TOPKAPI`DA YAŞAYAN
Transkript
TOPKAPI`DA YAŞAYAN
TOPKAPI’DA YAŞAYAN MUSTAFA RÂKIM EFENDİ Hattat Mustafa Râkım Efendi’nin Topkapı Sarayı Müzesi’nde Bulunan Eserleri “Yâ hazreti pîr Şâh-ı Muhammed Bahâeddin Nakşıbend el-Buhârî kuddise sırruhû” Lâcivert zemin üzerine, üç ayaklı bir sehpaya oturtulmuş, Nakşî tâcı istifli celî sülüs levha (Topkapı Sarayı, Halil Ethem Arda, 90) 28 YEDİKITA AĞUSTOS 2010 Son devir hat sanatının en önemli temsilcilerinden birisi Mustafa Râkım Efendi’dir. 19. asrın bu kudretli sanatkârının mezartaşı, çeşme, mektep ve türbe kitabeleri yanında, müze ve kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda birçok eseri bulunmaktadır. Şu kadar var ki; Râkım Efendi’nin Topkapı Sarayı Müzesi binalarında ve koleksiyonlarında bulunan yazıları ayrı bir önem taşımaktadır… DR. SÜLEYMAN BERK AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 29 T ürk hat sanatı tarihinin önemli isimlerinden olan Mustafa Râkım Efendi, 1758 yılında Ordu iline bağlı Ünye ilçesinde dünyaya geldi. Babası tarafından ilim tahsili için, İstanbul’a gönderildi. Mustafa Râkım Efendi, İstanbul’da ilim tahsili yanında, ağabeyi hattat İsmâil Zühdî’den yazı meşketti. Küçük yaşında, sülüs ve nesih yazıdan icâzetname aldı. Devrin hattatlarından Üçüncü Derviş Ali’den de yazı meşketti. Bu arada ilmî tahsilini de tamamlayarak, ilmiye icâzetnâmesini aldı. Devrin ileri gelenleriyle münasebet kurarak, onların çocuklarına ders verdi. Sultan Üçüncü Selim’in bir portresini yaptı ve padişah tarafından beğenilince kendisine müderrislik pâyesi verildi. Mustafa Râkım Efendi, tuğrakeş ve sikke ressamı olarak çe- Rakım’ın çektiği II. Mahmud tuğrası (Topkapı Sarayı GY. 825’teki tuğra) şitli pâyelerle taltif edilmiştir. Hayatının sonlarına doğru felç geçiren Mustafa Râkım Efendi nihayet, 15 Şaban 1241 (25 Mart 1826) Cumartesi günü vefat etmiştir. Vasiyeti üzerine Fatih-Karagümrük’te Vasat Atik Ali Paşa Camii’nin yanındaki arsaya defnedilmiştir. Sonradan, mezarının üzerine bir türbe ve yanına da medrese inşa olunmuştur. Celî sülüste ve tuğrada büyük bir değişim gerçekleştiren ve bu sâyede ekol sahibi olan Mustafa Râkım Efendi, bunu sağlayabilmek için, 17. yüzyılın önemli sülüs ve nesih hattatı Hâfız Osman Efendi’nin yazıları üzerinde uzun süre çalışmıştır. Başlangıcından itibaren özellikle Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı döneminin celî sülüsleri, gerek harf gerek istif olarak incelendiğinde harfle- rin kütlüğü, yalınlığı ve kalemin yazılış özelliklerinin bulunmadığı hemen fark edilir. Celî sülüs bu özellikleriyle Osmanlı’da da uzun süre devam etmiştir. Her ne kadar harflerde önceki dönemlere göre önemli sayılabilecek düzelmeler mevcut ise de, gerek istif gerekse de harflerin gerçek tenâsübü, Mustafa Râkım’a kadar yakalanamamıştır. Daha önce yazı sanatında görülmeyen, harflerdeki kalem hareketlerinin hakkı ve güzelliği ile harflerin tenâsübü, terkibin güzelliği, Râkım’ın özellikle olgunluk dönemi eserlerinde açıkça görülebilir. Râkım’ın celî sülüste yaptığı yenilik değerlendirilirken şu hüküm çokça kullanılır: “Hâfız Osman’ın sülüste yaptığını, Râkım celîde yapmıştır.” Hattat Sâmi Efendi (1838- 1912)’nin şu tespiti bu hükmü doğrular mahi- yettedir: “Hâfız Osman’ın sülüslerini büyütürseniz Râkım’ın celîsini, Râkım’ın celîsini küçültürseniz Hâfız Osman’ın sülüslerini bulursunuz.” Râkım’ın yazı sanatındaki yeri değerlendirilirken üç hususa dikkat çekilir: 