Tarih Enstitüsü Dergisi Sayı 7 - Edebiyat Fakültesi
Transkript
Tarih Enstitüsü Dergisi Sayı 7 - Edebiyat Fakültesi
TARİH ENSTİTÜSÜ DERGİSİ (Kuruluş Tarihi: 1970) ENSTİTÜ MÜDÜRÜ Prof. Dr. M. Münir Aktepe Yayın Kurulu Prof. Dr. Afif Erzen — Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Prof. Dr. M. Münir Aktepe Adres: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü TARİH ENSTİTÜSÜ DERGİSİ ( Kuruluş Tarihi: 1970 ) ENSTİTÜ MÜDÜRÜ Prof. Dr. M. Münir Aktepe Yayın Kurulu Prof. Dr. Afif Erzen — Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Prof. Dr. M. Münir Aktepe Adres: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü TARİH ENSTİTÜSÜ VIİ-VİII DERGİSİ 1976-1977 S ay ı: 7 - 8 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH ENSTİTÜSÜ DERGİSİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ MATBAASI İSTANBUL — 1977 İÇİNDEKİLER Fikret Işıltan Özkan İzgi Aydın Taneri Acı kaybımız Prof. Dr. Ahmet Cevat Eren (1910-1976) .................................. 1 Kuruluş devrinde Uygurlar’ın Kitanlar’a tesirleri ve Uygur, Gazne, Kitanlar arasındaki münasebetler.......................... 7 Selçuklu-Osmanlı çizgisinde Harezmşahlar vezâreti...................................... ... 17 Şehabettin Tekindağ Teke-Eli ve Teke Oğulları................... 55 İlhan Şahin Kenzü’l-Vekâyi; Mustafa Sâkıb Efendi ve eseri.................................................. 95 Robert W. Olson Jews in the Ottoman Empire and Their Role in Light of Documents: Addenda and Revisions to Gibb and Bowen ... 119 Cengiz Orhonlu Afrika ile ilgili Türkçe yayınlar ve ka yıtlar ........................................................... İhsan Süreyya Sırma Fransa’nın Kuzey Afrika’daki sömürge ciliğine karşı Sultan II. Abdülhamid’in panislâmist faaliyetlerine ait bir kaç ve sika ........................................................... 145 157 Cevdet Küçük Tanzimat devrinde Erzurum’un nüfus du ru m u.................................................. 185 Eşref Eşrefoğlu Bâb-ı âlî Evrak Odası Sâdâret evrakı ve Provenanca sisteminin uygulanması ... 225 Sevim îlgürel Türkiyat Mecmuası Bibliyografyası ... 233 vm İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde bu lunan Şah İsmail-i Safevi'ye ait kupa ... 263 Mübahat S. Kütükoğlu 1869’da faal İstanbul Medreseleri......... 277 Ahmet Cevat Eren Millî bir güç olarak Türk kültür sosyo lojisi üzerinde bir inceleme -deneme- ... 393 Özel Bahriye mektebleri hakkında bir genelge..................................................... 413 Farrokh Malekzadeh Ali İhsan Gencer KİTABİYÂT Cengiz Orhonlu Dr. Gérard R. Bosscha Erdbrink, A t the threshold of felicity: Ottoman-Dutch relations during the embassy of Cornelis Calkoen of the Sublime Porte, 17261744 [Saadetin eşiğinde: Cornelis, Calkoen’in Bâb-ı âlî’deki elçiliği (17261744) sırasında Osmanlı-Hollanda münasebâtı], Ankara 1975 ....................... 419 Zeki Arıkan Michel Lesure, Lepante. La crise de l’empire ottoman, Paris (Julliard)* 1972 . 423 Kemal Beydilli Renate Lachmann (Eseri tercüme eden ve takdim eden), Claus-Peter Haase, Renate Lachmann, Günter Prinzing (Eseri yorumlayanlar) Memoiren eines Janitscharen oder türkische Chronik (Bir Yeniçerinin Hatıraları veya Türk Kroni ği), Graz-Köln-Wien 1975 ..................... 431 Mücteba îlgürel Şem’dânî-zâde Fındıklık Süleyman Efen di Târihi Mür’i’t-tevârih 1. (Yayınlayan, Prof. Dr. M. Münir Aktepe), İstanbul 1976 ............................................. ........... 444 Hakkı Dursun Yıldız Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976 ................ ... 445 Tarih Araştırm aları Enstitüsü Dergisinin bu nüshası. Son Çağ Tarihi Kürsüsü Başkanı Prof. D r. A hm et C evat Eren'in aziz hatırasına ithaf olunmuştur. P rof. Dr. A h m et C evat Eren ACI KAYBIMIZ Prof. Dr. Ahmet Cevat Eren (1910-1976) Fikret Işıltan 19 mayıs 1976 çarşamba günü akşamı Fakültemizin Sonçağ Tarihi kür süsü başkanı aziz ve sevgili dostum Prof. Dr. Ahmet Cevat Eren’i kaybet tik. Huzur içinde yaşadığı son on yıl dışındaki fakülte hayatı, bir çoğumu zun da kaderi olmuş bulunan üzücü, uzun ve fakat sonunda başarı üe son bulan mücadeleler içinde geçmişti. Bölümümüzün tarihinde değeri ile müte nasip seçkin yerini dâima koruyacağına inandığım değerli arkadaşım ciddî ve ideâl sahibi bir araştırıcı, öğrencilerine ve görevine yürekten bağlı gerçek bir öğretici idi. Ahmet Cevat Eren 21 ağustos 1910 tarihinde1 Erzurum’da dünyaya geldi. Babası Kağızman eşrafından Musa Bey’in oğlu, Erzurum ve orduda Dadaş Bekir adı ile tanınmış, topçu kıdemli binbaşısı Bekir Sıtkı Bey; an nesi Erzurum’un yerli ve ünlü Dalmızrakzâde âilesinden Ahmet Efendi’nin kızı Münire Hanımdı. Babasmm Balkan ve Birinci Dünya Savaşlarında al dığı yaraların etkisiyle Millî Mücadele başlarmda vefat etmesi üzerine kü çük yaşta yetim kalan Ahmet Cevat, daha çok erken çağında savaş acıları nı tatmış, Erzurum’un düşman tarafından işgalini, doğduğu şehirden hicret etmeye mecbur kalmanın hicranını ömrü boyunca unutamamıştır. İlk ve orta öğrenimini Erzurum ve kısmen Trabzon’da tamamlayan Ah met Cevat bundan sonra 1926 senesinde İstanbul Erkek Lisesi’ne kaydo lunmuş ve 1929 yılında bu okuldan mezun olmuştur. Aym yıl içinde devlet 1 A ile Kur’an-ı kerîminde babası tarafından düşülen kayda göre, Ahmet Cevat’m asıl doğum tarihinin, 21 ağustos 1908’e isabet ettiği anlaşılmaktadır. Biz resm î belgelerdeki tarihi metne alm ayı kabul etm ekle beraber, merhumun biyografyasında bu hususu da işaret etm ek gereğini duyduk. Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 1 2 A H M ET CEVAT E R E N hesabına Avrupa’da öğrenim görmek isteyenler için açılan seçme sınavım başarı ile kazanan Cevat Eren 1930-38 yılları arasında Almanya’da önce Würzburg, daha sonra da München üniversitelerinde tarih tahsil ederek dev rin şöhretli tarihçilerinden Prof. Dr. Karl Alexander von Müller’in yanında «Die Entwickelung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik» (Türklerde başlangıçtan Cumhuriyet’in kuru luşuna kadar millî duyguların gelişmesi) adlı doktora tezini hazırlamış ve gerekli smavları başarı ile verdikten sonra 1938 yılı eylülünde yurda dön müştür. Aynı yılın ekim ayında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yeni Zamanlar ve Yakınçağ tarihi asistanlığına atanan Dr. phil. Ahmet Ce vat Eren 1940 yılından itibaren tarih bölümünün kararı ile bir taraftan öğ rencilere seminer çalışmalarının ve mezuniyet tezlerinin hazırlanmasında yardım ederken, bir taraftan da ilk sınıflara Rönesans ve Keşifler Tarihi, Ja ponya'nın yakmçağ tarihi derslerini vermiş ve ayrıca öğrenci ye araştırıcılara yararlı olacak değerli almanca eşer ve makalelerin tercümesine girişmiştir. Genç ilim müntesiplerinin çok muhtaç oldukları teşvikten yoksun ye savaş yıllarının aslında çok sınırlı yaym imkânlarından faydalanmak olana ğını bulamayan, aynı yoldan geçmiş bir çoklarımız gibi, Cevat Eren’in 194050 yılları arasındaki hayatı da, İkinci Dünya savaşma rastlayan uzun bir askerlik devresi (1942-45) sonunda, o kadar hasretle beklenilen Üniversite ler Kanununun 1946’da mer’iyyete girmesini müteakip yaratılan bazı gerek siz ve üzücü olaylarla zehirlendi: Kanunun bir maddesinin maarifimizce yan lış yorumlanması sonucu, o kadar gayret sarfederek elde etmiş olduğumuz doktorluk payelerini ve bununla bağlı olarak akademik kariyer haklarımızı, hemen hiç bir yerden destek görmeden, korumak için çırpındığımız o ümit kırıcı ve tüketici yıllar. En verimli çağımızı, istikbâl endişesiyle, Onu yaşamıyanlann tasavvur etmelerine imkân olmayan bir gerginlik içinde hebâ eden seneler! Ancak bu bunalımlar atlatıldıktan sonradır ki, Cevat Eren do çentlik çalışmalarına başlayabildi. Bu arada arkadaşımız Dr. Meşkûre (Gökay) ile evlenmiş, mutlu ve huzur dolu bir hayata kavuşmuş bulunuyordu. Cevat Eren’in Osmanlı imparatorluğunun dağılma devrinde serhadlerde cereyan eden olayları araştırmak büyük tutkusu idi. Uzun süre arşivlerde çalışarak Bosna ve Hersek’in, devlet içinde yenilenme faaliyetinin yürütül meye başlandığı Mahmud ü . devrindeki durumunu araştırdı. Bundan ¿Mah mud ü . Zamanında Bosna-Hersek» unvanlı doçentlik tezi doğdu. Asistan larına Kafkasya ve Erzurum’un yakın çağlarına dâir yaptırmış olduğu dok tora tezleri Cevat Eren’in bu vadide göstermeye devam ettiği ilginin şahidi dirler. 1956 yılında doçent olan Ahmet Cevat Eren’in bundan sonraki.ha A C I K A Y B IM IZ : 3 yatına akademik anlamda Milletlerarası Avrupa ve Dünya Göçmen Me selelerini Etüd Birliği’ne katıldıktan sonra (1953) bu konuda yaptığı araştır malar ile öğreticilik faaliyeti damgasını vurmuştur denilebilir. İşgale uğra mış yurdun felâketli durumunu çocukluğunda bizzat yaşamış olduğu ,için, yurdundan sürülmüş, yabancıların merhametine sığınmak zorunda kalmış insanların sorunlarım araştırmak, gönüllerinde açılmış yaralara merhem ol maya çalışmak ona sevindirici, heyecanlandırıcı ve tatmin edici bir görev ol du. Tarihte Türklerin göç ve göçmenlere karşı tutumunu dünya bilim âlemi ne tanıtmak için gösterdiği gayret hiç unutulmayacaktır. Yazdığı «Türkiye’ de Göç ve Göçmen Meseleleri» adlı eserden başka bu konuda bir kısmı da almanca olmak üzere yirmiye yakın makale kaleme almıştır (bk. yayınlan kıs mı). Cevat Eren ölümüne, kadar hemen, her yıl adı geçen büyük milletler ara sı kurumun Avrupa'nın muhtelif şehirlerinde yapılan toplantılanna katıldı ve bu müessesenin başkan vekilliğine kadar yükseldi (1960). 1965 yılında sonçağ tarihi kürsüsüne profesör olan Ahmet Cevat Eren’ in faaliyet gösterdiği diğer bir alan ise, uzun yıllar Harp Akademilerinde seri hâlinde ve muntazaman vermiş olduğu konferanslardır. Modem anlamda jeopolitik soranlarını bu maksatla araştırmış ve jeopolitik tarihine dâir kü çük bir eser de yayınlamıştır. Aziz dostum ayrıca son yıllarda Edebiyat ve Fen Fakültesi öğrencilerine İnkılâp Tarihi dersleri vermekte olup, zamanına kadar çok gevşek tutulmuş olan bu konudaki öğretimi ve sınavları tam bir ciddiyetle uyguluyor ve gençliğin bu bakımdan gerçekten çok eksik olan bil gisini geliştirmeye ve onları millî bilincin zevkine vardırmaya gayret edi yordu. Prof. Dr. Ahmet Cevat Eren yurdunu, milletini ve herşeyin başında bu en değerli iki varlığı yaşanır ve yaşar yapan Atatürk’ü tarifsiz severdi. Beyrat’da yayınlanan arapça «Dâiret’ül-Maarif» adh büyük ansiklopediye Ata türk maddesini etraflı bir şekilde yazan odur. Hayatını tanımayı ve taratma yı baş görev saydığı Atatürk’ün Samsun’a çıkış tarihinin yıldönümünde, O’na kavuŞmak üzere ebedî yolculuğuna çıktı. Allah’ın rahmeti üzerine olsun. A H M ET CEVAT E R E N 4 PROF. DR. CEVAT EREİSPÎN YAYINLARI: Eserleri — Die Entvvickelung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik, 1938 (Almanya’da yapılmış Doktora te zi - basılmamıştır.). — Jeopolitik Tarihine toplu bir bakış, İstanbul 1964. — Mahmud II. zamanında Bosna-Hersek, İstanbul 1965. — Selim İÜ. Biyografisi, İstanbul 1965. — Türkiye’de göç ve göçmen meseleleri, İstanbul 1966. Makaleleri — — — — — — — — — — — — — — — — — Abdülmelik maddesi (tercüme), İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1940. Tarihçi Ranke, Ülkü Mecmuası, s. 97-98, 1941. J.Ph. Fallmerayer, Çmaraltı mecmuası, s. 9, 1948. 1954 Strazburg kongresi, İstanbul Belediyesi Neşriyatından, 1955. Dünya Göçmen ve Mültecileri meseleleri Kongresi, Bilgi Mecmuası, s. 113-114, 1956. Ein Überlick über die in der Provinz İstanbul angesiedelten Flüchtlingintegration, Vaduz, No 1-4, 1956. Türk Coğrafyacılarına göre Çin, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Cilt D, cüz 1, İstanbul 1957 (Prof. Kahle’den tercüme). Modem Endonezya hakkında bir etüd, Hürriyet Gazetesi, 24/4/1959. Atatürk, Bilgi Mecmuası, s. 260, 1959. Die Bedeutung des Flüchtlings problems in der Türkei, Integration Bulletin International, Vaduz, No 3, 1959. Niş maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1959. Nizib maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1960. Ömer Efendi (Tarihçi) maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1962. Pazvantoğlu Osman Paşa maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1963. Pomaklar maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1963. Atatürk ve Muhaceret konulan, Türk Kültürü, Atatürk sayısı, Ankara 1963. Pomaklara Dair, Türk Kültürü, s. 4, Ankara 1963. A C I K A Y B IM IZ 5 — Die Entwickelung der türkischen Univerasitäten und deren soziale und kulturelle Wirkung, Köln 1963. — Selâmlık maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1964. — Rönesans Devri Papalarının Türklerle İş Birliği, Türk Kültürü, s. 15, Ankara 1964. — Selim HL maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1965. — Atatürk’ün İnsanlık Ülküsü ve İnsanlığa Hizmetleri, Ülkü Mecmuası, s. 220, 1965. — Atatürk maddesi, Dâiret’ül-Maarif, Beyrut 1966 (Bu madde İhsan Örü cü tarafından Arapçaya tercüme edilmiştir.). — Erzurum Kongresi Karşısında İstanbul Basım, Erzurum Kongresi ve M.K. Atatürk, Erzurum 1966. — T arihin sesi, Ülkü Mecmuası, s. 225, 1966. — Türkiye’de kurulan ilk göçmen komisyonu, Türk Dünyası Mecmuası, s. 1, İstanbul 1966. — AWR’nin kuruluş ve gelişmesi, Türk Dünyası Mecmuası, s. 6, 1967. — Mülteci Meseleleri hakkında yeni bir eser, Türk Dünyası Mecmuası, s. 8, 1968. — Die historische Entwickelung des Asylrechts in der Türkei, AWR Bulle tin 6, Wien 1968. — T anzimat maddesi, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1974. Yayınlanmamış eserleri — İ.Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaiserreichs von Trapezunt, München 1826 (Trabzon İmparatorluğu Tarihi adıyla Almancadan tercüme edilen bu eser, 1948 yılında TTK. tarafından basılmak üzere alınmıştır). — N. Pfefferman’ın «Rönesans devri papalarının Türklerle işbirliği» adlı eserini Almancadan tercüme ederek yayma hazırlamıştır (1946). (Ayrıca kendisinin katıldığı bazı kongreler hakkında kaleme aldığı ya zıları basılamamıştır.) Prof. Dr. Cevat Eren çalışm a odasında. KURULUŞ DEVRİNDE UY GURLAR’IN KİTANLAR’A TESİRLERİ VE UYGUR, GAZNE, KİTANLAR ARASINDAKİ MÜNASEBETLER Özkan tzgi . Bilhassa 11. yüzyılda Ortaasya’da siyasî ve coğrafî olarak kesin bir ayı rım yapmak oldukça güçtür. Her ne kadar bu devrenin kendinden önce ve sonraki yüzyıllara nazaran daha sakin bir görünüşü varsa da, Asya'nın ku zey doğusunda Kitanlar’m ve Maveraünnehr’de Karahanlı ve daha sonra da Gazneliler’in devlet kurmaları Ortaasya’ya bir hareketlilik getirmiştir.. Geniş Çin topraklarının güneyinde Sung Devleti hüküm sürerken, bu devletin kuzey sınırı Kitan (Ch’i-tan, Liao)lar’la sınırlandırılmıştır. Kitanlar’m kuzey-batısında ise Wang Kuo-wei’yin söylediğine göre bir Tatar kabilesi olan Tsu-p’u’lar oturmaktaydı1. Yine Kitanlar’m kuzeyinde Kerait, Nayman ve Merkitler bulunuyordu. Ortaasya’nm verimli topraklannda (Kao-ch’ang, Tıinhuang ve Kan-chou) 840 Kırgız yenilgesinden sonra buralara yerleşmiş olan Uygurlar bulunmaktadır. Bu Uygur bölgesinin arasmda ve etrafında ise çeşitli Türk kabileleri yerleşmişti. Bunlardan Sha-t’o’lar Tangutlar’a ya kın bir yerde oturmaktaydılar. Kitanlar’m Moğolistan ve Mançurya’ya yer leşmeleri ve burada bulunan kabilelerin batı’ya hareketleri neticesinde Uy gurların kuzey bölgelerinde yaşıyan Oguzlar’a da bir hareket getirmiş ve bunların bir bölümü (Selçuklular) İran üzerine, diğer bölümü Peçeüekler ise, doğu Avrupa'nın güneyine doğru yayılmışlardır. Sha-t’o’larm güneyinde Hotan (Yü-tien) bulunmakta ve bugünkü Batı Türkistan’da ise îslâmiyeti ka bul etmiş olan Karahanlılar ve Gazneliler yaşamakta idi. Yukarıda kısmen de olsa Onbirinci yüzyılda Ortaasya’da yaşıyan dev letleri gördükten sonra asıl mevzuumuz olan Kitan, Uygur ve Gazneliler ara sındaki münasebetlere geçelim. Bilindiği gibi, Moğolistan'ın kuzey-doğusunda oturan ve umumiyetle 1 W ang Kuo-wei, «The Tatars» The China Journal of Science and A rts, 4 (1926), ss. 257-267, s. 259. 8 Ö Z K A N ÎZ G İ Tunguz menşeli olarak kabul edilen fakat eldeki delillerle Moğol oldukları bilinen Kitanlar yarı ziraatçi ve yarı göçebe idiler. 907 senesinde Hsing-nu (Hun)larla mukayese edilebilecek şekilde bir kabile federasyonu kurdular. 947 senesinde ise, Çin sülâle ünvanı alarak kendilerine Liao adım verdiler. Onuncu yüzyıldan Onikinci yüzyılın ilk yansına kadar Kitanlar, Moğolis tan'ın ve Mançurya’nın büyük bir kısmıyla Çin Seddi’nin kuzey-doğusuna kadar uzandılar. Çin kronikleri, bu devletin kabile hayatı yaşadığı dönem lerde Kuzey Wei Devletine ve sonra da T’ang Devletine haraç verdiklerini kaydetmişlerdir2. Katan nüfusunun büyük bir kısmı -Çinliler ve Po-hai’lılarziraatçi olmasına rağmen, kabilelere dayalı diğer topluluklar, ekonominin dayandığı hayvancılık, avcılık ve balıkçılık gibi ikinci derecedeki işlerle meş gul oluyorlardı. Ziraat ve hayvancılığa dayalı karışık bir ekonomi içinde bu lunan Kitanlar’m ortaya çıkması, Türk kabileleri tarafından doldurulmuş olan Moğolistan'ın etnik menşeine geniş ölçüde tesir etmiştir. Çin kaynaklan tarafından Hunlar’ın neslinden kabul edilen Uygurlar, Orhon ve Selenga nehri kıyılarından Aral gölü kenarlarına kadar yayılan ve zaman zaman muhtelif adlarla anılan bir Türk kavmidir. Önce Töles ve daha sonra Dokuz-Oguz adını taşıyan bu kabileler 744 senesinde, merkezi Orhon kıyılarında olmak üzere Uygur devletini kurmuşlar ve 840 tarihine kadar bu bölgede yaşamışlardır. Bu bölgede yaşayan Uygurlar, kültür, ve sosyal seviye bakımından ibtidai olduklarından dolayı göçebe değildiler. Mu hit icabı, göçebe olarak yaşamağa mecburdular. Daha doğrusu göçebelik bir sosyal seviye değil bir vasıtadır. Etraflarındaki yerleşik hayat yaşıy^n toplumlarla daima iyi münasebetlerde bulunmuşlardır. Oymaklar arasındaki sağlam temellere dayanmıyan bu Uygur birliği bo zulmuş ve bunun neticesi olarak 840 tarihinde Kırgızlar tarafından mağlup edilmişlerdir. İlk yurtlarım bırakmak mecburiyetinde kalan Uygurlar’dan bir kısmı Çin’in kuzeyine gitmişler ve bir müddet sonra Çin hakimiyetini tama men kabul ederek zamanla Çinlileşmişlerdir. Bir kısım Uygurlar ise, bu günkü Sarı Nehr’in doğusuna gelip yerleşmişler ve bugün bile Sarı Uygur lar diye adlandnılan varlıklarım korumuşlardır. Yine bir kısım Uygurlar, da ha da güneye inerek Kan-chou, Sha-chou, Kao-ch’ang’a gelip yerleşmişlerdir. Bunlardan Kao-ch’ang yahut Beşbalık Uygurları varlıklarını bir devlet ola rak Cengiz zamanına kadar devam ettirmişler ve bilhassa 10. yüzyıldan iti baren gelişen ve 11-12. yüzyıllarda olgunluğa erişen Uygur medeniyetinin 2 Edwin O. Reischouer - John K. Fairbank, E a st A sia The G reat Tradi tion, Cambridge, Harvard U niversity Prees, 1958, s. 250. U Y G U R L A R ’I N K İT A N L A R ’A T E S İR L E R İ 9 kurucusu olmuşlardır. İlk yurtlarında Kitanlar gibi hayvancılık ve ziraate dayah bir ekonomi içinde göçebe olarak yaşayan Uygurlar, 840 tarihinden sonra yeni yerlerinde göçebeliği bırakıp yerleşik hayat düzenine girmişlerdir. Yerleşik hayata geçmelerinin sebepleri arasında, bulundukları bölgelerin ga yet münbit olması ve belki de daha mühimi Mani dinine daha fazla ehem miyet verip mabetler yapmaları ve bunların etrafında toplanmaya başlama larıdır. Eskiden devamlı yer değiştiren ve çoğu zaman bilhassa Çinlilerle harp halinde olan Uygurlar yeni yerlerine yerleştikten sonra komşularıyla sulh içinde yaşamaya gayret etmişler ve kendilerinden sonra kurulmuş olan gö çebe devletlere pek çok şey öğretmişlerdir. Uygurlar sadece yeni kurulan göçebe devletlere değil, ilk kuruldukları yıllardan itibaren az dahi olsa var olduğuna inandığım Çin’e etkileri, yeni yerlerine yerleştikten sonra da de vam etmiştir3. Gazneliler Devletine gelince; Isık-göl civarında yaşayan ve Barsgan Türklerinden olan Sübektegin 12 yaşında bir av esnasmda esir olarak alın dığı Tukhsiler’den Samanoğuilarma satılmıştı4. Samanoğullanna ismen tabi olarak 997 senesinde ölen Sübektegin bu tarihe kadar takriben Horasan’ın tam amını ele geçirmiştir. Sübektegin’in oğlu Mahmud, 999 senesinde Sâmâni hükümdarının bir isyan neticesinde tahttan indirilmesinden sonra Gazne şehrinde tahta çıkmıştır. Devletinin genişleme sahasını daha ziyade Hin distan üzerinde uygulayan Mahmud, sınır meselelerinden dolayı anlaşama dığı Karahanlılar’ı 1008 tarihinde yenerek devletini geniş bir arazi üzerinde yaymış oldu. Genişliyen ve Maveraünnehr’de büyük bir kuvvet haline gelen Gazneli Mahmud’un Uygur ve Kitanlar’la olan münasebetlerinden gerek İslâm ge rekse Liao -Kitan- kaynaklarında pek geniş malûmat yoktur. İslâm ve Çin kaynaklarında doğu ile batı arasındaki münasebetler farklı olarak işlenmiş tir. Liao Devleti kuzey Çin’i ele geçirdikten sonra Moğolistan’ı almış ve 924 yılında burada müslüman tüccarlara rastlamışlardır. Bu rastlantı hakkında Çin kaynaklan bilgi verirken İslâm kaynaklarında hiçbir bilgi yoktur5. Di ğer taraftan yine bu devirde, eserlerini arapça yazan tarihçiler, çoğunlukla 3 Özkan îzgi, «Moğolların ortaya çıkışm a kadar Türk'lerin Çinlilere te sirleri», Türk Kültürü, cilt XIV, sayı 160 (1976), ss. 223-232. 4 Zeki Velidl Togan, Um um î T ürk Tarihine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayını, ikinci baskı, 1970, s. 152. 5 Bretschneider, E., M ediaeval R esearches from E a s te m Sources, London 1967, c. I, s. 265. 10 Ö Z K A N ÎZ G Î bilhassa Karahanlılar ülkesine doğu tarafından yapılan hücumlardan bahset mişler ve bu hücum eden kavmi de Kitaylar olarak göstermişlerdir. Fakat bu sefer bu hadiselerden Liao tarihinde bahsedilmediği görülmektedir. Barthold’un kayıt ettiği gibi en büyük ihtimal batıya doğru yapılan bu seferlerin Kitaylar tarafından değil, o zamanlar Kitaylarm Moğolistan’dan çıkarttık ları Moğol kabileleri tarafından yapılmış olmasıdır6. Liao tarihinde, 924 senesinde Arap ülkesinden gelen elçilerin hediye verdiklerinden bahsedilmektedir. «[T’ien-tsan saltanat devrinin üçüncü se nesinin (924) dokuzuncu ayının] Kuei-hai gününde, Ta-shıh ülkesinden ge lip hediye sunuldu»7. Liao tarihi bu kayıttan başka 1020 senesinde.de Ta shih8 memleketinden yeni bir elçilik heyetinin geldiğinden bahsetmiştir. «[K’ai-t’ai saltanat devrinin dokuzuncu senesinin (1020) onuncu aynım] Jenyin güneyinde, Ta-shıh ülkesinden gönderilen elçiler, sabun ve kendi ülkeleri nin ürünlerini sundular ve hükümdarlarının oğlu Ts’e-ko için kız istediler»9. 1020 tarihinde Uygur topraklarından geçerek Kitanlar’a gelen bu elçilerden ihtimal her iki ülkede Sultan Mahmud hakkında epey bilgi edinmişlerdir. Çünkü, Gazneliler’e olan uzaklıklarına rağmen, Sultan Mahmud’un İslâm ordularının muvaffakiyetlerinden çekinmiş olacaklar ki her iki ülkede iyi mü nasebetler kurmak için 1024 tarihinde Sultan Mahmud’a mektup yollamış lardır10. Mektupların her ikisi de mahiyetleri bakımından hemen hemen ay nıdır. Kitan imparatoru Sheng-tsung’tan gelen mektupta şöyle denilmektedir. 6 Barthold, V.V., Orta A sy a Türk Tarihi H akkında D ersler, Ankara, 1975, s. 175. 7 Liao Shıh, Po-na ed., 2. 4b. 8 Çince bir terim olan Ta-shıh, Farsça Tâzik kelim esinin transliterasyo nudur. Liao-shıh kitabında geçen Ta-shıh iki farklı ülkeyi göstermektedir. Bun lardan biri, Bağdat'taki Arap Halifeliğini, diğeri ise, Doğu-Türkistan’daki yer leşik nüfusa sahip İranlılar’la Karahanlılar’ı göstermektedir. Ta-shıh ülkeleri için daha fazla m alûm at için bk, W ittfogel, Krl A. - F en g Chia-shenğ, H istory of Chinese Society Liao (901-1125), The American Philosophical Society, Philadelphia 1949, s. 108. 9 Liao Shih, 16. 5a. 10 Her iki mektupta, Minorsky, V., Sharaf al-zam an Tâhir Marvazi, On China, The T urks and India, the Royal A siatic Society, London, 1942, ss., 19-21 de bulunmaktadır.-Minorsky,- açıklamalar kısmında mektupların 1027 tarihinde yazıldığını söylemektedir. F akat bu tarihin yanlış olduğunu Barthold, W., Turkestan dovm to th e Mongol Invasion, E.J.W. Gibb Memorial series, London, 1958, s. 17, W ittfogel, ayn ı eser, s. 108 ve Ch’oü Yi-liang, «N otes on MarvazVs Account on China», Harvard Journal of Asiatic--Studies, 9 (1945-47) ss. 13-23. s., 17 de 1024 olarak düzeltmişlerdir. U Y G U R L A R ’I N H İT A N L A R ’A T E S İR L E R İ lî «... Our nephews from among the amirs of the nearer regions constantly and. without exception send their envoys, and their letters and presents fol low upon one another. (Only) he (Mahmud) until now has sent no envoy or messenger, while we hear of his excellence in strength and .courage, of his outstanding position in might and. elevation, of his supremacy over the amirs by awe, of his control of the provinces by might and authority and of his peace: in his homeland according to his own will»11. Uygur Han’ından gelen mektupta aynı tarihi taşımaktadır. Mektupta Mahmud’un Hindistan’ı aldığım duyduklarım ve kendisiyle yakın münase betler kurmak istediklerini büdiriyorlar ve şöyle devam ediyorlar; «As he is entertaining close relations with the kings of the world, and friedliness with the lords of the outlying regions, our happiness is inclined toward the fri endship of one who belongs to the number of famous champions and ce lebrated worthies of the world in view of the superiority and heroism in the Eastern and Western spheres. We ardently desire that love and respect should be established between (us)»12. Kitan ve Uygur elçileri b.u isteklerine ulaşamadan memleketlerine dönmüşlerdir. Sultan Mahmud elçilere verdiği cevapta «Peace and truce are possible only so far as to prevent war and fighting. There is no faith uniting us that we should be in close relations. Great distance creates security for both of us against any perfidy. I have no neèd of close relations with you until you accept Islam. And that is all»13, diyerek İslâmlığa bağlılığım göstermiştir.Sultan Mahmud’a gelen mektup lardan Gardîzî de bahsetmiş ve Mahmud’unelçüere söylediği sözleri bir baş ka biçimde nakletmiştir. «We are Muslims and you are infidels, therefore we cannot give you our sisters and daughters; but if you were to accept Is lam then perhaps the matter might be arranged»14. Kitan imparatoru Sheng-Tsung’un yazdığı mektubun resmi Kitan yıl lıklarına geçmemiş olması gariptir. Şayet Sheng-tsung’un yazdığı bu mek tup ortaya çıkacak olursa o zaman, hem Marvazı’de yazılan mektupların ba zı eksik ve hatalı noktaları aydınlığa kavuşmuş olacak hem de kaynaklarda ki bu tutarsızlıklar ortadan kalkacaktır. Gerçi gördüğüm kadarıyla Wittfogel, Barthold ve Chou Yi-liang mektuplardaki bazı hatalı ve karışık noktaları 11 12 13 14 Minorsky, ayn ı eser, s. 19. Minorsky, a yn ı eser, s. 20. Minorsky, ayn ı eser, s. 21.Barthold, T urkestan down to the Mongol Invasion, s. 286. 12 Ö Z K A N İZ G İ aydınlığa kavuşturmuşlardır15. Fakat Sheng-tsung’un mektubunun ortaya çık masıyla, Uygurlardan Sultan Mahmud’a gelen mektupta daha iyi anlaşılabilir bir hale girecektir. İslâmlığa çok sıkı bir şekilde bağlı olduğunu gördüğümüz Sultan Mahmud 1023 senesinde Hindistan’da bir kaleye saldırırken yanma gelen bir el çi kendisine şöyle der; «Kralımız sizin insanlar arasında kim ve ne olduğu nuzu soruyor», Mahmud ise cevabmda, «Ben Allahı inkâr edenleri dine da vet eden bir müslümanım. Siz Hindliler de ya Allahımıza inanırsınız, kanunu muzu kabul eder ve inek atı yersiniz, yahut her yıl 1.000 fil ve 1.000 altın vererek muharebeden kurtulursunuz». Mahmud’un bu sözüne karşılık elçi şunları söylemiştir. «İnek eti yemeğe imkân yoktur. Anlattığınız dine girmek bahsine gelince, bilgili bir adam gönderiniz de bize bu dinin ne olduğunu öğ retsin. Şayet bu din bizimkinden daha iyi ise onu kabul ederiz» demiştir16. Neticede Hindlüer müslüman olmayı kabul etmemişler ve her yıl 300 fil, gü müş, elbise ve esans vererek Mahmud’un saldırısından kurtulmuşlardır. Çinliler hariç tutulursa Ortaasya’da kurulan devletlerin büyük çoğunlu ğunu ya Türkler yahut Kitanlar’da görüldüğü gibi içinde Türk unsuru olan devletler meydana getirmişlerdir. Fakat bu devletler hiçbir zaman araların da tam bir birlik kuramamışlar ve birbirlerini ortadan kaldırarak kendi ha kimiyetlerini sürdürmeğe çalışmışlardır. Maniheist ve Budist olan Uygurlarda olduğu gibi İslâm olan Gaznelüer arasında da bir birlik kurulamamış ve çok geçmeden her iki devlet de ortadan kalkmağa mahkûm olmuşlardır. Maveraünnehr’de İslâmlığın yayılmasını ve kökleşmesini sağlıyan Gazneliler bu topraklar üzerinde yaşayan kendinden sonraki devletlerin de müslüman olma sını sağlamışlar ve bu topraklar üzerinde değişen devletlere rağmen İslâmiyet bugüne kadar kendini muhafaza etmiştir. Uygurlar’a gelince; onlar da bulun dukları bölgede köklü bir medeniyet meydana getirmişler ve bunu etrafındaki devletlere öğretmişlerdir. Yukarıda köklü bir medeniyet meydana getirmiş olduklarım söylediği miz Uygurlar acaba yeni kurulan Kitan devletine içtimai yönden ne vermiş lerdir? Tesirleri ne olmuştur? Şimdi de kısaca bunları görelim. Uygurlar 840 yılından önce Kitan kabüelerini hakimiyetleri altına al mışlardı. Kitan devletinin ortaya çıkışında önemi büyük olan kabüeler de 15 W ittfogel, ayn ı eser, s. 357; Barthold, yu karıdaki eser, s. 286 ve Chou Yı-liang, ayn ı eser, s. 17-18. 16 Gregory Abu’l Farac, A bu’l Farac Tarihi, Ömer R ıza Doğrul tarafın dan Türkçe’ye tercüme edilmiştir, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1945, c. 1, s. 283. U Y G U R L A R ’I N K İT A N L A R ’A T E S İR L E R İ 13 yine Uygur neslinden gelmiş olanlardır. Bu kabilelerin başlıcaları ise I-la17, I-shıh, Yeh-lu ve Hsiao’dur18. Kitanlar’m hükümdar ailesi olan Yao-lien’in yerine geçen Hsiao ve Yeh-lu kabileleri Kitanlar’m sosyal pramidinin en yük sek kısmını işgal ederler. Her iki kabilenin üyeleri, önemli askerî ve siyasî mevkileriyle devletin zenginliğini ele geçirmişlerdir. Kitan nüfusunun büyük bir kısmı ziraatçi olmasına rağmen diğer kısmı Kitan ekonomisinin dayandığı hayvancılık, avcılık ve balıkçılık gibi işlerle meşgul olmuşlardır. Böylece karışık bir ekonomi ile Kitanlar yükseldiler ve genişlediler. Ortaasya göçebe kavimlerinde büyük rol oynayan at, inek ve koyun Kitanlar’da da görülür. Hükümetin at sürüleri askerî ihtiyacı karşı lamak için kullanılırdı. Ayrıca binlerce atm katıldığı, büyük avlarda süvari ler de manevra kabiliyetlerini geliştirmeğe çakşırlardı. Hükümetin sahip ol duğu hayvanlar sol taraflarından damgalanırdı. Fakat şahısların yahut ka bilelere ait hayvanların damgalandığına dair bir malûmat Kitan Tarihi’nde yoktur. Kitan Tarihi’nde hususî olarak hayvan markalan kayıt edilmemiş fakat hükümetin sürüleri yanında şahısların da sürüleri olduğu kayıt edil miştir19. Ortaasya Türkleri’nin en önemli içkisi olan Kımiz’ı Mitanlılarda da görmekteyiz. At, böylece, askerî ihtiyacı karşılamak için kullanıldığı gibi mayalanmış -Kımız- yahut çiğ olarak Kitanlar’a süt temin etmiştir. Liaoshıfı’da kımızla ilgili şu kayıdı bulmaktayız. «The mounted archers and ar mored soldiers received their orders the hour mao (between five and seven o’clock in the morning) and assembled an the hour ch’en (between seven and nine o’clock in the morning). The horses went after water and grass and the men depended on Kumiss»20. Ayrıca Marco Polo da Kimiz’m Kitan askerleri arasında aranan bir içki olduğunu seyahatnamesinde bahsetmiştir21. Göçebelerin çok kullandığı bir başka hayvan ise devedir. Devede ilk defa Uygurlar tarafından Kitanlar’a t anıtılmıştır. Deve, Kitanlar’a ilk defa 17. 840 Kırgız yenilgesinden önce Orhun’daki U ygurlar’ın demir isçiliğin de büyük bir tekniğe sahip oldukları bilinmektedir. îş te bu Uygurlar’ın soyun dan olanlarla evlenen I-la kabile reisleri demir işçiliğini en iyi şekilde öğren m işler ve bunu Kitanlar’m içine girdikten sonra da devam ettirm işler ve Kitan lar’a öğretmişlerdir. Bak, W ittfogel, ayn ı eser, s. 142. 18 Bu kabileler için daha geniş bilgi için bak, W ittfogel, ayn ı eser, s. 59, 87 ve 191. 19 W ittfogel, ayn ı eser, s. 118. 20 Liao Shıh, 59. la . 21 Marco Polo, The Book of Sır Marco Polo, tr. and ed. w ith notes by Sır Henry Yule, 2 cilt, London 1903, c. I, s. 260. 14 Ö Z K A N ÎZ G İ împaratoriçe Dowager tarafından 947 senesinde bir kurban merasimine git mek için bir arabada kullanıldı. Ayrıca imparator ailesinden prensesler ev lenme merasimlerinde deveyi kullanmışlardır. Y alnız şunu belirtmek lâzım dır ki imparatoriçe Dowager ve prenseslerin kocalarının soyları hep Uygür neslinden olan Hsiao kabilesindendir22. Hayvanlar daha ziyade yün ve sütü için değerlidir. Deve ise bu yüzden Kitanlar’da fazla rağbet görmemiş ve step dünyasının bir sembolü olarak kalmıştır. Hayvancılık gibi avcılık da göçebe hayatın ayrılmaz bir parçasıdır.. Uy-, gurlar’m bahar aylarında bilhassa şahin ve atmaca avlamağa meraklı olduk larını bize seyyah Wang Yen-te anlatmaktadır. Kitan imparatorlarının da hususi kuşhaneleri olmuş ve onlar da bahar aylarında yaban ördeği ve kuğu avcılığı ile vakit geçirmişlerdir. Wen-hsien T’ung-k’ao (345, -2705) kitabından öğrendiğimize göre kavun-karpuz da Uygurlardan Kitanlar’a geçmiştir. «Hu Chiao, who traveled through Shang-ching circuit in the middle of tenth century found Ch’i-tan tribesmen growing melons. They treated the plant carefully, applying cowdung to it and protecting in with mats; they claimed they had obtained it from the defeated Uighurs»23. «Ph» kelimesinin ilk manası bez (kumaş) tır. Mahmüd al Kasğarfde «qamdu» olarak geçen kelime «dört arşın boyunda, bir karış eninde bir bez parçasıdır. Üzerinde Uygur Hanı’mn mührü basılıp alış verişte para yerine kullanılır» şeklinde izah edilmiştir24. Ayrıca «qamdù» her yedi senede ,bir yıkanır, tamir edilir ve yeniden damgalanırdı25. Bu bez paraların Kitan baş şehrinde geçer olması Uygur-Kitan münasebetlerini.göstermesi bakımından önemlidir. Uygur tüccarlarının Kitan başşehrinde müstesna bir yeri' vardı ve başşehirde özel oturma müsâadesi almışlardı. «Thé southern city was called the Chinese City. East of the South Gate was the settlement of the Uighurs. The Uighur merchants who remained in the Supreme Capital established à settlement and lived there»26. Liao Shıh’daki bir başka kayıtta ise Hsiung kasabasında, Kao-ch’ang Uygurlan’nm pazar kurduğunu görmekteyiz. Türklerde «dokuz» sayısının önemli olduğu bilinmektedir. Orhun abi 22 W ittfogel, ayn ı eser, s. 115. 23 W ittfogel, yu karıdaki eser, s. 121. 24 Mahmüd al-Kâsğarî, D ivanu lugat-it-T ürk, Türkçe tercüm esi Besim Ata\ay, Ankara 1943, c. I, s. 418. 25 Barthold, W., 12 Vorlesungen über die Geschichte der Türken M ittelasiens, Berlin 1935, s. 118. 26 Liao Shıh, 49. 3b. U Y G U R L A R ’I N K Î T A N L A R ’A T E S İR L E R İ 15 delerinde gördüğümüz «Dokuz Oğuz» «Dokuz Tatar» kabileleri daha ilk za manlardan beri dokuz sayısının Uygur Türklerinde önemli olduğunu gösteıiı.