da keffâreti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden on fakire yedirmek yahut onları giydirmek yahut da bir köle azad etmektir. Bunları bulamayan üç gün oruç tutmalıdır. Yemin ettiğiniz takdirde yeminlerinizin keffâreti işte budur. Yeminlerinizi koruyun (onlara riâyet edin). Allah size âyetlerini açıklıyor; umulur ki şükredersiniz!”989 Bu Yedirme Üç Şekilde Olur: a) Yoksulların doyurulması: Bu da kendi ev halkına verdiği normal yiyecekten doyuncaya kadar on fakire iki öğün yedirmektir. b) Bu on kişiden her birine yarım “sa” (iki avuç) buğday veya hurma ya da başka gıda maddeleri verilebilir. Bugünkü durumumuzu göz önünde bulundurursak iki avuç buğdayın yemin kefâreti olarak geçerli omayacağını anlarız. Ancak iki öğün doyuracak kadar mutad gıda veya onun değeri kadar para verilmesi daha uygundur. c) Verilecek yiyeceğin değerini vermek. Bu Ebû Hanife’ye göre caizdir ve yoksullar için özellikle günümüzde daha uygun ve tercihe şayandır. Kefâret Yemini Bozmaktan Öncede Verilebil mi? Yemin kefâreti şu şartla önceden verilebilir. Şâyet kefâret orucun dışında yiyecek veya giyecek gibi başka bir şekilde eda ediliyorsa o zaman yemin kefâreti yemin bozulmadan önce de verilebilir. Fakat oruç tutarak eda ediliyorsa o zaman yemin bozulmadan oruç tutmak caiz değildir. Çünkü oruç bedenî bir ibadet olduğundan dolayı kefâretin sebepten önceye alınması caiz olmaz. b) Oruç Kefâreti: Şâfiî mezhebinde kişinin başladığı Ramazan orucunun kefâreti yalnız imsak ile akşam arasında cinsi ilişkide bulunmasıyla sözkonusu olur. Bunun da kazasıyla birlikte iki ay aralıksız olarak kefâret niyetiyle tutulması gerekir. Hanefî mezhebinde ise başladığı farz olan Ramazan orucunu bir özür bulunmadan yeme, içme ve cinsi ilişki gibi şeylerle bozan bir kimsenin kazasıyla birlikte iki ay aralıksız kefâret orucu da tutması gerekir. c) Yalnışlıkla bir mü'mini öldürmenin kefâreti: Bu kefâreti öldürülenin mirasçılarına öldürenin diyet olarak vermesi gerekir. Ayrıca bu diyeten başka mü’min bir köle azad emesi, buna gücü yetmezse peş peşe iki ay oruç tutması gerekir.990 d) Zıhâr kefâreti: Bir erkek eşine “sen bana annemin sırtı gibisin” veya eşinin başka bir dış organını annesinin veya diğer mahrem olanların organına benzetmesiyle zıhâr yapmış olur. Böyle bir yemin yapan kişi eşiyle cinsel ilişkiden önce, bir köle azad edecek, buna gücü yetmezse, aralıksız iki ay oruç tutacak, buna da gücü yetmezse, altmış yoksulu doyuracak. Sonra eşi ona helâl olabilir.991 e) Hac ve umre de işlenen suçların kefâreti: Yani ihramlının yapmış olduğu suçların kefâreti. Bu konu hac yasakları bölümünde genişçe izah edilmiştir. ZEKÂT BÖLÜMÜ Zekâtın Tanımı ve Fazileti Zekât, lügatta artma, çoğalma ve bereket gibi anlamlara gelmektedir. Zekât ıstılahta ise mal türlerinin belirli bir kısmını Allah Teâlâ’nın belirlediği özel kimselere mülk olarak vermektir.992 Zekât, malın temizlenmesı ve mal sahibinin ıslahıdır. Zekât: İslâm’ın beş esasıdan birisi olan malî ibadetin adıdır.993 Zekât kavramı İslâm gelmeden önce maruf bir kavram olarak kullanılıyordu. Zekât, hicretin ikinci yılında Ramazan ayında farz kılınmıştır ve Kur’ân-ı Kerîm’de zekât bahsi otuzu aşkın âyette geçmektedir. Zekât anlamına gelen sadaka veya hak sözcükleri de kullanılır. Zekâtın namazla birlikte çokça zikredilmiş olması namaz ile zekât arasında sıkı bir ilişkinin bulunduğunu gösterir. “Onlara iyilik yapmayı, namaz kılmayı ve zekât vermeyi vahiy ettik.” Zekât önceki peygamberlerin şeriatında da namazla birlikte emredilmiştir. Hz. İsmail ile ilgili Allah tarafından şöyle buyurulur: َو َكانَ يَاْمر 994 ضيًّا ِ ْ“ اَ ْالَه بِالصَّلوةِ َوال َّزكو ِة َو َكانَ ِع ْن َد َربِّه َمرO, ailesine namazı ve zekâtı emrediyordu.” Servet bakımından üstün olan zenginlere mallarının bir kısmını fakirlere vermelerinin zorunlu kılınmasının sebebi zenginin elindeki ّ َو malın yalnız ona ait olmadığına dair onu uyarıp sınamak ve fakiri sevindirmekle aralarındaki dengeyi sağlamaktır. ْض ِفى َّ َهللا ف َ ل َ َبع ٍ ْلك ْم عَلى َبع 995 )ق ِ “ الرِّ ْزAllah rızık konusunda sizin bazınızı bazınızdan üstün kılmıştır.” 986 Buhârî. Hud, 11/114. 988 Furkan, 25/70. 989 Maide, 5/89. 990 Nisâ, 4/92. 991 Mücâdele, 58/1-4. 992 Curcanî, et-Tarifat. 993 Subkî, el-Menhel. 994 Meryem, 19/55. 995 Nahl, 16/71. 987 123 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ّ صلو َتكَ َسكَنٌ َله ْم َو َ ص َد َق ًة ت Zekât insanlarda cimrilik duygusunu temizler. هللا َسمي ٌع عَلي ٌم َ َّص ِّ َع َل ْي ِه ْم اِن َ طهِّرا ْم َوتزَ ّكي ِه ْم بِهَا َو َ “ خ ْذ ِمنْ اَ ْم َوالِ ِه ْمOnların mallarından sadaka (zekât) al ki, bununla onları temizleyip arıtmış olasın ve onlara dua et. Şüphesiz senin duan onlar için bir sükünettir. Allah; işitendir, bilendir.”996 Zekâtle ilgili Kur’ân’da birçok âyet bulunmaktadır. َب َويقيمونَ الصَّلوةَ َو ِم َّما َر َز ْقنَاا ْم ي ْنفِقون ِ “ اَلَّذينَ يؤْ ِمنونَ بِ ْال َغ ْيOnlar ki gaybe inanırlar ve “ َوفى اَ ْم َوالِ ِه ْم َح كOnların mallarında yoksullar ْح namazlarını kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimizden de harcarlar.”997 وم ر ق لِلسَّائِ ِ َو ْال َم ِ “ َوالَّذينَ فى اَ ْم َوالِ ِه ْم َح كZenginin mallarında dilenen ve mahrum olanlar için belli ve muhtaçlar için de bir hak vardır.”998 )وم ِ ق َمعْلو ٌم لِلسَّائِ ِ َو ْال َمحْ ر bir hak vardır.”999 “ َواِ ْذ تَاَ َّذنَ َربُّك ْم لَئِنْ َشكَرْ ت ْم َالَزي َدنَّك ْم َولَئِنْ َكفَرْ ت ْم اِنَّ َع َذابى لَشَدي ٌدEğer siz şükür ederseniz mutlaka nimetlerimi artırırım.”1000 Allah Rasûlü (s.a.v.) “İslâm beş temel esas üzerine kurulmuştur. Bunlardan biri de zekât vermektir.”1001 buyurmuştur. Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: “Mallarınızı zekât ile koruyun, hastalarınızı sadaka ile tedavi edin ve belaya karşı duayı (bir kalkan olarak) hazır tutun.”1002 Şâfiîlere göre gerek zekât gerek kefâret gerekse diğer infaklar olsun fakire bu benim zekâtımdır veya kefâretimdir demeye gerek yoktur, bu hususta niyet yeterlidir. Zekâtın Hükmü Zekât, essah olan görüşe göre fevrî (hemen verilmesi gereken) bir farzdır. Yani engel olmaksızın şartlar uyunca kişi geciktirmeden hemen zekâtını vermelidir. Aksi halde günahkâr olur. Zekât kendisine farz olduktan sonra verebildiği halde vermeyenin zekâtı boynunda borç kalır varislerin onun terikesinden vermeleri gerekir. Birkaç yıl zekâtını vermeyenin zekâtı hesap edilip tüm yılların zekâtı alınır. Bu kişi Müslüman olup ister daru’l-İslâm’da bulunsun ister daru’l-harbte ister kişi bu hükmü bilsin ister bilmesin fark etmez.1003 Zekât herşeyden önce kulun, Allah’ın emrine itaat edip, kulluğunu göstermesinin en güzel nişanesidir. Çünkü zekât vermeyi Allah emretmiştir. Kulun vazifesi öncelikle neden, için demeden ve araştırmadan rabbi tarafından kendisine emredilen şeyi yapmaktır. Zekât fakirler açısından son derece önemlidir. Onlar için Allah’ın lütf ettiği hayat sigortasıdır. Çünkü o sadece fakirin hakkıdır ve mutlaka fakirlere verilecektir. Zekât Kur’ân, sünnet ve icma ile sabittir. Zekât’ın farziyeti kitap ve sünnetle sabit olduğundan dolayı inkârı küfür sayılır. Zekâtın farziyeti Kur’ân’la sabit olup fakat zekât malının türü ve oranı Hz. Peygamber tarafından tesbit edilmiştir. Zekât Vermenin Hikmetleri: Her emir ve yasağın hikmetleri olduğu gibi zekâtın da belirli hikmetleri vardır. Bu hikmetleri şöyle sıralayabiliriz. َوالَّذينَ فى اَ ْم َوالِ ِه ْم َح ك a) İslâm’ın getirdiği zekât uygulaması, zengin kesimlerle yoksul kesim arasındaki dengeyi sağlamak. ِ ِق َمعْلو ٌم لِلسَّائ 1004 وم ِ “ َو ْال َمحْ رZenginin malarından dilenen ve mahrum olanlar için belli bir hak vardır.” b) Zekât, zenginle fakiri birbirine muhtaç kılıp zegin yaptığı yardımın sevincini, fakirde almış olduğu yardımın memuniyetini yaşar. c) Zekât çalışmaktan aciz olana veya iş bulamayana normal bir hayat sürme imkânı sağlar. d) Zekât, kişiyi cimrilikten korur cömertliğe alıştırır. َ َ “ لَئِنْ َشكَرْ ت ْمEğer siz şükür ederseniz mutlaka nimetleri e) Zekât, nimetlere karşı yapılan şükürdür. ”الزي َدنَّك ْم َولَئِنْ َكفَرْ ت ْم اِنَّ َع َذابى لَشَدي ٌد artırırım. Eğer nankörlük ederseniz, hiç kuşkusuz azabım pek ağırdır.”1005 f) Zekât, insanlar arasındaki ilişkiyi, merhameti ve sıcak duyguyu artırır. g) Zekât fakirler için hayat sigortasıdır. h) Zekât, malı azaltmaz bilakis ziyadeleştirir ve bereketlendirir. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.v.) “Sadaka ve zekât malı eksiltmez.”1006 buyurmuştur. Zekâtın Farz Olmasının Şartları Altıdır: 1) Müslüman olmak: Gayri müslimlere zekât verme mükellefiyeti kaldırılmıştır. Çünkü zekât temizleyici bir ibadet olduğundan gayri müslimin temizleme ehliyeti yoktur. Fakat Şâfiîlere göre bir kimsenin irtidad etmesi daha önceki zekât borçlarını düşürmediği gibi irtidad esnasındaki süre zarfında diğer malî ve bedenî ibadetlerde boynunda borç kalır. Senenin ortasında irtidad edip tekrar İslâm’a dönen bir kimsenin zekât yılı İslâm’a döndüğü tarihten itibaren başlar. Şâfiî mezhebinde çocuk ve akıl hastasının malında zekât vardır ve velileri veya vasileri tarafından zekâtın hesaplanıp ilgili yerlere verilmesi gerekir.1007 Hanefilere göre zekâtın farziyeti için ergenlik ve akıllı olmak şarttır. Yani onlara göre deli ve çocuğun malında zekât yoktur. 2) Hür olmak: Zekât’ın kölelere farz olmadığına cumhur ittifak etmiştir. Kölenin sahip olduğu malın zekâtını efendisinin vermesi gerekir. 3) Malın, nisap miktarına ulaşmış olması: Nisab, zekâta tabi olan her cinsi malın zekâtının ödenebilmesi için şart koşulan en az mal meblağıdır. Yani mükellefin mülkiyetinde, bu meblağa ulaşmayan malın zekâtı farz değildir. Malların nisabı şudur: Altının nisab miktarı yirmi miskal yahut yirmi dinardır. Gümüşün nisab miktarı iki yüz dirhemdir. Koyunların nisab miktarı kırk, develerin beş, sığırların ise otuzdur. Tahıl ve meyvelerin nisab miktarı Hanefilerin dışındaki cumhura göre kuruduktan sonra beş vesk (650 kg.)’dır. Cumhurun delili ise şu hadistir: “Beş veskten az olan ürünlerde zekât yoktur.”1008 Hanefiler göre ise toprak mahsullerinde zekâtın farz olması için nisab şart değildir. Dayandıkarı delil şu hadistir: “Göğün suladıklarında ondan bir, kova veya dolaplarla sulananlarda yirmide bir zekât gerekir.” Bu hadise göre az veya çok olsun fark olmaksızın topraktan çıkan ürünlerde mutlak zekât vardır ve Hanefilere göre has amma muarezet ettiği vakit has ammı tahsis edemez.1009 4) Havl: Zekâta tabi olan mal üzerinden, ay hesabıyla, bir yılın geçmiş olması: Bunun delili şu hadistir: “Üzerinden bir yıl geçmedikçe 996 Tevbe, 9/103. Bakara, 2/3. 998 Zariyat, 51/19. 999 Mearic, 70/24-25. 1000 İbrahim, 14/7. 1001 Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî. 1002 Kutubî Sitte. 1003 el-Mecmu, 5/302. 1004 Mearic, 70/24. 1005 İbrahim, 14/7. 1006 Müslim. 1007 el-Mecmu, 5/295. 1008 Buhârî, Müslim. 1009 Zekiyuddin, Usulu’l-Fıkıh, 375. 997 124 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bir maldan zekât vermek gerekmez.”1010 Keza Hz. Ali ile Hz. Âişe’nin rivâyet ettikleri bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Senesi dolmamış malın zekâtı yoktur.” Şâfiîlere göre para, ticari eşya ve hayvanlarda bir yılın geçmiş olması zekât vermek için şarttır. Ancak zirai ürünlerde, maden ve definelerde bir yıl geçme şartı yoktur. Zekâta tabi olan bir mal, yıl içinde nisabın altına düşse, ona zekât gerekmez. Buna göre nisabın yıl içinde kesintiye uğraması durumunda zekât yılı yeniden hesaplanacak. Meselâ; bir kimse Ramazan ayının ilk günü nisaba mâlik olsa, altı ay sonra o paradan harcar veya zarar edip nisabın altına düşmüş olsa yılın sonuna doğru yine nisaba kavuşmuş olsa bu malda zekât gerekmez. Çünkü yılın tamamında nisabta kalma şartı vardır. Keza altı ay bir mala mâlik olan bir kimse bir sebebten dolayı mal mülkünde çıkmış ve bir ay sonra tekrar aynı mal mülküne geçmiş ise o zaman o malın miladı yeniden başlar. Keza irtidad veya miras yoluyla malın intikal edilmesinde de hüküm böyledir. Yani muris tarafından varisin eline geçen malın senesi yeniden başlar. Hulasa Şâfiîlere göre senenin inkıtaı gerek malın mubadelesiyle olsun gerekse satışıyla olsun fark etmez. Bunun gibi senenin ortasında satın alma, miras, hibbe ve vakıf gibi temellük edilen mal nisaba dahil olur fakat yıl malın elde edildiği tarihten itibaren başlar. Meselâ senenin ocak ayında kırk koyun ve Mayıs ayında da kırk koyun elde eden bir kimsenin iki miladla zekât vermesi gerekir. Yani ilk kırkın miladı Ocak’ta ikincinin miladı ise Mayıs’ta başlar. Şâyet nisaba kavuşan yıl ortasında hayvanların doğmasıyla ikinci nisab tamamlanırsa yavrular analarına bitiştirilerek anaların senesinin dolmasıyla yavrularla ikinci nisap tamamlanır. Delil ise Hz. Ömer’in Taif’e göndermiş olduğu mektupta valiye “çobanın eli üzerinde getirdiği kuzuyu dahi say demesidir.” Bu hadisi İmam Mâlik ve Şâfiî sahih isnadla istihraç etmişlerdir.1011 Sene dolmadan doğan yavrular annelerin ölmesiyle onların nisabı baki kalır. Yani annelerin senesi yavrular tamamlar. 5) Hayvanların saime olması: Yani senenin çoğunu otlayarak geçirmesi. Bu şart Mâlikiler dışındaki cumhura göredir. Dayandıkları delil şu hadislerdir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Otlakta yayılan develerin her kırk tanesinde üç yaşına girmiş dişi bir deve vermek gerekir.”1012 “Kendi ağzıyla otlayan kırk koyun olunca bir zekât vardır.”1013 Hz. Ebû Bekir’in hilafeti döneminde zekâtla ilgili Bahreyn’e göndermiş olduğu kapsamlı zekât mektubunda şöyle yazmıştır: “Otlakta yayılan kırk koyundan bir koyun zekât vardır.”1014 Saime merada ağzıyla otlayan hayvan demektir. Şâfiî mezhebinin ikinci görüşüne göre saime olmayan hayvanlardan elde edilen kazancın yapılan masraflardan fazla olmak şartıyla zekât verilmesi şarttır. İmam Nevevî bu konuyu el-Mecmu adlı eserinde geniş olarak ele almış ve fakihlerin görüşlerini ayrı ayrı açıklamıştır. Bu görüşler arasında ikinci görüş olarak gelirin giderden fazla olması kaydıyla zekât vermenin gerektiği de yer almıştır.1015 Mâliklere göre ister otlak hayvanı olsun ister yem ile beslensin, isterse ziraatta çalıştırılsın zekât vermek gerekir. Delili ise Hz. Ebû Bekir’in zekât listesindeki umumiyet ve mutlakiyet ifade eden hadisidir. Çünkü Buhârî’nin rivâyet ettiği: “Her kırk koyundan bir koyun vermek gerekir” hadisinde mutlakiyet sözkonusudur.1016 6) Tam mülkiyet: Meselâ mescid, yetim ve fakirler gibi amme cihetiyle vakf edilen malda ihtilafsız zekât yoktur. Fakat şahıslara vakf edilen malda ise iki görüşten essah olana göre zekât vacip değildir. Çünkü Şâfiî mezhebinde bir şeyi vakf etmekle vakfın mülkiyeti zail olur. Şâfiîlere göre malda mülkiyetin aslının bulunması ve istenilen şekilde mala tasarruf yetkisinin bulunması gerekir. Bunun için mescidler, medreseler ve belirsiz kimselere vakf edilen mallardan zekât vermek gerekmez. Gaspedilmiş veya kaybolmuş malda geri gelmeyene kadar zekât yoktur. Bu tür mal, sahibine döndüğü takdirde İmam Şâfiî’nin cedid görüşüne göre vekilin elindeki mal gibi zekât verilmesi gerekir. Keza satın alınan mal satanın elinde emanet veya rehin olarak bir yıl kalırsa malın zekâtı müşteriye aittir. İmam Şâfiî’nin cedid görüşüne göre zekât kendisine farz olmuş bir kimsenin borcu varsa borç zekâta engel değildir. Çünkü zekât malın kendisine ilhak ederken borç ise kişinin zimmetine ilhak eder.1017 Beş Çeşit Maldan Zekât Verilir 1) Ehlî (evcil) hayvanlar 2) Meyveler 3) Hububat 4) Yerden çıkarılan maden çeşitleri 5) Altın, gümüş ve para çeşitleri 6) Ticaret malı İlim adamları hayvanlardan zekât vermenin farz olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Bunlarda yerli olmak şartıyla deve, sığır ve koyunlardır. Bunlarda zekâtın farz oluşu sahih hadislerle sabittir. Bu tür malda artma, büyüme ve nesil çoğalması gibi menfaatın oluşu nedeniyle zekât hükme bağlandı. Ticari amaç taşımayan at, katır, eşek ve yabani keçide zekât yoktur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Müslümanın kölesinde ve atında zekât yoktur.”1018 buyurmuştur. a) Hayvanların Zekâtı Hayvanların Zekâtı Sırasıyla Şöyledir: Devenin Zekâtı Develerin nisabı beştir. 5 devede 1 şişek (bir yaşını bitrmiş koyun) 10 devede 2 şişek 15 devede 3 şişek 20 devede 4 şişek 25 devede bir yaşını bitirip ikinci seneye girmiş bir dişi deve verilir. Sığırın Zekâtı Sığır ve mandanın ilk nisabı 30’dur. 30 sığır veya manda veya sığır-manda karışık mala sahip olan bir kimse bir yaşını bitirmiş, ikinci yaşına girmiş bir dişi sığır veya aynı yaşta bir manda verir. 40 sığır veya manda için 2 yaşını bitirip 3 yaşına girmiş bir dişi sığır verilir. 1010 Ebû Dâvûd, Darekutni. el-Mecmu, 5/315-328. 1012 Ebû Dâvûd, Hâkim. 1013 Ebû Dâvûd. 1014 Buhârî, Ahmed, Nesâî, Ebû Dâvûd, Şâfiî, İbn-i Mâce, Beyhâkî. 1015 el-Mecmu, 5/315, Muğni’l-Muhtac, 1/380. 1016 Bidâyetu’l-Muctehid, 243, Mezahibu’l-Erbaa, 1/597. 1017 el-Mecmu, 5/305-309. 1018 Buhârî, Müslim. 1011 125 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Bundan sonra her 30 sığırdan bir tebi (bir yaşını bitirmiş iki yaşına girmiş bir dişi sığır verilir, 40 sığırdan bir müsine (2 yaşını bitirmiş 3 yaşına girmiş dişi bir sığır) verilir. Altmış sığır olunca iki tebi verilir. Bundan sonra her 30 adet için 2 yaşına basmış 1 adet erkek ve her 40 adet için 3 yaşına basmış dişi verilir. Delil olarak Muâz b. Cebel’in meşhur hadisi gösterilmiştir. Muâz şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.v.) veni Yemen’e gönderirken her kırk sığırda bir sığır ve her otuz sığırdan bir dana almamı emretti.”1019 Koyun ve Keçilerin Zekâtı Koyunların ve keçilerin ilk nisabı 40’tır. 40 koyunu veya 40 keçisi veya karışık olarak sahip olana bir şişek veya keçi düşer. 121’de 2 koyun 200’de 3 koyun 400’de 4 koyun düşer. Bundan sonra her yüz koyun için birer koyun çıkarılır. Çıkarılacak koyun ya bir yaşını bitirmiş bir şişek veya iki yaşını bitirmiş bir keçi olmalıdır. Koyun ve keçi de cinsler muhtelif olup her iki cinsin toplamı nisaba kavuşmuşsa hangisi fazla ise ondan veya hangisi fakire faydalı ise ondan verilmelidir. Zekât Olarak Verilecek Hayvanın Nitelikleri Hepsi sağlam olan hayvanlardan hasta olanı zekât vermek caiz değildir. Keza çok yaşlı veya ayıplı olan zekât verilmez. Fakat hepsi hasta veya ayıplı olan hayvanlarda hasta veya ayıplı olan verilebilir.1020 Hamile, emziren anne, tohumluk koç, yemek için özel bakılmış etlik ve malın en güzel olanı zekât olarak alınmaz. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Muâz’ı Yemen’e gönderirken ona malın iyisinden alma ve mazlumun bedduasından sakın.”1021 buyurmuştu. Şâfiî mezhebinde zekâtta malın kıymeti alınmaz. Onlara göre zekât kurban gibi Allah’a yaklaşmak olduğu için malın yerine kıymetin verilmesi caiz değildir. Henefilere göre ise gerek ticaret malı olsun gerekse diğer canlı ve cansız eşya olsun malın kıymetini vermek caizdir. Dayandıkları delil ise “Muâz b. Cebel’in Yemen halkına “bana arpa ve darı yerine parça kumaş veya giysi getirin, bu hem sizin açınızdan daha kolay ve hemde Medine ahalisi için daha hayırlı olacaktır”1022 buyurmasıdır. Özellikle günümüzde malın kıymetini vermek fakir açısında daha önemli ve harcama bakımında daha da kolaydır. Şâfiîlerin nas olarak delil göstermemiş olmaları ve kurbana kıyas yapmaları Hanefilerin göstermiş olduğu Sahihi Buhârî’nin rivâyeti karşısında görüşleri zayıf kalmaktadır. b) Meyvelerin Zekâtı Meyvelerde hurma ve üzümün kurusunda zekât vardır. Bu konuda delil gösterilen hadisin mürsel olduğunu söyleyen vardır. İmam Şâfiî’nin kadim görüşüne göre zeytinde zekât vardır. İmamın cedid görüşüne göre ise incir, elma, armut, şeftali, nar, muz, domates, patlıcan, biber, karpuz ve kavun gibi meyve ve sebzelerde zekât yoktur. Çünkü bunlar kut (gıda) sayılmadığı gibi iddihar yani stok yapmaya da dayanıklı değildir. Şâfiî mezhebinin cedid görüşüne göre balla ilgili bir delilin olmayışı ve süte kıyas yapılarak balda zekât yoktur. Şâfiîlerin genel içtihadı şöyledir: Kut (temel gıda) ve iddihar (stok) edilebilen yiyeceklerin dışındaki meyve ve sebzelerde zekât yoktur. Hanefî mezhebinde odun, kamış ve emeksiz biten otların dışındaki tüm hububat, meyve, sebze ve emek sonucu elde edilen verimli otlarda zekât vardır.1023 Ebû Hanifenin dışındaki cumhura göre hububatta olduğu gibi meyvelerde de nisab şarttır. Bunların nisabı da beş vesktir. Bir vesk yaklaşık 650 kg. c) Hububatın zekâtı Tarım ürünlerinde zekâtın farz oluşu kitap, sünnet ve icma ile sabittir. Kitaptan delil; َت َما َك َسبْت ْم َو ِم َّما اَ ْخ َرجْ نَا لَك ْم مِن ِ يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا اَ ْنفِقوا ِمنْ طَيِّبَا َ ْ“ ْاالَرEy imân edenler! Kazandıklarınızın ve sizin yerden هللا َغنِ كى َحمي ٌد ض َو َال تَيَ َّمموا ْال ِ ِخَبيث ِم ْنه ت ْنفِقونَ َولَسْت ْم ب َ ّ َّاخذي ِه اِ َّال اَنْ ت ْغ ِملوا في ِه َوا ْعلَموا اَن ِ çıkardıklarınızın en iyilerinden infak edin.”1024 Müçtehidlerin çoğuna göre bu âyetteki yerden çıkarılanın infak edilmesi emirinin hububata dair olduğu kanaatı hâkimdir. İnsanların emeğiyle yetiştirilen buğday, arpa, pirinç, mısır, darı, nohut, mercimek, fasulye ve çavdar gibi iddihar (stok) edilebilen, kut (temel gıda) hükmünü taşıyan ve yerden çıkarılan her çeşit hububat türünde zekât vardır. Delil ise Muâz b. Cebel’in Allah Rasûlü’nden nakl ettiği şu hadistir: “Gök, dere, nehir ve kuyu suyu ile sulanan arazide onda bir zekât vardır, dolapla sulanan arazide ise yirmide bir zekât vardır. Bu da hem hububat ve hem meyveler için geçerlidir.” Bu hadisi Tirmizî ve Beyhâkî mürsel olarak rivâyet etmişlerdir.1025 Hububatın zekâtı eğer yağmur, nehir, dere, ırmak ve bunlar kanalı ile sulanıyorsa ürünün onda biri zekât olarak verilir. Şâyet kova, dolap, motor veya ücretle alınan su ile sulanıyorsa yirmide bir olarak verilir. Günümüzde sulamanın yanında gübreleme, ilaçlama, mazot ve işçilik gibi önemli ölçüde artan emek ve masraflar göz ününde tutularak bu gibi topraklardan elde edilen ürünün ücretle sulanan toprakların ürününe kıyasla yirmide bir zekât olarak verilmesi hükme bağlanabilir. Şâfiî mezhebinde hububatta nisap şarttır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Hurma ve hububatta beş veskten aşağıya zekât toktur.”1026 buyurmuştur. Bir vesk 650 kg. kabul edilmiştir. Bundan fazla olanın zekâtı onda bir verilir. Şâfiîlerin ittifakıyla hububattan cinsler birbirinin nisabını tamamlamaz. Yani arpa buğdayın, çavdar arpanın, nohut da mercimeğin nisabını tamamlamaz. Şâfiî mezhebinde bir sene içerisinde farklı aylarda elde edilen aynı cins olan tarım ürünleri birbirilerine eklenerek nisaba kavuşması hükme bağlanır. Hanefilerin dışındaki müçtehidlere göre kiraya verilen arazilerde tohum birisinin tarlada başkasının olursa zekât tuhum sahibine aittir. Çünkü tarla tıpkı ticaret için kiralanan dükkan gibidir. Yani zekât dükkan sahibine değil tuccara aittir. Hanefilere göre ise arazi ekilmek üzere belli bir ücretle kiraya verilirse çıkacak ürünün zekâtı arazi sahibine aittir. Yine Hanefilerin dışındaki çoğunluğa göre arazi çıkacak ürünü toprak sahibiyle paylaşma (müzaraa) yöntemiyle kiralanmış ise elde edilecek ürünün öşürü toprak sahibi ve işletmeciden alınır. Hanefilere göre ise öşür yalnız toprak sahibinden alınır.1027 Yer Mahsulatında Çıkan Masrafın Hükmü Malumdur ki ziraatın zekâtı naslarla vacip kılınmıştır. Şurada öğrenmemiz gereken husus şudur: Ekilecek arazinin ekme, göbreleme, temizleme, biçme, taşıma ve ayırtmak gibi masraflar çıktıktan sonra mı yoksa önce zekât mı çıkarılacaktır? El-Cevap: Cumuhuru fukahaya göre önce mahsulün zekâtının çıkarılması lazım gelir. Çünkü şari bu masrafları dikkate alarak ölçüyü koymuştur. 1019 Mâlik, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, el-Mecmu, 5/369. el-Mecmu, 5/329. 1021 Buhârî, Müslim. 1022 Buhârî. 1023 el-Mecmu, 5/416. 1024 Bakara, 2/ 267. 1025 el-Mecmu, 5/444. 1026 Buhârî, Müslim. 1027 el-Mecmu, 5/449. 1020 126 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Burada farklı hüküm verenlerden İbni Abbas, İbni Ömer, (r.anhum) Mekhul, Atâ, Tâvûs ve Sufyan-ı Sevrî gibi zâtlara göre önce yapılan masrafın borcu çıkarılacak sonra mahsulün zekâtı verilecektir. Ahmed İbn Hanbel’den nakl edilen iki görüşten birine göre ise bir ziraatçının ailesine harcadığı masrafı değil fakat ziraat için harcadığı masrafı çıkarması caizdir. İkinci görüşe göre borç zekâttan ileridir. Bu borç gerek aile için harcanan borç olsun gerekse ziraat için harcansın fark etmez. Bu ikinci görüşü kabul edenlerin delilleri ise şunlardır: 1- Asıl nema fazlalıktır, öyle ise yapılan masraf sermayeden fazla değilse o zaman mal ziyadelik ve kazanc hükmünü almaz. 2- Şariin nazarında külfet ve masraf dikkate alınmıştır. Aletle sulamaya ve yemle beslenen hayvanlara kıyasla yerden çıkan mahsulün önce masrafını çıkarması mümkündür. Meselâ bir çiftçi elde ettiği iki ton hububatın üçte biri değerinde masraf etmişse o zaman yalnız 1500 kg.ın zekâtını vermesi gerekir. Bu konuda S. Arabistan’ın Cidde kentinde yapılan toplantıda fetva kurulunun aldığı kararda yerden elde edilen mahsulün masrafı, üçte biri çıkarıldıktan sonra zekât verilecek hükmü üzerinde ittifak edilmiştir. İbni Arabî Tirmizî’nin Şerhî’nde şöyle der: En sahih olanı araziye harcanan tüm nafaka ve masrafın düşmesidir. Bu hükmü tercih edenYusuf el-Karadavî şunu söyler: Şeriatın ruhuna uygun olan, ücretle sulanan arazide yirmide bir gerektiğine kıyasla masrafa tekabul eden üründen zekâtın düşmesidir.1028 d) Madenlerin Zekâtı Maden, altın, gümüş, bakır, kurşun gibi yerden çıkarılan kıymetli şeylerdir. Bunların zekâtı konusunda müçtehidlerin farklı görüşleri vardır. Şâfiîler de yerden çıkarılan maden bir yıl geçme şartı olmaksızın ancak altın ve gümüşte zekât vardır. Şâfiî mezhebinde masrafsız yerden çıkarılan saf külçe altının zekâtı beşte birdir. Bu da ancak cahiliyete ait olan malda geçerlidir. Meselâ çıkarılan altın İslâm’a ait ise o zaman lukata (yitik) sayılır. Yani sahibine verilmek üzere bekletilir. Mâlikiler ve Hanbelilere göre ise yer madeninin tüm cinslerinde zekâtın var olduğunu kabul edilmiştir.1029 e) Altın ve Gümüşün Zekâtı Altın ve gümüşün zekâtı ile ilgili kitap ve sünnette kuvvetli deliller bulunmaktadır. اس ِ ار َوالرُّ ْا َب ِ َّان لَ َياْكلونَ اَ ْم َوا َل الن ِ َيا اَيُّ َها الَّذينَ ا َمنوا اِنَّ َكثيرً ا مِنَ ْاالَحْ َب ّ ِ اط ِ َويَص ُّدونَ َعنْ َسبي ليم َّ َِب َو ْالف ٍ هللا فَبَ ِّشرْ ا ْم بِ َع َذا َ هللاِ َوالَّذينَ يَ ْكنِزونَ ال َّذا ِ ّ ِ لةَ َو َال ي ْنفِقونَهَا فى َسبي ِ َبِ ْالب. “Ey mü’minler, birçok hahamlar ve rahipler insanların ٍ َب ا mallarını eğri yöntemlerle yerler ve halkı Allah’ın yolundan alıkoyarlar. Altın ve gümüşü biriktirip de bunları Allah yolunda harcamayanları acıklı bir azapla müjdele!”1030 Allah Rasûlü (s.a.v.) “Altın ve gümşün hakkını eda etmeyen bir kimseye kıyamet günü kızgın ateşten demir parçaları onun yanlarına ve sırtına yapıştırılacaktır.”1031 buyurmuştur. Altın ve Gümüşün Zekâtı Aşağıdaki Şartlarla Vacib Olur 1) Kişinin bu malı ticaret amacıyla kullanması, çalıştırması veya elinde bulundurması. 2) Yukarıda açıklanan nisab miktarına ulaşmış olması. 3) Havl (senenin) dolmuş olması. Yani üzerinden bir sene geçmedikçe altın ve gümüşte zekât vacib olmaz. Çükü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Üzerinden bir sene geçmeyen bir malda zekât yoktur.”1032 Altının nisabı, yirmi miskaldir. Gümüşün ise iki yüz dirhemdir. Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyuruyor: “Sikkeli gümüşten beş okkanın altında zekât yoktur.”1033 Bir okka 40 dirhemdir. Şâfiîler dışındaki cumhura göre nisabı tamamlamakta altın ve gümüşten her biri diğerine ilave edilebilir. Yine Allah Rasûlü (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Ne yirmi miskale ulaşmış olmayan altın da, ne de ikiyüz dirhemden az olan gümüşte zekât vardır.” Asri âlimlere göre Şâfiî mezhebinde, bu miktar yaklaşık 72 gram; Hanefî mezhebinde ise 84 gramdır. Hanefilerin dışındaki cumhur ile İmameyn’e göre bu limiti aşan paranın zekâtı yüzdelik hesabı ile verilir. Fazlalık az da olsa %2.5 zekâtı vermek gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) “Her kırk dirhemde bir dirhem paranızın zekâtını verin.”1034 buyurur. Günümüzdeki Zenginlik Ölçüsü Nedir? Her ne kadar o asırda zenginlik ölçüsü bu kadar idi desek de günümüzde hiçbir kimsenin 70-80 gram altınla zengin sayılmayacağı malumdur. Hele hele gümüşün değerinin tamamen kaybolduğu bir dönemde. Keza kadınların ziynet aşyası da asra göre değerlendirilir. En isabetlisi fakirlik ve zenginlik şeri ölçülere göre asırdan asıra değişebilir. Meselâ eski dönemlerde temel ihtiyacların dışında kişi 80 gram altınla zengin sayılırken günümüzde hayat şartları göz ününde bulundurularak aynı şahıs 200 gramla ancak zengin sayılabilir. Zenginlik ve fakirlik ölçüsü aşağıda izah edilmiştir. Zekât vermenin nisabı yirmi miskal altın veya ikiyüz dirhem gümüş ölçüsünün baz alındığı dönemlerde bir koyun beş dirhem gümüşe tekabul etmekteydi. Keza altının nisabı olan 80 gram altınla yaklaşık yüz on koyun alınırdı. Bugün yüz on koyun yaklaşık bir kilo gr. altına tekabul eder. Dolayısıyla fakirlik ve zenginlik ölçüsü zamana göre kişiden kişiye değişebilir. Şâfiîlere göre altın ve gümüş ayrı ayrı halis olarak nisap miktarına ulaşmadıkça onlardan zekât vermek gerekmez. Bu asırda piyasada altın ve gümüş yerine evrak (kâğıt ve madeni) para yer almaktadır. Bu sebepten dolayı bu paralar altın ve gümüş hükmündedir. Onun için nisab hususunda altının veya gümüşün değeriyle takdir edilir. Altın ve gümüşün zekât miktarı kırkta birdir. Buna göre diğer paralarda kırkta bir verilecek. Senet, çek ve benzeri resmi evraklar da böyledir. Ortak Malın Zekâtı Hayvanlarını birbirine karıştıran iki kişi sekiz şartla bir kişinin malı gibi zekât verirler. 1) Ağılları bir olacak 2) Meraları (otlak) bir olacak 3) Toplanma yerleri bir olacak 4) Cinsleri bir olacak 5) Koçları bir olacak 6) Sulama yerleri bir olacak 7) Bunları sağan bir olacak 8) Süt sağma yeri bir olacak 9) Ortakların zekâta ehil olması. Meselâ ortaklardan bir gayri müslim olursa o zaman onun malı müslümanın malıyla birleştirilemez. İmam Şâfiî’nin cedid görüşene göre iki kişiye ait olan para veya diğer malların zekât nisabı bir kişinin sahip olduğu malın zekât nisabı gibidir. Çünkü zekât şahıslara değil mala nisbetle verilir. Meselâ her birinin 20 koyunu olan iki ortak, yukarıda açıkladığımız şartlarla, bir 1028 Muhammed İbrahim Hafavi, Fetava Şer’iyetî Muasıra, 250. el-Mecmu, 6/79. 1030 Tevbe, 12/34. 1031 Müslim, Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 1032 Ebû Dâvûd. 1033 Müslim. 1034 Darekutni. 1029 127 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------koyun zekât verirler. Buna göre her birinin 40 koyunu olan iki ortak, bir koyun verecekler. Diğer hayvan ve ticaret mallarında da böyledir. Bu hüküm Şâfiî, Ahmed ve Dâvûd’a göredir. Bu konuda Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Zekât artar veya eksilir korkusuyla ayrılmış mal birleştirilemez ve bir araya getirilip birleştirilmiş olanlar da ayrılamaz.”1035 Hububatta da kurutma, harmanlama ve depolama yerleri bir ise yine bir kişinin malıymış gibi zekâtları verilir. Koyun ve keçide cinsler muhalif olup her iki cinsin toplamı nisaba kavuşmuşsa hangisi fazla ise ondan veya hangisi fakire faydalı ise ondan verilmelidir.1036 Kadının Zinet Eşyasında Zekât Var Mıdır? Hanefilerin dışındaki cumhura göre kadının, israfa ve hileye kaçmamak şartıyla, her çeşit altın ve gümüşten oluşan, ziynet eşyası zekâta tabi değildir. Fakat haddi aşıp israfa veya hileyi şer’iyeye kaçarsa o zaman tüm süs eşyasının zekâtını vermek mecburiyetinde olur. Bunun ölçüsü de örfe göre belirlenir. Hanefî mezhebinde, kadının nisab miktarına ulaşmış ziynet eşyasında zekât vardır. Şâfiîlerin dışındaki fakihlere göre zekât vermek farz olan zinet eşyasında muteber olan ağırlıktır, kıymet değildir. Şâfiîlere göre ise zekât vermenin farz kılındığı helâl olan zinet eşyasında, kıymeti ile ağırlığı fark edilince ağırlığına değil kıymetine göre değerlendirilir. Şâfiî fukahasının ittifakıyla evde kullanılan altın ve gümüşten oluşan kap, kacak, araç ve gereçte zekât vardır. Genel kural budur, sağlık için kullanılan şeyler hariç kullanılması haram olan eşyada nisaba kavuşmak şartıyla zekât vermek gerekir.1037 f) Ticaret Malın Zekâtı Ticaret Malının Zekâtıyla İlgili Hüküm Ticaret mallarında zekâtın vacip olması için gerekli olan şartlar şunlardır: 1) Satın alma gibi bir alışverişle o mala sahip olmak. Çünkü ticaret malında esas olan alışveriştir. Kişinin bu malı ticaret amacıyla kullanması, çalıştırması veya elinde bulundurması gerekir. 2) Bu alışverişin ticaret niyetiyle yapılmış olması. Eğer başka amaçla alınmış-satılmış ise ticaret malı sayılmaz. Dolayısıyla zekâta da tabi olmaz. 3) Sırf biriktirmek niyetiyle alınmamış olması. 4) Ticaret mallarına sahip olduktan sonra üzerinden bir yılın geçmesi. 5) Yıl sonunda bu malların değerinin nisaba ulaşması. 6) Yıl içerisinde kendisiyle değerlendirildiği paraya dönüşüp, bu paranın nisap miktarından aşağı olmaması. Eğer sene içerisinde paraya dönüşür ve bu para nisab miktarından aşağı olacak olursa sonra da bu paralarla ticaret niyetiyle mal alacaksa, yıl bu malı aldığı andan itibaren başlar. Cumhur ticari kârların sene sonunda sermayeye ilava edileceği hususunda ittifak etmişlerdir. Ticaret niyeti olduktan sonra sene içerisinde değişik cinsler, nevler ve eşyalar değiştirilip başka mal almakla fark etmez. Meselâ 5 bin tl’yi 6 ay çalıştırıp sonra o parayla, koyun, dana gibi canlı hayvan alınırsa, niyet ticaret olduktan sonra iki cinsin senesi aynıdır.1038 Eğer ikinci 6 ayda aldığı koyunları ev için almışsa yıl, koyunların aldığı tarihten başlar. Hizmet veya kazanç için alınan araç-gereç, gemi ve uçak gibi demirbaş eşyaların zekâtı yoktur. Fakat bunların kazancından zekât vardır. Şâfiîlerin essah olan görüşlerine göre elde edilen kar, ticari hayvanların yavruları ile ağaçların meyve, dal ve yaprakları, hayvanların yünleri de ticari mal olup sermayeye ilave edilir. Ticaret Malı Nasıl Hesap Edilir? Zekât kendisine farz olmuş bir kimse zekât vermeyi kararlaştırdığı ay girince, dükkanındaki mevcut ticaret malları, varsa nakit parayı ve müşterideki vakti gelmiş garantili alacaklarını toplu olarak hesap eder ve eldeki malı da toptan satış fiyatından hesap etmesi gerekir. Varsa vadesi gelmiş vereceğini hesap edip çıkardıktan sonra elde kalanın %2.5’unu zekât verir. Örneğin mal varlığı piyasa değeri 45.000 bin tl’ye ulaşmış bir tüccar 5000 bin tl vereceğini kabul edersek kalan 40.000 bin tl’nin zekâtını verecektir. Çok ortaklı şirketlerde yıl sonunda yukarıda açıkladığımız gibi mal varlığı hesap edildikten sonra en doğrusu her ortağın kendisine düşen payın zekâtını vermesidir. Prensip olarak herkes iş yerin yetkilisine vekaleten zekât dağıtmında izin verirlerse bir beis yoktur. Bu hüküm katılım bankalarındaki ortaklık ve hisse senetleri için de geçerlidir. En makbulu her ortak yıl sonunda kendisine düşen kar ve sermaye payının zekâtını bizzâtihi (kendisi) bildiği fakir yakın akraba veya komşularına dağıtmasıdır. Çünkü bugün zekât dağıtımında dahi siyasi yatırımlar veya ticari beklentiler sözkonusu olmuştur. Bunun bir benzeri son zamanlarda para yerine paket dağıtım modasını görmekteyiz. O da şu iki yönden endişe vericidir. Ya fakirin hiç ihtiyaç duymadığı şeyler pakete konulur veya verilen paket içerisinde çok kalitesiz mallar çıkabilir. Bu da gıda serktörünün kazanç elde etme planı olabilir şüphesini uyandırır. Bu nedenle verilecek paket yerine değerindeki nakit paranın verilmesi daha uygun olur. İş yerine ait demirbaş eşya, araba ve araç-gerec zekâta tabi değildir. Çünkü Allah Rasûlu (s.a.v.) “Satışa arz edilmiş olan mallarda zekâtı verin.”1039 buyurmuştur. Cumhura hilafen Mâlikî mezhebine mensup bazı fukahaya göre bozulmuş veya defolu olmuş değeri düşük mallarda zekât vacip değildir.1040 Günümüzde de Karadavî ve ez-Zerka gibi bazı İslâm âlimleri Mâlikilerin bu görüşünü benimseyip fetva vermişlerdir. Bu imamların dedikleri geçerli kabul edilse o zaman enflasyonun yaygın olduğu ve malda zararın sözkonusu olduğu bekletilen menkul ve gayrimenkullerde de bu hüküm geçerliliğini korumalıdır. Ticari Malın Aynısından Zekât Verilebilir mi? Bu konuda fakihler arasında iki görüş ortaya çıkmıştır. Hanefilerin dışındaki cumhura göre ticari malların kıymetini ödemek gerekir. Malın kendisinden zekât vermek caiz değildir. Çünkü nisab kıymet üzerinde muteberdir. Hanefilere göre ise ticari malın kendisinden vermek malın kıymeti gibidir. Bu sebeple mal sahibi muhayerdir. İsterse kıymet üzerinden verir, isterse malın kendisinden verir.1041 Ancak Şâfiîler bu ve benzeri konularda Hanefî mezhebini taklid ederek malın aynısını veya kıymetini verebilime imkânına sahiptirler. Hanefiler bu ve benzeri konularda daha geniş düşünerek şöyle derler: Zekât olarak malın kendisi verilebileceği gibi kıymeti ve değeri de zekât olarak verilebilir. Çünkü onlara göre Allah Teâlâ zekâtı farz kılmakla yoksulların ihtiyacına cevap vermeyi ve onlara bir rızık temin etmeyi amaçlamıştır. Bu amaç ise malın kendisini zekât olarak vermekle gerçekleşeceği gibi onun kıymeti ve değerini vermekle de gerçekleşebilir. Bu hüküm gerek zekât gerek fitre ve gerekse diğer kefâretler için de geçerlidir. Bina ve Sanayi Tesislerinin Zekâtı Asrımızda sermaye, toprak ve ticaret dışında gelir elde etmek için insanlar başka yönlere yönelmiştir. Kira elde etmek için işyeri ve 1035 Buhârî. el-Mecmu, 5/389, Muğni’l-Muhtac, 1/385. 1037 el-Mecmu, 6/37. 1038 el-Mecmu, 6/51. 1039 Ebû Dâvûd. 1040 Desuki. 1041 el-Muğni, 3/31, Muğni’l-Muhtac, 1/399, el-Bidaye, 2/13. 