1- Celî sülüs harflerinin estetiğinde sağladığı başarı 2- Celî sülüsün istifinde sağladığı âhenk 3- Tuğra ölçülerinde yaptığı estetik yenilik Râkım’ın yaptığı bu değişiklik ve yenilikler hat sanatı tarihinde “inkılâp” kelimesi ile ifade edilmiştir. Râkım’ın, sanattaki kudreti ve yeri şöyle özetlenebilir: Mimar Sinan Türk mimarlığında ne yapmışsa, benzer atılımı Mustafa Râkım yazı sanatında yapmıştır. Râkım’ın, sanattaki kudreti ve yeri şöyle özetlenebilir: Mimar Sinan Türk mimarlığında ne yapmışsa, benzer atılımı Mustafa Râkım yazı sanatında yapmıştır. Hattat Mustafa Râkım’ın celî sülüs ve sülüsle yazdığı istifli levha (Topkapı Sarayı GY. 324-12) Sübhânallâhi ve’lhamdülillâhi ve lâ ilâhe illallâhü vallâhü ekber ve lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi’l-azîm 30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010 AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31 Topkapı Sarayı Müzesi, Güzel Yazılar Bölümü’nde Bulunan Mustafa Râkım Yazıları -Tek varak aharlı kağıda 20x11.5 cm. ölçülerinde Rabbiyessir duası, sülüs ve nesih olarak yazılmıştır. Tarih mevcut değildir. -Nohûdi renk kağıda yazılan meşkin altında “Meşekahu Mustafa er-Râkım el-müderris” şeklinde imza mevcuttur. Yazıda herhangi bir tezyinat bulunmamaktadır. (GY. 324/1). -Alikurna kağıdına (ithal bir kağıt olup bu isim, üzerinde yer alan ‘a.ligorna’ filigranından bozmadır) 22x16.5 cm. ölçülerinde Dördüncü Mustafa Han tuğrası çekilmiş. H. 1223 tarihli, imzalı, siyah mürekkeple yazılmış ve iğnelenmiş durumdadır. (GY. 324/2). -Râkım’ın ağabeyisi İsmâil Mustafa Râkım Efendi’nin celî sülüs hatla yazdığı bir levha (Topkapı Sarayı GY. 1319) Basmasa Mübârek kademin rûy-ı zemîne / Pâk etmez idi kimseyi hâk ile teyemmüm” Zühdî’den aldığı sülüs-nesih icâzetnâmedir. 15x10 cm. ölçülerindedir. Âharlı kağıda yazılmıştır, yazı kenarları ebrûludur. (GY. 324/5) -Nohûdi renk aharlı kağıda Hazret-i Ali ismini havi 20x13 cm. ölçülerinde, varak halinde celî sülüs yazıdır. Siyah mürekkeple yazılmış olup, h. 1192 tarihli ve Mustafa Râkım imzalıdır. -Mustafa Râkım’ın ilk celî yazılarındandır. (GY. 324/6) -Varak halinde 15x10 cm. ölçülerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Siyah mürekkeple yazılmış olup, tarihsizdir. (GY. 324/7) - Dört farklı kalemle sülüs ve celî sülüsle hafif ebrûlu kağıt üzerine siyah mürekkeple yazılmıştır. Râkım’ın ilk dönem eserlerinden olan bu yazı, istifi ve Lafzatullah’ın en üstte yer alışı ile dikkat çek- mektedir. İmzalı ve 1212/1797 tarihlidir. İbaresi: “Sübhânallâhi ve’l-hamdülillâhi lâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi’l-azîm. Velâilâhe illâllâhü vallâhü ekber” (GY. 324/12) -Körüklü murakka‘ şeklinde, hurûfatın üç parçası yazılmış, sülüs-nesih meşk murakka‘ıdır. Rabbiyessir’den (Hâ-sad)’a kadar hurûfat yazılmıştır. Sonunda “temmeti’l-kırtâs” ibaresi mevcuttur. Yine son parçanın altında, altınla “Mustafa Râkım Efendi” şeklinde imza mevcuttur. Her bir parça 20x13 cm. ölçülerindedir. (GY. 324/13) -Levha, nohûdi renk kağıda siyah mürekkeple yazılıp, tahtaya yapıştırılmıştır. Yazının etrafına kalın altın cetvel çekilmiş olup, yazı harap bir vaziyettedir. 