<aDokuz» sayısı Kitanlılar’da da sosyal ve siyasî organizasyonlariyle il gili metinlerde geçtiğini ve önem kazandığını görüyoruz. «The office of the Grand Ch’ang-kun of the Horizontal Tents was in charge of the affairs of the imperial lineage of the nine tents of Emperor T’ai-tsu’s descendants»27. Dokuz ananesiyle ilgili olarak ayrıca dokuz Yao-lien Kağanlarının Kitan hal kını idare ettiğini görüyoruz28. ■Bir başka Uygur ananesi de keçe halı ile Kagan’m örtülmesi olayıdır. Uygurlar’daki bu geleneği Chou 50.4b’den naklen Wittfogel şöyle an latmaktadır. «This seems to be a survival of an old Inner Asiatic practice. When a Turkish Khan was invested, he was first carried on a felt blanket which bearers turned around nine times. After this he mounted a horse and was choked so seVerly he almost suffocated. While he was still dizzy, his fol lowers asked how long he expected to be Khaghan. His reply determined the length of his rule»29. Bununla ilgili olarak Kıtanlar’a geçen bjı adeti de Liao Shıh’da şu şekilde görmekteyiz. «The rebirth building that for the emperor’s mather, and those for seeking [the emperor] were also built. The emperor entered the rebirth building and performed the rebirth ceremony. When he had finished, the elders of the eight tribes preceded him in front, followed him behind, protected him on the right and left, and invested him in. the northeastern comer of the hall. After worshipping the sun be moun ted a horse. The oldest men among the imperial maternal relatives were chosen to be his grooms. The emperor galloped off and fell down. The grooms and followers cevered him with a feit rug»80. Bilindiği gibi Kitanlar iki çeşit yazı sistemi kullanmışlardır. Bunlar «Bü yük yazı» «Larger script» ve «Küçük yazı» «Smaller script»tir. Bunlardan «smaller script» in yaratıcısı Uygurlar olmuştur. Bu yazmm Kitanlar tarafın dan nasıl kullanılmağa başlandığı hakkmda yine Liac Shıh’dan bilgi edin mekteyiz. «[In the 924] the Uighur messengers came [to court], but there was no one who could understand their language. The empress said to T’aitsu, ‘Tieh-la is clever. He may be sent towelcome them’». «In the 925, by being in theircompany for twenty days he was able ■ 27 28 29 30 Liao Shih, 4 5 .1 7 b . W ittfogel, ayn ı eser, W ittfogel, a yn ı eser, Liao Shih, 49. 3b. s. 205. s. 274. 16 Ö Z K A N ÎZ G Î to learn their spoken languages and script. Then he created [a script of] smaller Ch’i-tan characters which, though fever in number, covered everyting»31. Kitanlar’ın kullandığı yazının bulunmasında ve kullanılmasında Uygurlar öncülük ettiği gibi, Uygurlar’ın kullandığı pekçok ünvan da Kitanlar tarafmdan kullanılmıştır. İlk defa 8. yüzyılda Kitan reisi «Kağan» ünvanı ile çağırıldığı zaman bu ünvan daha önceleri Ortaasya Türkleri tarafmdan kullanıhyordu32. Aynı şekilde Türk Kağan eşlerinin ünvanı olan «Qaturı» da Kitanlar’da iK ’o-tun* olarak gözükmektedir. «Ch’i-shou Khaghan was [Worshipped] in the southern temple and his K’o-tun in the north temple»33. Kitanlar’ın kullandığı «Ti-yin» teriminin de Türklere ait olduğu bilin mektedir. «.Teğin» yahut «Tigin» olarak Orhun abidelerinde kağanın karde şi yahut oğlunu veya kağanın neslinden bir prense verilen ünvandır34. «Hsien» «.Değerli», «Fazilet sahibi, dürüst» ünvanı da Beş Kitan im paratoruna verilmiştir35. Bu ünvanın da Uygurlar arasında kullanıldığım ve Türkçe «Bilge» kelimesinin Çince transkripsiyonu olduğunu Pelliot söyle mektedir36. Kitanlar’m ikinci derecedeki kabilesi Shıh-lieh memurlarının kullandı ğı ve ikinci en büyük ünvan olan «Ta-la-kan» terimi Türkçe «Tarkan» teri minin transkripsiyonudur. Bu kelime de Orhun abidelerinde ve Uygur me tinlerinde görülmektedir37. Yukarıda görüldüğü gibi Uygurlar’dan yeni kurulan Kitanlar’a ziraat, hayvancılık, gelenek ve ünvan olarak pek çok şey geçmiştir. Her iki ülkede devlet hüviyetlerini kaybedinceye kadar iyi münasebetlerde bulunmuşlar ve 11. yüzyılın kuvvetli devletleri olarak kalmışlardır. 31 W ittfogel, ayn ı eser, s. 243 ve Liao Shih, 64. 4b-5a. 32 Radloff, W., Die A lttü rkischen Inschriften der Mongolei, St. Petersburg 1897, s. 360. 33 Liao Shih, 37. 9a. 33 Liao Shih, 37. 9a. 34 Radloff, A y n ı eser, s. 175. 35 W ittfogel, A y n ı eser, s. 432. 36 Pelliot, P., «N euf Notes surles Questions d’A sie Centrale» T’oung Pao 26 (1930) ss„ 202-265, s. 210. 37 Bang, W., - Gabain A. von., A n alytischer Index zu den fünf ersten Stücken der Türkischen Twrfan-Texte, Berlin 1931, s. 501. SELÇUKLU-OSMANLI ÇİZGİSİNDE HAREZMŞAHLAR VEZÂRETİ* Aydın Taneri Ortaçağ Türk devletleri teşkilâtına dâir araştırmalar : Son yıllarda Ortaçağ Türk Devletleri teşkilâtına ait metin neşirlerinin ve araştırmaların geçmişe nazaran arttığı görülmektedir1. Devletlerin siyasî, askerî, İktisadî ve İçtimaî tarihlerinin m ükemmel bir tarzda vaz edilmesi ve problemlerin çözümlenmesi «Müesseseler tarihi»nin önemini arttırmıştır. Bizde henüz başlangıç safhasında olan «Müesseseler tarihi»nin incelenme sinde, münşeat mecmualarından2 faydalanıldığı gibi, kroniklerden ve diğer bazı kaynaklardan da istifade edilmektedir. Vakayinâmelerden, dikkat ile tarandığı zaman çeşitli konulara ait pek çok malzeme çıkmaktadır. Meselâ, Türkiye Selçuklu Devleti tarihi araştıncılannın başvurdukları ana kaynak olan İbn-i Bîbî’nin eseri3 devlet teşkilâtı bakımından da aynı önemi taşı maktadır. Bundan başka K. Erdmann’m, İbn-i Bîbî’nin almancaya çevrilmiş muh* Araştırmamın bu dergide yayınlanm asını arzu eden Prof. D r. Cengiz Orhonlu’nun aziz hatırasını saygı ile anıyorum. Çalışmalarım sırasında değerli fikirlerinden yararlandığım Prof. D r. Meh m et A . K ö y men’& müteşekkirim. 1 >Bu yayımlardan Ortaçağ Türk Tarihi’ne ait olanlar şunlardır : O. Turan, Türkiye Selçukluları H akkında R esm î Vesikalar (Metin, tercüme ve araştırm alar), Ankara, 1958. A. Erzide Selçuklular devrine ait inşâ eserleri serisinden şu iki eseri neşretmişdir : Mühammed b. Abdi’l-H alik el-Meyhenî, D estûr-i D ebiri, Ankara, 1962 ve Haşan b. Abdi’l-Mu’min El-Höyî, Gunyetu’l-K âtib ve M unyetu’t-Tâlib Rusûmû’r-Resâ’il ve Nucûmu’l-Fazâil, Ankara, 1963. H. Horst, D ie S taatsverw altu n g D er Grosselguqen und Horazm sohs, W ies baden, 1964. Bu eserin geniş bir özeti ve tenkidi için bak. M.A. Köymen, Selçuklu D evri Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 2 18 A Y D IN T A N E R İ tasar nüshasına4 dayanarak yaptığı araştırma5 bu ve bunun gibi kaynaklar dan sanat tarihi sahasında bile nasıl faydalanılabileceğinin başardı bir ör neğini teşkil etmektedir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu devlet teşkilâtına dair İslam Ansiklope disinde Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun «Selçuklular» maddesinde bilgiler vardır. Prof. Dr. Mehmet A. KöymerC'm yeni yayınlanan « T u ğ r u l B e y v e Z a m a n ı » (İstanbul, 1976) adlı eserinde aynı konu işlenmiştir. Ge ne, aynı araştırıcının « A l p A r s l a n v e z a m a n ı » (İstanbul, 1972) adım taşıyan araştırmasının devamı olan ciltlerinde devlet teşkilâtı ve hayatı incelenmiştir. Yakmda yayınlanacaktır. Doç. Dr. Erdoğan Merçil, Selçuklu devri: devletlerinden biri olan «S a 1g u r l u l a r » (Ankara, 1975) hakkmdaki eserinde de devlet teşkilâtım ko nu olarak almıştır. . Biz de, biraz aşağıda zikredeceğimiz gibi, « B ü y ü k S e l ç u k l u İ m p a r a t o r l u ğ u ’nda vezirlik» admda bir araştırma yaptık. Görüldüğü gibi, zikrettiğimiz araştırmalarda devlet hayatı ve teşkilâtı incelenmiştir6. Konumuza girmeden evvel, Harezmşahlar Devleti (1097-1231) teşki lâtı hakkında yapılmış olan araştırmaları da gözden geçirelim. Türk Tarihi A raştırm aları II (Selçuklu Devri D evlet teşkilâtına dair yazılm ış bir eser m ünasebeyitle), Tarih A raştırm aları D ergisi, Cilt n , s. 303-380. Abu Bakr İbn al-Zaki, R a v za t al-K u ttab ve H adikat al-Albab (Yayınlayan A li Sevim ), Ankara, 1975. 2 Son yıllarda İran’da Selçuklular ve Harezmşahlar için neşredilmiş olan münşeat mecmualarından bazıları şunlardır : Vatvat, N am eha-i Reşidü’d-din V a tva t (nşr. Tuysikiranî) Tahran, 1958. Akili, A sarü’l-vüzerâ (nşr. C. Hüseynî) Tahran, 1959. Kirmanî, N esûimü’l-Eshâr (nşr. C. H üseynî), Tahran, 1959. 3 El-Evâmbrü’l-A lâiyye Fi’l-Umûri’l-A lâiyye (A yasofya Ktp. Nr. 2985), Tıpkıbasım, Ankara, 1956. Nşr. N-Dugal-A. Erzi, I. cüt (H. Kılıç Arslan’m v e fatından I. Alâü’d-dîn Keykûbad’ın cülûsuna kadar), Ankara, 1957. 4 T evârih-i  l-i Selçuk, nşr. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs a I Historié des Seldjoucides, Vol., XV, Leiden 1902; A lm anca tr. H.W. Duda, Die Seltsehukengeschichte des tb n Bîbî, Copenhagan, 1959. 5 îbn Bîbî, A ls K unsthistorische Quelle, Istanbul, 1962. Bu araştırma, adı nın hududunu çok aşm akta ve adeta Selçuklu devri kültürüne dair bir tedkik m ahiyetini taşımaktadır. Bununla beraber araştırıcı m ufassalını kullanmadığı için eksikdir. 6 Meselâ, H. Horst’un adı geçen eserini eleştiren M.A. Köymen şöyle ya zıyor : «Ona (H orst’a) göre Selçuklular bir ana d evlet (H auptlinie), (Büyük Selçuklular) üe d ö rt şube (Irak, K irm an, Suriye v e «R um » Selçukluları) ye ay- S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 19 Merhum Prof. Dr. Fuat Köprülü'nün İslâm Ansiklopedisi’ndeki « H a r i z m ş â h l a r » maddesi, devlet teşkilâtının da esaslarını ortaya koyan ve daha ziyade araştırıcılara takib edecekleri yolu gösteren mükemmel bir incelemedir. Yazar, «Ortaçağ Türk-îslâm devletlerinin karakterleri» nokta-i nazarından Harezmşahlar’ı değerlendirmekte ve bu devletin, Büyük Sel çuklu İmparatorluğu müesseselerini bazı küçük ve tabii farklar üe iktibas ettiğini-idarî ıstılahlar, memuriyet isimleri ve devlet daireleri ananeleri cihetinden-belirtmektedir. Köprülü, Harezmşahlar’m devlet müesseselerini po litik tekâmülleri ile paralel olarak geliştirdiklerini ve Atsız zamanından iti baren muntazam idare teşkilâtına malik olduklarım da ilâve etmektedir7. Dr. Heribert Horst ise eserinde8 Büyük Selçuklu İmparatorluğu ve Harezmşâhlar Devleti teşkilâtını beraber incelemekde ve münhasıran münşeat mecmualarından geniş çapta faydalanmaktadır9. Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’mm eserinde10 Harezmşahlar Devletinin siyasî ve askerî olayları mufassalan ele ahnmışdır. Yazar, eserini devlet teş kilâtına dair bol malzeme ile de zenginleşdirmişdir. Köprülü ve Horst -gayet tabiî olarak- vezirlik müessesesihi de ele alrîlvr (Nebenlinie). Selçuklular v e kollan hakkında müellifin görüşü a rtık eski m iş sayılabilir. Zira, bugün bühassa Türkiye’de yapılan araştırm alarla B üyük Selçuklu İm paratorluğu’nun m ah iyeti ve kollannm im paratorluk karşısındaki durumu oldukça aydınlanm ışdır: B üyük Selçuklu İm paratorluğu bir devletler topluluğudur. M etbû Selçuklu D evletinin etrafında halka halka bir ta k ım vasal devletler vardır. M uhtelif ırklara mensup bu devletler hep birden B üyük Sel çuklu İm paratorluğu’nu teşk il ederler. Buna göre D r. H orst’un kitabında sa yı lan dört Selçuklu devleti (Irak Selçukluları, K irm an Selçukluları, Suriye Sel çukluları, «Rum» Selçuklulan) de dahildir v e vasal devletler sistem inde ilk kategoriyi teşk il ederler. Böylece, Selçuklu devletlerinin, B üyük Selçuklu İm paratorluğu karşısındaki hukukî durumu m eydana çıkar» (a.g.s. 304). 7 H arezm şahlar, 5, s, 279. 8 Horst, a.g.e. 9- M.A. Köymen kitabı şu şekilde eleştirmektedir : « sadece H ârezm şâhlar devletini B üyük Selçuklu İm paratorluğu He yan yana ve iç içe ele almanın yersizliği ve ye tersizliğ i daha iy i anlaşılır. G erçekten, müellifin neden B üyük Selçuklu İm paratorluğu devlet teşkilâtın ı m ü stakü te tk ik m evzuu yapm adığı nı, başka devletlerle birlikte dikkate alm ak lüzumunu duyunca da, neden sa dece H arezm şahlar devletini ele aldığını izah etm ek güçleşiyor (a.g.e. S.S05). «Dr. H orst’tan resm î vesikalar dışında, kronikleri ve diğer kayn akları da kul lanm asını ü m it v e tem enni ederken, daha ziya d e bu çeşit kaynaklara istinaden m eydana getirilm iş olduğunu b elirttiği bir eserde ek sik lik sa ym a k mümkündür (s. 309). 10 H arezm şahlar D evleti Tarihi, Ankara, 1956. 20 A Y D IN T A N E R Î mışlardır. Köprülü, ansiklopedi çerçevesi dahilinde vezir hakkında özet ola rak bilgi vermiş, Horst ise, konuyu, resmî belgelerin ışığı altında değerlendirmişdir. Diğer tarafdan vezirlik mansıbının menşei, mahiyeti ve kelime mana sının izah şekilleri hakkında şimdiye kadar yapılmış araştırmaları Domi nique Sourdel ele almışdır11. Ord. Prof. Fuat Köprülü, tarihimiz boyunca Türk devletlerinin devam lılık ve bütünlük getirdiğini ortaya atan bilim adamımızdır. Ona göre, bir devletin yıkılıp, yerine diğerinin kurulması çok defa bir sülâle, bir isim de ğişikliğinden ibaret kalır. Eski siyasî kadro ve müesseseler devam eder. Biz XI. ve XII. yüzyılları ihtiva eden « B ü y ü k S e l ç u k l u İ m p a r a t o r l u ğ u ’nda vezirlik» (Tarih Araştırmaları Dergisi, V) ve X. - XV. yüz yılları kapsayan « O s m a n l ı i m p a r a t o r l i ı ğ u ’ n d a k u r u l u ş d ö n e m i n d e v e z î r - i â z a m l ı k » 12 adındaki. araştırmalarımızda her iki devletde müessesenin paralellik gösterdiğini ortaya koymuşduk. Erin ci araştırmamızın « G i r i ş » ’ kısınma, Türkiye. Selçuklu vezaretine de kısa bir bakış yapmışdık. Bu defa, S e l ç u k l u - O s m a n l ı hattının kronolojik olarak or tasında yer alan Harezmşahlar vezaretini ortaya koymaya çalışacağız. I. Harezmşah vezâretinin ihdası — Vezirlerinin menşeleri ve formasyonları : Bilindiği gibi, Harezmşahlar Devleti’nin başmda sülâlenin kurucusu olan Büyük Selçuklu imparatorluğunun genel valisi Kütbü’d-din Muhammed (1097-1127) in halefleri, Atsız (1127-1156), İl-Arslan (1156-1172), Tökis (1172-1200) Alaü’d-din Muhammed (1200-1220) ve Celâlü’d-din Harezm şah (1200-1231), h a r e z m ş a h veya s u l t a n olarak bulunmuşlar dır13. Bu hükümdarların saltanatı boyunca Sultan Tökiş zamanında Nizâmü’l-mülk Mesud b. Ali el-Herevî, Sadrü’d-dîn Ali b. Mesud el-Herevî, Sul 11 L e V izirat A bbasides, I, Damas, 1959. H, Damas, 1960. 12 Ankara, 1974. ’ 13 Gerek m ünşeat mecmualarında gerek sikke’lerde, Harezmşahlar’da sul tan ünvanı Tökiş’den itibaren kullamlmışdır. Barthold, Tökiş’in sultanlığını, onun Irak Selçuklu hakim iyetini yıkmasından yani 1194’den sonraya koymakda, Köprülü ise bir sikke üzerindeki ibareden 1181 yılını kabul etmektedir (Kafesoğlu, 113). S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 21 tan Alaü’d-din Muhammed devrinde adı geçen vezirden sonra Nizâmü’l-mülk Nasırü’d-din Muhammed b. Salih, Bedrü’d-din Hamîd, İmâdü’l-mülk Şah Veli, Mücirü’l-mülk Şerefü’d-din Muzaffer, Bahaü’l-mülk, Muginii’d-din Ziyaü’l-mülk el-Talibî ve nihayet Celâlü’d-din Harezmşah devrinde Şerefü’lmülk Fahrü’d-din Ali el-Cendî vezâret makamını işgal etmişlerdir. Harezmşahlar’da vezirlik müessesesi, Atsız zamanında kurulmuş olma lıdır. Kesin olarak bildiğimiz, Sultan Tökiş tarafından ihdas edilmiş olduğu dur. 1194 yılında, Harezmşahlar tarafından Irak Selçuklu Devleti hüküm darı Tuğrul’un öldürülmesi ve devletinin tarihe karışmasından sonra14 Tö kiş, vezarete Nizâmül-mülk Mesud’u tâyin etti. İlk Harezmşah vezirlerinin İran.asıllı oldukları anlaşılmaktadır. Sultan Tökiş'in ilk vezirleri olan Nizâmü’l-mülk Mesud ile halefi ve oğlu Sadrü’dtan Alaü’d-din. Muhammed devrinde adı geçen vezirden sonra Nizâmü’l-mülk şei gulam olan bir vezir iş başına geldi16. Gerçekden o, Sultan Alaü’d-dîn Muhammedi'm annesi Türkân Hatun’xm «gulamzâde»sidir17. Mücirü’l-mülk Şerefü’d-dîn ise Alaü’d-dîn Muhammedi'm gayri meşru oğludur. Cüveynî’ye göre bu vezirin annesi,, sultanın bareminin gözde kadınlarındandı. Sultan, b u , cariyesini Mücirü’l-mülk’e hâmileyken -adı bizce malûm olmayan- fakat herhalde devlet erkânından- bir şahıs ile evlendirmişdir. Mücirü’l-mülk’ün durumu -menşei cihetinden- istisnaî ve enteresan bir durum arzetmektedir18. Vezir Bahaü’l-mülk ise kıssadâr19 Necibü’d-dîn’in 14 Tökiş kazandığı zaferi takiben Irak Selgukluları’nın payitahtı Hemedân’a girmiş ve Irak tahtına oturmuşdur (4 Receb 590/26 Haziran 1194). O, Hemedân civarmda Dezec ile Kasımâbed arasmda bir ayda inşa ve ikmal ettir diği av köşkünde muazzam bir kabul resm i tertib etmişdir (Kafesoğlu, a.g.e., s. 126). 15 Kirmanî, 94-95. 16 Kirmanî, 96. 17 Kirmanî, 96; Akili, 268. 18 Cüveynî, Târîh-i Cihângüşây, (nşr. M.M .Kazvinî) G.M.S. XVI, 1-2-3, London, 1912-1937. İngilizce tercüm esi ; The H istory of the W orld Conqueror (tercüme eden. J.A. Boyle, I-II, Manchester, 1958. Farsça m etin : I, s. 120. Ihg. tere. : I, s. 155. 19 Ktssâ-dâr, arzuhal ve şikâyetleri kabul eder ve perşembe akşamları bunları hükümdara arz eder, cevaplarını alır ve ilgililer’e teslim ederdi. Nesevî’nin ifasm a göre «sarayın en şerefli m em uriyetlerinden biriydi» (H istoire du Sultan D jelal Ed-din M ankobirti (nşr. O. Houdas) Paris, 1891. Fransızca ter cümesi : Paris, 1895. Farsça, neşir : S iret-i Celâlü’d-dîn M engübem i (nşr. M. Minovi), Tahran, 1965. Arapça met. s. 101; Frans. tere. s. 168; fars. met., s. 134. 22 A Y D IN T A N E R Î oğludur20. Kıssadâr’lığın saray mansıblarından olduğu ve saray emirliklerine de genel olarak Türklerin tayin edildikleri nazarı itibare alınırsa, Bahaü’lmülk’ün Türk asıllı ve ordu mensubu olduğu tahmin edilebilir. Menşeini bildiğimiz vezirlerden biri de Muginü’d-dîn Ziyaü’l-mülk'dür. «Sudur ve ayan» dan21 olan bu zatın gerek sivil, gerek askerî kadrolardaki görevlerde bulunduğu, toprak sahibi bir İranlı olduğu anlaşılmaktadır. Vezîr Şerefü’l-mülk anlaşıldığına göre Türk’dür. Nesevî’de, O’nun türkçeyi iyi konuştuğu, farsçayı doğru telâffuz edemediği ve yazamadığı, Türkler’i sevdiği ve Cend’li olduğu kaydı vardır22. Kaynaklarımızda, vezaret makamını işgal eden bu şahsiyetlerin daha evvel işgal ettikleri makam veya makamlar hakkında -bir, iki istisna dışın da- tatminkâr bilgi yokdur. Nizâmü’l-mülk Muhammedi'm. «havassı sultama mensub23 ve «payitahtın yegâne havassından olduğu»24 şeklindeki kayıtlar, O’nun vezir olmadan evvel saray teşkilâtında önemli bir mevkide görevli bulunduğuna şüphe bırakmamaktadır. Şerefü’l-mülk ise Sultan Alaü’d-dîn Muhammed devrinde Cend vezirli ği yapmış25, daha sonra idare teşkilâtı kadrosundan saray teşkilâtına intisab ederek Sultan Celalü’d-dîn devrinde hâciblik’e26 ve bilahare vezarete tayin 20 Cüveynî, fars. met., I, 119; ing. tere., I, 153. 21 Akilî, 270. 22 Arab. m et. s. 234; frans. tere., s. 391; fars. met., s. 263. «Dihkan» yani toprak asilzadesi unvanı Gazneli Sultan Mesud’un Selçuklu liderlerine yazdığı mektupda hitab şekli olarak kullanılmışdır (Mehmet A ltay Köymen, Tuğrul B ey ve Zamanı, İstanbul, 1976, s. 8-9). 23 Akilî, 268. 24 Kirmanî, 96. 25 Akilî, 271; Kirmanî, 97. Şerefü’l-mülk’ün görevini kötüye kullanması üzerine Cend vilayeti Ueri g e lenleri ve halkı, onun yaptığı zulümleri «dergah-ı sultan» a gelerek şikâyet etti ler. Sultan Alaü’d-din Muhammed zulmü kaldırdı, vezirin de ateşte yakılarak öldürülmesini em retti (Kirmanî, 97). Böylece «padişahın halkın üzerindeki zul mü gidermek, kuvvetlinin zayıfı ezmesine meydan vermemek, tebanm can ve m alını em niyette bulundurmak» şeklinde formüle edilen devlet anlayışının (H. İnalcık, A daletnam eler, TTBD, n (1965) s. 49) bir örneğine rastlıyoruz. N esevî’de Şerefü’l-mülk hakkında şu tam am layıcı bügiyi vermektedir : «O, Alaü’d-din M uhammed tarafından ateşde ya k ılm a k su retiyle ölüme mahkûm edildiğini duyunca kaçtı. Yakalanan naibi a yn ı cezaya çarptırıldı. A laü’d-din Muhammed’in ölümünden sonra ortaya çıkan Şerefü’l-m ülk Celâlü’d-din devrin de evvelâ hâcîb, sonra ve zir oldu» (Arab. met., 170-171). 26 Nesevî, aynı yer. SELÇTUK LU-OSM A NLI H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 23 edilmişdir27. Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, teşkilâtının iskeletine Büyük Selçuklu İmparatorluğu teşkilâtı esas olan Harezmşahlar’da, vezirlerin menşelerinde farklar görüyoruz. Büyük Selçuklu vezirlerinin, genel olarak, îranlı ve top rak aristokrasisi sınıfına mensub olmalarına rağmen, Harezmşahlar’da, bil hassa devletin son devirlerinde gulam veya Türk menşeli vezirlere rastlı yoruz. Eski Türk boy hay atma ait geleneklerin Selçuklular’a nazaran daha kuvvetli olduğu ve Türk boylarının devlet içinde ağırlıklarını hissettirdikleri Harezmşahlar’da28, Türk menşeli vezirlerin varlığını, tesadüfe hamledemeyiz. Diğer tarafdan, vezirlerin, «vezîr-i memleket» veya «vezâret-i sultan»a, re’sen sultanlar tarafından tâyin edildiklerini söylemeğe hacet yokdur. An cak, Alaü’d-din. Muhammed, Sadrü’d-dîn Ali’yi azledince, yerine tâyin edi lecek şahsiyet hakkında -her meselede olduğu gibi- annesi Türkân Hatun’a danışdı. Türkân Hatun da Nizamü’l-mülk Muhammed’i tavsiye edince, Sul tan,, nefret etmesine rağmen, O’nu vezârete getirmek zorunda kaldı29. ,n . Vezirin görev ve yetkileri : Vezir, icraî, teşriî ve kazai yetkileri kayıtsız şartsız elinde bulunduran hükümdarın vekili sıfatı ile devletin bütün işlerini sevk ve idare eden en yüksek memurdur30. Hükümdarın emri ile teşriî yetki kullanabilir. Vezîr, hükümdarın vekili olarak muayyen konularda ferman çıkarabilir. O icraatinden dolayı yalnız sultana karşı sorumludur31. Vezîr, törenlerde, yabancı hükümdarlar ve vassal hükümdar veya elçi leri ile olan ilişkilerde, muhtemelen mezalim divânı’nda, (dünyevî mahke me celselerinde) gene hükümdarın vekili olarak görevini ifa eder. O, raiyetih 27 Nesevî, aynı yer. 28 Gerçekden; Kıpçak, Uran ve Kanklı boyları Harezm ülkesinde kendi lerine uygun şartlar bulmuşlardı. Bu sebeble 1181 yılından itibaren büyük kit leler halinde Harezm’e gelm işler ve Harezmşahlar Devletinde faal rol oynamış lardır. Bilhassa, Sultan Tökiş’in Türkân Hatun ile evlenmesinden sonra KanklıKıpçak unsurunun Harezm’e bağlı ülkelerde kesafet peyda ettiği anlaşılm akta dır. Böylece aslen bozkırdaki Türk prenslerinden birinin kızı olan Türkân kendisininkiyle beraber akraba Türk boylarım da getirdi. Türkân zam anla bu boy ların üeri gelenlerini yüksek askerî makamlara getirmişdir (Kafesoğlu, 130-131). 29 Kafesoğlu, 211. 30 Horst, aynı yer. 31 Horst 25; Köymen, 325. A hkam -ı Selâtin-i M azi, Belge no. 30. Alman ca tere. Horst s. 104. Belge D. 4. A Y D IN T A N E R t 24 refahından sorumludur. Devlet işlerinde olduğu kadar dinî meselelerde de yetkili olan vezir, din işleri ile görevli kimseleri himaye eder. Ülke dahilin de görev ve nizamın kurulması için çalışır. Devlet işlerini « k a l e m » ile yürütür. Melikler ve kumandanlar da dahil olmak üzere bütün devlet rica li, bütün İdarî organlar ve memurlar onun emri altındadırlar32. Vezîr, herhangi bir vazife ile görevlendirildiği zamanlar dışmda hüküm darın nezdinde bulunur, seyahatlerinde ona refakat eder ve seferlerine ka tılır. O, bizzat ordu gönderebilir veya ordu sevk ve idare edebilir. Vezîr, diğer devlet erkânı gibi şahsına bağlı askerî birliklere sahipdir. Vezîrin ma kamının kudretini temsil eden bu birlikler sayısı çok olabilir33. Yaptığımız bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere Hazerzmşah vezîri sultanın müsaadesi ile ve onun nezareti altında bütün İdarî işleri bağımsız olarak ifa edebilmektedir. Bu itibarla vezir -İslam hukuku noktayı nazarın da- «vezaret-i tefvîz» i34 haizdir. Harezmşah vezîri de Büyük Selçuklu vezîri gibi geniş yetkiler ile mü cehhezdir. Bu husus tayin fermanlarında açıkça görülür33. Sultan Tökiş'in, veziri Nizamü’l-mülk Mesud için «meselelerin bağlan masında ve çözülmesinde onun ellerini serbest bıraktı» şeklindeki kayıtda vezirin yetkilerinin genişliği hususunda bir fikir vermektedir. V e z î r i n t e ş r i î y e t k i l e r i : Bu yetki ferman-kanun çıkar mak şeklindedir. Vezîrin hükümdarın vekili olduğu ve vezâret-i tefvîz ile mücehhez bulunduğu nazarı itibare alınırsa bu tabiidir. Bize, Harezmşahlar devrinden, sultanların neşrettiği «Codifie-kanunnâmeler» intikal etmemişdir. Münşeat mecmualarında -yalnız bir zümreyi alâkadar eden İdarî emirler ma hiyetindeki ferman-kanunlar vardır. Bu bakımdan diğer Türk devletinde ol duğu gibi Harezmşahlar'da teşriî faaliyet daha ziyade âmme hukuku sahasmdaydı. Harezmşah vezirinin de ferman-kanun çıkardığına dair Nesevî'de kayıtlar vardır. Gerçekden, Şerefü’l-mülk bilhassa sultan Celâlü’d-dîn’in vâridatını temin hususunda ferman çıkarıyordu38. V e z i r i n i c r â î y e t k i l e r i : Vezirin icraî bakımdan önde ge len vazifesi devlet işlerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı «Büyük Di 32 33 34 35 36 Horst, 26; Köymen 319. Horst, 27; Köymen, 320. Horst, aynı yer. Kirmanî, 95-96. Nesevî, arab. met., 214; frans. tere., 357; fars. met., 231. S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETİ 25 vân» (Divân-ı âla)a başkanlık etmekdir37. Üyelerini vezirin maiyetini de teş kil eden sahib-i divân-ı devlet, sahib-i divârı-ı inşa (veya tuğra), sahib-i divân-ı istifa, sahib-i divân-ı nazar38 m meydana getirdiği bu kurulun tabiî başkanı -hiç şüphesiz- hükümdardır. Harezmşahlar’da -yalnız sultan Celâlü’d-din devrinde- sultanın divan müzakerelerini kafes arkasından dinleme usulü vardır39. Vezirin diğer icraî yetkileri de genişdir. O, memurları ve kadıları tâyin ve azle, devlet dairelerini teftişe, ikta tevcihine; malî, ekonomik ve bayın dırlık alanlarında tedbirler almaya görevli ve yetkilidir. Harezmşahlar Devleti tarihinin bir safhasında hükümet teşkilâtım ve dolayısiyle devletin bütün kademelerini etkileyen bir olay vuku bulmuş, bu derece geniş yetkiler ile mücehhez vezirlik mansıbı lağvedilmişdir. Bu istis naî olay Alâü’d-din Muhammed devrinde oldu : Sultan, veziri Nizamü’l-miilk Nâsırü’d-dîn,i azlettikten sonra görünüşe göre geniş bir İdarî reorganizasyona girişmek amaciyle devlet erkânından altı kişilik bir kurul teşkil etti; vezârete ait görev ve yetkileri bu kurula verdi40. Sultanın emri mucibince, bu heyet kararlarım oybirliği ile vermek mecburiyetindeydi41. Ancak, bu şe kilde de bir sonuç alınamadı. «Halk eski veziri adeta aradı. Zira bir kişinin insafına kalmak altı kişiyi razı ve ikna etmekten çok daha kolaydı»42. Neti cede, eski usule dönmek -yani vezirlik müessesesini yeniden ihdas etmek- 37 Horst, şer’i ve örfi iğlere bakan iki yüksek mahkemenin bu divan’m dı şında kaldığına işaret ediyor (a.g.e., 30; Köymen, 323). 38 Horst, bütün bu memuriyetleri incelemiştir. 39 Nesevî, arab. met., 131; frans. tere., 218. 40 A ltı kişüik kurul, Mücirü’l-m ülk Tacü’d-din Ebu’l-Kasım, Emir Ziyâü’d-din Beyâbanekî, Şem sü’d-din Kellâbâdî, Tacü’d-din Nisaburî, Şerif Mecdü-ddin Muhammed N esevî ve Kâtib-i inşâ N izâm ü’d-din de mürekkebdi (Kafesoğlu, 214; Nesevî, arab. met., 32; frans. tere. 56). 41 Kafesoğlu, 214. N esevî, aynı yer. Sultan A laü’d-din Muhammed ile annesi Türkan Hatun arasındaki siyasî rekabet devlet mekanizmasında anarşiye yol açmışdı. Türkan, İmpara torluğun idaresinde oğlu üe hemen aynı derecede nufuza sahibdi. Onun müdahelesiyle sultanın emir veya fermanlarının iptal edüdiği dahi vakiydi. Türkan H atun’un büyük seyyidlerden ve ünlü şahsiyetlerden miirekkeb ayrı bir İnşââ Divam’da vardı. Böylece, o, devlet işlerini kendi görüşlerine uygun olarak yürü tüyordu. Cüveynî’ye göre Türkan H atun’un ayrı payitahtı, sarayı ve iktâ sa haları mevcuddu (Kafesoğlu, 208-209). Hükümet kadroları ve halk birbirini nakzeden emir ve fermanların verdiği şaşkınlık içindeydi (a.g.e., 221). 42 Nesevî, arab. met., 32; frans. tere., 56; fars. met., 48. A Y D IN T A N E R l 26 zarureti hâsıl oldu43. Vezirin önemli yetkilerinden biri de memurları tayin ve azledebilmesidir44. Meselâ, Şerefü’l-mülk yüksek memuriyetlere kendi gulamlanm ta yin ediyordu. O, Hoy şehrini zaptettikten sonra idaresini gulamı Nasirü’d-r dîn Boğa’ya verdi45. Gene Nasirü’d-dîn’i, Şerefü’d-din, Tuğrul ile beraber Azerbaycan şehirlerinden Ucan’a tayin etmişdir. Ancak bunların icraatım beğenmeyen Sultan Celâlü’d-dîn her ikisini de azletmiş ve yaya olarak Mukan’a sürmüşdür46. Gene, Şerefü’l-mülk tuğraî’de tayin etti47. Diğer taraftan vezir, devlet imalathanelerim, memur ve işçileri kontrol etmekle görevliydiler48. Vezirin kadıları tâyin ve azletme yetkisi de vardı. Şerefü’l-mülk, Teb riz kadılığına İzzü’d-dîn Kazvinî’yi tayin etti. Ancak -görünüşe göre Sultan tarafından itiraza uğraması ihtimaline binaen- tâyin: keyfiyetinden evvel Ce lâlü’d-dîn’t yazdığı mektup ile, azlettiği kadının yakım olan şehrin ileri ge lenlerinden Şemsü’d-dîn Tuğraî’yi gözden düşürmüş ve tayini bundan sonra gerçekleşdirmişdir49. Gene, Şerefü’l-mülk vezâretinin sonlama doğru kadı Mücirü’d-dîn Ömer b. Sad el-Harezmî’yi, elçilik vazifesi yaptığı sırada, hiyanet ettiği iddiası ile habsettirdi ve 12.000 dinar istedi. Kadı bir ay hapiste yattıktan sonra taleb edilen meblâğı ödedi. Ancak, vezir, kadının kendisini sultana şikâyet etmesinden çekindi ve onu Tebriz’e kadı tâyin etti50.. Yukarıda Şerefü’l-mülk’ün Tebriz kadılığına tâyin ettiğinden bahsetti ğimiz İzzü’d-dîn Kazvinî de bilahare vezir tarafından görevinden uzaklaş tırıldı. Kazvinî’nin vazifesi, Eyyûbiler’den Melik Adil’m Sultan Celâlü’ddin’e yolladığı elçi Şam kadısının -ki Harezmşah elçisi Mücirü’d-din’e re fakat etmişdi- gelişine kadar devam etti. Elçi getirdiği mektubu sultana tak dim ettikden sonra ileri gelen ricalin de bulunduğu vezirin huzuruna girdi. Kadı Mücirü’d-dîn, elçiye, «Vezire, onun hakkında Kazvinî’nin söyledikleri ni anlatınız» dedi. Elçi evvelâ, konuşmadan imtina etti. Fakat Şerefü’l-mülk sultanın menfaati namına ricada bulununca, O, «Kazvinî bana tehkir edici bir tarzda efendiniz sultan bu gibi adamlar ile anlaşmak ve kardeşlerinden, 43 44 45 46 47 48 49 50 Köprülü, H artem şahlar, 280. Horst, 26; Köymen, 319. Nesevî, arab. met., 166; frans. tere.,278; fars. met.,189. Nesevî, arab. met., 180; frans. tere., 284;fars. met., 190. Nesevî, arab. met., 146; frans. tere., 243. Horst, 26; Köymen, 320. Nesevî, arab.'m et. 119; Frans. tere., 198. Nesevî, arab. met., 166; frans. tere., 210-211; fars. met., 156. SE L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETl 27 sultanlardan ayrılmakla ne fayda mülâhaza ediyor? Yemin ederimki kardeş lerinin düşmanlığı bu milletin dostluğundan daha faydalı ve daha istifadeli olacakdır. Yakında pişman olacakdır ama iş işten geçecektir» dediğini söy ledi. Bu sözleri duyan vezir çok kızdı ve Kazvinî’yi çağırttı ve Elçi ile yüz leştirdi. Kazvinî hiç bir şey söyleyemedi. Bunun üzerine vezir «Hocalığın şerefi ve ilmin itibarı olmasaydı kılıçla kafanı uçururdum. Rezil, defol ve gazabımdan kork» diye bağırdı, Kazvinî’yi de azletti51. Vezirin iktâ tevcih etmeğe de yetkisi vardır. Şerefü’l-mülk, Azerbaycan eski atabeyi Özbek’in eski bir memluku olan Buğdi’ye TJrmiye şehrini ve ona tâbi yerleri iktâ olarak vermişdir52. Vezirin malî konularda da geniş selâhiyeti vardır. O, vergi idaresine nezaret eder, tahsil edilen vergilerin muayyen sahalarda kullanıl masma ka rar verir, hâzineleri denetler53. Vezir fethedilen bir mıntıkayı re’sen vergi ye de bağlar. Şerefü’l-mülk, Aras nehri ile Kür Irmağı arasındaki Geştaspi’yı zaptettikten sonra buraya yıllık 200.000 dinar vergi tahakkuk ettirmişdir54. Harezmşah vezirleri, sarayın muhtelif şahıslara verdiği tahsigatı (edrarat) tecdit etmek yetkisine de sahihtiler. Eski maaşlar kesilmezdi. Gerçekden Muhammed b. Sebüktekin’c ve ondan sonra da Selçukluların oğullarına Celâlü’d-dîn devrinde de tahsisatları veriliyordu. Şerefü’l-mülk bu ödenek leri tecdit etmişdir55. Vezir, sarayın fırınlarına, mutfaklarına, ahırlarına yapılan masrafı ve saraydaki bütün vazifelilerin maaşlarım tediye eden üstâdü’d-dâr5Bm ödeme lerine müteallik evrakı vize ederdi. Yolsuzlukların önüne geçmek için bu gi bi tediye emirlerinde vezirden başka müstevfî, müsrif, nâzır ve arız'ın da im zalarının bulunması gerekirdi57. 51 Nesevî, arab. met., 121; Frans. tere., 210. Vezirlerin de, hükümdarlar gibi, ulem aya itibar ettikleri malumdur. Bu hususda N esevî bk. Arab. met., 166 ve 233; frans. tere., 211 ve 389; fars. met., 263. 5? Nesevî, arab. met. 165; frans. tere., 275; fars. met. 187. 53 Horst, 26; Köymen 319. 54 Nesevî, arab. met., 174; frans. tere., 289; fars. met. 192. 55 Nesevî, arab. met., 223; frans. tere., 389; fars. met., 263. 56 Üstâdü’d-dâr, hâzinenin gelirlerinden ve vergüerinden belli bir m iktarı alıyor, bu m eblağı sarayın fırınlarına m utfaklarına, ahırlarına ve saraydaki bütün vazifelilere sarf ve tahsis ediyordu. Suistimalin önüne geçm ek için, tediye emirleri vezir, müstevfi, müşrif, nâzır ve arız’ın imzalarını taşıyordu. Tediye emirinin geçerli olm ası için cem’an on iki vazifeli tarafından paraf edil m esi gerekiyordu. 57 Nesevî, arab. met., 179; frans. tere., 297. 28 A Y D IN T A N E R Î Diğer tarafdan -görünüşe göre yalnız Sultan Celâlü’d-dîn devrinde- ve zir, sultanın gelirlerine ait evrakı imzalıyor ve yürürlüğe koyuyordu. Nite kim saltanatının sonlarına doğru elçilikle NesevVyi Alamut Hâkimi Alâü’ddîn™ ile görüşmeğe yollayan Celâlii’d-dîn’in ona verdiği görevlerden biri de yıllık vergilerini zamanında ödemeleri için İsmaîlîler’i ikaz etmekdi. Ceryan eden müzakerelerde İsmâilîler, Nesevî’ye, Şerefü’l-mülk’im ,ödedikleri ver giden 10.000 dinarım alarak hâzineye 20.000 dinar verdiğini söylemişler ve isbat makamında Şerefü’l-mülk’ün tasdik işaretini taşıyan ve NesevVnm ka leme aldığı hücceti göstermişlerdir. Bunun üzerine Nesevî, «Bu para sulta nın tasarrufundadır, hiç kimse sultanın harfini değiştirmeğe muktedir değil din<demiş, ancak şu cevabı almışdır: <ıFakat Sultanın bütün gelirleri Şe refü’l-mülk’ün imzası iledir. Bütün ödemeleri de O yapar, hiç kimse O’nu tazyik edemez ve itirazda bulunamaz»™. Bu şayanı dikkat muhavere vezirin mâlî sahadaki yetkilerinin genişliği hakkında fikir vermektedir. Vezir, sultan tarafından tahakkuk ettirilen vergilerin tahsili ile de mü kellef idi. Gerçekten, Şerefü’l-mülk, Sultan Celâlü’d-dîn tarafından karar laştırılan 50.000 dinarın ödenmesi için Şirvanşah’a elçi (resul) yollayarak paranın gönderilmesini istedi. Şerefü’l-mülk, Şirvanşah’m cevap vermemesi üzerine dörtbin kişilik bir kuvveti yağmalar yapmak üzere gönderdiyse de netice alamadı60. Vezir, sultana elde ettiği ganimp.tlp.ri kısa bir mektub (nka) 58 Celalü’d-din, Alam ut hatmilerine karşı sert bir politika takib etmişdir. Emir Orhan’ı öldürmeleri ve Moğollara karşı yapılan Isfahan savaşı sıra sında kaçan kardeşi Gıyasü’d-din Pirşah’ı himaye etm eleri sultanın şiddetli po litikasının sebebleridir. Celalü’d-din R ey’de bulunduğu ve ordusunun Horasan’da Moğollar’ı takibe çıktığı sırada Alaü’d-din’den bir elçi geldi. Elçi, sultana emir ettiği taktirde düşmanlarını hançerlemek üzere dokuz fedai takdim etti. Celalü’d-din m aiyeti erkânından bazüarı ile müşavere etti. Ekseriyeti kabulü şeklinde fikir beyan ettüer. Irak-ı Acem naibi Şerefü’d-din Ali, iştirak etm eyerek «Alaü’d-din bu tek lifi ile sultanın vicdanını yoklam ak ve esrarım öğrenm ek istiyor. M aksadı sultanın düşmanlarını öğrenm ekdir» dedi. Bunun üzerine sultan elçiye şu ce vabı verdi «H erkes gibi sisler de benim düşmanlarımın kim ler olduğunu bilir siniz. E ğer dediğinisi yapacaksanıs hareketinize kim se m ani olamaz. Bunların da kim olduğunu gösterm eğe hacet yoktu r. Bize gelince... Size böyle bir m ec buriyet yü kleyem eyis. K eskin kılıçlan m ış ve kahram an m uhariblerim iz bizi, hançerlere v e Ism ailliler’in yardım ına m uhtaç bırakm az (Nesevî, arab met., 145; frans. tere., 241; fars. met., 177). 59 Nesevî, arab. met., 214; frans. tere., 357; fars. met., 231-232. 