1036 128 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------binalar yaptırma, üretim için tesis edilen fabrikalar ile uçak, gemi, tır ve diğer vasıtalar, sığır ve tavuk çiftlikleri kurma bu yönde yapılan işlerdir. Bunların gelirlerinden ve kârlarından zekât vermek gereklidir. Fakihlerin büyük çoğunluğu bu tür gelir getiren tesislerden ve binalardan zekât vemenin farz olduğu hususunda bir açıklamada bulunmamışlar, ancak şöyle demişlerdir: Oturmak için elde bulundurulan evlerden, ihtiyaç duyulan ev eşyasından, iş aletleri ile tezgâhlardan ve hayvan veya araba olsun koşu ve binek vasıtalarından hileyi şer’iyeye kaçmamak şartıyla zekât vermek gerekmez. Fakat bugün binek veya ev eşyası adı altında değeri yüksek araç-gereç veya yedekte bekletilen dayanklı ev eşyası alınmaktadır. Dinî hassasiyeti olan bir kimse israfa veya lükse giren bu gibi eşyaları her yıl hesap edip zekâtını vermelidir. H. 1385/M. 1965 yılında İslâm âlimlerinin yaptıkları İslâmî araştırmalar toplantısında şu husus karara bağlanmıştır. Zekât vermenin farz olduğu hususunda nas bulunmayan ve fikhî bir açıklama yapılmayan gelir getirici malların hükmü aşağdaki şekildedir. Gelir getiren büyük binalarla sanayi tesisleri, gemiler, uçaklar ve benzeri malların ve vasıtaların aynında (kendisinde) zekât vermek farz olmaz. Ancak bunların safi (sadece) gelirlerinden nisap şartı ile bir yıl geçme şartı bulununca zekât vermek gerekir. Bu gibi mallardan verilecek zekât miktarı yıl sonu itibarıyla kırkta birdir. Herhangi bir serbest sanatların neticesinde elde edilen kazancın zekâtı da böyledir. Yani nisap şartı ile bir yıl geçme şartı bulununca zekât vermek vacip olur.1042 Tavuk, balık ve benzeri çiftliklerin zekâtı, insanların eliyle inşa edilen çiftliklerin durumu, diğer ticari müessesler gibidir. Bunların gelirlerinden %2.5 zekât verilir. Muacele Zekât Henüz senesi dolmamış acele edip malın zekâtını vermek cumhura göre caizdir. Nitekim Allah Rasûlu “amcası Abbas’a senesi dolmadan zekâtını vermesi için izin vermiştir.”1043 Yine Allah Rasûlu Hz. Ömer’e “Biz Abbas’ın zekâtını yılın başında aldık.”1044 buyurur. Müçtehid imamlara göre muacele zekâtın sıhhatı şu şartlara bağlıdır: a) Sene dolmadan zekâtı alan ehil kimsenin yıl sonuna kadar ehil olması. Örneğin zekât alan fakir yıl ortasında aldığı zekâtın dışında herhangi bir gelirle zegin olmuşsa veya yıl içinde ölse veyahut irtidad (küfre dönme) etse verilen zekât zekât olmaktan çıkar. Mal sahibinin ikinci kez o yılın zekâtını vermesi gerekir. b) Zekâtı verilen malın nısabta kalması. Örneğin zekâtı verilen malın yıl ortasında hepsi veya nisabı düşürecek kadar bir kısmının telef olması durumunda verilen zekât geçerliliğini kaybeder ancak sadaka olur.1045 Alacağı Zekâta Saymak İslâm âlimlerinin çoğunluğun tercihine göre fakirdeki alacağın zekâta sayılması caiz değildir. Delilleri ise zekâtta şart olan kabz (teslim alma) ve temellüktür. 1046 Çünkü fakirin boynundaki borcu zekâttan saymak zekât malını zenginden alıp fakire verme anlamına gelmez. İmam Nevevî şöyle der: “Ödeme sıkıntısı çeken fakir bir kişide alacağı olan, bu alacağını zekâttan saymak isteyip de “ben alacağımı zekâtımdan saydım” dese bu zekât geçerli değildir. Çünkü tesilimiyet ve temellük zekâtın sıhhat şartlarındandır. Elde mevcut olmayan bir malı yalnızca niyetle başkasına devretmek zekât olarak kabul edilmez. Eğer borçlu olan şahıs gerçekten fakir ve borcunu ödemek niyetinde ise o zaman alacaklı olan şahıs geri almak şartı olmaksızın zekâtı samimi bir niyetle naklen borçlusuna verir ve borcu olan kişi ise almış olduğu malı borcuna mahsuben alacaklıya geri verebilir. Eğer alacaklının niyeti zekâtı vermek olmayıp amacı borcunu kurtamak için zekât veriyorsa bu makbul olmadığı gibi art niyetinden dolayı mesuldur. Hanefilerin dışındaki müçtehidlere göre fakire giysi, ekmek, şeker ve benzeri gıda maddesi vermek yahut fakire yemek yedirmek ve elbise giydirmek gibi ikramda bulunmak zekât yerine geçmez. Hanefilerde ise ister hakkında nas bulunsun ister bulunmasın ister bu malın cinsinden olsun veya olmasın fark etmez. Hanefilere göre kaide şudur: Nafile olarak tasadduk edilmesi caiz olan her maldan zekâta saymak caizdir. Gerek zekât gerekse fitre olsun Şâfiîler için hakkında nas olan zekât malının yerine kıymetini verme konusunda Hanefî mezhebini taklid ederek kıymetini vermenin caiz olduğu hükme bağlanmıştır.1047 Vergi Zekâtın Yerine Geçer Mi? Müçtehidlerin ittifakıyla vergi zekât yerine geçmez. Çünkü zekât Müslümanın Allah’a olan şükür borcudur. Dolayısıyla ibadet manasını taşımayan vergi teabbudi olan zekât yerine geçmez.1048 Çünkü zekât fonu müstakil bir fon olduğundan genel hazineyle ilişkisi yoktur. Hanefilerin dışındaki cumhura göre zekât kendisine farz olan bir kimse ödemeden ölürse o kişi Allah katında mesul olduğu için geride bıraktığı malından bu zekât borcu vasiyet etmese de varisleri tarafından ödenmesi lazımdır. Çünkü ölümle bu borç düşmez.1049 Şâfiîlerce essah olan görüşe göre Allah’a olan borç ile kula olan borç birleşirse Allah hakkı öne alnır. Cumhura göre ise önce kul hakkı sonra Allah hakkı ödenir. Hanefilere göre, zekâtı düşüren haller üçtür: Zekât borcu olan kimsenin vasiyet etmeden ölmesi, mürted olmak, yıl tamamladıktan sonra ödeme imkânı elde edemeden malın yok olması.1050 Verilen Zekâtı Geri Satın Almak Şâfiî ve Hanefilere göre bir kimse ehline verdiği zekâtı satın alması caizdir.1051 Fakat Mâlikelerle Hanbelilere göre zekât veren kişinin verdiği zekâtı satın alması caiz değildir. Delilleri ise şu hadistir. Hz Ömer (r.a.) şöyle demiştir: “Bana Allah Rasûlü (s.a.v.) sadakanı geri alma.”1052 buyurdu. Borç Zekâtın Vucubunu Kaldırır Mı? Borçların zekâtın vucubunu kaldırıp kaldırmaması konusunda üç görüş vardır: a) Borç zekâtın edasına engel değildir. Bu İmam Şâfiî’nin cedid kavline göredir. b) Borçlu olan bir kimse vereceği zekât yerine borcunu ödemelidir. Bu da Iraklıların hilafına imamın kadim kavline göredir. İmam Mâlik bu borç ister günü gelmiş olan borç olsun ister günü gelmemiş olsun önce borcu ödemek mecburiyeti vardır der. Şâfiîler dışındaki cumhurda bunun üzerine ittifak etmiştir. c) Borç zekâtın vucubunu ancak altın, gümüş ve ticaret eşyasından kaldırır. Fakat ziraat, meyve, hayvan ve maden türündeki mallarda borç zekâtın verilmesine mani değildir. 1042 Zuhaylî, 3/354. Tirmizî, Zekât. 1044 Tirmizî, Zekât. 1045 Tirmizî, Zekât. 1046 Buhârî, Zekât, el-Mecmu, 5/199, Fetava Hindiye, 1/178. 1047 Fetava Kubra, 2/47. 1048 Karadavî, Fıkhu’z-Zekât, 2/997. 1049 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/241, el-Mecmu, 5/301, el-Muğni, 2/683. 1050 Zuhaylî, 3/379. 1051 Nevevî, Şerhu’l-Muslim, 2/62. 1052 Buhârî, Müslim. 1043 129 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Sonuç olarak Şâfiîlere göre zekât verilecek mal, gerek zâhirî olsun, ziraat, maden ve hayvan gibi gerekse batıni olsun altın, gümüş ve ticaret malı gibi gerekse ilâhî hak olsun geçmiş zekât, nezir ve kefâret gibi yahut kul hakkı olsun İmam Şâfiî’inin cedid kavline göre borç zekâta engel değildir.1053 Alacağın Zekâtı Ne Zaman Verilir? a) Alacak vadesiz olup alınması mümkün olan bir alacak ise üzerinden bir yıl geçtikten sonra hemen verilmesi gerekir. b) Alacak vadesiz olduğu halde, el darlığından veya inkârından dolayı alınması güç ise sene dolduktan hemen sonra değil de ancak alındıktan sonra essah kavle göre zekâtı verilir. Keza denize düşmüş veya gasp edilmiş veya kaybolmuş bir malda da hüküm böyledir. c) Alacak vadeli olup ödeme tarihi belli ise vadesi geldiğinde zekâtı verilir. Şâyet üzerinden seneler geçmiş ise mal sahibi her senenin zekâtını vermekle mükelleftir. Yukarıda geçtiği gibi bir kimsenin bir fakirde bulunan borcunu almadan, zekât olarak ona hesap etmesi caiz değildir. Çünkü zekâtta temellük ve teslimiyet şarttır. O kimse şartsız olarak fakire zekât verdikten sonra fakirin de almış olduğu malı borcuna mahsuben mal sahibine geri vermesi gerekir. Borçların Zekâtı Başkasının zimmetinde alacak olarak bulunan nisap miktarı malın üzerinden bir yıl geçmişse, Şâfiî mezhebine göre alacaklı alacağını elde edince, eğer alacak para cinsinden veyahut ticari eşyanın karşılığı olan alacak ise geçmiş yılların zekâtını ödemesi gerekir. Eğer alacak hayvan cinsinden yahut hububat ve meyve türü yiyecek maddeleri ise zekâtın verilmesi gerekmez.1054 SADAKA-İ FITIR Fitre sözlükte yaratılmış manasına gelir. Dinî bir terim olarak Ramazan bayramına yetişen ve o günkü temel ihtiyacının dışında verilecek fitre miktari kadar mal sahibi olanın vermesi gereken malî bir ibadetin adıdır. Fitre hicretin ikinci yılında, Ramazan orucunun farz olduğu sene zekâttan önce vacip kılınmıştır. Fitrenin vacip olmasının delilleri hadislerdir. İbni Ömer’den gelen nakle göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ramazan ayında fitre sadakası bir sa’ hurma veya bir sa’ arpa Müslüman olan hür, köle erkek ve kadınlara farz kılınmıştır.”1055 Ebû Saîd el-Hudri şöyle rivâyet eder: “Biz fitre zekâtını Rasûlullah (s.a.v.) aramızda iken, her büyük ve küçük, hür ve köle için yiyecek maddelerinden bir sa’ (dört avuç) hurmadan veya buğdaydan yahut arpadan yahut kuru uzumden yahut keşkten (bir çeşit peynir) veriyorduk.”1056 İbni Abbas şöyle der: “Rasûlullah (s.a.v.) fitreyi oruçluları lüzumsuz ve çirkin sözlerden temizlemek ve yoksullara yiyecek sağlamak için vacip kılmıştır. Fitreyi kim namazdan önce öderse, bu makbul bir zekât kim namazdan sonra öderse, herhangi bir sadakadır.”1057 Fitre Sadakası Kimlere Vaciptir? Fitr, zekât, kurban ve malî ibadet olan kefâret gibi Müslümanlar arasındaki kardeşlik bağlarını güçlendirmesi ve toplumsal dayanışmaya katkıda bulunması hesabiyle günümüze kadar geleneğini sürdüre gelmiştir. Cumhura göre fitre hür, köle, küçük, büyük, erkek, kadın ve Müslüman olan herkese vaciptir.1058 Üzerine fitre vacip olan kimse bunu ödemeden ölürse bıraktığı malından ödenir. Çünkü Allah hakkı ile kul hakkı ikisi de zimmette kalırlar ve ölüm sebebiyle bu iki borçta düşmez.1059 Fakir olan bir kimseye fitre vacip değildir. Şâfiî mezhebine göre fitreden muaf tutulan fakir şu kimsedir: Bayram günü ve gecesinde hem kendisine hem de nafakasından sorumlu olduğu kimselere yetecek kadar bir mala sahib olmayan fakir sayılır. Hanefî mezhebinde ise temel ihtiyaç dediğimiz mesken, elbise, binek ve elzem olan ev ihtiyacı ailenin bir aylık geçim masrafları ve borçlarıdır. Buna göre hükmen fakir sayılan bir kimseye fitre sadakasının verilmesi vacip değildir. Şâfiî mezhebinde en essah kavle göre fıtır sadakası bayram gecesinin ilk vaktinde yani akşam ezanınden itibaren vacip olur. Buna göre güneş battıktan sonra ölen bir kimsenin fitresi verilmelidir. Fakat güneş battıktan sonra doğan bir çocuk için fitre vacip değildir.1060 Hanefilere göre fıtır sadakası Ramazan bayramının birinci günü fecir doğuşu ile vacip olur. Şâfiî mezhebinde Ramazan ayının başında fitrenin verilmesi caizdir. Hanefilerde Ramazan’dan önce de fitre vermek caiz olur. Mâlikî ve Hanbelîlere göre fitrenin bayramdan bir veya iki gün önce verilmesi caiz olup fakat bundan önce verilmesi caiz değildir. Delilleri İbni Ömer’in şu rivâyetidir: “Onlar (yani sahâbeler) fitreyi bayramdan bir yahut iki gün önce veriyorlardı.”1061 Fitrede Kıymet Ödemek Caiz Midir? Hanefilerin dışındaki cumhura göre gıda maddesinin dışındaki maddelerden fitre vermek caiz değildir.1062 Hanefilere göre ise fitre için geçerli sayılan bütün yiyecek ve nakdi maddeler için kıymet ödemek caizdir. Çünkü gerçekten vacib olan fakirin ihtiyacını gidermektir. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Böyle bir günde fakirlerin ihtiyaçlarını giderin.” Fitreden gaye fakirin ihtiyaçlarını gidermek ise özellikle günümüzde kıymeti ödemenin daha kolay ve daha da makbul olacağı açıktır. Zekât bahsinde geçtiği gibi fitrede de kıymet ödemek hususunda Hanefî mezhebini taklid etmek caizdir. Bu konuda İbni Hacer’in “Fetava Kubra” adlı esrine bakılabilir. Şâfiîlere göre fitrenin bir belde yahut bir mahallenin genel yiyecek maddelerinden verilmesi vaciptir.1063 Çünkü bu yiyecek maddeleri bölgelere göre değişir. Bu da essah olan görüşe göre en fazla ihtiyaç duyulan ve kullanılan yiyecek olmasıyladır. Cumhura göre bir ailenin fitresini bir fakire vermek caizdir. Şâfiîlerden de bazıları fitrenin bir kişiye verilmesinin caiz olduğu görüşünü tercih etmişlerdir. Özellikle hayat şartlarının değiştiği bu asrımızda bu görüşü tercih etmek daha evlâdır. Fitre Dört Şartla Vacip Olur: 1- Hüriyet: Köle olan bir kimsenin kendi firesini vermekle mükellef değildir. Kölenin fitresinin efendisi tarafından verilmesi gerekir. 2- İslâmiyet: Fitresi verilecek kişinin Müslüman olması şarttır. Yani gayri müslim fitre vermekle mükellef değildir. 3- Vakit: Yani Ramazan ayının son gününde güneşin batmış olmasıyla fitre vacip olur. 4- Nisap: Yani o gün kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin nafakasından fazla malı bulunması. Hanefî mezhebinde zengin 1053 el-Mecmu, 5/309. el-Mecmu, 5/306. 1055 Cemaat rivâyet etmiştir. 1056 Buhârî, İbn-i Mâce. 1057 Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 1058 Muğni’l-Muhtac, 1/402, el-Muğni, 3/69-76. 1059 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/258. 1060 Nevevî, el-Minhac. 1061 Buhârî. 1062 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/272, Muğni’l-Muhtac, 1/405, el-Muğni, 3/60. 1063 el-Mecmu, 6/111. 1054 130 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------sayılacak derecede temel ihtiyaçların dışında nisap miktarı malı olan bir kimseye fitre sadakası vacip olur.1064 Fitre sadakası hicretin ikinci yılında Ramazan bayramından iki gün önce vacip kılınmıştır. Amaç oruçta vuku bulmuş risklerden borçluyu temizlemektir. Çocuklar için ise onları korumaktır. Abdullah b. Abbas (r.a.) şöyle rivâyet etmiştir: Rasûlullah (s.a.v.) oruçluları gereksiz ve çirkin sözlerden arındırmak ve yoksullara yiyecek sağlamak için fitreyi vacip kılmıştır. Fitreyi kim namazdan önce öderse, bu makbul bir zekât, kim de namazdan sonra öderse, herhangi bir sadaka olur.1065 Aile reisi önce kendi fitresini vermelidir sonra hanımının ve küçük çocuklarının ve daha sonra akılbuluğ olan diğer çocuk ve ev halkının fitresini verir. Fitresi verilecek akılbuluğ olan kimselerden izin veya vekâlet almak şarttır. Fitre Hangi Maldan ve Nasıl Verilmelidir? Fitre sadakası, buğday, arpa, pirinç, kuru üzüm, nohut, mısır vb. halkın çoğunluğunun yediği gıdalardan verilir. Çünkü asrı saadette yaygın olarak tüketilen buğday, arpa, hurma ve kuru üzüm gıda maddeleri kabul edilirken bugün bunlar temel gıda maddeleri olmaktan çıkmıştır. Bunun yerine günümüzde herkes bir gün boyunca karnını ne ile ve ne kadarla doyuruyorsa, onu esas alması ve ile fitresini de ailenin günlük mutfak masrafını esas alarak fitre hesaplaması gerekir. Çünkü herkesin günlük gıda harcamaları ekonomik durumuna göre farklıdır. Ebû Saîd el-Hudrî (r.a.) şöyle demiştir: “Biz Rasûlullah (s.a.v)’in zamanında Ramazan bayramı gününde fıtır zekâtını her çeşit gıdadan bir sa’ (avuç) olarak verirdik. Bizim mutad olan gıdalarımız ise, arpa, kuru üzüm, peynir ve kuru hurma idi.”1066 Sahâbenin, bizim mutad gıdalarımız, beyanlarından şu hüküm ortaya çıkar. Günümüzde mutad gıdalarımız, pirinç, makarna, fasulye, bulgur, et, pancar, sebze, bal, yağ, reçel, peynir ve çay gibi bol ve çeşitli gıdalardır. Durum böyle olunca şimdiki Müslümanların Ramazan’da genelde yedikleri gıdaların ortlamasını bulup ona göre fitrelerini vermeleri gerekir. Çünkü Peygamberimiz (s.a.v) in kut dediği şey gıda demektir. Öyle ise kimin kutu (gıdası) ne ise ondan fitre vermesi lazım gelir. Peygamberimiz (s.a.v): “Fakirleri bugünde zenginleştirin” buyurmuştur. Zenginleştirme yiyecekle olduğu gibi nakit bir değerle de olur. Hele hele bu asırda buğday ve arpa gibi gıdalar fakiri nakit para gibi zenginleştiremeyeceği ve onun gibi ihtiyacını göremeyeceği malumdur. Şâfiî mezhebine göre bunların kıymeti verilmez, ancak Hanefî mezhebini taklid ederek bunların değerini para olarak verme de bir sakınca yoktur. Fitre Vermek İçin Devir Şart Mıdır? Bugünkü camilerde, 1-2 teneke buğday bulundurup tüm mahalle veya köy halkının oraya konulan buğdayla fıtır sadakası devretmelerinin (alıp-verme) hiçbir anlamı kalmadığını aklı selim sahibi olan herkesçe bilinmektedir. Fitrenin teşri amacı fakiri sevindirmek ise, fakir alacağı parayla sevinmektedir. Öyle ise fitre veren kimse camideki emanet buğdayla fakiri sevindiremeyeceği gibi bilakis mahcup etmektedir. Bu siyasete ve hileye bir şekilde son verilmelidir. Rabbim şuur versin. Eski zamanlarda devir yöntemine ihtiyaç duyulduğu bilinmektedir. Çünkü o zamanlarda insanların temel ihtiyacı hububat idi bu da ancak harman mevsiminde bulunabilirdi. O nedenle cami imamlarının adet yerini bulsun diye bu devir törenini icat ettikleri sanılmaktadır. Bu yöntem iskat hakkında da gerek görülmüştür. Fitre verilecek yerler zekât verilecek yerlerin benzeridir. Fitre vermede niyet kafidir. Fakire bu benim fitremdir demek gerekli değildir. Yukarıda geçtiği gibi Şâfiîlerin fitre vermede Hanefî mezhebini taklid ederek malın kıymetini vermeleri artık zaruri hale gelmiştir. Çünkü buğdayla değil parayla herşeyin alınabileceği bir dönemde yaşıyoruz. ZEKÂT VERİLECEK SINIFLAR Zekâta Ehil Olan Sınıflar Kur’ân-ı Kerîm’deki Tevbe suresinin 60. âyetin beyanına göre zekâtın verileceği yerler, âyeti kerimede belirtilen şu sekiz sınıftır: 1) Fakir: Şâfiîlere göre fakir ne malı ne de işi olandır. Başka bir tarifle fakir ihtiyaç duyduğu şeylerin onda üçünü ancak bulabilen kimsedir. Meselâ 100 tl ihtiyacına karşılık, 30 tl parası olan kimse fakir sayılır. Barınmak için evi, giymek için mevsimlik elbisesi olan bir kimse fakirlikten çıkmaz. Zamana göre ihtiyacını karşılamayan ev, araba, tarla, çayır, meslek ve işçilik gibi gelir getirici şeylerle kişi fakir sınıfından çıkmaz. Çalışmak istediği halde iş bulamayan veya iş bulup herhangi bir mazeretten dolayı çalışamayan bir kimse yine zekât alabilir. İmam Gazalî’ye göre müreffeh bir hayata alışmış olan bir kimse bedenen bir işte çalışamadığı için zekât alabilir. Evlenmek için borçlanan veya barınmak için ev yapan veya satın almak için borçlanan kimseler borçlular sınıfında zekât alabilirler. Öğrenci olup buluğ çağına eren ve özel mülkiyeti olmayanlar babaları zengin de olsalar fakir sınıfında zekât alabilirler. İşlerini yürütmek için sermayeleri bulunmayan, kendisinin ve nafakasıyla yükümlü olduğu aile fertlerinin geçimini temini için çalışıp yeterince kazanç elde edemeyen veya arayıp iş bulamayan kimseler zekât alabilirler. Fakirlik, işsizlik, sakatlık, iflas, evlenme ve konut edinme ihtiyacı gibi problemi olan kimseler zekât almaya lâyıktır. Okuyup meslek edinenlere, mesleğini yürütmek için gerekli aletleri almak için zekât verilir. İdareden aciz kimselere kazanç sağlayacak araç, gereç ve benzeri gelir getirici aletleri almak için zekât verilir. Şâfiîlere göre bir adamın tarlası olur de geliri kendisine yetecek miktardan az olursa, bu adam fakir yahut miskin sayılır. Kendisine yetecek kadar zekât verilir ve tarlasını satması için zorlanamaz.1067 Şâfiî mezhebinde fakir zekât alabilmek için fakirliğini isbatlamak zorundadır yoksa zekât verilmez. 2) Miskin: Malı ve kazancı zaruri ihtiyacının, tamamını değil de yarısından fazlasını karşılayacak miktarda olan kimsedir. Meselâ 100 tl ihtiyacına karşılık, 70 tl parası olan kişi miskin sayılır. Şâfiîlere göre fakir miskinden daha kötü durumda bulunan kimsedir. Delilleri ise âyetin önce fakirlerden başlamasıdır. Hanefî ve Mâlikilere göre miskin durumu fakirden daha vahimdir. Delilleri ise Beled suresinin 16. âyetidir.1068 3) Sai: Zekât toplayan, dağıtan, yazan ve bekçiliğini yapan kimseler. Bunlar zekât toplamakla görevlendirilen eğitimli memurlardır. Bunlar zengin de olsalar zekât alabilirler. Bu terim âyette “amil” olarak geçer. Bunun yanında aynı manaya gelen aşir, cabi, hazin ve musaddık terimleride kullanılır. Günümüzde olduğu gibi devlet tarafından zekât toplama memuru olmadığı için her Müslümanın kendi zekâtını hesaplayıp ehillere ulaştırması farzdır. 4) Müellefeti’l-Kulub: Kalpleri İslâm’a ısındırılmak istenen kimseler. Kalpleri İslâma ısındırılmak istenenler iki kısımdır. Birincisi yeni Müslüman olanlardır. İkincisi kâfirlerdir. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kâfirlerden kalpleri İslâm’a ısındırmak için bir kısım kâfirlere zekât verdiği görülmüştür. Safvan ve Ebû Sufyan bunlardandır.1069 Şâfiî ve Hanefilere göre herhangi bir maksatla kâfirlere zekât verilmez. Onlar Allah Rasûlü’nun kâfirlere zekât vemesini İslâm’ın ilk günlerindeki Müslümanların sayı bakımında az ve güçlerinin zayıf olmalarına talil ederler. 1064 el-Mecmu, 6/89. Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce, Ahmed. 1066 Buhârî, Zekât, Ahmed. 1067 el-Mecmu, 6/179. 1068 el-Mecmu, 6/184. 1069 Müslim, Neylu’l-Evtar, 4/166. 1065 131 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İmam Şâfiî’ye göre müelefe’i kulubun hükmü baki olup neshedilmemiştir. İhtiyaç duyulduğunda onlara zekât verilir. 5) Mükateb Köleler: Yani zekât alıp onunla azad olunabilme ihtimali olan kimseler. Sözleşmeli kölelere zekâttan bir şey vermenin şartı, kölenin Müslüman ve muhtaç olmasıdır. 6) Borçlular: Mubah bir şekilde borç altına girenlere zekât verilir. Şâfiîlere göre bu borç ister şahsi için, ister kefaleten başkası için borçlanmış olsun fark etmez. Yine ister ibadet için ister dünyalık için borçlansın değişmez. Eğer kişi kendisi için borçlanmışsa fakir olmadıkça ona zekât verilmez. Fakat halkın maslahatı için borçlanmış ise o takdirde zengin de olsa zekât verilebilir. Ancak bu borcun içki, kumar, mafya, tefecilik ve benzeri haram işlerde olmaması gerekir. Şâfiî mezhebinin fukahasından İbni Kec’e göre halkın maslahatı için borçlanıp borç altında ölen bir kimse şâyet varisleri fakir iseler Müslümanların zekâtıyla onun borcu ödenebilir. Fakat bunun gibi ölenlerin techizatı için zekât olarak ancak fakir varislere verilir.1070 7) Fisebilillah: Allah yolunda savaşanlar veya değişik yerlerde cihad edenler. Kur’ân’da fîsebilillah kelimesi şumüllü bir kelime olduğu için imamlar farklı görüş beyan etmişlerdir. Meselâ Allah yolunda savaşmak, savaş yolunda hizmet etmek, bunun için ilim tahsil etmek gibi alanı geniş bir şumüla sahiptir. Hanefilerin bir kısmı Allah yolunda terimini, Allah’a yaklaştıran bütün ameller olarak tefsir etmiştir. Hanbeliler ile diğer bazı âlimlere göre haccetmek isteyen kimselere zekât verilebilir. Çünkü hac da Allah yolu kısımlarındandır. Âlimlerin çoğu zekâtın, şahıslar dışında cemiyet, dernek, köprü, baraj, yol, cami, medrese ve ölünün tekfini gibi yerlere verilemiyeceğine dair ittifak etmişlerdir.1071 Şâfiîlere göre Allah yolunda verilen zekât ancak savaş hazırlığı için verilen yardım zekâta ilhak eder. Fakat bazı diğer âlimler ise fisebilillah kelimesinin şumülüne dayanarak Allah yolunda yapılan her türlü hayırlı iştir. Dolayısıyla bu işlerde çalışan herkese zekât verilebilir, diye görüş beyan etmişlerdir. İmam Mâlik: “Allah yolları çoktur, fakat burada ‘Allah yolunda’ ifadesinden, O’nun yolunda savaşmaktan başka bir anlam kast edildiğini bilmiyorum, demiştir.”1072 8) Yolda kalan kimseler: Şâfiî mezhebinde hac, ticaret, sılayı rahim gibi mubah olan bir şey için sefere çıkıp yolda parası tükenen kimse, gitmek istediği yere ulaşabilmek için zengin de olsa ihtiyacı kadar zekât alabilir.1073 Bazı fıkıh kitapları, bir sınıfta bulunan mustehaklara veya gerekirse birine de verilebileceğini beyan ederler. Cumhura göre fakir ve miskinlere, ihtiyacını giderecek kadar veya çalışabilecek güçte iseler, çalışmak için gerekli aletleri sağlayacak kadar veyahut ticaret yapmak için gerekli sermaye kadar veyahut ihtiyaç duyduğu kadar ilmi eserler, adet olan kadının zinet eşyası zekât almaya engel değildir. Delil ise şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Kişiye uygun bir yaşama seviyesine gelinceye kadar yahut yetecek ölçüde bir yaşama imkânı elde edinceye kadar istemek helâl olur.”1074 buyurmuştur. Hanefiler bir kimseye nisap miktarı kadar yani zengin kılacak kadar zekât vermeyi caiz görmemişler.1075 Gerek zekât, gerek fitre ve gerekse iskat kefâreti olsun bulunduğu bölgedeki fakirlere dağıtılması vaciptir. Başka yerlere nakl edilmesi caiz değildir. Delil Allah Rasûlü (s.a.v.) Muâz’a zekâtı Yemen halkının zenginlerinden al, yine Yemen halkının yoksullarına ver” 1076 buyurmasıdır. Ancak bulunduğu bölgede şartlara uygun olan fakir bulunmazsa veya fakir akrabası bulunduğu yerde oranın zenginlerinen hak ettiği zekâtı alamıyorsa o zaman kişi sorumlu olduğu yakınına verilmek üzere başka yerlere gönderebilir. Mal sahibi bir yerde ve zekâtı verilecek malda başka yerde bulunursa malın bulunduğu yere itibar edilir. Yani o malın zekâtı oranın fakirlerina verilir. Gezgin bir tüccarın zekâtı malın zekât havlı dolduğu yerin fakirlarine verilir. Değişik yerlerde ticaret yapıp yatırımı olan bir tüccar her yerin zekâtını oranın fakirlerine vermesi gerekir.1077 Cami İmamlarına Zekât Verilebilir Mi? Cami imamlarına zekât verilmesi ancak Kur’ân’da geçen sekiz sınıftan biri olmak şartıyla olabilir. Yoksa imamlık, âlimlik veya şeyhlik sıfatıyla veya talebe okutma bahanesiyle, bunlar zekât alamaz. Günümüzde kadrolu imamların zekât almaları caiz değildir. Ancak almış olduğu ücret, günün şartlarına kafi gelmiyorsa o zaman fakir veya miskin sıfatıyla alabilirler. Aksi takdirde onlara verilen zekât sahibinin boynunda borç olarak kalır. Onların zekât almaları da haramdır. Fakirin hakkına tecavüz etmektir. Çünkü Kur’ân’da zekât ehlinin sayılması çok önemlidir. Allah (c.c.) zekâtın hangi cins maldan ve kaçta kaç verileceğini açıklamayıp Peygamberine bırakmıştır. Fakat zekâta müstehak olanları ise bizzât kendisinin belirleyip sınıflandırması, bunun önemine işarettir. Peygamberimiz (s.a.v): “Allah (c.c.) zekâtın taksiminde ne Rasûlü’ne ne de başkasına razı olmayıp kendisi bizzâtihi taksim etmiştir.”1078 diye buyurmuştur. Bu naslara rağmen devletten maaş alan veya başka yönden zengin olan imamlar halen zekât almada ısrar ederlerse o zaman bunlar ancak “müellefei’-kulup” (kalpleri İslâma ısındırma) vasfıyla zekât alabilerler. Zekâta Ehil Olmayana Zekât Vermek Hanefilerin dışındaki cumhura göre bir kimse zekâtını dış görünüşü itibariyle fakir sayılan yahut ben fakirim diyen bir kimseye zekât verse, sonradan o kişinin zengin biri olduğu ortaya çıksa yahut Müslüman olduğunu zan ederek zekât verdiği kişinin gayri müslim olduğu ortaya çıksa tercih edilen görşe göre verilen zekât geçerli değildir. Bu ister zekâtı isteyen kişi zi şeref olduğundan ve isterse başka amaç için verilsin değişmez. Eğer zekât alan kişi iddia ettiği gibi çıkmazsa yani zekâta ehil olduğunu söyleyen kişi araştırmadan sonra dediğinin aksi çıkarsa o zaman verilen zekât geçersiz sayılır geri alınması gerekir eğer geri almak mümkün değilse o miktardaki zekâtı tekrar vermek gerekir.1079 Hanefiler göre zekât bir insana verilir de sonra onun zengin yahut zımmi olduğu yahut babası, oğlu, karısı yahut Hâşimi olduğu ortaya çıkarsa tekrar vermesi gerekmez. Çünkü bu kişi gücü yeteni yapmıştır. Fakat araştırmadan vermışse verdiği zekât geçerli değildir.1080 Zengin Kimlere Denir? Şâfiîlere göre zengin ortalama altmış iki senelik ömrünün büyük bir kısmınıda zamanın şartlarına göre kendisine yetecek kadar geçim imkânı bulunan kimsedir. Fakir günümüzdeki şartları dikkate alarak emsallari gibi temel ihtiyaçlarını temin edip onlar gibi yaşayamayan kimsedir. Şâfiîlere göre fakirin fakirliğini ortadan kaldıracak, ona bir ömür boyu yetecek ve bir daha zekât almaya muhtaç etmeyecek kadar zekât vermek caizdir. Çalışıp kazanma imkânına sahip olup çalışmayan fakir ve miskinlere zekât verilmez. Delil şu hadistir: “Zekâtta zenginler ile çalışıp 1070 el-Mecmu, 6/200. Mezahibu’l-Erbaa. 1072 Zuhaylî, 2/45. 1073 el-Mecmu, 6/203. 1074 Müslim. 1075 Bidâyetu’l-Muctehid, 254, Durru’l-Muhtar, 2/88. 1076 Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce, Ahmed. 1077 el-Mecmu, 6/212. 1078 Ebû Dâvûd. 1079 el-Mecmu, 6/221, el-Muğni, 2/667. 1080 Durru’l-Muhtar, 2/93, el-Lubab, 1/157. 1071 132 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kazanma gücüne sahip olanların nasibi yoktur.”1081 Bir kimse eğer ilimle meşgul olur da çalışmak onu ilimden alıkoyacaksa ve yedekte geçimini sağlayacak bir geliri de yoksa zekât almaya müstehak sayılır. Akrabanın verdiği nafaka ile geçinmek yahut kendisi ile ilgilenmeyen zengin olan kocasının bulunması da karının zekât almasına engel değildir.1082 Hanefilere göre zengin hangi mal olursa olsun, asli ihtiyaçtan artan nisap miktarı mala sahip olan kimsedir.1083 Asli ihtiyaç ise ev, binek, giyim-kuşam, kap-kacak ve gıda maddesi gibi şartlara göre elzem olan herşey demektir. Zekât Kimlere Verilmez? Yukarıda zekâtın verilebileceği sekiz sınıf açıklanmıştır. Zekât bunların dışında kalan sınıf ve kişilere verilmez. Fakat bazen bu sekiz sınıfa giripte zekâtın verilemeyeceği kimseler de vardır. Bu kimseler şunlardır: 1) Mal ve servet varlığıyla zengin olanlara. 2) Kölelere. Çünkü bakımı ve nafakası sahibine aittir. 3) Beni Hâşim ve Beni Muttâliblere.1084 Hz. Ali’nin kızı Ümmü Gülsüm, Mehran’dan naklen şöyle demiştir: “Allah Rasûlü Muhammed’in ali olan bizlere sadaka (zekât) helâl değildir ve bu kavmin mevalisi de onlardandır.1085 Yukarıda adı geçen Mehran, Peygamber’in mevlası olup Abdullah İbn Abbas’tan fıkıh ilmini almıştır.1086 Mehran hakkında İmam Suyutî Tedribu’r-Râvi adlı eserinde şöyle der: Yalanı duyulmamış sahâbe arasında Ebû Meymun el-Kurdî de vardır. Bu zât Emeviler döneminde Cizre’de irşad ve tebliğ görevini almıştır.1087 4) Kişinin, fakir ve miskin adı altında nafakası kendisine ait olan anne, baba, dede, nine ve zevce gibi bakmakla yükümlü olduğu kimselere fakir ve miskin adı altında zekât vermesi caiz değildir.1088 İmam Ebû Hanife’ye göre bunlara evlat ve eşler de dahildir. 5) Fakir olsa bile kâfirlere zekât verilmez. “İş sahası bulunduğu halde çalışmayan kişiye ve zengine zekât verilmez.” 6) Çocuk ve akıl hastası olanlara zekât verilmez. Ancak zekât bunların velilerine teslim edilir. Kadının Kocasına Zekât Vermesi Caiz Midir? Şâfiî mezhebinde zengin bir kadın fakir olan kocasına zekât verebilir. Çünkü Abdullah b. Mes’ud (r.a.)’ın eşi Allah Rasûlü’ne gelerek şöyle sormuştu: “Kocam ve himayemde bulunan yetimlerime zekât verebilir miyim? Allah Rasûlü (s.a.v.) şu cevabı vermiştir: “Evet, bunda sana iki sevap vardır. Biri akrabalık, diğeri de zekât sevabıdır.”1089 Eşi Ümmü Seleme (r.) Allah Rasûlü’ne: “Ey Allah’ın Rasûlü (ölen kocam)ın çocuklarına zekât verirsem bana sevabı olur mu? Onlar benim çocuklarmıdır” sorusu üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle cevap vermiştir: “Bu çocuklara infak et (zekât ver.) Bunlara verdiğin zekâtın sana sevabı vardır.”1090 Verilen zekâtın en makbulu ehil olan hısım akrabadır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Yoksullara verilen sadaka bir sadakadır. Akrabaya verilen sadaka iki sadakadır. Biri sadaka diğeri akrabaya iyliktir.”1091 buyurmuştur. Hanefilerin dışındaki cumhura göre İslâm ülkesinde ticaret yapan zımmi ve harbilerde zekât, öşür (ondan bir) ticaret vergisi adı altında alınır. Zekât kendisine vacip olan bir kimse ödeme imkânı olduğu halde zekâtını ödemeden ölürse mesuldur ve terikesinde malın zekâtı çıkarıldıktan sonra mirasçılara taksimat yapılır. Bu görüş Hanefilerin dışındaki cumhurun görüşüdür. Dayandıkları delil ise hac ve oruca kıyas yapılmasıdır. Hanefî mezhebinde ise kişinin ölümüyle zekât düşer. Onlara göre zekât vermek aciliyet gerektirmediği için ölüm onu hükümsüz kılar.1092 ORUÇ BÖLÜMÜ Orucun Tanımı: Orucun Arapça karşıtı olan sevm, lügatta, herhangi bir şeyden uzak durmak ve kendini tutmak demektir. Istılahta ise oruç; tutmaya ehil kimselerin niyet ederek fecrin doğuşundan güneşin batışına kadar, orucu bozan şeylerden korunmaktır.1093 Ramazan orucu hicretin ikinci yılında farz olmuştur. Orucun zamanı; fecrin doğuşundan güneşin batışına kadar olan zamandır. Gündüzlerin gecelere göre çok uzun olduğu yerlerde, yaşayan Müslümanlar o bölgeye en yakın olan memleketi esas alarak oruç takvimini belirlerler. Orucun farziyeti kitap ve sünnetle sabittir. Allah Teâlâ oruç hakkına şöyle buyurmuştur: َب َعلَى الَّذينَ ِمنْ قَ ْبلِك ْم لَ َعلَّك ْم تَتَّقون َ ِب َعلَيْكم الصِّ يَام َك َما كت َ ِ“ يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا كتEy imân edenler! Takva üzere olsanız diye sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de oruç tutmak farz kılınmıştır.”1094 Allah Rasûlü (s.a.v.): “Oruç tutun, sıhhat bulun”1095 buyurmuştur. Diğer bir hadisi şerifte Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Ey gençler topluluğu! Sizden evlenmeye gücü yetenler evlensin. Çünkü evlenmek, gözü haramdan daha çok muhafaza eder, namusu daha fazla korur. Evlenmeye gücü yetmeyenler oruç tutsun. Çünkü oruç bir kalkandır.”1096 Başka bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.): “İslâm beş esas üzerine kurulmuştur. Allah’ın bir olduğuna şehadet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, hacca gitmek ve oruç tutmak.”1097 buyurmuştur. Oruç bir delildir. Günahlara karşı kalkandır ve büyük bir imtihandır. Orucun Faydaları Orucun ruhi ve bedenî yönden birçok faydası vardır. Oruç başta Allah’a itaat ve ibadettir. Çünkü oruç yalnız Allah içindir. Orucu hakkıyla tutan bir kimse “Reyyan” denilen cennetin özel kapısından içeri girme hakkı elde etmış olur.1098 Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği bir 1081 Ebû Dâvûd. el-Mecmu, 6/197, Muğni’l-Muhtac, 1/107. 1083 Durru’l-Muhtar, 2/88. 1084 Müslim. 1085 Musned-i Ahmed, 3/448-4/34. 1086 Vefayatu’l-A’yan, 2/30. 1087 Tedribu’r-Râvi, 2/178. 1088 el-Mecmu, 6/220. 1089 Buhârî, Zekât. 1090 Buhârî, Zekât. 1091 Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce, Ahmed, Darimî. 1092 el-Mecmu, 6/222. 1093 Muğni’l-Muhtac, 1/420. 1094 Bakara, 2/183. 1095 Ebû Nuaym. 1096 Mutevatir Hadis. 1097 Buhârî, Müslim. 1098 Buhârî, Müslim, Nesâî, Tirmizî. 1082 133 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Üç kişinin duası red edilmez. Oruçlu olan bir kimse, adil olan bir yönetici ve zülme uğramış mazlum bir kimse.”1099 Oruç bedenî bir ibadettir. Oruç bedenin zikridir. Oruç kibri ve ucbu kırar. Oruç kalbi ve aklı nurlandırır. Oruç bedenin zekâtıdır. Oruç sabrın yarısıdır. Oruçlunun ağız kokusu Allah katında misk kokusundan daha sevimlidir. Oruç şeytana ve nefse karşı savaştır. Oruç nizamı âlemdir. Oruç tok olanı aç olanlardan haberdar eder ve merhametli olmayı öğretir. Oruç ilâhî bir eğitimdir. Bu vesileyle hakkıyla oruç tutanlar sınavı vermiş olur. Oruç insanlara disiplin ve düzeni öğretir. Oruç diğer bazı ibadetler gibi Müslümanlar arasında beraber oruca başlayıp ve beraber bayram etme birliğinin göstergesidir. Ramazan’da Vuku Bulan Tarihi Olaylar 1-Kur’ân’ın nuzulu (17 Ramazan 610) 2-Büyük Bedir Savaşı (27 Ramazan 624) 3-Mekke’nin Fethi (10 Ramazan 630) 4-Tebûk Seferi (Ekim 630) 5-İslâm’ın Yemene yayılışı 6-Taifli Sakifoğullarının İslâmiyeti kabul etmeleri 7-Ayn-i Calut’ta Moğullara karşı Müslümanların (15 Ramazan 3 Eylül 1260) büyük bir zafer elde etmesi 8- Tarık b. Ziyad’ın komutası altında Endülüs’ün fethi (28 Ramazan 19 Temmuz 711) Orucun Çeşitleri: Oruç baştan farz ve sünnet olarak ikiye ayrılır. Farz oruçlar kendi aralarında dört kısımdır. Bunlar; Ramazan orucu, kaza orucu, kefâret orucu ve nezir orucudur. a) Farz Oruçlar 1- Ramazan orucu: Her yıl tutulması gereken Ramazan ayına ait oruçtur. 2- Kaza orucu: Ramazan’da özürlü olarak orucunu bozan bir kimsenin sonra tuttukları oruca kaza orucu denir. 3- Kefâret orucu: Ramazan ayında oruçlu iken bilerek cinsi ilişkide bulunan kişinin tutması gereken kefâret orucudur. Bu da ara vermeden 60 gün üst üste oruç tutmaktır. Kazaen adam öldürme veya zıhâr yapma kefarati, bu da 60 gün peş peşe oruç tutmaktır. Yemin kefarati, üç gündür. Hacda işlenen bazı yasakların çiğnenmesiyle hacıya vacib olan oruç gibi. 4- Nezir orucu: Helâl olan herhangi bir nezirde bulunan kimsenin nezrettiği o şeyin gerçekleşmesiyle nezrettiği günler kadar oruç tutması farzdır. Meselâ bir kimsenin oğlum gurbetten dönerse veya kızım yakalandığı hastalıktan şifa bulursa Allah için bir gün veya üç gün oruç tutacağına nezir etmesi gibi. Bu konu nezir bahsinda genişçe izah edilmiştir. b) Sünnet Oruçlar Farz olmayıp tutulmasında sevap olan sünnet oruçlar: 1- Recep ve Şaban ayında tutulan oruç. Bu aylarda diğer aylara nisbetle daha fazla oruç tutmak efdaldır. Fakat halk arasında üç aylar orucu denen bir oruç yoktur. Çünkü sahih rivâyetlere göre Peygamberimiz (s.a.v.) Ramazan ayının dışında tam bir ay oruç tutuğu görülmemiştir. 2- Her aydan üç gün oruç tutmak. Bugünlere eyyam-ı biyd (gece ve gündüzü parlak) denilir. Eyyam-ı biyd her ayın 13. 14. ve 15. günleridir. 3- Her hafta Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutmak. 4- Bayram günü hariç Şevval ayının ilk altı günü oruç tutmak. 5- Zilhicce ayının ilk dokuz günün de oruç tutmak. 