85x32 cm. ölçülerinde, imzalı fakat tarihsiz olan yazı h. 1220’li yıllara ait olabilir. İbaresi şöyledir: Varıp bir bâba mensub oldu herkes ey gönül sen de Der-i devlet-meâb-ı lutf-i Hakka intisâb eyle Kilîd-i kufl-i ümîdim keffinde mahlûkun İlâhî kendi dest-i kudretinle feth-i bâb eyle Harrarahu Mustafa Râkım ğufira lehû (GY. 542) -Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. İmzalı, 1223 tarihli, 34x28 cm. ölçüsündedir. Tuğranın sağ üst köşesinde yine çok ince kalemle Sultan İkinci Mahmud tuğrası mevcut olup, tuğranın etrafı çiçek motifleriyle çok renkli bir şekilde süslenmiştir. (GY. 825) -Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Malakâri tarzda tahtaya işlenmiş olup, beyzî formdadır. Sol alt kısımda Râkım imzası, sağ üstte ise “Adlî” mahlası mevcuttur. Levha 68x50 cm. ölçüsündedir. (GY. 860) -Beyzî şekilli ve kırmızı zeminli tahta üzerine altınla kabartma olarak yapılmış, Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. 84x62 cm. ölçüle- 30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010 Hattat Mustafa Râkım Efendi’nin Eserleri 19. asrın kudretli sanatkârı Mustafa Râkım Efendi’nin mezartaşı kitabesi, çeşme, mektep ve türbe kitabeleri yanında, müze ve kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda birçok eseri bulunmaktadır. Burada, Mustafa Râkım Efendi’nin Topkapı Sarayı Müzesi binalarında ve koleksiyonlarında bulunan yazıları yer alacaktır. - Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyun üzerinde, Ali b. Yahya Sufî yazısı altında, h. 1230 tarihli Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Bâb-ı Selâm üzerinde Kelime-i Tevhîd’in alt tarafında, h. 1230 tarihli Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Divân-ı Hümâyun kasrı girişinde, sol kitâbe üzerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Hırka-i Şerif Dairesi Dest-i Mâl (Has Oda Koğuşu) odası içerisinde, Yesârizâde’nin ta’lik kitabesi üzerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi Has Oda ocak mermeri üzerinde tombak şeklinde kesme, Sultan İkinci Mahmud tuğrası -Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi dışında, Bağdat ve Revan köşklerine bakan cephede bulunan tamir kitabesi üzerinde taşa mahkûk Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Harem Dairesi Karaağalar Koğuşu duvarında bulunan kitabe üzerinde, h. 1232 tarihli Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Harem Bölümü Sultan Üçüncü Osman Dairesi giriş kapısı üzerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Topkapı Sarayı Akağalar Koğuşu kitabesi üzerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrası - Bâb-ı Selâm’ın ikinci avluya bakan yönü üzerinde, malakârî tekniği ile celî sülüs âyet-i kerîme, imzasız h. 1230 tarihlidir. İbaresi: “Cennâti adnin müfettehaten lehümü’l-ebvâb” AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31 rinde olup, yıpranmış bir haldedir. (GY. 870) -Koyu renk kağıda mürekkeple çekilmiş Dördüncü Mustafa Han tuğrasıdır. 47x40 cm. ölçülerinde, üç köşesinde çiçek demedi süsleri mevcuttur. Bordürü yaldız zemin üzerine çiçek süslüdür. H. 1222 tarihlidir. ( GY. 1207) -Koyu renk kağıt üzerine mürekkeple yazılmış, 54x38 cm. ölçülerinde, imzalı ve h. 1231 tarihlidir. “Basmasa mübarek kademin rûy-ı zemîne, Pâk etmez idi kimseyi hâk ile teyemmüm” ibaresi nefis bir celî sülüsle yazılmıştır. Levhanın etrafı altınla cetvellenmiştir. Levha gayet temiz bir vaziyettedir. (GY. 1319) -Krem rengi kağıt üzerine mürekkeple yazılmıştır. Topkapı Sarayı Bâb-ı Selâm arkasındaki celî sülüs levhanın, ufak değişikliklerle küçük bir benzeridir. İmzalı ve h. 1230 tarihli olup, 34x27 cm. ölçülerindedir. İbaresi; “Cennâti adnin müfettehaten lehümü’l-ebvâb”dır. (GY. 