60 Nesevî, arab. met., 161. Frans. tere, 266; fars, met, 181. S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 29 ile takdim ediyordu. Ele geçirilen mallar gasb suretiyle olsa bile, helâl şek linde kaydedilirdi"1. Bundan başka vezir devlete hizmet edenlerin (hadem ve haşem) erzak ve maaşlarını da tesbit ederdi62. Vezir, sultan tarafından emval tesbiti ile de görevlendiriliyordu. Nite kim, Sultan Alâü’d-dîn Muhammedi, veziri Muginü’d-dîn Ziyaü’l-mülk’ü Kir man’da Zevzenî adındaki bir şahsın mallarım tesbit etmek ile görevlendirmişdir63. Vezir bayındırlık faaliyetine de girişiyor, ekonomik gelişmeyi temin için de tedbirler alıyordu. Şerefü’l-mülk, Azerbaycan’daki Boylakan ve Erdebil şehirlerini aldıktan sonra iktisaden geri kaldıklarım görmüş, civardaki halkın buraya gelip güven içinde yaşamalarım temin bakımından şehirlerin etrafına sur çekdirmişdir. Neticede bu iki şehir mamûr hale geldi ve gelişdi. Şerefü’l-mülk, sultana yazdığı bir mektup ile Baylakan ve Erdebil şehirleri nin mahsulünden mutfaklara, fırınlara ve ahırlara bin koyun, bin ölçek buğ day ve yüz ölçek arpa takdim ettiğini arzetti64. Gene, Şerefü’l-mülk kendi tahsisatından Aras nehri’nde bazı kanallar açtırdı. Bu kanallara Eşrifî, Fah ri ve Nazmı adlarını verdi. Bu mıntıkada bol mahsulün yetiştiği geniş arazi parçalan meydana getirildi65. Vezîr Nizamü’l-mülk Mesud’da Merv şehrinde şafii mezhebi mensup lan için bir mescid inşa ettirmişdir66. V e z i r i n k a z a î y e t k i l e r i : Vezirin geniş kazaî yetkileri vardır. Esasen o, «adaleti yaymak» ile mükellefdir87. Gerçekden, vezîr herşeyden evvel hükümdarın vekili sıfatı ile yüksek memurları yargılayan mah kemeye başkanlık ediyordu. Hakkında tahkikat açılan devlet erkânı -sultanın emriyle ve ancak onun lüzum göstermesi üzerine- Büyük Divan’a sevkediliyor ve yargılanıyordu. Celâlü’d-dîn devrinde İsfahan şehri ileri gelenleri Irak-ı Acem naibi Şerefü’d-dînAl?yi, vezirŞerefü’l-mülk’e şikâyet ettiler. O da durumu sultana aksettirdi Sultan vezirine erbab-ı manasıbm hüzürun61 Nesevî, aynı yerler. 62 Horst, 26; Köymen, 319. 63 Akili, 270. 64 Nesevî, arab. met., 129;Frans. tere.,214-215; Fars, met., 160. 65 Nesevî, arab. met., 174;frans. tere., 290; Fars, met., 193. 66 Bu m escid Ebu H anife mezhebine mensub müteassıb kişiler tarafından bir gece ateşe verilm iştir. (Akilî, 267). Bu olaydan, o devirde mezheb kavga larının yaygın olduğu anlaşılmaktadır. 67 Kirmanî, 95. 30 A Y D IN T A N E R İ da bir meclis toplamasını emretti. Yani meseleyi Büyük Divan’a havale etti. Ancak, Büyük Divan, naibi sultanın da etkisiyle beraat ettirdi68. Vezirin suçlu olduğuna hükmettiği sanıklara en ağır cezaları dahi ver mesi yetkileri cümlesindendi. Celâlü’d-din devrinde Azerbaycan’da isyan eden fakat yakalanan eski atabey Özbek’in tarafdarları, Tebriz'iz Şerefü’lmülk’ün huzuruna getirildiler. Vezir, Tebriz kadısına «Müslümanların Moğollar’a karşı kalkan teşkil ettikleri bir zamanda sultanımız gibi bir insana isyan etmenin cezası nedir?» diye sordu. Kadı cevaben V. sureden 37. aye ti69 okudu. Bunun üzerine vezir sanıklardan iki kişiyi çarmıha gerilmek su retiyle ölüm cezasına70 mahkûm etti. Diğerleri çeşitli cezalara çarptırıldılar. Bu ara da esirlerden birini güzelliği sebebiyle affeden vezir, onu maiyetine aldı71. V e z i r i n a s k e r î y e t k i l e r i : Vezir askerî idare kadrosu nun da üstündedir. O, iktâ ve maaş ödeme (nân-pare) tekliflerini karşılar, imâlathaneleri denetler72. Vezir sultanın emriyle veya kendi ihtiyariyle ordu sevk ve idare edebilir. Vezir Nizamü’l-mülk Mesud, Batinîler’e. ve Karmatîler’e seferler yap mış ve başarı kazanmışdır73. Şerefü’l-mülk ise Gürcüler’e yapılan seferlerin74 bazılarım sevk ve idare 68 Nesevî, arab. met., 131; frans. tere., 218. 69 V. sûre M âide (ziya fe t sofrası) suresi olup 37. ayeti şudur : «Allah'a ve resulüne karşı savaşa kalkışan ve y e r yüzünde fesa t çıkartanların ceza sı öldü rülm ek ve ya asılm ak, ellerinin ayaklarının çapraz . kesilm esi veya h u t bulun dukları yerden sürgün edümelerînden başka birşey olam az. Bu, onların dünya da uğrayacakları zillettir. A h irette ise onlara büyük bir azap vardır». 70 Harezmşahlarda siyasî mücrimlere verilen ceza şekilleri, yaya olarak sürmek, ateşte yakmak, başaşağı çarmıha germ ek ve tahta tecavüz edeni parçalamakdır. 71 Nesevî, arab. met., 153-154; frans. tere., 252-254. 72 Horst, 26; Köymen, 320. 73 Aküî, 267; Kirmanî, 95. 74 Celâlü’d-din Harezmşah Azerbeycan ve Arran’ı ilhak ettikten ve Teb riz’i payitaht yaptıktan sonra Gürcistan krallığını ortadan kaldırmak için ha rekete geçdi. Görünüşe göre, Celâlü’d-din, Gürcistan’ı ühak etm ek üe yapacağı futuhat sırasında Gürcüler tarafından izac edümemek ve arkasını em niyete al m ak gayesini istihaf etmişdir. Ancak, o Gürcistan'ın fethinin ve burada yerleş menin kolay olacağını zannetmiş, ordularının yıpranacağını hesaba katmamışdır. Celâlü’d-din dört sene zarfında T iflis’e ve belli başlı m üstahkem m evkilere ha kim oldu. Harezmlüerin yağm a ve tahrib harekâtı sonucu Gürcistan harab oldu. S E L Ç U K L U -O S M A N IiI H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETİ 31 etmişdir75. O, harekâtın merkez üssü olarak Tiflis’i kullanmışdır. Gene, o, Azerbaycan ve Arrân’da geniş çapta askerî faaliyette bulunmuşdur70. Şe refü’l-mülk bu harekât sırasmda şiddet kullanmış, kendiliğinden teslim olan kalelerin ileri gelenlerine ise çeşitli hediyeler vermişdir77. Bu arada vezîr Azerbaycan’da çıkan isyanları da bastırmıştır. Sultan Celâlii’d-din, Hemedan civarındayken bazı kabile reislerinin Azerbaycan’da eski atabeyin oğlu Hâmuş’u kurtarmak için faaliyete geçtiklerini haber aldı ve vezirine Azer baycan’a giderek duruma hâkim olmasını emretti. Vezir evvelâ reddetti, bi lahare sultana ait mülkden Arrân ve Azerbaycan iktâlarmdan -durum nor male avdet edinceye kadar- kendisinin serbestçe faydalanması şar tiyle .git meğe razı oldu. Sultanın bu teklifi kabul etmesi üzerine yola çıkan, vezîr, evvelâ Meraga’ya geldi.' O, eski atabeyin tarafdarlarımn Tebriz suru altında ordugâh kurduklarını öğrenince Memluku Nâsirü’d-dîn Kuştemir’i birlikle gönderdi. Taraflar Tebriz 'de Dihkaran arasında karşılaştılar. Yapılan sa vaşın sonunda atabey tarafdarları mağlup oldular. İsyanın ele başları tev kif edildi ve develere bağlı olarak Şerefü’l-miilk’üh huzuruna getirildiler: Vezîr, ertesi günü -yukarıda işaret ettiğimiz gibi, kadının fikrini' alarak asi lerden ikisini ölüme, diğerlerini de para ve hapis cezalarına çarptırmışdır78. Şerefü’l-mülk, vezâretinin sonlarına doğru, aldığı haberlerden sultanın, hakkındaki fikrini değiştirdiğini ve teveccühünü kaybettiğini anladı. Endişe ye düşen vezîr, durumu sağlamlaştırmak için fütuhat yapmağa karar verdi. O, kendi askerlerine sultanın ordusundan bazı birlikler ilâve ederek gemiler ile Aras nehri’vâ geçti ve Guştasfi’yi zapt etti; burayı 200.000. dinar vergiye bağladı78. Gene Şerefü’l-mülk, Malazgird'i de muhasara etmiş ve mancınıklar ile şehri dövdürmüşdiir. Ancak, Sultan Celâlü’d-dîn’in 1230 yılında YassıÇimen’de Türkiye Selçuklu Sultam Alâü’â-dîn Keybubad’a mağlup olması üzerine muhasarayı kaldırmağa mecbur kaldı80. Bu derece geniş askerî faaliyette bulunan Şerefü’l-mülk, kaynaklarımı za göre, iyi bir muharib ve mahir bir süvariydi81. Diğer tarafdan bu vezirin 75 Nesevî, arab. met., 123; frans. tere., 205; fars. met., 152. 76 Eserinin 70, 72 ve 73. fasıllarını Şerefü’l-m ülk’ün Azerbaycan’daki ha rekâtına tahsis eden Nesevî, bu hususda m ufassal malûmat vermektedir. 77 Nesevî, arab. met., 160; frans. tere., 260. 78 Nesevî, arab. met., 153-154; frans. tere., 251-254. 79 Nesevî, arab. met., 174; frans. tere., 289; fars. met., 192. 80 Nesevî, arab. met., 208; frans. tere., 347; fars. met.,223. 81 Akilî, 271; Kirmanî, 98. 32 A Y D IN T A N E R Î yoğun, harekâtta bulunmasının sebebi sultan Celâlü'd-dîn’in Moğollar ile meşgul olmasındandır. Böylece, vezîr sultanın ancak bir iki seferine katılabilmiş, genellikle müstakilen hareket etmişdir. Harezmşah vezirleri, sultamn vekili olarak, onun çeşitli konulara dair verdiği emirleri de yerine getirmekle vazifeliydiler. Meselâ, sultan Tökiş, 1197 de vefat eden oğlu Horasan valisi veliahd Nasırü’d-dîn Melikşah’m oğlu Hinduhan’m etrafında bir kliğin teşekkül etmesi üzerine, veziri Nizamü’l-mülk Mesud’u Nişabur’a gönderdi. Vezîr, Horasan işlerini tanzim ve belirmekde olan bozguncu cereyanları bertaraf ederek, gereken tedbirleri al dı82. Sultan Celâlü’d-dîn zamanında devletin ileri gelen erkânından Emir Orhan'a, bağlı birlikler, İsmailîler’e ait yerleri, bu arada Tun ye Kâirii yağma etmişlerdi. Bunun üzerine Hoy şehrine gelen Îsmailî elçisi Kemalü!d-dîn, Orhan'ı sultana şikâyet etti. Sultan vezirine Orhan ile elçinin yüzleştirilmesi görevini verdi. Aldığı emri yerine getiren vezir, her ikisini münakaşaya davet etti. Bu tartışmada elçinin hakaretâmiz sözlerine tahammül edemiyen Orhan, ona şiddetle mukabele etti. Ancak, bir müddet sonra İsmâililer, Or han'ı Gence şehrinde katletmişler, vezirin ikâmet ettiği binaya hücum et mişler, ve onun ferraşlar’ından birini yaralamışlardı. O şurada Şerefü’l-mülk orada olmadığı için kurtuldu88. Sultan Celâlü’d-dîn’in vezirine verdiği özel mahiyetteki görevlerden bi ri de bir îsmaili kervanını tevkif etmek emri olmuşdur. Halifenin Moğollan Harezmşahlar’a karşı tahrik ettiğini tahmin eden Sultan, İsfahan’dan Şerefü’l-mülk’e, yazdığı mektubda, Îsmailî tacirleri ile beraber bir Moğol el çisinin de Suriye’ye gitmekde olduğunu haber veriyor ve «Suriye istikâmeti ne giden veya Anadolu’dan İsmailîler tarafına gelen kervanları durdurunuz, Moğollar tarafından gönderilmiş kimseleri ele geçirirseniz alıkoyunuz ve ba na bildiriniz» şeklinde yazıyordu84. Vezir derhal yollara gözcüler şevketti. 82 Kafesoğlu, 137-138. 83 Nesevî, arab. met., 132; frans. tere., 220; fars. m et., 163. 84 Sultan A laü’d-din Muhammed ve Celalü’d-din Harezmşah İle Bağdad Abbasî H alifeleri arasında münaferet vardı. Dünyevî hakim iyet tesis etm ek is teyen halife N asır Gurlular’ı Harezmşahlar’a karşı hücuma tahrik etmişdir. Alaü’d-din Muhammed de Irak-ı Acem ’i zapt ile yeni bir halife dahi tayin etmişdi. Onun Bağdad’ı zaptetm ek gayesi ile gönderdiği ordu Kürt’lerin hücum ları ve şiddetli kış sebebiyle perişan oldu. N âsır da Cengiz Han’ı Harezmşahlara karşı harekete geçm eğe teşvik etm iş olmalıdır. Ancak, 1218’de Harezmlüer’in bir Moğol ticaret kervanına mensub dörtytizelli kadar taciri katlettikleri Otrar S E L Ç U K L U -O S M A N L ıI H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETİ 33 Nihayet yetmiş kadar Ismaîlî’den mürekkep bir kafile yakalandı. Harezmliler bunları öldürdüler ve mallarını gasbettiler. Fakat sultanın arzu ettiği de liller ele geçmedi. Bir müddet sonra Alam ufdan gelen bir elçi durumu sul tana şikâyet etmişse de, tazminat olarak 30.000 d in arv eo n arab atı alabilmişdir85. Celâlü’d-dîn Harezmşah’m vezirine tevdi ettiği görevlerden biri de, Ah lat muhasarası sırasında itaatini arzetmeğe gelen Selçuklu soyundan Erzurum Meliki Rükmü’d-dîn Cihanşah’ı karşılaması emrini vermek olmuşdur. Sul tana, Cihansak’m yaklaşmakta olduğu haberi gelince, o vezirine divân aza lan ile beraber misafirinin bir günlük yoldan karşılanmasını emretti. Aldığı emri yerine getiren vezir, Cihanşah için Malazgirt ile Ahlat arasındaki Buhayr mevkiinde çadır kurdurdu. O gece misafir melikin çadırında sabaha kadar devam eden bir işret meclisi tertib edildi. Cihanşah sabahleyin, Şerefü’l-mülk’e 10.000 dinar kıymetinde hediyeler verdi. Hep beraber yola çıktılar. Sultan Erzurum Melikini Ahlat’da mutantan bir merasim ile karşıladı86. Bahsimizin başında vezirin icraatından dolayı yalnız sultana karşı so rumlu olduğuna işaret etmişdik. Celâlü’d-dîn devrinde cereyan eden bir olay, bu sorumluluğun, vezirin sultana nakdî ceza ödemek şeklinde müeyyidesinin de mevcudiyetine işaret olabilir. Gerçekden, 1228 yılında Gürcüler’in müt tefikleri ile Harezmşahlar’a hücuma geçeceğini haber alan Sultan, istişare amacı ile devlet adamlarını topladı. Vezir Şerefü’l-mülk düşmanlarının gü cünden bahisle savaştan kaçınmaları gerektiğini ileri sürdü. Vezirin bu mü talaasına çok kızan sultan, önündeki diviti O’nun başma vurarak «Onlar koyun sürüsüdür, arslan koyun sürüsünün çokluğundan şikâyet eder mi?» diye bağırdı. Fikirlerinin sultan tarafından kabul edilmediğini gören vezir pişman oldu ve ona 50.000 dinar para cezası ödedi87. olaymdan sonra Moğollar’m Harezmşahlar’a hücumu kaçınılmaz bir sonuçdu. N e halife ne de bir başkası tarafmdan ayrıca tahrik ve teşvike lüzum yoktu. Bu na rağmen Celâlü’d-din N âsır’ı daima itham etmişdir. O, İslam aleminde hali fey i müşkül durumdabırakacak delilleri elde etm ek için teşebbüsler yaptı. Zik rettiğim iz gibi, içinde bir Moğol elçisinin de bulunduğunu tahmin ettiği bir îsm aili kervanını tevkif ettirdi. F akat en ufak bir ipucu elde edemedi. 85 Nesevl, arab. met., 165; frans. tere., 263. 86 Nesevî, arab. met., 185; frans. tere., 307; fars. met., 198-199. 87 Cüveynî, fars. met., II, 171; ing. tere., n , 439. Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 3 34 A Y D IN T A N E R t m . Vezirin protokol bakımından durumu : V e z i r l i k m a n s ı b ı n ı n s e m b o l l e r i : Harezmşah vezirle rinin vezaret mühür’ü vardır. Bu mühür, yüzükteydi. Memuriyet alâmetle rinden biri de altın divit idi. Sultan Tökiş ve sultan Alâü’d-dîn Mühammed’in vezirleri -Sultanlarm emri mucibince- dört adet altın mızrak’& da sahibdirler. Alâü’d-dîn Muhammed’in veziri Nizamii’l-mülk Nâsirü’d-dîn sultan tarafından azl ve Türkân Hatun tarafından veliahd Uzlagşah’m vezirliğine tâyin edildikten sonra, velinimetine güvenerek altın mızrak sayısını sekize çıkarjmşdır. Durum aksettirildiğinde sultan çok kızdı89. Diğer tarafdan sul tan Celâlü’d-dîn vezirine altın mızrak hususunda emir vermedi90. Vezirle rin üç adet tuğ’u olduğunu da biliyoruz91. Vezirlerin sembol olarak -sarık veya deslar’ı da olması muhtemeldir92. Vezir’in azledildiğinde, bütün alâ metlerini hükümdara iade ettiği anlaşılmaktadır. Gerçekden devletin son veziri Şerefü’l-mülk, görevinden uzaklaştırılınca, yüzüğü sultana getirilmişdir93. Hârezmşah veziri günde üç defa nevbet çaldırmak hakkına sahibdi. Gene, vezirin hilât-ı vezaret, çadır, sancak, kılıç, mesrıed-i vezarefı de vardı. V e z i r l e r i n u n v a n v e l a k a b l a r ı : Harezmşah vezirleri, genel' olarak, «hace-i cihan» lakabını taşıyorlardı. Alâüd-dîn Muhammedi'm vezîrlikden azlettiği Nizamü’l-mülk Nâsırü’d-dîn, veliahd Uzlagşah’m vezir liğine tâyin edilince «hace-i büzürg» lakabım kullanmışdır95. Nizâmü’l-mülk lakabım taşıyan vezirler -yani devletin ilk üç veziri- sul 88 Köprülü, H artem şahlar, 280. 89 Nesevî, arab. met., 31; frans. tere., 55;fars. met., 47. 90 Nesevî, arab. met., 32; frans. tere., 56. 91 Nesevî, aynı yerler. 92 Büyük Selçuklular’da sarık veya destar vezirin alâmetlerindendi(K a fesoğlu, Sultan M elikşah D evrinde B üyük Selçuklu İm paratorluğu, İstanbul, 1953. s. 145. 93 Nesevî, arab. met., 231; frans. tere., 386; fars. met., 259. 94 Nesevî, aynı yer. D iğer taraftan Türkiye Selçuklu D evleti sultanının yüzüğünü verdiği kim se onun tarafından görevlendirilmiş demekti. İbn Bîbî’ye göre Emir Sadü’d-din Köpek, Keyhusrev n . den atabey A y-aba’nın katli için ferman aldıktan sonra parmağında sultanın yüzüğü olduğu halde divan toplantısına girmiş ve atabeyi aksakalından yakalayıp dışarı çıkardıktan sonra katlettirmişdir. Gene Köpek aynı şekilde Tacü’d-din Pervane’yi de ortadan kaldırdı (Uzunçarşılı, Osmanlı D evleti T eşkilâtına Medhal, Ankara, 1945 s. 81). 95 Kafesoğlu, 213; Nesevî, arab. met., 32 ve 96; frans. tere., 56 ve 159; fars. met.. 47 ve 127. S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETl 35 tanın yanında oturmak ve beraber yemek imtiyazına sahibdiler98. Sultanlar vezirlerine «hâce» şeklinde hitab ederlerdi. Yalnız, sultan Celâlü’d-din vezirine «Şerejül-mülk» diye hitab etti91. Babasma halef olan vezir ise babasının lakabım taşıyordu. Gerçekden, Nizâmü’l-mülk Mesud ölünce yerine geçen oğlu Sadrü’d-dîrı Ali de Nizamü’lmülk lakabım almışdır98. Sâhib-i divân-ı inşâ (münşi)nin kaleme aldığı resmî evrakda vezirden bahsetmek gerektiğinde adı yazılırdı. Meselâ, Şerefii’l-mülk, Fahrü’d-dîn Cendî şeklinde kaydedildi99. Devlet erkânı ise vezire mektup yazdıklarında protokole uygun birçok unvan ile hitab ederlerdi100. Emir Orhan, hakaret olarak hâce-taş şeklinde yazmıştır. Vezîr’in ferman veya resmî belgelere tevkiini101 koyması usuldendi. Nizamü’l-mülk Nasırü’d-dîn evvelâ «hace-i cihan» soma da «hace-i büzurg» tevkiini kullanmışdır102. Nesevi’de Şerefü’l-mülk’ün «kendi alameti»nden ve «tevki»inden bahsetmektedir103. Şerefu 1-mulk sultanın tevkılerıne 11 I J - ı» divarnn tevkilerine « jtV I j l y j l » kendi tevkilerine . « xlS d şeklinde kayıtlar düşüyordu104. V e z i r i n m a k a m m a h a l l i v e m a h i y e t i : Vezirin ça lışma yeri «divan-ı vezâret»â\T. Sevk ve idare eden, vazifeli olarak kendisin den başka faaliyet gösteren memur, naib105 vezirin vekili106 olarak görevli 96 Köprülü, H artem şahlar, 280. 97 Nesevî, aynı yer. 98 Kirmanî, 95. 99 Nesevî, arab. met., 229; frans. tere., 382; fars. met., 256. 100 Nesevî, arab. met., 118; frans. tere., 195. 101 Horst, tevkiin vesikalarda bulunan sembol veya işaret anlamına gel diğini, ayrıca mühür manasma geldiğini, tuğra ile aynı olduğunun edebî kay naklardaki bilgilere istinaden ileri sürmektedir (a.g.e., 122; Köymen, 325). 102 Kafesoğlu, 213. 103 Nesevî, arab, met; 134; frans. tere; 223; fars. met; 161. 104 N esevî, arab. met; 234; fran. tere; 391; fars. m et; 263-264. 105 Horst, nâib teriminin anlamı üzerinde durmakta, önde gelen m ana sının tem silci ve m üm essil olduğunu, çoğul olarak m esai arkadaşları, mâdunlar m anasm a geldiğini belirtiyor. Meselâ, vezir bazı vazifeleri «temsilcileri» ne (nüvvâb veya nâiban’ma havale eder ise, bu taktirde şüphesiz vezir vekili (ve zir naibi) kastedilmez; bilâkis emrinde bulunanlar kastedilmiş olur (a.g.e., 120; 36 A Y D IN T A N E R Î dir. Vezîr naibi, hükümdar tarafından bir menşur ile tâyin edilir. Bu memu riyette ekseriya sâhib-i divân-ı inşa ve tuğra tâyin edilir. Nâib, vezirin yok luğunda sultanm veziri addedilirdi. Bu itibarla vezir nâibi, vezirin bütün-gö revlerinde yetki sahibidir107. Sultanlar, gerekince re’sen nâib ile de temas kuruyorlardı. Nitekim, Celâlü’d-dîn Harezmşah, saltanatının sonuna doğru şiddetli moğol takibatı altındayken, Münşî NesevVye, harekât ile ilgili bir konuda, vezirinin nâibine mektup yazmasını emretmişdir108. Gene, Celâlü’ddîn, Ahlatı zaptettikten sonra esir ettiği Melik Adil’in oğlu Mücirü’d-dîn Yakub’u, Melik. Eşrefin yanma göndermeğe karar vermiş, Şerefü’l-mülk'&, Mücirü’d-dîn'& refakat etmesi için bir elçi görevlendirmesini emretmişdir. Vezîr elçi olarak nâibi Muinü’d-dîn Kummî'yi uygun gördü109. .Gene, Şe refü’l-mülk naibi Baherzî’yi, Azerbaycan atabeyinin eski ve Sultan Celâlü’ddîn'in yeni karısı Hatunun iktâ sahası olan Selmas, Urmiye ve Hoy’a aşar tahsili için göndermişdir110. Vezirin görev ve yetkilerinin çok geniş olduğu nazarı itibare alındığın da, onun bu vazifelerinin tümünü şahsen yerine getiremiyeceği anlaşılır. Bu bakımdan, onun kendi yetkileri çerçevesi dahilinde muhtelif kimseleri gö revlendirdiği vakiydi. Bu vazifelilerde genel olarak naiban, ıbın veya nuvvab sıfatını taşıyorlardı111. Divân-ı vezâret’de, nüvvab-ı divân-ı vezârefden başka vezirlik kâtibleri (emirleri yazan muharriran-ı hutut-ı vezâret) ve memurlar (gumâştegân) ■vardı112. Küttab ve muharriran, defter-i divan ile vezaret ve ceraid kayıtları nı tutmak ve muhafaza etmek ile görevliydiler118. Vezâret divanındaki bütün bu memurlar (eshâb-ı divân)ın âmiri olarak Köymen, 322) N esevî’de de vezirin nüvvabı geçm ektedir (Arab. met., 123; frans. tere., 206; fars. met., 153). 106 Bilindiği gibi, o devirlerde yüksek memurların hepsinin nâibleri vardı. Bir memurun bazen bir kaç m em uriyeti olur, o da bunları nâibleriyle idare ederdi. 107 Horst, 120; Köymen, 322. 108 Nesevî, arab. met., 221, frans. tere., 368; fars. met., 243. 109 Nesevî, arab. met., 224; frans. tere., 373; fars. met., 246. 110 N esevî Baherzi’den vezîr olarak bahsediyor. Gene N esevî, Muinü’d-din Kummi adındaki birinden de «Şerefü’l-m ülk’ün veziri» olarak bahsetm ekteyse de, bu zatların onu nâibi olduğu aşikardır (arab. met., 153; frans. tere., 254). 111 Horst, 118; Köymen, 320. 112 Horst, 119; Köymen, 322. 113 Nesevî, arab. met., 132; frans. tere., 220; fars. met., 164. SE L Ç U K L U -O SM A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZARETÎ 37 vezirin114 maiyetine tevcih ettiği vazifeler daha ziyade, vergi tahsilatıyle il giliydi. Şerefü’l-mülk, Mukan’dayken bazı Türkmen beylerinin vergisini topla mak için memurlar’mı (ummal) yolladı. Beraberinde evbâş takmamdan bazı kimseler olduğu halde heyl hane-i Kucab Arşları’a. giden Sırac-ı Harezmı adındaki âmil, halkdan, her gün kendileri için otuz koyun kesilmesini istedi ve takatlerinin üstünde de taleblerde bulundu. O’na «Sen, vezirin yanına dön, biz vergimizi hâzineye kendimiz ödeyeceğiz, sana ihtiyacımız yok» de diler. Bunun üzerine, Sırac, vezire giderek durumu aidattı ve onları şikâyet etti. Mukan’dan hareket eden Şerefü’l-mülk, Ar as nehri’m geçti, Türkriıenler’m sürülerini önüne katarak Baylakan’a kadar sürdü; Otuz bin baş hay vanın dört binini gaspettikten sonra, gerisini askerlere dağıttı. Böylece, Türkmenler’i sert bir şekilde cezalandırdı115. Gene, Şerefü’i-mülk, yukarıda zikrettiğimiz üzere, Şirvanşah’a vergi tahsili için resul göndtrmişdir. Vergi tahsilatının yapılmaması üzerine de askerî harekâta girişmişdir116. Kaynaklarımızda, vezirin teşviki üe maiyetinin görevlerini kötüye kul landıklarına dair de misaller vardır: Şerefü’l-mülk, Sermara ve civarım, Nesevî’nin aracılığı ile Hüsamü’d-dîn Hızır adındaki birine tevcih etmiş, ancak vazifesini îfâda kusuru görülen buranın eski hâkimi ile' oğlunu yakalaması ve 10.000 dinarlık bir meblâğı kendisine ödemesi şartını ileri sürmüşdıir. Teklifleri kabul eden Hüsamü’d-dîn daha mıntıkasına gitmeden vezirin eshabı’nm ellerindeki hüccetler üe paranın ödenmesi talebi Ue karşüaşmışdır117. Bütün bu memurlardan başka, Divân-ı vezâret’de vezirin hizmetine ba kan ferraş’lat vardır118. V e z i r i n s u l t a n i l e m ü n a s e b e t l e r i : Vezirin, sultan tarafından kabulü, ona refakati ve aralarındaki mektup teatisi protokoldeki yerini tâyin bakımından önemlidir. Harezmşahların vezirleri, sultanların tertiblediği, ruz-i bâr da toplu kabullere katıhyor ve hükümdarın sağ tarafında oturuyorlardı. Yalnız Celâlü’d-dîn veziri rûz-i bar da hâcibler Ue beraber sultanm karşısında yer al 114 115 116 117 118 Horst, 118; Köymen, 319. Nesevî, arab. met.,. 152; frans. tere., Nesevî, arab. met., 153; frans. tere., Nesevî, arab. met., 203; frans. tere., Nesevî, arab. met., 132; frans. tere., 264-265; fars. met., 180. 266; fars. met., 181. 339-340; fars. met., 218. 220; fars. met., 164. A Y D IN T A N E R t 38 dı119. Bunun sebebi Şerefü’l-mülk’ün bu makama hâciblikden gelmesi ola bilir. Vezirler, sultanın huzurunda asla şarap içmezlerdi. Nitekim Sultan Celâlü’d-dîn, Şerefü’l-mülk’ü azletmeden evvel -ananenin zıddına olarakO’na şarab içmeği teklif etmişdir. Vezir -durumun hükümdar nezdinde sağ lamlaştığım zannederek- bu teklifden mütehassis oldu. Sultanm bu teklifini duyanlar ise, vezirin makamım muhafaza edemeyeceğini anlamışlardı120. Vezir, meşveret ve harb meclisleri’nde bulunuyordu. Nitekim, Celâlü’ddîn Harezmşah, Hindistan’dan İran’a, avdet ettiğinde Kirman’a uğradı. Bu ranın hâkimi Barak Hâcib’in121 kendisine itaatim arzetmesine rağmen, sa dakatinden şüpheye düşen sultan, eshabı ile meşveret etti. Ertûr Orhan, Ba rak’m tevkifiyle Kirman’m zapt edüerek ilhak edilmesi mütalâasında bu lundu. Vezir Şerefü’l-mülk ise <iBarak bu ülkede valiler ve hâkimler arasın da itaat gösteren ilk adamdır. Şayet sadakat göstermedi diye alelacele ceza landırılırsa gönüllere endişe düşer, zihinler münfail olur, birçok kimse de bizden uzaklaşır» dedi. Neticede, sultan, Barak’ı tevkifden vazgeçti122. Gürcüler’e yapılan seferlerin birinde de toplanan meclisinde yukarıda naklettiğimiz gibi -vezirin fikirlerini beğenmeyen Sultan Celâlü’d-dîn, O’nun başma divit üe vurmuşdur123. Vezir, sultana muhtelif konularda teklif veya telkinler de yapıyordu. Şüphesiz bunları kabul veya reddetmek sultanm takdirine kalmışdı. Sultan Celâlü’d-dîn 1225 senesinde Arrân’a hâkim olduktan sonra Şirvanşah’a bir elçi yollayarak, vaktiyle Büyük Selçuklu İmparatoru Melikşah’a taahhüt ettikleri hac124m kendi hâzinesine de ödenmesini taleb etti. Şirvanşah’m bazı bahaneler ileri sürmesi üzerine 50.000 dinar üzerine mu tabakata varıldı. Sultan, Arrân’dan geçerken, Şirvanşah’ı kabul etti ve onun hediyesi olan beş yüz Türk atini aldı. Şirvanşah, Şerefü’l-mülk’& de elli adet at hediye etti. Atları azımsayan vezir, sultana Şirvanşah’m tevkifini ve hâ kim olduğu mıntıkanın ilhakını telkin etmişse de reddedilmişdir. Hatta, sul tan, Nesevî’ye, bac’dan 20.000 dinarın indirilmesine dair bir tevki hazırla masını emretti ve Şirvanşah’ı hil’afleâi125. 119 120 121 122 123 124 125 Nesevî, aynı yer. Nesevî, arab. met., 226; frans. tere., 377; fars. met., 251. Aynı yer. Nesevî, arab. met., 96; frans. tere., 158; fars. met., 127. Cüveynî, fars. met., n . 171; ing. tere., n , 439. Yol geçiş vergisi olup, yollarm emniyetini sağlam ak için tahsil edilir. Nesevî, arab. met., 165; frans. tere., 292; fars. met., 193. SB L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETl 39 Sultan Celâlü’d-dîn, Ahlat'ı ikinci defa muhasara ettiğinde126, Melik Adil’va. oğlu Mücirü’d-dîn Yakub surun üzerine çıkarak onu görüşmeğe da vet etü. Bu davete icabet eden sultan muhatabının karşılıklı mübareze tek lifini kabul etti. Her ikisi ertesi sabah için sözleştiler. Bunu haber alan Şerefü’l-mülk, sultanın düellodan vazgeçmesini, zira Mücirü’d-dîn’in onu kûvfü olmadığını telkin etmek istediyse de başaramadı. Sultan hasmiyle karşı laşmak üzere kararlaştırılan saatte gitti, ancak, rakibi gelmedi127. Vezîr, sultanın emri üzerine, seyahatlerde ona refakat ederdi. Nitekim Celâlü’d-dîn, Irak-ı Acem’e yaptığı seyahatlerin birine vezirini de götürmüş, ancak Hemedan yakınlarındayken, Azerbaycan’da karışıklık çıktığını haber alınca, O’nu duruma hâkim olması için geri göndermişdir128. Gene, Celâ lü’d-dîn, Gürcistan seferlerinin birinden dönerken ordusunu Ahlat’& yolla mış, kendisi mahiyetinde veziri, hâcibleri, havassı gulamlan ve bin kadar süvariyle Nahcevan’a gitmişdir129. Vezîr, gerektiği zaman herhangi bir mesele hakkında mektub ile sulta na izahat verirdi. Şerefü’l-Mülk -yukarıda da bir vesüeyle yazdığımız gibiTebriz?den Gürcistan’da bulunan sultana yazdığı bir mektubda,- Şemsü’d-dîn Tugraî ve kardeşinin oğlu Nizamü’d-dîn’m, Azerbaycan’a hâkim olmak için faaliyete geçtiklerini bildirmişdir130. Gene Şerefü’l-mülk, Gence?deyken, Ah lat’ı ilk defa kuşatan sultana mektuplar yazarak, Gürcüler’in Tiflis’e hücum etmeleri ihtimalinden bahisle yardım istemişdir. Bunun üzerine sultan mu hasarayı kaldırmak zorunda kaldı131. Vezirin bayındırlık alanındaki yetkileri bahsinde gördüğümüz gibi, Şerefü’l-mülk, sultana gönderdiği kısa bir mektub (rıka)da takdim ettiği hediyeleri de yazmışdır132. Şerefü’l-mülk, saltanatının sonuna doğru şiddetti Moğol takibatma mâ ruz kalan ve o sırada Mukarida bulunan Celâlü’d-dîn’e gönderdiğ ibir mek tubda «Alamut’un elçisi Esedü’d-dîn Mevdud Moğollar’a yazdığı bir mek tubda onları davet ediyor. Bu mektub benim elime geçti. Esedü’d-dîn ile maiyetini öldürttüm» şeklinde yazıyordu133. Şerefü’l-mülk, Tz/tiVdeyken, birara, sultandan haber alamamış, bir kaç 126 127 128 129 130 131 132 133 Nesevî, aynı yerler. Nesevî, arab. met., 193; Nesevî, arab. met., 151; Nesevî, arab. met., 181; Nesevî, arab. met., 110; Nesevî, arab. met., 125; Nesevî, arab, met., 129; Nesevî, arab. met., 215; frans. tere., 321; fars. met., 207. frans. tere., 251. frans. tere., 300; fars. met., 189. frans. tere., 190-191; fars. met., 145. frans. tere., 209; fars. met., 155. frans. tere., 214-215; fars. met., 160. frans. tere., 360; fars. met., 233. 40 A Y D IN T A N E R İ gün sonra sultanın Irak’dan Nahcevan’a geldiği haberini veren hâcib-i hass Tâcü’d-dîn Kılıç’a 4000 dinar hediye etmişdir134. Vezirin kabulleri: Vezîr yabancı devletlerin elçilerini kabul ediyor; bilfiil diplomatik faaliyette bulunuyordu. Vezîr tarafından kabul edilen elçi el öpüyordu. Şerefü’l-mülk, Hoy civarındayken, Türkiye Selçuklu Devleti’am elçisi İmâdü’d-dîn bir mektubu hamilen geldi. Sultan Alaü’d-dîn KeykubaeTm. ve zirinin imzasını taşıyan mektubda, dostane ilişkilerin korunması temenni edümekte ve icabettiği zaman yardım yapabüecekleri ifade edilmekteydi. Şere}ü’l-mülk elçiye iltifat etmiş ve ağırlamışdır. Elçiyi hil’atleyen vezîr O’na katır, koşum ve yular takımları ve gerdanlık hediye etmişdir135. Şerefü’l-mülk eski Azerbaycan atabeyi Özbek’in bir kölesine iktâ verdikten sonra, eshabına yüz elli hil’at vermiş, ayrıca at, yular takımı ve gerdanlık hediye et mişdir136. Şerefü’l-mülk, Ahlafrn ikinci defa muhasarası sırasında Alâü’d-dîn Keykubad tarafından yollanan Şemsü’d-dîn Altunaba ve Kemâlü’d-dîn Kamyar’ı -sultan tarafından kabullerini müteakib- kabul etmişdir. Nesevî’ye göre Şerefü’l-mülk sert konuşarak «Eğer, sultanımız bana müsaade etse tek başı ma ülkenize girer ve fütuhat yapardım» demişdir. Elçiler gittikten sonra Ne sevî, vezirden huşunetinin sebebini sordu. Vezîr de «Onların sultanı bizim dostluğumuzu kazanmağa ve iyi münasebetler tesisine çalışıyor, elçileriyse uşak ve köledir. Bana getirdikleri hediye de 2.000 dinar değerinde bile de ğil-» demişdir137. Yukarıda, Îsmailîler’in Gence’de Emir Orhan’ı katlettiklerini ve vezirin 134 Nesevî, arab. met., 125; frans. tere., 208; fars. met., 154 (Farsçada vezirin 4.000 dinar m ükâfat verdiği kaydı yoktur.). 135 Nesevî, arab. met., 200; frans. tere., 257; fars. met., 178. O. Turan, N esevî’nin mektubda Selahü’d-din olarak geçen elçinin adının îm adü’d-din ola rak kaydettiğini, aradaki zamanın kifayetsizliği sebebiyle başka bir elçinin ba his mevzu olam ayacağm a dikkati çekiyor (Türkiye Selçukluları hakkında res m î vesikalar, s. 89). Şerefü’l-mülk’ün elçiyi kabulü ve olaylarm değerlendiril m esi için bk. A ynı eser, aynı yerler. 136 Nesevî, arab. met., 165; frans. tere., 275; fars. met., 187. 137 Nesevî, arab. met., 197; frans. tere., 329; fars. met., 237. îbn Bîbî, N esevî’deki olayları zikretmemekte, Altun-aba’nın yer öpmemek için nikris hastalığı olduğunu ileri sürerek Sultan Celalü’d-din’in huzurunda yer öpmekten im tina ettiğini, vezir Şerefü’l-mülk’den iyi muamele gördüğünü, ka bul edüince el öpmek m azereti kabul olunup Keykubad tarafından gönderüen mektup, haber ve hediyeleri takdim ettiğini yazm aktadır (Turan, a.g.e., 98-99). S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 41 ikâmetgâhına da girdiklerini kaydetmişdik. Bu sırada Alamut’dan sultan ile görüşmek için gelen elçi Bedrii’d-dîn Ahmed, Baylakan’a vardı. Ancak bu rada vukua gelen olaylara muttali olan elçi yoluna devam etmekden çekin di, ve endişesini izale etmek için vezire mektub yazdı. İsmailîler’den. çekmen vezîr, elçiye gelmesini ve arzularım yerine getireceğini vâdetti. Bunun üze rine elçi geldi. Yapılan müzakerelerde elçi, ülkelerine yapılan tecavüzlerin durdurulmasını istedi. Vezîr de onların Moğol istilâsı sırasında ellerine ge çirdikleri Damegan şehrinin iade edilmesini talebetti. Neticede, Damegan’m İsmailîler’de kalması, buna mukabil yılda 30.000 dinar ödemeleri kararlaş tırıldı. Bunu müteakib vezîr ve elçi yola çıktılar. Serav şehri civarında ku rulan bir şarab meclisi’nde, elçi içkinin tesiriyle «Şurada duran askerlerinizin içinde benim fedailerim var. Bunlardan bazıları sizin hademeniz ve gulamınızdır, bazıları da ahırlarınızda hizmet ederler. Hatta sultanınızın çavuşları arasında bile İsmailî vardır» dedi. Çok korkan vezîr «Allah» diye haykırdı ve aman işareti olarak mendilini verdi; elçiye fedaileri göstermesi için İsrar etti. Bunun üzerine Bedrü’d-dîn beş ismailî çağırdı. Bunlardan biri vezîre «Ben filan yerde fırsat bulunca seni öldürebilirim, ancak emir almam gere kir» dedi. Vezîr bu sözler üzerine elbisesini çıkardı, sadece gömlekle kaldı ve «bunun sebebi nedir? Alâü’d-dîn benden ne istiyor? Benden ne günah ve taksir sâdır olduki kanımı istiyorsunuz? Ben Sultanımın bendesi olduğu ka dar, O’nun da kuluyum. İşte şimdi elinizdeyim, ne isterseniz yapın» dedi. Bu olayı duyan sultan Celâlü’d-dîn havassmdan birini yollayarak fedailerin, ve zirin çadırının önünde yakılmalarını emretti. Onlar ateşe atılarak katledildi ler. Müteakib günlerde gelen İsmailî elçisi Selâhü’d-dîn Ali, vezîr tarafından kabul edildi. Elçi vezirden, selâmeti namına, öldürülen fedailer için 10.000 dinar diyet istedi. Şerefü’l-mülk elçiye mutadın üstünde iltifat etti ve teşrif-i fahir verdi. Ayrıca, İsmailîler’in her yıl ödemeleri gereken 30.000 dinarın 10.000 ini tenzil ettiğine dair belgeyi tasdik etti138. Diğer tarafdan, yabancı devlet hükümdarları Harezmşah vezîri nezdinde diplomatik teşebbüsler yapıyorlardı. Celâlü’d-dîn Harezmşah’m Yassıçimen’de Türkiye Selçuklu ve Eyyubî orduları önünde uğradığı hezimetten sonra, Melik Eşref, Sekmanabad’da bulunan Şerefü’l-mülk’& haber göndere rek «Senin sultanın İslâmın sultanıdır, o Müslümanlar ile Tatarlar arasında bir seddir. Babasının ölümünün islâmiyetin zaferi için ağır sonuçlar doğur duğunu biliyoruz. Celâlü’d-dîn’in sukutunun islâmın sukütu olduğunu ve bü tün dünyaya şerrin geleceğini de biliyoruz» diyor ve vezirden sultanını dos 138 Nesevî, arab. met., 133-134; frans. tere., 221-222; fars. met., 164-166. A Y D IN T A N E R l 42 tane bir uzlaşmaya ikna etmesini istiyor, kendisinin Alâü’d-dîn Keykubad ve Melik Kâmil üzerine müessir olabileceğini ilâve ediyordu. Şerefü’l-mülk bu teklifleri Celâlü’d-dîn’e kabul ettirmiş ve elçi teatisi kararlaştırılmışdır139. Vezirin devlet erkânını da kabulü protokoler bazı esaslara bağlıydı. Gö rünüşe göre -başta saray mensuplan olmak üzere bütün ileri gelen zevat- ka bul edildiklerinde yer öpüyorlardı. Gerçekden, Alâü’d-dîn Muhammed tara fından vazifesinden uzaklaştırılan vezir Nizâmü’l-mülk Nasırü’d-dîn’den, sul tanın emriyle divân defterlerini istemeğe gelen Hâcib Sadü’d-dîn, yer öpmüşdür140. Diğer taraftan, vezir, devlet işleri hakkında meşverette bulunuyordu. Onun istişare ettiği kimselerin hüviyeti hakkında kesin bilgimiz yoktur. Zira, Nesevî’de aralarında kendisinin de bulunduğu Şerefü’l-mülk’ün eshabı üe meşveret ettiği kaydından başka malûmata rastlayamıyoruz. Ancak, vezirin divan azaları, naibleri ve maiyetindeki memurlar ile istişarede bulunduğu muhakkaktır. Gerçekten, Şerefü’l-mülk, yukarıda kabulünü zikrettiğimiz Türkiye Selçuklu Devleti’nin elçisi İmadü’d-dîn’e verilecek cevap hakkında meşveret meclisi toplamışdır. Heyet üyeleri bilittifak Selçuklular’dan mâlî yardım taleb edilmesini tavsiye ettiler. Daha sonra konuşan Nesevî de fikir lerini izah etmişdir141. IV. Vezirin gelir kaynaklan : Harezmşah vezirlerinin gelirleri başhca üç kaynakdan teinin ediliyordu. Bu kaynağm birincisi, divan vergilerinden maaş ve masraf tazminatı olarak vezire ödenen meblâğdı. Bu husus sultan tarafından yayınlanan vezirin tâ yin menşurunda açıkça yer alır, «şu kadar bin dinar» tahsisat (mersûm) ala cağı kaydedilirdi. Vezirin ikinci gelir yeri -diğer askerî ve sivil rical gibi- iktâ mıntıkaları idi142. Vezirin üçüncü ve önemli gelirini ise ülkenin her tarafındaki bütün iktâlardan ve hatta sultana ait emlâk ve araziden aldığı aşar teşkil ediyordu143. Bununla beraber, Sultan Tökiş ve Sultan Alâü’d-dîn Muhammed'in. vezirleri aşarı gayrıresmî olarak -Nesevî’olu tâbiriyle gizli- almışlardır. Celâlü’d-dîn 139 140 141 142 143 Nesevî, arab. met.,209; frans. tere., 348; fars. met., 223-224. Nesevî, arab. met.,30; frans. tere., 53; fars. met., 46. Nesevî, arab. met.,frans. tere., 258-259; fars. met., 178-179. Horst, 180; Köymen, 322. Köprülü, H arizm şahlar, 280. S E L Ç U K L U - O SM ANLıI H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 43 Harezmşah’ın vezîri Şerefü’l-miilk ise vezâretinin ilk yıllarında açıkça aşar ödenmesini taleb ediyordu. Ancak, elinde resmî bir belge olmadığı için öde me yapmayanları, zorlayamıyordu. Daha sonra sultan vezîre aşar ödenme sini resmen yürürlüğe koydu. Yolak mahkemesi144 azalan olan Dai-Han ve Atlas Melik bu hususu vezîre tebliğ ettiler. Şerefü’l-miilk de onlara 5.000 di nar hediye etti. Vezirlerin aşardan mütevellit gelirlerinin miktarı hakkında da kesin bilgimiz yoktur. Bununla beraber Şerefü’l-mülk’ün Irak-ı Acem eyaletinden -naib Şerefü’d-dîn A linin çıkardığı bazı zorluklara rağmen- yıllık 70.000 dinar geliri olduğunu biliyoruz145. Harezmşah vezirleri kendilerine hukuken tanınmış olan gelirlerinin dı şında, gayrî kanunî yollardan da menfaat temin ediyorlardı. Alâü’d-dîn Mu hammedi'n ve Celâlii’d-dîn Harezmşah’m vezirlerinden bazılarımı! gasb, rüş vet ve tehdit ile gelirlerim arttırdıklarına dair örneklere sahibiz. Alâü’d-dîn Muhatnmed’vn. vezîri Nizâmü’l-mülk Nâsırü-d-dîrim devlet memurlarından, ulemadan, fakihlerden ve halkdan gaynkanunî olarak aldığı paralar ve yaptığı yolsuzluklar sultana kadar aksetmişdi. Sultan Nişabur da bulunduğu sırada buranın ve « t e v a b i » inin kadılığına Nişabur Kadı-i Leşker'i olup sultan Tökiş zamanından beri devlete hizmetleri olan devrin seçkin siması Sadrü’d-dîn Cendî’yi tâyin etmişdi. Bu vesileyle sultan kadıya hil’at-ı fahir ile çeşitti hediyeler vermiş; kardeşlerine, naiblerine ve vekilleri ne de hil’at-ı saltanat giydirmişdi. Ancak sultan vezirin, kadıdan hediye vesair adı altında para taleb edeceğini bildiğinden O’na heme şekilde olursa olsun hiç kimseye bir şey vermemesini emretti. Bir müddet soma vezîr ta rafından gönderilen bir adam kadıya, efendisini ihmalden çıkacak tehlikeye işaret etti. Endişeye düşen kadı, vezîre 4.000 dinar yolladı. Duruma muttali olan sultan, hâciblerinden birim vezîre göndererek, kadı’nm ona gizli olarak yolladığı parayı muhtevi keseyi müsadere etti. Sultan meclis-i âm tertib ede rek kadıyı isticvap etti. Sadrü’d-dîn, sultanın başı üzerine yemin ederek ve144 O. Turan, Harezmşahlar’da Yolak ve îllıanlılar’da Yargu adıyla or duda askerî dava ve hukuk iğlerine bakan mahkemelerin eski Türk adetlerine göre hüküm veren ve başlarında komutanlar bulunan müesseselerin kadıaskerlik makamının m enşei olabileceğine dikkati çekiyor (a.g.e., 46-47). 