6- Aşura Orucu: Muharrem ayının dokuz ve onuncu günleri oruç tutmak sünnettir. Bugünlerin faziletiyle ilgili çok sayıda sahih hadis bulunmaktadır. Hilâlin Tesbiti Müslümanlar için Şaban ve Ramazan aylarının yirmi dokuzuncu günlerinde hilâli gözetmek ve araştirmak sünnettir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Hilâli görün oruç tutun ve hilâli görün iftar (bayram) edin.”1100 buyurmuştur. Hilâlin tesbiti konusunda müçtehidlerin farklı görüşleri vardır. Müçtehidlerin Görüşleri Şâfiîlere göre Ramazan ve Şevval hilâli için halkın içinden adalet sahibi bir kişinin haber vermesi yeterlidir. Fakat bu kişinin adil, Müslüman, akıllı, hür ve erkek olması ve şahitlik ederim demesi şarttır.1101 Bu konuda Şâfiîlerin dayandıkları delil şu haberdir: “İbn Ömer (r.a.) hilâli görmüş, bunu Allah Rasûlü’ne haber vermiştir. Allah Rasûlü buna dayanarak hem oruç tutmuş hem de insanlara oruç tutmalarını emretmiştir. Ebû Dâvûd’un rivâyet ettiği bu hadis Müslim’in şartı üzerine ısnadı sahihtir.1102 “Bir bedevi Allah Rasûlü’na gelerek: “Ben Ramazan hilâlini gördüm” dedi. Bunun üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) kendisine: Allah'tan başka bir ilâh bulunmadığına şahitlik eder misin?” buyurdu. O da “evet, dedi.” Allah Rasûlü (s.a.v.) “Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğuna da şahitlik eder misin?” buyurdu. Adam yine evet dedi. Allah Rasûlü (s.a.v.) de “Ey Bilâl! İnsanlara yarın oruç tutmalarını duyur” buyurdu.1103 İbn Hibban ve hâkim bu iki hadisin de sahih olduğunu söylemişlerdir.1104 Hanefilere göre gökyüzü açık olmak şartıyla en az iki kişinin hilâli görmesi gerekir. Şâfiî ve Mâlikilere göre hilâlin tesbitinde kadının şahitliği kabul edilmez. Hanefilerle Hanbelilere göre kadının şahitliği geçerlidir. Bütün müçtehid imamlara göre gündüz görülen hilâla itibar edilmez. . İmam Savri, İbn Ebi Leyla, Ebu Yusuf ve diğer bazı müçtehitlere göre ise zevvaldan önce görünen hilal bir önceki geceye ait, zevvaldan sonra görünen hilal ise bir sonraki geceye aittir. Bu da gerek ayın başında olsun gerekse sonunda olsun fark etmez. Dayandıkları delil ise Beyhaki’nin İbrahim en-Nehaiye isnad edilen rivayette ‘’Ömer(r.a.) Utbe b. Ferkad’e göndermiş olduğu bir mektup’ta şöyle demiştir. ‘’Siz hilali zevvaldan önce gördi iseniniz o bir önceki geceye olup iftar ediniz, şayet zevvalda sonra gördi iseniz o da bir sonraki geceye ait olduğu için oruca devam ediniz. Bazı fukahaya göre gündüz görünen hilâl gelecek geceye aittir gerek öğleden önce olsun gerekse öğleden sonra olsun fark etmez. İmsaktan önce görünen hilâl ise bir önceki geceye ait olduğu çoğu müçtehidlerce kabul edilmiştir.1105 1099 Tirmizî, İbn-i Mâce, Beyhâkî, Ahmed. Buhârî, Müslim. 1101 Tuhfetu’l-Muhtac 3/375, Muğni’l-Muhtac, 1/420. 1102 el-Mecmu, 6/278. 1103 Tirmizî, Ebû Dâvûd. 1104 Zuhaylî, 3/138. 1105 el-Mecmu, 6/274. 1100 134 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------1106 İhtilaf-ı Metali (Yerlere Göre Ayın Doğuşu) Ayın ve güneşin doğuşunun kıtalara göre farklı olmasından dolayı doğuda ve batıda bütün Müslümanların Ramazan’a tek bir vakitte başlamasının farz olup olmaması konusunda müçtehidlerin görüşleri ikiye ayrılmaktadır. Cumhura göre ayın doğuş yerlerinin farklılığına itibar edilmeyip bütün Müslümanların aynı zamanda oruç tutmaları gerekir. Buna göre Şâfiîlerin dışındaki imamlara göre hilâl bir ülkede görüldüğü zaman ister yakın ister uzak olsun oruç tutmak veya bayram yapmak herkese farz olur. Bu konuda sefer mesafesine ve ayın doğuş yerlerinin farklı olmasına itibar edilmez. Cumhura göre hilâlin tesbiti için İslâm ülkerinin herhangi bir yerinde en az adaletli iki kişi veya bir topluluğun şahitliği gerekir.1107 Şâfiîlere göre ise uzak mesafelerde ayın doğuşunun farklılığına göre oruca başlamak veya bayram yapmak mümkündür. Şâfiî mezhebinde bir beldede hilâl gürülünce, bunun hükmü sadece buraya yakın olan beldeleri bağlar. Onlara göre bu ayın doğuş yerlerine göre fark eder. Bu farklılık yirmi dört fersahtan daha az mesafede olmaz.1108 Şâfiîlerin delilleri: Şâfiîler ayın doğuş yerlerinin değişik olmasına itibar ederken sünnete, kıyasa ve akla dayanmışlardır. a) Sünnetten delil: Şâfiîler bu kunuda iki hadise dayanmışlardır. Birinci hadis Kureyb hadisi, ikincisi İbni Ömer hadisidir. Kureyb hadisi şu şekildedir: “Ümmül-Fadl, Kureyb’i Şam’a göndermiştir. Kureyb şöyle demiştir: “Şam’a geldim ve Ümmül-Fadl’ın ihtiyaçlarını giderdim. Ben Şam’da iken Ramazan hilâli girmişti. Cuma gecesi hilâli gördüm. Sonra ayın sonunda Medine’ye geldim. Abdullah b. Abbas hilâldan bahsederek sorular sordu ve hilâli ne zaman gördünüz? Dedi, ben Cuma günü gördük dedim. İbn Abbas: “Sen hilâli gördü mü?” diye sordu evet gördüm dedim. İnsanlar da hilâli görerek oruç tuttular. Muaviye de oruç tuttu dedim. İbn Abbas ise “biz hilâli Cumartesi gecesi gördük, Ramazan’ı otuza tamamlayıncaya veya hilâli görünceye kadar oruç tutmaya devam edeceğiz” dedi. Kendisine Muaviye’nin orucu ve hilâli görmesi ile yetinmeyecek miyiz?” dedim. İbn Abbas: “Hayır, Rasûlullah (s.a.v.) bize böyle emretti” dedi. Bu hadisi Buhârî ile İbn-i Mâce dışındaki cemaat rivâyet etmiştir. Tirmizî bu hadis sahih, hasan, gariptir der.1109 Bu hadis uzak mesafede olan bir memleket halkına, başka bir memleket halkının hilâli görmesi ile amel etmek gerekmediğine delalet etmektedir. İbn Ömer hadisi ise şöyledir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ay yirmi dokuz gündür. Hilâli görmedikçe oruç tutmayın, yine hilâli görmedikçe oruç bozmayın. Eğer hava bulutlu ise oruç için ayı sayı ile belirleyin.”1110 Şâfiîlere göre oruç farizası hilâli görmeye bağlıdır. Fakat bundan kasdedilen her birinin hilâli görmesi değil, o bölgede bazılarının görmesidir. b) Kıyastan delil: Şâfiîler ayın doğuş yerlerinin farklılığını, göneşin doğuş yerlerinin farklılığına benzetmişlerdir. Güneşin doğmasının farklılığı ile nasıl namaz vakitleri de farklı oluyorsa, ayın doğuş yerlerinin farklı olmasından da Ramazan’ın başlangıç ve bitişlerinin farklı olması gerekir. c) Akli delil: Şeriat, orucun farz olmasını Ramazan ayının doğmasına dayandırmıştır. Ramazan ayının başlangıcı ise ülkelerin birbirinden uzaklıklarına göre değişir. Bu durumda da ülkelerin, farklıklarına bağlı olarak, oruca başlama günlerinin farklı olması gerekmektedir. Uzaklık ve yakınlık ölçüsü hakkında üç görüş bulunmaktadır. Birinci ve essah olan görüşe göre uzaklık metlaların ihtilafiyle değişir bu da Hicaz ile Irak veya Irak ile Horasan gibi ülkekerin uzaklığı baz alınır.1111 Cumhurun delili: Cumhura göre “ayı görünce oruç tutun ayı görünce orucu bozun” hadis mutlaktır. Yani bütün Müslümanlara orucun farz olmasının mutlak olarak hilâli görmeye bağlı bulunduğuna delalet eder. Dolayısıyla bir topluluğun yahut şahitliği kabul edilen kişilerin hilâli görmesi gerek yakın gerekse uzakta olan tüm Müslümanları bağlar. Cumhurun görüşü Müslümanları birleştirmesi ve çağımızda makbul olmayan ihtilafları ortadan kaldırması bakımından da tercih edilen en kuvvetli görüştür.1112 Şafii mezhebinde uzakta olan bir memlekette görünen hilal başka bir memlketin halkı ona mütabaat edip etmeyeceğine dair iki görüşten en essahıane göre diğer bölgenin halkına oruç tutmak veya bayram etmek lazım gelmez. İmam’ül-Haremeyn, el-Fewrani, el-Gazali, elBegawi ve diğer bazı fukahaya göre iki memleketin arasındaki uzaklık kasr mesafesi ba alınır. İmam Haremeyne göre astırnomik hesaplarla tesbiti hilal şeran geçerli değildir. Keza imam Mawerdi bir görüşünde ve Hanefilerden imam Sarahsi de ‘’birbirinden uzak memlekette görünen hilal uzakta olan başka memleketin halkını etkileyemez’’ beyan ederek şu aklı delille de tesbit etmişlerdir. O da şöyledir. ‘’Birbirinden uzak memleketlerde göneşte olduğu gibi hilal’ın doğuşu ve batışı farklı zamanlarda doğduğundan her bölgenin halkı ancak kendi bölgesinden sorumlu olup ona göre oruç tutar veya bayram eder’’ hükmünü getirmişlerdir. İmam Şafii ise imam Malik ile imam Ebu Hanife’yi kast ederek ‘’Ben Medineli ile Küfeli’nin bildiğinden başka bir şey bilemem’’ diyerek ‘’bir yerde görünen hilal tüm memleketleri içine alır’’ görüşünü beyan etmiştir.1113 Bana göre her ne kadar cumhurun delili birlik bakımında tercihe şayan ise Şâfiîlerin gösterdikleri deliller de gerek akıl ve gerekse nakil olarak itibar edilebilen delillerdir. Orucun Vücûb Şartları 1) Müslüman olmak: Müslüman olmayana oruç farz değildir. Fakat Şâfiîlere göre mürted olan bir kimsenin irtidad döneminde hac dışında geçirdiği oruç, namaz ve zekât gibi ibadetleri tekrar İslâm’a dönünce kaza etmesi gerekir.1114 Hanefilerin dışındaki cumhura göre küfür cezasına ek olarak diğer emir ve yasakların cezası da ilave edilir. Hanefilere göre ise gayri müslimler İslâm’a ait, emir ve yasaklarla yükümlü değildir ve sonradan İslâm’a girince geçmiş yıllara ait namaz ve oruç gibi ibadetleri kaza etmeleri de gerekmez. Onlara göre ahiret azabı tek olup bu da temeldeki küfrün cezasıdır. Delil olarak şu âyetı gösterirler. ْق ْ لِلَّذينَ َكفَروا اِن ْ ل َ ْ ت سنَّت َاالوَّلين َ سلَفَ َواِنْ يَعوىوا فَقَ ْد َم َ “ يَ ْنتَهوا ي ْغفَرْ لَه ْم َما قَ ْدKâfir olan kimselere söyle: Eğer küfürlerine son verirlerse geçmiş günahları örtülür.”1115 2) Ergenlik çağına girmiş olmak: Çocuklara oruç tutmak farz değildir. Çocuğun yapmış olduğu bütün hayır ve hasenatların sevabı ana-babaya yazılır. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Üç kişiden kalem kaldırılmıştır: Ergenlik çağına ulaşıncaya kadar çocuktan, iyileşinceye kadar akıl hastasından, uyanıncaya kadar uyuyandan.”1116 buyurmuştur. Müçtehidlerin çoğuna göre yedi yaşına girmiş ve oruca güç yetirecek durumda olan ve mumeyyiz (iyi ile kötüyü ayırt etmek) velilerin çocukları oruca alıştırmaları gerekir. Mâlikilere göre oruç da namaz gibi ancak ergenlik çağına girmış çocuklara emredilir. 1106 el-Mecmu, 6/274. Bidâyetu’l-Muctehid, 1/278. 1108 el-Mecmu, 6/275-297, Muğni’l-Muhtac, 1/224. 1109 el-Mecmu, 6/273. 1110 Müslim, Ahmed. 1111 el-Mecmu, 6/275 1112 Zuhaylî, 3/145, İz b. Abdi’s-Selâm, Umdetu’l-Ahkam, 280. 1107 1113 1114 el-Mecmu, 6/275-276 el-Mecmu, 6/250. Enfal, 8/38. 1116 Buhârî, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn-i Mâce. 1115 135 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------3) Hayız ve nifastan temiz olmak: Çünkü oruç bedenî ibadet olduğundan temizlik şarttır. Hayız ve nifas birer hastalık hali olduğu için ilâhî merhamet olarak oruç onlardan kaldırılmıştır. Ramazan’dan sonra müsait günler de geçirdikleri günler sayısınca kaza edilir. Hz. Âişe’den gelen rivâyet şöyledir: “Biz orucun kazasıyla emrolunduk fakat namazın kazasıyla emrolunmadık.”1117 Adetli olan bir kadının adet halinde oruç tutup tutmaması hakkında hayız bahsinde gereken bilgi verilmiştir. 4) Akıllı olmak: Sürekli akli dengesi yerinde olmayana oruç ve diğer ibadetler farz değildir. Şâfiîlere göre deliye oruç farz olmadığı gibi akli dengesi yerine gelince de delilik süresince geçirdiği oruçları kaza etmesi de gerekmez. Şâfiîlere göre Ramazan ayında hastalık veya ilaç sebebiyle sarhoş olmuş veya baygınlık geçirmiş bir kimseye namazın değil orucun kazası gerekir. Şâfiîlere göre oruç ile namaz arasında fark olduğu gibi delilikle baygınlık arasında da fark vardır. Hanefilere göre ise delinin Ramazan ayı içinde akli dengesi düzelirse o ayda geçirdiği günlerin kazası gerekir. Şâyet Ramazan ayından sonra akli dengesi düzelirse delilik esnasında geçirdiği günlerin kazası gerekmez.1118 5) Zamanın oruca elverişli olması: Oruca elverişli olmayan zamanlar şunladır: Geceler, her iki bayram, teşrik günleri ve şek günü. Bugünlerde oruç tutmak sahih değildir. 6) Sıhhatlı olmak: Bir kimse oruç tuttuğu takdirde ölmekten veya hastalığının artmasından veya uzamasından korkarsa, oruç tutmayabilir veya tutmakta olduğu orucu açabilir. Eğer hastalık hayati önem taşımıyorsa ve beden üzerinde önemli bir zararı da yoksa o zaman orucu bozmak caiz olmaz. 7) Mukim olmak: Şer’î ölçüler dahilinde yola çıkmış bir kimse için oruç tutmak farz değildir. Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Hastalıklar Şunlardır: a) Kalp hastalığı. b) Yüksek tansiyon. c) Dozu yüksek şeker hastalığı. d) Mide kanaması. e) Böbrek hastalığı gibi… Bunlara benzer hayati önem arz eden hastalıklar, uzman doktorlar tarafından teşhis konulmuş ve tahribat boyutları tesbit edilmiş herhangi bir hastalıktan dolayı oruç tutmama ruhsatı vardır. Orucun Farzları 1) Niyet etmek: Niyet, bir şeyi kast etmek, kalpten bir işi yapmaya inanmak ve azm etmek demektir. Oruca ister farz ister sünnet olsun niyet şarttır. Çünkü Hz. Ömer’in rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.): “Ameller niyete göredir. Herkes niyet ettiği şeyin karşılığını görecektır.”1119 buyurmuştur. Keza Hz. Âişe’den rivâyet edilen bir hadisi şerifte Allah Rasûlü şöyle buyurur: “Sabah vakti girmeden önce, her kim geceden niyet etmezse orucu yoktur.” Bu hadisin sukkat olduğu Darekuni tarafından söylenmiştir.1120 Şâfiîlerin dışındaki müçtehidlere göre niyet şart olarak kabul edilmiştir. Şâfiîler ise niyeti rükün kabul etmişler ve Ramazan orucu, kaza ve adak orucuna geceden niyetlenmek şarttır demişler. Fakat sünnet oruçlar için gerek Hanefiler gerekse Şâfiîlere göre zevaldan önceye kadar niyetlemek caizdir.1121 Delil olarak şu hadisi gösterirler: “Allah Rasûlü (s.a.v.)’in Hz. Âişe’ye öğle yemeği hazırlayıp hazırlamadığını sorduğu, Hz. Aişe’nin yiyecek bir şey olmadığını söylemesi üzerine Allah Rasûlü’nün o gün oruç tutuğu rivâyet edilir.1122 Niyetin yeri kalptir. Niyeti telefuz etmek ise müstehaptır. Müçtehid imamlara göre Ramazan’da her gece niyet getirmek şarttır. Mâlikilerde ise aralıksız tutulan oruçlar için başta yapılacak tek niyet yeterlidir.1123 Niyetin zamanı akşam ezanından imsaka kadar olan zamandır. Oruçlu olan bir kimse orucu bozmaya niyet ettiği takdirde orucu bozulur. Çünkü niyet diğer ibadetlerde şart olduğu gibi oruçta da şarttır. Dolayısıyla niyet bozulduğu vakit günün kalan kısmı niyetsiz kaldığı için oruç batıl olur.1124 2) Yemek içmekten sakınmak: Oruçlu olan bir kimsenin için imsak vakti ile güneşin battığı zaman arası içinde yeme, içme ve cinsel ilişki arzularından uzak durması gerekir. Buna delil olarak Bakara 187. âyet ve birçok sahih hadis gösterilmiştir. Sigara, nargile gibi dumanlı veya kokulu maddeler oruç yasaklarına girdiği gibi ağızdan alınan her türlü ilaç da orucu bozar. Bu konuda daha geniş bilgi orucu bozan şeyler bölümünde açıklanacaktır. 3) Cinsi ilişkiden sakınmak: Normalda helâl olan cinsi ilişki oruçta yasak olur. Bu yasak imsak vaktinde başlar iftar vaktine kadar devam eder. 4) Kasten kusmaktan sakınmak: Ağız dolusu kusmak orucu bozduğu için kasten kusmaktan sakınmak şarttır. Orucun Sünnetleri a) Akşam olduğunda acele iftar etmek b) Sahuru ertelemek c) Çirkin sözlerden kaçınmak Orucu Bozan Şeyler Orucu aşağıda saydığımız sekiz şey bozar: 1) Yemek-içmek: Burun, ağız, kulak, ön ve arka gibi bir menfezden veya mideye, boğaza, beyne ve mesaneye açılan yara yoluyla bilerek, gıda veya ilac niteliği taşıyan herhangi bir maddenin içeriye sokulmasının orucu bozacağına İslâm âlimleri arasında görüş birliği vardır. Bu madde gerek yenilecek madde olsun gerekse toprak, taş, bitki ve maden gibi maddeler olsun fark etmez.1125 Şâfiîler ve İmam Muhammed ile İmam Ebû Yusuf’a göre boğaza, mideye, beyne ve mesaneye açılan yaradan başka, herhangi bir yaraya konulan ilaç ve benzeri şeyler orucu bozmaz. Bunun için adaleden veya damardan yapılan iğne oruca zarar vermez. Vücuda sürülen yağ, göze konulan ilaç veya sürülen sürme eseri boğazda his edilse dahi orucu bozmaz.1126 Nefes darlığı hastalığına yakalanmış müzmin bir hasta için nefes açıcı sprey gibi ilacların kullanma ruhsatı vardır ve orucu bozmaz. 1117 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Darimî. el-Mecmu, 6/251. 1119 Buhârî, Müslim. 1120 el-Mecmu, 6/293. 1121 Fethu’l-Kadir, 2/43, Muğni’l-Muhtac, 1/423. 1122 Darekutni. 1123 el-Mecmu, 6/293, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/282. 1124 el-Mecmu, 6/302. 1125 el-Mecmu, 6/326. 1126 Durru’l-Muhtar, 2/132, Şerbasî, 1/144. 1118 136 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Şâfiî mezhebinde önden ve arkadan yapılan hukna (şırınga veya fitil ilacı) menfeze girdiğinden, orucu bozar.1127 Gerek Şâfiî mezhebinde gerekse Hanefî mezhebinde olsun bir kimse unutarak bir şey yese, içse veya cinsi münasebette bulunsa ve oruca münafi olan herhangi bir şeyi unutarak işlese orucu bozulmaz. Bu konuda farz ile sünnet oruç arasında fark yoktur. Çünkü yanılma ve unutma hali affedilmiştir. Nitekim “Allah Rasûlü (s.a.v.) unutarak yiyip içenlerin oruca devam etmelerini onları Allah’ın yedirip içirdiğini söylemiştir.”1128 Mâlikilere göre böyle bir durumda oruç bozulur ve kazası gerekir. Çünkü orucun rüknü olan imsak (sakınma) ortadan kalkmış olur. Ağzına veya burnuna su verirken midesine veya dimağına su kaçsa Şâfiî mezhebinde oruç bozulur. İmsak doğduğu halde doğmadığını sanarak yiyen, içen veya cinsi ilikide bulunan bir kimseye kaza gerekir. Keza güneş batmadığı halde battığını zan ederek iftarını açan bir kimse de böyledir. Şâfiî mezhebinde cimanın dışında özürsüz orucunu bozan bir kimseye yalnız kaza gerekir. Fakat özürsüz orucunu bozan bir kimsenin günün kalan kısmında yeme, içme ve diğer oruç bozucu şeylerden sakınması vaciptir.1129 2) Bilerek kusmak: Bütün müçtehid imamlara göre ağız dolusu bilerek kusmak orucu bozar ve yalnız kaza gerekir. Fakat unutarak kusmak veya az kusmak orucu bozmaz.1130 3) Bilerek cinsi ilşikide bulunmak: Cinsi ilişkinin orucu bozup kefâret gerektiğine dair tüm müctehidler ittifak etmişlerdir.1131 Bu konuda oruç kefâreti ile ilgili Kur’ân’da sarih bir hüküm yoktur. Fakat Allah Rasûlü (s.a.v.) oruç kefâreti ile ilgili hükmü vuku bulan bir adamın cinsi ilişki olayı üzerine vermiştir. Olay şöyle vuku bulmuştur: “Bir adam mahfoldum diyerek Allah Rasûlü’ne gelmiş ve Ramazan’da gündüz eşiyle cinsi ilişkide bulunduğunu söylemişti. Bunun üzerine aralarında şu ifadeler geçmiştir: Allah Rasûlü ona köle azad etme imkânın var mı? O adam hayır dedi. Peş peşe iki ay oruç tutabilir misin? O adam hayır dedi. Altmış fakiri doyuracak kadar malî imkânın var mı? O adam hayır dedi. Bu arada Allah Rasûlü’ne bir sepet hurma getirildi. Allah Rasûlü bu hurmayı adama vererek fakirlere dağıtmasını söyledi. Adam bizden daha fakir kimse yoktur deyince Allah Rasûlü (s.a.v.) gülümseyerek bunları al ailene yedir” buyurdu.1132 Ramaznda bir günde iki veya daha fazla ilişde bulunmak bir kefâret gerektirir. Şâyet farklı günlerde iki veya daha fazla gün içinde ilişki kurarsa her gün için bir kefâret gerektirir. Bu ilişki gerek önden gerekse arkadan olsun ve gerek insan gerek hayvanla olsun fark etmez.1133 4) Şehvetle oynamakla meninin gelmesi: Bir kimse meşru veya gayri meşru yollarla şehvetini tatmin ederek meninin gelmesine yol açarsa orucu bozulur. Meni gelmemek şartıyla kişinin kendi hanımıyla oynaması orucu bozmaz. Çünkü Hz. Ömer Allah Rasûlü’ne gelerek şöyle demiştir: “Ben bugün büyük bir olay işledim ya Rasûlullah! Ben hanımımı oruclu iken öptüm dedim. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Sen oruçlu olduğun halde madmada yapsan (orucun bozulur mu diye sordu? Ben hayır dedim.”1134 Burada Allah Rasûlü (s.a.v.) öpmeyi madmadaya kıyas yaparak cevap vermesi müçtehidler için bir delil oluşturmaktadır. 5) Hayız olmak: Bir kadın Ramazan ayında gündüzün adet görmeye başlarsa orucu bozulmuş olur. Artık adet günlerinde bulundukça oruç tutması caiz olmaz. 6) Nifasa girmek: Yani çocuk doğurmak. Ramazan ayında gündüz çocuk doğuran bir kadının orucu bozulmuş olur ve temizlenene kadar oruç tutamaz. 7) Delirmek: Gündüz cinnet veya baygınlık geçiren bir kimsenin orucu bozulur ve kaza etmesi gerekir. Şâyet günün bir kısmında aklı başına gelirse orucu sahih kabul edilir. Fakat akşam oruca niyet edip gün boyu uykuda kalan bir kimsenin orucu sahihtir.1135 8) Mürted olmak: Yani dinden çıkmak. Dinden çıkan bir kimsenin diğer amelleri bozulduğu gibi Ramazan ayında gündüz irtidad edenin de orucu bozulur. Orucu Bozmayan Şeyler: 1- Unutarak yemek, içmek yahut cinsi ilişkide bulunmak. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Oruçlu olduğu halde unutarak yiyip içen kimse orucu tamamlasın. Onu yedirip içiren ancak Allah’tır.”1136 2- Göze damla damlatmak yahut sürme çekmek orucu bozmaz. Çünkü Allah Rasûlü Ramazan’da oruçlu iken gözüne sürme sürmüştür. Bu hadisi İbn-i Mâce, Hz. Âişe’den tahriç etmiş olup zayıftır.1137 3- Hacamat (kan aldırmak) orucu bozmaz. Çünkü İbn Abbas’tan naklen Allah Rasûlü (s.a.v.)’in ihramlı ve oruçlu iken kan aldırdığı rivâyet edilmişir.1138 Fakat en evlâsı oruçlu iken kan aldırmamaktır. Çünkü kan vermekle zayıf düşüp oruç tutamama ihtimali yüksektir.1139 4- Gerek abdest ve gusülde olsun gerekse normal hallerde olsun ağza ve burna su vermek, gargara yapmadan çalkalamak, içeriye bir şey kaçmamak şartıyla orucu bozmaz. 5- Serinlemek için yıkanmak veya ıslak havlu ile serinlemek orucu bozmaz. 6- Gayri ihtiyari toz, duman ve saman tozu gibi şeylerin boğaza kaçmasıyla oruç bozulmaz. 7- Gayri ihtiyari gelen kusuntu orucu bozmaz. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Üç şey orucu bozmaz. Kusmak, ihtilam ve hacamat/kan aldırma.”1140 buyurmuştur. 8- Dişler arasındaki nohut tanesinden az olan yemek kalıntılarını gayri ihtiyari yutmak Şâfiî ve Hanefilere göre orucu bozmaz.1141 9- Gerek geceden ihtilam olup cünüp olarak sabahlamak gerekse gündüz uyuyup ihtilam olmak orucu bozmaz. 10- Güzel kokulu şeyleri koklamak orucu bozmaz. 11- Serum gibi gıda maddesi ihtiva etmeyen iğne orucu bozmaz. Fakat durum acil değilse akşam iğneyi kullanmak daha uygun olur. Orucun Mekruhları Oruçlu olan kimse için aşağıda zikredilen şeyler mekruhtur: 1127 el-Mecmu, 6/330. Buhârî, Müslim. 1129 el-Mecmu, 6/335-338. 1130 el-Mecmu, 6/329. 1131 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/277. 1132 Nesâî dışında cemaat rivâyet etmiştir. 1133 el-Mecmu, 6/349-353. 1134 Buhârî, Müslim. 1135 el-Mecmu, 6/251. 1136 Nesâî dışında cemaat rivâyet etmiştir. 1137 Neylu’l-Evtar, 4/568. 1138 Ahmed, Buhârî. 1139 el-Mecmu, 6/364. 1140 Beyhâkî. 1141 el-Mecmu, 6/326. 1128 137 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------1) Başkasıyla kavga yapıp sövüşmek. 2) Güneşin batışı tahakkuk ettikten sonra iftarı geciktirmek. 3) Yemeği yutmadan tatmak. 4) Hacamat yapmak (kan aldırmak). 5) Şehveti tahrik edici şekilde öpüşmek. 6) Hamama girmek. 7) Zevaldan sonra misvak kullanmak. 8) Şehvet verici manzaralara bakmak. 9) Kokusu güzel olan şeyleri koklamak. 10) Tahrik edici sesleri dinlemek. 11) Göze sürme çekmek. Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Özürler Şunlardır: 1) Yolculuk: Bütün müçtehidlere göre Ramazan’ı şerifte, kasır mesafesinde yolculuk yapan bir kimse orucunu bozabilir. Şâyet uçak gibi bir vasıta ile kısa bir müddet içerisinde kat’ etse bile oruç tutmayabilir. Fakat zarar ve zorluk görmeksizin bir yolcunun oruç tutması daha faziletlidir. Şâyet yolculuk esnasında zorluk ve şiddet varsa orucu bozmak daha efdaldır. Şâfiî mezhebinin icması ile mubah olan seferde kasır mesafinden az olan yolculukta dahi bir yolcu orucunu bozabilir.1142 Şâfiîlere göre bir yolcu geceden oruç tutmayı niyet etse de gece yola çıkmak şartıyla orucunu bozabilir. Delil İbn Abbas’ın rivâyet ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) Ramazan ayında Mekke’nin fethi için yola çıktı. “Kuraa’l-Gamim” denilen yere varıncaya kadar oruç tuttu. Orada kendisi ve diğer insanlar oruclarını bozdular.”1143 İbn Ömer’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) “Muhakkak Allah (c.c.) masiyetten ikrah ettiği kadar ruhsatla amel etmeyi de sever.”1144 Hamza b. Amr şöyle rivâyet eder: “Ben Allah Rasûlü’ne ben seferde oruç tutmaya kabilim, oruç tutmam için bir beis var mıdır? diye sordum. Allah Rasûlü o Allah’tan bir ruhsattır. Kim ki onunla amel ederse o güzel bir iş yapmıştır. Kim ki oruç tutmayı severse ona bir beis yoktur.”1145 Enes b. Mâlik şöyle der: “Biz Allah Rasûlü ile birlikte yola çıkmıştık oruç tutan yiyeni, yiyen de tutanı ayıplamazdı.”1146 Fakat bir kimse oruca niyet getirip de gündüz sefere çıkar veya seferde oruca niyet getirip gündüz memleketine varırsa, şiddetli açlık veya susuzluk gibi bir mazeret olmaksızın orucunu bozamaz. 2) Hastalık: Bir kimse nefsinin helak olacağından veya hastalığının artacağından veya uzamasından endişe ederse oruç tutmayabilir veya bozabilir. Bu endişe, ya kendi tecrübesine veya Müslüman, adil ve uzman doktorun sözüne dayanmalıdır. Misafir, Ramazan’ı şerifin akabinde mukim olur veya hasta iyileşirse Ramazan’dan sonra oruçlarını kaza eder. Müzmin bir hasta veya devamlı sefer halinde olan bir yolcu zamanında oruç tutamadığı gibi kaza da edememektedir. Sürekli özürlü olan bu ikisi de mazeretleri ne kadar devam ederse şer’î ruhsat da o kadar devam eder. Şâfiî mezhebinde yolcu ve hasta olan kimselerin önceden kazaya kalmış oruçları tutmaları caiz değildir. 3) Gebelik veya emziklilik: Ramazan’ı şerifte hamile bulunan veya emzikli olan kadın kendine veya çocuğuna zarar geleceğinden korkması durumunda oruç tutmayabilir. Onu başka zamanda kaza edebilir. Delil ise hem hastaya ve yolcuya kıyas etmek hem de Allah Rasûlü’nün şu hadisidir: “Allah Teâlâ yolcudan orucu ve namazın yarısını kaldırmıştır, gebe kadınlarla emzikli kadınlardan da orucu kaldırmıştır.”1147 İbni Abbas (r.a.)’dan naklen şöyle denilmiştir: “Hamile veya emzikli kadınlar kendi nefislerinden endişe ederlerse oruclarını bozabilirler ve ikisine de kaza vardır fakat kefâret gerekmez.”1148 Şâfiîlere göre gerek kendi çocuğunu gerekse ücretle başkasının çocuğunu emziren bir kadın kendi nefisinden endişe ederek oruç tutmazsa yalnız yediği günler kadar kaza etmesi gerekir. Şâyet çocuk hakkında endişe ederek orucu bozarsa hem kaza etmek hem de fidye vermeleri gerekir.1149 Çocuktan endişe edip orucu bozan bir kadın için verilecek fidye çocuğu emzirene aittir. Hanefilere göre her iki durumda da kadına kaza gerekir fakat hastaya kıyasla fidye gerekmez.1150 4) İhtiyarlık: Yaşı ilerlediğinden oruç tutamayan kimseler (erkek ve kadın) cumhura göre oruç tutmakla mükellef olmadıkları gibi kaza etmeleri da gerekmez. Sadece her gün için bir fakiri doyuracak kadar fidye vermeleri gerekir. Kur’ân’da şöyle buyurulur: ٌَو َعلَى الَّذينَ يطيقونَه فِ ْديَة 1151 ْكين ٍ “ طَ َعام ِمسOruç tutmaya gücü yetmeyenlerin bir yoksulu doyuracak kadar fidye vermeleri gerekir.” İbn Abbas’ın rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kim ki ihtiyarlık onu yakalar ve oruç tutmaya göcü yetmezse her gün için bir avuç buğday versin.”1152 İbn Ömer’in rivâyet ettiği başka bir hadiste de Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Oruç tutmada zayıf düşen bir kimse her gün için bir avuç (buğday) versin.”1153 Keza müzmin bir hastalıktan dolayı oruç tutamayan kimseye de her gün için bir fakiri doyuracak kadar fidye lazım gelir.1154 Bir kimse vefat anına kadar devam eden yolculuk ve hastalık gibi bir mazeretten dolayı oruç tutamamış ise, kendisine ne fidye düşer ve ne de Allah indinde mesul sayılır ve başkasının da onun yerine oruç tutmasına gerek kalmaz. Fakat eda edebilecek durumda olduğu halde eda etmeden vefat ederse, oruç boynunda borç kalır ve Allah katında mesuldur. Ölü vasiyet etmese de terikesinden, (kalan mal) halkın yedikleri şeyin cinsinden, her gün için birer müd (avuç) çıkarılacaktır. İmam Şâfiî’nin sahih ve muhtar olan kadim görüşüne göre meyyitin baliğ bir akrabası veya izin almak şartıyla, yabancı bir kimsenin, yerine oruç tutmaları caizdir. Dayandıkları delil ise Hz Âişe’nin rivâyet ettiği şu hadisi şeriftir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Kim oruç borcu olduğu halde ölürse onun velisi onun yerine oruç tutabilir”1155 buyurur. İbn Abbas’ın rivâyet ettiği başka bir hadiste de şöyle denilmiştir. “Bir gün bir kadın Rasûlullah’a gelerek ya Rasûlullah annem, 1142 el-Mecmu, 6/260. Buhârî, Müslim, Nesâî, Mâlik, Darimî. 1144 Ahmed, İbn Hibban, Huzeyme. 1145 Buhârî, Müslim, Nesâî, Beyhak, Ahmed. 1146 Buhârî, Müslim. 1147 Nesâî, Siyam, İbn-i Mâce, Siyam, Tirmizî, Edahi, Ahmed. 1148 Ebû Dâvûd. 1149 el-Mecmu, 6/268. 1150 el-Mecmu, 6/269. 1151 Bakara, 2/184. 1152 Buhârî, Beyhâkî, Darekutni. 1153 Mâlik, Şâfiî, Beyhâkî, Darekutni. 1154 Muhezzeb mea’l-Mecmu, 6/255. 1155 Buhârî, Müslim, Ahmed, Ebû Dâvûd. 1143 138 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------zimmetinde adak orucu olduğu halde vefat etti. Onun yerine oruç tutabilir miyim diye sordu? Rasûlullah (s.a.v) buyurdu ki: “Şâyet annenin başka bir borcu olsaydı ödemez midiniz? Kadın evet, öderdim dedi. Allah Rasûlü o zaman annenin yerine oruç tut.”1156 Cumhuru ulemaya göre, namaz için ne fidye vardır, ne de namaz kılmayanın yerine, başkası kaza edebilir. Buna dair hiçbir şey varid olmamıştır. Bazı âlimler namazı da oruca kıyaslayıp, onun için de hem fidye verilir, hem de kaza edilebilir, demişlerse de bu görüşe itibar edilmemiştir. Bu konu iskat bahsinde da geniş bir şekilde izah edilmiştir. 5-Helak ihtimali: Ölüm, akıl noksanlaşması veya bazı duyguların yok olmasından endişe edilecek derecede şiddetli açlık ve susuzluk tehlikesinin meydana geldiği kişilerin oruç tutmamaları veya tutuğu orucu bozmaları caizdir. Bu durumlarla karşılaşan kişilerin tutamadıkları oruçlarını uygun günlerde kaza etmeleri gerekir. Piri fani olan bir kimse veya iyileşme ümidi olmayan bir hasta oruç tutmak için nezir ederse bu nezir hükümsüzdür. Sabah vakti sıhhatlı olarak oruca başlarken günün ortasında hastalanan bir kimse zaruretten dolayı orucunu bozabilir. Keza açlık ve susuzluk sebebiyle bedenine gelebilecek zararlardan endişe eden bir kimse sıhhatli ve mukim de olsa orucunu bozması caizdir.1157 Bunun gibi tehdid ve baskı altında kalan kimsenin Şâfiîlerin dışındaki müçtehidlere göre orucu bozması sonradan kaza etmek şartıyla mubahtır.1158 6-Zor İşlerde Çalışmak: Ramazan ayında ağır işlerde çalışmak zorunda kalan bir kimse eğer işini bırakmaktan ötürü maddi olarak ciddi bir zarar bulunmazsa orucunu bozması caiz değildir. Aksi takdirde işini terk etmekle göreceği zarar ciddi manada bir zarar ise ve Ramazan’dan sonra aynı işi bulmak fırsatı yok ise o zaman bahane aramaksızın sonra kaza etmek şartıyla orucunu bozmakta herhangi bir sakınca yoktur. Çünkü Allah (c.c.) şöyle buyurmuştur: ٍّين ِمنْ َح َرج ِ “ َو َما َج َع َ َعلَيْك ْم فِى الدAllah dinde sizin üzerinizde herhangi bir zorluk kılmamıştır.”1159 Enes (r.a.)’dan gelen bir rivâyette Allah Rasûlü (s.a.v.): “Kolayılaştırın zorlaştırmayın sevindirin nefret ettirmeyin.”1160 buyurmuştur. Açlık veya susuzluk sebebiyle bedenine gelebilecek zarardan endişe eden bir kimse sıhhatli ve mükim de olsa, orucunu bozması caizdir. Çok zor işlerde çalışan kimselerin orucu hakkında Ebû Bekir Acuri şöyle demiştir: Çalıştığı iş zor olan işlerden ise, kişi oruç tutuğu takdirde bedenine bir zarar geleceğinden endişe ederse bakılır: İşi terk etmek hayatını (geçimini) sürdürmesine zarar verecekse orucunu bozar ve sonra gününe gün kaza eder. Eğer işini terk etmekten ötürü zarar bulunmazsa orucunu bozmasında günah işlemiş olur.1161 Fakihlerin cumhuruna göre tarım işlerinde, ateşin karşısındaki fırın işçisi, demircilik ve maden işçiliği gibi ağır işlerde çalışan kimseler akşam oruca niyet etmek şartıyla eğer çalışma esnasında şiddetli susuzluk ve açlıktan zarar gelmesinden korkarlarsa oruçlarını bozmaları caizdir. Şâyet endişe edilen tehlike meydana gelirse o zaman iftar etmeleri vacip olur.1162 Deprem ve sel gibi aciliyet gerektiren inşaat, enkaz kaldırmakla görevli işçiler ile yangın sündürme görevi ile meşgul olan itfaiye erleri ve modern tarım aletlerinin bulunmadığı bölgelerde kavurucu sıcağın karşısında çalışan tarım işçileri gibi mevsimlik ve ağır işlerde çalışan işçiler bu ruhsattan yararlanabilirler. Çünkü bu işler mevsimlik işler olduğundan dolayı ertelenmesi mümkün olmayan işlerdir. Bu sebeple bir işçi ya orucu bozma, yada işi bırakma arasında tercih yapmak zorunda kalırsa bu şartlar dâhilinde bahane olmaksızn ciddi bir mazeretten dolayı sonradan kaza etmek şartıyla orucunu bozabilir ve helak olma şartı da aranmaz. Bu işçi gerek kendi işinde çalışmış olsun gerekse başkasının işinde ücretle çalışsın fark etmez. Çünkü yukarıda geçtiği gibi hastalık, yolculuk, gebelik ve çocuk emzirme de oruç tumama ruhsatı var iken bunlara kiyasen başka zamana erteleme imkânı olmayan ağır ve mevsimlik işlerde çalışan kimselere de bu ruhsat doğabilir kanaatindeyim. Hanbelî mezhebinde ateş veya suya düşmüş masum bir kimseyi kurtarmak için orucu bozmak gerekiyorsa orucunu bozması vaciptir. Şâyet orucu bozmadan kurtarmak mümkünse o zaman orucu bozmak haram olur.1163 7- Ziyafet: Ziyafet vermek veya ziyafete davet olunmak özellikle velime (düğün yemeği) için nafile orucu bozmak özür sayılabilir. Fakat en sağlam kavle göre ziyafet misafir veya ev sahibi için öğleden önceye kadar özür teşkil eder. Şâfiîlere göre gerek özürle gerese keyfi olsun bozulan nafile oruç için kaza gerekmez.1164 Hanefilerde sahih olan görüşe göre bir kimse nafile oruca başladıktan sonra orucu özürsüz bozması caiz değildir. Şâyet başlamış olduğu nafile orucu özürlü veya keyfi bozarsa kaza etmesi gerekir. Delil ise şu hadistir. Hz. Âişe (r.a.) şöyle demiştir: “Hafsa’ya bir yiyekecek hediye edildi. O sırada ikimiz de nafile oruç tutmuştuk. Orucumuzu (bu yiyecekle) bozduk. Sonra Allah Rasûlü (s.a.v.) yanımıza girdi. “Ya Rasûlullah! Bize bir yiyecek hediye edildi, canımız çekti ve orucumuzu bozduk, dedik. Bunun üzerine Allah’ın Rasûlü buyurdu ki: Zararı yok, onun yerine başka bir gün oruç tutun.”1165 Bu hadis mürseldir. Çünkü Zuhrî bunu Hz. Âişe’den duymadığı halde rivâyet etmiştir. İmam Şâfiî'nin dışındaki müçtehidler bu hadisle amel etmişlerdir.1166 Özürlü olarak orucunu bozan bir kimsenin, Şâfiîlere göre günün kalan kısmında yemek ve içmekten kaçınması müstehaptır. Hanefilere göre günün kalan kısmında yemek ve içmekten kaçınması vaciptir. Oruç Tutmanın Haram Olduğu Günler 1) Ramazan bayramı günü. 2) Kurban bayramı günü. 3) Teşrik günleri; teşrik günleri kurban bayramının 2., 3. ve 4. günleridir. 4) Şek günü. Yani Ramazan günü olup olmadığında şüphesi olan birisinin oruç tutması haramdır. Ancak kişinin adet ettiği güne denk gelmişse bu müstesnadır. Nitekim Ammar b. Yasir (r.a.)’ın rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Şek gününde oruç tutan Ebû’l-Kasıma isyan etmiş olur.” Cemaat rivâyet etmiştir. Her hafta yalnız Cuma günü oruç tutmak mekruhtur. Oruçla İlgili Bazı Meseleler 1- Hilâl göründüğü vakit duada bulunmak. 2- Oruçlu iken dünya ve ahirete yönelik dua yapmak. 3- Ramazan da yapılan hayır ve hasanatları gizli tutmak. 4- Ramazan’da gün boyu susmamak. Çünkü oruç olduğu için susup konuşmamak cahiliye adetidir. 1156 Müslim, el-Mecmu, 6/389-390. el-Mecmu, 6/257. 1158 el-Mecmu, 6/336. 1159 Hac, 23/78. 1160 Buhârî, Müslim. 1161 Keşşafu’l-Kına’, 2/361. 1162 Zuhaylî, 2/570. 1163 el-Munteha, 1/324. 1164 el-Mecmu, 6/423. 1165 Tirmizî, Beyhâkî, Mâlik. 1166 el-Mecmu, 6/424. 1157 139 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------5- Diğer vakitlerde olduğu gibi Ramazan’da daha fazla hayır ve hasenatta bulunmak. 6- Ramazan ayında çokça Kur’ân okumak, okutmak veya dinlemek. 7- Ramazan’da nefsi şehvani arzulardan sakındırmak. 8- Ramazan’da imsak atmadan cenabetten yıkanmak. 9- Ramazan’da öğleden sonra misvak kullanmamak. 10- Ramazan ayında özellikle son on günün de itikâfa girmek. 11- Kadir gecesini son on günün vitir günlerinde arayıp ihya etmek. Orucun Kefâreti Şâfiîlere göre malî haklar üç kısma ayrılır: a) Kuldan kaynaklamayan haklar. Örneğin zekât, fitre gibi kul vücûb vaktinde ödemeye gücü yetmezse bu hak kulun zimmetinde kalmaz. b) Kulun mudahalesiyle vacip olan haktır. Örneğin avlanma cezası, hacda ihramli iken traş yapma veya dikişli elbise giymek gibi. Bu hak kulun zimmetinde kalan haktır. c) Kulun mudahalesiyle meydana gelen haklar. Örneğin Ramazan ayında gündüz cima yapmak gibi. Kefâreti Gerektiren Hususlar Şunlardır: Özellikle Ramazan orucunu bilerek kasden herhangi meşru bir özür olmaksızın bozmak. Bunun sebebi ise Ramazan’a gereken saygıyı ihlal etmektir. Bu kefâretin hangi durumlarda gerçekleşip gerçekleşmeyeceği hususunda mezhep imamlarının görüşlerini izah edeceğiz. Ramazan ayında imsak ile akşam ezanı arasındaki zaman içinde yapılan cinsi ilişkiden dolayı bütün mezhep imamlarının ittifakıyla kefâret gerekir. Cumhura göre Ramazan’ın dışında bilerek ve kasdi de olsa bozulan herhangi bir oruç için kefâret gerekmez. Ancak farz ve vacip için kaza gerekir. Meselâ, Ramazan kazası, kefâret oruçları, nezir orucu gibi vacip olan herhangi bir orucu bozan bir kimse bozduğu günler kadar kaza eder. Şâfiîlere göre Ramazan orucunu cinsi ilişki hariç bilerek bozmak kefâret gerektirmez. Ancak gününe gün kaza gerekir. Hanefilerle Mâlikilere göre akşam oruca niyet ettiği halde Ramazan orucunu bilerek ve kasden yemek ve benzeri şeylerle orucu bozmak da kefâreti gerektirir. Dayandıkları delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.): “Kim Ramazan ayında kasden orucunu bozarsa, onun üzerine zıhâr yapan kimseye gereken şey (kefâret) vardır” şeklindeki hadisin mutlak olarak geçmesidir.1167 Kefâret Çeşitleri: a) Bir köleyi azad etmek. b) İki ay oruç tutmak. c) Altmış fakire yemek yedirmek. Oruç kefâreti zıhâr kefâretinin aynısıdır. Önce bir köleyi azad etmek, buna güç yetmezse iki ay oruç tutmak, buna da güç yetmez ise altmış fakiri sabah akşam doyurmaktır. Ramazan’da gündüz bir günde birden fazla hanımıyla cinsi ilişkide bulunan bir kimseye İmam Ahmed b. Hanbel’in dışında cumhura göre tek kefâret gerekir. Ramazan’da gündüz birkaç kere farklı günlerde cima yapan bir kimseye ister birinci günün kefâretini vermiş olsun ister olmasın İmam Ebû Hanife’nin dışında bütün mezhep imamlarına göre her gün için bir kefâret gerekir. Bu cinsi ilişki insan, hayvan, ön ve arka fark etmez.1168 Üzerinde Ramazan orucu bulunan bir kimsenin ölmesi durumunda borcuna mahsuben her gün için bir müd (avuç) buğday terikesinden çıkarılır ve fakirlere verilir. İşte iskat dedikleri kefâret budur. İşin gerçeği de budur. Törensiz, katkısız ve ilavesiz olarak her fakire bir gün için bir müd (Şâfiîlere göre bir müd 544 gram eder. Bir sa’ ise 2176 gram demektir.) buğday değeri olarak oruç kefâreti verilir. Hanefilere göre bunun ölçüsü her yoksul için fitre miktarı olup buğdaydan yarım sa’ yaygın kanaata göre bir sa’ 2. 