1355) -Vişne rengine boyalı tahta üzerine ve beyzî bir bordür ortasına kabartma olarak çekilmiş Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tuğranın sağ üst köşesinde kabartma olarak “Adlî” kelimesi yazılıdır. Tarih yoktur. (GY. 1397) hu” Levha, rokoko tarzında tezyin edilmiştir. (No: 90) -Krem rengi âharlı kağıda 37x31 cm. ölçülerinde, altı satırlık Arapça bir beyit yazılmıştır. Râkım bu yazıyı Hâfız Osman’ı takliden yazdığını imza satırında belirtmektedir. Levha h. 1220 tarihlidir. (No:92) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi -TSMA.E. 2860/1-2 numara- Topkapı Sarayı Müzesi da kayıtlı, 16x25.5 cm. ölçülerinde, Halil Ethem Arda Bölümü Mustafa Râkım’ın ta’lîk kırması ile -56x40 cm. ölçülerinde, h. 1223 tarihli ve imzalıdır. Lâcivert zemin üzerine, üç ayaklı bir sehpaya oturtulmuş Nakşî tâcı şeklinde istifli celî sülüs levhadır. Siyah mürekkeple ve gayet keskin bir şekilde yazılan levhanın ibaresi şöyledir: “Yâ Hazret-i Pîr Şâh-ı Muhammed Bahâeddin Nakşıbend el-Buhâri kuddise sırru- Rakım’ın çektiği Topkapı Sarayı Bab-ı Hümâyun Üzerindeki Tuğra yazdığı ve Sultan Üçüncü Selim’e takdim ettiği arzuhal. -TSMA.E. 1193 numarada kayıtlı, 24.5x12 cm. ölçülerinde, krem rengi alikurna kağıdına, Sultan İkinci Mahmud’a hitaben yazıldığı anlaşılan cevabî bir yazı. Taşa Mahkûk Eserler Bu eserler Orta Avlu’da revaklar altında sergilenmektedir. (Bu liste, Topkapı Sarayı Müzesi, Taş Eserler Envanter Defteri’nden aynen alınmıştır) -Env. No: 32/1: Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. H. 1232 tarihli ve Râkım imzalıdır. -32/2: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır. -32/6: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır. -32/7: İkinci Mahmud tuğrasıdır. H. 1232 tarihli olup Râkım imzalıdır. -32/10: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır. -32/11: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır. -32/12: İkinci Mahmud tuğrası, h. 1231 tarihlidir. Râkım imzalıdır. -32/28: İkinci Mahmud tuğrasıdır. H. [1]232 tarihli olup Râkım imzalıdır. -Env. No: 213: Hazine kethüdası odasının h. 1224’te Seyyid Mehmed Ağa vakfından tamir edildiğine dair kitabedir. H.1224 tarihli üç beyitlik kıt’a, celî ta’lîkle yazılmış olup Râkım ketebelidir. Kitabenin başında İkinci Mahmud tuğrası mevcuttur. Tuğranın altında Râkım’ın üslûplaştırdığı imzanın ilk basit örneği mevcuttur. Kitabenin ibaresi: Kıla Hak tûl-i ömr ile muammer Han-ı Mahmud’u Ki âmir mekânı ol şeh-i mülk-i atâ oldu Olup Seyyid Mehmed Ağa’nın vaktinde âbâdân Hazine kethudâsı odası cây-ı safa oldu Sezâ Vâsıf yazılsa tâkına zîbende bir tarih Ne zîba cilvegâh-ı hazini şâhî bina oldu 1224 Harrarahu Mustafa Râkım Dipnotlar: 1-Bu tuğra ile ilgili bkz. Nedret BayraktarHülya Tezcan, “Sarayların Çeşme Muslukları”, P Sanat Kültür ve Antika, S.22 (Yaz 2001), s.54; Bu makalede tuğranın bulunduğu kitabe, çeşme kitabesi olarak tanıtılmıştır. Halbuki kitabe, çeşme kitabesi değil, Hırka-i Saadet Dairesi tamir kitabesidir. Bkz. Sedad H. Eldem-Feridun Akozan. Topkapı Sarayı. İstanbul, Kültür Bakanlığı, 1982, s.54. 2-Abdurrahman Şeref, “Topkapı Saray-ı Hümâyunu”, TOEM, cüz, 7, 1 Nisan 1327, s. 332. 3-Kur’an-ı Kerîm, Sâd Suresi, ayet 50. 4-Kur’an-ı Kerîm, Sâd Suresi, ayet 50. Rakım’ın Topkapı Sarayı İkinci Kapı Üzerinde İç Kısımda Bulunan Levhası 30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010 AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31