145 Nesevî, arab. met., 171; frans. tere., 285-286. 44 A Y D IN T A N E R İ zîre para vermediğini söyledi. Bunun üzerine sultan kesenin ortaya çıkarıl masını emretti. Alâ’üd-dîn Muhammed hâdiseyi müteakib vezir ve kadıyı görevlerinden uzaklaştırmışdır140. Nizamü’l-mülk Nasırü’d-dîn azledildikten sonra bile -hâmisi Türkân Hatuna güvenerek- yolsuzluklarına devam etti. Eski vezîr Gürganç’a geldi ğinde -Hatunun emriyle- kalabalık bir halk kitlesi tarafından karşılandı. O, merasim sırasında kalabalığın arkasında kalan Harezm hanefileri reisi ihti yar Burhânü’d-dîriin gecikmesinin bünyesinin zayıflığından ileri geldiği şek lindeki mazeretini kabul etmemiş ve «Bu hareket bünyenin zayıflığından değil, niyetinin kötülüğündendir» demişdir. Nizâmü’l-mülk, onu 100.000 di nar aldıktan sonra serbest bırakmışdır. Gene, Nizâmü’l-mülk, Hârizm ve:civarının âmil1*' i olan Kerimü’d-din Tayfurî’y'ı tevkif ettirerek külhyath parasını almışdır. Amil de durumu sul tana aksettirdi. Sultan havassmdan İzzü’d-dîn Tuğrul’u Nizâmü’l-mülk’ün başım getirmesi için Gürganc’a yolladı. İzzü’d-dîn’m gelişindeki maksadı se zen Türkân Hatun, sultanın emrini icra ettirmediği gibi, Nizâmü’l-mülk’ü, veliahd Uzlagşah’m vezirliğine tâyin etti148. Bilindiği gibi, Alâü’d-dîn Muhammed, Nizâmü’l-mülk’ü azlettikten son ra vezâret müessesesini kaldırmış ve vezîrin yetkilerini altı kişilik bir kurula tevdi etmişdir. Ancak gene rüşvet ve suiistimalin önüne geçilememiş bu altı kişi de seleflerinin yolunda yürümüşlerdir. Celâlü’d-dîn Hârezmşah’m veziri Şerefü’l-mülk’ün adı da birçok yol suzluk olayına karışmışdır. Bu, bilhassa, yüksek memuriyetlere tâyin ettik lerinden para almak şeklinde oluyordu. Yukarıda bir vesileyle gördüğümüz gibi, Şerefü’l-mülk, Sermara ve civarını tevcih ettiği Hüsâmü’d-dın Hızır’dan 10.000 dinar taleb etmişdir149. V. Vezirlerin göreve devam süreleri-azilleri, akıbetleri: Devletin genişlediği ve bir İmparatorluk haline geldiği Tökiş ve -son yıl lan hariç- Alâü’d-dîn Muhammedi'm ve Celâlü’d-dîn Harezmşah’m saltanat tan devirlerinde vezirler uzun yıllar makamlarını muhafaza etmişlerdir. 146 Kafesoğlu, 211-212; Nesevî, arab. met., 29; frans. tere., 51; fars. met., 42-44. 147 Nesevî, âm irin vali m anasına geldiğini tasrih etmişdir (Arab. met., 31; frans. tere., 54). 148 Kafesoğiu, 212-213; Nesevî, arab. met., 31; frans. tere., 54; fars. met., 46-47. 149 Nesevî, arab. met., 203; frans. tere., 339-340; fars. met., 218. SE LÇ U K LU -O SM A N L,! H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETÎ 45 Nizâmü’l-mülk Mesud, batınîler tarafından katledilinceye kadar altı yıl bu görevde (1194-1200) bulunmuş, halefi ve oğlu Sadrü’d-dîrı Ali ise on yıl süreyle (1200-1210) vazife görmüşdür150. Nizâmü’l-mülk Nasirü’d-dîn’m altı yedi yıl vezârette bulunduğu tah min edilebilir. Devletin Moğol hücumuna maruz kaldığı 1218-1220 yıllan arasındaki kısa sürede vezirler değiştirilmiştir. Bunların bir kısmı -aşağıda göreceğimiz gibi- başka devletlere iltica etmiş ve orada görev almışlardır. Harezmşahlar Devleti’nin son sultanı Celâlü’d-dîn devrindeyse -Moğol istilâ ve baskısı son haddine varmışdı.- Altı yıl süre (1224-1230) ile Şerefü’lmülk vezâret makamım işgal etmişdir151. T ökif in veziri Nizâmü’l-mülk Mesud, Batınîler taralından, öldürülmüşdür. Onlar, T ökif 'm kendüerine karşı giriştiği başardı harekâtta müşevvikiriin vezir olduğu sonucuna vardılar152. Nizâmü’l-mülk Mesud bargah-ı saltanat’da hükümdarın yanındayken, iki fedaî onu arkasından ve başmm ya rımdan hançerler de vurarak katlettiler153. Vezîr Sadrü’d-dîn Ali ise Alaü’d-dîn Muhammed tarafından görevinden 150 Kirmanî, 96. 151 Köprülü, Harezmşah sultanlarının yüksek kültürlü oldukları için dev let idaresini fiilî olarak ellerinde tuttuklarını, bilhassa A laü’d-din Muhammed’in annesiyle arasındaki rekabetin etkisiyle bu hususda çok titiz davrandığını, bun dan dolayı m esela Büyük Selçuklu devrindeki Nizam ü’l-mülk gibi m evkiini uzun süre muhafaza etm iş nüfuzlu vezirlere tesadüf edilemediğini yazıyor (a.g.e., 280). 152 Kafesoğlu, 145. 153 Cüveyni, fars. m et., 45; ing. tere., 60; 314; Akilî, .267; Kirmanî, 94. Ravendi ise bu olayı şöyle nakleder : H arezm ordusu her defasında H a k ’tan pek çok gan im et götürdü. B u defa müslüm anlarm elinde hiç bir şey kalm am ış olduğundan, K azvin civarına g ittile r ve m ülhitlerin vilâyetlerinden ta m a m bir n im et ele geçirdiler. Irak’ı harap ve perişan bir halde bırakıp, o m em leketten tam ahlarını kaldırdılar. H arezm şah, H arezm ’e gidince, vezirine kızdı. Çünkü M ayaçik’ı o korumuşdu. M ülhitlere em ir verdi, vezirin kafası kesildi ve M ayaçik başaşağı darağacm a çekildi (.Râhatü’s-sudûr ve a yetü ’s-sürür (tere. ed. A. A teş) n , Ankara, 1960. s. 368). Bu suretle Ravendi, Tökiş’in Batm iler üe işbirliği yaptığm ı yazıyor. Bu husus kabule şayan olm amakla beraber Batıniler’in zaman zaman sultanlar nezdinde bu kabil teşebbüsler yaptıkları malûmdur. 46 A Y D IN T A N E R I uzaklaştırıldı. Zira, sultana bu vezirden «bıkkınlık gelmiş, ondan ineinmişdir»15i. Nizamü’l-mülk Nasırü’d-dîn’de Alaü’d-dîn Muhammed tarafından azledilmişdir. Ancak bu azil, vezirin sultanın annesi Türkân Hatun’mt mutemed adamı olmasından dolayı hadiseli geçmiş, buhrana sebebiyet vermişdir. Bun dan evvelki bölümde anlattığımız gibi, vezirin yolsuzluklarına muttali olan sultan onu görevinden uzaklaştırmağa karar verdi, Cihan Pehlivan adındaki adamına verdiği, emirle, vezirin çadırını başına yıktırmışdır. Sultanın eski vezirine Türkân Hatun’u kastederek «Efendinin yanına dön» emri üzerine korku içinde Harezm’t doğru yola çıktı. O, Hurundiz kalesPnin yakınındaki Merc-i Sâyig korusuna geldiğinde Nesevî’den, kendi emlâki olan bu mıntı kada, babası adma takdim ettiği hediyeleri almışdır. Buradan CurmanPye gi den vezire refakatinde bulunan Nesevî, biri atlasdan üç çadır kurdurmuşdur. Şikâyetçiler yol boyunca, çadırının kapısındaki «taht»a oturan eski vezire di leklerini arzettiler. Zira hiç kimse onun azledildiğini söylemek cesaretini gösterememişdi. Nihayet hâcib Erboz b. Sadü’d-dîn'in geldiği haberim alan Nizamü’l-mülk’im rengi değişti, başı önüne düştü, zira öldürüleceğinden korkmuşdu. Halbuki hâcib, sultandan aldığı emir gereğince bazı resmî evrakı al mağa gelmişdi. Vezîr buradan süratle Gürganc’a gitmiş ve orada merasimle karşılanmış, Türkân Hatun tarafından veliahd Uzlagşah’m vezirliğine tâyin edilmişdir155. Vezir Bedrü’d-dîn Hamid ise Sultan Alaü’d-dîn Muhammed"den -bizce malum olmayan bir sebebden- korkarak kaçmış ve Cengiz Han’a iltihâk etmişdir158. 154 Kirmanî, 96. 155 Kafesoğlu, 212. Moğollar mazul vezir Nizam ü’l-mülk Nâsirü’d-din’e bidayette iyi muamele ettiler. Bunda onun A laü’d-din Muhammed tarafından azledilmesinin büyük rolü vardı. Ancak «çengiyan-ı sultan» dan bir dansözün adının karıştığı bir olay Nizam ü’l-m ülk’iin akibetini tayin etti. Cengiz Han'ın gözlerindeki rahatsızlığı tedavi eden bir hekim bu güzel dansözü istedi. Cengiz Han da kızı hekime verdi. F akat dansöz eski vezire kaçtı. Hekimin şikâyeti üze rine yakalanan Nizam ü’l-mülk Cengiz Han'ın emriyle öldürüldü (Nesevî, arap. met., 41; frans. tere., 71; fars. met., 61; Kirmanî, 97). 156 «Bedrü’d-din, H arezm şah ümerasının düinden Cengiz Han’a tezvira t-ta bulundu. S am im iyet ve sadakat göstererek kendisini sultana ka rşı m üdafaa e tm ek üzere yardım taleb etti. Cengiz Han’dan gelen cevabı her kumandanın arkasından ya zd ı ve casusların eline vererek gönderdi. Sultanın ta ra fta rla rı ca susları yakaladılar ve m ektupları m eydana çıkararak sultana a rz ettü er. Böylece bütün ü m erayı ondan korkar hale getirdiler. Tedbirde Tanrının m uvafık bulduğu şekilde oldu» (Akili, 269). S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R V EZÂRETÎ 47 Vezîr Mücirüî-mülk «amcasının bir hatası sebebiyle» Alaü’d-dîn Mu hammed tarafından azledilmişdir157. Vezir Bahaü’l-mülk ise Mogollar safına katılmışdır158. Vezîr Muginü’d-dîrı Ziyaüî-müîk ise vazifeyle gönderildiği Kirman’da kalmış, bir daha görevine dönmemişdir. Bu zat, Alaü’d-dîn Muhammedi'm emriyle Kirman’da Zevzenî adındaki birinin « e m v a l i n i t e s b i t » ile görevlendirilmişdi. Ancak bu sırada zuhur eden Moğol istilası üzerine Harezm'e dönmekden sarfı nazar ederek Kirman hâkimi Barak Hâcib’m nezdinde kaldı. Barak’da ona kendi vezirliğini tevdi etti159. Harezmşahlar Devleti’nin son vezîri Şerefü’l-mülk ise Sultan Celâlü’ddîn tarafından görevinden uzaklaştırılmış ve kati ettirilmişdir. Nesevî eserinde olayların sebeblerini detaylı bir şekilde kaleme almışdır. Sultanın vezîre husumeti, Şerefüî-mülk’ün yaptığı zulum ve müsaderele re vakıf olunca başladı. Tebriz ve Hoy şehirleri de harabdı. Ekonomik ba kımdan çöküntüye maruz kalmışlardı. Halkın fakru zaruretim bizzat müşa hede eden sultan, üç yıllık arazi vergisi (harac)ni tecil etti. Bu arada veziri nin yaptığı bazı tâyinleri de iptal eden sultan, yeni tâyinler yaptı; azlettiği memurları yaya olarak sürgüne gönderdi. Bu arada vezîr tarafından azledi len bir reis’in hapsedildiğini ve rüşvet olarak 1000 dinar istediğini öğrenen sultanın kızgınlığı arttı. Şerefü’l-mülk ise icraatını zulum ve suiidareyle de vam ettiriyordu160. Nesevî, Moğol baskısının son haddini bulduğu sırada «vezirin sultana isyanının aşikâr olduğunu» eshab-ı divan’a işkence ederek para istediğini, mazlumların ancak sultanın müdahelesiyle kurtulduklarınııel, Şerefüîmülk’ün o zamana kaçlar sultandan gördüğü lutuf ve ihsana dirsek çevirdiği ni» yazmaktadır162. Görünüşe göre, devletin yıkılmak üzere olduğunu anlayan vezîr, sul tanın emirlerine karşı gelmeğe başladı. Celâlü’d-dîn'm Moğollar’a üstüste mağlub olması O’riu, « e t r a f t a k i m ü l û k » ile temas kurmağa zor ladı. Alaü’d-dîn Keykubad ve Melik Eşrefe, hutbenin onlar namına okun ması şartiyle Arrân ve Azerbaycan’da hakimiyetini tanımaları şeklinde mek157 Cüveynî, aynı yerler. 158 AMİÎ’de Bahaü’l-m ülk’ün, Alati’d-din Muhammed’in saltanatının sonu na kadar görevine devam ettiği kaydı vardır. 159 Akili, 270. 160 Nesevî, arab. met., 170; frans. tere., 283; fars. met., 190. 161 Nesevî, arab. met., 223; frans. tere., 371; fars. met., 245. 162 Nesevî, arab. met., 224; frans. tere., 373; fars. met., 246. 48 A Y D IN T A N E R l tublar yazdı. Devlet erkânından bazılarına da yazdığı mektublarda onları kendine çekmeğe çalışıyor ve sultanın aleyhinde bulunuyordu. Bütün bun lara vakıf olan Celâlü’d-dîn onu tevkif ve Arrân’daki bir kaleye hapsettir di163. Sultanın niyeti Moğol istilası sona erinceye kadar onu görevinden uzak laştırmak, daha sonra iadei itibar ettirerek tekrar tâyin etmek ve maaşından kısmtı yapmakdı. Bilahere bu fikrinden vazgeçen Celâlü’d-dîn Vezirin öldü rülmesini emretti. Veziri katletmekle görevli silahdarlar164 onun yanına girince Şerefü’lmülk öldürüleceğini anladı; gusl için mühlet ve hizmetine bakan ferraş’dan sıcak su istedi. O iki rekât namaz kıldı ve kur’an okudu. Silahdarlar, ona hangi çeşit ölümü tercih ettiğini sordular. Şerefii’l-miilk de kılıcı istediğini söyledi. Cellatlar «muluk ve ekâbir’in boğdurulabileceğini» söyleyince o, «Bildiğinizi yapın» dedi. Bunun üzerine süahdarlar onu boğdular ve dışarı çıktılar. Bir müddet soma başını gövdesinden ayırmak için girdiklerinde öl mediğini ve yerinde oturduğunu gördüler, bu defa kılıç ile katlettiler165. Böylece Harezmşahlar Devleti’nin son veziri Şerefü’l-mülk Fahrü’d-dîn Ali, dokuz vezir içinde hükümdarın emriyle öldürülen tek vezir olmak baht sızlığına uğradı. SONUÇ Harezmşahlar vezâreti, Büyük Selçuklu vezareti paralelinde, onun ör neği alınarak kurulmuştur. Harezmşahlar’m, tarihlerinin ilk döneminde on ların vassalı olduğu gözönünde bulundurulursa, durum tabiidir. Gene, Harezmşah vezareti çağdaşı Türkiye Selçukluları ve onların halefi Osmanlı vezareti’yle büyük çapta benzerlik gösterir. Araştırmamızın başında belirttiği miz gibi, Büyük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı vezâretlerini daha önce ele almıştık. Hemen aynı plan dahilinde yaptığımız bu araştırmalar kar şılaştırıldığında şu hususu açıkça görüyoruz: Ord. Prof. F. Köprülü’nim be lirttiği gibi, Türk siyasî kadrosu ve kurumlan devamlıdır. Bu görüş açısın dan, Harezmşah vezirlerinin genellikle hukuk tahsil etmiş oldukları, saray 163 Nesevî, arab. met., 225-226; frans. tere., 375-377; fars. met., 249-250. 164 Kirmani'de «üç-dört candar» (s. 99). 165 Nesevî, arab. met., 231-232; frans. tere., 385-388; fars. met., 259-261. Nesevî, Şerefü’l-mülk’ün azli ve katlini m ufassal yazmışdır. Biz özetlem eği ter cih ettik. S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R VEZÂRETİ 49 ve hükümet kadrolarında görev yapmış oldukları görülür. Bü formasyonun onlara devlet yönetiminde rahatlık sağladığı muhakkaktır. (Karşılaştırmalı durum için bk.: Tablo: I-VII). Vezirlerin köken ve kültür olarak tamamen iranlı olmayıp, bir kısmı nın Türk olması ise Harezmşah devleti’nin kendine özgü karakteri için de düşünülmelidir. Nitekim, bu devlette Türk kabile hayatına ait geleneklerin Büyük Selçuklular’a. oranla daha çok olduğuna yukarıda değinmiştik. Gerek kendilerinden evvelki, gerek sonraki devletlerdeki meslekdaşlannın durumu ile karşılaştırdığımızda, Harezmşah vezirlerinin teşriî, icraî, kazaî ve askerî yetkilerinin orijinal bir yönü yoktur. Ayrıntılı olarak gördü ğümüz gibi, bu yetkilerini -şüphesiz- sultan adına kullanıyorlardı. «Vezâret-i Tefviz»166 ile mücehhez Harezmşahlar veziri, Köprülü ve Horst’un da belirttikleri gibi, tam yetkilidirler. Bu durum, özellikle, Celâlü’d-dîn Ha rezmşah devrinde had bir safhaya geldi. Bu bakımdan F. Köprülü’nün: '«Celâlü’d-dîn zamanında da bir kısım selâhiyet ve imtiyazlardan mahrum edilen vezirlere tesadüf ediyoruz»167 mütalaası «selâhiyet» görüş açısından tartışı labilir. Buna karşılık, vezirin protokoldeki yeri bakımından Celâlü’d-dîn’in vezirinin seleflerine nazaran daha dûn olması bakımından yerinde bir teşhis olmaktadır. Gene, Köprülü’nün «Eski Türk kabile hayatına ait ananelerin Harezmşah devrinde, Selçuklu devrine nazaran daha kuvvetli olmasına rağ men, Harezmşah devletinde vezirlik devletin eri yüksek makamı olmakta de vam etti» mütalaası, vezirin yetkilerinin genişliğini teyid bakmamdan değer taşımaktadır. Harezmşahlar’da vezirlik müessesesinin görev, yetki ve pro tokol bakımından her sultanın devrine ait karakterlerini detaylı olarak be lirtmek ise Tökiş ve Alâü’d-dîn Mııhammed’ın vezirlerine ait bilginin kay naklarımızda gayri kâfi olması sebebiyle mümkün olamamıştır. Her devirde olduğu gibi, Harezmşahlar’da da vezirin hükümdar ile olan ilişkileri sultanın inisiyatifi dahilindedir. Vezirin kadrolar üezrinde nüfuzlu oluşu,, onun sultan nezdindeki prestijini arttırıyordu. Genellikle, Harezmşah vezirlerinin sultanlar nezdinde itibarlı oldukları anlaşılmaktadır. Celâlü’ddîn Harezmşah’m veziri Şeref iil-mülk’ün durumu ise istisna teşkil eder. Sul tanın O’nu devamlı olarak yanında değil, hâcibler ile karşısında oturtması, bir defasmda başma divitle vurması gibi olayları görmüştük. Harezmşah veziri, Türk-İslâm devletlerinde vezirlerin sahib oldukları 166 Maverdî’ye göre, V ezâret-i tefviz, halifenin müsaadesiyle ve onun ne zareti altında, halife namına bütün hükümet iğlerini bağmışız olarak yapmaktır. 167 H ârizm şahlar, İA. Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 4 50 A Y D IN T A N E R Î bütün sembollere sahiptir. Hatta, kaynaklarda daha çok hükümdarlar için kullanılan vezirin « s a r a y » ve « t a h t » ından da sözedilmektedir. Bi lindiği gibi, « s a r a y » ve « t a h t » , hükümdarın egemenlik sembolle rinin başında gelirler. Hükümdannki ile karşılaştırıldığında vezaret sembol lerinin nitelik b akımından daha aşağıda olduğu görülür. Nevbet ve Tuğ sayı larında olduğu gibi. Bu bakımdan, kaynaklarımızdaki « s a r a y » ve « t a h t » deyimlerini « k ö ş k » v e « m e s n e d - i v e z â r e t » ola rak değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz. Vezirin, kabulleri bakımından orijinal bir durum yoktur. Vezirin gelir kaynaklarını üç maddede gördük : Maaş, iktâ bölgeleri ge liri, aşardan olan payı. Görünüşe göre, vezir devlet ordularının yaptıkları se ferlerde elde ettikleri ganimetlerden de hisse alıyordu. Nitekim, Büyük Sel çuklu vezirlerinin böyle bir pay aldıklarım adı geçen araştırmamızda be lirtmiştik. Harezmşah vezirlerinin görevde kalma süreleri de genel kurallara tâbi dir. Genellikle, devletlerin istikrar içinde oldukları devirlerde, sorumlu şahsi yetler uzun, fetret devirlerinde kısa süre iş başında kalırlar. Ancak, Celâlü’d-dîn Harezmşah’m veziri Şerefü’l-mülk sultanın saltanatı boyunca man sıbını korudu. Devletin yeniden kurulduğu ve Moğollar’a karşı şiddetli bir mücadele verildiği sırada, hükümdar O’nu makamında muhafaza etti,. Gör düğümüz gibi, ancak kendi ölümünden bir süre önce veziri idam ettirdi. SE LÇ U K L U U SM A N L I H A REZM ŞAH LA R TABLO V EZÂRETİ 51 I BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLU, VE OSMANLI VEZİRLERİN KÖKENLERİ İran kökenli : Türk kökenli Fellah Arnavut Ermeni Belli olmayan Toplam B. Selçuklu 16 Harezmşah 3 1 1 2 ~T. Selçuklu 11 1 Osmanlı 11 1 6 1 1 24 14 TABLO 12 II BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE OSMANLI VEZİRLERİNİN MESLEKÎ BAKIMDAN MUKAYESESİ Ulemadan Ordudan Serbest m eslek Belli olmayan Toplam B. Selçuklu 22 1 1 — 24 Harezmşah 3 3 — T. Selçuklu 11 3 — 1— 7 — 14 Osmanlı 11 1 — ’— 12 A Y D IN T A N E R t 52 TABLO m BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE OSMANLI VEZİRLERİNİN BABALARININ MESLEK VEYA GÖREVLERİ Babası U lem â Toprak sahibi Ordudan B elli olmayan Toplam B. Selguklu Harezmşah 5 7 2 2 1 1 12 2 7 24 TABLO Osmanlı T. Selçuklu lO(tahminen) 11 1 — 1 3 14 12 IV BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE OSMANLI DtVANLARİ’N İN M UKAYESESİ(X) B. Selçuklu D. Harezmşah D. T. Selçuklu D. Osmanlı D. Vezir Sahib-i divan-ı devlet Vezir V ezîr-i azam N aîb-i saltanat ik in ci vezir Mtistevfî Müşrif Arız Münşi M üstevfî Müşrif Atabey M üstevfî Pervane Üçüncü vezir Dördüncü vezir Beşinci vezir Nâzır Arız Nâzır Tugraî Müşrif N işancı Defterdar Vezir Münşi Kazasker * Liste Hiyerarşik Duruma göre düzenlenmiştir. S E L Ç U K L U -O S M A N L I H A R E Z M Ş A H L A R V E Z  R E T l TABLO 53 V BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLU VE OSMANLI VEZİRLERİNİN SEMBOLLERİ B. Selçuklu Harezmgah T. Selçuklu Osmanlı Unvan ve lakablar. Tuğ (muhtemelen) Sarık H ilât-ı vezâret Mühür Çadır Sancak (müh) Nevbet D ivit takım ı Kılıç Mesned-i vezâret Unvan ve lakablar. Tuğ Sarık H ilât-ı vezâret Mühür Çadır Sancak (muh) Nevbet D ivit takım ı Kılıç Mesned-i vezâret A ltın mızrak Unvan ve lakablar. Tuğ (muh) Sarık H ilât-ı vezâret Mühür Çadır Sancak (muh) N evbet (muh) D ivit takım ı Kılıç Mesned-i vezâret Unvan ve lakablar. Tuğ Sarık H üât-ı vezâret Mühür Çadır Sancak Nevbet D ivit takım ı Kılıç Mesned-i' vezâret TABLO VI BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLU VE OSMANLI VEZİRLERİNİN GÖREVLERİNDEN U Z AKLAŞMA TÜRÜ B. Selçuklu Ecel üe ölüm Suikast sonucu ölüm Sultan emri ile idam Taht mücadele sinde ölen Başka göreve nakil A zü İstifâ B elli olmayan Toplam Harezmgah T. Selçuklu Osmanlı 2 — 4 — 7 1 1 — 5 1 3 1 — 4 1 — 5 24 — 2 2 1 — 1 2 14 1 — — _ 6 12 3 — — 7 4 A Y D IN T A N E R Î 54 TABLO VH BÜYÜK SELÇUKLU, HAREZMŞAH, TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE OSMANLI VEZİRLERİNİN GÖREV SÜRELERİ B. Selçuklu 29 yü : 1 20 yıl : 1 7 yıl : 2 5 yıl : 2 3 yıl : 3 1-2 yıl : 10 0-1 yü : 1 Belli olmayan: 4 24 T. Selçuklu Harezmşah 10 yü : 1 6 yıl : 3 0-1 yü : 3 7 25 14 7 5 4 3 0-1 Belli yü : 1 yü : 1 yü : 2 yü : 1 yü : 1 yü : 3 yü : 3 olmayan : 2 14 Osmanlı 19 14 11 8 4 yü yü yü yü yü : : : : : 2 1 1 2 1 1 yü : 1 Belli olmayan 12 TEKE-ELÎ VE TEKE-OĞULLARI Şebabettin Tekindağ Anadolu’nun, güneyinde merkezi Antalya olan Teke-Eli, bir çok siyasî olaylara sahne olduğu gibi, bu bölgede kurulan ufak, fakat, enerjik bir Türk men Beyliği de önemli roller oynamıştır. Bu bakımdan, biz, elde mevcut kay nakların verdikleri imkân nisbetinde, bu bölgenin tarihine katkıda bulunmak, yapılan bâzı yanlışlıkları düzeltmek istiyoruz. I. TEKE-ELİ Anadolu’nun güneyinde Antalya, Finike, Kaş, Kalk anlı, Milli, Gömbe, Elmalı, îstanoz (Korkud-eli) ve Karahisar (Serik’in nahiyesi) ile sahilde An talya ve Alanya arasındaki sahil bölgesi olup, muhtemelen XIV. yüzyılın ikinci yarısında, Sultânü’s-sevâhil Emîr Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey za manında Teke-eli olarak tanınmağa başlamıştır. Zirâ, Anadolu Selçukluları ve beylikleri tarihi ve tarihî coğrafyası ile ilgili kaynakların hiç birinde Teke adma ve bölge olarak Teke-eli ismine rastlanmaz. Bildiğimize göre, Teke (Tekkâ) ism in i eserinde ilk defâ zikreden Teke-Karahisarı’nı (Serik’in nahi yesi, Perge?) Karâşâr el-Tekkâ şeklinde gösteren büyük münşî ve müverrih el-Kalkaşandî’dir1. Bundan sonra Teke-eli ismine Timurlu müverrihi Şerefü’d-Dîn Ali Yazdî’nin Zajer-nâme adlı eserinde tesadüf ediyoruz2. XV. ve XVI. yüzyıllara âit Teke Livâsı tahrir ve tapu defterlerinde hududları dikkatle tesbit edilen bu bölgeye, XHI. yüzyıldan itibaren ekseriye tini Üç-Oklann teşkil ettiği Türkmen toplulukları yerleştirilmiş idi. Hamâ meliki ve büyük müellif Ebu’l-Fidâ, 721 (1321) senesinde hacdan gelenle1 bk. Şubhu'l-a'iâ, yazılışı 814-1412, Mısır, 1915, V, 346; VIII, 17. 2 Bk. The Zafarnamah by M aulana Sharajuddin A li o f Yazd, Calcutta, 1888, II, 464. 56 Ş E H A B E T T İN T E K İN D A Ğ rin beyanlanna istinaden, bu bölgede Hantid-oğullan Türkmenleri’nin bu lunduğunu, Antalya ile Konya arasındaki dağların da bunların isimlerini (ve beynehuma cibâl el-Terâkimîn Benî el-Hamîd) taşıdıklarım zikreder3. Filvâki Yazıcı-oğlu Ali, 1424 de bâzı ilâvelerle tercüme ettiği îbn Bîbî’nin Selçuknâme’smde 603 (1207) te Antalya’yı fetheden I. Gıyâsüddin Keyhusrev’in bu bölgeye İğdir yürüklerini (Türkmen) yerleştirip, onlara kışlak verdiğini kaydederse de4, tercüme ettiği metinde bu kayıt yoktur5. Esasen, XV. ve XVI. yüzyıllarda tanzim edilen Teke livâsı tahrir ve tapu defterlerinde, İğ dir cemâati (oymağı=Yazıcı-oğlu : boyu), Teke-Karahisan veya Kaş’a tâbi gösterilmekte olup6, diğer cemâatler (oymaklar) büyük bir yekûn tutmakta dırlar. Öte yandan, Antalya'nın batısında Kaş’a tâbi olup, bu cemâatin is mini taşıyan İğdir nahiyesi, 1650 de küçük bir «merhale» idi ve halkı yazın, XIII. ve XIV. yüzyıllarda olduğu gibi, hristiyanların korkusundan dağlara göçüyorlardı7. Öyle anlaşılıyor ki, XIII. yüzyılın ilk yansından itibâren, ÜçOkların ekseriyetini teşkil ettiği Türkmen zümrelerinden8 bir kısmı, XIV. ve XV. yüzyıllarda ise Üç-oklara tâbi bâzı boy ve oymaklar, zaman zaman, bulundukları yerlerden Teke-eli’ne gelip yerleşmişlerdir ki, Menteşe, Saruhan ve Karaman-oğulları’nın zayıflamaları veya dağılmaları üzerine bâzı Türkmen (yörük) zümreleri de bunlara katılmışlardır. Nitekim, tahrir ve ta pu defterlerinde tasrih edildiğine göre, Teke-Karahisan’nda îsalu, Menteşe, İğdir, Göğez, Bayındır, Kara-koyunlu, Imre-oğlu cemâatleri, Antalya kaza larında Saruhan-oğlu, Kızılca-Keçelü, Kaş’a tâbi Kaledos’ta Bozdoğan, Ozan lar ve Oğuzhanlu, Milli’de ise,,Bayat cemâatleri yaşıyordu9 ki, bunlar son radan, isimlerini, yaşadıklan bölgelere vereceklerdir. Nitekim, II. Bayezid devrine âit tapu defterinde, Elmalu nahiyesine bağlı Sökle, Kaş’a tâbi Kayı, 3 Bk. Talfvimü'l-buldân, nşr. Charles Schier, Dresten,1846, s. 210. 4 Bk. Tevârîh-i  l-i Selçuk, nşr. M.Th. Houtsma, Leiden,1902, IH , 88, 322. Sayın ord. prof. İ. Hakkı Uzunçarşıh’nm İğdır yerine Teke aşiretini zikretmesi, maalesef, yanlıştır, bk. A nadolu Beylikleri, Ankara, 1969, s. 67. 5 nşr. M.Th. Houtsma, IV, 33 v.d. Ayr. bk. El-Evâmirü’l-A lâ'iyye f i ’l-V m ûri 'l-'Alâ’iyye, Tıpkıbasım, nşr. A.S. Erzi, Ankara, 1956, s. 95 v.d. Öyle anlaşıhyorki, müellifin zamamnda, İğdirler, Teke-Eli’nde kalabalık bir halde yaşıyorlardı. 6 Bk. T eke livâsı defteri, MAD, Başvekâlet Arşivi, nr. 253, s. 16; Tapu D efteri, nr. 14, s. 270 v.d. 7 Bk. Kâtib Çelebi, Cihûnnümâ, İstanbul, 1145, s. 639. 8 Bk. BA, M âliye kısmı, nr. 32. 9 Bk. Teke livâsı defteri, nr. 253, s. 13, 16, 22, 26, 28 v.d., 59, 108,116v.d.;D efter-i müsellemân-ı livâ-i Teke, Tapu defteri, nr. 14, s. 398. T E K E -E L İ V E T E K E -O G U L L A R I 57 Bayındır ve îğdir nahiyeleri, eski cemâatlerin isimlerini taşımaktadır10. Aynı defterde Varsak yürükleri cemâatinin (cemâat-i yöriikân-ı Varsak) Karaman’dan geldiklerine dâir şerh verilmiştir11. Bu bakımdan, Fâtih ve ü . Bayezid devirlerinde tanzim edilen Teke livâsı tahrir ve tapu defterlerinde kayıtlı nahiyelerle cemâatler arasında sağlam bir rabıta kurmak mümkündür. Bu suretle sünnîlik te’sirlerinden oldukça uzak kalmış olup, eski Türk âdet ve an’anelerine sıkı sıkıya bağlı bu Türkmen zümreleri arasında bir çok tarikat erbabının, önce Âhîlerin sonra da Bektaşîlerin, dinî faaliyetlerde bulunduklarını görüyoruz. Bilhâssa Âhîlerin, Teke-eli’nde çok erkenden zâviyeler kurdukları anlaşılmaktadır. Nitekim, Âhîler, Yunus Bey-oğlu Hızır Bey zamanında, Antalya’da, mükemmel bir teşkilât kurmuş olup, 1332 de bu şehri ziyaret eden Tancalı arap seyyahı İbn Battûta’yı da bir çok defâ zâviyelerine dâvet etmişlerdi12. Muhtemelen Hızır Bey’den itibâren Teke-eli’ne hâkim olan beyler (Teke beyleri), bu bölgeye yayılmış bulunan bir çok zâviye ve tekkeye, msl. Antalya’da Kılıççı Yusuf (Âhî Yusuf), Finike’de Ab dal Musa13, Kalkanlı’da Âhî Devlethan, Gömbe’de Şeyh îshak, Kaş’ta Şeyh Orhan, İstanoz (Korkud-eli)’da Şeydi Hızır, Has Balaban, Kaş’ta Şeyh Bey ve Teke-Karahisarı’nda Bâli (Bâli Baba) zâviye ve tekkelerine bâzı nahiye ve köyleri vakfedip ellerine nişân (biti, misâl) vermişlerdir14. Yıldırım Bayezid, 1390-1397 seneleri arasında Teke-eli’ni zaptedip, burayı önce oğlu îsa Çelebî’ye, sonra da ikinci oğlu Mustafa Çelebî’ye sancak olarak verdiği zaman15, bunlar, yeni nişânlar (berat, misâl, biti) vermek suretiyle eskilerini yenilemişlerdir. Nitekim, Defter-i evkaf-ı vilâyet-i Teke’de.: <tkadîrrı Teke beylerinden ve İsa Bey ve Mustafa Çelebî’den nişânları vardır» şeklinde şerhler verilmiştir16. Teke-eli, 1402 de Ankara savaşından sonra, Sivrihisar’a gelen Timur’un 10 tümen askerle gönderdiği oğlu Şahruh ve kumandanlarının korkunç tah riplerine mâruz kalmıştır. Nitekim, Şahruh, İstanoz (Korkud-eli) ve Kitir (İğ10 Bk. Tapu defteri, nr. 14, s. 43 v.d., 187, 218, 270; krş. Kâtib Çelebî, ayıt, esr., s. 638. 11 A yn. def., s. 106. 12 Bk. Tuhfatu'n-Nuzzâr, trc. M. Şerif, İstanbul 1333, I, 312 v.d. 13 Bunun hak. bk. M. Fuat Köprülü, M ısır’da Bektaşîlik, T M , 1936-1939, VI, s. 14 v.d. 14 Bk. D efter-i E vkaf-ı vilâyet-i Teke, nşr. A. Refik, T T E M , sene 14, nr. 2/79, İstan bul 1924, s. 72-76. krş. Barbara Flemming, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und L ykien im Spätmittelalter, Wiesbaden, 1964, s. 116 v.d. 15 Bk. Neşri, Cihânnümâ, nşr. Franz Taeschner, Leipzig, 1951, I, 95; Hoca Sa’deddin, Tâcü’t-Tevârîh, İstanbul, 1279, I, s. 169. 16 Bk. nşr. A. Refik, T T E M , sene 14, s. 71. 58 Ş E H A B E T T İN T E K İN D A Ğ dir?) taraflarını, Emir Şah Melik de, deniz kenarındaki Adaliye (Antaliye) başta olmak üzere bütün Teke-eli’ni yağmalamışlardır17. Diğer taraftan Ti mur, Kütahya’ya geldiği sırada, Teke-eli’ni, Antalya ve Ala’iyye (Alanya) dahil, Bursa’dan, hapisten kurtardığı Karaman-oğlu Mehmed Bey18’e ver-. miş19 ve bu suretle de Osman Çelebi elindeki Istanoz (Korkud-eli) ve Osmanh hâkimiyetindeki Antalya hariç, bu bölgede Karaman hâkimiyeti başla mıştır (1402-1415). Nitekim, Defter-i evkaf-ı vilâyet-i Teke’de : «Karaman zamanı olıcak» kaydı (s. 72) bu devreye işârettir20. Teke-eli kat’ı olarak, Murad II. devrinde, Karaman-oğlu Mehmed II. Bey’le birlikte hareket eden Emir Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey oğlu Osman Çelebî’nin safer 826 (1423)’da, Antalya vâlisi Firuz Bey-oğlu Hamza Bey tarafmdan Îstanoz’da öldürülmesinden sonra Osmanlılara geçmiştir. Bu su retle Teke-eli, Murad II. zamanında bir vilâyet (Livâ-i Teke) haline getiril miş, ellerinde babadan kalma tapu senetleri (nişân, berat, misâl) bulunan ve Teke Beyleri ile îsâ Bey ve Mustafa Çelebi zamanlarında bâzı timârlara (dir lik) sâhip oldukları arâzi ve nüfusun tahriri ile anlaşılan âileler (Sipâhiyân-ı vilâyet-i Teke) il yazmağa çıkan Halil Bey’e senetlerim tecdid ettirmek veya Murad n .’dan yeni berat ve nişânlar almak suretiyle21 bu imtiyazlarım Fâtih ve Bayezid II. devirlerinde de muhafaza etmişlerdir. Esâsen, bu âileler (Sipâhiyân-ı vilâyet-i Teke), başlarmda bulundukları halkın da kethüdası, dolayısiyle de sipâhî ve müsellemi olarak kabul edilmişlerdir22. Bu arada Teke livâsı.defterinde23, Fâtih zamanında Karaman-oğlu’nun Teke-eli’nde il yaz mağa adamlar çıkarttığına dâir kayıtlar olduğuna da işâret etmek isteriz. Muhtemelen bu kayıt, Fâtih'in 18 Şubat 1451 de tahta çıktığı zamana ve Karaman-oğlu II. İbrahim Bey (öl. 1464)’e âit olmalıdır24. İşte bu Teke-eli (sonradan: Tekeli) Sipâhîleri, 1500 de, Bayezid II. dev 17 Bk. Şerefü’d-Dîn Ali Yazdî, ayrı, esr., II, 448 v.d., 464; ayr. bk. Hafız Ebru, M acm u’a, Süleymaniye ktp., Damat İbrahim Pa§a kısmı, Farsça yazma, nr. 919, 911/b v.d.; krş. Sa’deddîn, I, 189. 18 Bk. Şehabettin Tekindağ, Karamanlılar, İA , VI, 323. 19 Bk. Şerefü’d-Dîn Ali Yazdî, a y n .e s r ., II,. 458. 20 Tafsilât için bk. Barbara Flemming, ayn. esr., s. 110 v.d. 21 Bk. D efter-i evkaf-ı vilâyet-i Teke, nşr. A. Refik, İT E M , s. 70 v.d. 22 Bk. BA, D efter-i müsellemân-ı livâ-yı Teke, Tapu D efteri, nr. 14, s. 398. 23 nr. 253, s. 52. 24 Bk. Şehabettin Tekindağ, Son Osmanlı-Karaman münâsebetleri, TD , İstanbul, 1963, sayı: 17-18, s. 44. T E K E -E L Î V E T E K E -O Ğ U L L A R I 59 rinde, Şah İsmail’in müridleri olarak Erdebil’i ziyarete gitmişlerdir ki25, bun ların gidip dönmediklerini, bu yüzden sipâhî sınıfının günden-güne azalmak ta olduğunu gören Bayezid, bir tedbir olmak üzere, İran’a gideceklere geri dönmek şartiyle izin verilebileceğini açıklamış ve bundan sonra Sûfî (Şah İsmail) nâmına kimsenin hududdan geçirilmemesi için şiddetli emirler ver miştir26. Bu arada Teke-eli’nin bâzı şi’î ve alevî halkının yeni fethedilen Modon ve Koron kaleleri civarma sürüldüklerine dâir kayıtlar vardır. Bu giden ler, Arnavutluk dahil, Bektaşîliğin bu bölgede yayılmasına sebep olmuşlardır. Yine bu Teke-eli (Tekeli) sipâhîleri, 1510 da, bâzı fena niyetli kim seler yüzünden, timârlarınm (dirlik) ellerinden alınıp, lâyık olmıyanlara devredilmesi dolayısiyle, eski imtiyazlarını kaybetmeleri yüzünden, devlete isyân ile, Şah İsmail’e meyletmişlerdir27. Bilhâssa bu Tekeli sipahilerden Çakır-oğlanları, Kızıl-oğlu, Göle-oğlu, Dede-Alisi ve Hızır, Kapulu-Kaya’daki Döşeme-Derbendi’nde devlet aleyhine gizli toplantılar tertip eden Şah İs mail’in halifesi Karabıyık (Şeyh Haydar’m halîfesi) oğlu Şah-Kulu Baba Te keli ile birleşmişler23 ve çıkan isyânm büyük bir sür’atle genişleyip bütün Anadolu’yu tehdid etmesinde de mühim bir rol oynamışlardır. Zirâ, Bayezid’in yaşlandığı ve şehzadelerin saltanat hırsı ile birbirleriyle uğraşmaya başla dıkları bir sırada, Antalya’dan Manisa’ya gitmekte olan Şehzâde Korkud Çelebî’28anin adamlarına saldırıp, Antalya’dan üzerine gönderilen kuvvetleri de 25 Bu bölge halkının Erdebil şeyhlerine olan bağlılıkları hk. bk. Yazıcı-oğlu, Tevârih-i  l-i Selçuk, nşr. M.Th. Houtsma, III, s. 225. 26 Bu hususta bk. Ferîdûn Bey, Münşaât, İstanbul, 1274, I, 345 v.d.; Sarı Abdullah Efendi, Münçaât-ı Fârisi, Süleymaniye ktp., Es’at Ef. kısmı, nr. 3333, 58/a v.d. 27 Bk. Celâl-zâde Mustafa, Seüm-nâme, Topkapı Sarayı, Hazine ktp., nr. 1274, 39/b v.d.; İshak Çelebi, Selim-nâme, Üniv. ktp., nr. TY 2614, 11/a; Bu meseleyi açıklayan bir vesika için bk. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 6187. 28 Bu hususu açıklayan bir vesika için bk. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 5035. 