751 kg.) eder.1169 Oruç tutamayacak derecede yaşlı olan kimse oruç tutmayıp her gün için bir fakire yediği yemek cinsinden yemek yedirecek. İyileşme çaresi tükenen müzmin hasta da kefâretini bu şekilde verir. Şâfiî mezhebinde, ölen kişinin yerine başkasının kazaya kalan orucu tutması caizdir.1170 Çocuğu için endişe eden hamile kadın ile çocuk emziren kadın orucunu bozabilirler. Fakat Ramazan’dan sonra uygun günlerde yediği günleri kaza ile beraber her gün için bir fidye verirler. Keza kendi nefsinden korkan hamile kadın, orucunu bozar ve uygun günlerde yediği günleri kaza eder ancak fidye vermez. Hanefilere göre mutlak olarak yani gerek nefsinden ve gerekse çocuğundan endişe etmiş olsun hamile kadın ile emzikli kadınlara fidye vermek gerekmez, ancak gününe gün kaza ederler. Dayandıkları delil şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah Teâlâ yolcudan namazın yarısını, hamile ve emzikli kadınlardan orucu düşürmüştür.”1171 Kazayı Geciktirmenin Hükmü Herhangi bir nedenle tutulmayan oruç daha sonra kaza edilerek tutulmalıdır. Bu kazanın süresi gelecek Ramazan ayı girinceye kadardır. Hanefiler dışındaki cumhura göre, gelecek sene Ramazan’a kadar tutmayarak Ramazan’ın kazasında ihmal gösteren kimselere de kaza ile birlikte fidye lazım gelir. Bu da orucun önemini hafife almanın cezasıdır. Bilerek veya özrü telafi olup kaza etmeden bir sonraki Ramazan’a ulaşmış ise, o Ramazan ayından sonra kaza ile beraber ayrıca fidye verir. Bu kefâret geciktirme kefâretidir. Şâfiî mezhebinde kaç Ramazan geçmişse bir o kadar kefâret verir. Meselâ, 2001 yılında Ramazan’da 5 gün oruç yiyen bir kimse, 2006 yılın Ramazan’ına kadar kazasını tutmamış ise, bu kimse 5 gün kazayla beraber her gün için 5 fidye verecek. Böylece geçen Ramazanlar sayısınca fidye vermesi lazım gelir. Bu hüküm Şâfiî ve Hanbeliler için geçerlidir. Diğer müçtehidlere göre kaç Ramazan geçerse geçsin kişi yalnız geçirdiği günler kadar kaza eder ve fidye vermez. İTİKÂF Lügatta: Bir yerde bekleme, durma ve kendini orada hapsetme manasına gelen itikâf ıstılahta, akıl baliğ veya temyiz kudretine sahip bir Müslümanın beş vakit namaz kılınan bir mescitte ibadet niyetiyle bir süre durması anlamında bir fıkıh terimidir. İtikâf, sünneti müekkededir. İtikâfın Şartları 1) Müslüman, akıllı ve tahir olmak. 2) Niyet: Kalben niyet edilmelidir. İtikâfa niyet ettim demek de yeterlidir. 3) Mescidde durmak: Evlerde, namazgahlarda ve tekkelerde itikâfa girilmez. İtikâf camiye girip çıkmakla olmaz; ancak camiye itikâf 1167 Fethu’l-Kadir, 2/70. el-Mecmu, 6/343-345. 1169 Hamdi Döndüren, İslâm İlmihali, 563. 1170 Buhârî, Müslim. 1171 Nesâî, Tirmizî, Ahmed, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 1168 140 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------niyetiyle girip bir müddet durmakla olur. İtikâfa giren kimsenin Müslüman, akıl baliğ olup hayız, nifas ve cünüplük gibi özürlerden beri olması gerekir. Nezir edilen itikâfın yerine getirilmesi vacip olur. Allah (c.c.) Kur’ân-ı Kerîm’de: “ َواَ ْنت ْم عَا ِكفونَ فِى ْال َم َسا ِج ِدMescidde, itikâfta iken hanımlarınıza yaklaşmayın.”1172 buyurur. Kadının itikâfa girmesi ancak kocasının izniyle caiz olabilir. İtikâfın en makbulu oruçlu olarak girmektir. Şâyet oruçsuz girilse de caizdir. İtikâf Ramazan’ın dışında da geçerli olabilir. Fakat en makbulu Ramazan ayında girilmesidir. İtikâf sünnettir ancak nezirle vacip olur. İtikâfa giren kişinin mazeret olmaksızın dışarı çıkması yasaktır. İhtiyaç için dışarı çıkmak itikâfı bozmaz. Mescitte imkân yoksa itikâfa giren bir kimsenin yemek için evine gitmesi caizdir. Vacip olmayan itikâflıya hasta ziyaretini kısa kesmek şartıyla caizdir. İtikâfa giren şahısla ilgili insan haklarını içeren herhangi bir şahitlik için mescitten çıkması caizdir. Hastalık gibi önemli durumlarda itikâftan geçici olarak çıkmak itikâfı bozmaz. Ancak basit sebeplerle çıkması halinde itikâf bozulur. Unutarak itikâftan çıkmak itikâfı bozmaz. İtikâflı olan bir kimse hanımıyla şehvetle oynaması itikâfı bozar. İtikâflı olan bir kimseye normal hallerde olduğu gibi yeme, içme ve giyim kuşamda sınır yoktur.1173 HAC BÖLÜMÜ HAC VE UMRE Haccın sözlük anlamı, kast etmek, yönelmek demektir. Istılahta ise rükünlerine riâyet etmekle birlikte ibadet için harem bölgesinde bulunan Kâbe-i Muâzzamayı ve çevresindeki kutsal sayılan özel mekanları belirli vakitlerde ziyaret etmektir. Haremin Sınırları Haremin sınırları Medine istikametinde yaklaşık 6 km. Yemen istikametinde yaklaşık 13 km. Taif istikametinde yaklaşık 13 km. Ci’rane yolunda ise yaklaşık 17 km. Cidde istikametinde yaklaşık 19 km. uzaklıktaki alanın çevrelediği bölgeyi içine alır. Haremin sınırları Hz. Cebrail tarafından Hz. İbrahim’e gösterilmiştir. Allah Rasûlü (s.a.v.) Mekke fethinde harem için şöyle buyurmuştur: “Burası Allah’ın gökleri ve yerleri yarattığı günde saygın (harem) kıldığı bir beldedir.1174 Medine’nin de harem bölgesi vardır. Haccın hicretin altıncı yılında farz kılındığı hususunda da kuvvetli görüşler vardır. Dokuzuncu yılında farz olduğuna dair de rivâyetler bulunmaktadır. Hac İslâm’ın beş esasından biri olup zaruri olarak bilinmesi gereken farzlardan biridir. Hac farziyetinin delili kitap, sünnet ve icmadır. Haccın inkârı küfürdür. Allah (c.c.) َاس ِحجُّ ْالبَ ْيتِ َم ِن ا ْستَطَا َع إِلَ ْي ِه َسبِيالً َو َمن َكفَ َر فَإِنَّ هللا َغنِ كي ع َِن ْال َعالَمِين ِ ّ ِ َو ِ َّهلل َعلَى الن “Ona yol bulabilenlerin Kâbe'ye haccetmesi Allah’ın, insanlar üzerinde hakkıdır. Kim küfrederse bilsin ki Allah âlemlerden müstağnidir.”1175 buyurmuştur. Ebû Hureyre’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’e soruldu ki hangi amel daha efdaldır. Allah Rasûlü: Allaha ve Rasûlü’ne imân dedi. Sonra hangisi diye soruldu? Allah Rasûlü hac dedi.1176 Yine Ebû Hureyre rivâyet ediyor: “Ben Allah Rasûlü’nün şöyle dediğini işittim: “Kim ki fısk ve fucura girmeden hac yaparsa anasından doğmuş gibi döner.”1177 “Umreden diğer bir umreye kefârettir. Mebrur bir haccın cezası ise ancak cennettir.”1178 İslâm’da Haccın Önemi -Hac gerçek İslâm kardeşliğini canlandırır. Meselâ dillerin, ırkların, renklerin ve bölgelerin ayrımı yapılmaksızın İslâm kardeşliği inşa etme hususunda en büyük etkendir. -Hac Müslümanları tek bir vücut haline getirir ve kardeş olduklarını ilan eder. -Hac Müslümanların eşit olduklarını ortaya koyar. Bütün rütbe ve mevkileri hiçe sayar. Yani amir, memur, efendi, hizmetçi, zengin, fakir bir olur. -Hac en büyük hatırlatıcıdır. Yani hac Müslümanlara geçmiş peygamberlerin ve ecdatlarının hallerini hatırlatır. Zira hacda her ibadetgah ve ziyaret yerleri pek çok şeyleri hatırlatmaktadır. -Hac vücuda bir terbiyedir. Yani hac zorluklara karşı sabırlı olmayı, zahmet ve meşakkatlere tahammüllu olmayı öğretir. -Hac ahlâklı olmayı öğretir. Yani iyi geçinmeyi, müsamahalı olmayı ve tevazulu olmayı öğretir. -Hac nefsi terbiye eder. Zira hac iyilik yapmayı, sadaka vermeyi, kurban kesmeyi ve cömert olmayı öğretir. -Hac kalbi temizler ve onu günahlardan arındırır. Hz. Âişe (r.) şöyle der: “Ben Allah Rasûlü’ne biz cihadı amellerin en efdali olarak görüyoruz biz de cihad yapmayacak mıyız diye sordum? Bana hayır mebrur hac cihaddan daha efdaldır dedi.”1179 -Hac, kul hakkı dışında bütün günah ve hataların affına vesiledir. Çünkü kul hakkı zimmete ilişkin bir sorumluluktur. -Hac, günahkârlar için son çaredir. Hac ayları Şevval, Zilkade ayları ve Zilhicce’nin ilk on günüdür. Allah Rasûlü’nden hangi amelin daha hayırlı olduğu sorulunca şöyle buyurdu: “Allah ve Rasûlü’ne imân sonra Allah yolunda cihad sonra mebrur hac diye cevap verdi.”1180 Haccın fazileti ile ilgili birçok sahih hadis rivâyet edilmiştir. Haccın Menasikleri Sırasıyla Şöyledir: Mikat’ta ihrama girmek, Arafat’ta vakfe yapmak, Muzdelife’de gecelemek, cemerat (şeytan taşlamak), halk veya taksir yapmak (traş olmak), Beyti tavaf etmek, sa’yi yapmak, kurban kesmek ve üç gece Mina’da beytûte (gecelemek) gibi birçok farz, vacip ve sünnetleri vardır. Allah Rasûlü “Hac menasikinizi benden alın, benden gördüğünüz gibi yapın”1181 buyurmuştur. Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre hac ibadeti fevridir. Yani haccın farziyeti için gerekli şartlar oluşunca tehir etmeksizin hemen yapılması gerekir. Dayandıkları delil İbni Abbas’ın naklettiği şu hadistir: “Kim haccı irad ederse acele etsin.”1182 Şâfiîlerin delili ise Allah Rasûlü (s.a.v.)’in haccı terahi ile yapmasıdır. Haccın farziyeti ile ilgili âyet hicretin altıncı yılında indiği halde Allah Rasûlü (s.a.v.)’in 1172 Bakara, 2/182. el-Mecmu, İtikâf Bahsi. 1174 Buhârî, İlim, 37, Sayd, 10, Tirmizî, Hac. 1175 Al-i İmran, 3/97. 1176 Buhârî, Müslim. 1177 Buhârî, Müslim. 1178 Buhârî, Müslim. 1179 Buhârî, Hac, Nesâî, Hac, İbn-i Mâce. 1180 Buhârî, Cihad, Müslim, İmân, Tirmizî, Mevakit. 1181 Müslim, Hac. 1182 Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 1173 141 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kendisinin hicretin onuncu yılında hac yapmış olması bunun delilidir.1183 Haccın Farz Olmasının Şartları 1) Müslüman olmak: Gayri müslimlere hac farz değildir. Bu vesileyle gayri müslim hac yaptıktan sonra İslâma girse veya bir Müslüman hac yaptıktan sonra irtidad edip daha sonra yine İslâm’a dönse Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre irtidad edene yeniden hac yapmak farz olur. Şâfiî mezhebinde ise hac yaptıktan sonra irtidad eden bir kimse İslâm’a dönünce tekrar hac yapmasına gerek yoktur. İslâm’da iken yaptığı hac geçerliliğini korur. 1184 2) Ergenlik çağına girmiş olmak: Çocuklar hac ile yükümlü değildir. Çocukların ergenlik çağından önce yaptıkları hac nafile sayılır. Çocuğa hac farz değildir fakat yapacağı hac sahihtir. Gerek deli iyileşince gerekse çocuk akıl baliğ olunca hac yapmaya yükümlü oldukları zaman yeniden hac yapmaları gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Herhangi bir çocuk hac yaptıktan sonra buluğ çağına erince ona yeniden hac yapmak gerekir”1185 buyurmuştur. 3) Akıllı olmak: Akıl hastası olan bir kimseye diğer ibadetler farz olmadığı gibi hac da farz değildir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Üç kişiden kalem kaldırılmıştır: Uyanıncaya kadar uyuyandan, ergenlik çağına erişinceye kadar çocuktan, iyileşinceye kadar akıl hastasından.”1186 buyurmuştur. 4) Hür olmak: Köleye, esire ve hapiste bulunana hac farz değildir. Hac uzun ve çileli bir ibadet olduğu için hüriyet şart koşulmuştur. Köle hüriyetten önce hac yapmış ise de hüriyete kavuştuktan sonra ittifakla tekrar hac yapması gerekir.1187 5) Yiyecek ve azığa sahip olmak: Hac süresi içinde kendi yol masrafı ve nafakasına yükümlü olduğu kimselerin nafakası, bunlarla beraber nakil vasıtası gibi zaman ve adete göre zaruri ihtiyaçtan fazla olacaktır. Şâyet binek bulunup günümüzde olduğu gibi piyasa değerinden fazla bir bedel isteniyorsa haccın farizası düşer. Keza hac yapacak kadar parası bulunup borcu olan bir kimseden de hac farziyeti kalkar. Bu borç gerek hemen verilmesi gereken borç olsun gerekse bilahare verilsin hüküm değişmez. Çünkü haccın farziyeti fevri (acele) değildir. Bunun gibi mesken veya hizmetçiye ihtiyacı olan bir kimse için de haccın farziyeti o an için kalkar.1188 6) Yolun emniyetli olması ve yola güç yitirebilmek: Hac mevsiminde mal veya can emniyeti olmazsa hacca gitme yükümlülüğü kalkar. Bu emniyet maddi olduğu gibi manen de gereklidir. Örneğin hacca gidebilmek için rüşvet, toprak bastı, faiz gibi dinen yasak olan bazı işlemler sözkonusu olunca haccın farziyeti kalkar. Çünkü usûlü dinde “ibadet masiyete sebep olunca o ibadetin farziyeti kalkmış olur” kuralı vardır.1189 Hanbelilerin dışındaki cumhura göre haram parayla yapılan haccın farziyeti kalkmış olur fakat kabulü için hüküm vermek güçtür. Delilleri ise hac özel menasiklerden oluşmaktadır, harcama ise bunun dışında kalan bir husustur. Hacı adaylarından istenen aşırı harcamalar mecburiyeti de haccın farziyetini kaldırır.1190 Meselâ, pasaport masrafı, uçak bileti ve günümüzde olduğu gibi sistemin getirdiği bazı zorluklar ve alınacak yüksek meblağ ödemeler gibi… Kadınlar İçin Şu Şartlar Gereklidir: a) Kocası veya herhangi bir mahremi beraberinde bulunması veya güvenilir en az üç kadınla birlikte gitmesi yeterlidir. Şâfiî fukahasından Şirazî ve diğer bazılarına göre mahremi veya kadın topluluğu bulamayan bir kadının kendi başına hac yapma imkânı vardır. Bu hükmün dayanağı “Çok yakın bir gelecekte bir kadın tek başına arkadaşı olmaksızın Hire’den çıkacak gidip Kâbe’yi tavaf edecektir”1191 hadisi ile daru’l-harbten daru’l-İslâm’a tek başına hicret edebilen kadına kıyasen verilmiştir. Fakat bu hükmün farz hac için geçerli oluğunu bilmeliyiz.1192 Kadınların tek başına hacca gitmelerinin günümüzde daha da meşrulaştığını görüyoruz. Çünkü hacca giden kadınlar gerek otelde gerekse arabada ve gerekse menasiklerde olsun hep grup halinde oldukları gözlenmektedir. Bu nedenle İslâm’ın endişe olarak ortaya koyduğu bazı hususların emniyete kavuşmuş olması sakıncayı kaldırmış olur. Bu ruhsat farz hac için geçerli olup kendisine hac farz olmayan kadınlar ise kadınlar için gerekli olan tüm şartlar oluşmadıkça yola çıkmamaları gerekir. b) Ölüm veya boşama iddetine tabi olmaması. İddet bekleyen bir kadın normal sefere çıkamayacağı gibi hac ve umre için de sefere çıkamaz. HACCIN RÜKÜNLERİ BEŞTİR 1- Niyetle beraber ihrama girmek. 2- Arafat’a çıkmak 3- Kâbe’yi tavaf etmek. 4- Safa ile Merve arasında sa’y yapmak. 5- Halk veya taksir yapmak. A) Niyetle Beraber İhrama Girmek: Hac veya umre ihramına girmek isteyen bir kimse için gusül yapmak sünnettir. İhrama girmeden önce dikişli elbiseden soyunup koku sürmesi de sünnettir. Çünkü Hz. Âişe (r.) ben Allah Rasûlü (s.a.v.) ihrama girmeden önce onun bedenine koku sürerdim1193 demiştir. İhramdan gaye yasaklara bürünmektir. Çünkü ihramla beraber birçok yasak meydana gelmektedir. İhram yalnız dikişsiz elbiseden ve telbiyeden ibaret değildir. İhramdan gaye niyettir. Çünkü gerek ihram gerekse diğer nüsükler olsun ancak niyetle gerçekleşir. İhrama giren ya mutlak şekilde ikisini niyet eder ya da hacca veya umreye niyet ederek ihrama girebilir. En faziletlisi hac veya umreyi tayin ederek ihrama girmektir. Şâfiî mezhebinde hac ibadetiyle mükellef olanın umre yapması da vaciptir. Hanefî mezhebinde haccın rükünleri Arafat’ta vakfe yapmak ve Kâbe-i Muâzzmayı tavaf etmektir. Şâfiî mezhebinde rükün sayılan diğer nüsükler Hanefiler için vaciptir. Bir kimse hac aylarında mutlak şekilde niyet ederek ihrama girerse, sonradan niyetini hacca veya umreye çevirebilir.1194 İhram Mikatları İhram mikatları konusunda üç farklı hüküm ortaya çıkmaktadır: a) Afakî: (Uzak bölgelerden gelenler), bunların mikatları aşağıda sırasıyla belirlenmiştir. 1- Medine veya o yönden gelenler için Zülhuleyfe. Bu mikatın Mekke’ye olan uzaklığı yaklaşık 400 km.dir. 1183 el-Mecmu, 7/70. el-Mecmu, 7/9. 1185 Şâfiî, Buhârî, Müslim, Beyhâkî. 1186 Ebû Dâvûd, Hudud, İbn-i Mâce, Talâk. 1187 el-Mecmu, 7/36. 1188 el-Mecmu, 7/45 1189 Heytemi, Tuhfetu’l-Muhtac, 4/21, Kadihan, 2/283. 1190 el-Mecmu, 7/44. 1191 Hâkim, Mustedrek, 4/564. 1192 el-Mecmu, 7/55. 1193 Buhârî, Müslim. 1194 Nevevî, el-Minhac. 1184 142 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------2- Irak veya o yönden gelenler için Zâturrıka. Bu mikatın Mekke’ye olan uzaklığı yaklaşık 100 km.dir. 3- Mısır veya Şam istikametinden gelenler için Cuhfe. Bu mikatın Mekke’ye olan uzaklığı yaklaşık 185 km.dir. 4- Necd veya Yemen tarafından gelenler için Karnul Menazil. Bu mikatın Mekke’ye olan uzaklığı yaklaşık 75 km.dir. 5- Yemen veya o yönden gelenler için Yelemlem. Bu mikatın Mekke’ye olan uzaklığı yaklaşık 92 km.dir. Şâfiî ve Hanbelilere göre her mikat ehli kendi bulunduğu mikatta ihrama girmeleri şarttır. İster önün de başka mikat yeri bulunsun ister bulunmasın durum değişmez. Bu mikatlar, kara yoluyla hacca gidenler için geçerlidir. b) Mekke’de ikamet edenler: Bunların mikatı hacda haremdir. Yani Mekke’nin kendisidir. Dayandıkları delil ise İbn Abbas’ın nakl ettiği hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) mikatları tayin ederken Mekke’de oturanların mikatı da Mekke’nin kendisidir” demiştir.1195 Umre için ise Mekke’nin dışında ve haremin dahilinde ihrama girmeleri gerekir. Müstehap olanı ise Curane veya Ten’im’dir.1196 c) Mekke’nin dışında kalan ve mikat dâhilinde yani hill bölgesinde oturanlar: Bunların mikatları ise Mekkelinin mikatı gibidir. Yani herkes iskan ettiği yerde veya Mekke’de ihrama girebilir.1197 B) Arafatta vakfeye durmak: Vakfe, Zilhicce’nin dokuzuncu gününde öğleden sonra başlar. Sahih kavle göre bayram günün fecrine kadar süresi olan ve hududu malum olan Arafat sahasında olması gerekir. Ancak Cebelu’r-Rahme’ye çıkmak şart değildir. Çünkü Allah Rasûlü oraya çıkmayı emretmemiştir. Arafat’ta vakfe yapamayan bir kimse, ancak Umre haccına devam eder. Bu kimsenin daha sonra haccını başka bir sene kaza etmesi gerekir. Ayrıca hediye kurbanı kesmesi lazım gelir.1198 Vakfe İle İlgili Hataya Düşmenin Hükmü Yanlış zaman veya mekan da vakfe yapan bir kimsenin durumu şöyledir: Eğer Arafat’ın yerinde hataya düşülmüş ve tepeleri karıştırarak başka yerde vakfe yapılmış ise bu vakfe geçerli değildir. Şâyet zamanda hata edilmiş ise bununda iki ayrı hükmü vardır. a) Zilhicce’nin yedinci veya on birinci gününde vakfe yapılmış ise bu da geçerli değildir ve iki halde de kaza etmesi gerekir. b) Zilhicce’nin sekizinci veya onuncu günün de vakfenin yapılması. Bu durumdaki bir kimse vakfesi geçerlidir. Çünkü günler birbirine yakın olduğu için yanılma ihtimali yüksek olur.1199 C) Kâbe-i Muâzzama’yı Tavaf Etmek: Tavaf, Arafat’ta vakfe, Muzdelife’de geceleyip, Mina’da Cemretu’l-Akabe’ye yedi taş atarak, kurban kesip, traş olduktan sonra Mekke-i Mükerreme’ye gidip, Tevaful-ifade yaptıktan sonra Safa ile Merve arası sa’y yapılır. Tavaf esnasında yemek, içmek veya dünya kelamı konuşmak mekruhtur. Mutad olarak hacıların her tavaftan sonra gidip zemzem suyu içmelerinin hac ile bir bağlantısı yoktur. Ancak tavaf yorgunluğu sebebiyle su içme arzusu meydana gelince sanki haccın vecibelerinden biriymiş gibi adet haline getirilmiştir. Tavaf Üç Çeşittir: a) Kudum Tavafı: Kudum ilk geliş demektir. Bu tavaf cumhura göre sünnettir. Afakî olan bir kimse ifrad haccı niyet edenlerin yapacağı ilk tavaf “Kudum tavafı” dır. Temettu ve kıran haccına niyet eden afakilerin ilk yapacağı tavaf “Umre tavafı” dır. b) Ziyaret Tavafı: Bu tavaf farz olan tavafdır. Cumhura göre bu tavaf haccın en önemli rükünlerindendir. Ziyaret Tavafın Şartları 1- İhramlı ve Arafat’tan sonra yapılmalıdır. 2- Hades ve necasetten temiz olmalıdır. Hanefilerin dışındaki cumhura göre tavafta temizlik şarttır. Hanefilerde ise vaciptir. 3- Namazda olduğu gibi setri avret. 4- Tavafın Hacerul-Esved’den başlaması. 5- Kâbe’yi soluna alarak tavaf yapmak. 6- Tavaf esnasında bütün vücudun Kâbe dışında olması. Hicr-i İsmail’in içinden geçerek veya şazıravan denen duvarın üzerinden geçerek tavaf yapmak geçersizdir. 7- Mescidi-Haram’ın dahilinde tavaf etmek. Cevaz bakımından Mescidi-Haram’ın sahası içinde veya ikinci katında tavaf yapmak fark etmez. 8- Tevafın yedi şavt olması. Hanefilerin dışındaki cumhura göre yediden eksik yapılan tavaf geçersizdir. Hanefî ve Şâfiîlere göre tavafı peş peşe yapmak şart değildir. Meselâ onlara göre tavaf esnasında farz namazı veya cenaze namazı gibi ibadetler araya girirse kalan şavtlara bilahare devam edilebilir. İfada tavafı Şâfiîler ile Hanbelilere göre bayram gecesinin yarısından itibaren yapılabilir. Hanefiler ile Mâlikilere göre ise ancak imsaktan sonra yapılması caiz olur. c) Veda Tavafı: Veda tavafı Mekkeli olmayan ve uzak yerlerden gelen Afakî hacıların Mekke’den ayrılmadan önce yapmaları gereken en son tavaftır. Bu tavaf Mâlikilerin dışındaki cumhura göre vaciptir. Delilleri ise Müslim ve Buhârî’nin İbni Abbas’tan rivâyet ettikleri şu hadistir.”Allah Rasûlü (s.a.v.) insanlara en son yapacakları ibadetleri Kâbe’yi tavaf etmeleri olsun diye emr etmiştir.” Veda tavafı yapmadan Mekke’den ayrılan Afakî, mikat sınırları veya kasır mesafesini geçmeden önce geri dönüp bu tavafı yaparsa ceza düşer. Aksı takdirde bir kurban kesme cezası gerekir. Veda tavafı Mekke’den ayrılırken yapılmalıdır. Veda tavafından sonra seferle ilgisi olmayan sebeplerden dolayı Mekke’de kalan bir kimse tekrar veda tavafı yapmalıdır. Eğer bu kalış seferle ilgili ise, meselâ arabayı beklemek veya eşyasını taşıyıp korumak gibi zorunlu sebeplerden dolayı bekleme gerekiyorsa veda tavafı tekrar gerekmez. Tavafın Sünnetleri 1- Tavaf esnasında sağ omuzu açık bırakmak. 2- Reml yapmak. Yani tavafın ilk üç şavtında hafifce hızlanmak 3- Tavaf esnasında Hacerul-Esved’i selâmlamak veya yüzünü sürmek. Hacerul-Esved’e yüzünü sürmek için başkasını incitmek tahrimen mekruhtur. İmam Şâfiî’nin rivâyetine göre Allah Rasûlü Hz. Ömer’e şöyle buyurmuştur: “Ey Hafs’ın babası sen güçlü bir adamsın, taşa yönelme, çünkü sen zayıflara eziyet verirsin. Fakat fırsat bulunca selâm ver. Yoksa tekbir getir ve geç.”1200 4- Tavafı Kâbe’ye yakın yapmak. 5- Bilinen tavafın mesur dualarını okumak. Gerek tavaf gerekse diğer nüsüklerin duası olsun sesli veya koru şeklinde okumak mekruhtur. Çünkü bu şekil yapılan duaların diğer haccıların ihlâs ve huşuna engel olabilme endişesi olabilir. 6- Tavafı huşu ve edeb içerisinde yapmak. 7- Tavafın iki rekât sünnet namazını kılmak. 8- Beytu’l-Haram’dan çıkarken taşa dönüp selâmlamak. Adetli Kadının Hacca Gitmesinin Hükmü Hayızda olan bir kadın veda tavafı yapmadan Mekke’den çıkabilir. Çünkü İbni Abbas’ın nakline göre Allah Rasûlü (s.a.v.) adet gören Safiye (r.a.)’ya veda tavafı yapmadan çıkma emrini vermişti.” İmam Ravyanî’ye göre bu durumdaki bir kadına fidye gerekmez. Hacca giden 1195 Müslim, Buhârî. el-Mecmu, 7/171-184. 1197 Mezahibu’l-Erbaa, 1/640. 1198 el-Mecmu, 8/216. 1199 el-Mecmu, 8/221. 1200 Fıkhu’s-Sunne, 1/510. 1196 143 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bir kadın yolda iken ihramdan önce adet görür veya lohusa olur ise ihram için gusül abdesti alır, ihrama girer ve normal bir hacının yaptığını yapar. Fakat temizleninceye kadar Kâbe’yi tavaf edemez. Fakat ihramdan sonra adet olur ise hüküm müçtehidlere göre değişir. Hanefilerin dışındaki cumhura göre temizlik tavafın şartlarındandır. Bu sebeple cumhura göre adetli bir kadın Kâbe’yi asla tavaf edemez. Hanefiler göre ise böyle bir kimse kendini iyice bezler ve diğer nüsükları ifa ettiği gibi Beyti de tavaf eder fakat bir fidye kurbanı keser. Çünkü Hanefî mezhebinde tavaf için temizlik vaciptir şart değildir. Şâfiîlere göre tavafu’l-ifade (farz olan tavaf) yapmadan hayza giren bir kadın için üç farklı görüş vardır. a) İhramdan çıkmamak şartıyla ikinci seneye tekrar Mekke’ye dönüp tavaf yapmak mecburiyeti vardır. b) Bazı âlimlere göre böyle bir duruma maruz kalan bir kadın muhsire (engellenmiş) sayılır ve yapacağı görev bir koyun kesip ihramdan çıkmasıdır. Ancak başka bir hac döneminde yeniden gelip hac yapması lazım gelir. c) Diğer bazı Şâfiî ulemasına göre ise ihramda iken adet gören bir kadın zaruretten dolayı bu konuda Hanefileri taklid ederek kendini bezleyip Beyti tavaf edebilir, fakat bir kurban kesmek zorunda kalır. Ancak çokça tövbe etmelidir.1201 Bana göre zarurete binaen tercih edilen en isabetli görüş budur. Çünkü Türkiye gibi ülkelerde oturanlar için ikinci sene tekrar hacca gitme şansı olmadığı bir gerçektir. Aslında gelişmiş tıbbın imkânlarından faydalanmak gerekirse adet görecek yaştaki bir kadın hac veya umre yapmak istediği zaman uzman bir doktorun kontrolunde ve eşlerin onayıyla adet önleyici ilaç veya iğne kullanması mümkün ve caizdir. Haceru’l-Esved’in Mahiyeti Hacerül-Esved, bilinen herhangi bir taştır. Rivâyetlere göre Hz. İbrahim (a.s.) Kâbe’yi inşa ederken Kâbe’nin yakınında ki Ebû Kubeys dağında siyah ve güzel bir taş gördü. Çok hoşuna gittiği için onu alıp tavafa başlangıç noktası olarak Kâbe’nin köşesine yerleştirdi. Bu sebeple bu taş Hz. İbrahim’in hatırası olarak kaldı. Peygamberimiz onu öptüğü için bizim onu öpmemiz de sünnet olarak kaldı. Ömer (r.a.) “Peygamberin seni öptüğünü görmeseydim ben de seni öpmezdim” diyerek taşın kendi başına kutsal olmayacağını ifade etmiştir. HacerulEsved taşının cennetten geldiğine dair sağlam bir delil bulunmamaktadır. Çünkü bazı hadis tetkikçilerine göre İbni Abbas’tan rivâyet edilen hadis merfu kabul edilmişken bazılarına göre ise hadis mevkuftur. Muhammed İbni Hanife b. Ali b. Ebi Tâlib der ki: “Haceru’l-Esved dünya taşlarından bir taştır. Başka bir rivâyette de o şu derelerden bir derenin taşıdır. O şâyet müşriklerin hata ve günahlarından dolayı siyahlaşmışsa o zaman mü’minlerin tavafıyla da beyazlaşması lazım gelir” der.1202 D) Safa ile Merve Arasında Say Yapmak: Sa’y, Safa ile Merve tepecıkler arasında yedi defa gidip gelmektir. Şâfiî mezhebinde her yedisi de farzdır. Bu nüsük Hz. Hacer’in yaptığını taklid edip temsili bir ibadettir. Bunun delili ise Buhârî’nin rivâyet ettiği Hz. Hacer’in meşhur hâdisesidir. Sa’yin Sahih Olmasının Şartları 1- İhrama girdikten sonra yapılması. 2- Herhangi bir tavaftan sonra yapılması. 3- Safa’dan başlayıp Merve’den bitirmesi. 4- Yedi şavt yapılması. 5- Sa’y ile tavaf arasında başka bir rükün girmemesi. 6- Sa’yi meşru olan yerinde yapmak. Şâfiîlere göre sa’yi gerçek yerin paralelinde olan başka yerde yapmak caiz değildir. Çünkü sa’yi de tavaf gibi belirli mekana münhasırdır.1203 Sa’yin Sünnetleri 1- Tavaftan sonra ara vermeden Sa’y yapmak. 2- Sa’ya başlamadan evvel Kâbe’yi selâmlamak. 3- Büyük ve küçük hadesten temiz olmak. 4- Safa ile Merve tepelerine çıkıp Kâbe’yi görecek kadar yükselmek. 5- Yeşil direkler arasında erkekler için hafif koşmak. 6- Allah Rasûlü’nün okuduğu mesur duayı okumak. Duanın metni şöyledir. رب اغفر وارحم وتجاوز عما تعلم وأنت األعز األ كرم = اللهم اتنا فى ىنيا حسنة وفى اال خرة حسنة وقنا عذاب النار 7- Özür olmaksızın sa’yi yaya yapmak.1204 E) Traş olmak: Traş olmak veya saç kısaltmak haccın bir rüknüdür. Kafa kısmından birkaç kıl yolmak da kâfi gelir. Kadınların traş olmaları caiz değildir. Ancak başından birkaç tel almaları yeterlidir. HACCIN VACİPLERİ Vacibin tanımı: Vacibin terkiyle hac fesada gitmez fakat kurban kesmek vacip olur. Şâfiî mezhebinde haccın dışında farz ile vacip aynı şeylerdir. Haccın Vacipleri Şunlardır: a) Mikatta ihrama girmek: Bu cumhura göre vaciptir. b) Muzdelife denen yerde geceleyin vakfe yapmak: Muzdelife, Mina ile Arafat arasında yer alan ve harem sınırları içinde bulunan bir yerdir. Muzdelife’de geceleme zamanı, bayramın birinci gecesinin yarısından sonra bir lahza kadarda olsa vakfe yapmak kafidir. Mühassır deresi hariç Mina ile Arafat arasında olan yer hepsi Muzdelife sayılır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Batnı Urne dışında Arafat hepsi vakfe yeridir ve Mühassır dışında Muzdelife hepsi vakfe yeridir.”1205 Gecenin tamamını Muzdelife’de geçirmek ve ortalık iyice aydınlandıktan sonra Mina’ya hareket etmek cumhura göre sünnettir. c) Beytûte: Yani eyyamı teşrikin bir, iki ve üçüncü geceleri en az gecenin çoğunu Mina’da geçiremek. Bu da cumhura göre vaciptir. Hanefilerde ise sünnettir. Gerek bilerek gerekse unutarak Mina’da gecelemeyi terk eden bir kimse için kurban gerekir.1206 d) Şeytanları taşlamak: Cemretu’l-Akabe’ye yedi taş atmanın vakti Muzdelife vakfesinden sonra bayram gecesinin yarısından itibaren başlar ve aynı günün güneş batışına kadar devam eder. Bu vakit ihtiyari olan vakittir. Güneşin batışından sonra atılması da caizdir. Teşrik günlerinde yani bayramın ikinci, üçüncü ve dördüncü günleri taş atmanın vakti bugünlerin zevvalindan sonra başlar ve güneşin batışına kadar devam eder. Ancak zarurete binaen bu vakit içinde taş atamayan bir kimse gece de atabilir.1207 Bayramın üçüncü günü güneş batmadan önce Mina’dan çıkmak şartıyla Mekke’ye giden bir kimseye hem dördüncü günün taşını atmak hem de Mina’da gecelemek sakıt olur. Bu hüküm acele edip Mina’dan ayrılmak zorunda kalan hacıya kolaylık olsun diye Allah tarafından 1201 Muğni’l-Muhtac, 1/510. İbni Kuteybe, Te’vilu’l-Muhtelifu’l-Hadis, 378, Şahveliyyullah, Huccetullahi’l-Baliğa, 2/101. 1203 el-Mecmu, 8/80. 1204 el-Mecmu, 8/78. 1205 Taberânî, Hâkim, Zuhaylî, 3/230. 1206 el-Mecmu, 8/177. 1207 Muğni’l-Muhtac, 1/271. 1202 144 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bahşedilmiştir.1208 Taşları atamayacak kadar hasta veya ihtiyar olan bir kimse vekaleten başkasına attırabilir. Vekil ise önce kendi taşlarını sonra müvekkilin taşlarını atar. Şâfiî mezhebinde teşrik günlerinde sırasıyla ve tek tek atarak şeytanları taşlamak şarttır. Yedisini birden atmak bir sayılır. Bir taşın terki için bir avuç, iki taşın terki için, iki avuç buğday veya onun değeri vacip olur. Üç ve daha fazlası için kurban gerekir. Şeytanı taşlamak için toplanan taşların Muzdelife’de toplanması şart değildir. Atılan taşların ve mescitlerden alınan taşların dışında harem bölgesinde herhangi bir yerin taşları kafidir.1209 e) Kurban kesmek: Temettu ve kıran haccı için kurban kesmek vaciptir. Hacda kesilecek kurban ile udhiye dediğimiz kurban arasında yükümlülük bakımında birbirinden farklı ise de, kesilecek hayvan çeşitleri ve bunlarda aranan nitelikler bakımından aralarında bir fark yoktur. Umre veya ifrad haccı için ceza gerektiren bir durum olmadıkça hediy kurbanı gerekmez. Kurban Kesmenin Vakti Cumhura göre kurban kesme vakti bayramın birinci günü Akabe cemresinden sonra başlar, bayramın üçüncü günün akşamına kadar devam eder. Şâfiîlerde bu süre dört gündür. Yani bayramın dördüncü günün akşamına kadar kesilebilir. Cumhurun aksine Şâfiîlere göre temettu veya kıran haccı yapanlar için kurban vakti ihrama girmekle başlar. Yani ihrama girdikten sonra bayramdan önce de kurban kesilebilir. Çünkü bu bizim bildiğimiz kurban değil, bu haccın menasikinde vuku bulmuş noksanlıkları telafi etmek için kesilen hediye kurbanıdır. Ancak bu kurbanı bayramın birinci gününde kesmek daha faziletlidir.1210 Kurban bulamayan veya değerinde alamayan yahut almaya güç yetiremeyen bir kimse on gün oruç tutacaktır. Üç gününü harem bölgesinde tutması gerekirken diğer yedi gününü de memleketine dönünce tutabilir.1211 HACCIN SÜNNETLERİ 1) Şâfiî mezhebinde ifrad haccı yapmak: Yani önce hac sonra umre yapmak. 2) Telbiye getirmek: Telbiye her namaza müteakip, kafileyle karşılaşırken, yokuşları çıkarken ve alçalırken, güneş doğarken ve batarken getirmek müstehaptır. Telbiye niyetle şu şekilde getirilir. “ لبيك اللهم لبيك لبيك ال شريك لك لبيك ان الحمد والنعمة لك والملك ال شريك لكLebbeyke Allahumme lebbeyk. Lebbeyke la şerike leke lebbeyk. İnnel’l-hamde ve’n-nimete leke ve’l-mulk, la şerike lek.1212 Anlamı: “Çağrına uyarak sözüm ve özümle geldim Allah’ım emrin baş üstüne. Çağrına uyarak sözüm ve özümle geldim ey hiçbir ortağı olmayan sen! Emrin baş üstüne, hamd senin, nimet senin, mülk senin. Yoktur senin hiçbir ortağın.” 3) Kudum tavafı yapmak, yapılan ilk tavaftır. Kudum tavafı sünnettir. Mescidi harama girerken ilk yapılacak amel kudum tavafıdır. Farz namazın dışında kudum tavafı her amelden öncedir. Bir hacının ilk ve son işi tavaf olmalıdır. Yani kudum tavafıyla başlamak ve veda tavafıyla sona erdirmektir. Bu da ifrat haccı yapanlar için geçerlidir. Umre veya temettu haccı için ihrama girenlere kudum tavafı yoktur. 4) Muzdelife’de uyumak. Muzdelife’de bir lahza de olsa uyumak sünnettir. 5) Tavaftan sonra iki rekât tavaf namazı kılmak. Şâfiî fukahasının ittifakıyla tavaftan sonra makâmı İbrahim arkasında iki rekât namaz kılmak müekked sünnettir. Bu namaz makâmda mümkün değilse mescidin başka yerinde de kılınabilir.1213 6) Arafat’a çıkmadan Mina’da gecelemek. Terviye günü olan Zilhicce’nin sekizinci günü Mina’ya çıkılır, orada öğle, ikindi, akşam, yatsı ve sabah namazı kılınır. Güneş doğduktan sonra Arafat’a gidilir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bu şekil yaptığına dair kuvvetli rivâyetler vardır. Haccu’l-Ekber İnancı Haccu’l-Ekber hangi gündür ve neden bu ad verilmiştir? Bazılarına göre Haccu’l-Ekber Arefe günüdür, denilmişse de İmam Şâfiî ve tüm Şâfiî fukahasına göre en sahih olanı Haccu’l-Ekber, bayram günüdür. Delil ise sahih hadislerdir. Haccu’l-Ekberden maksat umre olan Haccu’l-Esgardan ayırt olmasıdır. Haccu’l-Ekber hicretin dokuzuncu yılı bazı ilanlar yapılarak bu adı almıştır. Meselâ Allah Rasûlü (s.a.v.) Hz. Ebû Bekir’i hac kafilesi üzerine görevli olarak tayin ederek gönderdikten sonra arkasından bazı emirleri ilan etmek için Hz. Ali’yi görevlendirmiş olup ve Hz. Ali de Mina’da şunları ilan etmiştir: “Bu yıldan sonra müşrikler ve hiçbir kimse çıplak Kâbe’yi tavaf edemeyecektir” şeklindeki bildiriyi okumuştur.1214 Halk arasında bayramın Cuma gününe denk gelmesi dolayı Haccu’l-Ekber denilmesi mesnedsiz bir yorumdur.1215 İbn Kudame şöyle der: Haccu’l-Ekberden maksat nahir (bayram) günü demektir. Çünkü bugünde Meşari’l-Haram’da vakfe, Mina’ya gidip şeytan taşlamak, kurban kesme, halk veya taksir yapmak, tavafu’l-ifade ve beytûte (Mina’da gecelemek) için tekrar Mina’ya gitmek gibi birçok haccın menasikleri yapıldığı için bu isim verilmiştir.1216 BEDEL HAC Başkasına Vekaleten Hac Yapmak Caiz midir? Başkasına vekaleten hac yapmak caiz midir? Şâfiî ve Hanbelilere göre vekil olan kişi kendi adına hac yapmış olması, yapılacak hac farz olan hac olması, vekilin hac yapmaya ehil olması ve herhangi bir mikatta ihrama girmesi şarttır. Hanefî ve Mâlikilere göre kendisi için hac etmemiş bir kimsenin, başkası adına hac etmesi mekruhtur. Şâfiî ve Hanbelilere göre, vekil kendisi için farz olan haccı yerine getirmemişse başkası adına hac edemez. Dayandıkları delil ise İbni Abbas’ın rivâyet ettiği Şubrume’nin hadisidir. Allah Rasûlü (s.a.v.) bir adamın lebeyke an Şubrume dediğini duyunca ona sen kendin için hac yapmış mısın? diye sordu. Adam hayır dedi. Allah Rasûlü ona önce kendin için hac yap sonra Şubrume için dedi.1217 Keza hacca kıyasen kendisi için umre yapmayan bir kimse başkası için de umre yapamaz. Şâfiî mezhebinde hac yapma imkânı olup ta yapmadan ölen bir kimse gerek vasiyet etsin gerekse etmesin terekesinden haccın yapılması farzdır. Hanefiler ile Mâlikilere göre böyle bir kimsenin adına ancak vasiyeti varsa o zaman farz olur.1218 Başkası Adına Hac Yapmak Ancak İki Şartla Caiz Olur: a) Ölünün yerine hac yapmak: Şâfiî mezhebinin iki görüşten meşhur olan görüşe göre gerek farz haccı olsun gerek kazaya kalmış hac 1208 Bakara, 2/203. el-Mecmu, 8/212. 1210 Muğni’l-Muhtac, 1/516, el-Mecmu, 7/157. 1211 el-Mecmu, 7/159. 1212 Buhârî, Müslim. 1213 el-Mecmu, 8/56. 1214 Buhârî, Müslim. 1215 el-Mecmu, 8/161. 1216 el-Muğni, 5/77. 1217 Ebû Dâvûd, Beyhâkî, Darekutni. 1218 el-Mecmu meal Muhezzeb, 7/78-86. 1209 145 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------olsun gerekse nezir haccı olsun ölünün malından adına hac yaptırmak vaciptir. İster vasiyet etsin ister etmesin değişmez. Fakat nafile hac için gerek ölü adına olsun gerekse müzmin bir hasta adına olsun hac yapmak caiz değildir.1219 b) Müzmin veya çok yaşlı bir kimse adına hac yapmak: Bineğin üzerine duramayacak kadar yaşlı ve müzmin hasta için hac yapılabilir. Ancak başkası adına hac veya umre yapacak bir kimse kendi üzerine farz veya kaza yahut nezir haccı ve umresi bulunmamak şartıyla olabilir. Delil ise Buhârî ve Müslim’in rivâyet ettikleri İbni Abbas’ın hadisidir. “Allah Rasûlü’ne bir kadın gelerek babasının binek üzerinde duramayacak kadar yaşlı olduğunu söylemiş ve kendisinin onun yerine hac edip edemeyeceğini sormuş, Allah Rasûlü de buna izin vermiştir.1220 Yine Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “İslâm’da sayruret yoktur. Yani İslâm’da hiçbir kimse hacsız kalmasın ve ruhbanlar gibi hanımından cinsi ilişkisini kesmesin.”1221 Şâfiî mezhebinde kendisine hac farz olduğu halde kendi adına değil de başkası adına hac yapan bir kimsenin bu haccı kendi haccı yerine sayılır.1222 İyileşme ümidi olan bir kimse başkasını vekaleten yerine hacca göndermesi sahih olamaz. Bir kimse mal varlığı olduğu halde bizzâtihi hac yapmaktan aciz durumda bulunmalıdır ki vekil tutabilsin. Buna göre malî durumu iyi olan ve bedenen hiçbir engeli bulunmayan bir kimse kendi adına başkasına hac yaptıramaz. Bu görüş Mâlikilerin dışındaki cumhurun görüşüdür. Mâlikilere göre ise bir insan hiçbir sebeple başkasını kendi yerine hacca gönderemez. Fakat ölü adına hac yaptırmak müçtehidlerin ittifakıyla caiz görülmüştür. Ancak yukarıda açıklandığı gibi Hanefiler ile Mâlikilere göre ölünün vasiyeti şarttır. Şâfiîlere göre ise hac yapma imkânı olduğu halde yapmayan ölü bir kimsenin adına vasiyet etmese de hac yaptırmak farzdır. Hatta Şâfiîlerde kendisine hac farz olmadan ölen bir kimsenin adına nafile hac yapmanın geçerli olduğu hükmü verilmiştir.1223 Şâfiîler göre vekilin asilin mikatınden ihrama girip başlaması şarttır. Çünkü mikattan ihrama girmek haccın farzlarındandır. Başkası adına hac yapan bir kimse onun izni olması şartıyla olabilir. Hac menasiklarını bilen bir kimse için yapacağı hizmet değeri kadar ücret alması helâldir.1224 On Şey İhramlıya Yasaktır: 1) Erkeğin dikişli elbise giymesi: Bele bağlanan kemer ve atkı gibi şeylerle fidye vacip olmaz. Unutarak ve cahillikle dikişli elbise giymek veya koku sürmek fidyeyi gerektirmez. 2) Erkeğin başını, kadının da yüzünü ve ellerini kapatması: Bedeni veya başı örtecek giysi veya örtü mahiyetinde olan herşey yapıldığı takdirde fidye gerektirir. Gölgelenmek için şemsiye ve benzeri şeyleri kullanmak caizdir ve fidyeyi de gerektirmez. Kafanın dışındaki vücudun üzerinde olan yaraya sargı bağlamak fidyeyi gerektirmez. 3) Saç ve sakalından kıl alması: Gerek saç gerekse vücudun diğer kılları olsun yolunması ve kesmesi haramdır. İhramlı olan bir kimsenin ihramda olmayanın saçını traş etmesi durumunda fidye gerektirmez. Unutarak veya haram olduğunu bilmeyerek tırnak kesmek veya traş olmak iki görüşten en sahih ve mensus olana göre fidye vacip olur. İhramlı olan bir kimse uykuda iken veya ikrah yoluyla saçı traş olunsa fidye gerektiğine dair ittifak edilmiştir. Ancak fidyenin kime düşeceğine dair ihtilaf vardır. İmam Şâfiî’nin kadim görüşüne göre vediaya kıyasen fidye traş edene düşer.1225 4) Tırnakları kesmek: Tırnak kesmek gerek kişi kendi tırnağını gerekse ihramlı olan başka birisinin tırnağını kesmiş olsun saça kıyasla haramdır ve fidyeyi gerektirir. 5) Herhangi bir uzvunu traş etmek: Saç ve sakalda olduğu gibi vücudun herhangi bir bölgesinde en az üç tel koparmakla haram işlenir ve fidye gerektirir. 6) Koku sürmek: Gerek erkeğe gerekse kadına insanlara hoş gelebilecek kokunun her çeşidi kullanması haramdır ve fidyeyi gerektirir. Keza kokulu elbise veya ayakkabının bilerek giyilmesi de aynı hükme dahildir. Yağ veya meşrubat gibi yiyecek ve içecek olarak kullanılan her madde helâldir ve fidyeyi de gerektirmez. 