28a 1502’den 1509’a kadar Teke (Antalya) Sancağında kalan Korkud Çelebi, 1509 Mayısımda Mısır’a iltica etmiş, fakat, 1510’da yeniden Antalya’ya dönmek zorunda kalmışdı. Bununla beraber, yeniden, evvelce başında bulunduğu Saruhan Sancağına gitmek üzere, 1511 Martında ansızın yola çıktı ise de, yolda Şah-Kulu Baba Tekeli tarafdarlannm hücum larına mâruz kaldı (bk. Şehabettin Tekindağ, K o rku d Çelebi ile ilgili iki belge, Belgelerle T ürk Tarihi dergisi, 17 (1969), s. 36 v.d.) Annesi Nigâr H atun 1503 Martında (Ramazan 908) Antalya’da iken vefât ederek Mevlevi Tekkesi Haziresi’ne defnedilen (bk. A. Tevhid, T T E M sene: 14, s. 338 v.d.) Korkud Çelebi, buradaki valiliği sırasında Rodos Şövalyeleri elinde esir bulunan pek çok denizci ve sair müslümanlan fidyelerini vermek suretiyle kur tardığından, denizcilerin babası kabul edilmiş idi (bk. I.H. Uzunçarşıh, R odos Şövalyeleri hakkında A ntalya valisi Sultan K orkud’a gönderilmiş bir m ektup, Belleten, 71 (1954), s. 347 v.d.). 60 Ş E H A B E T T İN T E K İN D A Ğ mağlûp eden Şah-Kulu Baba Tekeli, Teke-eli’nin şehir, kasaba, karye, dağ, yayla ve obalarında bulunan şi’î ve alevîliğe mütemâyil bütün Türkmenleri etrafma toplamış29, timârlan ellerinden alınmış kızgm sipâhîlerin de yardım ları ile Teke-eli’nin kendine tâbi olmayan bütün köy ve kentlerini yağma edip halkım da öldürtmüştür. Kaynak ve vesikalardan anlaşıldığına göre, îstanoz (Korkud-eli) kasabasını tahrip edip, Elmalı’nm mescid ve zaviyelerini yıkan Şah-Kulu Baba Tekeli, eline geçirdiği Kur’an’ları da ateşe atıp mahvetmiş, canlıları ise, insan ve hayvan ayırmaksızın, acımadan öldürtmeğe başlamış tır. Onun bu vahşice hareketleri, Şehzâde Osman'ın divâna gönderdiği arîza (rapor)’da olduğu gibi, Şehzâde Korkud Çelebi tarafından İstanbul’a sevk edilen sûfî’nin ikrarlarında da bütün çıplaklığı ile ortaya çıkmıştır30. Bundan sonra, Baba İshak-i Horâsânî gibi31, kendisinin mehdi olduğunu iddia edip, Burdur’a kadar gelen Şah-Kulu Baba Tekeli’nin etrafma 20.000 kişi toplan mıştır ki, bunların ekserisini, çoluk-çocuk, mâl ve hayvanları ile gelen Tekeeli Türkmenleri teşkil ediyordu32. Yine vesikalardan anlaşıldığına göre, Teke-eli’nde bir Türkmen devleti kurmak isteyen Şah-Kulu Baba Tekeli33, Te keli sipâhîlerin teşvikleri ile Kütahya kalesini muhasara ve zaptetmiş, Ana dolu beylerbeyisi Karagöz Paşa’yı kazığa vurdurarak bütün Anadolu’yu te lâşa vermiştir. Şurası dikkate şâyândır ki, Konya vâlisi Bayezid-oğlu Şehinşah ile Şehzâde Ahmed-oğlu Murad, Şah-Kulu’nu desteklemişlerdir. Bunun la beraber, Alaşehir ovasmda Şehzâde Korkud Çelebî’nin adamlarını yenip, Bursa’ya doğru harekete geçen Şah-Kulu Baba Tekeli, sadrâzam Hadım Ali Paşa’nın Rumeli’den Anadolu’ya geçmesi üzerine, Teke-eli’ni Karaman’a bağlıyan Kızılkaya boğazına34 çekilmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine sad râzam ile Amasya vâlisi Şehzâde Ahmed, Kızılkaya-boğazmı 38 gün muha sara ettilerse de35, Şah-Kulu Baba Tekeli, önce İncirli Derbendi’nden, sonra da Döşeme-Derbendi’nden kayalar arasından kendisine bir yol açarak, Bey 29 Bk. Celâl-zâde, ayn. esr., 49/a. 30 Bk. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 5035, 2829; Bu vesikaların suretleri ile diğer kaynaklar hak. bk. Şehabettin Tekindağ, Şah-Kulu Baba Tekeli İsyanı, Belgelerle T ü rk Tarihi Dergisi, 3 (1967), s. 35 v.d. 31 Bk. Osman Turan, Gıyâsüddin Keyhusrev II., İA , VI, 623. 32 Bk. Defterdar Ebu’I-Fadl Mehmed Efendi, Selimşâh-nâme, Süleymaniye ktp., Lala İsmail Ef. kısmı, FY, nr. 348, II, 48/a. 33 Bk. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, ıır. 6187’d e: kâh m ehdilik da’vasın ider, kâh şah öldi, anın vilâyeti bana değdi, m em leket benim dir denilmektedir. 34 Teke-Karahisan’na bağlı id i: Tapu D efteri, nr. 14, s. 354. 35 Bk. Şehzâde A h m e d ’in divân’a m ektubu, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 3062; İshak Çelebi, ayn. esr., 28/b, 30/a. T E K E -E L t V E T E K E -O G U L L A R I 61 şehir önüne gelmeğe muvaffak olmuştur. Bununla beraber vesikalarda, Şehzâde Ahmed’in Hisar dağı’na sığman Tekelilerden 3.000 ini öldürdüğüne dâir kayıtlar vardır36. Bundan sonra, Kayseri yolu üzerinden Sivas yakınındaki Gedik Ham mevkiine çekilen Şah-Kulu Baba Tekeli üzerine az bir kuvvetle yürüyen Hadım Ali Paşa, bu mevkide, etraflarını müdevver hendekler ve binlerce de veyle çevirmiş olan, beraberlerinde kadm ve çocukları da bulunan Tekeli Türkmenlerinin şiddetli mukavemeti ile karşılaşmış, girişilen savaş sonunda, Şah-Kulu ve Hadım Ali Paşa okla vurulmuşlardır37. Şirâzlı Edâ’î’ye göre, Tekelilerin yanında Varsaklar da savaşa katılmışlardır38. Bu savaştan sonra sür’atle İran’a doğru çekilen Tekeli sipâhîleri ve Türkmenler, Erzincan’da hacca giden bir İran kervanına saldırmaları ve başta Enbiyâ-nâme müellifi Şeyh İbrahim Şabustari39 olmak üzere, halkım öl dürmeleri yüzünden, Şah İsmail’in hakaretlerine mânız kalmışlardır. Bilhâssa kendilerine «Şâh» ve «.Vezir» lâkabı verilen iki Tekeli reis, af dileyerek Şah’ın ayağına kapandılarsa da, Şah İsmail onlan kaynar su dolu iki -kazana at tırdı; bu cezada hazır bulunmaya mecbur tutulan Tekelilerden bir kısmı, şi’î ordusunun sekiz kolundan birini teşkil eden Tekeli birlikleri40 araşma dağı tıldığı gjbi, bir kısmı da, Tebriz sokaklarında süründüler41. Diğer taraftan, Bayezid, isyândan sonra Teke ve Hamid-ili yöresinde bulunan Şi’î-Alevîleri, 1501 senesinde olduğu gibi, sürgüne tâbi tutmuştur. Anadolu’da 50.000 kişinin ölümüne sebep olan bu isyân42 ve birbiri ardından yapılan sürgünler yüzünden Teke-eli’ndeki halkın azaldığı, bellibaşh kaza ve nahiyelerin ise küçüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim, Bayezid’in ölümünden sonra yazıldığı anlaşılan Teke Livâsı Defteri’ndeiS nefs-i Îstanoz’da yalnız 5 mahalle44, buna mukabil nefs-i Elmalu’da 21 mahalle45 zik redilmektedir. 36 Ayrı, vesika, nr. 3062. 37 Bu savaşla alâkalı vesikalar hakkında bk. vesika 3062, 63S2; Diğerkaynaklar: Şehabettin Tekindağ, ayn. makale, s. 56 v.d. 38 Bk. Selim-nâme, Üniv. ktp. FY, nr. 51, 20/b. 39 Bunun hakkında bk. Ahmed Ateş, K onya Kütüphânelerinde bulunan yazmalar, Belleten, XVI (1952), s. 103 v.d. 40 Bu hususta bk. Hellmut Braun, Geschichte Irans Seit 1500, Geschichte der Islamischen Lander, m , Neuzeit, Leiden, 1959, s. 100. 41 Bk. Sa’deddîn, ayn. esr., n , 181. 42 Bk. Ebu’l-Fadl Mehmed Efendi, ayn. esr., 48/b. 43 Mâliyeden müdevver defter, nr. 253, s. 52. 62 Ş E H A B E T T İN T E K İN D A Ğ Başta Antalya ve civarı olmak üzere XIV. yüzyıldan beri pek çok deve beslendiği belirtilen Teke-eli16 hakkında, 1523 de Antalya’nın burç ve sur larından, limanı ağzındaki zincirden ve Finike’nin kalesinden bahseden Piri Reis47 istisna edilecek olursa, 1650’ye doğru Kâtib Çelebî’nin4S ve 1671’de Evliyâ Çelebî’nin49 tasvirleri pek zayıf kalmaktadır. Nihayet, XIX. yüzyılın sonunda Antalya (Teke) sancağı, 5 kaza, 9 nâhiye ve 549 köyden ibaretti50. * Iran sahasına yayılan Tekelilerin, sonradan, I. Tahmasp zamanında, OsmanlIlara yaklaştıkları, Tebriz Vâlisi Ulama’nın, Bağdad Vâlisi Zülfikar’ın Kanunî ile iş birliği yaptıkları bilinmektedir. Özellikle I. Abbas zamanında isyân eden Tekelilerin Hazar ötesine geçerek oradaki Türkmenlerle birleş tikleri anlaşılmaktadır. Zirâ, XVI. yüzyıldan önce orada bulunduklarına dair bir kayıd yoktur. Bu suretle Hazar ötesi Türkmenlerinin en kuvvetli oyma ğını teşkil eden Tekeliler, bugün Türkmenistan Türklerinin önemli bir kıs mını teşkil ederler. n. TEKE-OĞULLARI 1308(?)-1423 seneleri arasında merkezi Antalya olan T e k e - e 1i’nde H a m i d - o ğ u l l a r ı ’nın bir kolu olarak hüküm süren bir Türkmen âile44 Mahalle-i Câmi, mahalle-i M escid-i Haşan Bey, mahalle-i M escid-i Kebkeb-oğlu, mahalle-i M escid-i Halife, mahalle-i M escid-i Bilekârlu, s. 5-6. 45 Mahalle-i Câmi, mahalle-i Câmi’i K öhne, mahalle-i Hacı M ustafa, mahalle-i Tâceddin Halîfe, mahalle-i §eyh M ehm ed, mahalle-i sofular, mahalle-i M ustafa Fakih, mahalle-i Yenişehir, mahalle-i Börekçi veya Börkçüler, mahalle-i Alâeddin Halife, mahalle-i Kand-oğlu, mahalle-i M escid-i Şeyh Sinan, mahalle-i Hacı İsmail, mahalle-i Sinan Fakih, mahalle-i Bâzirgân A li, mahalle-i M escid-i Hacı Hızır, mahalle-i R esul Fakih, mahalle-i V eysi Fakih, mahalle-i Savruk, mahalle-i A ybey, mahalle-i Hacı M ustafa, s. 72-77. 46 XTV. yüzyıl sonu : Schiltberger, Reisebuch, nşr. V. Langmantel, Tübingen 1885, s. 21, 53; XVI. yüzyıl başı ; T eke livası defteri, nr. 253; Cemâat-i Deveciyan, s. 80; XVII. yüzyılın ortası : Kâtib Çelebi, Cihânnümâ, s. 639. 47 Kitâb-ı Bahriye, nşr. F. Kurdoğlu - H. Alpagot, İstanbul 1935, s. 764, 766, 780. 48 Bk. ayn. esr., s. 638 v.d. 49 Seyahatname, İstanbul, 1935, IX, 273-292. 50 Bk. V. Cuinet, L a Turquie d ’Asie, Paris, 1892, I, 853 v.d. T E K E -E L t V E T E K E -O Ğ U L L A R I 63 si olup. Teke Bey, Emir Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey’den sonra Teke bey leri veya Teke-oğulları adını almışlardır. Filvâki, Yazıcı-oğlu 'Ali, 1424’de kaleme aldığı Tevârîh-i Âl-i Selçuk adlı eserinde bu bölgeye adını veren Teke’nin, Üç-Oklardan İğdir boyunun kethüdasının oğlu olduğunu iddia ederse de1, İğdir boyunun bu bölgeye yerleşmesi hakkında verdiği haberler gibi, bu eksik ve karışıktır. Esasen, Yazıcı-oğlu’nun bu kaydı, Neşrî’d e : «.Teke ki İğdir Kethüdası oğlıdurC ihânnüm â'mu Manisa nüshasında3 «Teke-ili İğdir Kethüdası oğlıdur» ve Paris nüshasmda ise, «Eğirdir kethüdası oğlıdur»4 şekillerini almıştır ki, bu sonuncu şekli İdrîs-i Bitlisi benimsemiş görünmektedir5. Ebu’l-Fidâ’, 721 (1321) senesinde hacdan gelenlerin beyanlarına daya narak, bu bölgede bulunan Hamid-oğlu Türkmenleri ( = el-Tarakimın Benî el-Hamîd)’m beyi Felekü’d-Dîn Dündar Bey (öl. 1324)’in bâzı yerleri gör meğe çıkan Antalya hâkiminin esir düşmesi üzerine, Antalya’yı zabtettiğini zikreder6. Dündar Bey, bundan sonra Antalya’yı civarı ile birlikte kardeşi Yunus Bey’e vermiş ve bu suretle de Teke-eli’nde, sonradan Teke beyleri admı alacak, bir emâret kurulmuştur. Antalya’nın zaptı dolayısiyle de bu âilenin başlangıç tarihi, herhalde Gıyâsü’d-Dîn Mes’üd H. un ölüm tarihi olan 708 (1308)7 ile, Yunus Bey’in oğlu Hızır Bey’in İstanoz (Korkud-eli)’da bu lunduğunu gösteren medrese kitâbesindçki 719 (1319)s, tarihleri arasında ol malıdır. Diğer taraftan Felekü’d-Dîn Dündar Bey’in, 1314 de, Karanbük’e gelen F.mîr Çoban’m yanma gitmek zorunda kaldığı da düşünülecek olursa9 Antalya’nın bu tarihten sonra zabtedilmesi hususu da akla gelebilir. Esâsen, 1 Bk. Topkapı Sarayı, Revan ktp., nr. 1390, var. 280/a. 2 Bk. Cihânnümâ, Menzel nüshası, nşr. Fr. Taeschner, Leipzig, 1951, I, 17, str. 18.Kış. İbn Kem al: -lâJLİ"" j'-iSTl S - S , bk. Tevârih-i âl-i Osman, I.Defter, nşr. Şerafettin Turan, Ankara, 1970, s. 137, str. 15. 3 Nşr. Fr. Taeschner, Leipzig, 1955, n , 21, str. 2. 4 Bk. H . Akın, A ydın-oğullan, İstanbul, 1946, ..s. 21; Ankara, 1968, s. 21. 5 » jjı Bk. H eşt bihişt, Nuruosmaniye ktp., nr. ^ 1 3209,/79/b, str. 18; !-uU-iT" (-1/ <6C" krş. Barbara Flemming, Landschaftsgeschichte von Pamphyüen,. Pisidien und Lykien im Spätmittelalter, Wiesbaden, 1964, s. 94 v.d., 127. 6 Bk. Takvîm ü’l-Buldân, nşr. Charles Schier, Dresden 1846, s. 210; krş. el-KaUjaşandî, Şubhu'l-a'sâ, Kahire, 1915, V, 346. 7 Zirâ, bu tarihten önce Antalya sahiline kadar uzanan erazi, Moğullann emrindeki Selçuklu sultanlarına âit gösterilmektedir; bk. Aksarayî, Musâm eretü’l-Abbâr, nşr. Osman Turan, Ankara, 1944, s. 278, 302. 8 Bk. İ.H. Uzunçarşılı, Kitâbeler, İstanbul, 1929, II, 249. 9 Bk. Aksarayî, ayn. esr., s. 311. 64 Ş E H A B E T T ÎN T E K tN D A G Anadolu’daki Moğul vâlilerinin nüfuzlan 1327 senesine kadar bu bölgede devam edecektir. Öyle anlaşılıyor ki, Yunus Bey’den sonra Hamid-oğullan’ndan tamamen ayrı olarak Teke-eli’nde hüküm süren bu âilenin azaları, diğer Türk beylik lerinde olduğu gibi, memleketin muhtelif bölgelerinde ayrı ayrı beylik etme ye başlamışlardır. Nitekim, Yunus Bey’in büyük oğlu Mahmud Bey, An talya’da iken, diğer oğlu Sinanü’d-Dîn Câlis (doğrusu : Câliş) Hızır Bey, Korkud-eli’nde10 kölesi Zekeriya ise Teke-Karahisarı1:1’nda hüküm sürüyordu. al-'Umerî12, Yunus Bey’in kölesi olan bu Zekeriya’nm 1332 de Teke-Karahisarı’ndan başka 3 şehir ve 12 Kale’ye, ayrıca, 1500 atlı askere sâhip oldu ğunu bildirir. Diğer taraftan, Antalya’da hükümet eden Mahmud Bey, 724 (1324)’te Manidarın Anadolu vâlisi olup nüfuzu İstanoz ve Antalya’ya ka dar yayılan Demirtaş13’ın önünden kaçarak yanma sığman amcası Felekü’dDîn Dündar Bey’i bu Moğul beyine teslim ederek, onun ölümüne sebep ol muş idi14. Bununla beraber, Mahmud Bey15, 727 (1327) senesinde İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd Bahâdır Han (öl. 1335)’a isyan eden Demirtaş ile bir likte Mısır’daki Memlûklu sultanlığına sığınmak zorunda kalmış ve Kahire’de, Karaman-oğlu’nun Felekü’d-Dîn Dündar Bey’in oğlu Necmeddin İshak er-Rûmî16 ile gönderdiği şikâyet mektubunu alan el-Meliku’n-Nâşır Muhammed(öl. 1341)’in emriyle Kal’atu’l-Cebel’in burçlarından birine habsedilmiştir17. Bunun üzerine Necmeddin İshak Bey (el-Makrîzî’de yanlış olarak: Şâhib Antâlîya) Mısır’dan gelip babasının yerine geçtiği gibi18, Antalya’da da İstanoz (Korkud-eli) emîri Sinânü’d-Dîn Hızır Bey, kardeşi Mahmud Bey’in yerini almıştır. Kaynaklardan anlaşıldığına göre, Hızır Bey, Teke-eli’nde, büyük faaliyetlerde bulunmuş ve kuvvetlerini çoğaltmıştır. Nitekim, el■Umerî, 1332 de, 12 şehir ve 25 kaleye sâhip olan Yunus-oğlu Hızır’ın kuv 10 Bk. İ J î. Uzunçarşılı, ayıt, esr., n , 249; krş. el-Kallfaşandı, Şubh, VIII, 17. 11 Karâşâr el-Takkâ, bk. el-Kalkaşandî, Şubh, V, 346; V m , 17: 6 -d l J 12 Bk. M asâlikü’l-Ebşâr, Ayasofya ktp. nr. 3416, İÜ, 112/b. 13 Bk. Hâfız Ebru, Zeyl-i Câmi’ü’t-Tevârih-i Reşidi, nşr. H. Beyânı, Tahran, 1317, s. 135 v.d. 14 Krş. el-Makrızî, es-Sulûk, Ayasofya ktp. nr. 3370, II, 47/a. 15 Memlûklu kaynaklarında: M ahm ûd bin Yûnus er-Rûmî. 16 İbn Battûta, Tuhfetu'n-nuzzûr, trc. M. S e n t İstanbul 1333, I, 315’te : E bu İshâk Bey. Yİ Bk. el-Aynî, ‘İkdıil-C um ân, Süleymaniye ktp., Cârullah Ef. kısmı, nr. 1591, IV, 527/a v.d.; el-Makıîzî, ayn. esr., n , 47/a. 18 A nonim Târîh-i  l-i Selçuk, nşr. F.N. Nzluk, Ankara 1952, m etin: s. 94. 19 Bk. Mesâliku’l-Ebşâr, m , 112/b; Frans. trc. Ouatremâre, N E , 1838, XIII, 371 v.d. T E K E -E L İ V E T E K E -O Ğ U L L A R I 65 vetlerini 8.000 atlı olarak gösterir19. Aynı müellifin Şeyb Haydar-ı cUryân’dan naklettiği 40.000 rakamı20 ise, mübalâğalıdır. El-'Umerî, Yunus-oğlu Hızır’a Memlûk inşâ divâm’ndan gönderilen mektuplarda, bütün Türkmen beyleri gibi «el-Meclisü’s-Sâmî» diye hitap edildiğim de zikreder21. Diğer ta raftan İbn Battûta22, 1332-1333 de Alaiyye’den sonra, Antalya’ya geldiği za man hasta olan Yunus-oğlu Hızır Bey’i ikametgâhında ziyâret etmiştir. ElKalkaşandî23’de bulunan bir kayda göre, Hızır Bey’den sonra yerine oğlu Dadı Bey geçmiştir. Bununla beraber, Mısır’da esarette bulunan Mahmud Bey’in Antalya’ya gelip ikinci defâ beylik ettiğini iddia eden müellifler de vardır. Nitekim, Dadı Bey’den sonra, İstanoz ve Antalya dahil, emâretin ba sma Mahmud Bey’in kâcûk (küçük) sıfatiyle tanınan oğlu Emîr Mübârizü’dDîn Mehmed Bey geçmiştir21. Eski bir an’aneye uyularak Antalya’daki Alâeddin (veya Yivli) câmii kitâbesinde Sultânu’s-savâhil Mübârizü’d-Devle ve’d-Dîn, Kıbns vakayinâmelerinde ise, dâima, Taca; signor della Terra; Taca emîri veya il Turco; Tacca; Turco olarak belirtilen Mehmed Bey, ömrünü Kıbnslılarla' mücadele ile geçirmiştir. Nitekim, Kıbns kralı, Pierre I. de Lusignan (1359-1369)’m 15 Ocak 1361’de Robert de Lusignan’ı göndererek Gorigos (bugünkü: Kızkalesi)’a yerleşmesinden sonra, Güney Anadoluda faal bir rol oynayan Karaman-oğlu Alâeddin Ali Bey25 ve Karaman menşe’li Alâiyye Beyi ile bir leşen Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey, Kıbnslılar ile amansız bir mücadeleye girişmiştir ki, bunun neticesinde, Pierre, 12 Nisan 1361’de Magosa(Famagusta) limamnda topladığı 114 parçadan ibâret bir filoyu 23 Ağustos 1361’de Teke-eFnin merkezi sayılan Antalya limanı önüne getirmiş, ertesi gün, yâni 24 Ağustos salı günü, Saint-Barthelemi yortusunda, şehri hücumla zabtetmiştir26. Léonce Machéras ile Strambaldi’ye göre Teke (Tacca, signor 20 21 yoktur).' 22 : 23 24 25 N E , XIII, 338. E t-T a'rif bi’l-muştalah el-Şerif, Ayasofya ktp., nr. 3160, 27/b, (matbularında bu kayıt A yn . esr., trc. M. Şerif, I, 314. A yn. esr., VHI, 17. el-Kallfaşandî, ayn. esr., V in , 17. Bk. Şehabettin Tekindag, Karamanlılar, İA , VI, 322 v.d. Krş. ayn. müel., Kara manlıların Gorigos seferi, TD , 9 (1954), s. 165 v.d. 26 Bk. Guillaume de Machaut, L a prise d ’Alexandrie ou Chronique du roi Rierre 1er de Lusignan, n§r. M.L. de Mas Latrie, Genève, 1877, s. 20 v.d.; Amadi, Chronique, nşr. R .d e Mas Latrie, Paris, 1891, s. 411; Strambaldi, Chronique, nşr. R .d e Mas Latrie, Paris, 1893, s. 46. Bu zabt ile ilgili Lâtince bir kitabe için bk. S. Fikri, Antalya Livâsı Tarihi, İstanbul 1338, s. 62 v.d.; F.W. Hasluck, A nnual British School at A thens, 1908/1909, XV, Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 5 66 Ş E H A B E T T İN T E K ÎN D A G della Terra), bu sırada Stenon (Steno,. İstanoz)’da bulunuyordu27. Matteo Villani2a’ye göre ise, Teke (Tacca) Kıbrıs filosu önünden çekilmiştir. Kıbrıshlar, Teke-eli’nin bu çok zengin, şehrinde büyük yağma ve kat liâmda bulunmuşlardır. Nitekim, Pierre I. de Lıisignan namına manzum bir eser kaleme alan Guillaume dé Machaut, bu sırada Antalya’da çıkan kor kunç yangınlar ile yapılan katliâmı, ipek ve altın işlemeli kumaşların yağ masını uzun uzadıya anlatır29. Bunun üzerine, İstanoz (Korkud-eli) ’dan ha reketle. Antalya önüne gelen Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey30, bu şehri ala madı ise de, Karaman-oğlu Alâeddin Ali Bey ile birleşerek, yeni bir müca deleye girişmiş ve açlıktan teslime zorlamak maksadı ile de Kıbrıslılara yi yecek satılmasını menetmiştir. Mehmed Bey’in ertesi sene, maiyyetinde 45.000 kişi ve 8 kalyon ile yeniden Antalya önüne gelip, kale kumandanı Jacques de Norès ilè çarpışması çok şiddetli geçmiş olmalıdır31. Nitekim, Pierre, 24 Ekim 1362’de batıya gidip hristiyan devletlerinin yardımlarını ta lep etmek zorunda kalmış idi32. Muhtemelen bu savâşlar sırasında inatla sa vaşmasından dolayı, Teke Bey olarak. tanınan Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey, Pierre’nin batıda bulunduğu bir sırada Kıbrıs’a karşı da bir taarruz ha zırlamıştı. Nitekim, 1363’de Mehmed Bey’in denizden gönderdiği Mehmed Reis33 adında Tekeli bir denizci 12 kalyon ile Teke-eli’nden hareket ile Kıb rıs'ın kuzey-batısındaki Pentaglia34’ya bir çıkarma yapmıştır35. Diğer taraf270 v.d.; 1909-1910, s. 185 v.d. Antalya’nın zaptı hak. ayr. bk. N. Jorga, Philippe de M êzières (1327-1425) et la-Croisade au X I V èm e siècle, Paris, 1896, s. 123, not. 1. 27 krş. Chronique de Chpyre, Frans. trc. E. M iller-C . Sathas, Paris, 1882, s. 67; Chronique, s. 47. 28 Cronica, nşr. Dragomanni, s. 359. 29 A yn. esr., s. 20 v.d. Kış. Froissait, Chronique, nşr. Buchon, Paris, 1837, I, 463 v.d. 30 Bk. Strambaldi, ayn. esr., s. 47 v.d. 31 Bk. Strambaldi, ayn. esr., s. 49 v.d. Krş. Mas Latrie, D es relations politiques et commerciales de FA sie m ineur avec l’île ■de ■Chypre sous Lusisnan, Bibi. de l’Ecole des chartes, Paris, 1844-1845, I, 495 v.d. Krş. N . Jorga, ayn. esr., s. 126 v.d. Krş. J. Delaville le Roulx, La France en Orient au X I V èm e siècle, Paris, 1886, I, 123 v.d. 32 Bk. Machaut, ayn. esr., s. 21 v.d., Froissait, Chronique, I, 463 v.d. Krş. Mas-Latrie, avn. esr., s. 495 v.d. 33 Kıbrıs, kaynaklarında; Chamotrasi, M achom et Rais. 34 Pendaia, bk. Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriyye, s. 776: . el-c: 35 Bk. L. Machéras, ayn. esr:, s. 74; Strambaldi, ayn. esr., s. 53. Gorigos’ün Pierre’in eline, geçmesi üzerine, Alâiye emîri ile birlikte hareket Jeden Kâraman-oğlu Alâeddin. Ali Bey’in 1361 de Kıbrıs'a karşı bir deniz harekâtına giriştiğini biliyoruz, bk.' Strambaldi, ayn. esr,, s. 45. Krş. Şehabettin Tekindağ, Karamanlıların Gorigos seferi, T D , 9 (1954), s. 164 v.d. T E K E -E L Î V E T E K E -O Ğ U L L A R I 67 tan büyük bir donanma hazırlıkları ile meşgul bulunan, Memlûk sultanlığı36, Teke beyliği dâhil, bütün sahil beyliklerine elçiler göndererek onları Kıbrıshlara karşı savaşa teşvik ediyordu37. Bu suretle hayatını Kıbrıslılarla mücadele halinde geçiren Sultânu’sSavâhil Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey (Teke beyi) Antalyayı geri almaktan asla vaz geçmemiş ve bunun için de Alâiyye ve Manavgat emirleri ile birlik te hareket etmiştir. Nitekim, 1370 de giriştiği büyük; bir kuşatmada muvaf fak olmamış ise de 3S, 14 Mayıs 1373 (21 Zilka’de 774)’te Antalya’yı geri almaya muvaffak olarak burçlarına kendi bayraklarını asmıştır39. Kıbrıs kay naklarına göre, Kıbrıslılar, ihtilâf halinde:bulundukları Cenevizlilerin elleri ne geçmemesi için, bu şehri Teke’ye bırakmışlardır40. Diğer taraftan, Teke Bey’in Antalya’nın burçlarına astığını söylediğimiz bayrağı, beyaz zemin üze rinde kırmızı mühr-i Süleyman (altı köşeli yıldız) taşıyan ve, ucunda iki ta ne zikzaklı yeşil çizgi bulunan bir sancaktır41. Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey’in bu savaşlar sırasında, Antalya’nın küçük limanı ağzmda kuleler ara sına gerilmiş olup, XVI. yüzyılın başında halâ yerinde duran zinciri42 kırma sından dolayı «zincir kıran* lâkabını da alması pekâla mümkündür. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey’in bu sa vaşlar sırasında Teke Bey (veya Paşa) olarak tanındığım kuvvetle tahmin ediyoruz. Nitekim, Fâtih devrine ait Dejter-i evkaf-ı vilâyet-i Feke’de bulu n a n : «merhum Teke Bey Antaliya şehrin kâfirden feth idicek* kaydı43 Mü bârizü’d-Dîn Mehmed Bey’le alâkalı: olup, aynı defterde (s. 72), fethi müteâkip kendisine Ada karyesi verildiği tasrih .edilen Fenârı-zâde Mevlânâ 36 Bu hazırlıklar hakkında yazılan 1 M art 1366 tarihli mektup için bk. Arch. de l'orient Latin, Paris, 1881, I, 391 v.d. Bu hazırlıklar hak. ayr. bk. G.F. Loredano, Histoire des rois de Chypre, trc. Giblet, Paris, 1732, I, 389 v.d. 37 krg. el-Kalkaşandî, Şubh, VIII, 19; MachĞras, ayn. esr., 107; Strambaldi, ayn. esr., s. 77. Krş. Mas latrie, D es ReJations, I, 504. 38' Bk. L. Macheras, ayn. esr., s. 180; Strambaldi, ayn. esr., s. 128; Amadi, ayn. esr., s. 430. 39 Bk. L. Macheras, ayn. esr., s. 204 v.d.; Fetih tarihini gösteren Alâeddin veya Yivli câmii tamir kitabesi için bk. Ahmed Tevhid, A ntalya Kitâbelerine dair, T T E M , sene 14, 6 (83), s. 336; A. Refik, Fâtih zam anında Teke-ili, T T E M , sene 14, sayı 2 (79), s. 67; İ. H. Uzunçarşılı, Kitâbeler, II, 250. 40 Bk. Amadi, ayn. esr., s. 441; Strambaldi, ayn. esr., s. 148. 41 Bk. M. Fuad Köprülü, Bayrak, İA , II, 421; krş. Barbara Flemming, ayn. esr., s. 91 v.d. 42 Bk. Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriyye, s. 766. 43 Nşr. A. Refik, T T E M , sene 14, sayı 2 (79), s. 72, str. 4. 68 Ş E H A B E T T ÎN T E K lN D A Ğ Şemseddin44 de onunla çağdaştır. Diğer taraftan, Kıbrıs vakayinâmelerinde Mehmed Bey’den daima Taca, Tacca; il Turco; Tacca, Turco şeklinde bah sedildiğini yukarıda söylemiştik. Bu arada, Karaman-oğlu Alâeddin Ali Bey nâmma kaleme alınan Yârcânî’nin Şâh-nâma’sinde de bu beyle çağdaş Te ke Paşa’nın hep Antalya ve Diyâr-ı İstanoz Beyi olarak gösterildiğine de işa ret etmek isteriz45. Muahhar Osmanlı müellifleri de hep Emir Teke, Teke Bey veya Teke Paşa olarak aynı şeyi tekrar etmişlerdir ki, Evliyâ Çelebi46, Teke Bey olarak zikretmektedir. Diğer taraftan, Defter-i evkaf-ı vilâyet-i Teke’de, Teke Bey’in anası olup, Selâmet-boğazı karyesini Antalya’daki med resesine (Hatûniye medresesi) vakfettiği zikredilen Sultan Hatun47, muhte melen, Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey’in annesi olmalıdır. Bu suretle, Teke Bey olarak bu aileye ismini verdiğini tesbit ettiğimiz Mehmed Bey’in ölüm tarihi malûm değildir. Türbesi, muhtemelen, Antalya’ da kendisinden evvel vefât eden oğlu Ali Bey (öl. Şaban 779=kasım 1377)’in gömülü bulunduğu Zincir Kıran Türbesi’ndeki kabirlerden birindedir48. Mübârizü’d-Dîn Mehmed Bey’in ölümü ile yerine oğlu Osman Çelebî geçmiştir. Ancak, Osman Çelebî zamanında Teke Beyliği’nin eski ehemmi yetini kaybettiği, hâkimiyetinin ise, Antalya ile İstanoz (Korkud-eli)’a inhi sar ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim, Murad I. (öl. 1389), 1387’de, Karamanoğlu Alâeddin Ali Bey’i yenip, Beyşehri’ne geldiği sırada kendisine Teke (Neşrî’de: Tekâ)’nin de düşman olduğu bildirilmiş, o da, onun biri Antaliyej diğeri İstanoz olmak üzere iki şehre sahip fakir bir kişi olduğunu söyliyerek üzerine yürümeyi lüzumsuz gördüğünü ifâde etmişti49. İstanbul’un fethinden önce hazırlanmış bir takvime göre, Murad, Antalya dahil bütün Teke-eli’ni fethetmiştir50. Bununla beraber, Murad, diğer Anadolu beylikleri gibi, Teke 44 1350-1431. H al tercümesi için bk. Brockeimann, G A L , SuppL, n , 328 v.d. Bir ara Bursa’da müderrislik yapan Fenârî-zâde Şemseddin (Bursa’da Ishakî dervişlerine mahsus zâviyenin Vakfiyesi, V akıflar Dergisi, II, 1942, s. 424), 1424’de n . M urat tarafından Şeyhül islâmlığı getirilmiş, altı yıl bu görevde kalmıştır. Eserleri tefsirler, haşiyeler, şerhler ve Hint konularla ilgili risâlelerdir. 45 Bk. trc. Şikârı, nşr. M. Koman, SikârVnin Karaman-oğullan tarihi, Konya, 1946, s. 32, 45, 127. Bu eserin mahiyeti hakkında bk. M. Fuat Köprülü, Belleten, 27 (1943), s. 399 v.d. 46 Bk. Seyahatname, İstanbul, 1935, IX, 275, 278, 281. 47 Nşr. A. Refik, TT E M , sene 14, sayı 2 (79),s. 71, 75. 48 Bk. Ahmed Tevhid, ayn. esr., s. 337. 49 Bk. Neşri, Cihânnümâ, nşr. Fr. Taeschner, Leipzig, 1951,I, 64. 50 Bk. Tarihî Taksimler, nşr. Osman Turan, Ankara, 1954,s. 18, 54. T E K E -E L Î V E T E K E - O Ğ U L L A R I 69 Bey’i de I. Kosova savaşma davet etmiştir51. Bayezid I. 1390 da, daima İstanoz’da oturan bu Osman Çelebi zamanmda, oğlu Mustafa Bey’in elinde bulunan Antalya’ya yürümüş ve Mustafa Bey’in Mısır’a kaçması üzerine bu şehri eline geçirerek muhafızlığına Fîrûz Bey’i getirmiştir52. Bununla be raber, Antalya muhafızı Fîrûz Bey’in sonradan, yeni fethedilen Menteşe-eli vâliliğine getirildiği anlaşılmaktadır53. Nitekim, Rebiülevvel 799 (Aralık 1396)’da Antalya'nın hâkimi, Şeyh Şamsü’d-Dîn Muhammed b. al-Cezerî’nin Anadolu sâhibi (= şâhibu’r - R û m tâbi’î I. Bayezid) yanındaki tilmizi Hacı Mü’min idi ve Bayezid’in yanma gitmek üzere İskenderiye’den Antalya’ya gelen bu şeyh54, Hacı Mümin’i burada görmüş ve onun yanında sekiz gün kalmıştı55. Diğer taraftan bu bölgenin kat’î olarak Osmanlılara geçmesi 800 (1397)’de, Karaman-oğlu Alâeddin Ali Bey’in Akçay savaşmda mağlup olup öldürülmesinden56 sonradır. Nitekim, çağdaş Memlûklu müelliflerden elKalkaşandî57 ile İbnü’s-Şıhna58, bu sırada Antalya ve Alâiyye arasındaki böl genin Osmanlı hâkimiyeti altına girdiğini kaydederler. Bunlar gibi, 1396 da Niğbolu savaşmda Osmanlılara esir düşüp, önce Bayezid’in, sonra da Süley man Çelebî’nin maiyyetinde seferlere katılan Schiltberger de, Adalia (Antalya)’yı zapteden Bayezid’in pek çok deve beslenen bu memleketten 10.000 deve alarak döndüğünü zikrettikten sonra «bu sırada Berkuk (öl. 1399) öl müştü» demektedir59. Bayezid, Teke-eli’ni önce oğlu İsa Çelebî’ye, sonra da diğer oğlu Mus tafa Çelebî’ye sancak olarak vermiştir60. Nitekim, Defter-i evkaf-ı vilâyet-i Teke'de eski Teke beylerinden sonra, İsa Bey ve Mustafa Çelebî’den nişân (berat, misâl, biti) alanların isimleri kayıtlıdır61. Füvâki, Osman Çelebi, An s ı Bk. Neşrî, ayn. esr., I, 65; II, 102. 52 Bk. M.H. Yınanç, Bayezid I. İA , II, 370; krş. Ahmedî (öl. 1412), Dâsitân-ı Tevârih-i m ülûk-i  l-i Osman, nşr. N.S. Banarlı, T M , VI, 1939, s. 130; Şükrullah, Behcetü’tTevârîh, Ayasofya ktp., nr. 2990, 292/b; Karamânî Mehmed Paşa, Tevârihü’s-Selâtini'l-Osmâniye{ trc. M. Halil, T T E M , sene 14, sayı 2 (79), s. 92; İbn fjaldûn, el-İber, V,563. 53 Bk. P. Wittek, M enteşe Beyliği, trc. O.Ş. Gökyay, Ankara 1944, s.85, 144 v.d. 54 Bu şeyhin hayatı ve Anadolu’daki rolü hakkında bk. Şehabettin Tekindağ, B erkuk D evrinde M em lû k Sultanlığı, İstanbul, 1961, s. 103. 55 Bk. İbnü’l-Furât, Tarih, nşr. K. Zurayk, Beyrut 1938, IX, cüz: n , 457. 56 Tafsilât için bk. Şehabettin Tekindağ, Karamanlılar, İA , VI, 323. 57 Şubh, V, 368. 58 İbnü’l-Eşlr, el-Kâmil, IX, 208 kenarı. 59 Bk. Reisebuch, nşr. V. Langmantel, Tübingen, 1885, s. 21 v.d., 53. 60 Bk. Neşrî, ayn. esr., I, 95; Krş. Sa’deddîn, Tâcü’t-tevârih, I, 169. 61 Nşr. A. Refik, T T E M , sene 14, sayı 71. 70 Ş E H A B E T T İN T E K IN D A Ğ kara savaşından sonra İstanoz’a sâhip olmuş ise de, 1402-1415 senelerinde, Antalya ve Alâiyye hariç, Teke-eli’ne Karam anlılar hâkim olmuş62, Antalya ile Teke-Karahisarı Osmanlılarm elinde k almıştır. Nitekim, Osman Çelebî, Safer 826 (Ocak, 1423)’de, yeni Osmanlı hükümdarı Murad II. (saltanatı: 1421-1451)’m dahili karışıklık ile meşgul bulunduğu bir sırada, Karamanoğlu Mehmed H. Bey’le birleşerek Antalya’yı almak istemiştir. Ancak, TekeKarahisan’nda Su-başı olan Fîrûz Bey oğlu Hamza Bey, Antalya’ya gehp halk ile müşavereden: sonra, bunların birleşmelerine meydan vermeyerek İstanoz (Korkud-eli) yaylasına bir gece baskım yaptırmış, Osman Çelebî’yi öldürterek maiyyetindeki Türkmenleri dağıttıktan sonra, bu Teke-oğlu’nun hemşiresini Antalya’ya getirtmiştir63. Ertesi gün Osman Çelebî’nin ölümün den müteessir olarak 26.000 kişilik bir Karaman ordusu ile Antalya’yı mu hasara eden Mehmed Bey, bir top güllesinin sadmesiyle vefat etmiştir64. Osman Çelebî’nin ölümü ile Teke-oğullan Beyliği sona ermiştir. Osman lI Devleti, Hamza Bèy’e Anadolu Beylerbeyliği ile birlikte Osman Çelebî’nin hemşiresini ve Teke-eü sancağını mükâfat olarak vermiştir65. Diğer taraftan, L. Macheras’a göre, Melikü’l-Eşref Barsbay (öl. 1438)’m Kibns’a gönder diği kuvvetlerle çarpışan Teke-oğlu (le fils de Tacca), Temmuz 1426 da, ken disini Memlûklü ( = Sarrasin) zanneden atlı bir Kıbnsh savaşçı tarafından öl dürülmüştür ki66, bu şüphesiz, Osman Çelebî’nin oğlu Mustafa Bey olma lıdır. Osman Çelebî’nin hemşiresi ve Hamza Bey’in hanımına gelince, Fran sız, seyyahı Bertrandon de la Brocquière, 1432’de, Dımaşk’da, büyük bir Türk hacı kafilesi arasında bu hanıma tesadüf etmiştir67. Teke-eli’ndeki eski âilelerden olup, Osmanlı Devleti hizmetine girenler Teke-oğlu ismini muhafaza etmişler ise de68, XVIII. yüzyılın sonunda ve 62 Bk. Şerefü’d-Dîn Ali Yezdî, Zafer-nâme, II, 458; A. Refik, TT E M , sene 14, sayı 2, s. 72 : Karam an zamanı olıcak. Ayx. bk. Tarihi Takvimler, nşr. OsmanTuran, s. 36. 63 Bu olay hakkında bk. A nonim Tevârih-i  l-i Osman, nşr. Fr. Gıese, Breslau, 1922, s. 60 v.d.; Muhyüddin, Tevârih-i  l-i Osman, Ali Emirî ktp., nr. 15, 47/a v.d. Neşri, İdris-i Bitlisi ve bunlardan naklen Hoca Sa’deddîn, yanlış olarak, 830 (1427) tarihini kabul ederler. 64 27 safer 826=9 ocak 1423; bk. Ayasofya ktp. 945 numaralı kitabın üzerindeki tarih; ‘Aynî, 'İkd, IV, 775/a ; Makrîzî, Suluk, Fâtih ktp., nr. 4380, IV, 120 v.d.; İbn Tagrîbirdî, an-Nucûm, nşr. W. Popper, VI, 778; Muhyüddin, ayn. esr., 47/b. 65 Bk. A nonim ., s. 62; Muhyüddin, ayn. esr., s. 47/b. 66 Chronique, s. 383 v.d. 67 Voyage d ’Outremer, nşr. Ch. Schefer, Paris, 1892, s. 27, 55 v.d. 68 Msl. bk. 1554 de Suriye valisi Teke-oğlu Mehmed Paşa, M. Süreyya, Sicill-i Osıhâni, IV, 114. T E K E -E L .İ V E T E K E -O Ğ U L L A R I 71 XIX. yüzyılın başlarında.kendilerine Tekeli denen yerli ailelerin, msl. 1794’te ölen Teke müteselTımlerinden Deli Bekir’in, bilhâssa, 1812’de ölen Hacı Mehmed Ağa’nın ve oğlu İbrahim (öl. 1814)’in09 eski Teke-oğullan ile hiç bir ilgisi olmayıp, kaynak ve vesikalarda Tekeli-oğulları veya Hacı Osmanoğulları (1772-1814) olarak tanmmışlardır. Mahmud H. devrinde, Tekeli oğlu İbrahim’in ölümünden sonra bu âileden 36’sı Selânik sancağına gön derilmiştir70. HI. . . 1976 TEMMUZUNDA TEKE-ELİ’NDE YAPILAN BİR TETKİK GEZİSİ Temmuz ayımn 17 sinden sonuna, kadar devam eden seyahatimiz sıra sında Teke-oğullarının hâkim oldukları bölgeyi dolaşmak, özellikle, bu Türkmen Devleti’ni karakterize eden eserlerin yer aldığı Finike; Elmalı ve çevrelerinde çalışmak fırsatım bulduk. Hemen belirtelim ki, bizim burada târif ve tasvirlerini yapmak iste diğimiz eserler, büyük bir vukufla ortaya konacak değildir. Biz, sadece, işaret etmekle yetineceğiz. Müteâkip çalışmalar sonradan yetkili kimseler tarafından yapılacaktır. I. Finike. İlk çalışmalarımızı Teke Yarım Adası’nın iç kısmından Elmah-Korkuteli’nden veya Kumluca’dan geçen bir yolla Antalya’ya bağlanan Finike ve çevresinde yaptık. Akdeniz bölgesinde bir ilçe merkezi olan Finike, Tekeoğullan’na bağlı olmakla beraber, uzun süre, Menteşe-oğulları’ndan olan bir kolun hâkimiyetinde bulundu1. Osmanlılar devrinde, üstleri toprak örtü lü 300 hanesi, çarşısı, câmisi, hanı, hamamı ve pek çok dükânı bulunan 69 Teke-eli’nde isyân ederek büyük karışıklıklara sebep olan bu mütesellimler için bk. Şânî-zâde, Tarih, İstanbul 1290, II, 221 v.d.; krş. Cevdet, TarifT, .İstanbul, 1309, X, 147 ,v.d. 70 Bunlarla ilgili vesikalar hakkında bk. 1. Âdiİ Sivrikaya, Teke Sancağı mütesellimi Hacı M ehm ed Ağa, Tez, Tarih Semineri ktp., nr. 839; Güzide Inkaya, Tekeli-oğlu İbrahim Bey’in isyânı, Tez, Tarih Semineri ktp., nr. 312. 1 Bu m esele hak. bk. P . W ittek, M enteşe B eyliği, trc. O.Ş. Gökyay, An kara, 1944, s. 53 v.d. Ş E H A B E T T İN T E K ÎN D A Ğ 72 Finike kasabası’nın etrafı limon, turunç ağaçları, bağ ve bahçelerle çevrili idi. Osmanlı teşkilâtında Teke Eyâleti’nin paşa hassı olan Finike’de bir subaşı, serdar, dizdar ve 70 neferi ile Gümrük Emâneti bulunmakda idi. Deniz ke narında Mısır İskelesi adını taşıyan iskelesine yanaşan gemiler, muntazaman vergilerini öderlerdi2. (i) Finike Kalesi. Özellikle yaz aylarında 100 parça geminin yatmasına müsait olan Fi nike Limanri’na kadar uzandığı bilinen sur ve burçlara sâhip Finike Hisarri’nın bugün yalnız İç-Hisan ayakda kalabilmiş, etrafı ise binalarla çevril miştir (bk. Resim I.). Evliya Çelebî’ye göre, bir mustalah tepe üzerine yerleşmiş beş köşeli küçük bir kale olan Îç-Hisarm içinde bir câmi olup, denize nâzır demir kapı sı ucunda, deniz içinde, toplan ile dört tarafım muhafaza eden bir mendirek kulesi vardı; Hisar içinde aynca buğday anbarları, dizdarı ile neferatı için de evler bulunuyordu5. (n) Bodrum Kalesi. Finike’ye bağlı Zengider’de bulunan kalenin bugün yalnız surlarının bir kısmı ayakdadır (Resim İL). Güneyinde antik çağa ait bir tapmağm kalıntı ları bulunmakdadır. (in) Kırkgöz Kemeri. Finike-Kumluca arasında bulunan Kırkgöz Kemeri’nin ilk gözıi, yâni yuvarlak kemeri’nin altından Alakır çayı akmakta, diğerleri tarlalar içinde bulunmaktadır (bk. Resim IH.)0. 2 Bk. Evliya Çelebi, IX, 276. 1890 senesi F inike’si için bk. V. Cuinet, La Turquie d’A sie, I, 865. 3 Bk. Piri Reis, ayn. esr., s. 779. Bu liman, hak. bk. W. Tomaschek, Zur historischen Topographie von Kleinasien im M ittelalter, Wien, 1891, s. 49 v.d. 4 XVT. y.y. başlarında harap bir halde olduğu bilinen kaleyi (bk. Piri Reis, s. 779), Piri Reis şu şekilde belirtir : Liman bk. A yn . esr., s. 781. 5 IX, 276. 6 Bu köprü hakkında son çıkan Türk Tas K öprüleri (nşr. C. Çulpan, An kara, 1975, s. 240) adlı eserde, isim zikredilmekle beraber, hiç bir bilgi verilme mektedir. T E K E -E L Î V E T E K E -O Ğ U L L A R I II. 73 Elmalı. Teke yöresinin önemli bir ticaret merkezi olan Elmalı, bu yörenin orta kesimindeki Elmalı Dağı’nm güney eteklerinde kurulmuş bir kasaba olup, Finike’den, Kaş’dan ve Fethiye’den gelen yolların düğümlendiği bir yerdir ve Korkuteli’nden geçen bir yolla Antalya’ya bağlanır. Osmanlı devrinde Teke Paşası’mn merkezi olup kalesi bulunmadığı bi linen Elmalı, Evliya Çelebi zamanında (1671), Ketenci Ömer Paşa Câmisi (inşası: H. 1016 = M. 1607) başda olmak üzere, Şeyh Yusuf Efendi, Ümmî Sinan Efendi ve Yeni câmilerini, 32 mescid, 4 medrese, bir imaret ve 5 ha mamı kapsıyordu; ayrıca 40 mahallesi7, 300 dükkânı, 70 değirmen ile içleri kıymetli mallarla dolu üç ham bulunmakda idi8. (i) Teke köyü. Biz, özellikle, güneyde, Elmah’ya bağlı Teke (veya: Tekke) Köyü’nde bulunan ve Teke-oğulları zamanında büyük bir şöhrete ulaşmış Abdal Musa’ nın bugün bir ziyâret yeri olan zâviye ve türbesi ile meşgul olduk. ’ (ii) Abdal Musa Türbesi. Kırşehir’deki Meydan Evi’nden sonra Bektaşîliğin önemli merkezlerin den biri sayılan bu türbede (bk. Resim IV.), Abdal Musa’nın parmaklıklı ve kitâbeli sandukası (bk. Resim V), kitâbeli teberler (bk. Resim VI), Hz. Ali ile 12 dilimli Bektaşî Sikkesi (=T âc-ı Hayderî)nin resmedildiği levhalar (bk. Resim VII) bulunmakda, bahçesinde ise türbe post-nişinlerinin mezar taşları (bk. Resim VIII) yer almaktadır. Abdal Musa Türbesi’nin giriş kapısı üzerinde bulunan bir kitâbe, tek ke içinde yatanların adlarım zikretmektedir. Sonradan konulduğu anlaşılan bu kitâbede, Abdal Musa’nm babası: Haşan Gâzî, annesi: Ümmü Gülsüm, kızkardeşi: Zeynep, müridi: Kaygusuz Abdal ve üç dervişinin adlan kayıdhdır. (in) Budala Sultan Türbesi. Abdal Musa Türbesi karşısında bulunan ufak tepedeki türbede yatan Budala Sultan (bk. Resim IX), bu Bektaşî dervişinin müridi olarak kabul edilmektedir. 7 XVI. y.y. başlarına ait Teke L ivası D efteri’nde, nefs-i ElmalI’da 21 m a halle zikredilmektedir, bk. s. 62, not. 45. 8 IX, 279 v.d. Ş E H A B E T T İN T E K ÎN D A Ğ 74 (iv) Abdal Musa hakkında kısa bir araştırma. J Abdal Musa'nın nereden geldiği kat’î olarak bilinmemektedir. Umûmiyetle Ahmed Yesevî fukara (=abdal)smdan ve Hacı Bektaş-ı Veli müridlerinden Babaî bir derviş olduğu iddia edilen Abdal Musa, en kuvvetli ihti male göre, Geyikli Baba’nm da geldiği Hoy Kasabası’ndan Anadolu’ya ge lerek, Geyikli Baba9 ile birlikde Bursa’mn fethinde hazır bulunmuş10, sonra da eski Türk an’anesinin kuvvetle hâkim, olduğu Teke bölgesine gitmiştir11. Âşık Paşa-Zâde, Bektaşîlerin başlarına giydikleri tacı, Abdal Musa'nın Ye niçerilerden alarak giydiğini, bunun da Bektaşî tacının esası olduğunu iddia eder12. Abdal Musa'nın müridleri arasında Anadolu ve Mısır'da büyük bir şöh ret kazanan ilk büyük Bektaşî şairi Kaygusuz Abdal (asıl a d ı: Gaybî) da bubir eser münasebetiyle), Tarih A raştırm aları D ergisi, Cilt II, s .303-380 Ilınmaktadır. Nitekim, Kaygusuz Abdal, Bektaşîler arasınra okunan bir man zumesinde bunu açıkça belirtir: Hastalar gelür derman isteyü Sağlar gelür pirim Abdal Musa’ya A k pınarın yeşil güllü suları Çağlar gelür pirim Abdal Musa’ya13 9 Şeyyat Ham za kabilinden maniler yazm akla beraber, Melâmiyye akide lerine bağlı Hoylu Geyikli Baba, Orhan B ey’in de hürmetine mazhar olmuş idi. Yunus Emre’nin : " Geyiklünün ol Haşan söz ayıtm ış kendüden K u dret dilidür söyler kendünün sö z nesidür beyti Ue tenkit ettiği Geyikli Baba (bk. D ivân, nşr. 1943, s. 299) hak. bk. Şehabettin Tekindağ, Belleten, 117 (1966), s. 77, not. 68. 10: Bu yüzden Osmanlı müellifleri, Abdal Musa’nın Bursa’da gömülü ol-' duğunu zannetmişlerdir, m sl. bk.  şık Paşa-Zâde, Tevârîh-i âl-i Osman, İstan bul, 1332, s. 205; Taşköprî-Zâde, Ş ekayik, trc. Mecdî, s. 33; Evliya Çelebi, n , 46. Abdal Musa ile Geyikli Baba hak. bk. F.W. Hasluck, C hrestıanıty and İslam under the Sultans, Oxford, 1929, I, 290. 11 Öte yandan Denizli (= L â d ik )d e bulunan H. 8 1 1 = M. 1408 tarihli bir kitâbede eş-Şeyh M ustafa Abdal Musa ism ine tesadüf edilm esi (bk. t.H. Uzunçarşılı, K itâbeler, n , 206), Saym M.F. Köprülü tarafından yanlış tefsir edilmiş görünmektedir, bk. M ısır’da B ektaşîlik, TM, VI, 18. 12 Bk. ayn. esr., s. 205. 13 Kaygusus Abdal’m Kahire’de Kasru’l-ayn’da kurduğu. Tekke, Bekta şîlerin dört halife makamlarından biridir, bk. M.F. Köprülü, İlk M utasavvifler, T E K E -E L l V E T E K E -O Ğ U L L A R I 75 Menâkıb-nâmelerde kayıdlı olup, bugün bile türbesini ziyâret edenlerin tekrar ettikleri bir rivayete göre, geyik biçimine girerek, Alâiyye ( = Alanya) beyi’nin oğlu Kaygusuz Abdal’ı da peşine takan Abdal Musa, bu beyin ri cası üzerine Teke Beyi tarafından yakalanmak istendi ise de, müridleri ile birlikde semâ ede ede ateşe atlamış ve ateşi söndürmüştür ki, bunun üzerine, Alâiyye Beyi, oğlunun Abdal Musa yanında kalmasını kabul etmiştir. Abdal Musa hakkında, başda Kaygusuz Abdal olmak üzere, Bektaşî şairleri nefesler yazmışlardır. Özellikle, Hüseyninin «Abdal Musa Sultan ga zaba geldi» mısraı ile başlayan nefesi meşhurdur14. (v) Abdal Musa Türbesinin yeri meselesi. XV. y.y. a ait Teke Vilâyeti Vakıfları Defteri’nde15, hattâ XVH. y.y. la ilgili seyahatnâmelerdeıs, Abdal Musa’nın türbesi olarak Finike’nin 6 Kim. batısındaki dergâh gösterilmektedir ki, bu dergâh, sonradan Abdal Musa'nın aşcıbaşısı olan Kâfî Baba’ya nisbet edilmiştir17. Halbuki, XVH. y.y. dan son ra Abdal Musa an’anesinin çok sıkı bir şekilde bu bölgede teşekkülünden sonra, Tekke Köyü’nde bulunan Türbe ve Zâviye, Bektaşîliğin önemli mer kezlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Bu bakımdan, Menteşe Sancağı’ndan sonra Yuvalı Karyesi’ni, sonra da «ziyâret-i mahrem-i esrâr ve mukaddime-i ebrâr fukarây-ı âl-ı abâ Hazret-i Musa Baba» başlığı ile Abdal Musa'nın âsitânesi hakkında geniş bilgi veren Evliya Çelebî’nin, âsitâne ve içinde bu lunan eşya hususunda verdiği bilgiler (bk. Belge), resimlerini verip ziyâret et tiğimiz Tekke Köyü Abdal Muşa Türbesi için olmalıdır. Zirâ, Evliya Çelebî, Finike civarında bulunan diğer bir Abdal Musa Türbesi’nden de kısaca bah setmiş18, bu suretle de pek çok kimseyi şaşırtmıştır. Ankara, 1966, s. 291, not. 5. Krş. F.W. Hasluck, ayn. esr., I, 290 v.d. Kaygusuz Abdal'ın Mısır’daki faaliyeti hak. bk. M.F. Köprülü, M ısır'da B ektaşîlik, TM, VI, 15 v.d. U m um iyetle K aygusuz Abdal hak. bk. R. Tschudi, D ie Bekehrung des Kaighusuz. A u s einertürkischen H eüigenvita S.A. V., Bd. 47 (1951), s. 203 v.d., Muhtar Yahya Dağlı, K aygu su z Abdal, İstanbul, 1939; V. L ûtfi Salcı, K a y gusuz A bdal hakkında etütler, Türk Folk. A raş., I, İstanbul, 1949-50;A.Gölpınarlı, K aygu su z A bdal-H atâyî-K ul H im m et, İstanbul, 1953. 14 Bk. M.F. Köprülü, tik M utasavvifler, s. 38,: not. 46. 15 Nşr. A. Refik, TTEM, sene: 14, nr. 2 (79), s. 73. 16 Msl. Bk. Evliya Çelebi, . IX, 276. 17 1884 de yalnız iki dervişin bulunduğu bu dergâh hak. bk. F.W. Hasluck, B ektaşîlik T etkikleri, trc. R. Hulusi, İstanbul, 1928, s. 10. Krş. Fikri, A n talya, HE, 30 v.d., Onat, A n talya, s. 106. 18 IX, 276. 76 Ş E H A B E T T İN T E K İN D A Ğ BELGE «Ziyareti mahremi esrar ve mukaddemi ebrar fukarayi âli abâ hazreti Abdal Musa Baba : yjJI o*jS in evsafın beyan ider Bir kerre gûhu bâlânın dameninde yüz evli bir camili ve bağ ve bağçeli ve cümle tahta örtülü evlerdir Ve muaf ve müsellem Sultam fukara Abda Musa evkafıdır Ol âsitanenin tamir termimine ve mekûlât meşrubatınm ve âyende ve revendegânlann hizmetine memurlardır Ve bu kariyenin kıblesi tarafmda kal’a misal kerpiç divarlı ve cürmü dört bin adım bir bağı iremin ortasmda âsitanei kadim bina merkadi Abdal Musa Baba bir ulu kubbei nühtak içinde medfunlardır Ve kâ(r)gir kubbesi üstü çam tahtası örtülü bir sivri kubbei âlidir Zirvei âlâsında altun alemin beş saat yerden şulesi nümayandır Ve merkadi pürenvari müşk anberi ham ile muattardır Ve sandukai şerifin canibi erbaasmda kıt’a kıt’a hüsnü hattı giranbeha kelâmı izzetler ile bezenmişdir Ve gûnagûn altun misal çırağ ve mücevher gümüş ve altun kanadîler ile ve bîhad musanna avizeler ile ârâste kılınmışdır Ve seri saadetlerinde tacı bozdoğanî ki beş terkdir Masavayi terk tecrid alâmetidir Ol kisbet üzre yeşü imameleri vardır ki ırkı tahirden olub Horasan erenlerinden Hacı Bektaşi Veli fukarasıdır Ve kubbei münev veri içi gûnagûn kıt’alar üe herbirin birer erbabı maarif âsâr idüb tahrir et mişler Ve Rum ve Arab ve Acem ve Hind ve Sindden ve Belh ve Buhara ve Semerkand ve Horasan seyyahları gelüb Alâmetlerimiz olsun deyu pelhenk ve zertdeste ve nefir ve keşkül ve sapanı davudiler asmışlar Hakir babı muallâsı üzre ceh hat ile bu beyti tahrir etdim (Beyit) Pişvayi tariki âli aba Merkadi pak tekyei Musa Baba Ve kubbenin canibi erbaası başka bir çevirme divarh bir gül gühstanlı ve sünbül reyhanlı bağı iremdir Andan taşrası mezkûr kal’a içre müteaddid müsafirhane ve meydanları ve kilar ve matbahı keykâvüs ve fukara meydan ları ve mesaciddir Ve cabeca âbı revanlar üzre çemanzar sofalar ve kasrı lâ tifler ile müzeyyendir Ve her kuşesi uşşakî haliçeleri ile mebsutdur Ve âlâtı a’vanın hisabın Huda bilür Ve meydanlarında nice yüz altun misal alemler ve cırag ve def ve kudüm nefir ve nakkareler ile pirastedir Ve üç yüzden mü tecaviz pabürehne ve serbürehne ve çardarb ârifi billâh terk tecrid c anlardır kim herbiri aklı Aristodur Şeb ruz ilme ve marifetullaha meşgullerdir Ve gayet ehli sünnet velcemaat fukaralardır Ve matbahı keykâvüsünde kırk dane talâtin tennurekeş huddamları var kim herbiri rahatülervah taamlar tabh idüb âyende ve revendeye sofrai bîimtinanda ham beyazı mebzuldür Subhuşam aa âyetin tüâvet idüb Ya Rezzak ismine mazhardırlar Ve fukara T E K E -E L İ V E T E K E -O Ğ U L L A R I 77 meydanı önünde bir çemenzar meydanda cereyan iden aynm iki canibinde gûnagûn beyti (bîdi) semigûn ve çmar ve kavak ile bir müzeyyen bir çemen zar mekânı dervişandır Ve anda bir namazgah köşkü var Tahta örtülü sivri kubbedir Ve altında bir âbı habat kaynak suyu vardır Musa Babanın nazargâhıdır Biemrillâh hasta içse şifa bulur Ve bu meydanın bir tarafında yir mi anbardır îçi gûnagûn mahsulât ile lebberlebdir Ve bu meydandan taşra başka bir müsafirhanei azîm var Canibi erbaası divardır Ve bu divanhane fevkanidir Altı iki yüz at alır ahurdur Ve bu meydana hizmet iden mihman darlardırlar Zirdest canlardır Ve şeb ruz âyende ve revendenin atlı piyadesi eksik değildir İki müsafir gelse filhal mâhazar baba çorbası mukarrerrdir Ve öyle hikâyet iderler kim Musa Baba bu âsitanei inşa ideli matbahmda âteş söyünmemişdir Ve Huda söndürmeyüb inkırazüddevran müebbed ola Acib hanei bîminnetdir Ve azîm evkafdır Ve binden mütecaviz koyunu ve bin camusu ve on katar katın ve binden mütecaviz sığın ve yedi yüz kolanh kısra ğı ve yedi değirmeni ve bukadar bağ ve bağçe ve tarlası ve dağlarında kuyu su var Ve herbiri(bir) sahibi hayratın ihsanıdır Zira bu Anadolu vilâyeti halkı bu Sultana gayet mutekidlerdir Yirmi otuz konak yerden benü bahirden nezerat gelür gayet ulu Sultandır Nice bin keramatı zâhir ve bâhir olmuşdur Cümleden biri tekyesi önü gayet batak ve çamurlu yer imiş Bir nice fukaralan Canım sultanım şu âsitane önü gayet çamurludur Gelen yârân züvvârân hayli taab ve iztırab çekerler Himmetiniz ile bir kaldırım etseniz deyu reca iderler Nola güllerim deyüb olgice cırag ve meş’aller yakub def ve kudümle rin döğüb ve sur tahılların çalub hâlâ âsitanesine havale olan taşh dağa tev hidi erre ile varub ûılJL». ¿LU 11deyüb iki rik’at nemaz kılub Ya cibal Biemrillâh senden recam budur ki bir müsafirhane yapdım Gönüller kâ’besi yapmak içün Anm kaldırımı yokdur Ecdadı izamımız seyyidülkevneyn aşkı na Ve on iki bin taş isterim ki herbiri at ve katır gövdesi gibi ola Gelüb ta riki Muhammedi üzre selâma duralar deyu bir gülbangi Muhammedi çeküb ve cümle huzzan abdalan Allah deyüb el yüze sürülünce ¿1,^14c ol an bir saika Ve ra’d ve berk kopar kim bazı fukaraların zehresi çak olub cümle çı rağlar sönüb bir reyhi sarsar zemini sarsub taşı ve toprağı savurub Musa Ba ba cümle fukaraların birbirin elele virüb Güzeller duanız kabul Gelün tariki Muhammede girin Görün Nice kaldırım döşenmişdir deyüb alessabah âsitaneden taşra çıkub görseler kim muradı şerifleri olan mahalde hâlâ üç. bin adım tuli sun’u Huda bir kaldırımdır kim im’anı nazar ile nigeran eylesen çeşmi ibret hayrelenir Makduru beşer değildir Öyle hemvare taşlardır kim herbiri üstadı hakkâk elinde inhikâk olunmuş musaykal ve mücellâ taşlar dır Ve öyle terkib ile dizilüb zeyn olmuşdur kim gûya bir radei hattatdır Gö Ş E H A B E T T ÎN T E K tN D A Ğ 78 ren seyyahana hafi değildir Bunun emsali nice keramatları tevarihatlarda ve menakıblarda masturdur Himmetleri hazır ola Andan kıbliye altı saat taşlıklı yerler ile ubur iderek Kariyei Sevimdik Dede : Abdal Musal hazretlerinin halifelerinden bir sultan anda medfundur Bir kaç fukaraları vardır Andan yine kıbliye yedi saat mahsullü kuralar içre ubur iderek ve iki canibi sengistan cibali seramedler temaşa iderek Evsafı Kal’ai Finike : Matekaddem Cineviz keferesi binasıdır Sene tarihinde Teke Bay Oğlu Ahmed Bay feth idüb Âli Osmandan Urhan Gazi suruna bin teke keçi ile ve bu Finike karasının miftahlann saçı hedaya virdiğiçün Teke bağı olasm deyu nutk etmişler Anınçün tekeleri çokdur Ve Teke vilâyeti deyu andan kalmışdu Mezkûr Finike kal’ası Teke eyaletinde paşa haşşidir Sübaşısı vardır Ve yüz elli akçe kazadır Serdarı ve dizdarı ve yetmiş neferatı ve gümrük emaneti vardır Kal’a kulları ulûfelerin gümrük emininden alırlar Amma kethüdayeri ve nakibi ve şeyhülislâmı Elmalı şehrindedir Lebi deryada bir der bendi canlerderdir Ve Mısır iskelesi olmak ile her sene vâfir gemiler gelüb gümrük alınır Ve kal’ası bir musattah püşte üzre şekli muhammes bir şed dadî bina bir küçük kal’adır Cürmü malûmum değildir İçinde Bir camii ve dizdarı ve neferat evleri ve buğday anbarlan vardır nazır bir demir kapusı var Ve binası ucunda derya içinde bir metîn mendirek ku lesi var Toplar ile canibi erbaasm muhafaza ider Bu kille sonra bina olunmak ile başka neferatı ve dizdarı var Ve bunun kal’a dibinde bir varuşu vardır Cümle toprak örtülü üç yüz hanedir Ve mahalle mihrabdır Cümleden çarsu içinde Camii cemaati kesireye mahkdir Ve hanı ve hamamı ve cümle dükkândır Ve serapa bu şehrin canibi selâsı limon ve turunç ve bağ ve bağçedir Hattâ yüz limon turunç bir akçiye beyi olunur Ve buna karib kasabasında Abdal Musa Sultanın bir âsitanesi vardır. Bu dahi limon, turunç ve enar ve incir hıyabanı içinde erdi bihiştden nişan virir bir iremi zatülimaddır Amma evkafı olmamak ile fukarası azdır Amma yine kırk elli fukara eksik değildir Bunun bağçesi içinde Nazar Dede medfundur Andan şarka kazai Eğirdir Finike ile müşa bir kazadu yol ları sarp ve vacibüsseyir bir şehri olmamak ile ol semte azimet etmiyüb şark canibine altı saat sarb çengelistan yollar ve beller aşub»19. 19 C. IX, s. 273-276. TEKİNDAĞ - Levha I 79 A ntalya’da Yivli Minare. Y ivli Minare kitabesi. ı ı i: rı Ş. TEKİNDAĞ - Levha IH 81 Resim I. Finike K alesi Îç-Hisarı’nın görünüşü (20. V E. 1976 günü çekilm iştir). Resim I. Finike K alesi Iç-Hisar’mdan ayrı bir görünüş. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 6 82 Ş. TEKÎNDAĞ - Levha IV Resim I. Finike kalesi Îç-Hisarı’ndan bir başka görünüş. 84 Ş. TEKÎNDAĞ - Levha VI Resim IV. Abdal Musa Ttırbesi’nin bir görünüşü. S. TEKİNDAĞ - Levha VII 85 i 86 Ş. TEKİNDAĞ - Levha VIH Resim V. Abdal Musa. Sandukasının ön parmaklığı. TEKİNDAĞ - Levha IX Resim V. Abdal Musa’nm Sandukası etrafındaki par maklık. 88 Ş. TEKİN D AĞ - Levha X $. TEKİNDAĞ - Levha XI Resim VI. Abdal Musa Türbesinde bulunan kitâbeli teber ( = balta). s i 89 Resim VII. Abdal Musa Türbesi’nde bulunan bir levha. i I L Ş. TEKÎNDAĞ - Levha XIII 91 Resim VTTT Abdal Musa Türbesi post-niş inlerinden Seyyid İbrahim Dede’nin m ezar taşı, sene : H. 1237 (M. 1822). 92 Ş. TEKİNDAĞ- Levha XIV Resim IX. Budala Sultan Türbesi. Resim IX. Budala Sultan’m Türbesi iğinde bulunan Sandukası. ş. TEKÎNDAĞ- Levha XVI K âfî Baba Dergâhı post-niş inlerinden H aşan Baba’nın kabir taşı. (Resimler A. Kologlu tarafından çekilm iştir). KENZÜ’L-VEKÂYİ Mustafa Sâkıb Efendi ve Eseri* İlhan Şahin Osmanlı-Türk tarihçiliğinin İçtimaî mes’elelere az temas ettiği ve bu sahada çok az eser bulunduğu yaygın bir kanâatdir. Hâlbuki kütüphânelerimizdeki tasnif işleri tamamlandıkça, biı sahada bilinmeyen eserleri görmek ve tanımak mümkün olmaktadır. Nitekim burada tanıtmaya çalıştığımız ve metnini yayınladığımız mütevâzi eser, ne kadar küçük olursa olsun, bir İç timaî olayı hikâye etmektedir. Mustafa Sâkıb Efendi’nin Kenzü’l-veköyv adını taşıyan bu eserinin, bizim tesbit edebildiğimize göre iki nüshası mev cuttur : 1 — Fâtih Millet Kütüphânesi Ali Emiri-Târih Kısmı, Nu. 490 (A nüs hası). Eb’a d ı: 210 x 127 mm. - 162 x 85 m m .; yaprak : 9; yazı: ta’lîk; sa tır : 25; vakıf mührü vardır. 2 — Üniversite Kütüphânesi, İbnülemin Mahmud Kemal înal Kitaplığı, Nu. 3356 (M nüshası). Eb’a d ı: 203 x 135 mm.; yaprak: 20; yazı: ince ta’lîk; satır 15. Bu yazıda kullanılan kısaltm alar : S.O. — Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, İstanbul 1308-1311, c. I-IV. Derbend — Cengiz Orhonlu, OsmanlI İm paratorlu ğun da Derbend T eşkilâtı, İstanbul 1967. İskân Teşebbüsü —, Cengiz Orhonlu, Osmanlı İm paratorluğu’nda A şiretleri İskân Teşebbüsü (1691-1696), İstanbul 1963. MAD. — Başvekâlet Arşivi, Mâliye D efterleri Tasnifi. Tezâkir — Ahmed Cevdet Paşa, T ezâkir (21-39), yay. Cavid Baysun, An kara 1963. , * Bu risâleyi yaym a hazırlarken bir çok kim seye m üteşekkir olduğumu burada belirtmeliyim. Bunlar arasında m etni hazırlamam için beni teşvik eden ve m etin içindeki güçlükleri yenm em i sağlayan Sayın Hocam Merhum Prof. Dr. Cengiz Orhonlu’yu ve farsça terkipler üe şiirlerin hâlledilmesini sağlayan Doç. Dr. Mehmed Çavuşoğlu’nu bilhassa zikretmeliyim. 96 İL H A N Ş A H İN Bu iki nüshadan İkincisinde, bâzı eksikliklerin bulunması ve birinci nüshanın daha teiniz olarak kaleme alınması sebebiyle, biz, A nüshasını esas metin olarak ele aldık ve M nüshasiyle aralarındaki farkları parantez içinde eserin sonunda dipnotlariyle gösterdik. Bunun yanmda, metinde ge çen kişiler, yer isimleri ve âyetler hakkında da sayfa altında dipnotları şek linde bilgi vermeye çalıştık. Fâtih Millet Kütüphânesi’ndeki yazma nüsha, daha önce Bursah Mehmed Tâhir tarafından belirtilmiş1 ve bilâhare bibli yografik eserlerde de zikredilmiştir2. Üniversite Kütüphânesi’nde bulunan yazma nüsha ise, hiç bir bibliyografik eserde zikredilmemiştir3. Bizim tesbit ettiğimize göre, İlmî araştırmalarda A nüshasından merhum Prof. Dr. Cen giz Orhonlu faydalanmış4 ve yayınladığı eserde bu risâledeki bilgileri değer lendirmiştir. Mustafa Sâkıb Efendi’nin H ayatı: Kenzü’l-vekâyU’m yazan olan Mustafa Sâkıp Efendi’nin hayatı hak kında, mevcut kaynaklarda tafsilâtlı bir bilgi verilmemektedir. Buna muka bil onun İstanbul’lu olduğu hususunda aşağı-yukan bütün kaynaklar birleş mektedir5. Sâkıb Efendi’nin hangi tarihte doğduğu bilinmemekle beraber, ba bası gibi Divân-ı Hümâyûn’da ruûs kaleminden yetiştiği bilinmektedir6. Sâkıb Efendi’nin aynı zamanda iyi bir şâir ve hattat olduğu anlaşılıyor. Hattâ yetişkin kimselere iyi yazı dersi verecek kadar mâhir bir hattat idi7. Bu ka biliyeti ile de dikkati çeken Mustafa Sâkıb Efendi, bu sâyede bâzı paşaların ve vezirlerin divân kâtipliğinde bulunduğu gibi, kendi ifâdesi ile «.... mahmîye-i İstanbul’da mecâlis-i ahbâb-ı hâlisü’l-cenân ve mahâfil-i yârân-ı musâdakat-ı nişânda teşyîd-i erkân-ı ülf ü sohbet ve tertîb-i esbâb-ı üns ü mma1 Mehmed Tâhir, OsmanlI Müellifleri, İstanbul 1342, UT, s. 186. 2 Franz Babinger, D ie G eschichtsschreiber der Osmanen und ihre W erke, Leipzig 1927, s. 270; Istanbul Kütüphâneleri Târin-G oğrafya Y azm aları K a ta logu, Istanbul 1943, s. 196-197; A gâh Sırrı Levend, G azavât-nâm eler v e Mihaloğlu A li B ey’in G azavât-nâm esi, Ankara 1956, s. 135-136. 3 Bu nüshayı bana haber veren Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na teşekkür ederim. 4 İskân Teşebbüsü, s. 76-77. 5 Müstakim-zâde, Tuhfe-i H attatın , İstanbul 1928, s. 549; Şeyhî, Vekâyhü’ljüdelâ, Ü niversite ktb., T.T., nu. 3216, s. 424; S.O., II, s. 62. 6 • Sâlim Efendi, T eskiretü’ş-Şuzarâ, İstanbul 1315, s. 196; Müstakim-zâde, A y n ı eser, göst. yer. 7 Müstakim-zâde, A y n ı eser, göst. yer. K E N Z Ü ’L -V E K A Y Î 97 şeret ve tahsîl-i mevadd-ı hubûr u meserret etmek üzre iken nâ-gehân hâiz-i şeref-i hizmeti ve fâiz-i enzâr-ı mekremeti olduğum sa'âdetlü El-hâc Musta fa Paşa hazretlerine eyâlet-i Maraş beğlerbeğiliği inâyet-i aliyye-i hüsrevânîden i‘tâ buyurulmağla... 2>8, Maraş Beylerbeyi Mustafa Paşa’nm divân kâtipliğinde bulunmuş ve yayınladığımız bu risâleyi o zaman kaleme almıştır. Bununla beraber, Bursalı Mehmed Tâhir hâriç9, onun hayatı hakkında ma lûmat veren eserlerin Kenzü’l-vekâyh’den bahsetmediği dikkati çekmektedir. Maraş Beylerbeyi Mustafa Paşa’nm divân kâtibi iken H. 1118 (1706-7) ta rihinde bu risâleyi kaleme alan Mustafa Sâkıb Efendi, risâlede, Maraş ve ci varındaki Dulkadırlı ulusu’na bağlı Tâcirli (Tecirlü) ve şâir aşiretlerin te’dîbinden bahsetmektedir. Mustafa Sâkıb’m vefât tarihi de tercüme-i hâl eserlerinde farklı yazıl mıştır. Sâlim Tezkeresi’nde“ ve Müstakim-zâde’de11 H. 1129 (1716-17) olarak kaydedildiği hâlde, Şeyhî’nin Vekâyim’l-füdelâ’smda12 H. 1130 (171718) olarak verilmektedir. Eserin Muhtevâsı: Konar-göçer oymaklarm hareketleri mevsime tâbi olarak iki şekilde ce reyan etmekte idi. Yaylak-kışlak arasında gidip gelmekle beraber, bu gidişgelişler gelişigüzel olmayıp, geçtikleri yerler idâreciler tarafından tespit edil mişti. Bu güzergâhlara tecâvüz ettikleri zaman, kanuna aykırı hareket ettik leri şeklinde itham edilegelmişlerdir. Sebepleri ne olursa olsun, İçtimaî buh ranların olduğu zaman vuku’ bulan bu tür hareketler, resmî belgelerde şaki lik şeklinde tavsif edilmiştir. İşte bu sıralarda konar-göçerlerin kendilerine ayrılmış yollan takip etmedikleri ve yerleşik halkın ekinlerini çiğneyip, bir çok zararlara sebep oldukları görülmektedir. Bu duruma bir hâl çaresi bul maya çalışan ilgili merci’ler, konar-göçer oymaklan yerleşik hayata intibak ettirmeye çalışmışlardır. Yerleşik hayata intibak edemeyen oymaklardan biri de Dulkadırlı oymaklandır. İşte Kenzü’l-vekâyic, târih verilmemekle beraber, tahminen 1692’den itibaren, H. 1118 (1706-7)’e kadar, Dulkadırlı ulusu’ndan olan Tâcirlü ve şâir oymakların hareketlerim anlatmaktadır. 1696 8 Kenzü'l-vekâyh, yp. 2 a. 9 Mehmed Tâhir, A y n ı eser, göst. yer. 10 Sâlim Efendi, A y n ı eser, göst. yer. 11 Müstakim-zâde, A y n ı eser, göst. yer. 12 Şeyhî, A y n ı eser, göst. yer; bundan naklen alan S.O /de H. 1130 (171718) tarihinde vefât ettiğini belirtir (göst. yer). Tarih Enstitüsü D ergisi: F. - 7 İL H A N Ş A H İN 98 yılından itibaren 10 yıldır Tâcirlü oymağı, raiyyetliği, yâni kendilerine gös terilen yerlere iskân olmayı kabûl etmediği gibi, topraklarını da bırakıp şekâvete başlamıştır13. Bıı hâl yerleşmiş olanlara da sirâyet ettiğinden, bir kı sım aşiretlerin zarara uğrayarak etrafa dağılmalarına ve dolayısiyle o bölge de nizâmın bozulmasına sebep olmuştur. Maraş Beylerbeyi Mustafa Paşa’nın yanında divân kâtibi bulunan Kenzü’l-vekâyU müellifi Mustafa Sâkıb Efendi, bizzat gördüğü ve tâkip ettiği bu vak’ayı hikâye etmektedir. Sâkıb Efendi’ye göre, Tâcirlü oymağı ile şâir oymakların te’dîb hareketine, Karaman vâlisi Haşan Paşa ile Maraş Beylerbeyi Mustafa Paşa başta olmak üzere bir takım sancak beyleri ve sancak mutasarrıfları katılmıştır. Te’dîb hareketine katı lan hükümet kuvvetlerinin, devamlı hareket ve dağınık bir şekilde bulunan Tâcirlü oymağı’nı yakalamakta çektiği güçlükler, Mustafa Sâkıb’ın Kenzü’lvekâytfinde canlı ve renkli bir üslûbla anlatılmaktadır. Bu te’dîb hareketine.rağmen, Tâcirlü oymağı’mn veregeldikleri 2500 kuruş mal ile 16 Mart 1708 tarihinde Rakka eyâletine iskân olunmaları fermân olunmakla beraber, bir k ısm ının yine yeni iskân mahâllerine gitmedik leri görülmüştür14. Bununla beraber Tâcirlü oymağı’nın yerleşme târihi ayrı bir araştırma konusu olduğundan bu husûs üzerinde şimdilik durulmayacak tır. Bu küçük risâleyi, Osmanlı-Türk tarihçiliğinin İçtimaî mes’eleleriyle ilgüenenlere faydalı olur düşüncesi ile aynen yayınlıyoruz. KENZÜ’L-VEKÂYÎ Hazâ Kenzü’l-vekâyh fî eyyâm-ı devlet-i sultan bin es-sultan es-sultan Ahmed Han ibn Mehmed Han(l) Ger olmasa âh ü nâle âsâr-nümûn Hep halkın olurdu hâli diger-gûn Etdikleri yânına kahırdı hasmm Bu derdile cümle âlem olurdu zebûn Hamd-ı bî-pâyân ve şükr-i sipâs-ı firâvân ol müntakîm-i lâ-yezâl ve(2) hudâ-yı müte'âl celle ani’ş-şebîh vel-misâl hazretinin bâr-gâh-ı arş-ı penâhma ki peykân-ı şerer-feşân âh-ı derûn-ı ciğer-kâvâne sine-i pür-kîne-i sitem-kârâni nişân ve çmâr-âsâ zebr-i destân-ı zûlm ve fettâkm sûziş-i dil-i mazlûmân içün 13 14 İskân Teşebbüsü,, s. 76. İskân Teşebbüsü, s. 77-78. K E N Z Ü ’L -V E K A Y İ 99 iştigâl etdikleri nâire-i şerr ü mazarratlariyle yine kendi hânmânların sûzân ve amâk-ı bî-günâhâne âmâde eyledikleri şemşîr-i ser-tîz-i gayz ve adâvetlerini etvâk-ı lam ve melâmet ile mutavvak olan gerdenlerine havâle ve burran eyledi ve ez-dil ü cân salavât-ı bî-kerân ol ser-çeşme-i risâlet ve nûr-ı çeşm-i nübüvvet zîver-i tâc-ı asfiyâ server-i hayl-i enbiyâ fahr-i kâinât mefhar-i mevcûdât hadî-i sebil kıdve-i rüsül melce-i usât melâz-ı arasât habîb-i samed Hazret-i Muhammed sallallahü te<âlâ(3) aleybü vesellem pîş-gâh-ı âlîcâhına şâyândır ki, îkâd-ı şem<-i şer<-i enver ile(4) zulmet âbâd-ı cihân-ı bîbünyâdı zalâm-ı zulm ve(5) fesâddan tathîr ve tenvir ve îzâh-ı envâr-ı meşâkît-i îmân ve İslâm ile zevâyâ-yı mazleme-i dünyâyı mir’ât-ı kulûb-i mü’minîn gibi münîr ve müstenîr eyledi ve ravhât-ı tehiyyât ve nesîmât-ı teslîmât çâr-yâr-ı güzîn ve âl ü ashâb-ı mükerrem-terîn rıdvânullahü teeâlâ(6) aleyhim eçmadn hazerâtının karâr-gâh-ı dil-penâhlarma mevsûl ve mehdi kılınmak erzândır ki (fv&bl jUH ) 15 nevâl-i memline mazhar olup şâh-râh-ı islâmı izhâr-ı bedrekâ-i delâletle tavzih ve bu yolda teşmîr-i sâk-ı ictihâd edüp giriftârân-ı mezlâkâ-i dalâlet sâha-i vesiactü’r-râha-i diyânet ve selâmete îsâl ve sahîfe-i gabrâdan kezalik ihtimâm ile hurûf-ı küfr-i iştikâki hakk ve tashih etdiler, Der medh-i sultanü’l-a^zam es-sultan Ahmed Han(7) Ve bade hazâ evsâf-ı celiyye-i şehriyâr-ı ma'delet şirnr ve meâsir-i celîle-i cihân-dâr-ı mekremet disâr ebrû-yı mülûk-i saltanat âyin bihterîn-i havâkîn-i mevhibet karin [1 b] zıll-ı avâtıf-ı sübhânî nukâve-i dûdmân-ı Osmânî hudâvend-i âlem pâdişâh-ı benî âdem sultanü’l-berreyn ve’l-bahreyn hâdimü’l-Haremeynü’ş-şerîfeyn sultan ibnü’s(8)-sultan es-sultan Ahmed Han ibn es-sultan Mehmed Han edâm-allahü celâlehu ve meddefi’l-hâfıkayn-ı zılâle hazretleri ârâyiş-i dürcu’l-âbâkır-ı sutûr kılınmak bâyestedir ki hemvâre tab'-ı âlîleri ( jLa-Vlj J-üb ) 16 emr-i celîlü’l-ünvâniyle icrâ-yı merâsim-i saltanat ve ikmâl-i levâzım-ı memleket etmek tarafma mâil ol duğundan nâşi ahd-i adâlet-kırân ve zaman-ı ma'delet-iktirân ve evân-ı sa=âdet-nişân ve devr-i felek âstânlarmda, 15 «Benim ashabım yıldızlar gibidir. Hangisinin yolunu takip ederseniz doğru yolu bulursunuz» (H adis). 16 «Şüphesiz k i A llah adaleti, iyiliği, husûsiyle akrabaya muhtaç olduk ları şeyleri verm eyi emr eder» (Nahl sûresi, âyet 90). 100 İL H A N Ş A H İN beyt(9) Yog idi devletinde bir rencûr Dil-i âşık meğer o da mehcûr Zulmden eylemezdi kimse figân Hârdan varsa bülbiil-i nâlân Giryeden kimsede yog idi eser Şem< ola sûr-ğehde ol da meğer vefkince kehân ve mehân mazarrat-ı erbâb-ı fesâd ve şekâvetden, âsûde-hâl ve hirâs-ı istilâ-yı ashâb-ı gayz ve adâvetden müreffehü’l-bâl ve siyeh-rûzân-ı gumûm ve ahzân müzâheret-i envâr-ı ıştına^ ve ihsânlariyle subh-ı lyd gibi handân ve pejmürde-i bağ-ı kulûb-ı mihnet-keşân mukârenet-i neşv ü nümâ-yı inâyetleriyle mutarra ve reyyân ve destyâri-i âtıfetleriyle hâtır-ı cihâniyân ebvâb-ı mekârim gibi küşâde ve tahzîr-i mezârb-i mülk ü devlete feyzân-ı sehâb-ı ma'deletleri gûn be gûn ziyâdedir. Hâsıl-ı kelâm ol pâdişâh-ı bülend-makâm-ı nîk-nâmm edâ-yı cümle-i mehâsin-i celîletü’l-âsârlan makdûr-ı berâ=a-i bende-i kalîlü’l-bizâ<a olmayup ve serâser hurûf-ı melhûf ezkâr-ı aliyye-i adâlet medârların mutazammm olmağla kemterâne bast-ı bisât-ı rehgüzâr-ı senâlannda bu güne pemiyân-ı pâre-i îcâzla iktifâ olundu. Der medh-i vezîr-i mükerrem müşîr-i müfahham(lO) Ve binâ berîn zebân-ı kalem-i kehr-çekân dâver-i mecâli-erkân dâdâr-ı âsaf-nâzîr sâhib-i Aristo-tedbîr nizâm-ı mülk-i devlet menba<-ı lütf ü cevdet mefhar-i vezâret fahr-i sadâret ber-güzîn-i desâtîr-i sultanî bibterîn-i vüzerâ-yı Osmânî matları neyyir-i ikbâl mehbit-i envâr-ı celâl(ll) Haşan Paşa17 yesserallahü mâ-yürîd ve mâ-yeşâ hazretlerinin mürvârîd-i medâyih-i nazîfe ve abâkır-ı menâkıb-ı latîfesiyle medâric-i sutûiM tevşîh [2 a] ve tezyîn olun mak farîza-i hâme-i terzebândır ki hemvâre-i sâyebân-ı mümâreseti müfânk âlemyâne-i kesterâriîde ve semât-ı mekremeti pîş-gâh-ı hıred ve gilâne keşide dir müşrif-i akdâm-ı devlet irtisâmı olan emsâr ve aktâr istihkâm-ı rey-i rezînleri gibi mamıûr ve üstüvâr ve pây-mâl-i semend-i azm ve cihâdı olan makarr-ı eşkıyâ perîşân ve nâ-pâyidârdır bihâr-i mekârim ve i'tâflanna nisbet-i cevdet beramikî nümûne-i hâşâk ve kevkebe-i şekve ve celâlî mütevâri-i sürâdıkât-ı eflâk-i yezvî lütf-i bî-dırîgleri kuvvet-i kalb-i zu'efâ ve zıll-ı ze17 TTT Ahmed zamanında sadrıâzamlıkta (1703-1704) bulunmuş olan H a şan P aşa (H ayatı için bk. Osman-zâde Taib, HadiJcatü’l-vü zerâ (Dilâver-zâde Ömer Efendi zeyli), İstanbul 1271, s. 3-5), Mısır valiliği sırasında Kara-Mort hanı’na h E t n , câmi’ ve im âret.tesis ettirm iştir (D erten d , s. 27). K E N Z Ü ’L -V E K A Y Î 101 lîl-i.himâyetleri penâh-ı bây u gedâ nitâc-ı e2yâl-i iclâli mu<affer-i cibâh-ı enâm ve kûşe-i dâmân-ı ikbâli mukabbel-i şifâh-ı hass u âmdır her emr-i ehemm ki uhde-i ihtimâmlarına müfevvaz ola kuvvet-i baht-ı bîdarlariyle münhal ve herkâr beste ki istikşâf-ı zamîr-i münîrlerine mevküf ola küşâyiş-i tâlimi âlîleriyle meftûn ve muhassaldır; ale’l-husûs İfrâz-ı Zülkadriyye18 hassı türkmânmm ahvâl-i mün'adimü’l-intizâmma nizâm verilmek emri ki ehemm-i mehâmm-ı devlet-i aliyyeden iken mukârin-i nizâm eylemekde nlçelerin inidâm-ı iktidârları hüveydâ olmuşdü. Hamdenlillahi te'âlâ ol vezîr-i âlî-mikdânn dest-i tedbîr-i Felâtûn pesendlerine tefviz olunmağla ednâ nigâh-küşe-i ik'dâmlariyle rabıtâ-i nizâm-ı intizâm karîn-i istihkâm olmuşdur; bu emr-i müte(assirü’İ-husûlün vücûd pezîr-i temşiyet ve nizâm olması el-hâk intişâr-ı meâsir-i celîleleriyle kıyâm-ı kıyâmete değin mesâinizi âlemiyyân leb-rîz olup dâstân-ı kârzârı mahâfil ve mecâlisde germiyyet bahş-ı müzâkerât olmağa şâyestedir. Bu fakîr-i pür-taksîr mahmiye-i İstanbul’da mecâlis-i ahbâb-ı hâlisü’lcenân ve mahâfil-i yârân-ı musadakat-ı nişândâ teşyîd-i erkân-ı ülf ü sohbet ve tertîb-i esbâb-ı üns ü mmâşeret ve tahsîl-i mevadd-ı hubûr u- meserret et mek üzre iken nâ-gehân hâiz-i şeref-i hizmeti ve fâiz-i enzâr-ı mekremeti ol duğum sa'âdetlü Eİ-hâc Mustafa Paşa19 hazretlerine eyâlet-i M araş beğlerbeğili inâyet-i aliyye-i hüsrevânîden i4â buyurulmağla, beyt(12) Ya çeken Hızr gibi âb mıdır Ya Sikender gibi türâb mıdır . diyerek raht-ı huzûrı berçîde ve hatt-ı azimeti safahât-ı cevâd-L Maraş’a ke şide edüp ve ( ¿¡> V xS " icUll ) 19/ a fehvâsı nevâliyle piş ve kem 18 Dulkadırlı (Zülkadirli) Türkmenleri, Oğuzların Boz-Ok koluna tâbi idi; genig^bir. sahaya yayılan Dulkadırlı ulusu, Marag ve Elbistan bölgelerinden bagka Kars (Kadirli), Kozan bölgelerine ve kuzeyde Bozok ve Sivas bölgelerinde yurt tutmuglardı. Daha sonraları Zülkadriyye’den ifraz edilen ve İfrâz-ı Zül kadriyye m ukataası olarak anılan gurub, 1695’de Ümm î Sultan’a has tayin olunmugtu (İskân Teşebbüsü, s. 15). 19 Kapucu-bagı’lıktan ve Çavug-bagı’lıktan yetigerek H. 1114 (1702-3)’de A m asya Pagası olan M ustafa P aşa (bk. S.O., IV, s. 418), 15 Zilkade 1115 (21 Mart 1704)’de Ağriboz m uhafızı vezir A li Paga’nın Karaman eyâletine beyler beyi olarak atanm asiyle, Karaman beylerbeyliğinden Marag beylerbeyliğine atandı (Râgid, Târih, İstanbul 1282, UT, s. 128). . 1 9 /a «Kanaat bitmez, tükenmez bir hazinedir» (Hadis). 102 İL H A N Ş A H İN sükata-i hTançe-i kısmet ile iktifa ve sıdk-ı vefâ gibi miyâne-i yârândan ihtifâ etmişidim ve bu esnâda yârân-ı suhan-âşmâdan bakılan, mısra(13); Ehl-i dil birbirini bilmemek insâf değil tavassütiyle neşîmen-i fakîrâneyi cilve-gâb-ı şeref-i ziyâret ve ikrâin-ı dilnüvâzâne ile bu dağdâr-ı fetîle-i gurbete nemek-pâşi-i tesliyet ve âyine gibi arz-ı rû-yı dil ve izhâr-ı sûret-i muhabbet ederlerdi ve per-dâhte-i kâr-gâh-ı zamîr olan emti'a-ı âsâr-ı hoş-kumâş künc-i dükkânçe-i nisyânda kalmayup dûş-i dellâl-ı zuhûrda cilveger kıhnmak içün arz-ı sermâye-i niyâz ederlerdi, bu fakîr dahi, beyt(14); Cihân bigeştem ü derdâ ki hiç şehr ii diyâr Ne-yâftem ki furûşend baht der bâzâr istişhâdiyle kesâd-ı cins-i irfânı isbât ve zebân-ı müdde'âlarmı iskât ederdim ve minhâc-ı rakîm üzre ızâ'at-ı bizâcat-ı evkât olunurken zeyl-i evsâf-ı vezîr-i sâhib-tedbîrde mündemic-i rişte-i sutûr olan îfrâz-ı Zülkadriyye hassı türkmânınm ahvâl-i müşettetü’l-intizâmına nizâm verilmek husûsu çehre-nümûd-ı revzene-i şühûd oldukda bu vesile ile tarîk-i ri'âyet-i hâtır-ı ahbâba tahrîk-i kadem-i kalem(15) olunup pîrâye-bahş-ı dîbâce-i sutûr olan vezîr-i rûşenzamîrin şeref-i nâm-ı nâmileriyle binâ ve Kenzü’l-vekâyic ismiyle müsemmâ kılınup bu emrin matları sudûrundan maktamı hitâmına değin rû-nümâ olan vekâyid alâ yetîreti’l-icmâl tahrîr ve tastîr edüp merfû'-i pîş-gâh-ı deviet-i dest-gâhları kıhndı; ruhsâre zîb-i zuhûr olan nıkât-ı siyeh-fâm-ı cürm ü hatâ mümazecet-i gülgûne-i afv u kabûlleriyle hâl-i müşkbû-yı rû-yı biitân gibi makbûl ve müstahsen olmak me’mûldür. Vaktâ ki medîne-i Mar=aş’da hizmet-i kitâbet-i mîrimîrân-ı âlî-hazret ile iştigâl olunmuşidi(16); ol hengâmlarda peygûle-i ahzân fakîr-i dil-gîr âmed ü reft yârân musâdakat-ı semîrden hâli kalmazdı ve zâviye-i kem-terâneye hatve-endâz ikdâm-ı ikrâm olan ahbâb-ı muhâleset-meâb bâlâ-yı sutûrda mezkûr olan îfraz-ı Zülkadriyye hassı türkmânmdan Tâcirlü20 nâm bir gü20 Resm î belgelerde Tâcirli, Teclrli ve Tüccarlı gibi isimlerle de geçen Tâ cirlü aşiretinin bir kısmı, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Ceyhan nehrinin sol ta rafında oturmakta olup, yazm Gavur dağı’m aşarak Maraş’a ve oradan da U zunyayla’ya çıkıyorlardı. H. 1282 (1866) tarihinde Tâcirlü’den 619 hâne (1836 K E N Z Ü ’L -V E K A Y İ 103 rûh-ı nâ-fercâmın üzerlerine olan [3 a] istilâ ve tasallutlarından nâşi bi’lcümle havâli-i medîne-i M araş’da olan mezârh ve kurâ mânende-i kulûb-ı ahâli harâb ü yebâb ve bi’l-külliye sükkân ve zerrad müteferrik ve perîşân olmağla varta-i kaht u galâya giriftâr olduklarm idhâl-i miyâne-i müzâkerât ederlerdi; ve baczı evkâtda medîne-i mezbûrun ekâbir ve acyânı meclis-i pâşâ’ya gelüp bu ebr-i bilâ-bârânm defd tedbîriyle feth-i dahme-i kelâm ve cüstcû-yı husûl-i merâm edüp gâhü’l-vâh ekbâdlarmda mürtesem olan nuküş-ı dağlarm mühr-i mahzar gibi safha-i ibrâze tezyîn ve bûriyâ-pûşân meşkât-ı ateş-zebân tedârikini tarîk-i tedbîrlerine rehber edüp divân-ı pâdişâh-ı ma'delet nişâne refc-i rdra-i ahvâl-i perîşân ve bu vech üzre devha-i temennâları müsmir olmadığı sûretde terk-i emâkin ve evtân etmek istişâresi vâdisinde ukde-i zimâm-ı nâtıkaya küşâd verüp cevânib-i müşâverâta sevk-i kelâm ederlerdi; ve ( j-d b ) 21 bu gürûh-ı zilâlin inddâm-ı vücûd-ı habâset âlûdlerin kuvvet-i kâhire-i kird-gâriye havâle edüp müteveccih-i kıble-i niyâz olurlardı; ve bu eşkıyâ-yı mehanet azmânın destmâye-i amâlleri olan(17) fesâdâtları ol dereceleri mütecâviz olmuşidi ki Mar<aş ve Ayıntab ve Elbistan ve Derende ve Kars ve münharıt-ı sük-i inzimâmları olan kasabât ve kurâya merbût olan hıbâle-i sübül-i râbıta-i selâmetden münkati' olup bu eşirrâlarm butûn-ı mehanet meşhûnları âsâr-ı rahm ve şefakatdan mmarrâ olduğu gibi safahât-ı turuk nuküş-ı ikdâmdan ârî ve hâli kalmışdı; ve her çend ki bu vilâyetlere mutasarrıf olan pâşâlar ve beğler ve mütesellim ve voyvodalar(18) gerek ebnâ-i sebîli ve gerek sükkân-ı vüâyeti bu şakilerin şerr ü sûrlarından ol rütbede muhâfaza ederler idi ki leyâlde mâh-ı şeb-gerd-âsâ ve nehârde hûrşid-i cihân neverd gibi bend-nitâklarm küşâd etmeyüp tekâpû-yı feyâfi-i muhâfaza ve muhâresetde ser-mû taksîrât etmezler iken yine kâr-ger olmayup baczı kerre niçe derd-mendân-ı bî-haber üftâde-i dâm-gâh-ı zararlan olduğu reh-yâb-ı simâ< olurdu bu hâl üzre her kes sû-be-sû mutazarrır ve münkesirü’l-bâl iken tîr-i du'âları hedef-i icâbete mukârin olup hazâ min fazl-ı rabbi [3 b] mazmûn-ı nazîfi üzre mir’atü’ssafâ-yı karîha-i pâdişâhîden sûver-i ilhâmât-ı gaybiyye-i sübhâni mümakis olup bu gürûh-ı mekrûhun i4â ve vücûdlann mutazammm sene semân aşer(19) ve mie ve elf Şa'banü’l-mu'azzamı Evâsıt’ı tarihiyle müverrah taraf-ı devlet-i aliyyeden fermân-ı âlî-şânlar tahrîr olunup ziynet-fezâ-yı bâlâ-yı sutûr olan devletli inâyetli Haşan Paşa hazretlerine ve M araş beğlerbeğisi Elnüfûs) m üslim Osmaniye kasabasm a bağlı idi (Yusuf Halaçoğlu, F ırka-i İslâ hiye ve Yapm ış Olduğu İskân, Tarih D ergisi, sayı 27 (İstanbul 1973), s. 4, 11). 