7) Av avlamak veya öldürmek: Bundan fevasık-ı hamse dediğimiz beş hayvan müstesnadır. “Karga, kartal, akrep, fare ve kudurmuş köpek.”1226 Keza eti yenilmeyip ve zararlı olan hayvanların avlanmasıyla da ceza gerekmez. Gerek ihramlı kendisi öldürsün gerekse hayvanın öldürmesine yardımcı olsun avlanan hayvanın eti ceza olarak kendisine haramdır. Avlanması haram olan hayvanın yumurtası da haramdır ve değeri kadar fidye gerekir.1227 8) Nikâh kıymak: Gerek kendi nikâhı olsun gerekse veli veya vekil olarak başkasının nikâhı olsun kıyılması haramdır ve o nikâh batıl sayılır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “İhramlı olan bir kimse ne kendine ne de başkası adına nikâh kıyamaz.”1228 buyurmuştur. 9) Cinsel ilişkide bulunmak: Her iki taahallulden yapılan cinsel ilişki haccı fasid kılar ve başka yılda kaza etmekle birlikte kefâret gerektirir. Bu ilişki gerek ön gerek arkadan olsun gerek insan gerekse hayvanla olsun fark etmez. Unutarak ve bilmeyerek cinsi ilişkide bulunmak haccı ifsad etmediği gibi kefârette yoktur.1229 Cinsi ilişkiden dolayı gereken cezalar ancak erkekleri ilgilendirir. Kadınlar ihramlı iken cinsel ilişkide bulunmaları sebebiyle hacları her ne kadar bozulsa da kefâret vermeleri gerekmez. Fakat haram olduğunu bilerek ihramlıyken kasten ve kendi arzusuyla cinsel ilişkide bulunan kadın günahkâr olur.1230 10) Şehvetle kadına dokunmak: Şâfiî mezhebinde ihramda iken şehvetle kadına dokunmak haramdır ve fidye olarak ya bir koyun veya yiyecek vermesi yahut üç gün oruç tutması lazım gelir. Bu hüküm istimnayı da kapsar. 1231 Hac veya umrenin rükünlerinden birini terk eden bir kimse, onu yerine getirinceye kadar, ihramda kalması lazım gelir. Hacda herhangi bir vacibi terk eden bir kimsenin, kurban kesmesi lazımdır. Sünneti terk edenlere herhangi bir fidye lazım gelmez. Bu Konuyla İlgili Bazı Meseleler 1- İhramlı olan bir kimseye vücuduna veya elbisesine koku sürmekle ya da dikişli elbise giymekle veya başını örtmekle veya kadının bedeniyle şehvetle oynamakla ittifakla fidye gerekir. 2- İhramlı iken bir mecliste hem koku sürmüş hem de elbise giymiş olan bir kimsenin iki fidye vermesi gerekir. 1219 el-Mecmu, 7/81. el-Mecmu, 7/80-83. 1221 Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 1222 el-Mecmu, 7/86. 1223 el-Mecmu, 7/81. 1224 el-Mecmu, 7/90. 1225 el-Mecmu, 7/307-310. 1226 Buhârî. 1227 el-Mecmu, 7/271-286. 1228 Müslim. 1229 el-Mecmu, 7/309. 1230 el-Cezirî, Mezahibu’l-Ebaa, 1/673. 1231 el-Mecmu, 7/259-348. 1220 146 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------3- Bir mecliste peş peşe birkaç kere koku sürmek veya üst üste elbise giymekle tek fidye lazım gelir. 4- Bir seferde başının tamamını traş eden bir kimseye tek fidye gerekir. Şâyet aralıklı olarak en az üçer üçer veya daha fazla kıl koparırsa her keresinde bir fidye gerekir. 5- Gerek hac gerekse umre ihramına girip birinci tahallulden önce cima yapan bir kimsenin işlemiş olduğu nüsükleri fasid olur. Fakat kalan nüsüklerini devam ederek kaza etmekle birlikte bir deve kesmesi lazım gelir.1232 İhramlının İşlediği Suçlardan Dolayı Vacip Olan Cezalar 1- Vaciplerden birini terk etmekle gerekli olan cezalar, sırasıyla şunlardır: Önce bir koyun keser. Koyunu bulamayanlar 10 gün oruç tutar. Bunun üç gününü bayramdan evvel, zilhicenin 6, 7 ve 8. günlerinde tutar diğer 7 günü de memlekete dönünce tutabilir.1233 2- Halk veya taksirden dolayı gereken fidye. Şâfiî mezhebinde ister özürle isterse keyfi olsun en az üç kıl koparmakla sırasıyla ya bir koyun kesmek veya üç gün oruç tutmak veya her gün için altı miskine ikişer avuç buğday veya değeri kadar sadaka vermektir. Fidye hususunda traş etmek, yolmak, kesmek ve yakmak fark etmez. İhramda iken kaşınarak kıl koparmaya sebep olmak mekruhtur. Hanefilerde bir organın dörtte birini traş etmekle fidye gerekir.1234 3- Cinsel ilişkiden dolayı vacip olan kanlar. Bu da şu sıraya göredir. Önce bir deve, deve bulunmazsa yedi koyun, koyunda bulunmazsa, bir deve kıymetinde yiyecek tasadduk eder. Şâyet buna da gücü yetmezse devenin değerini müdlere böler ve her müd için bir gün oruç tutar. Gerek kurban ve gerekse tasadduk, haremin dahilinde olacaktır. Oruç ise fark etmez. Gerek haremde gerekse memlekette tutulabilir. Uykuda veya ikrahla ilişkiye maruz kalan ihramlı kadının haccı essah kavle göre ifsad olmaz. 4- Av hayvanını öldürmekle vacip olan kan. Av hayvanını öldüren kimse, aşağıdakilerden herhangi birisini yapmakla muhayyerdir. Avlanan av hayvanın benzeri varsa onu kurban eder veya avladığı hayvanın değerini yiyecek olarak tasadduk eder yahut alması gerekli olan yiyeceğe karşılık her müd (avuç) için bir gün oruç tutar. Eğer öldürdüğü av hayvanın benzeri yoksa değeri kadar sadaka verir ya da av hayvanın değerini müdlere bölerek her müd için bir gün oruç tutar. İhramlının av hayvanı satın alması da caiz değildir.1235 5- Koku sürmek, tırnak kesmek, dikişli elbise giymek gibi fiillerden dolayı vacip olan cezalar. İhramlı iken bu fiillerden birini işleyen kimse üç gün oruç tutar veya altı fakire buğdaydan ikişer avuç diğer maddelerden de birer fitre miktarı sadaka verir ya da bir kurban keser. Şâfiî mezhebinde unutarak veya cahillikten dolayı elbise giymek, koku sürmek gibi yasaklardan dolayı herhangi bir ceza gerekmez. Fakat unutarak traş olmak veya tırnak kesmek sahih kavle göre fidye gerektirir. Tırnak kesmenin hükmü kıl kesmenin hükmü gibidir. 6- İhsar: İhrama girdikten sonra hacca gitmekten herhangi bir sebeple alıkonanlar için vacip olan ceza. Bu durumda olanlar bir koyun kurban eder ve ihramdan çıkarlar. Harem bölgesine girdiği halde hac yapmasına engel olunan kişiye “muhssar” bu duruma da “ihsar” denir. Muhsar, bulunduğu yerde bir koyun veya bir keçi ya da büyük baş hayvanın yedide birine ortak olarak kurban keser. Daha sonra traş olur böylece ihramdan çıkar. İhsar konusunda müçtehidlerin farklı görüşleri vardır. İbni Abbas, Mâlik ve Şâfiî’ye göre ihsar ancak düşman tarafından gerçekleşmesiyle mümkün olabilir. Hanefî ve Hanbeliler baştan olmak üzere birçok ulemaya göre herhangi bir nedenle engellenen bir kimseye muhsir denir. Bu düşman da olabilir, hastalıkta olabilir ve başka bir sebepte olabilir. Delilleri ise âyetin umumiyetidir. Tercih edilen görüşte budur. Cumhura göre ihsarlı olan bir kimse haremde kurbanı kesebileceği gibi haremin dışında da kesebilir. Fakat Hanefilere göre bu kurban ancak haremde kesilebilir. İhsarlı olan bir kimseye farz haccın dışında kaza yapmak mecburiyeti yoktur. HACCIN ÇEŞİTLERİ Üç Çeşit Hac Vardır: 1) İfrad Haccı: İhrama girerken sadece farz olan hacca niyet etmektir. Bu durumda haccın menasiki (ibadetlerini) tamamladıktan sonra ihramdan çıkar. Daha sonra harem sınırı dışında; meselâ Ten’im veya Curane’ye gider umre için ihrama girer ve umre ameliyesini yapar. Şâfiî mezhebinde, en faziletli hac şekli ifrad haccıdır. İfrad haccı yapanlar için kurban gerekmez. 2) Temetu Haccı: İhrama girerken sadece umre niyetiyle ihrama girilir. Umrenin menasiki yapıldıktan sonra ihramdan çıkılır. Daha sonrada Mekke’de veya umre mikatında hac için ihrama girilir. Haccın menasiki yapıldıktan sonra ihramdan çıkılır. Bu hac şeklinde kurban kesmek vaciptir. Temettu haccı için ihrama giren kimsenin kurban kesmesi şu şartlarla vacip olur: a) Kişi harem dahilinde oturanlardan olmamalıdır. b) Temettu hacı yapan kişinin umresi, o senenin hac aylarında vuku bulmuş olmalıdır. c) Temettu yapan kişi umreyi tamamladıktan sonra hac ihramına girmek için tekrar herhangi bir mikata geri dönmemelidir. Temettu haccı için ihrama giren bir kimsye kurban vaciptir ancak kurban bulamayan veya bulup değeri kadar parası olmayan yahut piyasada daha pahalıya satın alma mecburiyeti olan bir kimsenin zarurete binaen hac ihramına girdikten sonra on gün oruç tutması gerekir. Bunun üç günü haremde ve arefe gününden önce tutması lazım gelir. Kalan yedi günü de ehline dönerken tutabilir.1236 3) Kıran Haccı: Hacı ve umreye birlikte niyet edilip ihrama girilir. Yalnız haccın menasiki yapılır. Böylece hem hac hem de umre ibadeti ifa edilmiş olur. Bu hac şekli de kurban gerektirir. UMRE BAHSİ Umrenin Tanımı: Umrenin anlamı ise ziyaret, mamur bir yere gitmeyi kastetmek ve bütün bir ömür boyunca yapılabildiğinden bu adı almıştır. Şâfiîlere göre umre de hac gibi farz ve dinin esasıdır. Delilleri ise Bakara suresinin 196 âyetidir. Hanefilere göre ise umre sünnettir.1237 Peygamber (s.a.v): “Hac ve umre, ateşin demirdeki pası silip yok ettiği gibi, günahları yok ederler” buyurmuştur. İmam Şâfiî’ye göre senenin her vaktinde umre için ihrama girmek ve bir senede iki veya daha fazla umre yapmak caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bir senede iki umre yaptığına dair Hz. Âişe’nin rivâyeti vardır. Biri Zilkade ayında diğeri de Şevval ayında gerçekleşmiştir. Bununle ilgili hadisi Ebû Dâvûd sahih bir isnatla rivâyet etmiştir. Keza Hz. Âişe’nin peş peşe iki umre yapması da delil olarak gösterilmiştir. Fakat Hicaz ahalisine göre bir senede birden fazla umre yapmak mekruhtur. Onlar Hz. Âişe’nin olayını ona özel bir durum olduğunu ileri sürmüşlerdir.1238 Ancak hac ameliyesi bitmeden haccın umre ihramına girmek caiz değildir. Şâfiî mezhebinde imkânı olan bir kimseye ömrün de bir hac ve bir de umre farzdır. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in ömrün de bir hac ve dört defa umre yaptığına dair rivâyetler bulunmaktadır. Bunların birincisi hicretin altıncı 1232 el-Mecmu, 7/329-336. Bakara, 2/196. 1234 el-Mecmu, 7/316-327-328, Muğni’l-Muhtac, 1/521. 1235 el-Mecmu, 7/274. 1236 el-Mecmu, 6/153-155. 1237 el-Mecmu, 7/7. 1238 el-Mecmu, 6/117. 1233 147 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------yılında Hudeybiye’den dönerken, ikincisi yedinci yılında kaza umresi olarak yapmıştır. Üçüncüsü sekizinci yılda, yani fetih sırasında ve dördüncüsü de onuncu yılda yani veda haccı ile birlikte gerçekleşmiştir.1239 Şâfiî mezhebinde hac ihramına giren bir kimse onu bozup umreye çeviremez. Keza umre ihramına girenlerde umreyi bozup hacca çeviremez. Kadı İyad’a göre haccı umreye çevirmek ancak beraberinde hedyi götürmeyen sahâbelere mahsus bir durum olmuştur.1240 Şâfiîlere Göre Umrenin Rükünleri Şunlardır: 1- İhrama girmek. 2- Kâbe’yi tavaf etmek. 3- Sa’y yapmak. 4- Traş olmak veya kısaltmaktır. Umrenin Mikatı: Umre mikatları afakî (uzak memlekette gelenler) için hac mikatının aynısıdır. Bunlarda yukarıda zikredilen beş mevkidir. Gerek hac gerekse umre için ihrama girmek isteyenin mikatları geldikleri memleketlere göre değişir. Dışarıdan gelen insanların her gün Ten’ime gidip umre ihramına girmeleri bid’attir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.)’den böyle bir umre şekli vaki olmamıştır. Ancak Hz. Âişe’ye böyle bir hac yaptırması özel bir durum olup diğer insanlar için geçerli değildir. Ayrıca sahâbeden de böyle bir umre izleri görülmemiştir.1241 Ancak Mekkeliler için ihrama girme mikatı fakihlere göre değişir. Meselâ Şâfiîlere göre umre için en faziletlisi Cirane’dir. Dayandıkları delil ise Allah Rasûlü (s.a.v.)’in buradan umreye başlamış olmasıdır.1242 Sonra sırasıyla Ten’im’dir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) Hz. Âişe’ye buradan umre yapmayı emretmiştir ve daha sonra Hudeybiye’dir. Hanefî ve Hanbelilere göre de Ten’im’dir. Mâlikilere göre ise hangisinden başlanırsa fark etmez. Hanefilerin dışındaki cumhura göre Allah Rasûlü (s.a.v.)’in ve sahâbenin (r.a.) uygulamasına uymak ittibariyle mikattan ihrama girmek daha faziletlidir.1243 Hanefilere göre ise eğer kişi hac aylarına rastlıyor ve kendisinden emin bulunuyorsa kendi beldesinden ihrama girmesi daha faziletlidir.1244 Hac ve Umreye Engel Olan Hususlar 1) Ebeveyn engeli: Bakılmaya muhtaç olan anne veya baba, evladının nafile hac veya umreye gitmesine engel olabilir. Delil olarak Abdullah b. Ömer’den gelen bir rivâyete göre Adamın biri Allah Rasûlü’ne gelerek kendisine cihad izni vermesini istedi. Allah Rasûlü ona “annen-baban sağ mı? diye sordu. Adam evet deyince ona öyleyse git onlara hizmette bulunarak cihad et!” dedi. 1245 2) Koca engeli: Şâfiî mezhebinde kocanın izni olmadan kadın nafile hac veya umreye gidemez. 3) Kölelik engeli: Köle efendisinin iznini almadan farz veya nafile haccı eda edemez. 4) Hapis engeli: Haksız yere veya ödeme imkânı olmadığı için borcu yüzünden hapse düşen kişi hac için ihrama girmiş olsa bile ihramdan çıkabilir. 5) Borç engeli: Alacaklı kişi ödeme imkânı olduğu halde gerekli ödemeyi yapmayan borçlusunu hacca gitmekten men edebilir. Ancak borçlu olan kişi ihrama girmiş ise onu ihramdan çıkaramaz. 6) İhsar engeli: Bir kimse ihrama girdikten sonra düşman engeliyle karşılaşırsa bir kurban keserek traş olup ihramdan çıkar. 7) Hastalık engeli: İhrama girdikten sonra hastalanan bir kimse ihramdan çıkabilir.1246 8) Evlenme engeli: Hac ve evlenmenin aynı zamana denk gelmesi durumunda bu kimsenin cumhura göre evlenmeyi tercih etmesi gerekir çünkü evlenme hacca göre daha acildir.1247 Buna kıyasen kız ve erkek evladın evlendirilmesi hacca tercih edilemez. Yani çocuğu evlenme çağına gelmiş durumdaki bir Müslüman önce hac yapmalıdır. Mescid-i Nebevî’nin Fazileti: Mekke’den sonra Müslümanlar için kutsal sayılan Medine şehrinin çevresinde de Mekke’de olduğu gibi harem bölgesi vardır. Bu bölgenin merkezi Mescid-i Nebevî’dir. Allah Rasûlü (s.a.v.) ashabıyla birlikte bu mescidi 70x60 zira’ (arşın) genişliğinde inşa etmiştir. Sonra, Ömer, Osman (r.anhuma) ve daha sonradan Velid b. Abdülmelik ve Mehdi tarafından genişletilmiştir. Medine’de bulunan Mescid-i Nebevî, yeryüzünde bulunan üç kutsal mescitten birisidir. Bu mescitte kılınan namazın diğer mescitlerde kılınacak namazdan daha faziletli olduğuna dair Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Benim şu mescidimde kılınan bir namaz, Mescid-i Haram hariç diğer mescitlerde kılınan bin namazdan daha faziletlidir.”1248 Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği başka bir hadiste şöyle buyurulur: “Benim evimle minberim arasında kalan yer, cennet bahçelerinden bir bahçedir.”1249 İmam Nevevî, bu faziletin “hadiste geçen şu mescidimde” ifadesine dayanarak Allah Rasûlü (s.a.v.)’in zamanındaki mescide mahsus olduğu görüşünü beyan etmiştir.1250 Enes b. Mâlik’in rivâyet ettiği başka bir hadiste ise şöyle buyurulmaktadır: “Kim ki benim mescidimde hiç ara vermeden kırk vakit namaz kılarsa ateşten berat edilmiş, azaptan berat edilmiş ve nifaktan berat edilmiş olarak yazılıp kayda geçecektir.”1251 Mescid-i Nebevî namazın dışında diğer hayırlı ameller için de fazilet kaynağıdır. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Mescidime bir hayrı öğrenmek veya öğretmek için gelen, Allah yolunda cihad eden kimse gibidir. Bunun dışında gelen, başkasının kazancını seyreden kimseye benzer.”1252 Ebû Hureyre’den rivâyet edilir ki Allah Rasûlü (s.a.v.): “Yılan deliğine çekilip yuvalandığı gibi muhakkak imân da Medine’ye çekilecektir.”1253 buyurmuştur. Allah Rasûlü (s.a.v.)’in kabri şerifin ziyaretiyle ilgili varit olan birçok mevzu veya zayıf hadis rivâyet edilmektedir. Onlardan birkaçı 1239 Buhârî, Müslim, Ahmed, Neylu’l-Evtar, 4/298. el-Mecmu, 6/140. 1241 el-Mecmu, 7/171, Neylu’l-Evtar, 4/667. 1242 Buhârî, Müslim. 1243 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/314, Muğni’l-Muhtac, 1/475, el-Muğni, 3/264. 1244 el-Bidaye, 2/164. 1245 Buhârî, Cihad. 1246 Muğni’l-Muhtac, 1/222. 1247 el-Mecmu, 7/40-46. 1248 Buhârî, Müslim. 1249 Buhârî, Müslim, Nesâî. 1250 el-Mecmu, 8/206. 1251 Taberânî. 1252 Ahmed, 2/418. 1253 Buhârî. 1240 148 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------aşağıda izah edilmiştir: “Kim ki hac yaparda beni ziyaret etmese o bana cefa etmiştir.”1254 İbni Cevzi ile Sağani’ye göre bu hadis mevzudur. “Kim ki kabrimi ziyaret ederse şefaatim ona vacip olur.”1255 şeklinde ki İbni Abbas’ın rivâyet ettiği hadis zayıf bir isnatla rivâyet edilmiştir.1256 “Kim ki beni ve babam İbrahim’i bir sene içinde ziyaret ederse ben onun cenneti için kefil olurum.” şeklinde hadis olarak geçen bu rivâyet batıldır ve bazı facirler tarafından konulmuştur. “Mescidi Kuba’da kılınan namaz umre gibidir.”1257 hadisine gelince Usayd b. Zehre’den nakl eden Tirmizî bu hadisin hasen ve garip olduğunu söyler. Câbir’in rivâyet ettiği “Zemzem suyu hangi niyetle içilirse öyle kabul edilir” hadisini ise Beyhâkî zayıf bir isnatla rivâyet etmiştir.1258 KURBAN BÖLÜMÜ Kurbanın Tanımı: Kurban, kelime olarak yaklaşmak demektir. Kul, kurban kesmekle Allah’a yakınlaşır. Kurbanın Arapça karşılığı udhiyedir. Udhiye ise kuşluk anlamına gelen duhadan türemektedir. Kurban da bu vakitte kesileceği için bu adı almıştır.1259 Kurbanla İlgili Ön Bilgi Malî ibadet olan kurban Allah’a teslimiyet ve şükran borcunu eda etmek demektir. Kurban tarihi hemen hemen insanlık tarihi kadar eskidir. Kurban tarihi Hz. Âdem’den başlayarak tüm peygamberlerle devam etmiş günümüze kadar gelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de, ilk peygamber Hz. Âdem (a.s.)’in iki oğlu arasındaki münakaşadan ve ardından Cenabı Hakk’a takdim ettikleri kurbandan bahsedilir.1260 Tevrat’tan gelen rivâyetlere göre Habil hayvancılıkla meşgul oluyordu ve kurban takdim edilmesi sözkonusu olunca hayvanların en iyisini, kendisi için en sevimli olanı tercih etmişti. Kabil ise ziraatla meşgul idi ve Allah’a sunmak için ekinin en değersiziyle Cenabı Hakk’ın huzuruna çıkmıştı. Allah Teâlâ tarafından Habil’in kurbanı kabul edilip Kabil’inki kabul edilmemişti. Çünkü samimiyet ve samimiyetsizlik vardı. Elbette, Cenabı Allah takva olanı kabul ederdi. Asıl Kabil’in Habil’i kıskanıp öldürme sebebi de bu idi. Allah (c.c.) gerek elçilerini ve gerekse diğer kullarını kurban vermekle imtihan etme kuralını sürdüre gelmiştir. Hz. İbrahim peygamberler arasında bu konuda en ağır imtihanı vermiştir. Bir diğer kurban sınavı da Hz. Musa ve İsrailoğulları ile alakalı olarak geçmektedir. Kurban kesmek hemen hemen bütün dinlerde uygulanırdı. Birçok peygamberin şeriatında özellikle Yahudilikte kesilen kurbanın eti yenilmeyip yakılıyordu. Hıristiyanların inanışına göre ise Hz. İsa son kurbandır ve ondan sonra kurban kesmek gerekmez. İslâm’da Kurban kesme prensibi bize miras olarak peygamberimizden kalmış ve ilâhî lütuf olarak kurban kesen kişi sevap kazanmakla birlikte etinde de istifade edebilme imkânını da elde etmiştir. Kurban ibadeti de zekât, oruç ve bayram namazları gibi hicretin ikinci yılında meşru kılınmıştır. Kurbanın meşruiyeti kitap, sünnet ve icma ile sabittir. Kurbanla ilgili Kur’ân’da değişik âyetler mevcuttur. ولك أمة جعلنا منسكا ليذكروا اسم هللا على ما رزقهم من بهيمة االنعام فالهكم اله واحد فله اسلموا وبشر * ’’ المخبتينBiz her ümmete kurban kesmeyi ibadet olarak emrettirk. Amaç Allah’ın insanlara rızık olarak sunduğu hayvanları keserken O’nun adını anmaktır. İlahınız tek bir ilahtır, yalnız O’na boyun eğin. Ey Muhammed, alçak gönüllüleri müjdele.’’1261 Ayetteki ümmet kavramı umum ifade ettiği için ümmet olan her kese kurban kesmek zorunluluğu getirlmiştir. Yani her ümmet ve imkanı olan ferd kurban kesmeye mükelleftir. Çünkü İslam duygu ve düşünceleri birleştiren bir din olarak hepisini Allah’a yöneltir. Bu yüzden kurbanınızı şırk ile leklendirmeyin. Kurban da olduğu gibi İslam, malı ve bedeni, ibadet ve ahlakı, inanç düşünceyi bir noktada birleştimeye amirdir. Böylece tüm hayat onun boyasıyla boyanmış olur. Bundan hareketle Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar haram kılınmıştır. Ayetteki ‘’Mensek’ kesilen kurbanlık hayvan olduğu gibi kurban kesme yerine de denir. هللا لَك ْم فيهَا خَ ْي ٌر فاذكروا اسم هللا ِ ّ َو ْالب ْدنَ َج َع ْلنَااَا لَك ْم ِمنْ َش َعائِ ِر -“ عليهاKurbanlık hayvanlara gelince, onları sizin için Allah’ın simgesi olarak belirledik. Onlarda sizin için hayır vardır. Allah’ın ismini anınız.” هللا لحومهَا َو َال ِى َماؤاَا َول ِكنْ يَنَاله التَّ ْقو ِم ْنك ْم َ “ لَنْ يَنOnların ne etleri, ne de kanları Allah’a asla ulaşmaz. Fakat sizden ona yalnız takva َ ّ َال ulaşır.”1262 Enes b. Mâlik’ten gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) beyazı siyahından çok ve boynuzlu iki koç kurban etmiş ve besmele getirerek Allahu Ekber deyip kendi eliyle kesmiştir.1263 “Kurban kesiniz, şüphesiz bu babanız İbrahim (a.s.)’ın sünnetidir.”1264 diye Peygamberimiz buyurmuştur. Kurban parasıyla bir şeyler alıp fakirlere dağıtılması veya para olarak muhtaçlara verilmesi kurban yerini almayacağı gibi kurban kesmek kadar da makbul olamaz. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Kurban bayramı gününde Allah için infak edilen hiçbir şey, kesilen kurban kadar faziletli değildir.”1265 buyurur. Kurban Kesmenin Hükmü Kurban kesmek Şâfiî başta olmak üzere çoğu müçtehide göre sünneti müekkededir. Delilleri ise Kur’ân’da açık hükmün bulunmaması ve Saîd b. el-Museyyeb’in Ümmü Seleme’den nakl ettiği şu hadistir: Allah Rasûlü (s.a.v.) “Zilhicce’nin hilâlini gördüğünüzde sizden biriniz kurban kesmek isterse, saçlarını ve tırnaklarını kesmesin.”1266 buyurmuştur. Bu hadis kurban kesme konusunda muhayyerliğin (serbestliğin) delilidir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Üç şey bana farz sizlere sünnettir. Bunlar kurban kesmek, vitir namazı ve bayram namazıdır.”1267 buyurmuştur. Diğer taraftan Ebû Bekir ve Ömer (r.anhuma)’nın kurban kesmediklerine dair rivâyetler bulunmaktadır. Şevkani kurban kesmek sünnettir diyenlerin dayandıkları hadislerin hiçbiri delil olarak ileri sürülecek nitelikte değildir der. Hanefî mezhebinde ise zengin sayılabilen her mükellefe kurban kesmek vaciptir. Dayandıkları delil ise Mihnef b. Sülem’in rivâyet ettiği şu hadistir: “Hz. Peygamber ile birlikte duruyorduk. Onun şöyle dediğini işittim: “Ey insanlar! Her ev halkına, her yıl için bir kurban gerekir.”1268 Allah Rasûlü: “Hali vakti yerinde 1254 Darekutni. Darekutni. 1256 Keşfu’l-Hafa, 2/218-224, Şevkani, el-Fevaidu’l-Mecmua, 109-117. 1257 Tirmizî. 1258 el-Mecmu Haşiye, 8/195-206. 1259 el-Mecmu, 8/275. 1260 Maide, 5/27. 1255 1261 1262 Hac, 17/34 Hac, 22/36-37. Müslim. 1264 İbn-i Mâce, İbn Hanbel. 1265 Beyhâkî. 1266 Müslim, Edahi. 1267 Beyhâkî. 1268 Tirmizî, İbn-i Mâce, Nesâî, Ahmed, Neylu’l-Evtar, 4/341. 1263 149 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------olup kurban kesmeyen bizim namazgâhımıza gelmesin.”1269 buyurmuştur. Beyhâkî’nin rivâyet ettiği bu hadisin zayıf olduğu söyleniyor.1270 Kurban kesmenin hikmetlerinden en önemlisi, sayısız nimetlere karşı Allah (c.c.)’ın kullarını malî ibadet olan kurbanla denemesi, diğer yandan fakir kullarını, zenginin kestiği kurban etiyle sevindirmek istemesidir. Kurban kesmek Şâfiî mezhebinde hali vakti yerinde olan her ev halkı için sünneti müekkededir ancak iki sebepten dolayı vacip olur. a) Kurban edilmeye elverişli bir hayvana işaretle bu benim kurbanımdır veya bunu kurban edeceğim sözüyle. b) Allah’a yaklaşmak amacıyla kurban kesmek bana borç olsun veya nezir olsun diyerek sözle adak adayan kimselere kurban kesmek vaciptir. Kurban Hangi Çeşit Hayvandan Kesilir? Kurban edilmesi meşru olan hayvanlar şunlardır: Deve, sığır, manda, koyun ve keçi cinsinden kurban kesmek meşrudur. Şâfiî mezhebinde kıymet çokluğu sayı çokluğundan daha efdaldır. Kurban bu tür hayvanların erkek ve dişisinden olduğu gibi eş cinsiyetli hayvanlardan da caizdir. Sayılanların dışında kalan başka hayvanlarda ve bu cinste olup yabani hayvan ve tavuk, hindi, kaz gibi evcil hayvanlardan kurban olmaz.1271 Kurban bir yaşını bitirmiş koyundan, iki yaşını bitirmiş keçiden, iki yaşını bitirmiş sığırdan ve beş yaşını bitirmiş deveden olur. Hanefilere göre yedi-sekiz aylık olan ve görüntü bakımında anasından fark edilmeyen kuzunun kurban edilmesi caizdir. Delil ise şu hadisi şeriftir. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Koyun türünden kurban olarak ceze’a yeterlidir.”1272 buyurmuştur. Bazı âlimlere göre ceze’a bir yaşını tamamlamış koyun olduğu gibi altı ayını doldurmuş, fakat bir yaşındaki koyunlar kadar gösterişli olan kuzuyu da ifade eder. Fakat Şâfiî fukahasının çoğuna göre bu ancak bir yaşını bitirmiş koyunun kesilmesine güç yetiremeyen kimseler için geçerli kılınmıştır.1273 Deve ile sığır yedi kişi için, koyun ve keçi ise bir kişi için kurban edilir. Bir koyun devenin ve sığırın bir hissesinden daha efdaldır. Ev reisinin kestiği kurban bütün ev halkı için geçerli sayılır. Kurbanlık için belirlenmişi veya satın alınmış heryangi bir hayvanı özrü olmaksızın başkasıyla değiştirmek caizdeğildir. Çünkü İbn Ömer’den nakl edilen bir rivayette ‘’Hz. Ömer’in kurban etmek üzere işaret ettiği kıymetli bir deveyi 300 dinarla satıp başka bir deve alıp kurban etmek istediğini Allah Resulü’ne sorması üzerine Allah Resulü(s.a.v.) ‘’hayır onu kes.’’1274buyurmuştur. Başkasının Adına Kurban Kesmek Şâfiîlere göre izin olmadan sağ olan kimselerle vasiyet etmeden ölen kimseler adına kurban kesilemez. Delil olarak şu âyeti 1275 göstermişlerdir. ان اِالَّ َما َسعى Vasiyet edilen kurbanın etinden ne vasiyet edilen kişi ِ ِ“ َواَنْ لَ ْي َ لİnsan için çalıştığından başkası yoktur.” ِ ال ْن َس ve nafakasına yükümlü olduğu ailesi ne de zenginler yiyebilirler. Ancak hepsinin yoksullara dağıtılması gerekir. Keza nezreden veya kişinin kendine vacip kıldığı kurban da böyledir. Nezir de ancak sözlü olarak ifade edilse vacip olur. Yani sade niyetle kişi yükümlü olmaz. Fakat ölen bir kimse için vasiyet etmeksizin kurban kesilebileceğini Şâfiî ulemasından İmam Ubbadi gibi bazıları fetva vermişlerdir. İmam Beğavî ile İmam Rafii vasiyet eden bir ölü için ancak kurban kesilebilir şartını ileri sürmüşlerdir.1276 Hanefiler ve Hanbelilere göre ölen kimse adına kurban kesilebilir. Delil ise “Peygamber (s.a.v.)’in kesmiş olduğu iki koçtan birisinin ümmet için kestiğidir. “Kişi kendi kurbanını başkası adına kesemez. İster izinleri olsun ister olmasın fark etmez.1277 Gerek kurban gerek ise başka malî veya bedenî ibadet olsun sevabını direk şahıslara bağışlamak uygun değildir. Meselâ kişi kılmış olduğu sünnet namazını, tutmuş olduğu sünnet orucunu, okumuş olduğu Kur’ân’ını ve kesmiş olduğu kurbanını falanca şahsa veya şahıslara bağışlaması prensip olarak da itikat olarak da yanlıştır. Çünkü kişi ibadeti yapmakla mükellef ve yetkilidir başkasına bağış da bulunmakla yetkili değildir. Cenaze bahsinde geçtiği gibi Müslüman işlemiş olduğu malî ve bedenî ibadetinin sevabını Allah’a yalvararak başkalarına ulaşmasını dilemiş olur. Bunun kabulü ise Allah’a aittir. Ancak kurban kesen bir kimse şu duayı yapabilir: “Ya rabbi! Kesmiş olduğum kurbanımı benden kabul et ve anamın, babamın, diğer akraba ve dostlarımın ruhuna ilet.” Bu dua ile umulur ki Allah (c.c.) herkese bir kurban sevabını ulaştırmış olur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) kesmiş olduğu kurbanı “Ya rabbi1 Muhammed’den, ali Muhammed’den ve ummeti Muhammed’den kabul et.”1278 diye kesmiştir. Fakat ben şu kurbanımı babama veya başkasına verdim demekle kurban sevabı başkasına gitmiş sayılmaz. Çünkü ibadetlerin kabulü Allah’a aittir. Dolayısıyla kişi dünyada istediği malını istediği kimselere verebileceği gibi Allah adına yapılan hayır ve hasenatları istediği kişilere sarf edemez, ancak duayla bağışlayabilir. Kurban Edilmesi Caiz Olmayan Özürlü Hayvanlar 1- Körlüğü belli olan. 2- Sürüden geri kalacak kadar topallığı belli olan. 3- Herhangi bir hastalığı belli olan. 4- Fazlaca zayıf olan. 5- Kuyruğu kesik olan. Yaratılışta kuyruğu olmayan hayvanın kurban olması caizdir. 6- Dişlerin çoğu dökülmüş olan. 7- Uyuz olan. 8- Yaradılışta kulaksız olan. 9- Memeleri sakat olan. 10- Boynuzunun çoğu kırılmış olan. 11- Gebeliği belli olan hayvan kurban olmaz. Fakat kesildikten sonra gebeliği ortaya çıkarsa bir sakıncası olmaz. Çünkü sıralanan özürler hayvanın satış değerini düşürdüğü gibi zayıflığına da sebeptir. 12- Kulağı kesik olan. Dağlama sonucu kulağında bir delik olan hayvan kurban olmaya engel değildir. Ebû Hanife’ye göre kulağın üçte birinden az kesilmiş olan hayvan kurban olmaya engel değildir. Şâfiîlerin essah olan görüşüne göre ise kulaktaki noksanlık uzaktan fark edilirse kurban olmaya elverişli olmaz. Sığırda iki koyunda bir memesi sakat olan hayvan kurban olmaz. Sonuçta şunu demek yerinde olur. Kurbanın gerçek değerini düşürecek her ayıp ve özür kurban olmaya engeldir. Zengin olan bir kimse almış olduğu kurbanlık hayvanın ayağı veya boynuzu kırılsa yahut gözü kör olsa veyahut kulağı kesilse ikinci bir 1269 İbn-i Mâce, Edahi, Beyhâkî. el-Mecmu, 8/278. 1271 el-Mecmu, 8/288, Muğni’l-Muhtac, 4/285. 1272 İbn-i Mâce, Ahmed. 1273 el-Mecmu, 8/289. 1270 1274 1275 Ahmed, Ebu Davu, Buhari Necm, 53/39. el-Mecmu, 8/299. 1277 Fetava el-Hindiye, 5/302. 1278 Müslim. 1276 150 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kurbanlık alıp kesmesi gerekir. Şâyet ikinci bir kurbanlık alacak kadar zengin olmayan biri ise o zaman aynı hayvanı kesmede bir sakınca olmaz. Yine kesim esnasında kurbanlık hayvanın ayağı kırılmış olsa veya özür sayılabilecek başka bir darbe alsa bu kurbanlık olarak geçerlidir.1279 Kurban Kesmekle Mükellef Olanlar 1- Müslüman olmak. Gayri müslime kurban yoktur. 2- Akıllı ve ergen olmak. Cumhurun hilafına Şâfiîlere göre çocuk ve deliye zenginde olsalar kurban kesmek gerekmez. 3- Maddi güç ve imkâna sahip olmak. Fakirden kurban kesme yükümlüğü kaldırılmıştır. Kurban kesmekle yükümlü olan kimse kendisinin ve ihtiyaçlarını karşılamakla yükümlü olduğu kişilerin ihtiyacından fazla olarak kurbanın kıymetine bayram günlerinde mâlik olan kimse demektir.1280 Kredi Kartıyla Kurban Almak Caiz Mıdır? İslâm’da peşin alışverişi caiz kılındığı gibi vadeli alışveriş de caiz kılınmıştır. Bu ikinci şık alışveriş ister çek-senet isterse kredi kartıyla olsun değişmez. Ancak kredi kartının sözleşmesinde İslâm’a taban tabana zıt şartlar sözkonusu ise o zaman bu kartla diğer alışverişler caiz olmadığı gibi önemli ibadetler olan hac ve umrenin yapılaması ve kurban alım-satımı da caiz olmaz. Örneğin kredi kartı veren banka tarafından “gününde ödenmesı yapılmayan kredi kartına her ay şu kadar gecikme faizi tahakkuk edilecektir” gibi bir şerh koyulmuş ve kart sahibi de buna evet deyip imza koymuş ise bu kartla yapılan tüm alım-satımlar dinen caiz değildir. Çünkü Kurban’da hedef Allah’a yaklaşmak olmalı. Kurban’da gaye ihlâs, takva ve Allah rızası olmadıktan sonra kesilip dağıtılan etlerin hiçbir değeri yoktur. Zira Allah’ın, insanın yaptığı hiçbir ibadete ihtiyacı olmadığı gibi keseceği kurbana da ihtiyacı yoktur. Gayesi Allah’a yakınlaşmak olan kurban ibadeti ciddi bir samimiyet, ihlâs ve titizlik ister. Bunun en önemlisi kurbanı helâl ve şüphesiz maldan kesmektir. Hulasa bir Müslümanın yapması gereken şudur. Ya helâl ve şüphesiz parayla kurbanılık hayvanı alıp kesmesi veya helâl para bulamadığı için kurban kesmeden muaf olmasıdır. Kurban Kesmenin Vakti Bayram namazının kılınmasından sonra başlar, teşrik günlerinin son günü akşamına kadar devam eder. Bu cumhura hilafeten Şâfiîlere göredir. Onlara göre kurban kesme süresi dört gün olup teşrik günlerinin sonuna kadar devam eder. Dayandıkları delil şu hadislerdir: “Arafat bütünüyle vakfe yeridir ve bütün teşrik günlerinde kurban kesme zamanıdır.”1281 İbn Hibban bu hadisin sahih olduğunu söylerken İmam Nevevî’ye göre bu hadis zayıftır.1282 Bayram namazından önce kesilen kurban geçerli değildir. Kurbanla İlgili Bazı Meseleler Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyuruyor: “Herhangi biriniz bayram namazı kılmadan kurbanını kesmesin.” Başka bir hadiste ise şöyle buyurmuştur: “Sizden herhangi bir kimse acele edip namazdan önce kurban keserse kurbanını avde etsin/tekrar bir kurban daha kessin.”1283 İmam Mâlik dışındaki cumhura göre gece kurban kesmek kerahetle birlikte caizdir.1284 Kaybolan kurbanlık hayvan yerine başkası kesilmeden kurban kesme günleri geçtikten sonra kaybolan kurbanlık hayvan bulunsa sahibi zengin ise onu tasadduk etmesi gerekir. Kişi kendine vacip olmayan kurbalık hayvanı satıp yerine başkasını alıp kesebilir. Zengin bir kimse aldığı kurbanlık hayvan henüz kesilmeden ölse ve kaybolsa yerine başkasını kesmesi gerekir. Kurban kesmekle yükümlü olan bir kimsenin satın aldığı veya belirlediği kurbanlık hayvanda kurban olmaya engel olan kusurlardan biri meydana gelse yerine başkasını alıp kesmesi gerekir. Fakat fakir bir kimsenin aynı hayvanı kesmesi caizdir ve tekrar bir kurban alıp kesmesi gerekmez. Son zamnalarda kurban niyetiyle kesilen hayvanın etini tartarak alma modası çıkmıştır. Bu ise tamamen kurban kesmenin şer-i geleneğine taban tabana zıt bir uygulamadır. Bunu yapan kişi ha kasaptan et almış ha bu şekil kurban niyetiyle hayvanı kesip etini tartıyle almış hiçbir farkı yoktur. Çünkü kurban kesmek ibadettir. İbadet ise şer-i usullere göre yapılmalıdır. Mesela bir kimse kurban için alacağı kurbanlık hayvanı önce satın alıp mülküne geçirmesi gerekir. Yaukarıda geçen kurban kesme yöntemi ise tamamen ete yönelik bir alış-veriş yöntemidir. Zaten bu şekil kurban kesen kişinin gayesi et olup ilahi rızadan çıkmış olur. Kişinin kendine vacip kılmadığı (sünnet olan kurbanlık) satın aldığı veya kurbanlık olarak beslemiş olduğu büyük baş kurbanlık hayvana başkasını ortak etmesi caiz olmakla beraber mekruhtur. Ancak nezir veya kendine vacip kıldığı kurbanlık hayvana başkasını ortak etmesi caiz değildir. Hanefî mezhebinde zengin olan yolcu veya misafir olan bir kimseye kurban kesmek vacip değildir.1285 Kurbanda Ortaklık Caiz mıdır? Mâlikilerin dışındaki müçtehidlere göre kurbanda ortaklık caizdir. Dayandıkları delil ise Câbir’in rivâyet ettiği şu hadisledir. Câbir (r.a.) şöyle der: Allah Rasûlü ile beraber bir deve ve sığırda yedi kişi için kurban kesiyorduk.1286 Allah Rasûlü (s.a.v.) bize yedi kişi bir deve veya sığırda ortak olmamızı emretti.1287 Şâfiî, Hanefî ve Hanbelî mezhebinde bir kişi bir sığır veya bir deve kesebileceği gibi 2, 3, 4, 5, 6 ve 7 kişi de ortaklaşa kesebilir. İmam Mâlik’e göre mutlak olarak kurbanda ortaklık caiz değildir. Şâfiî mezhebinde bir kişi et niyetiyle de ortak olabilir. Hanefilere göre et niyetiyle ortak olan veya gayri müslim olan bir kimse ortak olursa diğer ortakların kurbanı da fasid olur. İki kişinin ortaklaşa bir inek veya bir deveyi kurban olarak kesmeleri muhtar olan görüşe göre caizdir.1288 Kurbanın Eti ve Derisiyle İlgili Hüküm Sünnet olan kurbanın etinden yenmesi helâldir. En makbulü kişinin hem muhtaçlara dağıtıp hem de aile efradına yedirmesidir. Adak veya kişi kendi nefsine vacip kıldığı kurbanın etinden kendisi ve ailesi yiyemeyeceği gibi zenginlere de dağıtamaz. Kurban eti diğer infaklar gibi öncelikle o bölgede bulunan yakın akraba ve komşulara dağıtılır. Ancak daha fazla ihtiyaç duyulan yerlerin bulunması müstesnadır. Bu gibi yerlere et olarak gönderilmesi caiz olduğu gibi kurban oralarda kesilip o bölgenin fakirlerine de dağıtılabilir. Kurban eti dağıtımında uzun süre et yemeyen kimselere ağırlık verilmesi hem insanlık adına hem de takva bakımında efdaldır. Kurban etinin dağıtılması için en az üçe bölünmesi gerekir. Üçte birinin muhtaçlara, üçte birinin hısım-akrabaya ve kalan üçte birinin de ev halkına yedirilmesi gerekir. Şâfiîlere göre vacip olan kurban, yani adak veya kişinin “bu kurbanımdır” yahut “bunu kurban kıldım” gibi sözlerle tayin etmiş olduğu 1279 el-Mecmu, 8/294, Muğni’l-Muhtac, 4/286, Fetava el-Hindiye, 5/299. Haşyetu’l-Bacuri, 2/304. 1281 Beyhâkî. 1282 Haşyetu’l-Bacuri, 2/304. 1283 Müslim. 1284 el-Mecmu, 8/284, Mezahibu’l-Erbaa, 1/722. 1285 El-Hindiye, 5/304. 1286 Müslim. 1287 Müslim, Ebû Dâvûd, Beyhâkî. 1288 el-Mecmu, 8/291, el-Hindiye, 5/305. 1280 151 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------kurban etinden yemesi caiz değildir.1289 Keza kurban derisi de fakirlerin hakkıdır. Kurban derisi kesinlikle hayır kurumundan veya ehil olan şahıslardan başka yerlere verilemez. Kurban sahibi kurbanın etinden yiyeceği gibi derisini de kullanabilir. Günümüzde hayır kurumu adı altında kurban derilerini toplayan birçok kurum ve kuruluş bulunmaktadır. Müslüman gerek kurbanın eti gerekse derisi olsun ehemiyetine binaen herkese ve her kuruma vermemelidir. Müslümanın burada izleyeceği metot iyice araştırıp ehlini bulmasıdır. Hatta fıskı belli olan kimselerle ortak kurban kesmenin dinen sakıncalı olduğu söylenebilir. Kurban eti ve derisinin satılması caiz olmadığı gibi kurbanı kesen kasaba da ücret olarak verilmesi de caiz değildir. Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Kurbanın derisini satan kimselerin kurbanı olmaz.”1290 Hz. Ali’den naklen o şöyle demiştir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) dağıtmak üzere kurbanlık develerle ilgilenmemi emretti ve özellikle kasaba ücret olarak bir şey vermememi emretti ve Allah Rasûlü şöyle dedi: Biz kasabın ücretini kendimizden vereceğiz.”1291 Kurbanlık olarak belli olan kurbanın kesilmesinden önce sağılan sütü, kırpılan yünü ve doğmuş olan yavrusu tasadduk olarak yoksullara bağışlanır. Kurban Kesme Adabı Dinimize göre her ibadetin adapları olduğu gibi kurban kesme adabı da vardır. Kurbanlık hayvanlar şöyle kesilir: 1- Hayvana eziyet edilmeden kesim yerine götürülür. 2- Hayvana eziyet etmeden kıbleye gelecek şekilde yatırılır. 3- Bilinen kurban duası okunur. 4- “Bismillah Allahu Ekber” denilip sağ elle kesilir. Sağ eli müsait olmayan bir kimse için sol elle kesmesinde bir beis yoktur. 5- Hayvana eziyet etmemek için keskin bıçakla kesilir. 6- Kurbanın kanı ortalığa akmasın diye bir çukur eşilerek oraya akıtılır. 