21 «Sabah ve akşam» (bk.  râf sûresi, âyet 205). 104 İL H A N Ş A H İN hâc Mustafa Paşa ve Adana mutasarrıfı El-hâc Mustafa Paşa ve Beğşehri sancağı mutasarrıfı Şeyh-zâde Haşan Paşa ve Kayseriyye mutasarrıfı Kasım Paşa ve Niğde sancağı mutasarrıfı(20) Abdülgafur Paşa22 ve Pulad Paşazâde îsma'il Paşa23 ve sâbıkâ Kars ve(21) Mar<aş sancağı mutasarrıfı Mevlûd Paşa-zâde Mahmud Paşa ve Uzeyr24 sancağı beği Bilâl Beğ hazerâtma mahsûs evâmir-i ekîde tahrîr ve ısdâr ve kâsidân-ı sebük-pâ ile irsal etdikleri sâ=at taraf taraf savb-ı me’mûre tevcîh-i zimâm-ı azîmet ve itlâf-ı mâye-i kud ret olunup tekmîl-i levâzun içün hezâr kîse makdûr-ı munsarif oldu. Ve ezîn-cânib taraf-ı Maraş’a tahrîr ve irsal olunan fermân-ı âlî-şân sâbıkâ silâhşor-ı şehr-yârî İnce Kara Mustafa Ağa yedîyle sene-i mezbûr Ramazan-ı şerifinin on üçüncü gün mütevârid oldukda ekâbir ve a<yân biecmaihim divân-ı pâşâ-yı mûmâ-üeyhe ihzâr olunup meserret bahş-ı vürûd olan fermân-ı kazâ ceryân muvâcehât-ı huzzârda feth ü kırâat olundukda vasat-ı mah-ı rûzde(22) îd olmak baud iken ol rûz-ı fîrûz nümûne-i îd ve nevrûz olup debâdib-i dühûl-i beşâret ve avâze-i mezâmîr-i meserret ayyûka peyveste olup toplar atılup dellâllar nidâ edüp bu haber-i behcet-eser mesâmi'-i hass ü âmma ilkâ olunup devâm-ı ömr ü devlet-i pâdişâhî içün rehâ-yâb-ı şikence-i zebân olan du'âlar âşiyângiri-i isticâbete mürgân-ı sebükpar gibi tayrân etmişdir. Çünkü taraf-ı devlet-i aliyyede İfrâz-ı Zülkadriyye hassı türkmânmdan Tâcirlü ve Cerid25 ve tevâbi'âtı eşkıyâlarınm fesâd ü şe kavetleri mütevâri-i hadd-i tahammül olduğu haberleri şüyû< bulup ve mesmm-ı hümâyûn oldu. Derhâl bu husûsun temşiyet ve husûlünü Karaman vâlisi26 vezîr-i Aristo-tedbîr [4 a] hazretlerinin uhde-i ihtimamına tadîk ve tevâif-i me’mûreye ser-asker tahsis buyuruldu ve binâ-berin gerek serdâr-ı âlî22 22 Zilkade 1118’de Adana beğlerbeğisi bulunan Abdulgafur Paşa, aynı zamanda îfrâz-ı Zülkadriyye Türkmenleri m ukataasm ı da deruhte etm ekte idi (MAD, nu. 8458, s. 84). 23 Pulad Faşa-zâde İsm ail Paşa, evâhir-i Şaban 1118’de İfrâz-ı Zülkad riyye mukataasm ı deruhte etm ekte idi (MAD, nu. 8458, s. 81). 24 ö z e r ’in arablaşmış şeklidir. Çukurova taraflarına gelen Türk oymak larından birinin başında ö ze r isminde bir bey olup, bundan Özer-ogulları de nen bir bey âilesi türem iştir (T ezâkir, s. 270-71 index). 25 Bu aşiret de Ceyhan nehri boylarında kışlam akta ve yazın U zunyayla’ya çıkm akta idi (Tez&kir, s. 126; Yusuf Halaçoğlu, a yn ı eser, s. 4 ). H. 1282 (1866) tarihinde Cerid aşiretinden 383 hâne (1287 nüfûs) m üslim ve 2 hâne (12 nüfûs) de gayr-i müslimin Osmaniye kasabasm a bağlı olduğunu görm ekteyiz (Yusuf Halaçoğlu, ayn ı eser, s. 11). 26 Bu sıralarda Karaman vâlisi vezir Haşan P aşa idi; evâhir-i Şaban 1118’de Haşan P aşa’ya gönderilen bir hükümden anlaşıldığına göre, Kınık ve Be- K E N Z Ü ’L -V E K A Y Î 105 mikdâr ve şâir beğlerbeğiler ve bâ-fermân-ı âlî-şân etrafa(23) me’mûr olu nan asâkirin rüesâsı yer yerin mevâzi'-i ikâmetlerinden hareket ve mahall-i me’mûre azimet ve Adana’da serdâr-ı ekrem vezîr-i âlî-himem hazretlerinin ordulariyle mülâkât olunmak sevdâsiyle şitâb ve sürat olundu. Zikr olıman Tâcirlü eşkıyâlan dahi müteferrik bulunup bi-kadr-i hTîş-i zumlarınca tertîb-i bisât-ı mukabele ve müdâfaaya şürû' ve fesâd ü şekavetle müştehir olan aşâirden istimdâd-ı asker etmişler idi (24) ve ol esnâda Ali Kethüdâ ve Ömer Kethüda ve bunların dâire-i şekavetlerine medhûl olanlar ile Isneyn27 kurbinde Zevik (¿Sjj) dağı’na püşt-dâde-i iltica olmuşlaridi(25); ve Koça Ket hüda ve tâbh-i hevâ-yı fesâdâü olan şakiler ile havâli-i mahall-i mezbûrda Haruniyye28 nâm mevki' kurbinde Donuz (} j£L>) Deresi demekle mütevâür bir giriz-gâh-ı dâmen-câkde hûk-var câygir-i ihtifâ olmuşlar idi. Lekvanik ekradından ve Afşar-ı nâ-girdârdan nevmîd-i müstemiddad olmalariyle kuvvet-i eyâdi-i kudretlerine z a i târî olup Zevikli ve Çanakçı recâyalarmdan dahi cûyende-i imdâd olmuşlar idi. Anlar dahi üzerlerine ta'yîn ve irsal olunan asâkirin vefret ve haşmetinden imdâd değil bâş ve cânlan kay dına düşmüşler idi(26). Bu cihetden yalnuz Tâcirİü değil şâir şakiler dahi rûberâh-ı firâr idiler; bu vech üzre bu şakiler bu denlu asker-i nusret-rehberetâb-âver tahammül olmayup Arslanlu ma'beri’nden29 firâr ve tahlîs-i giribân-ı cân etmek sevdâsiyle o taraflarda olan giriz-gâhlara güzâr etmeleri ihtimâüyle eyâlet-i Maraş beğlerbeğisi eyâleti askeriyle ma'ân ol derbendleri mu hafaza etmek hizmeti ile me’mûr kılınmışdı; ve mîrimîrân-ı mûmâ-ileyh tarafmdan çünki o tarafda olan yollar muhkem (27) sedd ü bend olundu ve rendi kazalarının sakinlerinden olan îfrâz-ı Zülkadriyye haşşinin şekavete bağ ladıkları belirtilerek, bunların ahvallerine bir nizam verilm esi istenmektedir (MAD, nu. 8458, s. 82). 27 Isneyn, Çukurova’da Ceyhan nehrinin sol kıyısında kurulan bir pazar yerinin adı olup, o havali halkının alışveriş ettikleri yer idi. F akat zam anla eş kıya yatağı hâline geldiğinden, muhafaza altm a alınm ası v e pazar yerinin Kurdkulağı isim li mahalle nakledilmesi uygun görüldü. Verimsiz yerlere yerleştirilen konar-göçerler, bu havaliye gelebildikten sonra, Anadolu içlerine rahatça sıza biliyorlardı (İskân Teşebbüsü, s. 22, 77, 89). 28 Çukurova’da, Bulanık kazası’na bağlı Tâcirlü aşiretinin yaşadığı or m anlık sahadır (T ezâkir, s. 158; Yusuf Halaçoğlu, ayn ı eser, s. 7 ). 29 Suriye taraflarından Anadolu’ya giden geçit mahallerinden biri de A rş lardı geçidi idi; 1697’de iskân yerleri R akka’yı terkeden oymakların Anadolu’ya yayılm alarını önlemek için Türkmen ağası Pehlivan oğlu İsm ail Bey, 10.000 piyade ve süvari üe geçecekleri yer olan A rslanlı bel boğazm ı bir m etris ile mu hafaza etm iştir (İskân Teşebbüsü, s. 89-91). 106 İL H A N Ş A H İN cânib-i mîrimîrân-ı M araş’da taraf-ı ser-askerîden tevârüd ahbâr-ı nusretşi'ârdan gayri güft-gû yoğidi; ve pîş-ezân serdâr-ı âlî-mikdâr vezîr-i gerdûn iktidar hazretleri ve şâir beğlerbeğiler ile asâkir-i [4 b] nusret-me’âsir Adana’ya nüzûl ve menzil-i ictimâm diihûl eylediler ve Adana’dan hareket ve Misis30 nâm mahalle vaz'-ı evtâd-ı hıyâm-ı ikâmet edüp ol hîn-i meymenet karinde îfrâz-ı Zülkadriyye hassı mülhakatından Cerid-i Pelid aşireti tevâbid cemâatinden Karalardan Deli Ömer ve Kel Ya'kub ve Kör Âsaf ve cemâ^at-i Keke (*0") ’den Keke Solak ve Çivili oğlu Murad ve Karamanlu Kızıl Ali ve Kürd Mehemmed nâm şakilerin tomâr hayâtları tîg-i tîz-i hûn-rîz ile sadçâk olunmuşdur; bu dahi bi’l-cümle gürûh-ı eşkıyânm lerziş-i gül-berg nihâl-i vücûdlarma bâ'is olmuşdur. Ve ba'de ezin Lekvanik ekradı ki Anavarza31 nâm mevkh türâbmda zer^-i tuhm-ı ikâmet eylemişler idi ve mukaddemâ bunlarm dahi zulm ü tagad di ve fesâd ü şekavetleri resîde-i sem<-i pâdişâhî olmağla on iki kadar yarâr ve nâmdâr beğlerbeğiyle(28) vüzerâ-yı izâmdan Bıyıkh Mehemmed Paşa tacyîn olunup tâife-i mezburu mercidi iskânları olan Rakka’ya nakl ve ircâc ve iskân edememişlerdi; hamdenlillahi te<âlâ bu sene-i mübârekede serdâr-ı ekrem hazretleri tarafmdan kemâfi’l-evvel mevkili iskânlarma gitmeleriyçün Lekvanik ekrâdınm mîr-i aşiret ve rüesâsı tarafına haber gönderildiği sâ<at derâri-i mezâmin-i fermân-ı âlî-şân munharit-i rişte-i sımâh-ı kabûlleri ol mağla ber-mûcib-i emr-i âlî Rakka tar afi arma nakl-i girânbâr-ı ikâmet ye temhîd-i bünyân-ı azimet etdiler ve zikr olunan tâife-i ekrâdın mutavattm oldukları Anavarza havâlisinden baczen Afşar-ı nâ-girdâr ve ba'Zi_tavâif-i iskân-ı müteferrikâtı tavattun etmişler idi. Anlar dahi ale’l-umûm Rakka’ya iskân olundular ve bariehû serdâr-ı ekrem vezîr-i âlî-himem hazretleri tekmîl-i hidemât-ı me’mûre etdikden sonra Misis nâm mevki'den hareket ve müddet-i mesâfeyi Çayır-başı nâm bir merhaleye nüzûl ile tansîf ve andan dahi Isneyn bazarı nâm mahalle nüzûl ve bu husûslann temşiyet ve husûlüne mübâşeret ve şiirih eylediler ve badehû bâlâ-yı sutûrda mezkûr olan Ali 30 Ceyhan nehrinin sağ yakasında bir kasaba (T esâkir, s. 262 index). 31 Kuzeyde Adana eyâleti içinde bulunan A navarza kalesi ve civan bir çok aşiretler için câzib bir yaylak yeri idi. R akka’ya iskân edilmiş olan Lekvanik aşiretinden Akbaş kolu, burayı cebren ahâlinin elinden alınca, civarındaki köy ve nahiyeler ahâlisi bu sebepten etrafa dağılmak zorunda kaldı. Bunun üze rine Akbaşlar, A ğustos 1699’da oradan kaldırılıp tekrar R akka’ya nakledüdiler. 1721’de de Lekvanik ve Kızıl-Koyunlu o y m a k l a r ın ın iskân mahalleri olarak Anavarza tayin edilmişti; esasen buralar daima konar-göçerler tarafmdan k ış lak olarak kullanıla gelm işti (İskân Teşebbüsü, s. 78). K E N Z Ü ’L ı-V E K A Y İ 107 Kethüdâye Ömer Kethüda ye hevâlarma tâbi' olan şakiler imdaddan kat'-ı rişte-i;ümid etmişler idi; ve ol esnâda cüstcû-yı talî'a-ı cünûde elli kadar Tâcirlü. şakileri ki(29) her biri [5 a] rüstem kadar da<vâ-yı mürüvvet edüp ferâhnâ-yıcihâna sığmazlardı; süvâr olup bâdiye-gird-i istihbar iken ba'zen çeşm-i: askere müsâdif oldukları gibi girîz ü firârdan bî-mecâl olup, mısrâ' işte meydân işte er merdim diyen gelsün beri terâne-i fuzûlânesiyle tertîb-i bisât-ı cidâl eylediler, mısrâ'(30) Ne-yâft girye-i miskin rehâ zi hamle-i şîr zemzemesiyle berü asker tarafından dahi redd-i hamle-i kıtâl olunup derhâl ol şakilerin sad çâki-i giribân hayadan kabza-i şemşîr-i askere kısmet olup bi’l-külliye giriftâr-ı varta-ı helâk ve tu'me-i şemşîr-i zehr-nâk oldular; bu dem-i kâr-zârde tacyîn olunan askerden fakat iki kimsenin sîrâbi-i çeşme-i şehâdet mukadderi olup şâirinin elhamdülillahi te'âlâ haber-i inddamı ile peder ü mâderi giryân olmayup ancak ol şakilerden üç nefer şaki râhyâb-ı meferr olup vârup kethüdâlan ve hevâlarma tâbi' olan eşkıyâlara sahrâ-yı Isneyn mâlâmâl hıyâm-ı asâkir-i nusret irtisâm olduğun nakl ü takrir ve dâhil-i silk-i ma'iyyeüeri olanlannm tomâr hayadan çak-hûrd-ı dest-i merdân olduğun ta'bir eylediler. Hemân sâ'at ol şakiler bir derece te’hîr ve terâhî edemeyüp müteveccih-i sû-yı firâr oldular. Firârlan haberi resîde-i sem'-i ser asker öldukda akiblerinden(31) kifâyet mikdârı süvâri ve piyâde merdân-ı âŞtî-güzârân ile Zülkadir-zâde Murtaza Ali Beğ’i ve baş bölükbaşdan Sekbân oğlu Ahmed Ağa’yı gönderüp ve takviyet-i emr içün bunlarm dahi akibinden Niğde mutasarrıfı Abdulgafur Paşa’yı ta'yîn etmişler idi. Meyânlarmda bu'd vâki' olmağla mukaddem gönderilen askere vusûlleri mümkün ol mayup ve anlann bunlara ihtiyaçları kalmayup f eyne’l-meferr-güyân ol kavm vâcibü’l-levme erişüp bir kaç kerre müsâdefe ve muhârebe ve taraf-ı eşkıyâdan müdafâ'a vâki' olup bilâhare gıyâm-ı inhizâm ol eşkıyâ-yı şekavet -irtisâm üzerine târi olmağla terk-i emvâl ve eşkâl ve sahîfe-i kulûbdan hakk-ı harf-i alâka-i evlâd ü ıyâl edüp bu kerre başlan kaydına düşüp Cebel-i Sof32 32 Lübnan’da bir Dürzi nahiyesinin adı olup, XVII. yüzyıla kadar Sayda’ya ve buradan da Fransa’ya sevkolunan ipeğin m erkezi idi (Şehabeddin Tekindağ, Lübnan maddesi, İslâm Ansiklopedisi, VH, s. 101). 108 İL H A N ŞA H İN . taraflarına tahassun ve ilticâ sevdâsiyle cân atup bâsıra-i askerden nihân [5 b] oldular ve peydevânlan olan asker dahi ahşam karîb olmağla ric<at ve yek-şebe menzil-i asâyişlerinde ikâmet eylediler ve muhârebe esnâsında ahz ü esir ve ba=zen kati eyledikleri nüfûsun ser-i murdarlarm lâşelerinden cüdâ edüp ve pes mândeleri olan ganâimi cem' edüp hâkpâ-yı ser-askerîye mansûran avdet etdiler ve bu haber-i kârzâr resîde-i gûş-ı mîrimîrân-ı Mar<aş oldukda ol dahi arzû-yı vusûl ile binüp ılgâyup vusûl-i mesâfe müsâra^at ve şitâb edüp hengâm-ı kârzâr sükûn buldukdan sonra erişmekle tekrar avdet ve makarr-ı ikâmetleri olan Arslanlu’ya azimet eylediler ve Manas tarafının askerinden dahi etrâfa müteferrik ve ba'zı umûr içün me’mûren gönderilmiş bulunanlar ale’l-gaflet firâr eden şakilere tesâdüf edip ancak kaziyyeden ha berleri olmamağla rehgüzâr-ı firârlanna dahi ü tabamız etmediler. Lâkin bacıları hengâmeden habîr bulunup şakî-i mezbûrlardan pesmânde-i firâr olanlardan Ebu’l-Hüda (IajJI^I) oğlu Minnet ve oğlu İbrahim ve Arab îsâ ve Deli Ömer ve Deh Halil ve Köse Derviş ve Kara oğlu İbrahim ve Oplamaz jl) Ömer ve Köse Osman oğlu İbrahim ve Alişarlı oğlu ve Du mansız nâm şakîleri(32) ahz ü bend ve taraf-ı mîrimîrân-ı Manaş’a îsâl ey lediler ve Mar<aş beğlerbeğisi pâşâ-yı mûmâ-ileyh zikr olunan şakilerden Arab îsâ ile Minnet oğlu İbrahim’i âvize-i sütûn-ı siyâset edüp ve Arslanlu’dan hareket ve Huri nâm mahalde vaz'-ı evtâd-ı ikâmet edüp an da dahi Halep köprüsü’nde mezbûrân Ahşarh oğlu ile Dumansız’ı kazığa urup badehû ahvâli taraf-ı ser-askerîye ifâde ve idâm etdiler; Haruniyye nâm mahalde Sabun suyu köprüsü’nde taraf-ı ser-askerîden Adana muta sarrıfı El-hâc Mustafa Paşa ile eyâlet-i Karaman askeri ve Zülkadir-zâde me’mûren irsâl olunmalariyle ikâmet üzre olup Rakka’ya iskâm fermân olu nan İlbeğh ve Silsüpür Ceridi ve ba=zı müteferrikat-ı aşâir-i muhtelife Dül dül dağı33 ve Bonsuz (jj-îy ) ve ol havâlide olan cibâl-i şâhikaya mutavattm ve muhtefî olmalariyle ihrâc ve mevkb-i iskânlarına ircâc etmeğe mu-, tasaddî olmalariyle Mar=aş beğlerbeğisi [6 a] eyâleti askeriyle mevkb-i mezbûre varup iktizâ eden hidemât-ı ahyye-i pâdişâhîde mevcûd bulunmak üzre cânib-i serdâr-ı ekremîden haber tevârüd etmekle zikr olunan Huri nâm mahalden dahi hareket ve mahall-i me’mûre azimet eylediler. Ol esnâda zikr olunan Koca Kethüdâ ve tevâbb-i(33) hevâ-yı fesâdâtlan Haruniyye tarafı na vaz'-ı tmâb-ı ikâmet eden asâkirin kesretine tâb-âver tahammül olmayup 33 dex). Gavur-dağı’mn Ceyhan nehri boyundaki bir zirvesi (Tezâhir, s. 248 in K E N Z Ü 'L n V E K A Y İ 109 anlar dahi Ceyhun’u3^ geçüp firâr etdiler; ve bu şakiler o taraflarda olan bîşe-zâre ihtifâ ve iltica eylemek ihtimâliyle Manas beğlerbeğisi eyâleti ve ciimle(34) askeriyle cüstcû-yı eşkıyâ-yı bed-hûya taraf taraf tekâpû eyle diler. Şöyle ki ibtidâ-yı âferînişden bu hengâmlara gelince(35) mutâyâ-yı ikdâm-ı inşânı olmayan arazi cilvegâh-ı ikdâm-ı benî-nevc-i inşân olup pîçder-pîçî-i agsân-ı nahlistân-ı bî-âmândan bâd-ı sabâ-güzârdan^ mümtenb olan sa'bü’l-mürûr çengelistânlar türktâz-gâh semend-i cünûd olup her serhârde pâre-i dâmân-ı asker-i yâd-gâr kaldı. Ol vakitlerde Koca Kethüdâ’nm henüz firâr etdüğü mahal olmağlâ bir mikdâr pelâs-pâre-i kesmaharlariyle bin kadar koyun ve sığır mahall-i mezbûrede bırakmışlar idi. Esnâ-yı tecessüsde cümle asker mîrimîrân-ı Mar'aş’a nâsîb olmuşdur ve bacdehû Sof ve Kartallı dağlan tarafına firâr eden Ali Kethüdâ ve Ömer Kethüdâ ve şâir ma'ân firâr eden şakileri ahz etmek emriyle taraf-ı ser-askerîden Mar^aş beğ lerbeğisi pâşâ-yı mûmâ-ileyh cümle askeriyle me’mûr kıhnup tekrar ric<at ve savb-ı me’mûre azimet etdiler; yine(36) geldikleri yerlerden güzâr ve melce-i eşkıyâ olan dağlara doğru imâle-i licâm eylediler; tekrar Arslanlu’ya gelüp yem kesdirdikden sonra binüp gece ile ılgayup Cebel-i Sof zeyline merbût olan Keferdiz nâhiyesinde35 Öji (cSjjl) ve Kuşçu Ceridi ve Bayadlu ve Begişlü36 ve Emirler nâm kurâlarm ahâlileri üzerlerine varılup mütefahhıs-ı âsâr-ı eşkıyâ-yı şekâvet-şi'âr olduklarmda bir eserleri bulunmayup ancak tavâif-i asker zalâm-ı leylde güzâr etdıklerinde eşkıyâ-yı mezmûme Börklü Dede («j j ) nâm ziyâret kurbinde bir mağarada mühtefî imişler; sâik-i takdir uyûn-ı askerden, bunları istâr etmekle müsâdefet-i rünumâ-yı âyîne-i imkân olmamışdı. Çünkü bu askerin encüm-i seyyar gibi şebgerd-i te cessüs olduğunu gördüler anda dahi karar edemeyüp süvâr ve mutahatti-i 34 Cihan yâni Ceyhan da denilen Ceyhun nehri, Elbistan kazasından çı kıp, Zeytun nahiyesinin cânib-i şarkîsinden v e Maraş kasabasının ik i saat aşa ğısından geçerek Düldül dağı’n ı yarıp Çukurova’y a iner v e Hem ite ve Şahmaran kaleleri civarından ve Mis is karyesinden geçip Yumurtalık limanının cânib-i garbisinden denize ulaşır (TezâUir, s. 123). 35 Maraş sanacağı’nın münbit topraklarına sahip olan Keferdiz nahiye si, XVH. yüzyılın sonlarına doğru Çepni oym ağı’nın istilâsını takip eden olay lar sonucunda kıtlık felâketine uğram ıştır (İskân Teşebbüsü, s. 40). H. 1282 (1866) tarihli.bir vesikadan anlaşıldığına göre, nahiyede, 255 hâne (504 nüfûs) miislim ve 1 hâne (4 nüfûs) de gayr-i m üslim bulunuyordu (Yusuf Halaçoğlu, ayn ı eser, s. 10). 36 Bu ismin «Beğmişlü» olm ası gerekir. 110 İL H A N Ş A H İN tarîka-i firâr olup yine ziyâret-i mastûr kurbinde Okçu îzzeddinli37 ekrâdrndan Cerikânlı cemâatinden Kocu (y=-y) ve Dedu (j nâmân [6 b] sanâdîd-i ekrâdın zîr-i kademe-i himâyet ve sıyânetine dâhil ve mülteci ol dular. Bu cânibde cüstcû-yı makâm-ı eşkıya ile sâz-ı girizlerine peyrev olan pâşâ-yı mûmâ-ileyh hazretleri kurâ-i mezbûreden kâmiyâb âsâr olmayup av det ve Şuri Öyüğü (Sy | ıS jy ^ ) nâm mahalde sedd-i tınâb-ı ikâmet edüp(37) esnâ-yı istikşâfda dest-res-i ahz olan Ali Kethüdâ’nın ammisi Zülfikâr Kethüdâ’yı puşte-i mezbûrda kazığa urup ibret-i âmm eyleyüp kelle-i menhûsun lâşesinden bürîde ve galtîde-i pîş-gâh-ı serdâr-ı ekremî olmağiçiin irsâl eylediler; ve kazâ ve kader tahsîl-i mâye-i ma'âş ümidiyle eşkıyâ-yı mezbû reden yiğirmi kadar atlu ile Ak Kaş oğullan mevzh-i merküme karîb Bozkir ( j f } y ) nâm mahalde vâz<-ı esâs-ı ikâmet olan Kuzu Güdenli aşireti içine varup Bozkeçe ( ¿ Ç j y ) ve aşiret gayreti vardır deyü ümmîd-i sebât ve vefâ edüp istihzâr-ı etnme-i vâfiye kaydına düşmüşler idi. Lâkin mukaddemâ mezbûr Kuzu Güdenli cemâatinin kethüdâsı Haşan Beğ ve ihtiyarlanndan Hacı Erbiş ( ^ j l ^ U ) ve şâirleri taraf-ı mîrimîrân-ı mûmâileyhden azîm tenbîh ve te’kîd olunup eşkıyâ-yı mezbûrenin alâ-eyyi hâl ahzleriyle muhkem şürûta ve beş bin guruş nezre ta'kîd-i rişte-i ahd kılıhmışdı. Ana binâen bu aşiret ahâlileri mesfûrun şakileri gördükleri gibi ihzâr-ı me’kûlât kaydıyla mezbûrları iğfâl ve derhal hilâf-ı me’mûl sûret-i husûmet izhâr edüp ele getirmek mülâhazasiyle dâm-ı tezvire mübâşeret etdiklerin baczı şakiler duyup firâr ve fakat Ak Kaş oğlu Ahmed ve Zede ; (ajj) oğlu Halil ve kanndaşı İbrahim ve Kara Yusuf oğlu îsâ ve Cihâl (Jl4^) oğlu Cum=a nâm şakileri ahz ü bend edüp taraf-ı mîrimîrân-ı inûmâ-ileyhe ol sâ'at izhâr-ı sû ret-i hâl ve irsâl-i haber-i müjdegânî edüp rûz-ı ferdâda ol şakileri getirüp teslim edüp mazhar-ı envâ^-ı ikrâm ve ilbâs-ı hilâli fâhire ile şâd-kâm oldu lar ve bâlâda muharrer olan kurâ ahâlileri meclis-i pâşâ-yı mûmâ-ileyhe getirülüp min-bari mesfûr şakilere tertîb-i esbâb-ı(38) ma'âş etmek üzre tenbîh ve yedi bin guruş nezre mümakid râbıta-i şurût kılmdı; ve ba'dehû İfrâz-ı Zülkadriyye hassı(39) mülhakâtmdan Mar'aş sancağı’nda Alâdikâk (¿T&jVI) nahiyesinde sâkin olan Ovacıklu ahâlileri kadîmi merci'-i iskânları olan Çukurova’ya nakl ve ircâ' olunmak içün taraf-ı ser-askenden mîrimîrân-ı mûmâ-ileyh hazretlerine haber tevârüd etmekle menzil-i mezbûrdan hareket 37 Kürd-dağı taraflarında bulunan bu aşiret, XIX. yüzyılın ikinci yarı sında iskân edilmiştir (Yusuf Halaçoğlu, a yn ı eser, s. 9). K E N Z Ü ’L -V E K A Y İ 111 ve taraf-ı me’mûre azimet olundu. Bu haberden [7 a] cemâ'at-i mezbûrun torunları haberdâr olmağla mezbûrlardan Ağa Mehemmed oğlu, boy beğleri Mustafa ve Kör îsâ ve Kadir nâm fâsidler tâbi‘-i hevâları olanlar ile(40).firâr edüp şâir re'âyâ makûlesinden olanlar pâşâ-yı mûmâ-ileyh tarafma müstakilen çehre sây-i itâ'at gösterüp fermân-ı ser-askerîye ser-fürû dâde-i inkıyâd oldular. Lâkin mezbûrlar fi’l-asl konar-göçer tâifeden olmayup levâzmı-ı nhletleri mükemmel olmamağla ol mevsim-i şitâda taraf-ı iskâna hareketleri mûcib-i izâ'at-ı emvâl ve mûris-i istihlâk-ı evlâd ü ıyâl olduğun ifâde ve is tifâde-i merhamet eylediler idi; ahvâllerine merhamet olunup bir ay mühlet verilüp badehû bilâ-tereddüd mahall-i iskânlarma gitmeleri bünyân-ı ahd ü şartlan müstahkem kıhnmışdı ve birbirine kefile verüüp alınan küfelâsı Maraş kahası’nda hıfz ve kaba-bend olunmuşdu; bu husûsun itmâmiyle tek rar avdet edüp Isneyn’de taraf-ı ser-askerîye vusûle müsâra=at tasmîm ve niyyet olunmuşken nâ-gâh tasarruf-ı eyâlet-i Mar<aş uhde-i âhara merbût ve ma'tûf kılınup taraf-ı mîrimîrân-ı mûmâ-ileyhe gıyâm-ı azl târî olup bu husûsda sûret-pezîr-i insirâf olan mesâ'i cemilesi mukabelesinde taraf-ı aliyyeden kendülerine Teke sancağı inâyet ve ihsân olunduğu haberi tevârüd eyledikde eyâlet-i Mar^aş askerinden müteferrikan savb-ı serdâr-ı ekremîye tetmîm-i husûs mezbûre ile Misis nâm mahalle geldiklerinde mülâkât ve inzimâm hadd-i husulde cilveger oldu. Bu cânibde serdâr-ı âlî-mikdâr hazret-i vezîr-i kâmkâr Isneyn sahrasmda oturup marii’z-zikr Tâcirlü şakilerden ahz edüp cezâların tertîb et mekle takayyüd ve ihtimâm etmişler idi(41). Ol hengâmde giriftâr-ı dâmgâh-ı ahz olup taraf-ı şeriflerine mevsûl olan Gök (dS'jS’) Ali ve Mustafa ve Hüseyin ve Ahmed ve Sevfi ve Yusuf ve Minnet Koca ve Oplamaz ( ) Ömer ve Molla Ömer ve Ayvad oğlu Osman ve Dumansız oğlu ve îsâ ve Kanber ve Şah Ahmed ve Kabuklu oğlu ve reisü’l-ebâlis Koca Kethüdâ ve Kamı Kızıl oğlu ve Köse Halil ve Mızraklı Veli ve Selim ve Hızır oğlu'Mustafa ve Gökçe oğlu Mustafa nâm şakileri ber-mûcib-i fermân-ı kazâ ceryân ve ber-muktezâ-yı şer'-i refi'ü’ş-şân kati ile cezâlarm tertîb ve ibret-i âm edüp mecmûd altmış iki aded ser-i murdârı eşkıyâ-yı şekâvetşi'ârı cânib-i Âsitâne-i devlet âşiyâna îsâl ve galtîde-i südde-i bâb-ı hümâyûn-ı me'âlî-erkân eylediler; ve andan gayri Pay as nâm menzilde yedi nefer [7 b] Tâcirlü şakileri gönderilüp kazığa uralup mûcib-i ibret-i şâir nâs ey lediler ve Dağ Deviren nâm şaki dahi Uzeyr nâm mevki'de âvize-i çengâl-i siyâset olmuşdur ve bade hazâ hazret-i serdâr-ı âlî-mikdâr vezîr-i gerdûn ik- 112 İL H A N Ş A H İN tidâr mevki'-i mezbûrdan ric'at ve tekrar Kurd-kulağı38 ve Misis nâm men zillerde bir kaç gün meks ü ikâmet eylediler ve bu bengâmlarda îfrâz-ı Zülkadriyye hassı mülhakatmdan Cerid-i Pelîd aşiretinden Kara Hasanlı ve Sakallu ve Çakallu Dokuzu ve Uzunlu ve Okculu’dan bakılan dâima hükkâm ü vülâta ve hass-ı mezbûr zâbitlerine adem-i itâ'at ve mâl-ı mîrîlerin edâda inâd ve muhâlefet eyledikleri ecilden kadîmden mevki'-i iskânlan olan Çu kurova’dan hurûc ve Rûm’da39 yaylayup ve Rakka taraflannda kışlâyup hat ta bu emrin esnâ-yı sudûrunda Rakka taraflannda bulunmalariyle Rakka muhâfızı vezîr sütûde-semîr sa'âdetlü Yusuf Paşa hazretleri rüesâ-yı eşkıyâyı mezbûreden Kara Mazı oğlu Fethullah ve Hacı Sa<dullah ve Hacı Mahmud oğlu Osman ve bacıların dahi ahz ü kati ve riiûs-ı maktmalann der-i devlete gönderüp ve bakıyye-i süyûf olan cemâ'at-i mezbûr ahâlilerin taraf-ı serdâr-ı âlî-mikdâra bi’l-cümle îsâl ve irsâl eylediler; ve bundan mânada itâ'at-ı fermân-ı âlî-şân eden Cerid aşireti cemâatinden. yiğirmi adet cemâ'at mevki'-i iskânlarmda mevcud olup miti ba'd dâire-i itâ'atden tecâvüz etme mek üzre teşyîd-i bünye-i şürût eylediler; ve mukaddemâ îfrâz-ı Zülkadriyye hassı türkmânı Kınık40 mac Berendi41 kazâlarmda sâkin olup zirâ'at ve hı38 Çukurova’nın kapısı olan Kurd-kulağı derbendi, A yas ile Berendi ara sında bulunmaktadır. Bu bölgeye 1693 yılında derbendci olarak konar-göçer insanlar yerleştirilm iş ve 10 Haziran 1712’de yapılan plâna göre, derbend m a hallinde mevcut olan ik i hana ilâve olarak, câmi’ v.s. gibi binâların etraf ma bir duvar çekilerek kale şekline sokulmuştur. A yrıca hâriçten getirilen konar-gö çer halk için 40-50 kadar ev inşâ edilmesi de bu plâna dâhil bulunuyordu. 1780’de Adana ve A ntakya bölgesinde şakilerin faaliyette bulunmasından dolayı bu mıntıkada em niyetin kalmadığını görüyoruz. Bu sebepten, F ayas tarafından gelen yolcu ve tâciri U zeyr (Özer) beyi Kurd-kulağı’na, has reayası ise Kurdkulağı ile Misis köprüsü’ne getirip teslim ediyorlardı. Adana tarafından gelen leri de Misis derbendcüeri Kurd-kulağı’na getirip has reâyasm a teslim ediyor lar; ve onlar da Kurd-kulağı derbendcileri ile U zeyr (Özer) beyi’nin nüfûzları altındaki yerlere ulaştırıyorlardı (Derbend, s.. 26, 61-62, 99). 39 Osmanlı tmparatorluğu’nun son asırlarına kadar Rûm E yâleti’nin çekirdeğini Sivas, Tokat ve A m asya bölgeleri meydana getiriyordu. 40 İsminden de anlaşıldığı gibi Kınık oym ağı m ensuplan tarafından tesis edildiği istidlâl edilen Kınık kazası, kayıtlardan anlaşıldığına göre M isis’in Esah ve Sarıçam kazası’nm güneyinde bulunmaktadır. XVI. yüzyıldan itibaren başlayan içtimai buhranlar nedeniyle, Adana eyâletinde bulunan Kinık’ın top raklarının bir kısm ı terkedilmişti. Terkedilen arazüerin yeniden ziraate açıl m ası ve bölgenin em niyetini tem in etm ek için, 11 Ocak 1691’de Dulkadırlı ulusu’na bağlı oymakların bölgeye yerleştirilmesine karar verilm iştir (İskân Te şebbüsü, s. 43, 75-76, 78). 41 E ski bir Türk oym ağı’nm ismini taşıyan Berendi’nin Misis Ue Kurd- K E N Z Ü ’L -V E K A Y Î 113 râset edüp hâsıl eyledikleri öşürlerin ve sâh rüsumların tahsiline me’mûr olanlara vermek üzre ta'-ahhüd ve ol havalileri kuttaki tarîk eşkıyası seri ü mazarratlarından muhafaza eylemek şartiyle mevâzi'-i rakîmede iskân olun muşlar iken şürût-ı mezkûreden nükûl ve inhirâf ve envâ<-ı şekâvete sülük eylediler idi. Bu cihetden matbah-ı âmire’ye beher cemâ^at ellişer kîse akçe ye nezr etmişler idi. Binâen alâ zalik zikr olunan nüzûr mâlı ifrâz kalemin de olan yiğirmi iki cemâ'atden bin yüz kîse akçe olup tahsili icâb eyleffiişdi ve lâkin zikr olunduğu [8 a] üzre cemâ(at-i mezbûrlardan adem-i iktidârlarrndan nâşi bir vechle mümkinü’l-husûl olmadığı cânib-i ser-askerîden alâ vukû'ihi der-i devlet medâra îlâm ve ifâde olunmuşdu. Savb-ı aliyyeden da hi nısfı mikdân yahud sülüs-i sülüsânî tahsil olunup mücerred tavâif-i mezbûrenin mütevâri-i hadd-i tahammülleri olduğu mikdân talebiyle rencide olmamaklan husûsu taraf-ı ser-askerîye mevkûf kılıümışdı. Binâ-berîn nezd-i ser-askerîden dahi ahâli-i cemâ<at-i mezbûrenin el-hâletü hazihi devâbb ü mevâşîleri ve koyun ve sığırları ve mevcud olup bahâya erzân olan sim kı lıç ve şâir bisâtlan cümleten fürûht etdirilüp ve üzerlerine müteakiben müs tamel mübâşirler tacyîn ve irsâl olunmağla Ve çend-rûze hTab ü râhâtı terk edüp hezârân mesâd-i bî-pâyân ve ber-müzde-i min-ba'd sıyânetden ve terahhusdan ictinâb olunmağla ancak yüz kîse akçe tahsîh mümkün olmuşdu ve husûl-yâb olan meblâğ-ı merkum beste-i hazîne ve kabzına me’m ûrolan mûmâ-ileyh İnce Kara Mustafa Ağa yedîne teslîm ve hüccet-i şeniyyesiyle taraf-ı hızâne-i pâdişâhîye irsâl olundu; ve ber-mucib-i emr-i âlî tavâif-i meZbûrenin tüfenk ve kılıç ve nîze ve tîr-keş ve şâir kara bisâtlan istihrâc ve müfredât üzre defter ve Konya kabasında hıfz olunmak üzre karar verildi ve ba'dehû hazret-i ser-asker sütûde seyr ve ma<ân me’mûr olan beğlerbeğiler ve asâkir-i nusret-meâsir menzil-i mezbûrdan hareket ve Adana nâm mahalle bast-ı hıyâm-ı ikâmet eylediler. Yine ol esnâda Adana kadısı Efen di huzûr-ı serdâr-ı ekremîye getirülüp ve mesbûketü’l-esâmi olan beğlerbeğiler ve ^«yân-ı vilâyet cemc olup akd-i meclis-i şen olunmuşdu. Yine ol divân-ı me'âlî-erkânda mâ<adâ nüzûr mâlı taleb ve tavâif-i mezbûreden tah siline teveffüh ve tasaddî olundu ahâli-i mezbûre dahi minvâl-i rakîm üzre izhâr-ı inddâm-ı iktidar eylediler; yine cânib-i ser-askerîden alâ vukûdhi ahkulağı arasında v e A y as ile M araş sancağı arasına isabet ettiği anlaşılmaktadır; XVI. yüzyıldaki İçtimaî buhranlar nedeniyle Berendi kazası’nm da bir kısım topraklan terkedilmiş ve 11 Ocak 1691 tarihinde, Dulkadırlı ülusu’nâ bağlı oymakların bölgeye yerleştirilm esi için emir verilm iştir (İskân Teşebbüsü, s. 43, 75-76, 78). Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 8 114 ÎU 3 A N Ş A H İN vâl mufassalan der-i devlet-medâra ifâde ve Mâm olundu ve Kürd Bayram Oğlu Mehemmed Paşa’mn42 ve sâbıkâ Adana vâlisi vezîr Yusuf Paşa43 merhûmun bakıyye-i emvalleri taleb ve tecessüs olundu. Ol senelerde bi-temâmilıi mâl-x mîrîlerin vermek üzre redd-i cevâb ve ibrâz-ı tezkere [8 b] etdiler ve bundan sonra Kurd-kulağı nâm mahalde tavâif-i mezbûre Pulad Paşa-zâde İsmadl Paşa’yı muhâsara edüp otuz beş kîse akçelik kadar deve ve katır,ye at ve emvâl ü eşyâsmı nehb ü isrâf ve izâ<at ve itlâf edüp mîrimîrân-ı mûmâ-ileyhe irâs-ı enva'-ı mazârr ü hasâret etmişler idi. Anın dahi tâhsîli fermân(42) ye ;fasl; ü inhilâli uhde-i ihtimâm-ı vezîr-i ferhunde fâla ta'lîk ve mahâll: kılınmışdı. Binâen alâ hazâ huzûr-ı destûr-ı vakürda murâfa<a-i şer<-i şerif olduklarında ,tavâif-i mezbûre bu töhmeti inkâr eylediler. Pâşâ-yı mûmâ-ilfeyh dahi şühûd-ı üdûl ile isbât-ı müddeca eyledikde matlûbu olan em vâl hükm birle taraf-ı şer^-i enverden yedîne hüccet-i şerif vaz< ve ibrâz olun du. Aneak ol esnâda bu töhmete cesâret eden eşkıyâ müteferrik ve ekser diyâr-ı âharda bulunup ve mevcûd olanlardan dahi mukaddemâ mâl-ı mîrî tahsîl olunmuş bulunmağla zai-ı; ahvâlleri tahakkuku ile bu hîn-i rakîmde husûl-i' emvâl-i mefküdesi cilveger-i hadd-i imkân olmayup mevküf kalup. ve bu keyfiyet-dahi mecrâ-yı vukuda ceryan etdiğj gibi der-i devlet-i ahyyeye arz u- ifâde olunup ve bu husûslar bu vech üzre husûl-pezîr olup bundan böyle:gerek,serdâr-ı âlî-mikdâr hazret-i vezîr-i gerdûn vekâra ve gerek şâir beğlerbeğilere ve asâkir-i nusret-meâsire mütecaliik iş kalmamağla ol dahi ifâde ve istizan olundu. Bu husûslann taraf-ı aliyyeye tebliğ ve risâleti kethüdâ-yr umûr azmâsma kendi taraflarmdan taüîk olundu; taraf-ı ser-askerîden kethüdâları El-hâc Hüseyin Ağa Âsitâne-i devlet âşiyâne irsâl' olunup tevârüd-i haber-i izne meks ü intizâr olunmuş idi(43); ve bu esnâda Adana mansıbı Niğde mutasarrıfı Abdulgafiır Paşa tarafına tevcih olup ve Niğde sancağı Mevlûd-zâde Mahmud Paşa’ya inâyet olvmmağlâ Zilhicce-i şerifin ön beşinci günü fermânlan tevârüd eyledi; ve ifrâz haşşinin ihtiyârları ki nezr mâli tahsîli içün tarafr-ı ser-askerîde mahbûs ve der zencîr edilir; zikr 42 Adana’da serdâr iken m ukataa ile H. 1110 (1698-99)’da Adana’da bey lerbeyi olan Mehmed Paşa, çeşitli yerlere vali olarak atandıktan sonra, Safer 1126 (16 Şubat-17 Mart 1714)’da Maraş valiliğinde bulundu ve Zilhicce 1123 (10 Ocak-9 Şubat 1712)’de vefât etti (S.O., IV, s. 208). • ! 43 , Aslen Bosna’lı olan Yusuf Paşa, Enderûn-ı Hümâyûn’da yetişerek H a zine-! Hümâyûn ıkethüdası ve H. 1113 (1701-2)’de I. Mirahor oldu. H. 1114 (1702)'de vezâretle Adana vâlisi olan Yusuf Paşa, Şaban 1115 (10 A ralık 1703.8 Ocak 1704) yılında Trabzon vâlisi olduktan sonra, Receb 1116 (30 Ekim-29 Kasım 1704)’de vefât etti (S.O., s. 659). - K E N Z Ü ’L -V E K A Y Î 115 olunan ahâli-i cemâ'at-i mezbûrenin doksan dört nefer mahbûslan mûmâileyh Abdulgafur Paşa tarafma teslîm olundu bi-tevfikihi subhânehu ve te'âlâ ol vezîr-i Aristo-nazîrin istihkâm-ı re’y ve tedbîrleriyle derûn-ı evrâkda dere ü tastîr olunan husûslar mukârin-i nizâm ve intizâm olup ve bi-hamdihi te'âlâ zikr olunan [9 a] bilâd ve aktara müntehi olan yollar türkmân ve ekrâd şerlerinden emîn ve ebnâ-yı sebil me’mûnü’l-gâile zemân-ı devlet-i pâdişâhîde herkes bu ahd-i selâmet rehine karın oldu. Şâyestedir ki cümle havâss u avâm bu ni'metin edâ-yı şükründe ve pâdişâh-i rû-yı zemin halledet hilâfetuhu ilâ-yevmi’d-dîn hazretlerinin du'â-yı bekâ-yı ömr ü devletlerinde ve imtidâd-ı zemân-ı ızz u saadetlerinde ve bi’l-cümle vüzerâ-yı izâm hâsseten ol vezîr-i kâr-dân hazerâtımn izdiyâd-ı kadr ü meüziletleri ed'iyesinde ve vükelâ-yı fihâm ve şâir ricâl-i düvelin hemvâre-i mukârenet-i nev-bahâr i'tâf-ı gerd-kârı ile gül gibi münbit ve handân olmalan temennâsmda ve düşmen-i dîn ü devletin kahr u inhizâmı ve asker-i islâmın' riusret ve istihkâmı içün tazarru' ve niyâzda olalar ve nehârda anâdil ve leyâlde şümû misâl zâr ve giryân ve nâlende ve sûzân olup bezm-gâh-ı çemen-serâ-yı alemin bu kadar nizâm-ı umurunu istida'â eyliyeler; Bâreka’llâh âsaf-ı Dârâ-haşem Sâneha’llâh sâhib-i âlî-himem Levhaşa’llâh dâver-i dâd-âzmâ Habbezâ destûr-ı pür-cûd u sehâ Rif'at-ı kadrine nisbet çarh-ı dûn Havf-ı şemşîriyle düşmen ser-nigûn Sâye-i lutfunda râhat hâs ü âm Oldu ikrâmiyle âlem şâd-gâm Pâye-i ikbâli gerdûna medâr Ferr ü iclâli verâ-yı inhisâr Zıll-ı eltâfıhda âlem mülteci Süllem-i cûdiyle herkes mürtakî Öyle bir kâmil vezîr-i nîk-nâm Kim temâmet âleme verdi nizâm Velvele saldı cihâna savleti Erdi tâ ayyûka beng-i satveti Doldu yek-ser nâm ü şâniyle cihân Olsa âlemden nola ankâ nihân Her ne dem k’ide kef-i cûdı hurûş Şerm ile deryâlar olurdu hâmûş 116 İL H A N Ş A H İN Bâb-ı ihsânında herkes behre-yâb HTân-ı inşâmı nasîb-i şeyh ü şâb Hulk-ı pâki eylese neşr-i şemîm Çîn ederdi reh-güzânm nesim Bâ-husûs ifraz umûn kim müdâm Hiç bulamazdı nizâm ü intizâm Kemterîn himmetle ol âsaf-hısâl Ukde-i ahvâle verdi inhilâl [9 b] Habbezâ dikkat zihî re’y-i savâb K’etdi bu emrin hüsûlin iktisâb Hamdü’llillâh kim Hudâ-yı bî-niyâz Etdi tevfîkin bu emre kâr-sâz Çünki bâ-tevfîk-i hayy-i lâ-yemût Maslahat buldu husûl ile sübût Diişdii dil bir fikre kim tahrîr ede Macerâyı yek-be-yek tastır ede Eyleyüp işkeste-beste bir kitâb Ede arz-ı meclis-i âlî-cenâb Menzil-i maksûda edüp reh-nümâ Arz-ı hâle yol bula bununla tâ Bahtdan şekvâda kilk-i ter-zebân Kanlu yaş edüp midâd-âsâ revân Dâdgâh-ı âsâf-ı kisrâ-nihâd Ola lebrîz-i sadâ-yı dâd dâd Dâd ey destûr-ı âlî-menzilet V’ey vezîr-i âkil ü nîkû-sıfat Dâd ey dâd-âver-i feryâd-res V’ey nigâh-ı şefkatindir mültemes Nâ müsâdd bahtdan âh ü figân Kim beni etdi elemle nâ-tüvân Âlemin bahtı olur bîdâr gâh Bulmayan bahtımdır ancak intibâh Cevr-i baht-ı tireden Sâkıb gedâ Etdi zıll-ı re’fetinde ilticâ Et ana ayn-ı inâyetle nazar Etmesün tâ bahtı îrâs ü keder Tâ ki âlemde ola best ü güşâd Ede ömr ü devletin Mevlâ ziyâd K E N Z Ü ’L -V E K A Y İ Tâ cihânda ola âsâr-ı nizâm Ola her hâlin karîn-i intizâm Tâ ola âlemde nâm-ı ilticâ İzz ü ikbâlin füzûn etsün hüdâ Hak te'âlâ devletin ede füzûn Hem ede dâ’im hatâlardan masûn NÜSHA FARKLARI: (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) Hazâ... Mehmed Han A : - M. Ve A : - M. Te'âlâ M : - A. Enver ile A : enveriyle M. Ve M : - A. Te'âlâ M : - A. Der Ahmed Han A : - M. İbn M : bin A. Beyt A : - M. Der müşîr-i müfahham A : - M. Celâl A : icİâl M. Beyt A : - M. Mısra' A : - M. Beyt A : - M. Tahrîk-i kadem-i kalem M : tahrîk-i kadem A. Olunmuşidi M : olunmuşdur A. Olan M : ol A. Voyvodalar M : + ve A (yanlış). Aşer A : aşere M. Şeyh-zâde Niğde sancağı mutasarrıfı M : - A. Ve A : - M. Rûzede M : rûzda A (yanlış). Etrafa A : etrafdan M. Etmişler idi M : etmişlerdi A. Olmuşlar idi M : olmuşlardı A. Düşmüşler idi A : düşmüşlerdi M. Muhkem M : - A. Beylerbeğiyle A : beylerbeğiler üe M. 118 (29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38) (39) (40) (41) (42) (43) İL H A N Ş A H İN Şakileri ki A : şakiler ki M. Mısra' A : - M. Akiblerinden M. akablerinde A. Şakileri A : şakilerin M .. Tevâbi' M : tâbi' A. Ve cümle M : - A. Gelince A : + dek M. Yine M : - A. Edüp A : olup M. Esbâb M : + ve A (yanlış). Hassı A : havassı M. Olanlar ile A : olanlariyle M. Etmişler idi M.: etmişlerdi A. Fermân M : - A. Olunmuş idi M : olunmuşdu A. JEWS IN THE OTTOMAN EMPIRE AND THEIR ROLE IN LIGHT OF NEW DOCUMENTS : Addenda and Revisions to Gibb and Bowen1. Robert W. Olson This article is concerned chiefly with the rebellion in Istanbul in 1740 and its after effects. It contains, as far as I know, entirely' new material about the possible connection between Jews and Janissaries in the Ottoman Empire. The evidence, if substantiated by further research, could be of remarkable importance for the history of the Jews in the Ottoman Empire and for the history of the Ottoman Empire. To put the document in its proper setting a brief recapitulation of the status of Jews in the Ottoman is perhaps in order. The position of the Jews in the Ottoman Empire was influenced by the traditional and historical development of Islam and to Muhammad’s own 1 This article is based on dispatches dated 17 June, 1740; 10 January,. 