7- Hayvanın ruhu tam çıkmadan boyun kemiğini kırmamak gerekir. İzah edilen bu adaplar kesilecek diğer tüm hayvanlar içinde gereklidir. Kurban kesiminde müstehap olan sahibi tarafından kesilmesi veya Müslüman ve kesim adabını bilen bir kimsenin vekil edilmesi gerekir. Kurban kesilirken niyet şart olduğu gibi izinsiz olarak başkası adına kesilen kurban da geçerli değildir.1292 Kurban Kesme Duası هلل َربِّ ْال َعالَمينَ ال شريك له َ َّ“ ق ْ اِنŞüphesiz benim namazım, kurbanım ve diğer ibadetlerim, diriliğim ve ölümüm ِ ّ ِ ص َالتى َونسكى َو َمحْ يَا َ َو َم َماتى âlemlerin rabbi olan Allah içindir. O'nun hiçbir ortağı yoktur.”1293 Kesilecek kurban teabbüdi olup Allah için kesilmelidir. “Biz de bu yıl kurban kesmiş olalım, bari adet yerini bulsun diye kesenler, kurban kesmedi demesinler, çocuklar etsiz kalmasın diye kesenler, babamdan kalan bu adeti devam edelim” diye kesenler ve buna benzer riya veya şöhret gibi düşüncelerle kesilen kurbanlar hiçbir zaman ibadet yerine geçmez. Kurban bayramında moda olarak gelinlere gönderilen kurbanlık koç, İslâmî olmayıp yörenin adet ve geleneği olarak toplumun inancına yerleşmiş olan bid’at ve hurafeden başka bir şey değildir. Kurban kanını çocukların alnına sürmek Kureyşilerin İslâm’dan önce yaptıkları cahili adeti idi. Müslümanların bu gibi davranışlardan uzak durmaları gerekir. Bir başka bid’atta kurbanın kulağında okuyup kelle alma geleneğidir. Bu davranışın dinde yeri olmayıp bazı yörelerde din adamlarının getirmiş oldukları gelenek ve bid’atten ibarettir. Kurban Çeşitleri a) Kurban bayramı günlerinde kesilen udhiye (kurban). b) Adak kurbanı. Bu kurban hasta bir yakının şifa bulması için veya gurbette olan bir kimsenin sağ–salim dönmesi için vaatte bulunup kesilmesidir. c) Akika kurbanı. Bunun izahı aşağıda yapılmıştır. d) Kıran ve temettu haccı yapanın kestiği kurban. e) Hacda ihram yasaklarını ihlal edenin kestiği ceza kurbanı. g) Şükür kurbanı. Bu kurban herhangi bir sıkıntıdan kurtulduktan sonra veya beklenen bir hasretin giderilmesinden sonra Allah’a şükür edası olarak bir hayvanın kesilmesidir. Kurban kesen kimsenin kurban etiyle iftar etmesi menduptur. Kesmeyenin de bayram namazından çıkıncaya kadar bir şey yememesi menduptur. NEZİRN BAHSİ Nezrin Tanımı: Türkçe de karşılığı adak olan nezir sözlükte gerek hayra gerekse şerre dair vaatte bulunmak demektir. Şeriatta ise yalnız hayırda vaad demektir. Bazı fakihlere göre ise umulan bir şeyin gerçekleşmesiyle Allah’a yaklaştırıcı bir işi vaad etmektir.1294 Nezrin ifasıyla ilgili Kur’ân’dan delil; “ يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا اَوْ فوا بِ ْالعقو ِىEy imân edenler akitlerinizi (sözlerinizi) yerine getiriniz.”1295 Sünnetten delil ise Allah Rasûlü’nün şu buyruğudur: “Kim Allah’a itaat etmeyi adamışsa ona itaat etsin. Kim Allah’a isyanı nezir etmişse ona isyan etmesin.”1296 Yine şöyle buyurmuştur: “Kim adakta bulunur ve belirlerse belirtiği şeye vefa göstermesi onun üzerine borç olur.”1297 Nezrin Üç Rüknü Vardır: a) Nezr eden. b) Nezr edilen. c) Nezir sığası. Yani şu işim gerçekleşirse Allah yolunda bir kurban kesmek veya bir sadaka vermek yahut bir gün oruç tutmak bana borç olsun gibi sözlerle vaatte bulunmak. Nezr Eden Kişiden Aranan Şartlar: 1- Ehliyetli olmak: Yani akıl baliğ olmak. Çünkü çocuk ve deli şeriatın ahkamından mükellef değildir. 2- Müslüman olmak: Çünkü kâfir nezir etmeye ehil değildir. 3- Muhtar olmak: Yani baskı ve tehdid altında bulunmamak. Allah Resuü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Şüphesiz Allah, ümmetimin yanılarak, unutarak ve tehdit altında kalarak işledikleri günahları 1289 Muğni’l-Muhtac, 4/291. Hâkim, Beyhâkî, el-Mecmu, 8/311. 1291 Buhârî, Müslim. 1292 el-Mecmu, 8/298. 1293 En’am, 6/162. 1294 Muğni’l-Muhtac, 4/354. 1295 Maide, 5/1. 1296 Mâlik, Nezir, Buhârî, İmân, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 1297 Ebû Dâvûd. 1290 152 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------bağışlamıştır.”1298 Sahih kavle göre sarhoşun nezri sahihtir. Nezr Edilen Şeyden Aranan Şartlar: 1- Nezir edilen şeyin şer’an tasavvur edilebilir olması. Şer’an tasavvuru mümkün olmayan bir nezirde bulunmak sahih değildir. Meselâ geceleyin veya bayram günü yahut kadının aybaşı olduğu günü oruç tutmaya nezir etmesi gibi. Çünkü bunun gibi şeylerin yapılması şer’an düşünülmediği için bunların nezri de meşru değildir. 2- Nezir edilen şey Allah’a yaklaştıran şeylerden olmalı. Namaz, oruç, kurban ve hasta ziyareti gibi Allah’a yaklaştırıcı bir ibadet olmayan şarap içmek, adam öldürmek ve zina yapmak masiyetler gibi şeylerin nezir edilmesi sahih olmaz ve bağlayıcı değildir. 3- Nezir edilen şeyin kendi zâtında maksat ve gözetilen bir yakınlık olması. Hasta ziyareti, abdest almak, camiye gitmek ve sılayı rahimde bulunmak gibi. Bu şeyleri nezir etmekle nezir münakit olur.1299 4- Nezir edilen mal nezir edenin mülkü olması. Çünkü kişinin mâlik olmadığı bir malı nezir etmesi sahih değildir. Allah Rasûlü (s.a.v.) “Allah’a masiyet hususunda nezir yoktur. Âdemoğlunun sahip olmadığı şeylerde nezir yoktur.”1300 buyurmuştur. 5- Nezir edilen şey farz ve vacip olmamalı. Farz olan namaz, oruç, hac ve zekât gibi farz veya vaciplerden herhangi bir şeyi nezir etmek sahih değildir. Çünkü farz olan bir şeyi ayrıca kişinin kendi nefsine farz kılması mümkün değildir. Nezrin Hükmü: Şâfiî mezhebinde bir şey üzerine nezir yapmak tenzihen mekruhtur. Dayandıkları delil ise İbn Ömer’in rivâyet ettiği şu hadistir: “Nezir bir şey geri çevirmez fakat nezir vasıtasıyla cimriden bir şey çıkartılır.” Başka bir lafızla: “O herhangi bir hayır getirmez.”1301 Şâfiîler nezrin keraheti üzerine şunu da söylemişlerdir. Şâyet nezir müstehap olsaydı Allah Rasûlü ve ashabı kiram da yapardı. Fakat bununla beraber helâl olan nezrin ifası Kur’ân ve sünnetle vaciptir.1302 Hanefilerde nezir ister mutlak olsun ister mükayyed olsun ibadetler konusunda mubahtır. Nezir ancak sözle vacip olur. Yani Allah için veya borcum olsun şunu yapacağım veya vereceğim gibi sözlerle ifade edilmesi gerekir ki nezrin ifası vacip olsun. Nezirle Vacip Olacak Şey Üçtür: 1- Taata yönelik yapılan nezir: Bu çeşit nezir de üç kısma ayrılır. a) Vaciplere nezir: Vacipleri yapmak için nezir münakit olmaz. Meselâ farz namazları kılmaya Ramazan orucunu tutmaya, hac yapmaya veya zekât vermeye yönelik yapılan tüm nezirler gibi. Bu tür nezir kendi zâtında vaciptir. O zaman nezrin bir anlamı kalmaz. b) Nafile olan ibadetlere nezir: Nafile namaz, oruç, hac ve nafile umre gibi. Bu tür nezrin yerine getirilmesi ihtilafsız vaciptir. c) Tekarrub (Allah’a yaklaşmak) için yapılan nezir: Bu da amel ve ahlâk gibi şeriatın rağbet gördüğü güzel şeylerdir. Meselâ hasta ziyareti, selâmlaşma, kurban kesme, sadaka ve benzeri güzelikler gibi. Bu tür nezrin ifası sahih kavle göre hadisin umumuna dayanılarak vacip görülmüştür. 2- Mubah olana nezir: Bu da uyumak, yemek, içmek, oturup kalkmak gibi iki tarafı eşit olan hallerdir. Bu tür nezir de münakit olmaz. Yani ifası lazım gelmez.1303 3- Günaha nezir: Günah işlemek için yapılan her nezir münakit değildir. Meselâ kişi içki içmeye, adam öldürmeye, zina yapmaya veya abdestsiz namaz kılmaya, bayram günü oruç tutmaya, cenabet Kur’ân okumaya, kadının adetli oruç tutmaya nezir etmesi gibi nezirler batıldır. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ne Allah’a asi olmada, ne de Âdemoğlunun sahip olmadığı şeyde nezir vardır.”1304 Keza haramı terk etmeye yönelik yapılan nezir münakit değildir. Meselâ bir kimse ben bundan sonra içki içmeyeceğim, yalan konuşmayacağım diye nezir etmesi gibi. Bu tür yapılan nezirler münakit olmaz. Münakit Olan Nezir İki Çeşittir: Birincisi tebberrur nezri. Yani bir şeyden beri olmak için yapılan nezir. Meselâ Allah benim bu hastama şifa ikram edecek olursa veya falan yakınım gurbetten selâmetle dönecek olursa yahut şu beladan kurtulacak olursam oruç tutmak veya nafile namaz, kurban, hac ve umre gibi bir ibadeti yapmak üzerime borç olsun demesi gibi. İkincisi ise lıcac (düşmanlık) nezri. Yani helâl olan bir işten kızıp kendini men etmesi gibi. Meselâ falanca adamla konuşacak olursam veya şu eve girersem yahut buradan çıkmazsam bana Allah için bir ay oruç tutmak nezir olsun demesi gibi. Şâfiîlerin ezher olan görüşlerine göre bu gibi nezirlerde bulunan kişi muhayyerdir. İsterse kendi nefsine borç kıldığı şeyi yerine getirir. İsterse de bir yemin kefâreti öder. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Nezir kefâreti bir yemin kefâretidir.”1305 buyurmuştur. Şâfiîler ile Mâlikilere göre masiyeti gerektiren nezirlerde bir şeyin yapılması lazım gelmez ve kefârette yoktur. Çünkü Hz. Âişe Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şöyle buyurduğunu rivâyet etmiştir: “Her kim Allah’a itaat etmeyi nezrederse ona itaat etsin, her kim de Allah’a asi olmayı nezrederse sakın ona asi olmasın.”1306 İbni Abbas’tan gelen bir rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) hutbe okurken bir adamın ayakta güneşte beklediğini görünce onu sordu, sahâbeler o Ebû İsrail’dir, oruç tutmaya, oturmamaya, gölgelenmemeye ve kimseyle konuşmamaya nezir etmiştir. Allah Rasûlü: “Ona söyleyin konuşsun, gölgelensin, otursun fakat orucunu tutsun.”1307 buyurmuştur. Şâfiîlere göre muayyen bir şey için nezir yapılmış ise belirlenen o şey veya o günü tayin etmek gerekir. Şâyet kişi Allah için oruç tutacağım demişse bir gün oruç tutmak vacip olur. Allah için namaz kılacağım demişse iki rekât namaz kılması vacip olur. Şu elbisemi birisine veya şu şahsa hediye edeceğim veya şu koyunu keseceğim demişse neyi ahd etmiş ise onu ifa etmesi gerekir.1308 Nezirle İlgili Bazı Meseleler Meselâ belirli bir koyunu nezir eden bir kimse aynı koyunu kesmeye götürürken değerini düşürecek bir özrün meydana gelmesiyle onun kesilmesi caiz değildir. Ancak onun yerine benzeri başka bir koyun kesmesi gerekir. Allah benim hastama şifa verecek olursa ya bir lirayı sadaka vereceğim ya da onunla ekmek alıp fakirlere yedireceğim demişse ona bir lirayı sadaka vermesi gerekir. Ben şu koyunumu keseceğim fakat etini kimseye dağıtmayıp biz yiyeceğiz veya onun etinden biz hem yiyip hem de dağıtacağız diye nezir ederse nezri münakit olmaz. Yani o etin hepsini fakirlere dağıtması gerekir. Allah şu hastama şifa verecek olursa bir lira sadaka vereceğim diye nezir eden bir kimse o lirayı fakir olmak ve nafakasına yükümlü olmamak şartıyla aynı hastaya verebilir. Bir ay oruç tutmayı nezir edip oruç tutmaya imkân bulamadan ölen bir kimse için İmam Nevevî’nin 1298 İbn-i Mâce, Talâk. Muğni’l-Muhtac, 4/370. 1300 Müslim, Nezir, Ebû Dâvûd, Eyman. 1301 Buhârî, Müslim, Ahmed, Tirmizî. 1302 Muğni’l-Muhtac, 4/354. 1303 el-Mecmu, 8/344-346. 1304 Müslim, Nezir, Ebû Dâvûd, Eyman. 1305 Müslim, Ahmed, Ebû Dâvûd, Nesâî, Tirmizî. 1306 Mâlik, Nezir, Buhârî, İmân, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Beyhâkî, Ahmed. 1307 Mâlik, Buhârî, Ebû Dâvûd, Taberânî, el-Mecmu, 8/344, Neylu’l-Evtar, 8/242. 1308 el-Mecmu, 8/343. 1299 153 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------sahih kavline göre hiçbir şey gerekmez ve velileri de onun adına ne fidye vermeye ne de oruç tutmaya yükümlü değildirler.1309 AKİKA KURBANI Akikanın Tanımı: Akika, yeni doğan kız ve erkek çocuğun yedinci gününde kesilen kurbandır. Hanefilerin dışında cumhura göre baba veya dede tarafından yeni doğan çocuklar adına akika olarak kurban kesilmesi sünnettir. Dayandıkları delil ise İbni Abbas’ın rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.), Hz. Hasan ile Hz. Hüsey’in için birer koç akika kesmiştir.”1310 Keza Semure b. Cündeb’den naklen Allah Rasûlü’nün şöyle dediği rivâyet edilir: “Doğan her çocuk kesilecek akikaya rehindir, doğumun yedinci gününde akika kesilir, saçı traş edilir ve isim koyulur.”1311 Mâlikiler ile Hanbelilere göre baba ve dededen başkası akika kesemez. Akikanın eti fakir ve miskinlere dağıtılır veya yedirilir. Kurbanda olduğu gibi akikanın sahibi etini ve derisini dağıtabileceği gibi kendisi de istifade edebilir. Akika, erkek çocuklar için kesileceği gibi kız çocuklar için de kesilebilir ve yine sağ çocuklar için kesileceği gibi ölen çocuklar için de kesilebilir. Kurbanda bulunması gereken özelliklerin akikada da bulunması gerekir. Kesilen akikanın kanını çocuğun alnına sürmek cahili adet olduğundan dolayı mekruhtur. Peygamberimiz (s.a.v.) ve sahâbe-i kiram çocuk ve torunları için akika kurbanı kesmişlerdir. Akika, Allah’a şükretmek için kesilir ve sünnettir. Vaktinde kesilmeyen akika bilahere de kesilebilir. Yeni doğan çocuğun sağ kulağına ezan ve sol kulağına da kamet okuması müstehaptır.1312 Çünkü şeytan ezan sesini duyduğunda dönüp kaçar. Yeni doğan çocuğun babasının yapması geren hususlardan en önemlisi çocuğu için akika kesmesi, İslâm’a uygun güzel isim vermesi ve uygun bir zamanda sünnet ettirmesidir. Şâfiîlere göre çocuğun sünneti farzdır. Bir babanın çocuğuna güzel isim seçmesi sünnettir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Sizler kıyamet gününde isimlerinizle ve babalarınızın isimleriyle çağırılacaksınız. O bakımdan isimlerinizi güzel koyunuz.”1313 buyurmuştur. Bir babanın bazı kesimlere özenerek İslâm’da olmayan batının İslâm âlemine ihraç ettiği isimleri çocuklarına vermesinden dolayı kıyamet gününde hesaba çekileceğini bilmelidir. İslâmî Olmayan İsimler İçerik bakımından çirkin olan isimler, gayri müslim olan kimselerin isimleri, zalim ve fasıkların isimleri, anlamsız isimler, hayvanlara ait isimler ve İslâmî olmayan bazı şöhret bulmuş kimselerin isimleri gibi özenerek koyulan bütün isim ve lakaplar haramdır. Baştan anneَ ْ َو َال تَنَابَزوا ِب baba ahirette mesuldur. Bu isim ve lakapları takan fısk işlemiş olur. Allah Teâlâ şöyle buyurur: ان َو َمنْ لَ ْم ِ اال ْلقَا ِ ب ِب ْئ َ ِاالسْم ْالفسوق بَ ْع َد ْاالي َم َ“ يَتبْ فَاولئِكَ ام الظَّالِمونBirbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın. İmândan sonra fasıklık ne kötü bir isimdir! Kim de tevbe etmezse işte böylesi kimseler zalimlerdir.”1314 Allah’a özel olan isimleri vermek, insanların hoşlanmadıkları lakapları takmak haramdır. En güzel isim Abdullah ve Abdurrahmandır.1315 ETİME BAHSİ Etimenin Tanımı: Etimenin Türkçe’de karşılığı yiyecek ve içecek olarak kullanılır. Kur’ân’da eti yenilen ve yenilmeyenler tek tek sayılmayıp ancak iyi ve temiz şeylerin helâl, pis ve necis şeylerin de haram kılındığı ifade edilmekle yetinilmiştir.1316 Kur’ân’da haram olarak zikredilen etler şunlardır: Ölü hayvan eti, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilmiş hayvan eti, boğulmuş, vurularak öldürülmüş, yüksekten yuvarlanıp ölmüş veya bir hayvan tarafından boynuzlanıp öldürülmüş olan hayvanların eti ile yırtıcı hayvanların artığından ibaret olan altı madde bu kapsama girer. Yukarıda sayılan grupların dışında kalan hayvanların etlerinin yenip yenmemesi hususunda Allah Rasûlü’nün haram ve helal kılma yetkisi ile helâl dediği helâl, haram dediği haramdır. Bu da temiz olanların َ ِت َوي َحرِّم َعلَ ْي ِهم ْالخَ بَائ yenmesi pis olanların yenmemesi ilkesine göre hareket edilerek belirlenmiştir. Kur’ân’da ث ِ “ َوي ِح ُّ لَهم الطَّيِّبَاO Peygamber onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri de haram kılar.”1317 buyurulur. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyuruştur: “Bana Kur’ân ve onunla beraber onun gibisi (sünnet) verildi. Yakında karnı tok, koltuğuna yaslanmış birisi size bu Kur’ân yeter; onda neyi helâl bulursanız, onu helâl kabul ediniz, onda neyi haram bulursanız, onu da haram biliniz, diyecek. Şunu iyi biliniz ki Allah Rasûlü’nün haram kıldığı da Allah’ın haram kıldığı gibidir.”1318 Yeryüzünde ne varsa hepsinin insan için yaratıldığı, göklerde ve yerde bulunan herşeyin insanın emrine verildiği yine Kur’ân’da bildirilmiştir. Yenmesi helâl olanlar bitki ve hayvanlar olmak üzere iki kısma ayrılır. Hayvanlar da genel olarak iki türlüdür. a) Karada yaşayan hayvanlar. b) Deniz ve diğer sularda yaşayan hayvanlar. Karada yaşayan hayvanlar da iki kısma ayrılır. Bunlar da evcil ve yabani diye iki kısma ayrılır. Evcil olup helâl olan hayvanlar şunlardır: Sığır, deve, koyun, keçi, tavuk, kaz, ördek gibi hayvanlar ihtilafsız helâldir. Evcil olup de necis olan hayvanlar ise domuz, köpek, eşek, katır, kedi, gibi hayvanlardır. Yabani hayvanlara gelince bunlar genel olarak etleri helâl ve haram olmak üzere dört gruba ayılır. Eti Haram Olan Hayvanlar Şunlardır. a) Azı dişleriyle kapıp avlayan, parçalayan ve kendini savunan hayvanların etleri haramdır. Bunlar aslan, kaplan, kurt, çakal, sırtlan ve ayı gibi parçalayan ve kendini savunan hayvanlardır. Ayı, Şâfiî ve Hanefilere göre haram, Mâlikî ve Hanbelilere göre ise helâldir. Zürafa Şâfiîlerin dışındaki mezheplere göre helâldir. Tilki, Şâfiîler ile Hanbelilere göre helâldir. Hanefilerce de haramdır. b) Pençeleriyle kapıp avlayan kuşların etleri haramdır. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) pençeli olan yırtıcı kuşların etinden nehiy etmiştir.1319 Bunlar yırtıcı olarak kartal, şahin, doğan, akbaba ve leş yiyiciler olarak karga, leylek, baykuş gibi kuşlardır. c) Hakkında nas bulunmayıp yaratılış bakımında iğrenç olan ve insanlara tiksinti veren hayvanların etleri de haramdır. Fare, yılan, akrep, kene, kurbağa, kaplumbağa ve sinek gibi haşeratlar bu cinstendir. İnsanlara tiksinti verme meselesi iklim, bölge, kültür ve örfe göre değişebilir. Bu hususta Abdullah b. Abbas (r.a.) şöyle nakleder: “Ben 1309 el-Mecmu, 8/392. Ebû Dâvûd, Nesâî. 1311 Tirmizî, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce, Beyhâkî. 1312 Muğni’l-Muhtac, 4/296. 1313 Ebû Dâvûd. 1314 Hucurat, 49/11. 1315 Müslim. 1316 Maide, 5/3-5, Bakara, 2/173, En’am, 6/145. 1317 A’raf, 7/157. 1318 Ebû Dâvûd, Sünen, el-Hatib et-Tebrizi, Mişkat. 1319 Buhar, Seyd, Müslim, Seyd, Ebû Dâvûd, Etime, Tirmizî, Seyd, Nesâî, Seyd. 1310 154 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------ve Halid b. Velid Peygamberle birlikte Hz. Meymune’nin evinde iken önümüze kızartılmış bir keler konuldu. Allah Rasûlü (s.a.v.) yemeyince ben bu hayvanın eti haram mıdır? diye sordum. Bunun üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) hayır, fakat bizim taraflarda olmayan bir yemektir, hoşuma gitmediği için yemiyorum” diye cevap verdi. Bunun üzerine Halid b. Velid önüne çekerek bu yemeği yedi ve Allah Rasûlü’nden de bir tepki gelmedi.1320 Mâlikler ve Şâfiîler bu hâdiseyi delil göstererek kelerin etini helâl kabul etmişlerdir. d) Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar. Allah’tan başkası için kesilen hayvanların yenmesi haramdır. Bundan dolayı kesilen her hayvan mutlaka besmele ile kesilmelidir. Misafirlere ikram mahiyetinde kesilen hayvanların üzerine besmele çekilerek kesilirse bu müstesnadır, başkası adına kesilmiş olmaz. Yoksa bilerek besmelesiz kesilen hayvanların eti Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre haramdır. Şâfiîlere göre ise mekruh sayılır. Eti Helâl Olan Yabani Hayvanlar Yabani olupta eti helâl olan hayvanlar şunlardır: Yabani sığır, geyik türü, yabani eşek, tilki ve tavşandır. Temelde eti yenen ve yenmeyen hayvanlar iki kısma ayrılır. a) Karada Yaşayan Hayvanlar: Sadece karada yaşayan hayvanlar da üç çeşittir: 1- Kanı olmayan çekirge, sinek, karınca, arı, böcek, akrep ve benzerleri. Çekirge dışında kalanların yenmesi ittifakla haramdır. Allah Rasûlü (s.a.v.): “Bize iki ölü helâl kılındı. Bunlar balık ve çekirgedir.” buyurur. 2- Kanı olan hayvanlar. Bunlar da evcil ve yabani olarak iki kısımdır. Evcil olanlar, deve sığır ve koyun türleridir. Bunlar yukarıda geçtiği gibi icma ile helâldir. Şimdi de fakihlerin çeşitli görüşlerini ele alalım. Abdullah İbn Abbas ve Âişe (r.anhum) hayvanî yiyecekler içinde yalnızca bu dördün (ölü-leş, akıtılmış kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanın eti) haram ve tüm diğerlerinin helâl olduğu görüşündeydiler. Fakat, bu dördün yanısıra, Hz. Peygamber'in (s.a.) evcil maymunlar, keskin dişli av hayvanları ve pençeli kuşlar gibi daha başka bazı hayvanları da haram kıldığını veya onlardan iğrendirdiğini ifade eden hadisler vardır. Bu nedenle, fakihler yasağı yalnızca bu dörtle sınırlamaz ve genişletirler. Sonra, yasak üzerinde ve başka hangi hayvanların yasak olduğu konusunda da fakihler arasında görüş ayrılığı vardır. Sözgelimi, Hanefiler leş yiyen hayvanları, av kuşlarını ve ölü etiyle beslenen hayvanları mutlak şekilde haram kabul ederken, İmam Mâlik ve Evzaî’ye göre av kuşları helâl ve Leys’e göre de kedi helâldir, İmam Şâfiî’ye göre ise, yabani hayvan olarak yalnızca (arslan, kurt ve kaplan gibi insanlara saldıran) hayvanlar haramdır. İkrime karga ve porsuğun helâl olduğu görüşündedir. Yine Hanefîlere göre tüm sürüngenler haramken İbn Ebi Leylâ, İmam Mâlik ve Evzaî’ye göre yılan helâldir. Yukarda verdiğimiz bilgiler dikkatlice incelendiğinde Kur’ân’da anılan yalnızca dört şeyin haram olduğu ve bunların yanısıra, çeşitli derecelerde iğrenç daha başka hayvanların bulunduğu ortaya çıkar. Dolayısıyla, sahih hadislere göre Rasûlullah’ın iğrendiği hayvanlar da büyük ihtimalle haram olup, haklarında fakihlerin farklı görüşlere sahip olduğu hayvanların iğrençliği ise şüphelidir. Bazılarının kişisel olarak iğrendiği hayvanlara gelince, İslâm hukuku kimseyi sevmediği şeye zorlamaz. Aynı kural, bazı grup ve ulusların belirli şeylerden iğrenmesi için de kullanılabilir. Buna karşı yasa herhangi bir kişi, topluluk veya ulusa başkalarına kendilerinin iğrendirdiği şeyi haram saymaya zorlama veya haram saydıkarı şeyin kullanımını yasaklama izni vermez. Şâfiîler ile Hanefilere göre eti yenen evcil hayvanlar ile eti yenilmeyen yabani hayvanlar arasında doğan bütün hayvanlar haramdır. Mâlikiler ile Hanbeliler göre ise helâldir. Delilleri de “eşyada asıl olan ibahet” ilkesidir. Şâfiîlere göre kirpi, tilki, sırtlan, kursak, cerbuğa ve samur gibi azı dişleri zayıf olan hayvanların yenilmesi helâldir. Dayandıkları delil ise Arapların bu gibi hayvanları tiksinmeksizin yemeleridir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.): “Müslümanların güzel gördükleri şey güzel çirkin gördükleri şey de çirkindir.” buyurmuştur. İmam Şâfiî insanlar sırtlanı yiyorlardı ve Safa ile Merve arsında pazarlıyordular demiştir. Câbir’den gelen bir rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sırtlan bir av hayvanıdır yenir ve ihramlı bir kişi onu avlayacak olursa bir koç fidye vermesi gerekir.”1321 Mâlikilere göre bütün vahşi hayvanların eti kerahetle birlikte mubahtır. At eti hakkında müçtehidler iki farklı görüş beyan etmişlerdir. Şâfiîlerle Hanbeliler ve Ebû Hanife’nin iki arkadaşına göre bütün çeşitleriyle atların yenilmesi helâldir. Bunu birçok sahâbe tabiin ve selef uleması kabul etmiştir. Delilleri ise Câbir’in rivâyet ettiği şu hadistir. Câbir şöyle der: “Hayber günü at, katır ve eşekleri kestik. Allah Rasûlü bize katır ve eşekleri yasakladı, fakat atları yasaklamadı.”1322 Hz. Ebû Bekir’in kızı Esma şöyle buyurur: “Allah Rasûlü’nün döneminde at eti yerdik.”1323 Hanefilerle Mâlikilere göre ise at etinin yenilmesi tenzihen mekruhtur. Hanefiler at eti yiyenler günahkâr olur demişler. Dayandıkları delil; ََال َو ْال َحمي َر لِتَرْ كَبواَا َوزينَةً َويَ ْخلق َم َاال تَ ْعلَمون َ “ َو ْالخَ ْي َ َو ْالبِغAtları, katırları ve eşekleri binmeniz ve süslenmeniz için (yaratık). Allah şu anda bilemeyeceğiniz nice (nakil vasıtaları) yaratır.”1324 âyeti ile Halid b. Velid’in rivâyet ettiği şu hadistir: “Allah Rasûlü (s.a.v.) at, katır, eşek ve bütün azı dişi olan yırtıcıların etinden nehiy etmiştir.”1325 Bir kısım hadis âlimleri bu hadise zayıf demişken bir kısmı da mensuh demiştir.1326 Şâfiîler at etinin keraheti hakkında delil gösterilen âyetteki “Binmeniz ve süslenmeniz için yaratık” sözünden, yalınız buna münhasırdır anlamı çıkmaz. Çünkü genel olarak atlar binek amaçlı kullanıldıkları için zikre has kılınmıştır.1327 Kuşlar da Evcil ve Yabani Olmak Üzere İki Kısma Ayrılır: Şâfiî mezhebinde deve kuşu, turna, ördek, kaz, toy, tavuk, güvercin, keklik, serçe, bıldırcın, bülbül ve tarla kargası gibi kuşların eti helâldir. Papağan, tavus, hudhud, baykuş, leylek, kartal, şahin, doğan, akbaba, kırlangıç, yarasa gibi kuşlar ise haramdır. Eti helâl olan hayvanın sütü da helâldir. İmam Nevevî’ye göre hakkında nas bulunmayan ve isimleri bilinmeyen hayvanlar, Araplardan selim tabiat sahibi kimselerin bolluk anlarında hoş ve güzel gördükleri hayvanların eti helâl, pis ve kerih gördükleri hayvanların eti ise haram kabul edilir.1328 b) Suda Yaşayan Hayvanlar: Sadece suda yaşayan hayvanların etine gelince imamlar iki farklı görüş beyan etmişlerdir. Hanefilerin dışındaki cumhura göre yalnız suda yaşayan bütün hayvanlar helâldir. Dayandıkları delil şu âyeti celiledir: صيْد ْالبَحْ ِر َ ا ِح َّ لَك ْم ” َهللا الَّذ اِلَ ْي ِه تحْ شَرون َّ “ َوطَ َعامه َمتَاعًا لَك ْم َو ِللSizin için deniz avı yapmak ve o avı yemek size de yolcuya da َ َّار ِة َوحرِّ َم َعلَيْك ْم َ سي َ ّ صيْد ْالبَرِّ َما ى ْمت ْم حر ًما َواتَّقوا faydalı olmak üzere helâl kılındı.”1329 1320 Tirmizî dışında beşi rivâyet etmiştir. Ebû Dâvûd, el-Mecmu, 9/11, Neylu’l-Evtar, 8/121. 1322 Buhârî, Meğazi, Müslim, Seyd, Ebû Dâvûd, Etime, Nesâî, Tirmizî. 1323 Buhârî, Seyd, Müslim, Seyd, İbn-i Mâce, Zebaih, Beyhâkî, Şâfiî, Ahmed, Darimî, Darekutni. 1324 Nahl, 16/8. 1325 Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce. 1326 el-Mecmu, 9/5. 1327 el-Mecmu, 9/5-7. 1328 Muğni’l-Muhtac, 4/303. 1329 Maide, 6/96. 1321 155 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “O (deniz) suyu temiz, ölüsü de helâl olandır.”1330 Bu hadisi birçok hadis imamı sahih kabul etmiştir. Hanefilere göre balığın dışında, suda yaşayan bütün hayvanlar hususunda karadaki hemcinslerine bakılır. Yani aynı cins karada helâl ise denizde de helâldir.1331 Hem karada hem de suda yaşama şansı bulunan kurbağa, kaplumbağa, yılan ve yengeç gibi hayvanların eti haramdır. Çünkü bu tür hayvanlar tiksinti veren habis hayvanlardır. Necis şeylerle beslenen hayvanların etini yemek Hanefilerin dışındaki müçtehidlere göre tenzihen mekruhtur.1332 Hanefilere göre ise tahrimen mekruhtur. Ancak deve kırk, sığır otuz, koyun on ve tavuk, hindi ve kaz gibi hayvanlar da üç gün temiz yiyecekle beslendikten sonra helâl olabilir. Bitkinin Hükmü Bitkiye gelince, vücuda veya akla zararlı olan herşey cinsine ve tesirine göre ya haram ya da mekruh olur. Meselâ uyuşturucunun her nevi, zaruret olmaksızın kullanılması haramdır. Taş, toprak, cam parçası, kokmuş yiyecek ve midenin kabul etmediği şeylerin yenilmesi ve içilmesi mekruhtur. Zaruret halinde normal da helâl olmayan şeylerin yenilmesi, içilmesi ve ilaç olarak kullanılması helâl olur. Haramların umum haline geldiği bir dönemde şiddetle ihtiyaç duyulan yiyecek ve içecek olarak herşey mubah sayılır. Çok şiddetli ihtiyaç duyulduğu günlerde insan eti dahi helâl olur. “Umumu belva” dediğimiz geneli haram olan, devletin halka verdiği maaş, yardım ve benzeri ianeler İmam Gazalî’nin aksine İmam Nevevî’ye ve mezhebin meşhur görüşüne göre haram olmayıp ancak tenzihen mekruh sayılır.1333 Şâfiîlerle Hanefilere göre karnındaki çocuğun çıkartılması için ölmüş kadının karnının yarılması caizdir. Keza kefalet eden bir kimsenin bulunmadığı ve terekesi olmayan ölmüş olan bir kimsenin karnında bulunan değerli bir mal için karnının yarılması caiz görülmüştür.1334 Cumhura göre değeri yüksek bir mal için hayatta olan bir kimsenin karnı yarılarak çıkartılması ise gelişen tıp tekniğine dayanarak ve ölüye kıyasla sözkonusu şahsın hayati tehlikesi sözkonusu olmaksızın cevazına hüküm verilebilir. Keza tıbbi veya hukuki meselelerde delil elde etmek için ölü üzerinde birtakım cerrahi mudaheleye zarurete binaen ihtiyaç halinde cevaz verilebilir.1335 SİGARA Bağımlılık yapan alkol ve uyuşturucunun yanısıra sigara, insan vücudunda bağımlılık meydana getirmekte, bırakılması giderek güçleşen bir alışkanlık halini almaktadır. Ağız, boğaz ve üst solunum yollarında tahribata, mide ve kalp hastalıklarına, damarlarda, sinirlerde foksiyonel bozukluklara yol açmakta olan sigaranın kanserle de yakın bağlantısının olduğu iddiası giderek kuvvet kazanmaktadır. Sigara içmenin meydana getirdiği ağız, beden ve çevre kirliliği, diğer şahıslara verdiği eziyet de çok ciddi boyuttadır. Örnek kabilinden sayılabilecek bu zararlar, haliyle sigara içmenin dinî hükmünü araştırmayı da gerekli kılmaktadır. Sigara fıkıh tarihi içinde yeni bir mesele olduğundan ilk devir müçtehidlerinin konuyla alakalı görüşünün bulunmayacağı açıktır. Günümüz İslâm bilginlerinin genel eğilimini değerlendirmek gerekirse şunlar söylenebilir. Herşeyden önce, sigara içme hakkında şer’î hükümler, belli ilkelere dayalıdır ve birtakım gayelere yöneliktir. 1330 Mâlik, Ahmed. el-Mecmu, 9/29, Durru’l-Muhtar, 4/214. 1332 Muğni’l-Muhtac, 4/304. 1333 Muğni’l-Muhtac, 4/305. 1334 Durru’l-Muhtar, 3/246, Zuheyli, 3/517, 518. 1331 1335 Zuheyli, 3/518. 156 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Naslar her mesele hakında genel ve kapsamlıdır. Bu itibarla sigara hakkındaki hükümleri üç boyutta ele alabiliriz. a) Zarar: Sigaranın sağlığa zararsız olduğunu söylemek, artık bugün ilmen ve tıbben imkânsızdır. Bu meyanda Allah Teâlâ ِ َواَ ْنفِقوا فى َسبي 1336 buyurmuştur. َهللا ي ِحبُّ ْالمحْ سِنين ِ ّ “Kendinizi, elinizle tehlikeye atmayın.” َ ّ َّهللا َو َالت ْلقوا بِاَيْديك ْم اِلَى التَّهْل َك ِة َواَحْ ِسنوا اِن Hz. Peygamber de: “Ne doğrudan zarar verme ne de zarara zararla karşılık verme vardır.” buyurmuştur.1337 “İnsanın bedenine zararlı 1338 olan herşey haramdır.” Sigaranın zararlarının içene dokunduğu kadar çevreye dokunması da kaçınılmazdır. Cami, okul, kahvehane, toplu taşıt araçları gibi yerlerde içilmese dahi kokusu büyük ölçüde hissedilmektedir. İçmeyeni haksız yere rahatsız etmektedir. Annesinin rahmindeki bir cenin dahi sigara içen ana-babadan olumsuz etkilenmektedir. b) İsraf: İsraf malı boş yere harcamaktır. Allah Teâlâ; َْرفين ِ ْرفوا اِنَّه الَ ي ِحبُّ ْالمس ِ “ َيا َبنى ا َى َم خذوا زينَتَك ْم ِع ْن َد ك ِّ َم ْس ِج ٍد َوكلوا َوا ْش َربوا َوالَ تسYiyiniz, içiniz, fakat israf etmeyiniz.”1339 buyurmuştur. Allah Resûlü de daima mutedil, ölçülü davranmayı emretmiştir. c) Nafaka Yükümlülüğü: Aile reisi, mahiyetindeki fertlerin nafakalarını karşılamakla yükümlüdür. Böylece yükümlü olduğu kimselerin nafakalarını aksatacak şekilde sigaraya para vermesi de hem insanî hemde dinî açıdan kabul edilmez bir durumdur. Bilim adamların yaptıkları tesbitlere göre önümüzdeki 25 yılda 5 milyona yakın insanın sigaraya bağlı hastalıklardan öleceği ve yalınız Türkiye ekonomisine yaklaşık 1.5 triliyon dolara mal olacağı tahmin edilmektedir. Sigaranın kanser, nefes darlığı, kalp, beyin, akciğer ve damar hastalıkları gibi 20’den fazla öldürücü ve 50’nin üzerinde sağlığı ciddi manada olumsuz yönde etkili olacağı konunun uzmanları tarafından belirtilmiştir. Yine yapılan araştırmalara göre 2005 yılında dünya genelinde 5 milyon kişinin hayatını kaybettiğini ve bu sayının 2030 yılına kadar her yılda 10 milyon kişiye yükseleceğinin tahmin edildiği ifade ediliyor. ZEBH (HAYVAN KESİMİ) Zebh, lügatta kesmek, koparmak, yaralamak ve hayatını sona erdirmek gibi manalara gelir.1340 Istılahta ise yenilmesini helâl kılmak için yakalanabilen ve kendisine güç yetirilen hayvanın boğazının ve yemek borusunun kesilmesine denir.1341 Hayvan kesimi ile ilgili hükümler bütün semavî dinlerde vardır. Hayvanların kesimi konusundan, tüm fıkıh kitapları, detaylı bir şekilde bahsetmektedir. Kesimden gaye, kanın akıtılıp boşaltılmasıdır ki, bu sağlık açısından son derece önemli bir meseledir. Kanın ete bulaşmaması konusunda, kesim usûlünde mezheplerin farklı görüşleri vardır. Meselâ: Şâfiîlerle bazı mezhep imamlarına göre kesilen hayvanın gırtlak (boğaz çıkıntısı)’nın kafayla birlikte ayrılması şarttır.1342 Hanefî mezhebinde ise böyle bir şartın olmadığını görüyoruz.1343 Eti helâl olan hayvanlardan balık ve çekirge dışında kalan diğer hayvanlar ancak kesimle helâl olur. Bunun delili ise Maide 3. âyet ile İbni Ömer’in rivâyet ettiği şu hadistir. “Bize iki ölü ile iki kan helâl kılındı, onlar balık ile çekirge ve karaciğer ile dalaktır.”1344 Kesim Şartları Hayvanı kesen kimsenin: a) Akıl ve temyiz gücüne sahip olması. b) Müslüman veya ehli kitap olması. c) İhramda olmaması. d) Kesimi kast etmesi şarttır. Kestiği ittifakla helâl olan kimseler. Müslüman, akıllı ve mümeyyiz olandır. Kestiği ittifakla kabul olmayıp haram olanlar. Mecusi, ateist, putperest, müşrik, mürted ve zındıklar gibi kitap ehli olmayan kâfirlerdir. Ehli kitabın tapınak ve bayramları için kestikleri ile Hıristiyanların Mesih, Yahudilerin de Uzeyr adına kestikleri cumhurun ittifakıyla ْ “ حرِّ َمAllah’tan başkası adına boğazlanan size haram kılınmıştır.”1345 haramdır. هللا ِبه ِ ّ زير َو َما ا ِا َّ لِ َغي ِْر ِ ت َعلَيْكم ْال َم ْيتَة َوالدَّم َولَحْ م ْال ِخ ْن Şâfiî mezhebinde Tenuh, Behra’ ve Benu Teğalub gibi Arap olan milletlerin, Tevrat ve İncil’in tahrif ve tebdilinden sonra Yahudilik ve Hıristiyanlığa giren ehli kitabın kestiği haramdır. Özetle nikâhı helâl olanın kestiği de helâldir.1346 Dış ülkelerde çalışan veya okuyan kimseler ehli kitabın kestiği kesin olmayan et mamulleri hususunda ihtiyatlı davranmaları bakımından her markette alışveriş yapmamaları tavsiye edilir. Çünkü günümüzde ateist, Budist, Kominist, Hıristiyan, Yahudi ve Müslüman kimlikli kimseler birbirilerine karışmış ve ayırmak güçleşmiştir. Bu yerlerdeki et ve et mamulleri özellikle Şâfiîlerle Caferilere göre helâl değildir. Herhangi bir milletin Allah’ı inkâr etmediği sürece besmele çekerek kestikleri yenir. Çünkü Hz Âişe (r.a.) şöyle der: “Ben Allah Rasûlü’ne şöyle sordum: Bize bazı kabilelerden et getiriliyor. Üzerine Allah’ın adının anılıp anılmadığını ve hangi millet tarafından kesildiğini bilmiyoruz.” Allah Rasûlü (s.a.v.) de: “Besmele çekin ve yiyin” buyurdular. Ehl-i Beyt imamlarına göre kitap ehlinin kestikleri helâl değildir. Çünkü onlar keserken ilâh dedikleri Mesih’in babası ve Uzeyr’in babasını kast ederek keserler. Kadının kestiği ile mümeyyiz çocuğun kestiği ittifakla helâldir. Çünkü Ka’b b. Mâlik’in cariyesinin kesmiş olduğu bir koyunun hükmü Allah Rasûlü’ne sorulmuş: “Onu yiyin” buyurmuştur.1347 Hayız, nifas ve cünüplük hayvan kesme ehliyetine engel değildir. Ancak erkeğin ve temiz olanın kesmesi daha efdaldır. Şâfiîlere göre delinin, mümeyyiz olmayan çocuğun, namaz kılmayanın, sarhoşun ve amanın kestiğini yemek haram değil, mekruhtur. Keza sünnet olmayanın kestiği de helâldir. Fakat Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre deli ve sarhoşun kestikleri haramdır. Cumhura göre mükreh, (zorlanan) hırsız ve gasıpların (malı gasp eden) kestikleri helâldir. Delilleri ise kesimde maksadın bulunması ve mülkiyetin kesim şartlarından olmayışıdır.1348 Modern Mezbahalardaki Kesimler Hayvana eziyet vermeden tek gaye hayvanın direncini azaltmak amacıyla birtakım alet ve metotları kullanmakta bir beis yoktur. Buna 1336 Bakara 2/195 Ahmed, Muvatta, İbn-i Mâce. 1338 Genel Kural. 1339 A’raf, 7/31. 1340 el-Muncud. 1341 Muğni’l-Muhtac, 4/265. 1342 Muğni’l-Muhtac, 4/270. 1343 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/432. 1344 Buhârî, Müslim, Beyhâkî. 1345 Maide, 5/3. 1346 el-Mecmu, 9/72. 1347 Buhârî, Ahmed, Neylu’l-Evtar, 8/193. 1348 el-Mecmu, 9/74, Bidâyetu’l-Muctehid, 1/438. 1337 157 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------göre kesimden önce öldürücü olmayan birtakım uyuşturma metotlarının kullanılması helâldir. Bu da ancak bunları kullandıkları vakit kesim esnasında, tabii hayatın varlığı zannı galib ile kabul ediliyorsa, hüküm böyledir. Keza mekanik kesim de böyledir. Çünkü kesimden gaye kanı akıtmaktır ve kesen ise bıçaktır. Düğmeye basan kişi ile bıçakla kesenin amaçları o hayvanın kanını akıtmak olduğundan dolayı her ikisi de besmele getirdikten sonra kesilen hayvanın eti helâl olur. Şâfiîlere göre, bahsi geçen durumdaki hayvan kesildiği takdirde ve onda müstakar bir hayat yani hayatın varlığına delil olan açık bir hareket veya kanın fışkırması gibi hayatta olduğuna dair bir belirti olduğu takdirde eti yenir. Buna da kesenin kanaatine göre hüküm verilır. Kesim Şekilleri a) İhtiyarî (tam kesim). b) Izdırarî (hükmi kesim) olmak üzere ikiye ayrılır. Eti yenen ehli hayvanların kesilmesi normal şartlarda, çenesinin altından, yemek ve nefes borusu ile kan taşıyan iki büyük damarın kesilmesi suretiyle olur. Buna ihtiyari kesim denir. Herhangi bir şekilde tepesi üstü bir kayalığa düşen veya kaçıp yakalanamayan bir hayvanı ok ile veya kesici bir alet ile yaralamak suretiyle kesmeye de, ızdırari kesim tabiri kullanılır. İmam Buhârî’nin rivâyet ettiği bir hadiste peygamberimizin döneminde böyle bir kesim vuku bulmuş ve Efendimiz de tasvip etmiştir. Kesimin Adap ve Sünnetleri Şefkatle kıbleye doğru yatırılıp sağ elle kesmek, keskin bıçakla kesmek, kesime besmele ile başlamak, hayvandan can çıkmadan boyun kemiğini kırmamak gibi birçok adabı vardır. Bir hayvanı keserken diğer hayvanın görmemesine özen göstermek gerekir. Kesim adabı ile ilgili bilgi, kurban bahsinde daha geniş izah edilmiştir. Kesilmesi Gereken Organlar Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşleri Şöyledir: Şâfiîlere göre hulkumun (nefes borusu) ve yemek borusunun tamamen veya üçte ikisinin kesilmesi gerekir. Çünkü bunların kesilmesiyle ancak hayat son bulur. Evdacın (iki can damarları) kesilmesi ise sünnettir.1349 Hanefiler ile Mâliklerin bir görüşüne göre hulkumun bir kısmı vücut tarafında diğer bir kısmı da kafa tarafında kaldığı takdirde, bir sorun kalmaz. Fakat asıl sorun, hulkumun tamamen vücut tarafına geçmesi halinde başlar. Mâliklerin meşhur görüşlerine göre hulkumun (nefes borusu) ve iki can damarın tamamen kesilmesi gerekir. Onlara göre yemek borusunun kesilmesi şart değildir. Dayandıkları delil ise Rafi ile Ebû Ümame’nin nakl ettikleri şu hadislerdir. Birincisi: “Kanı akıtılan ve üzerine Allah’ın adı anılan hayvanlardan yiyin.”1350 Sıhhatı üzerine ittifak edilmiştir.1351 İkinci hadis şöyledir: “Evdacı kesilmemiş hayvanın eti helâl olmaz.”1352 Birinci hadiste sadece kan akıtmakla hayatına son vermek demektir. İkinci hadis de ise iki evdacın kesilmesi ile hayvanın hayatına son vermek demektir. Bu da hulkumun kesilmesi ile mümkün olabilir. Hanefilere göre ise dört organdan en az üçünün kesilmesi gerekir. Yani kesen kişi bu dört organdan birini terk edip kesmezse yine helâl olur. Hanefî mezhebinde tayin şart değildir. Yeter ki dört organdan üçü kesilmiş olsun. Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre hayvanı keserken besmele çekmek şarttır. Kasten besmele terk edilirse kesilen hayvan helâl olmaz. 1353 ّ َر اسْم ٌ هللاِ َعلَ ْي ِه َواِنَّه لَفِ ْس Delilleri ise şu âyettir. ”ق ile ِ “ َوالَ تَاْكلوا ِم َّما لَ ْم ي ْذكÜzerine Allah’ın ismi anılmayanlardan yemeyin, çünkü o bir fısktır.” Buhârî ve diğer muhaddislerin rivâyet ettikleri hadistir. Şâfiîlere göre hayvanı keserken besmele çekmek sünnettir. Dayandıkları delil ise şu âyet; ” َهللا َعلَ ْي ِه اِنْ ك ْنت ْم بِايَاتِه مؤْ مِنين ِ ّ فَكلوا ِم َّما ذ ِك َر اسْم “Üzerinde Allah’ın ismi anılanlardan yiyin.”1354 ile şu hadistir: “Üzerine Allah adı anılsın veya anılmasın müslümanın kestiği helâldir.”1355 Bana göre cumhurun göstermiş olduğu deliller daha isabetlidir. Şâfiîlerin gösterdikleri hadis ise mürsel olup senedinde kopukluk vardır. Yani hadis sahâbe atlanarak tabiinden direk Allah Rasûlü’ne ulaştırılmaktadır. Kesilen hayvanın gırtlağı gerek yanlışlıkla gerekse kesen Hanefî olduğu için kafa tarafına değil de gövde tarafına geçmiş ise Şâfiîlere göre murdar sayılır. Fakat birçok konuda izah edildiği gibi, başka bir mezhebi taklid etmek dinen caizdir. Bu durumda Şâfiîlerin yapacakları şu kolaylık vardır. O da bu konuda Hanefî mezhebini taklid etmektir. Buna da taklidi badel vuku denmez. Ehli kitabın kestiği hayvanların kesiminin nasıl olduğu belli olmadığı halde bunlar ne Şâfiî ne de Hanefilerdir. Ancak Müslümanlar için bu etin yenmesi helâldir. Kasaplardan alınan ve lokantalarda yenilen etlerin büyük bir kısmı Hanefilere göre kesilmektedir. Fakat tüm Şâfiîler için bu eti yemelerinde bir sakınca yoktur. Dolayısıyla Hanefilere göre kesilen hayvan her halukârda Şâfiîler için de helâldir. Gerek yanlışlıkla kesilsin gerekse kesen Hanefî olup kendi mezhebine göre kessin fark etmez. Keza Şâfiîlerin besmelesiz kestikleri da Hanefiler için helâldir. İslâm’da mezhep vardır, fakat mezhepçilik yoktur. Taklid caizdir. Fakat mezhep taassubu haramdır. Şâfiîlere Göre Hayat Üç Çeşittir: a) Müstemir hayat (sürekli hayat): Bu hayat tabii hayattır ki ancak kesim veya benzeri yollarla bu durumdaki hayvanı helâl kılmak suretiyle etkileyici olur. b) Müstakir hayat: Bu hayat canlılığın varlığı ihtimali yüksek olmakla birlikte ihtiyari hareketin bulunduğu hayattır. Bu hayatın en açık belirtisi, kanın fışkırması ve hareket etmesi gibi emarelerdir. c) Bitkisel hayat: Bu da kesilirken hareketsiz kalan ve kanı fışkırmayan hayvan ki görmez, işitmez durumunda ki hayvandır. Meselâ bitkisel durumundaki veya zehirli yiyecek yemiş ve can çekişir noktaya gelmiş bir hayvan mutemet olan görüşe göre murdardır. Ancak kesenin kanaatine bakılır kesen kişiye hayat emmareleri görünmüş ise ona göre hüküm verilir.1356 Hayvanın, Allah adına kesilmesi gerekir. İster kurban etsin, ister adak etsin ve isterse misafirlere kesilsin niyet Allah rızası olmalıdır. Bunun içindir ki Allah’ın adını zikretmeden din adamlarının adına, liderlerin şerefine kesilen hayvan murdardır. Hayvanı kesenin kadın veya erkek olması fark etmez. AV VE AVCILIK Arapçası “seyd” av yakalamak demektir. 1349 el-Mecmu, 9/82, Muğni’l-Muhtac, 4/270. Kutubî Sitte ve Ahmed. 1351 Neylu’l-Evtar, 8/463. 1352 Taberânî. 1353 En’am, 6/121. 1354 En’am, 6/118. 1355 Muvatta, İbn-i Mâce. 1356 Muğni’l-Muhtac, 4/271, el-Muğni, 8/583. 1350 158 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Mekke ve Medine Hareminin dışında ve ihramda olanların dışında kalan kimse için av avlamak icma ile meşrudur. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: ”ص ْي ِد َواَ ْنت ْم حر ٌم َّ “ َغي َْر م ِحلِّى الİhramdan çıktığınız zaman avlanınız.”1357 ”ص ْي َد َواَ ْنت ْم َّ “ يَا اَيُّهَا الَّذينَ ا َمنوا الَ تَ ْقتلوا الEy imân edenler! İhramlı olduğunuz takdirde avları öldürmeyiniz.”1358 Mâlikilerin dışındaki cumhura göre av hayvanı yakaladığı avdan bir kısmını yese helâl olmaz. Çünkü o avı kendi için yakalamış olur. Allah Rasûlü (s.a.v.) Adiy b. Hatem’e “Köpeğini saldığın ve besmele çektiğin takdirde, o da yakaladığını tutup öldürürse, ondan ye. Şâyet ondan kendisi bir şey yiyecek olursa, o avdan yeme. Çünkü o takdirde kendisi için yakalamış demektir.”1359 buyurmuştur. Şâfiîlerin dışındaki müçtehidlere gör kesim de olduğu gibi avlamada da besmele şarttır. Şâfiîlere göre gerek avlamada gerekse kesim esnasında besmele çekmek sünnettir. Delil Allah Rasûlü (s.a.v.)’in şöyle demesidir: “Müslüman besmele çeksin veya çekmesin o her halukârda Allah adına keser.” Bu hadise, İbni Hibban sahih demiştir. Şâfiîlerde essah olan görüşe göre amanın avlanması helâl değildir. Şâfiî ve Hanbelilere göre köpeğin dişlediği yer necistir. Biri toprak olmak üzere yedi su ile yıkanması lazımdır. Yine iki mezhepte de rast gele değil, belirli bir avı kast etmek gerekir. Avcılığın Şartları: Müçtehidlere göre avlanmanın mubah olması için aşağıdaki şartlar gereklidir. 1- Ehliyet: Avcının kesim yapabilecek ehliyette sahip olması. Yani şer’an kesimi kabul edilebilecek kimselerden olması gerekir. Bu bütün müçtehidlerin ittifak ettikleri bir şarttır. Putperest, mürted, mecusi ve ateistin kestikleri helâl olmadıkları gibi bunların avı da ittifakla caiz değildir. 2- Avlanmaya niyet etmesi veya fiilen avlayıcı hayvanı avın üzerine salması gerekir. Bu da ittifakla kabul edilmiştir. 3- Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre kasten besmeleyi terk etmemesi gerekir. Şâfiîlere göre ise besmele sünnettir. 4- Avlayanın göndermesi ile avın yakalaması arasında herhangi başka bir engelin olmaması gerekir. Yani avcının av hayvanını gönderirken veya okunu atarken takip edip izlemesi şarttır. 5- Avcının avını görmesi, yerini tesbit etmesi veya tahmin etmesi gerekir. 6- Avcının gözlerinin görmesi şarttır. Yani amanın avı helâl değildir. Bu da Şâfiîlerin essah olan görüşe göredir. 7- Av hayvanının yakaladığı avı yememesi gerekir. Çünkü yakaladığı hayvanı yerse o zaman avcı için değil kendi için yakalamış olur. 8- Gerek avcı gerekse avlayıcı hayvan eğitimli olması gerekir. Yani avlayıcı hayvan, sahibinin emriyle hareket etmesi şarttır.1360 Şâfiîlere göre ateşli silahlarla av yapmak caiz değildir. Çünkü gerek av tüfeği olsun gerekse başka otomatik silahlar olsun yakıcı olup kesici özeliğine sahip olmadığından dolayı caiz görülmemiştir.1361 CİHAD BAHSİ Cihadın Tanımı: Cihad; çalışmak, uğraşmak, çaba göstermek ve gayret sarf etmektir. Istılahta ise İslâm’ın yükselmesi, korunması ve yayılması için her türlü çalışmada bulunmak, uğraşmak, gayret göstermek ve bu yolda sıcak ve soğuk savaşa girmektir. Daha açık bir ifade ile Allah (c.c.) tarafından kullarına verilmiş olan bedeni, malî ve zihni kuvvetleri Allah yolunda kullanmak, o yolda feda etmektir. İslâm’da Cihad İslâm’da cihad farzdır. Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyurur: ب َعلَيْكم ْالقِتَال َوا َو كرْ هٌ لَك ْم َوعَسى اَنْ تَ ْك َراوا ش َْيًَ ا َوا َو خَ ْي ٌر لَك ْم َوعَسى اَنْ ت ِحبُّوا َش ْيًَ ا َ ِكت ّ “ َوا َو شَرك لَك ْم َوHoşunuza gitmese de düşmanla savaşmak üzerinize farz kılındı.”1362 اهلل َو َال ِب ْاليَوْ ِم ْاال ِخ ِر َو َال َهللا يَ ْعلَم َواَ ْنت ْم َال تَ ْعلَمون ِ ّ قَاتِلوا الَّذينَ َال يؤْ ِمنونَ ِب ّ “ي َحرِّمونَ َما َح َّر َمAllah’a ve ahiret gününe inanmayan kişilerle ِّ هللا َو َرسوله َو َال يَدينونَ ىينَ ْال َح َصا ِغرون َ َاب َحتّى يعْطوا ْال ِج ْزيَةَ َعنْ يَ ٍد َوا ْم َ ق مِنَ الَّذينَ اوتوا ْال ِكت savaşın.”1363 Allah Rasûlü: “Cihad kıyamete kadar devam edecek bir farzdır.”1364 buyurmuştur. Fakat bu farz ikiye ayrılır: Farz-ı ayın ve farz-ı kifaye. Müslümanlardan bir kısmı diğer Müslümanların yurt, mal, ırz, namus ve haysiyetlerini düşmanlara karşı koruyabiliyorsa o zaman cihad farz-ı kifaye olmuş olur ve diğer Müslümanların üzerinden sorumluluk kalkar. Şâyet gücü yeten herkesin düşmana karşı koyma gereği varsa, örneğin düşman şehire, mahalleye girip kapıya dayanmışsa o zaman cihad farz-ı ayın olur. Yani kadın, erkek, büyük, küçük ayrımı yapılmadan herkese cihad farz olur. Cihadın gayesi, yer yüzünden küfür ve fitneyi kaldırıp yerine İslâm dinini hâkim kılıp ve ilâhî adaleti yerleştirmektir. İslâm’ın gayesi fazla toprak ele geçirmek değildir. Gaye bütün insanlığa huzur ve refah getirmek için, çarpık beşerî sistemlerin yerine, âlem şumül Rabbanî sistemi yerleştirmektir. Cihadın İslâm’da önemi büyüktür. Allah Rasûlü’ne hangi amelin daha faziletli olduğu sorulduğunda, “İmân ve Allah yolunda cihad”1365 buyurdu. Cihadın hemen imândan sonra gelmiş olması imânın cihadsız varlığını koruyamayacağına işarettir. اهلل َو َرسولِه ث َّم لَ ْم ِ ّ ِاِنَّ َما ْالمؤْ ِمنونَ الَّذينَ ا َمنوا ب َهللا اولئِكَ ام الصَّا ِىقون ِ ّ ِ “يَرْ تَابوا َو َجااَدوا بِاَ ْم َوالِ ِه ْم َواَ ْنف ِس ِه ْم فى َسبيMü’minler, ancak Allah’a ve Resûlün’e imân eden, ondan sonra şüpheye düşmeyen, Allah uğruna mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlerdir. İşte onlar doğru olanlardır.”1366 Allah Rasûlü (s.a.v): “Müşriklerle mallarınızla, canlarınızla ve dillerinizle cihad ediniz.”1367 buyurmuştur. Allah Rasûlü: “Ümmetime yöneticisinden çok şiddetli bir bela gelecek o beladan ancak Allah’ın dinini tanıyıp diliyle ve kalbiyle cihad edenler kurtulacaktır.”1368 buyurmuştur. “Kim ki cihad yapmadan veya cihadı arzulamadan ölürse bir nevi nifak üzere ölmüş olur.”1369 Beşir b. Hasasi’ye anlatıyor: “Ben biat yapmak üzere Allah Rasûlü’ne gittim ve neyin üzerine benden biat alacaksın ya Rasûlullah dedim, o da elini uzatarak: “Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğuna şahitlik etmek, her gün, vaktinde beş vakit namaz kılmak, farz olan malın zekâtını vermek, senede bir ay oruç tutmak, şartlar mevcut olunca hac yapmak ve Allah yolunda cihad etmek üzere senden biat alacağım.” buyurdu. Ben, ey Allah’ın Rasûlü hepsine güç yetire bilirim, fakat iki tanesi hariç, ben zekât ve cihada güç yetiremem, dedim. Allah Rasûlü: “O zaman ne ile cennete gireceksin?” buyurunca ben elini uzat sana biat edeyim ya 1357 Maide, 5/2. Maide, 5/95. 1359 Buhârî, Müslim, Ahmed. 1360 Bidâyetu’l-Muctehid, 1/443, Muğni’l-Muhtac, 4/275, el-Mecmu, 9/89. 1361 Heytemi, Fetava Kubra, 4/250, Fetava İmam Nevevî, 111. 1362 Bakara, 2/216. 1363 Tevbe, 9/29. 1364 Ebû Dâvûd. 1365 Tecridu’s-Sarih. 1366 Hucurat, 49/15. 1367 Müslim. 1368 Ebû Nuaym. 1369 Müslim, Ebû Dâvûd. 1358 159 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Rasûlullah dedim.”1370 Cihadın Mertebeleri Cihad konusundaki diğer âyet ve hadisler de göz ününe alındığında, cihadın dört mertebeye ayrıldığını görüyorüz. Bunlar: Nefse, şeytana, münafıklara ve kâfirlere karşı olan cihaddır. a) Nefse karşı cihad: Şüphesiz en zor cihad insanın nefsine ve nefsinin arzularına karşı yaptığı cihaddır. Müslüman gerçek cihadı nefsine karşı verir. Nefsine karşı cihadı başaramayanın, düşmanın karşısında başarı elde etmesi güçtür. Peygamber (s.a.v): “Hakiki mücâhid nefsine karşı cihad açan kimsedir.” buyurmuştur. Cihadın en faziletli olanı şiddete rağmen hak sözü söylemektir. Allah Rasûlü: “Hakiki mücâhid Allah’ın rızası için nefsiyle cihad yapan ve gerçek muhâcir ise Allah’ın nehiy ettiği şeylerden hicret edendir.” buyurmuştur. Bu sebeple nefisle olan cihad düşmana karşı yapılan cihaddan daha ileri ve daha asildir. Münafıklarla olan cihad kâfirlerle yapılan cihaddan daha zordur. Bundan dolayı münafıklarla olan cihad bu ümmetin havvasına ve enbiyaların varisleri olan âlimlerine hamledilmiştir. b) Şeytana Karşı Olan Cihad: Bu cihad iki mertebedir: 1) İmâna halel getirmek için Allah’ın kullarına şek, şüphe ve tereddüt ilka etmesidir. 2) Şehvet, kibir, riya, haset ve Allah’ın nehiy ettiği herşeyi insana teklif etmesidir. Bu günahlara kaymaması için şeytana karşı mücadele ve cihad etmek kulluğun gereğidir. Cihad ancak hicretle; hicret ve cihad da imânla gerçekleşir. Kişi ancak bu üç değerle Allah’ın rahmetine ulaşabilir. Allah Teâlâ: اَلَّذينَ ا َمنوا ّ ِ َاجروا َو َجااَدوا فى َسبي َهللا َواولئِكَ ام ْالفَائِزون َ “ َواİmân edip de hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla ِ ّ هللاِ بِاَ ْم َوالِ ِه ْم َواَ ْنف ِس ِه ْم اَ ْعظَم َى َر َجةً ِع ْن َد cihad edenler rütbe bakımından Allah katında daha üstündürler, kurtuluşa erenlerde işte onlardır.”1371 buyurmuştur. c) Kâfir ve Münafıklara Karşı Olan Cihad: Bu da dört kısımdır. 1- İlim ile cihad 2- Dil ile cihad 3- Mal ile cihad 4- Siyasi cihad a) İlim ile Yapılan Cihad: Dünyadaki bütün kötülüklerin sebebi cehalettir. Hakka ulaşmak isteyen herkesin cehaletten kurtulması, ondan uzaklaşması gerekir. Kul, ilim ile bid’at, hurafe ve büyücülükten kendini ve toplumu kurtarabilir. Bilginin ortaya koyduğu, delillerin, gönüller üzerinde icra ettiği tesiri, silah gücü ile temin etmek mümkün değildir. Onun için Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: َاىْع اِلى َسبي ِ َربِّك َض َّ َعنْ َسبيلِه َوا َو اَ ْعلَم بِ ْالم ْهتَدين َ ْ“ بِ ْال ِح ْك َم ِة َو ْال َموْ ِعظَ ِة ْال َح َسنَ ِة َو َجا ِى ْله ْم بِالَّتى ِا َى اَحْ َسن اِنَّ َربَّكَ ا َو اَ ْعلَم بِ َمنEy Muhammed insanları rabbinin yoluna, hikmetle güzel öğütle çağır; onlarla en güzel şekilde tartış. Doğrusu rabbin, kendi yolundan sapanları daha iyi bilir. O, doğru yolda olanları da en iyi bilendir.”1372 Temeli ilim, tebliğ ve davete dayanan İslâmiyette, bu tebliğ failiyetinin adı “ilim ile cihaddır.” Buna Kur’ân ile cihadda denir. Allah Teâlâ: “ فَالَ ت ِطعِ ْالكَافِرينَ َو َجا ِادْا ْم بِه ِجهَاىًا َكبيرً اO halde, kâfirlere boyun eğme ve bununla (Kur’ân ile) onlara karşı olanca gücünle büyük bir savaş ver!”1373 buyurmuştur. Allah Rasûlü: “En büyük cihad zalim bir hükümdar karşısında hak ve adaleti açıkça söylemektir.”1374 İlimle yapılan cihadın önemli boyutu ilim öğretmek ve bu yolda talebe yetiştirip İslâm’a eleman kazandırmaktır. b) Dil ile Yapılan Cihad: Dil ile cihad içerisinde ele alınacak olan ilk unsur, İslâm’ı tebliğ etmek, bildirmek ve anlatmaktır. Kâfirlere, ّ ك َواِنْ لَ ْم تَ ْف َع ْ فَ َما بَلَّ ْغتَ ِر َسالَتَه َو münafıklara ve fasıklara karşı tüm hüccetleri ortaya koymaktır. Allah Teâlâ: َْصمك َ ِّيَا اَيُّهَا الرَّسول بَلِّ ْغ َما ا ْن ِز َل اِلَيْكَ ِمنْ َرب ِ هللا يَع َّ“ مِنَ النEy Nebî! Rabbinden sana indirileni tebliğ et bildir. Şâyet yapmazsan, onun elçiliğini yapmamış َهللا َال يَ ْه ِد ْالقَوْ َم ْالكَافِرين َ ّ َّاس اِن ِ olursun.”1375 Allah Rasûlü: “Benden, velev ki bir tek âyet olsun tebliğ edin.” buyurmuştur. Dil ile cihad metodu içerisinde bir yöntem de vaaz, nasıhhat ve hatırlatmadır. Bu konuda İmam Gazalî (r.a.): “Vaaz yoluyla sakındırma, ögüt verme, Allah ile korkutma gibi noktalar ancak emre yönelenler içindir.” diyor. Dil ile Cihad Şu Mertebelerle de Yapılabilir 1- Tebliğ etmek (doğruya davet etmek), delilleri ortaya koymak ve gerçekleri açıklamak. 2- Vaaz, hatırlatmak, uyarmak, yumuşaklık ve şevkatle, dikkati çekilerek, Allah’tan korkmayı sağlamaktır. 3- Gerektiğinde azarlamak, Allah’ın azabıyla tehdit etmek ve gerekirse İslâm’a uygun müeyyide uygulamak ve mesafeli davranmaktır. Allah Rasûlü şöyle buyuruyor: “İsrailoğulları masiyetlere dalınca, âlimleri kendilerini sakındırdılar, uyardılar, fakat onlar vazgeçmediler. Buna rağmen âlimler, onlarla birlikte oturdular, onlarla beraber yediler ve birlikte içtiler. Böylece Allah (c.c.) bazılarının kalplerini bazılarınınkine vurdu yani âlimleri de onların saflarına kattı ve onları Hz. Dâvûd’un diliyle lanetledi.1376 Ebû Saîd el-Hudri’den şöyle rivâyet ediliyor. Allah Rasûlü: “Sizden kim bir münker görürse, hemen eliyle onu değiştirsin, şâyet güç yetiremezse, diliyle mani olsun, bunada güç yetiremezse kalbiyle buğuz etsin. Bu ise imânın en zayıf derecesidir”1377 buyurmuştur c) Mal ile Yapılan Cihad: Mal ile cihad, Allah Teâlâ’nın insana ihsan etmiş olduğu mal ve servetin yine Allah (c.c.) yolunda harcanması demektir. Bilindiği gibi dünyada, özellikle bu asırda, dünya ve ahiretle ilgili herşeyin paraya, servete ve maddi güce bağlandığını görmekteyiz. Hakkın korunması ve zafere ulaşması da paraya bağlıdır. Bunun için mal ile cihadın önemi büyüktür. Müslümanların, İslâm’ın ve İslâmî değerlerin yücelmesi, Müslümanların şeref, haysiyet ve iffetinin korunması ancak malî cihad ile gerçekleşir. Allah Teâlâ: َاِنَّ الَّذين ْض َ اووْ ا َون َ “ا َمنوا َواİmân edip hicret eden, Allah yolunda mallarıyla, ِ ّ ِ َاجروا َو َجااَدوا بِاَ ْم َوالِ ِه ْم َواَ ْنف ِس ِه ْم فى َسبي َ َهللا َوالَّذين ٍ َصروا اولئِكَ بَعْله ْم اَوْ لِيَاء بَع ّ َ ل canlarıyla cihad eden, (mücahidlere) yer veren ve yardım edenlerin hepsi birbirinin velisidir.”1378 buyurur. هللا ْالم َجااِدينَ ِباَ ْم َوالِ ِه ْم َواَ ْنف ِس ِه ْم َّ َف ً“ َعلَى ْالقَاعِدينَ َى َر َجةAllah, mallarıyla canlarıyla mücadele edenleri derece bakımından oturanlardan üstün kılmıştır.”1379 Kutubî Sitte’de rivâyet edilen bir hadisi şerifte Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kim, Allah yolunda bir gaziyi donatırsa, o kimse de gaza etmiş gibidir. Kim de savaşa katılan gazinin geride kalanlarının ihtiyacını giderirse, o da gaza etmiş gibidir.” Ebû Saîd demiştir ki: Allah Resûlü’ne bir kişi yularlı dişi bir deve getirdi ve bu Allah yolunda sadakadır.” buyurdu. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) dediler ki: “Bundan dolayı kıyamet gününde hepsi de yularlı olmak üzere yedi yüz deve verilecektir.” d) Siyasi Cihad: Gerek hükümetler, gerek sivil toplum örgütleri ve gerekse fertler olsun, bahsi geçen diğer cihad mertebeleriyle beraber siyasi cihad da bunlar için gerekli görünmektedir. Hz. Ali (r.a.): “Siyaseti güzel olanın riyaseti devam eder” buyurmuştur. İslâm’da siyaset 1370 Ahmed, Taberânî. Tevbe, 10/20. 1372 Nahl, 16/125. 1373 Furkan, 25/52. 1374 İbn-i Mâce. 1375 Maide, 5/67. 1376 İbn-i Mâce, Tirmizî, Ebû Dâvûd. 1377 Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 1378 Enfal, 8/72. 1379 Nisâ, 4/95-96. 1371 160 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------vardır ve siyaset yönetme sanatıdır, idarecilerin bir enerjisidir. Peygamberimiz (s.a.v)’in Hudeybiye antlaşması denen muahedede Mekke müşriklerinin ileri sürdükleri zâhiren kabul edilemez olan şartların bazı maddelerine evet demesi siyasî cihadın tipik bir örneğidir. Allah, şeriatının zafere ulaşması için yolunda her çeşit cihadı farz kılmıştır. Ta ki tüm dünyada Allah’ın dini hâkim kılınsın. Küfrün yerine hidâyet, zülmün yerine adalet, cahaletin yerine ilim, bid’atın yerine sünnet, ahlâksızlığın yerine İslâmî ahlâk, fuhşiyatın yerine iffet, ihanetin yerine emniyet, milliyeçiliğin yerine ümmetçilik, köleliğin yerine hüriyet, hulasa vahşetin yerine insaniyeti hâkim kılmanın adı cihaddır. Yönetimler Üç Türlüdür a) Adaletli İslâm yönetimi: Müslümanların böyle bir yönetime karşı görev ve tutumları itaat etmek, gereken nasıhhati yapmak, onu korumak ve kendilerine karşı samimi olmaktır. b) Adil olmayan İslâm yönetimi: Bu yönetime karşı Müslümanların görevi, kendilerine nasihat etmek ve onları doğruya yöneltmektir. Allah Rasûlü: “Gerçekten cihadın en büyüğü zalim sultan yanında adil sözü söylemektir ta ki onları hakka yöneltip doğrultasınız.”1380 diye buyurmuştur. c) Gayri İslâmî yönetimi: Böyle bir yönetime karşı da Müslümanların yapacakları iş ve sorumluluk ona karşı gerekeni yapmak, onu değiştirmek ve böyle bir yönetimin varlığına son vermektir. Rabbimiz şöyle buyuruyor: )ور ِ ّ ِ َر َو ِ “ اَلَّذينَ اِنْ َم َّكنَّاا ْم فِى ْاالَرْ ضِ اَقَاموا الصَّلوةَ َواتَوا ال َّزكوةَ َواَ َمروا بِ ْال َمعْرOnlar (o mü’minler) ِ هلل عَاقِبَة ْاالم ِ وف َونَهَوْ ا ع َِن ْالم ْنك ki, eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek namazı kılar, zekâtı verirler, iyiliği emreder ve kötülükten nehiy ederler. İşlerin sonu Allah’a varır.”1381 ْ هللا َوأَ ِطيع ْ اآلخ ِر َذلِكَ خَ ْي ٌر َوأَحْ َسن تَأْ ِويالً َيا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمن Allah (c.c.) ول َوأوْ لِي األَ ْم ِر ِمنك ْم فَإِن تَنَازَ عْت ْم ِفي ش َْي ٍء َ وا الرَّس ِ اهلل َو ْاليَوْ ِم ِ ّ ول إِن تؤمينون تؤْ ِمنونَ ِب َ ّ ْوا أَ ِطيعوا ِ َوالرَّس ّ فَرىُّوه إِلَى هللاِ كنتم “Ey mü’minler, Allah'a itaat ediniz; Peygambere ve sizden olan devlet yetkililerine de itaat ediniz. Eğer gerçekten Allah’a ve ahiret gününe inanmışsanız herhangi bir konuda anlaşmazlığa düştüğünüzde o meselenin çözümünü Allah’a ve Peygamber’e havale ediniz. Bu sizin hesabınıza en hayırlı ve en iyi akıbet vaad eden bir tutumdur.”1382 buyurur. İbn Abbas başta olmak üzere birçok sahâbe, tabiin ve müfessirlere göre “ulu’l-emir” ulemadır. Yine Allah Resûlü başka bir hadisi şerifte de şöyle buyurmuştur: “Din nasıhhattır. Ya Rasûlullah kim için diye soruldu? Buyurdular ki, Allah için, Rasûlu için, Müslümanların imamları için ve hepsi için.”1383 Allah Resûlü: “Kim itaatten çıkar, cemaatin birliğini bozarsa, ölünce, cahiliye ölümüyle ölmüş olur.”1384 Allah Resûlü (s.a.v.): “Üç kimse var ki, Allah, kıyamet gününde onlarla konuşmaz, onlara bakmaz, onları tezkiye etmez (günahtan temizlemez) ve onlar için acıklı bir azap vardır. Umuma ait olan suyu gasp edip parayla halka satanlar, yeminle malını satanlar ve bir adam ki, sadece dünyalığı gaye edinip bir imama biat eder, -günümüzdeki partilere bu amaçla oy vermek gibi- dünyalıktan istediğini alırsa vefakar olur alamadığında ise vefasızlık yapar.” 1385 buyurmuştur. Allah’ın gönderdiği kanunlar ve hükümler yerine kendi kanunlarını ve yaşama biçimlerini çeşitli yollarla İslâm ülkelerine yerleştiren İslâm dışı güçler, hâkimiyetlerini sürdürmek için gece gündüz çalışmaktadırlar. İslâm dışı ideolojilerini Müslüman evlatlarının kafasına yerleştirmek için bin bir çeşit hile ve oyun kullanmaktadırlar. Biz Müslümanlar eğer gelecek nesillerin beynine İslâmî düşünceleri yerleştirebilirsek o zaman istikbal İslâm’ın olacaktır. Bu yolda yapılacak sistemli ve şuurlu çalışmalar bugün için en büyük bir cihaddır. Günümüzde, İslâm beldelerinin hemen hemen hepsi müstemleke konumuna düşmektedirler. Görünüşte bağımsız olmalarına rağmen müstemlekeci kâfirlerin kültür, eğitim, ahlâk, ekonomik ve hukuk sömürüleri ve baskılarının esiri olarak yaşamaktadırlar. İslâmî her yönüyle hayata hâkim kılmanın tek aracı bilgi, şuur, azim, ketumiyet ve sabırla mücehhez nesiller yetiştirip çoğaltmak, İslâm cemaatlerinin yapması gereken en büyük cihaddir. Müslümanlar, saydığımız bu üç hükümetten birisinin gölgesinde yaşamaktadır. Buna göre Müslüman nasıl bir hükümet ortamında yaşıyorsa ona göre siyasi bir cihad yürütmek mecburiyetindedir. İşte size cihad nevilerini ve şekillerini sunduk. Hükümetlerin değişik şekilde varlıklarını belirttik artık, Müslüman hangi hükümetin gölgesinde yaşıyorsa, ona göre bir cihad yürütmek zorundadır. BEŞİNCİ BÖLÜM MUAMELAT Muamelatla İlgili Ön Bilgi ّ َّ االبَيْع ِم ْث الرِّبوا َواَ َح ْ ك بِاَنَّه ْم قَالوا اِنَّ َم َّ اَلَّذينَ يَاْكلونَ الرِّبوا َال يَقومونَ اِ َّال َك َما يَقوم الَّذ يَتَخَ بَّطه ال هللا ْالبَ ْي َع َو َح َّر َم الرِّبوا فَ َمنْ َجا َءه َموْ ِعظَةٌ ِمنْ َربِّه فَا ْنتَهى فَلَه َما َ ِش ْيطَان مِنَ ْال َم ِّ ذل ّ َّ َ َ َ َ َ ْن ْص ن ال اب ح ا ئ ول ا ف ى َا ع م و هللا ى ل ا ه ر م ا و ل س “Faiz yiyenler şeytan tarafından çarpılmış kimseler gibi ayağa kalkarlar. Bu onların َار ا ْم فيهَا خَالِدون َِك َ َف َ َ ِ ِ ْ َ َ َ ِ ‘alışveriş de faiz gibidir’demelerinden dolayıdır. Oysa Allah alışverişi helâl, faizi ise haram kılmıştır. Kim kendisine rabbinden bir öğüt gelir-gelmez faiz yemeye son verirse geçmişte aldığı faizler kendisinden geri alınmaz. Onun işi Allah’a kalmıştır. Fakat kimler tekrar faizciliğe dönerlerse onlar, orada ebedî olarak kalmak üzere cehennemliktirler.”1386 Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden biriniz ipini alıp dağa çıkıp sırtında bir demet odun getirip satarak şerefini koruması, ona versinler veya vermesinler, dilenmesinden daha hayırlıdır.”1387 Mükellef olan bir Müslümanın Allah Teâlâ’ın ilgili konuda helâl ve haram kıldığı hususları bilmeden o işe girişmemesi gerekir. Zira dinimiz alışverişi ve bu konu ile ilgili muameleler için helâl ve haram sınırını tayin etmiştir. Kendisince şüpheli görülen herhangi bir şeyin durumu güvenilir bir yetkiliye sorulmadıkça o işe girişilmemelidir. Edilen rivâyete göre, Hz. Ömer’in hilafeti döneminde alışveriş eğitimi almamış kimselerin, pazarlarda alışveriş yapmalarını yasaklamış olması örnek bir icraattır. Allah (c.c.) madde için temel sayılan, çalışma, sanat ve ticaret gibi şeyleri emretmiştir. Cenab-ı Hakk, َ ا َو الَّذ َج َع ً ض َذل وال فَا ْمشوا فى َمنَا ِك ِبهَا َوكلوا ِمنْ ِر ْزقِه َواِلَ ْيهِ النُّشور َ ْ“ لَكم ْاالَرYeryüzünü size boyun eğdiren (ondan yararlanmanız için size itaat ettiren) Allah’dır.”1388 buyurmuştur. Abdullah b. Mes’ud (r.a.)’dan rivâyet edilen bir hadiste Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmuşlardır: “Rızık sağlamak gayesiyle çalışmak her Müslüman üzerine farzdır.”1389 Buna göre Müslümanlar helâl ve haramlara dikkat ederek kendilerinin ve aile fertlerinin rızkını sağlamak zorundadırlar. Ancak bu rızkı elde etmek için çalışırken kul mutlaka Allah’ın rızası ve onun koyduğu hudutları gözetmelidir. Hz. 1380 Müslim, Nesâî. Hac, 22/41. 1382 Nisâ, 4/59. 1383 Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce. 1384 Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî. 1385 Müslim. 1386 Bakara, 2/275. 1387 Buhârî. 1388 Mülk, 67/15. 1389 Kutubî Sitte, Ahmed. 1381 161 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Ebû Bekir (r.a.)’ın, “haram ile beslenen bir vücuda ancak cehennem ateşi yakışır” sözü Müslümanın rızık temini ve alışveriş anlayışını en güzel bir şekilde belirtmektedir. Ashabın helâl alışveriş yapmak ve haramdan uzak durmak için şüpheli olan hususları bile terk ettiklerini biliyoruz. Ticaretle uğraşan bir Müslümanın, İslâm’ın alışverişe dair koyduğu bütün hüküm ve kuralları ana hatlarıyla bilmesi gerekir. İslâm fıkhına göre bir Müslüman’ın, kendisinin ve ailesinin nafakasını sağlamaya, varsa borçlarını ödemeye yetecek kadar para kazanması farzdır. Buna göre İslâm, çalışıp kazanabilme gücüne sahip olan bir kimsenin dilenmesini yasaklamıştır. Allah Rasûlü (s.a.v) şöyle buyurmaktadır: “Allah’a yemin ederim ki sizden birinizin, ipini alıp da, dağdan bir bağ odun taşıyıp getirmesi ve bu odunu satıp onunla ailesinin ve kendisinin geçimini sağlaması, başka birinden istemesinden çok hayırlıdır. Kim bilir yardım istediğiniz kimse, ya verir; minnetine girersiniz yahut vermez; zilletini çekersiniz.”1390 İslâm’da rızık temin etmenin en faziletli yolu cihaddan (ganimet) sonra ticarettir. Sonra ziraat ve sonra da sanat gelir. Allah Resûlü “Güvenilir, doğru ve Müslüman tacir, kıyamet günü şehitlerle beraberdir.”1391 diye buyurur. Allah Resûlü (s.a.v): “Kişinin eliyle yaptığı çalışmada en mubah olan alışveriştir.”1392 buyurmuştur. Yine Allah Resûlü şöyle buyurmaktadır: “İki kısım insan vardır ki onlara gıpta edilir. 1) Helâlinden mal kazanıp ve kazandığı malın mahkumu değil de hâkimi olan. 2) Allah için ilim ve hikmet tahsil edip ve elde ettiği ilim ve hikmeti yine Allah için sarf edendir.1393 Büyük sahâbe Abdurrahman b. Avf (r.a.) bir tacirde, dört haslet olmalıdır der: a) Sıdk: Ticaretle meşgul olan bir kimse sadık, doğru ve dürüst olmalı ki, çevreye ve pazardakilere iyi örnek olabilsin. b) Ehliyet: Ticaretle meşgul olan kimseler gereken alışveriş eğitimini, terbiye ve talimini almalı ki yapacağı alım-satımlarda İslâmî kuralları yaşayarak pazardaki esnafa iyi örnek olabilsin. Bir rivâyete göre Hz. Ömer (r.a.) hilafeti döneminde ehliyeti olmayana pazarda alışveriş yapma yasağı uygulamıştı. c) Kabiliyet: Ticaretle meşgul olan kimseler gereken liyakatte, şartlara uygun olarak çarşı pazarda, bir Müslümana yakışır bir tarzla alışverişin nasıl yapılacağını çevreye göstermelidir. d) Müsamaha: Ticaretle meşgul olan kimselere sabır, uyum, müsamaha, alan-satan idareci olmalı ki tacir Müslümanlara güven, rağbet ve teslimiyet gösterilsin. Câbir b. Abdillah Allah Rasûlü’nün şöyle dediğini nakl eder: “Allah, satarken, alırken ve hüküm verirken müsamahalı davranan kimseleri rahmet etsin.”1394 İmam Muhammed, hakiki zahit çarşı ve pazarda belli olur diyerek çarşı ve pazarlarda yapılan alışverişin önemine dikkatimizi çekmek ister. BEY’ AKTİ ّ َّ “ َواَ َحAllah Bey’in tarifi: Bey’ temlik olmak üzere mal karşılığında mal vermektir.1395 Bey’de asıl olan mubahlıktır. هللا ْالبَ ْي َع َو َح َّر َم الرِّبوا alışverişi helâl faizi de haram kılmıştır.”1396 Numan b. Beşir’den gelen bir rivâyette Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak ki helâl bellidir ve muhakkak haram da bellidir. Fakat aralarında birçok insanın bilmediği şüpheli şeyler vardır. Kim ki şüpheli şeylerden sakınırsa hem dinini hem de namusunu korumuş olur. Kim ki şüpheli şeylere düşerse harama düşmüş demektir. Bir koruğun etrafında hayvanlarını otlatan çoban gibi nerdeyse koruğun içine girecek. Dikkat edin her melikin bir koruğu vardır. Allah’ın koruğu da haramlardır. Dikkat edin cesette bir et parçası vardır eğer o ıslah olursa cesedin tamamı ıslah olmuş olur. Şâyet o ifsad olursa cesedin tümü ifsad olmuş olur. Dikkat edin o da kalptır.”1397 Alışverişler Üç Çeşittir: 1) Görülen malın alışverişi. Bu caizdir. 2) Görülmeyip nitelikleri belirtilen zimmetteki malın alım satımı. Bu da caizdir. 3) Görünmeyip nitelikleri de belirtilmeyen mallar. Bu tür alım-satım caiz değildir. Necis olan ve kendisinden faydalanılmayan hiçbir maddenin alışverişi sahih değildir. Bey Aktinin (alışverişin) Üç Rüknü Vardır: 1) Alıcı ve satıcı. Yani alışverişte her iki tarafın bulunması şarttır. Bir kişi hem alıcı hem de satıcı olamaz. 2) Üzerine akit yapılan mal. Yani ortada şeriata göre satılması helâl olan eşyanın bulunması gerekir. Bu konu aşağıda izah edilmiştir. 3) Sığa. Yani icab ve kabul demek. Satıcı, şu malı şu fiyatta sana sattım, alıcı da bende o malı o fiyattan alıp kabul ettim demesi gibi. Şâfiî fukahasının meşhur olan görüşlerine göre icab ve kabul lafızları olmadan yapılan alışveriş sahih olmaz. Alıcı ve Satıcıda Aranan Şartlar Beştir: a) Akıl ve baliğ olması. Buna göre deliye ve çocuğa herhangi bir şey satmak veya onlardan satın almak caiz değildir. Çünkü Hz. Âişe ve Hz. Ali’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) buyurmuştur: “Üç kişiden kalem kaldırılmıştır. Baliğ oluncaya kadar çocuktan, uyanıncaya kadar uyuyandan ve aklı başına gelinceye kadar deliden.”1398 Bundan dolayı çocuğa teslim edilen bir malın telef olması durumunda çocuk sorumlu değildir. Çocuğun gerek kavli gerekse fiili olsun tüm tasarrufatı batıldır. b) Malın hacizli olmaması. Herhangi bir nedenle haciz konulmuş bir malı satmak caiz olmadığı gibi yapılan o akitte sahih olmaz. c) Alıcı ile satıcının, bey’ konusu olan şeyin sahibi veya onun vekili yahut velisi olması. Buna göre kişinin temellük etmediği veya alımsatım yetkisini almadığı bir akti yapması caiz değildir. d) Kur’ân-ı Kerîm, hadis ve İslâm dinine ait kitapları satın alan kimsenin Müslüman olması. İslâm hukukuna göre art niyetli gayri müslime Kur’ân-ı Kerîm’i ve dinî kitapları satmak caiz değildir.1399 e) İhtiyar. Yani alıcı ile satıcının kendi istekleriyle alışveriş yapmaları gerekir. Bunun içindir ki bir kimse malını satmak istemediği halde zor kullanmak suretiyle kendisine alışveriş yaptırılması sahih olmayıp, fasittir. Şâfiîlere göre haksız yere zorlananın riddeti, alışverişi, nikâhı ve talâkı sahih değil ve geçersizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah (c.c.) benim için ümmetimin hataen, unutarak, tehdit ve baskıyla yapmış olduğu amelinden vaz geçmiştir.” Bu hadisi İbn-i Mâce, Beyhâkî, Darekutni ve İbn Hibban Buhârî’nin şartı üzerine rivâyet etmiştir. Fakat buna göre mürted ve kâfirin zor ve baskıyla imân etmeleri zâhiren sahihtir ve imânı da geçerlidir. Çünkü imân etmek herkesin hakkıdır. Hanefî mezhebinde mükrehin (zorlananın) alım satımı sahihtir ancak ihtiyar anındaki icazetine bağlıdır. Yani 1390 Buhârî, Musakat, İbn-i Mâce, Zekât, Ahmed. Buhârî, Musakat, İbn-i Mâce, Zekât. 1392 Hâkim. 1393 İbn-i Mâce, Ticaret. 1394 Buhârî. 1395 Muğni’l-Muhtac, 2/2. 1396 Bakara, 2/275. 1397 Buhârî, İmân, Müslim, Musakat, Ebû Dâvûd, Bûyu’, Nesâî, Bûyu’, İbn-i Mâce. 1398 Ahmed, Ebû Dâvûd, Nesâî, Hâkim. 1399 el-Mecmu, 9/140. 1391 162 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------zorluk anında yapmış olduğu alım satımı serbestlik anındaki kabul veya red etmesine bağlıdır.1400 Darda kalmış ve bir malın satışına veya alımına mecburi bırakılmış bir kimsenin alım satımı kerahetle sahihtir. f) Görür olmak. Şâfiî mezhebinde amanın alım, satımı sahih değildir. Sığanın Altı Şartı Vardır: 1) Satıcı ile alıcının sözleri arasında uzun bir fasılanın bulunmaması. 2) Yabancı bir sözün araya girmemesi. Şâyet satıcı alıcıya bu malı sana şu fiyatla sattım derse alıcıda araya başka konu atar veya uzunca ara verdikten sonra ben o malı o fiyattan aldım derse bu akit sahih değildir. 3) Her iki sözün birbirine uyması. Meselâ satıcı, bu malı beş liraya sana sattım; alıcı da ben üç liraya aldım şeklinde konuşsalar, akit sahih olmaz. 4) Hem alıcının hem satıcının akıl baliğ olması. Çocuğun ve delinin herhangi bir alışveriş yapması sahih değildir. 5) Şartlı olmaması. Meselâ satıcı, şâyet buradan göçüp gidersem bunu sana satarım veya sen bana evini satarsan ben de arabamı sana satarım, şeklinde talik ederek akit yaparlarsa yapılan akit sahih değildir. 6) Muvakkat olmaması. Meselâ satıcı bunu sana bir aylığına sattım deyip akit ederse bu satış sahih değildir. Muata İle Alışveriş Caiz midir? Muata veya teati bey’i, icab ve kabul lafzı olmaksızın değeri verip malı almakla yapılan alım-satıma denir. Şâfiî mezhebinde “muata” ile yapılan alım satım sahih bir akit değildir. Fakat İmam Ebû Hanife ile Şâfiî mezhebine mensup olan İmam Gazalî, İbn Sureyc, Rafii, Mutevellî, Beğavî ve Ravyanî’ye göre toplumda adet olan ve fiyatları önceden bilindiği için bu tür alış, veriş sahihtir. İmam Mâlik ve bazı Şâfiî fukahasına göre ise muata akdi gibi insanların rızasına dayanan ve örf olarak bey’ saydıkları herşey bey’dir ve sahihtir.1401 Günümüzde muata alım-satımının cevazına hüküm edilebilen ve halk arasında cari olan bu alım satım genelde eczane, fırın, tüpçü ve büyük marketler gibi bazı ticarethanelerde yapılmaktadır. Çünkü bu gibi yerlerde herşeyin fiyatı belli veya etiketli olduğundan pazarlığa veya icab ve kabule gerek olmadan müşteri arzu ettiğini alır hesabını satıcıya veya kasaya verebilir. Bu hem toplumun örfü ve adeti olarak hem de maslahat gereği olarak caizdir ve tercih edilir bir husustur. Telefonla Yapılan Alışverişin Hükmü Bu konuda Ezher üniveristesi ilim araştırma komisyonu nikâh akdi hariç telefon veya telsizle tarafların iradesini birbirini anlamak ve ulaştırmak hususunda yapılan icab ve kabul, hazır olanlar arasında yapılacak akdin benzeri kabul edilmiştir. Bu sebeple telefon veya benzeri iletişim araçlarıyla satım akdi yapmak mümkün ve sahihtir. Şâfiî mezhebinde anlaşılır bir tarzda yazılan mektuplarla yapılan alışveriş de sahihtir. Keza vasıtasız alıcı ile satıcı arasındaki uzaklarda birbirine bağırarak yaptıkları akitte sahihtir.1402 Fakat komsiyona göre telefonla yapılacak nikâh akdi bundan farklıdır. Çünkü evlenecek kimselerin seslerinin başkası tarafından taklid edilme ihtimali sözkonusu olunca o zaman bu konuya endişe ile bakılması gerekir. Diğer taraftan İslâm hukukunda şahidlerin huzurunda yazılacak mektup vasıtasıyla uzakta bulunanların evlenmesine cevaz verilmiştir. Hatta denilebilir ki teknolojinin gelişmesiyle ses kayıtlarından yola çıkarak evlenme konusunda da her iki tarafta sesleri tanıyan iki adil şahidin huzurunda telefon aracılığıyla nikâh akdi yapılabilir kanaatı doğar. Çünkü buna benzer bir hükme Heytemi’nin el-Fetava el-Kubra adlı eserinde rastlanmaktadır. Hüküm şöyledir: “Karanlıkta kıyılacak nikâhın şahitleri nikâhları kıyılacak eşleri görme imkânları olmadığı için onların veya vekillerinin seslerini duymak kafi gelebilir mi? sorusuna İmam Ravyanî’den naklen şöyle denilmiştir: “Eşlerden başka kimsenin orada bulunmaması şartıyla görmeye ihtiyaç olmadan sadece işitme yoluyla şahidlikleri geçerlidir.” İmam Evzaî de buna itimad etmiştir.1403 Nikâh akti dışındaki akitlerin Arapçanın dışındaki lisanlarla da yapılması caizdir. Mezhebin imamlarından Mutevellî ve diğer bazı fukahaya göre nikâh akti teabbudi bir akit olduğundan dolayı Arapçanın dışındaki lügatlarla sahih olmaz. Bu imamlara göre akit içerisinde en az bir kere Arapça olarak“ انكحت و تزوجتEnkehtu, tezevvectu” (nihak ettim ve evlendirdim) ve diğer tarafdan da “ قبلتkabultu” (kabul ettim) gibi sözlerin kullanılması gerekir. Akde Konu Olan Malda Aranan Şartlar Eşya iki kısma ayrılır. Ya temiz ya da necistir. Temiz olan da iki kısma ayrılır. Ya faydalı ya da faydasızdır. Şâfiî mezhebinde necis ve faydasız olan malın alım-satımı caiz değildir. Bunun açıklaması sırasıyla şöyledir: 1) Malın temiz veya yıkamakla temiz olmaya kabil olması. Buna göre Şâfiî mezhebinde domuz, köpek, tezek ve içki gibi necisu’l-ayn (bizzâtihi, kendisi necis) olan şeyleri satmak haram olduğu gibi temizlenme imkânı olmayan sıvı yağ gibi muteneccis şeyleri de satmak haramdır. Fakat onları hibe veya tasadduk etmek caizdir. Tabaklamakla veya yıkamakla temizlenmesi mümkün olan muteneccis şeylerin satılması caizdir. Şâfiîlere göre satışı caiz olmayanın telefi halinde kıymeti ödenmez. Delil ise Câbir’in rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak Allah içki, meytet, domuz ve heykellerin satışını haram kılmıştır.”1404 İbn Mes’ûd’un rivâyet ettiği başka bir hadiste de “Allah, köpeğin, zina edenin ve kahinlerin ücretinden nehyi etmiştir.”1405 buyurulur. Şâfiîler hadislerde sayılanların dışında kalan necisleri de onlara kıyas yaparak satışlarının haramlığına hüküm etmişlerdir.1406 Hanefî mezhebinde kendisinden istifade edilebilen köpeklerin satışı caizdir. Dayandıkları delil ise Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) av köpeği dışındaki köpeklerin satışında nehyi etmiştir.”1407 Hanefî mezhebinde buna kıyasla koruma amaçlı bulundurulan diğer köpeklerin satışı da caizdir. Şâfiî mezhebinde domuz hariç satışı caiz olmayan koruma ve av için köpeğin kapıda tutulup bakılması caiz görülmüştür. Keza satılması caiz olmayan tezek ve necis yağlar gibi eşyanın, gübre veya yakacak olarak kullanılması yahut aydınlatma amacıyla kulanılması kerahetle beraber caizdir. Aslan ve maymun gibi hayvanların yavrularının beslenmesi mezhebin meşhur görüşüne göre caizdir.1408 2) Satılan malın kendisinden istifade edilir bir şey olması. Faydası olmayan herhangi bir eşyayı satmak caiz değildir. Örneğin havadaki kuşlar ve yer haşeratı gibi faydasız olan hiçbir eşyanın alım-satımı sahih değildir. Faydalı olupta satışı haram olan şey hür bir kimsenin alım satımıdır. Çünkü Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Rabbiniz kıyamet gününde ben üç sınıf insanın hasmıyım. Ben kimin hasmı olursam onunla muhasemet ederim. Benim adımı kullanarak insanlara gaddarlık eden bir kimse, hür bir kimseyi satıp ücretini yiyen bir kimse ve işçiyi çalıştırıp işini gördüktan sonra ücretini vermeyen bir kimse.”1409 3) Selem dışında hem satıcının hem de alıcının üzerine akit yapılan şeyin aynısını, miktarını ve vasfını bilmesi şarttır. Buna göre amanın (kör) alışverişi caiz değildir. 1400 el-Mecmu, 9/151-153. el-Mecmu, 9/155. 1402 el-Mecmu, 9/158-169. 1403 el-Fetava el-Kubra, 4/96. 1404 Buhar, Bûyu’, Müslim, Musakat, Tirmizî, Bûyu’, Ebû Dâvûd, Bûyu’, Nesâî, Bûyu’. 1405 Buhârî, Müslim. 1406 el-Mecmu, 9/213. 1407 Beyhâkî. 1408 el-Mecmu, 9/221. 1409 Buhârî, Bûyu’, İbn-i Mâce, Rehn, Beyhâkî. 1401 163 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------4) Amme hakkının bulunmaması. Vakfedilen mal, cami, medrese, mezarlık, köprü ve yol gibi şeylerin temellükü caiz olmadığı gibi satılması da caiz değildir. 5) Bedelin temiz olması. Buna göre bir hayvanın bir köpekle satın alınması caiz değildir. 6) Semenin (paranın) müşterinin tasarrufu altında olması. Buna göre bir kimse gasp ettiği bir şeyle bir malı satın alırsa bu alışveriş fasittir. Bunun için Müslümanlar dikkat etmelidir ki çalınan herhangi bir eşyayı satın almak veya haram parayla mal satmak haramdır ve bu akit sahih değildir. 7) Muayyen olması. Bir kimse birisine “şu iki koyundan birisini, şu miktar paraya sana sattım” derse müşteri de kabul ettim” şeklinde karşılık verse yapılan alışveriş sahih değildir. Çünkü hangi koyunu satın aldığı belli değildir. 8) Miktarının bilinmesi. Meselâ kaç çift, kaç tane, kaç kilo ve kaç metre gibi sayısı ve ölçüsü belli olmadan yapılan alışveriş sahih değildir. 9) Hangi çeşit olduğunun bilinmesi ve kabız edilmesi. Meselâ yakalanması güc olan kaçan bir hayvanın, gasibin elindeki malın, firar etmiş bir kölenin, havadaki kuşun ve sudaki balığın satışı caiz değildir. Şâfiî mezhebinde bir kimse henüz kabz etmediği gerek menkul gerekse gayrimenkul olsun teslim almadan üçüncü bir şahsa satması caiz değildir. Örneğin bu zamanda birçok tüccar, fabrikadan araba, yem, un vb. eşyaları alır, parasını yatırır ve henüz kabz edip teslim almadan başkasına devreder. Böyle bir alışverişin batıl olduğunun herkesçe bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle Müslümanca yaşamak isteyen bir kimse İslâmî kurallar çerçevesinde alışveriş yapmalıdır. Ancak şöyle bir istisna getirilebilir. “Mal sahibi tarafından taşımacıya falanca fabrikadaki yem veya un yahut kömür gibi nakli güç olan eşyaları satmış olduğu şahsı kast ederek falanca adrese bırak” şeklinde bir talimat verilirse bu caiz olur. Keza Hanefilere göre arsa ve ev hariç diğer eşyanın satışı teslim almadan başkasına satmak caiz değildir. 10) Hacizli olmaması. Herhangi bir nedenle haciz konulan bir malın yetkilisinin dışında başka bir kimse tarafından satılması sahih değildir. Bu konu haciz bahsinde izah edilmiştir. 11) Mülkiyette olması. Fakihler satış akdinin sıhhat şartlarını belirlerken akit anında satıma konu olan şeyin mevcut ve satıcının mülkiyetinde olmasını, bu şartlardan saymışlardır. Hâkim b. Hizam (r.a.) ben Peygamber (s.a.v.)’e sorarak dedim ki: Ey Allah’ın Rasûlü herhangi birisi gelip yanımda olmayan bir şey kendisine satmamı istiyor. Ben de o malı pazarda onun adına alıp daha sonra ona satıyorum. Allah Rasûlü (s.a.v.) tasarrufumda olmayan şeyi satmamı yasakladı.1410 Miktarı ve değeri belli olan devletin vatandaşına vereceği kesinleşmiş bir malı teslim almadan başkasına satmak caizdir.1411 Teslim Alınması Gereken Mal Üç Kısımdır: a) Akarat (arsa) ve ağaç üzerindeki meyveler: Bunların teslimi tahliye ile gerçekleşir. Yani meyveleri toplamak ve arsayı da boş bırakmakla teslim almış olur. b) Adet gereği nakli mümkün olan eşya: Gıda, giyim, inşaat malzemesi, beyaz eşya, odun ve hububat gibi maddelerin teslimi ancak başka bir yere nakl etmekle olur. c) Elden ele geçen eşya: Altın, gümüş, diğer paralar ve hacmi küçük olan maddeler gibi eşyanın teslimi ise ancak elden ele vermekle gerçekleşır. Alım satımda şahıslar bizzâtihi almaya ve vermeye yetkili oldukları gibi her ikisi de vekil vasıtasıyla bu işlemi yapabilirler. Amanın Alışverişi Caiz midir? Şâfiî mezhebinde amanın (görmeyen) alışverişi caiz değildir. Çünkü amanın alışverişi gayip olan bir kimsenin alım satımı gibidir. Şâfiîlerin dışındaki cumhura göre amanın alışverişi caizdir.1412 Ama birkaç yerde görür kimselere tanınan şer’î haklardan mahrum kalır. 1- Temizlik hususunda kap ve elbisede içtihad yapamaz. 2- Yardımcısı olmadan müezinlik yapamaz. 3- Kiblenin tesbiti için içtihad edemez. 4- Kaid (rehber) olmadan kendisine hacc farz değildir. 5- Hayvan kesmesi tenzihen mekruhtur. 6- Alışveriş, icare, rehn ve hibe gibi muamelatlarda yetkili değildir. 7- Üstdüzeyde yönetici olamaz. 8- Cihad kendisine farz değildir. 9- Kadı olmaz. 10- Körlükten önceki haller hariç şahidliği kabul değildir. Alışverişte Yeminin Hükmü Pazarlık esnasında yalan yere yemin etmek caiz olmamakla beraber o, alım-satımda elde edilen kazanç da haram olur. Çünkü bu, basit bir kazanç için Allah’ın adını istismar ederek müşteriyi kandırmaktır. Allah Rasûlü (s.a.v) “kıyamet günü Allah’ın, yüzlerine bakmayacağı üç gruptan birinin, malını yeminle satan olduğunu beyan eder.”1413 Başka bir hadiste Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmaktadır: “Ticarette yemin etmekten çok sakının. Çünkü yemin sürümü artırır, fakat bereketi yok eder.”1414 İslâm dini, insanları ahlâka, fazilete ve tüm muamelelerde dürüstlüğe çağırır. Allah Resûlü (s.a.v) dürüst ticaret yapanları şu hadisi ile övmüştür. “Sözü ve muamelesi doğru tüccar, kıyamet gününde arşın gölgesi altındadır.”1415 Başka bir hadiste de şöyle buyurmuştur: “Doğru ve emin tüccar Peygamberler sıddıklar ve şehidlerle haşir olunur.”1416 Muâz b. Cebel’den gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “En temiz kazanç konuştukları vakit yalan konuşmayan, güvendirdiği vakit hiyanet etmeyen ve taahütte bulunduğu vakit ahdine muhalefet etmeyen tüccarların kazancıdır.”1417 İmam Müslim’in rivâyet ettiği bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) “Doğru tüccarların cennette şehidlerle ve sıddıklarla beraber olacağını haber verdiği gibi yalan söyleyen ve yalan yere yemin eden tüccarlara da Allah’ın ahirette yüzlerine bakmayacağını, onları temizlemeyeceğini haber vermiştir.” Sonuç olarak alışverişte her türlü yalan, yemin, hilebazlık ve aldatma haramdır; bu şekilde elde edilen kazançların bereketi yok olur ve bu alışverişin idamesi kesilir. Allah Rasûlü (s.a.v.) sabahın ilk saatlerindi işe başlayan tüccar ve amelelere şu duada bulunmuştur: “Allah’ım ümmetimin sabahları elde ettikleri kazanclarını mübarek kıl.”1418 1410 İbn-i Mâce, Ticaret. el-Mecmu, 9/254-257. 1412 el-Mecmu, 9/287. 1413 Buhârî, Müslim. 1414 Buhârî, Muskat, 5, Müslim, İmân, 46. 1415 Müslim, Musakat. 1416 Tirmizî, Bûyu’. 1417 Beyhâkî. 1418 Ebû Dâvûd, Cihad, Tirmizî, Bûyu’, İbn-i Mâce, Ticaret. 1411 164 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------Allah Rasûlü’nün duasına mazhar olmak isteyen Müslümanların sabahın ilk saatlerinde işe, ticarete, ilim tahsiline ve diğer hangi meslek olursa olsun başlamaları çok önemli ve faydalıdır. Alışverişte Aldatma Müslüman her işinde olduğu gibi alışverişinde de dürüst olmalı, çok para kazanmak hırsıyla kimseyi aldatmamalı, sattığı malın kusurunu gizlememeli, eline fırsat geçtiğinde malını piyasa değerinden fazlaya satmamalı, kalitesiz bir malı, kaliteli ve değerli bir mal diye satmamalıdır. Değerini düşürmek için başkasının malını kötülememelidir. Bütün bunlar aldatmadır ve haramdır. Malın iyisi ile kötüsünü karıştırmak da haramdır. Peygamberimiz (s.a.v.): “Bizi aldatan bizden değildir.”1419 buyurmuştur. Aldatılan taraf ister satan, ister satın alan olsun; eğer alışverişte fahiş aldatma varsa tek taraflı olarak alışverişi bozabilir. Keza kusuru söylenmeden satılan malı, satın alanın da pişmanlık hakkı vardır. Bir kimsenin bu malı nasıl olsa satacağım, insanlar bunu benden almaya mecburdur diye değerinden fazlaya satması veya falan kimse çok sıkışmış malını satmaya mecbur kalmış, bunu benden başkası alamaz diye, değerinden ucuza alması caiz olmaz. Bu şekilde kul hakkını ihlal etmek beraber kzancıda haram olur. İY’NE SATIŞI İy’nenin Tanımı: İy’ne satışının tarifi şöyledir: Alıcının peşin olarak satın aldığı bir malı teslim aldıktan sonra satıcıya vedeli ve yüksek bir fiyatla satması veya satıcının vadeli olarak satmış olduğu bir malı alıcıdan tekrar peşin ve düşük bir fiyatla satın almasına iy’ne satışı denir. İy’ne satışı faizli olarak borç almamaya çare olarak yapılan bir satış şeklidir. İy’ne Satışı Caiz midir? Müçtehidlerin Bu Konudaki Görüşleri İy’ne satışı konusunda müçtehidler arasında üç farklı görüş bulunmaktadır. a) Mutlak caiz değildir diyenler. İy’ne satışına mutlak batıldır diyenler İmam Mâlik ile İmam Ahmed b. Hanbel ve her iki mezhebe mensup fukaha. İmam Mâlik ile İmam Ahmed şöyle demektedirler: Seddi zerai’ maksadıyla yani harama giden yolu kapatmak için bu akit batıldır. b) Şartlı caizdir diyenler. Şartlı caizdir diyenler İmam Ebû Hanife ve Hanefî mezhebine mensup fukaha ile İbn Hazm’dır. Ebû Hanife’ye göre bu şekil olan satış ancak şu şartla caiz olur. O da şöyledir: Şâyet alan ile satan arasında üçüncü bir şahsın aracılığı bulunursa bu akit caiz olur. Yoksa bu şekil alım, satım fasid olur. İbn Hazm ise alıcı ile satıcının akiten önce anlaşıp ittifak etmemelerı şartıyla iy’ne satışı caiz olur demiştir. Diğer taraftan imamın dayandığı delil ise Zeyd b. Erkam’ın uygulamasına Hz. Âişe’nin karşı çıkışıdır. Zeyd b. Erkam tarafından uygulanan bu satışı Hz. Âişe (r.) sert bir üslupla kınamış ve o alışverişi geçersiz saydığı Eyfa kızı Aliye tarafından rivâyet olunur. Fakat Darekutni bu hadisi rivâyet eden Aliye hakkında şöyle der: Bu kadının rivâyeti mechuldur, onun rivâyeti delil olarak gösterilmez.1420 İbni Ömer (r.a.)’den nakl edilen bir rivâyette o, Hz. Peygamber (s.a.v.)’den şunu işittiğini söylemiştir: “İy’ne yöntemini kullanarak alışveriş yaptığınız, öküzlerin kuyruklarına yapışarak tarıma bağlı kaldığınız ve cihadı terk ettiğiniz sürece Allah Teâlâ sizi zillete, rezilliğe mahkûm eder. Tekrar dininize dönmedikçe de bu durumdan kurtulamazsınız.”1421 Şekvani bu hadisin zayıf olduğunu ileri sürmüştür. c) Mutlak caizdir diyenler. Mutlak caizdir diyenler İmam Şâfiî ile tüm mezheb fukahası, İmam Dâvûd ez-Zâhirî ile İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’dir. Şâfiî mezhebinde bu alım-satım akid esnasında satıcı veya alıcı tarafından geri verme veya alma şartı ileri sürülmedikçe caiz olur. İmam Şâfiî ile İmam Dâvûd ez-Zâhirî ve İmam Muhammed’e göre bu şekil yapılan akit kerahetle birlikte sahihtir. Çünkü bey’de rükün olan icab ve kabul bu satışta bulunmaktadır. Bir akti iptal etmek için niyete itibar edilmez. Yani bu akti yapanın niyetini bilmediğimiz için ancak zâhirî olarak hüküm edebiliriz. Niyeti ise Allah’a havale ederiz. Diğer taraftan İmam Şâfiî el-Umm adlı kitabında bu hadisi şöyle yorumladığını öğrenmekteyiz. Şâyet Âişe bu alım-satımı ayıplamış ise ataya (belirsiz bir ödeme vakti) kadar olan vadeli bir alışverişi de ayıplamıştır. Çünkü ata mechul bir müddettir. Bizim caiz gördüğümüz satışta ise bir kimse bir malı peşin satıp belirli bir vadeye kadar geri satın almakta veya aksini yapmaktır. İmam Şâfiî devamında şöyle der: Birinci aktin tam teşekküllü bir akit olduğuna dair bir itiraz var mıdır? Hayır denilse, peki ikinci akit birinci aktin aynısı mıdır? Buna da hayır denilse peki bir kimsenin satmış olduğu bir malı tekrar yeni bir akitle geri alması haram mıdır? Buna da hayır denilse o zaman haram olan nedir söyler misiniz? Neticede İmam Şâfiî birinci hadisle ilgili olarak “bu hadis sabit değildir” demiştir. Ayrıca Zeyd’in Hz. Âişe’ye bu konuda muhalefet ettiği de belirtilmiştir. Ashabı kiram ihtilaf ettiği takdirde bizim izleyeceğimiz yol, kıyastır, der. Şâfiîler ile Zâhiriler satış yapan tarafların yaptıkları aktin zâhirini esas almışlar ve Yüce Allah’ın: “Allah alışverişi helâl kılmıştır.” âyetinin gereğince amel ederek bu aktin sahih olduğuna hüküm vermişlerdir.1422 Diğer taraftan Ebû Saîd el-Hudri ile Ebû Hureyre’nin rivâyetlerine göre Hayber üzerine görevli olarak tayin edilen bir şahısın cenib cinsinden bir çeşit hurma getirdiğini gören Allah Rasûlü: “Hayberin tüm hurmaları böyle midir?” diye sordu. Görevli olan kişinin vallahi ya Rasûlullah biz bu cins hurmadan bir sa’ (dört avuç) verip iki sa’ alırdık ve iki sa’ verip üç sa’ alırdık demesi üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) “Hayır böyle yapma, ancak önce değeri düşük olan el-cumeyi (bir çeşit hurma) parayla sat sonra o parayla cenib olan hurmaları satın al.”1423 buyurdu. Bazı fukaha bu çeşit alım-satımı “iy’ne” aktinin cevazına delil göstermişleridir.1424 İmam Yusuf ile İbn Hazm: İy’ne satışı caizdir ve sevabı vardır. Sevabının olması haramdan kaçmayı sağladığı içindir, derler.1425 Bey’ Aktinde Muhayyerlik ve Kısımları Muhayyerlik, ıstılahta yapılacak herhangi bir akitte alıcı ve satıcıya cayma hakkının verilmesidir. Muhayyerlikler Dört Kısımdır: a) Hıyaru’l-meclis, alışverişte alıcı ile satıcı akit meclisinden ayrılmadıkça akitte muhayyerdirler. Yani Şâfiîlere göre yapılan alışverişi devam ettirme veya cayıp geçersiz kılmada alıcı da satıcı da muhayyerdir. Dayandıkları delil ise İbn Ömer’in rivâyet ettiği şu hadistir. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Birbirinden ayrılmadan önce alıcı da satıcı da veya onlardan birisi için cayma muhayyerliği vardır.”1426 İmam Mâlik ve Ebû Hanife’ye göre hiyaru’l-meclis sabit değildir. Bilakis bey’ icab ve kabul ile bitmiş sayılır. b) Hıyaru’ş-şart, her iki taraf için akdin geçerliliğini şarta bağlamaktır. Hiyaru’ş-şartın müdeti Ebû Hanife ve İmam Şâfiîye göre üç 1419 Müslim, İmân, Ebû Dâvûd, Bûyu’, İbn-i Mâce. Camiu’l-Usul, 1/478, Zuhaylî, 4/236. 1421 Ahmed b. Hanbel. 1422 el-Umm, 3/78. 1423 Buhârî, Müslim. 1424 Menna’ Halil el-Kattan, Tarihu’l-Teşiri’l-İslâmî, 231. 1425 Ebû Dâvûd, Bûyu’, Fetava Şer’iyetî Muasıra, 339. 1426 Buhârî, Bûyu’, Müslim, Bûyu’, Tirmiz, Nesâî, Ebû Dâvûd. 1420 165 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------gündür. Ebû Yusuf, İmam Muhammed ve Hanbelilere göre ise şart muhayyerliğinin süresi taraflarca serbest olarak belirlenir.1427 Koşulan şartlar ölçüsünde olma koşuluyla üç güne kadar her iki tarafın cayma hakkı saklıdır. Örneğin alıcı ve satıcı ikimiz de üç güne kadar cayabiliriz sözleriyle bu hakka sahip olabilirler. Müçtehidler buna şu hadisi delil göstermişlerdir. Allah Rasûlü (s.a.v.) bir sahâbiye şöyle buyurmuştur: “Bir alışveriş yaptığında karşı tarafa de ki: Aldatma yok! Ve benim üç gün muhayyerlik hakkım olacak.”1428 c) Hıyaru’l-ayb, satılan malın değerini düşüren ve amaca zarar getiren herhangi bir aybın bulunmasıyla alıcıya cayma hakkı doğar. d) Hıyaru’r-ru’yet (görme muhayyerliği): Alıcının bey’e konu olan malı gördüğünde satın alıp almama muhayyerliğine denir. Bu tür alım satım caizdir. Ancak alıcı malı görüp teslim almadan bu akit geçerli olmaz. Muhayyerliğin süresi içerisinde bey’e konu olan mal müşterinin elinde iken müşterinin kusuru olmaksızın telef olur veya bir özür peyda olursa bey’ fesh olunur. Şâyet müşteriden kaynaklanan bir durum ise o zaman müşteri malın kıymetine zamin olur. Muhayyerlik süresi içerisinde müşteri malın bedelini satıcıya vermek mecburiyetinde değildir. Keza satıcı da malı teslim etmek zorunda değildir.1429 İslâm’da Kar Haddi İçin Bir Sınır Var Mıdır? Ekonomik hayatımızda belirli prensip ve kurallar vardır. Bu sebeple kar haddinin de tabii ve ahlâkî ölçüler içerisinde olması esas alınmıştır. Ancak serbest piyasada rekabet esasını korumak ve temel ihtiyaçlarının istismarına engel olmak için gerekli önlemler alınmıştır. Faizin, karaborsacılığın, yalan ve hilenin yasaklanması, karşılıksız kazanç yollarının kapatılması ve gerektiğinde piyasaya müdahale ederek aldatmayı ve zülmü önlemek bunlardan sayılabilir. Aslında İslâm’da bir kar haddi belirlenmemiştir. Fakat serbest rekabet esasları içinde tabii olarak oluşacak fiyatlar ölçü alınmıştır. Her ne kadar İslâm’da kar haddi belirlenmemiş olsa da kişi istediği tarzda fiyatı yukarı veya aşağı çekme yetkisine sahip değildir. Bunun gibi yalan yere yemin, malın aybını gizleme, malda bulunmayan vasıflarla övme, maliyeti yüksek gösterme, darlıkta yararlanarak fiyatı yüksek tutmak gibi fahiş fiyat uygulamakla müşteriyi olmusuz yönden etkileyecek şekilde gayri meşru kazanç elde etmek satıcıya mubah değildir. Alışverişte hudut tanımayan Şuayb (a.s.)’ın kavminin başına gelen felaketi Kur’ân bize açıklamıştır. Aldatma yolu ile fahiş fiyat uygulayan satıcının satmış olduğu malda alıcının cayma hakkı saklıdır. Aksi halde yalan, hile ve aldatma olmayan bir satış da kara engel olmadığı gibi alıcı tarafından da cayma yetkisi yoktur. Müçtehid İmamların Bu Konudaki Görüşleri Şâfiîlere göre kar için takdir edilmiş bir sınır yoktur. Ancak bölgenin ve o malın emsallerine göre kar hakkı vardır. Şâyet piyasa civarında seyr eden bir kar haddı uygulanmış ise o zaman sorun kalmaz. Bu konuda Allah Rasûlü (s.a.v.)’den piyasa fiyatlarına müdahale etmesi ve kar haddinin belirlemesi için yapılan müracatta verdiği cevap önemli ve modern ekonomi için de model ve anlamlıdır. “Şüphesiz fiyatı tayin eden, darlık ve bolluk veren, rızkı veren Allah’tır. Ben sizden birinizin mal ve can konusundaki haksızlıktan dolayı, hakkını benden ister olduğu halde rabbimin huzuruna çıkmak istemem.”1430 buyurur. Yine bazı sahâbelerin Allah Rasûlü’ne “bize nerh koy” demeleri üzerine Allah Rasûlü “belki bu konuda Allah’a dua ederim, belki fiyatları ucuzlatan pahalandıran Allah’tır” diye cevap verdiği rivâyet olunur.1431 Diğer yandan Hz. Ömer’in (ö. 23/643) hilafeti döneminde gereksiz yere üzüm fiyatlarını düşüren Hatib b. Ebi Belta’ya önce müdahale ederek ticaretten menettiği, daha sonra evine kadar gidip ona şöyle dediği rivâyet edilmiştir: “Sana söylediklerim ne emir, ne de hükümdür. Bu belde halkının maslahatı için istediğim bir şeydir. Şimdi serbestsin, nasıl ve nerede istersen malını satabilirsin.1432 Fakat İmam Şâfiî’nin, kıtlık yıllarında toplumun zarara uğramaması için çeşitli gıda maddelerine nerh uygulanmasını caiz görmüştür.1433 Şâfiîlere göre Ebû Hanife’nin kar haddini yirmide bir diye belirlemesinin kabul edilir bir yani yoktur. Çünkü kar örfe ve cinslere göre değişir bazı mallarda kırkta bir, çok sayılırken diğer bazı mallarda da yirmide bir dahi az sayılabilir. Mâlikilere göre malın değerinin üçte birinden daha fazlasıyla piyasa fiyatının üstünde satış yapmak veya aşağı düşürmek fahiş fiyat sayılır. Dayandıkları delil ise vasiyete kıyas yapmaktır. Hz. Ebû Bekir’in hilafet döneminde bu uygulamanın izleri görülmüştür.1434 Günümüzde olduğu gibi çokça yalan, yemin ve aldatma ile alışveriş yapılmaktadır. Bu durumlar ise kazancı haram kılar. Bundan kurtulmak mümkün değilse fakir ve miskinlere bolca bağış ve sadaka yapılmalıdır. Allah Rasûlü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ey tüccar topluluğu! Alışverişe boş söz ve yalan yere yemin çokça karışır. Bu eksiklikleri sadakalarınızla telafi ediniz.”1435 Müslüman, hayatını İslâm’ın ilkelerine göre belirler. Çünkü insan kul olduğu Allah’ın dinine göre yaşamını sürdürmelidir. İslâm kapitalizmin aksine kişiye sınırsız hüriyet vermez. Çünkü sınırsız hüriyet insanı aşırılığa, İslâm’ın prensip ve kurallarını çiğnemeye sevk eder. Karadavî bu konuda şöyle der: Ekonomi alanında İslâm’ın ortaya koyduğu hüriyet Şuayb (a.s.)’in kavminin “mallarımızı dilediğimiz gibi kullanalım”1436 şeklinde ifade ettikleri gibi mutlak bir hüriyet olmayıp bilakis Allah’ın farz kılmış olduğu adaletle kayıtlı bir hüriyettir. Haram Olan Bazı Akitler: 1) Fiyatta her iki taraf anlaştıktan sonra pazarlık üzerine pazarlık. Meselâ üçüncü bir şahsın araya girip pazarlık yapması haramdır. Örneğin herhangi bir malı alan bir kişiye, sen bunu geri ver ben sana daha ucuza aynısını veya daha iyisini veririm gibi. Ama açık artırma ile ortaya çıkarılmış bir mal olup henüz fiyat kesinleşmemişse burada açık bir rekabet sözkonusudur ki bu haram değildir. 2) Pazardan malumatı olmayıp dışarıdan gelen birisinden, malı ucuza alıp pazarda pahalı satmak haramdır. 3) Herhangi bir malın ayıbını gizli tutarak o malı sağlam fiyatına satmak haramdır. Kurban olmayacak kadar kusurlu bir malı, kurbanlık olarak alınacağını bildiği halde, müşteriye satmakta bu hükme girer. 4) Hayvanı, kesmeden önce etini, sağmadan sütünü ve kırkmadan yününü satmak caiz değildir. Fakat kesilen hayvanın üstündeki yününü satmak caizdir. Keza kesilmiş fakat derisi üstünde alınmamış bir hayvanın etini satmakta ittifakla caiz değildir. Hayvanın karınıdaki yavruyu satmak caiz değildir. Malın özünü değiştiren; dürbün, cam ve dereceli gözlük gibi böyüteçle mala bakılarak yapılan alım-satım sahih değildir.1437 5) Bir satış içinde iki satış yapmak: Yani bir akitle iki satış yapmak caiz değildir. Bir kimse bir müşteriye şunu peşin olarak, bin tl’ye vadeli olarak da bin iki yüz tl’ye sana sattım derse, müşteri de alıp kabul ederse, bu akit caiz değildir. Çünkü bu konuda bir belirsizlik vardır. Fakat satıcı ile alıcı hem peşin ve hem de vadeli fiyattan ayrı ayrı söz edip sonra da birisinin üzerinde anlaşarak akit yapsalar o zaman sahih 1427 İbn Abidin, er-Risale, 2/60. H. D. Ticaret İlmihali, s. 81-82. 1429 el-Mecmu, 9/208. 1430 Ebû Dâvûd, Bûyu’, Tirmizî, Bûyu’, İbn-i Mâce, Ticaret. 1431 Neylu’l-Evtar, 5/219. 1432 el-Umm, 2/209. 1433 Neylu’l-Evtar, 5/220. 1434 el-Mecmu, 13/518. 1435 Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce, Ahmed. 1436 Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce. 1437 Muğni’l-Muhtac, 2/20. 1428 166 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------olur. 6) Ödeme tarihi ve fiyatı belli olmayan akitler caiz değildir. Meselâ harman vakti veya haccıların dönüşü gibi kesin tarihi belli olmayan vakitlere tarih vermek caiz olmaz. Yine satıcı vadeli olarak satacağı eşyada şöyle bir sözleşme yapması gibi “satıcı satmış olduğu malın fiyatını belirlemeden alıcıya sattı. Şâyet bu malın fiyatı düşerse bugünkü fiyattan tahsil edeceğim. Fakat malın fiyatı yükselirse o zaman o günkü fiyattan ödeme yapacaksın” derse bu alım-satım caiz olmaz. Çünkü müşterinin almış olduğu malı kaça aldığı belli olmadığı gibi müşterinin aldanması ve mağduriyeti de sözkonusu olmuş olur. Şâfiî mezhebinde insan sütünün satılması temiz ve faydalı olduğundan kerahetsiz caizdir.1438 Şâfiîlere göre arının satışı caiz iken Hanefî mezhebinde haşere kısmına girdiği için caiz görülmemiştir. Şâfiîlerde gebe veya sütlü olduğu şartıyla satın alınan hayvan satıcının dediği gibi çıkmazsa müşterinin cayma yetkisi vardır.1439 Satıcı ile alıcı arasındaki vadenin dolması halinde alıcının satıcıdan ek bir süre istemesi veya belirlenen vade dolmadan alıcı satıcıdan vadenin uzatmasını istemesi hususunda Hanefilere hilafen Şâfiîlere göre alışverişte konulan vade bir ahd olduğu için değişmesi caiz değildir.1440 Şâfiîler ibadetlere konulan takvime kıyasen bu hususta titiz davranarak üzerine akit yapılan vadeye bağlı kalmak şarttır. Dolayısıyla gününde ödenmesi farz olduğu için alıcı ve satıcının bunu değiştirme yetkileri olmadınğına hüküm etmişler. 7) Neceş beyi: Neceş beyi şöyledir: Başkasına daha yüksek fiyattan satmak niyetiyle bir kimse satışa konu olan malın fiyatını artırarak pazarlığı kızıştırması demektir. İmam Beğavî bu çeşit muamele de gaye başkasına hile yapmak ve aldatmak olduğu için ittifakla haramdır ve bunu yapan kişi asi sayılır. Çünkü bu bir hilebazlıktır ve İslâm ahlâkına aykırıdır, der.1441 İslâm öncesi neceş beyi, mülamese (dokunma), eşyayı müşteriye atma veya taş koymak gibi cahiliye Araplarının akit kabul ettikleri alım-satım türündendir. İslâm âlimleri, afyon, eroin gibi uyuşturucuların bedene, akla, dine, ahlâka ve mizaca verdiği zararları açısından içkiden daha çok beter olduğunu ittifakla belirtmiş ve içkiden daha zararlı olduklarını hükme bağlamışlardır. Bunların azı da çoğu da haramdır. Dolayısıyla bu tür zararlı maddelerin ekilmesi, imal edilmesi alım-satımı ve kullanılması caiz değildir. İmam Gazalî’ye Göre Bazı Meselerin Hükmü Ev sahibi tarafından misafire bir yiyecek ikram edildiğinde misafirin o malın nereden gelidiği diye sormasına gerek yoktur. Haram parayla bina edilen vakıf, mescid, mezarlık, medrese ve tekkeler gibi hayır kurumlarında zaruri bir durum olmadukça oturmak, ibadet etmek, ölüyü defn etmek vb. istifadeler caiz değildir. Devletin zülmen inşa ettiği çarşı ve pazarlarda ticaret yapmak alışveriş etmek haramdır. Ancak bu gibi yerleri kiralayıp kulanmak günahla beraber kazancı helâldır. İnsanlar daha temiz yerler bulmuşken bu gibi yerlerde alışveriş yapmaları uygun değildir. Elinde haram mal bulunan bir kimse tevbe edip temizlenmek istediğinde şâyet sahibi belli ise ona veya ölmüşse varislerine teslim etmesi gerekir. Şâyet sahibi belli olmayıp ve bulunması da güç ise o zaman o malı mescid, Kur’ân kursları, çeşme ve yollar gibi kamu yararına sarf etmesi gerekir. Elinde şüpheli mal bulunan bir kimse ihtiyacı yoksa o malı yoksullara dağıtması gerekir. Elinde haram maldan başka malı olmayan bir kimseye hacc, zekât ve malı kefâret kalkar. Elinde helâl ve haram karışık olarak şüpheli mal bulunan bir kimse veya devlet, bir kısım fukahaya göre onlarla alışveriş yapmak veya o maldan maaş almak caiz değildir.1442 Sahih veya Fasid Olan Bazı Şartlar: Bu konuda şartlar beş kısma ayrılır. a) Akitte gerekli olan şartlar. Meselâ malın teslimi, hiyaru’l-meclis, malın ayıpsız oluşu gibi şartlar caizdir. b) Genelde akit için gerekli olmayan şartlar. Bu da alıcı ve satıcı yararına olan bazı akitler gibi. Meselâ üç günlük hiyaru’l-şartın koşulması, parayı vadeyle ödenmesi, müşteriden rehin veya kefil istenmesi gibi bazı şartlar da caizdir. c) Amacı aşan ve alıcı satıcı arasında sıkıntıya yol açan bazı şartlar. Meselâ satıcı, satacağım hayvana yoncadan başka yem vermemek, arabaya kurşunsuz benzin koymak veya başkasını bindirmemek ve kiracıya eve beş nufusdan fazla insan almamak gibi lüzümsüz bazı şartlarla yapılan akit geçerlidir, fakat koşulan şartlar batıldır. d) Azad etmek şartıyla sana bu köleyi satabilirim diye koşulan şart. Şâfiîlerin meşhur ve sahih görüşlerine göre bu şart caizdir ve alıcı de şartı kabul ettikten sonra köleyi azad etmek mecburiyetinde kalır. e) Bey’e münafi olan bazı şartlar. Meselâ başkasına satmamak şartıyla bir şeyler satmak, bir müddet oturmamak şartıyla ev satmak veya dikmek şartıyla kumaş almak gibi şartlar hem beyi hem de şartı fasid kılar.1443 Kaporalı (Pey Akçesi) Alışverişin Hükmü Alışverişte bedelin tamamının ödenmediği durumlarda tarafların caymalarını önlemek amacıyla bedelin bir kısmının ödenmesine kapora veya pey akçesi denir. Kaporanın Arapça karşılığı “arbun” kullanılır. Bu akdin hükmüne gelince fakihler bu tür alışverişin hükmü konusunda ihtilafa düşmüşlerdir. Hanbelilerin dışındaki müçtehidlere göre kaporalı alışveriş caiz değildir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bu alışverişi yasaklamıştır.1444 Bu yasağın nedeni; garar, risk, başkasına ait malı bedelsiz olarak yeme veya satışta iki fasid şartın bulunmasır. Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Sirin ve Saîd b. el-Museyyeb gibi zâtlar kaporalı alışverişin caiz olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ahmed b. Hanbel kaporalı satışı yasaklayan hadisi zayıf saymıştır. Bu aktin cevazına delil olarakta Zeyd b. Esleme’nin nakl ettiği hadistir. Allah Rasûlü’ne kaporalı satışın hükmü sorulmuş o, bunu helâl kılmıştır.1445 İmam Ahmed b. Hanbel ayrıca Nafi, Mekke’de Halife Ömer için hapishane yapılmak üzere Safvan b. Umeyye’den dört bin dirhem karşılığında bir bina satın alıp ve eğer Ömer kabul ederse zaten akit geçerlidir, yoksa kaparo olarak verilen dört yüz dirhem Safvan’ın olacak, şeklindeki akti delil göstermiştir.1446 Kadı Şurayh (ö. 87/705) de kaporalı alışverişi caiz görür ve şu delile dayandırır: Bir kimse zorlama olmaksızın kendi isteğiyle, kendi aleyhine bir şart koysa bu onun aleyhine sabit olur.1447 Kadı Şurayh gerek Hz. Ömer gerekse Hz. Ali döneminde olsun başta Kûfe kadılığı olmak üzere yetmiş yıl kadılık yapmış bir tabiidir.1448 İhaleli Alışverişin Hükmü İhale iki çeşittir. Birincisi kapalı zarf usûlü ile yapılan alışveriştir ki bu fukahanın ittifakıyla red edilmiştir. 1438 el-Mecmu, 9/241. el-Mecmu, 9/307. 1440 el-Mecmu, 9/321. 1441 el-Beğavî, Şerhu’l-Sunne, 4/298. 1442 el-Mecmu, 9/325- 334. 1443 el-Mecmu, 9/346. 1444 Ebû Dâvûd, Bûyu’, İbn-i Mâce, Ticaret, Mâlik, Muvatta, Bûyu’. 1445 Neylu’l-Evtar, 5/153. 1446 Buhârî, Husumet. 1447 Zuhaylî, 4/211. 1448 H. D. Ticaret ve İktisat İlmihali, 182. 1439 167 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------İkincisi de açık artırımla yapılan alışveriştir. Bu alışverişe Arap dilinde müzayede denir. Bir malı açık artırmaya çıkarıp en fazla veren müşteride kalmak üzere satılması işlemine müzayede denir. Cumhura göre bu alışveriş caizdir.1449 Buhârî’nin nakline göre tabiinlerden Atâ b. Ebi Rabah; “ben ganimet mallarının açık artırma ile satıldığını gördüm, fakat buna kimsenin ses çıkarmadığına şahid oldum” der. Câbir bin Abdullah’dan gelen rivâyete göre Allah Rasûlü bir kişiye ait olan bir köleyi göstererek “Onu benden kim satın alıyor?” diye artırmaya sundu. Nuaym b. Abdullah (r.a.) şu fiyata onu satın aldı ve bedelini ödedi.1450 Enes b. Mâlik’ten gelen rivâyete göre Allah Rasûlü (s.a.v.) bir hasır parçası ile bir kabı şu şekilde sattı. Önce, bu hasır parçası ve kabı kim satın alır? diye açık artırmaya sundu. Sahâbelerden biri ben onları bir dirheme satın aldım, dedi. Bunun üzerine Allah Rasûlü (s.a.v.) birkaç kez bu bir dirhemi artıran yok mu? diye tekrarladı. Başka bir kişi iki dirhem verdi ve Allah Rasûlü o eşyayı ona sattı.1451 Bu alışveriş “sizden biriniz kardeşinin yaptığı alışveriş üzerine yeni bir alışveriş teklifinde bulunmasın”1452 hadisi ile çelişmez. Hadisin içeriği budur bir malı satan kişiye; “o akdi fesh et, ben sana daha fazlasını veririm veya satın alan kişiye; “o akdi fesh et, ben sana daha ucuzunu satarım” diyerek yapılan bir pazarlığa mudahaledir. Fakat ihale usûlü ile yapılan alışveriş bir fiyat teklifinde bulunduğunda ona razı olmayıp daha fazlasını talep ediyor ve taraflar fiyat üzerinde anlaşıp akit gerçekleşmeden artırma işlemi devam edip gidiyor. Müzayede dediğimiz alışveriş ile naceş (müşteri kızıştırma) arasında bir benzerlik olsa da naceşte anlaşma var müşteri olduğu malı alma niyeti olmadığı halde başkalarını aldatmak için fiyatını artırma yoluna gitmektedir. İbn Ömer (r.a.)’dan gelen bir hadiste Allah Rasûlü (s.a.v.) naceşi yasaklamıştır.1453 Mülkiyete geçirip teslim almadan bir malı satmak caiz midir? Cumhura göre bir alışverişin sıhhat şartlarından biri de mülkiyettir ve akit anında satışa konu olan şeyin mevcut ve satıcının mülkiyetinde olmasını şarta bağlanmıştır. Hâkim b. Hizam’ın rivâyetiyle Peygamber (s.a.v) tasarrufta olmayan bir malın satılmasını yasakladı.1454 İslâma Göre Borsanın Hükmü Nedir? Borsa, Allah’ın helâl kıldığı şirketlerde olduğu gibi ortakların paraları şirket veya ticaret şeklinde çalıştırıp hisselere göre pay vermeleri şartıyla caiz olur. Fakat ortakların parası müdarebet şeklinde tedlis (çalma) ve ifsat kastıyla olursa o zaman caiz değildir. Çünkü burada kumar çeşidi ve hile vardır. VADE FARKI CAİZ MİDİR? Dinimiz ister peşin ister vadeli olsun alışverişi mubah kılmıştır. Alışverişte normal bir kâr haddi konularak kârlı satış caiz olduğu gibi vadeli alışverişte de fiyata vade farkı koymak veya taksitli alım-satım yapmak da caizdir. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bir Yahudiden veresiye yiyecek satın almış ve zırhını ona rehin olarak bırakmıştır.1455 Bu çeşit alım-satım ancak insaf ölçüsünde, alıcıyı aldatmadan, belirtilen bir zaman ölçüsünde yapmak helâl olabilir. Örneğin araba, traktör, hayvan ve beyaz eşya gibi canlı ve cansız ürünlerde peşin olarak alışveriş helâl olduğu gibi, aşağıda açıklanan İslâmî kurallara uygun olmak şartıyla vadeli alım-satımı da helâldir. Peşin satışlarda kâr eklemek meşru olduğu gibi vadeli satışta da aylara göre kâr eklemek caizdir.1456 Hatta vadeli satışta para bir süre bekletildiği ve enflasyona uğratıldığı için kâr oranı daha yüksek tutulabilir. Vadeli alışverişte üzerine akit yapılan sürenin uzunluğuna bağlı olarak kâr haddi de satış esnasında artırılabilir. Meselâ altı aylık süre ile bir yıllık süre farklı tutulabilir. Vadeli alım-satım için gösterilen delil Bakara suresi 282. âyet ile bazı hadislerdir. Allah Rasûlü (s.a.v.) bir Yahudiden vadeli olarak gıda maddesi satın almış ve zırhını rehin bırakmıştı.1457 Abdullah b. Ömer (r.a.) Allah Rasûlü’nün emriyle bir deveyi iki deveye karşılık vadeli satın aldığını nakleder.1458 Fakat peşin olursa şu fiyat vadeli olursa bu fiyata diye iki fiyat üzerinde pazarlık yapılır ve hangi fiyatın üzerine akit yapıldığı belirtilmezse o zaman böyle bir akit fasid olur. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.v.) bir satış içinde iki satış yapmayı yasaklamıştır.1459 Alışverişte Vade Farkı Aşağdaki Şartlarla Caiz Olur a) Farkı koyarken insaf ölçüsünü aşmamak, yani süreye göre ve enflasyona göre fark koymak gerekir. Alıcı ihtiyacından dolayı bu malı almak zorundadır diye insaf ölçülerini aşarak aşırı fark koymanın helâl olmayacağı kesindir. b) Ayrıntılı bir şekilde akitleşmek, yani alışverişte peşin veya vadeli olduğunu belirtmek ve ayrı ayrı pazarlık yapmak. Bedelin miktarı üzerinde kesin olarak anlaşılmadığı yahut ödemenin peşin mi vadeli mi olacağı hususunda belirsizliğin bulunduğu alım-satım akti caiz değildir. c) Akit yapılırken, “ödemeler vaktinde yapılmadığı takdirde gecikme bedeli alınacağı” şartı koşulmamalıdır. Yukarıda geçtiği gibi ödeme imkânı olup gününde ödeme yapmayan bir alıcıdan enflansyona uğramış malın o günkü fiyatına göre borcu tahsil etme hakkı vardır. Fakat iflas etmiş veya ödeme gücünü kaybetmiş bir kimseden paranın aynısı alınacağına dair müçtehidler ittifak etmişlerdir. Cumhura göre darda kalmış veya iflas etmiş böyle bir kimsenin durumu anlaşılıncaya kadar hapsedilir. Banka Kredisiyle Ev veya Araba Almanın Hükmü Her üründe olduğu gibi ev ve arabanın alım satımında da vade farkı caizdir. Herhangi bir bankadan kredi çekip ev veya araba almak ile aynı bankadan vade farkıyla bir evi veya arabayı almak arasında bir farkın olmadığını iddia edenler yanılgıya düşmekle birlikte Müslümalara mubah olan bir alışverişi yasaklamanın vebalinide beraberinde getirir. Muhakak her çeşit faiz haramdır, fakat her haram faiz değildir. Keza her bankayla yapılan her türlü alışveriş de faiz değildir. Meselâ herhangi bir banka yetkilisi bir kimseye “bir daire veya araba beğen ben onu sahibinden peşin alır sana vadeli normal farkla satayım” derse bu faize girmez. Ancak bankanın arabayı satıcıdan teslim aldıktan sonra alıcıya teslim etmesi gerekir.1460 Çünkü bir taraftan ev veya araba var iken diğer taraftan ise para sözkonusudur. Malumdur ki faiz ikisi aynı cins olan bazı eşyaların gerek peşin gerekse vade farkıyla birbiriyle değiştirilip fazlasını almaktır. Bugünkü galerilerden araba alım satım sistemine göz atalım. Bir müşteri galeriyi muhatap alarak vade farkıyla araba alır, fakat almış olduğu arabanın senetlerini galerinin antlaştığı bankaya her ay ödeme yapması ve arabaya banka tarafından hacizin konulması faiz anlamına gelmez. Bir müslümanın faizi, menhi (yasaklanan) olan alışverişi ve 1449 el-Muğni, 5/331. Neylu’l-Evtar, 5/191. 1451 Buhârî, Bûyu’. 1452 Tirmizî. 1453 Müslim. 1454 Buhârî. 1455 Buhârî, İstikraz, Müslim, Musakat. 1456 Neylu’l-Evtar, 5/153. 1457 Tirmizî. 1458 Buhârî, Müslim. 1459 Ahmed, Nesâî, Mâlik, Muvatta, 2/663. 1460 Fetava Şeriati Muasıra, 334. 1450 168 İSLÂM (ŞÂFİÎ) İLMİHALİ --------------------------------------------------------------------------------------------fasid bir bey’i birbirinden ayırması gerekir. Fakat mevcut sistemin getirmiş olduğu bazı kural ve şartların İslâm’a taban tabana zıt olduğunu da unutmamak gerekir. Yukarıda belirtiğimiz gibi her alışveriş faiz olmadığı gibi faiz hükmünü taşımayan her alım- satım da helâldır anlamı çıkmaz. Şâyet gerek galerici gerekse başka bir satıcı müşterinin vekaletini alarak onun adına bankadan faizli kredi çekmesi sözkonusu olacak olursa o zaman haramlık bakımından müşterinin bizzâtihi kredi çekmesi gibidir. RİBA BAHSİ Ribâ sözlükte fazlalık demektir. Istılahta ise faiz maddelerini içeren aynı malın fazlasını almak süretiyle yapılan alışverişin adıdır. Ribânın Türkçe karşılığı faizdir. Faiz kitap ve sünnetle haram kılınmıştır. Başka bir tarifle faiz, akit yapıldığı zaman şeriat ölçüsüne göre eşit olmayan veya eşitlikleri bilinmeyen veya ivazlardan (bedel) birisi veya her ikisi hazır olmayan ribevî şeyler üzerinde yapılan akittir. Başka bir tanımla faiz, bedelli akitlerde birisinin lehine şart koşulan fazlalığa denir. Faizin Hükmü ّ َّ “ َواَ َحAllah, Faizin haramlığı hem Kur’ân-ı Kerîm, hem Hadisi Nebevî ile sabittir. Allah (c.c.) şöyle buyuruyor: هللا ْالبَ ْي َع َو َح َّر َم الرِّبوا alışverişi mubah, ribâyı haram kılmıştır.”1461 Allah Resûlü (s.a.v.) “Allah, ribâ