1742 and 23 January, 1742 from Everard Faw kener to Holies N ew castle. The dis patches are found in S ta te P apers thenceforth referred to as S P ), Series 97, vo lume 31 which deals w ith the correspondence of the British Resident: to the Foreign Secretary. The State Papers are located in the Public Record Office (henceforth referred to as PRO) in London, England. F or a published version of these dispatches, see Robert W. Olson The Seige of M osul and O ttoman-Persian Relations 1718-1743 (Indiana, 1975), Appendix A, pp. 203-207. . EVerard Faw kener w as British Resident in Istanbul December, 1735-42.Holles N ew castle w as Secretary of the Southern Department and Colonies. His dates of service were. 6 April, 1724-10 February, 1746; 12 February,: 1746-13 February, 1748; and 13 February, 1748-23 March, 1754. During the. first period N ew castle served as Secretary of the Southern Department and w as respon sible for Turkey. The British kept the division , of Northern Department and Southern Department until the Offices of Foreign and Home Secretary were created in 1782. See Basil Williams, The W hig Suprem acy, 1714-1760, volume H, O xford H istory of England, pp. 443-444. I thank Professor Carl Cone for this information. 120 R O B E R T W . O LSO N acceptance of Jews as one of the ‘peoples of the book’ (ahl al-kitab)2. Re lations with the Jews were not set, however, by any sacred or Quranic in junction but evolved over a long period of time. The position of the millets, or non-Muslim ‘people of the book’, while relymg .on'Islamic tradition, was significantly affected by the slow Turkish conquest of Anatolia and by the, capture of Constantinople3. Islamic law regarded non-Muslims as (dhimmis), that is as members of a community, not as individuals, Furthermore, each community was represented to the Ottoman Sultan by its religious head-patriarchs or rabbis-who wvere part of the Ottoman ruling establishment4. The conquest of Constantinople in 1453 necessitated a clarification of the millet system. The period prior to Mehmet II’s (1444-1446; 1451-1481) accession to the Sultanate had been rife with rebellion between the Muslims and Christians who had been incorporated recently into the Ottoman state. Mehmet II sought to break the power of the landed lords in the Balkans and Anatolia by granting new powers to the millets. He also intended to grant fiefs (timars)5 to his loyal lieutenants. The land for the timar was to be taken from the landed aristocracy, reducing their potential for rebellion. The miliets as organized after 1453 were also affected by the system prevailing in Constantinople at the time of the conquest. Long before the Ottoman conquest the ¡weakened Byzantine, state had granted extensive eco nomic and extraterritorial rights to the Genoese and Venetians. The Ot' 2. The literature on non-Muslims in Islam is vast; here I w ill give a few of the m ost important sources. For a brief account see Claude Cahen, «Dhimma>, Encyclopedia of Islâm , 2nd edition, pp. 227-231 and Chafik Chehata, pp. 231. F or .the Jew s see S.D. Goitein, Jew s and A ra b s (N ew York, 1955), 62 ff. and H.A. (J.W.) Hirschberg, «The Oriental Jewish Communities», in A.J. Arberry, ed. Religion in the Middle E ast, vol. I (Cambridge, 1969), pp. 119-225. 3 .The best history of the m illets in English is H.A.R. Gibb and Harold Bowen, Islam ic Society and the W est, Fart H, chapter XXTV, pp. 207-261; also see-the Article, «Millet», in İslâm A nsiklopedisi, Vol. 8, p. 317. For the political aspects of the m illets and the role they played in Ottoman economic and social life see Kemal Karpat, A n Inquiry into th e S o c ia l Foundation of N ationalism in the O ttom an S ta te: From Social E sta tes to Classes, F rom M illets to N ations (Prinpceton, 1973); especially pages, 31-48. 4 Gibb and Bowen, Islam ic Society, p. 212. 5 For one of the m ost lucid accounts of the tim a r system see H alil İnal cık, The O ttom an E m pire : The Classical A g e 1800-1600 (London: W eidenfeld and Nicholson, 1973); İslâm A nsiklopedisi, «timar», Vol. 12, part I, pp. 286333 written by Ömer Lûtfi Barkan. J E W S I N T H E O TT O M A N E M P IR E 121 tomans did not rescind these privileges; Another reason for the reorganiza tion of the millets was that by recognizing the Anti-Unionist (with the Latin West) Patriarch, George Scholarius (Gennadius) Mehmet EL hoped to un dermine the potential of a united Christian crusade against the Ottomans6. The Armenians and Jews along with the Greeks were almost simul taneously recognized as millets. The Jews were organized as a millet, under a Hahambashi (chief Rabbi) who, like his Christian colleagues, exercised jurisdiction for his community in the areas of marriage, divorce, engagement and inheritance; in return the Hahambashi was expected to deliver his com munity’s share of taxes and to keep order. According to H.A.R. Gibb and Harold Bowen, the Hahambashi or Chief Rabbi had precedence over the two Christian Patriarchs, the chief reason probably being that the Christians were suspécted of harboring sen timents for the Christian enemies of the Porte. The Jews, without a territo rial base, seemed less a threat than the Christians. The tolerance of the Ot tomans, whether for political reasons or not, greatly increased the well being of the Jewish community in the Ottoman Empire during the latter fifteenth century. In fact tolerance for Jews actually preceded the conquest of Cons tantinople, for like their non-Turk Muslim predecessors, many Sultans had Jewish doctors. The early Sultans had also annulled the sumptuary laws re garding the Jews, which had been proclaimed by the Byzantines. Even before the expulsion of the Jews from Spain in 1492, the Ottoman Empire was a welcome haven for the Jews of Europe experiencing persecution and intermittent oppression in European lands. The Ottomans were eagèr to express their hospitality as opposed to the ‘perfidious’ Christians. The Sul tan also realized that the more advanced and cultured Jews would enhance his efforts to increase the trading potential of the Empire. Moreover, it is often claimed that there seems to have been something sympathetic to Jewish nature in the culture of Islam7. Despite their dhimmi status in thé Muslim 6 Steven Runciman, The G reat Church in C a p tivity (Cambridge, 1968), pp. 169-174. 7 For a recent article dealing with thé concept of tolerance in Islam see Rudi Paret, «Toleranz und Intoleranz in Islam», Speculum, XXI (1970), pp. 34465. The w ell known British Orientalist, Bernard Lewis, who is Jewish, feels that Jews, especially Jewish orientalists of the nineteenth century, have been very tolerant of Islam, if not sym pathetic. Lewis attributes th is pro-Muslim sentim ent to «an affinity of religious culture which made it possible for Jews, evenem ancipated, liberal w est European Jews, to achieve an immediate and 122 R O B E R T W . OLSO N world, and especially during the early Ottoman period, the Jewish com munity flourished. The Jewish millet was divided into four major divisions, each of which was divided on the basis of whether they had lived in the Ottoman Empire before or after the Spanish immigrations of the fifteenth century. The pre immigration Jews were divided into two cpnununities-the Rabanites and Karaites8. The third group were Ihe Ashkenazim or Jews from Germany; the fourth was that of the Jews from Spain, the Sephardim. It is the latter group, on account of their skills and language abilities, that soon became the dominant group within the Jewish millet. The Sephardim settled largely in Istanbul, Salonika (Thessalonika), Adrianople (Edirne) and Nikopolis in the Balkans; Bursa, Amasya and Tokat in Anatolia. Istanbul had the largest Jewish community in the world and Salonika became a predominantly Jewish city9. The role of the Shephardim and Marranos Jews in the expansion and growth of capitalism and trade (especially textiles) in Salonika, contributed intuitive understanding of Islam. It is fashionable nowadays to speak of the Judaeo-Christian tradition. One could as justly speak of a Judaec-Islamic tra dition, for the Muslim religion, like Christianity, is closely related to its Jewish forerunner... The Judaeo-Islamic affinities include such, things as' inflexible monotheism, austerity of worship, the rejection of im ages and incarnation and, m ost important of all, submission to an all-embracing divine law, enshrined in scripture, tradition, and commentary, which regulates and sanctifies the m ost intim ate details of daily life»; in Bernard Lewis «The Pro-Islamic Jews», Islam in H istory : Ideas, Men and E ven ts in the M iddle E a st (London, 1973), p. 137. 8 For a bibliography see Mordecai Roshwald, «Marginal Jewish Sects in Israel», International Journal of Middle E astern Studies, vol. 4, no. 2 (1973), pp. 219-237; no. 3, pp. 328-354. It is interesting to note that Karaitism is said to have been affected by the teaching of Abu Hanifa, the Muslim theologian and jurist, whose ‘school’ of Islam ic law w as followed officially in the Ottoman Empire. For divisions among the Jewish M illet in the seventeenth century see U riel Heyd, «The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century», Oriens, vol. 6, 1953, pp. 299-314. H eyd indicates how the Sephardim became the dominant community in Istanbul. He also states that fires in the Jew ish Quar ters resulted in m any Jews moving to new areas, w ith the result that the tra ditional communities based on independent synagogues began to break down. This contributed especially to the decline of the Romaniate community. 9 For this period of Jewish history see the w orks of Avram Galanté, H is toire des Juifs d’A natolie, Les Juifs d’Izm ir (Sm ym e), (Istanbul, 1937); H is toire des Juifs d’Istanbul (1941-42) ; Turcs and Juifs (Istanbul, 1932) and M. Franco, E ssai su r l’hisfoire des Israélites de l’E m pire O ttom an (Paris, 1891). J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 123 greatly to that city becoming one of the chief market towns of the Ottoman Empire10. The settlement of the Sephardim in Ottoman lands increased the Jewish role in h anking and especially as tax farmers (mültezim). One of the Marrano families, the Mendes (ancestors of Pierre Mendes-France, the former premier of France during the nineteen-fifties), who controlled the spice trade in Europe, were encouraged, in fact, enticed, by Ottoman authorities to settle (ca. 1553) in their lands11. Two members of the Mendes family, Dona Gracia and her nephew, played very significant roles in the financial affairs of the Empire. Dona Gracia was head of a consortium of both Jews and Muslims which traded wheat, pepper and raw wool for European woolen goods. Her nephew, Don Joseph, became an intimate for Sultan Süleyman the Magnificent and secured a monopoly of the Aegean Sea wine trade with Europe. Süleyman granted him the Governorship of the Island of Naxos from which he administered his wine empire. Subsequently Joseph gained a monopoly of beeswax and became involved in the loan which some rich Turks and Jews made to Henry II of France in 1555. Another Jew, this time, interestingly, a woman, Esther Kyra, obtained influence in the harem of the Sultan, and by 1600 she had accumulated a great fortune through her po sition as collector of customs12. Professor Halil İnalcık has concluded that «from the middle of the sixteenth century, with the coming of the Marranos, Jewish influence and control of the money market seemed to have increased. But there is no clear evidence that they introduced a mercantilist tendency in the Ottoman Empire, it seems that they brought rather their own activities into conformity with the already existing pattern.»13 There is not doubt, however, that the Jews, especially Spanish Jews, contributed significantly to the development of ca pital in the Ottoman Empire in the sixteenth century. It is indicative of how dependent millets, and in this case the Jewish 10 For the role of the Jew s in Salonika see J. Nechama, H istoire des Is raélites de Salonique, 5 vols. (Paris, 1934-39). 11 Halil İnalcık, «Capital Formation in the Ottoman Empire», Journal of Economie H istory, XXIX (March, 1969), p. 121 ff. 12 Ibid., 123. Also see Cecil Roth, The House of N a si : Dona Gracia, vol. I (Philadelphia, 1947) ; The House o f N asi: The D uke of N axos (Philadelphia, 1949) for the complete coverage of the Mendes fam ily. Jewish ladies were great favorites of the women in the harem for their reputed knowledge of medicine. 13 Ibid., 124. 124 R O B E R T W . O LSO N millet, were on the Sultan’s favor that the death of Joseph of Naxos, while by no means ending, brought or coincided with the decline of Jewish influence in Ottoman affairs. In 1579 when Joseph of Naxos died, Sultan Murad II (1574-1795)14 confiscated all of his property; he was regarded as no more than an ordinary slave of the Porte. The murder of Esther Kyra in 1600 by the mounted cavalry (sipahis) of the Porte, who claimed the under weight coin (akçe) with which they were paid had been introduced into the treasury by her, seems to symbolize the decline of Jewish influence, which lasted for 200 years15. The approach of the Muslim millenium also did not augur well for the Jews, and with the acession to power of Murad II (1574-1595), there was a notable decline in the influence of the Jewish millet. Not only were families such as the Mendes not able to gain influence, but the Sultan re imposed sumptuary laws specifying what kinds and color of clothes and headgear dhimmis should wear. The decree supposedly resulted from Murad’s «resentment at the inordinate luxury of the Jews, whom he had first wished to massacre.»16 The sumptuary laws also were an indication to the M uslim masses that the Jews had fallen out of favor; which in turn meant that the Jews could be targets of ridicule and abuse. The reasons for the decline of the Jewish millet are inseparable from the parallel decline of the Ottoman Empire17. The effects of the sixteenth 14 «Confiscation» or müsadere of rich people’s property, Muslim or nonMuslim, was a common Ottoman practice. This policy prevented the inheritance of large fortunes which inhibited the accumulation of capital by private sources. For an account of musddere see İslâm A nsiklopedisi, vol. 8, pp. 669-673. 15 W hile the basis for the sumptuary law s w as stated in the Sheriyat (Arabic. Shar’a) the enforcement of them depended on the disposition of the Sultan as w ell as historical circumstances. 16 Gibb and Bowen, vol. I, Part H, Islam ic S ociety, p. 240. 17 The books dealing w ith the decline of the Ottoman Empire are nu merous. Only a few of the best w ill be listed here. M ustafa Akdag, T ürkiye’nin İktisadî ve İçtim aî Tarihi (1243-1559), (İstanbul, 1974); this is a reprint o f the 1959 edition; also see the sam e author’s Celâli İsyanları (1550-1603), (Ankara, 1963). Stefanos Yerasimos, A zgelişm elik Sürecinde T ürkiye (Istanbul, 1974); Ömer Barkan, «XVI. Asrm İkinci Yarısında Türkiye’de F iyat H areketleri»/T he Fluctuation o f Prices in Turkey During the Second H alf o f the Sixteenth Cen tury, Belleten, vol. XXXIV (1970), pp. 557-607. Justin McCarthy has translated an article sinular to the above Turkish article in International Journal of Middle E a st Studies, 6 (1975), pp. 3-28 entitled «The Price Revolution of the Sixteenth Century : A Turning Point in the Economic History of the N ear East.» For J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 125 century ‘price revolution’ on the economy and commerce of the Empire were deep and enduring. The traditional agricultural economy and landbased society of the . Empire were further disrupted. The decline of the Empire greatly affected the non-Muslim millets, especially the Jews, and their dominant positions in the Ottoman economy. This, however, by no means ended the influence of the non-Muslim millets. A more difficult problem to assess is the internal development or evo lution of the Jewish millet itself. Gibb and: Bowen state that the beginning of the seventeenth century saw «a change of-spirit among the Jews them selves.»18 For Gibb and Bowen, «The unaccustomed liberty and favour they (the Jews) had enjoyed under the Sultan’s rule, for over a century induced a revival of national sentiment, or perhaps we should say an intensification of the solidarity characteristic of Jewry.»19 Accordingly, «This was variously exemplified during the sixteenth century : in a movement set on foot for the regular ordination of Rabbis by a central body as had not existed for cen turies; in the reduction to some order by a Palestinian doctor of Rabbinic and Talmudic tradition; and above all a revival of Messianic hopes, greatly fostered by the spread of Kabbalistic teaching.»20 It was during this period that the messianic movements of Isaac Lurga Askenazi (Sevi) and of Sabbatai Sevi shook the Jewish World. This is an involved subject and has been the subject of a massive study by Gershom Scholem21. Unfortunately for Ot toman historians this excellent work by Professor Scholem is concerned lar gely with the religious and messianic evolution of Sevi within the context of Kabbalism. It shed little light on the reaction of Ottoman authorities to Sabbatai Sevi’s movement. The reasons and causes of Sabbatai’s apostasy to Islam (September, the effect of the ‘price revolution’ on- Ottoman-Persian relations see Robert W. Olson, «The Price Revolution of the Sixteenth Century and Its E ffects on the Ottoman Empire and on Ottoman-Safavid Relations», A c ta Orientalia (forthcom ing); Bernard Lewis «Ottoman Observers of Ottoman Decline», Is lam ic Studies, vol. I (Karachi, 1962),. pp. 71-87. 18 Gibb and Bowen, Islam ic Society, vol; I, P art n , p. 241. . 19 Ibid., p. 241. 20 Ibid., p. 241. 21 Gershon Scholem, Sabbatai S e v i: The M ystical M essiah 1626-1616 (Princeton U niversity Press, 1973). It w as published in Hebrew in 1957. I t w as unfortunate that Scholem did not have access to Turkish archives,- see p. 668 in this regard. CP. Yonina Talmon, «Millenarism» in International Journal of Social Sciences, vol. 10, pp. 349-362, especially pp. 357-358. 126 R O B E R T W . O LSO N 1666) are inconlusive and the Ottoman reasons for coercing his conversion are also unclear22. In fact just the ‘conversion’ of Sabbatai Sevi could be the subject of a full length study. Apparently the Head Rabbi as well as other Ottoman authorities were concerned about the potential consequences of Sabbatai’s movement. The innovations he promulgated and advocated in Jewish beliefs and worship were anathema to the Rabbis of Istanbul. They attempted to excommunicate Sevi and according to one source, they even tried to kill him23. The threat of Sabbatai’s movement to Ottoman authorities was even greater, for it challenged directly, secular, Ottoman authorities as well as religious, Rabbinate authorities: for if the Messiah had come, why pay taxes?24 It was reported that the Jewish community in Istanbul stop ped mentioning the name of the Sultan20, which was customary practice among the millets as ‘people of the book’, and instead proclaimed Sabbatai Sevi as «Sultan of Sultans» (Padishahlar Padishahi) and further announced the Sultan was «Süleyman, the son of David» (Davud’un oğlu Sülayman)26. These activities alerted the Porte to the potential threat of Sabbatai’s movement. It is unclear what promted the Ottoman government to take action against Sabbatai for Nehemiah Kohen, a Rabbi from Poland, had already denounced Sabbatai to Ottoman authorities27. Whatever the initial motivations of the Ottomans, by the fall of 1666 the Ottomans, in the midst a campaign with the Venetians over Crete, ‘encouraged’ Sabbatai Sevi to apostatize or face the alternative offered by the Porte : death28. Summing up the causes and effects of Sabbatai’s movement Professor Scholem -concludes that, «Turkish Jewry was in real danger at a certain moment. It seems more 22 Scholem, Sabbatai Şevi, pp. 668. 23 İslâm, A nsiklopedisi, p. 646. 24 Ibid., According' to the İslâm, A nsiklopedisi, Sabbatai’s fam e had spread as far as Iran where the Jewish community welcomed the coming of the Messiah w ith the words, «Our Messiah has come, and w e w ill not have to till the soil; w e w ill not have to pay taxes», p. 646. 25 The Sultan at this tim e w as Mehmed IV (1648-1687). 26 İslâm A nsiklopedisi, p. 646. 27 This whole episode regarding Kohen who also claimed to be the Mes siah is involved and has several interpretations (see Scholem, Sabbatai Şevi, pp. 671). Ironically, Kohen, preceded Sevi in his apostasy to Islam -or to the Ot tomans! 28 For details of the ‘conversion’ see Scholem, Sabbatai Şevi, pp. 674-678 and Geoffrey Lewis and Cecil Roth, «New Light on the A postasy of Sabbatai Sevi,» Jew ish Q uarterly R eview , L U I (1963), pp. 219-225. J E W S IN T H E O TT O M A N E M P IR E 127 probably that if Sabbatai had chosen martrydom at the fateful meeting of the Privy Council (Divan)29, his heroism would have had disastrous con sequences for the Jewish community or, at any rate, for its leaders.»30 From this statement we can conclude that Sabbatai was forced to convert, martry dom was not to be obtained by him, but he, too, seems not to have sought it. Jews in the Ottoman Empire continued to adhere to Sabbatai’s doc trines even after his death and many joined his brother-in-law, Jacob (Ya kub), who was proclaimed to be the son of Sabbatai. Jacob, like Sabbatai, and apparently under similar pressures from Ottoman authorities converted to Islam in the city of Salonika (Thessalonika) and persuaded many of his followers to join him. It is noteworthy that his conversion, like Sabbatai’s, took place at an auspicious time; during the Ottoman Vienna campaign in 168331. The Ottomans were unwilling apparently to tolerate disruption in a city that was on the supply route to Vienna. It is a result of the ‘conversion of 1683’ that the term Dönme (literally meaning turning, but referring to Jews who converted to Islam) is derived. Small remnants of the Dönme community still exist in Istanbul. Sabbatai Sevi’s messianic movement and the establishment of the Dön me sect did not have a lasting effect on the Ottoman government; its con sequences for the Jewish millet were much greater. Gibb and Bowen were of the opinion that the messianic period including Sabbatai’s movement to the conversion of the Dönme (1648-1683) threw the Jewish millet at large off its balance32. The two authors acknowledge that the «growing bigotry of the Moslems and the corruption of their institutions» contributed to the loss 29 D ivan w as the name given to the m eeting of Sultan and his advisers. 30 Scholem, Sabbatai Şevi, p. 702. In an interesting footnote Scholem states that Sabbatai m ight have had relations w ith Turkish ‘dervish’ orders. Of. p. 852. The study of this relationship, if it has any basis of fact, would be an interesting comment of Jewish-Turkish and Muslim relations. 31 See the article, «Dönme», Encyclopedia of Islam , p. 614-616. In 1700 they were «a' few hundred» Dönme in Salonikia. For the difefrent names used to refer to the Dönme see İslâm A nsiklopedisi, p. 646; Encyclopedia of Islam , 615. In 1900 the populations of the Dönme in Salonkia w as approximately 10,000 m ost o f whom were engaged in trade, crafts and the civil service. The Dönme in Salonikia were largely uprooted during the population exchange between Greece and Turkey after the Greek-Turkish War of 1920-22. There are no figures for the Dönme community of Izmir which m ust have numbered several thousand at this time. 32 Gibb and Bowen, Islam ic Society, p. 243. 128 R O B E R T W . O LSO N by the Jews of the influence and the concomitant prosperity that they had enjoyed in the sixteenth century33. The decline of the Ottoman Empire and the growing prosperity of the Habsburg Empire and other European countries made emigration attractive. The Empire no longer seemed the asylum that it had nearly two centuries earlier34-38. The attractiveness of Europe, enhanced by the revolution of commerce in the Atlantic, was accompanied by the in tellectual and social awakening which increased tolerance, of Jews. The im migration in which they carried a manequin of a wretched Jew, chanting «une kyrielle d’invectives les plus grossières contre le peuple d’Israël» and burning the Jews in effigy in the night to avenge Christendom «du péché original de la nation hébraïque.»39 Another historian, Traian Stoianovich has concluded that Greek intolerance of the Jews «did not» initially provoke but rather sprang from the decline of the role of the Jews in the Empire40. Indeed, the rise of the Balkan Orthodox merchant was facilitated by the plight and the flight of the Jews. Gibb and Bowen assert that the ‘other worldliness’ of Sabbatai Sevi’s 33 Ibid., p. 243. 34 M. Franco (E ssai su r l’histoire des Israélites de l’E m pire O ttom an, Par ris, 1923, p. 119), states that emigration increased especially after the Treaty of Passarowitz in 1715. For the grow th of Ottoman trade, especially Balkan trade, w ith the Habsburg Empire, see Virginia Paskaïèva, «AvrupalI Devlet lere Ticaretleri Tarihine K atkı 1700-1850»/A Survey of the H istory of Trade Between the Balkan States of the Ottoman Empire and European States, İk ti s a t F akültesi M ecmuası, vol. 27, no.. 1-2 (November, 1967-March, 1968), pp. 37-74. 35 Salo Baron, A Social and Religious H isto ry of the Jews, vol. H (Co lumbia U niversity Press, 1937), p. 166. 36 F.W. Hasluck, Christianity and Islam under th e Sultans (Oxford : Clarendon Press, 1929), H, pp. 723-724. 37 See Isaac Broydé, «Constantinople,» Jew ish Encyclopedia, IV, p. 238. F or other information regarding the uses of arson for political purposes see Robert W . Olson, The Siege of Mosul and O ttom an-Persian Relations 1118-111)5: A S tu dy of Rebellion in the Capital and W ar in the P rovinces of the O ttom an Em pire (Indiana University, 1975), pp. 163-4, n. 112. 38 Trian Stoianovich, «Conquering Balkan Orthodox Merchant,» Journal of Economic H istory, vol. 20 no. 2 (June, I960),.pp. 234-313 which quotes Prince Nikolaous Soutsos, M émoires du P rin ce N icolas Soutzo Grand-Logothete de Moldavie 1198-1811, ed. Panaioti Rizos (Vienne, 1899), p. 10. 39 See Stoianovich, «Conquering Balkan Orthodox Merchant,» for quotes and bibliography, p. 245. 40 Ibid., p. 245. J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 129 messianic movement and the parallel economic decline of the empire led to a decrease of Jews in business and commercial affairs. The unending wars with Persia, Austria and Venice contributed to this decline; economic op portunities were becoming increasingly scarce. In fact Stoianovich con cludes that by. 1750 the Ottoman Jews had «truly fallen.»41 Gibb and Bowen are not nearly so pessimistic regarding the fate of the Jewish millet as a con sequence of the Messianic movement. They conclude that the Jewish millet as a whole ««seems to have retained in its hands a proportionate share in industry and commerce and to have suffered little more than humiliation, punctuated by the intermittent enforcement of the sumptuary laws.»4? The document on which this article is based seems to bear out the thesis of Gibb and Bowen that while the Jewish population was greatly reduced through emigration in thé latter seventeenth and eighteenth century there seems to be little reason to suppose that the remaining Jewish millets influence was reduced vis à vis the other millets. As stated above the economic and financial order of the Ottoman Em pire, despite the reforms of the Köprülü Vezirs43, was in continual decline during the latter half of the seventeenth century. The first quarter of the èightéenth century saw no improvement. The plan to attack Vienna in 1683, initiated soon after the Polish expedition of 1672-1676 and the Russian cam paigns of 1678-81, was undertaken largely to alleviate the financial pligjit of the Empire; the treasuries were empty. The failure of the above men tioned campaigns exacerbated the economic crisis; they became more sharp, enduring and frequent. The seriousness of the financial' crisis w ere!com pounded by the losses of territory incurred by the treaty of Karlowitz (1699) and Passarowitz (1718), losses which did not reduce the military expenditure of the Ottoman army, which was relying more and more on a paid soldiery44. The lack of funds for the army resulted in frequent rebellions by the soldiers. Öne such rebellion in 1687 ended in the deposition of Mehmed IV (1618-1687). The last quarter of the seventeenth century also marked the inability of the Empire to implement industrialization because of internal and 41 Ibid., p. 249. 42 Gibb and Bowen, Islam ic Society, p. 243. 43 The rule of the Köprülüs w as from 1656-76: Mehmed (1656-1661); Ahmed (661-676). 44 Robert W. Olson, The Siege of Mosul, p. 65. Tarih Enstitüsü Dergisi: F, - 9 130 R O B E R T W . OLSO N foreign opposition45. The ‘Edirne Vakası’ of 1703, which resulted in the death of the Sheyhiilislam (Head Muslim religious dignitary), Feyzullah, and ushered in the period of Ahmed HI (1703-1730)* was triggered by disgruntled, unpaid sol diers. The army was to rebel again in 1717, 1718 and 1719. The higher taxes, the retreat of the frontier in south-eastern Europe, and the state of ruin of many villages in eastern as well as western provinces climaxed in the early part of the eighteenth century in unprecedented im migration to Istanbul which further increased the volatility of the people, ending frequently in anarchy and arson46. Unable to meet domestic economic needs, the Empire was forced to enact new revenue generating measures and taxes to meet the necessities of war in 1721-27. The invasion of Eshref Shah, the Afghan, in 1726-27 made the need for more revenue crucial47. But no sooner had a treaty been signed with Eshref Shah in 1727 than the Empire had to face the renewed threats of Persia, under the new, capable leadership of Nadir Kuli Khan, soon to be proclaimed Shah. To meet these threats on the eastern frontier the Sultan proclaimed new taxes which were resisted by elements of the Janissaries, provincial soldiers (timar sipahis) and the peasants, insofar as the latter were able to voice their dissent. It was the esnaf (artisans and skilled craftsman of Istanbul) who resisted the most. It is important to note that at this period a large per centage of the esnaf were Jews and Christians. The esnaf had three main grievances : (1) the continued debasement of the currency and the problems which accompanied it; (2) the changes resulting in the guild system of the esnaf as a consequence of the influx of emigrants from Anatolia and Ru45 Ibid., p. 65; and Halil Sahillioğlu, «XVIH Yüzyıl Ortalarında Sanayi Bölgelerimiz ve Ticarî im kânları,»/T he Commercial Possibilities in Our In dustrial Regions in the Middle of the Eighteenth Century, Belgelerle T ürk Tarihi D ergisi (BTTD), No. 11 (August, 1968), pp. 61-67 and the sam e author’s, « X V m Yüzyılda Edirne’nin Ticar Îm kânları»/Edim e's Commercial Possibili ties in the Eighteenth Century, BTTD, no. 13 (October, 1968), pp. 60-68. 46 For the immense destruction caused by fires and arson see Mustafa Cezar, «Osmanlı Devri’nde Istanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabiî A fetler»/The Destruction Caused by Fires and Natural D isasters to the Buildings of Istanbul during the Ottoman Period, «T ürk S anat Tarih A ra ştır ma ve İncelem eleri, d vol. İ (1963), pp. 327-414. 47 For the significance of the A fghan invasion see m y The Siege of Mosul, pp. 41-53. J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 131 meli (European provinces of the Ottoman Empire); (3) the army tax exacted from the esnaf in time of mobilization for war48. It was these social and economic grievances which triggered the bloody Patrona Halil Rebellion which was to influence greatly subsequent eighteenth century Ottoman history49. The rebellion of 1730 caused a realignment of those groups; the ulema (Religious body), the military elite, the Sultan’s officials, provincial notables, which supported the Sultan and those groups; peasants, provincial notables, millets (except for the millet leadership), the esnaf, and the lower classes of the city, who opposed the Sultan and his Grand Vezir, Ibrahim Pasha, and their policy of increased cultural and economic contact with Europe. The quasi-divine status which the Sultan represented to many of the opposing elements meant that most feelings of rebellion were directed at the Grand Vezir. The post 1730-31 alignment of Ottoman power bases was much more volatile than the pre-1731 one, because elements of the Janissaries who were opposed to the introduction of Western, military methods, and the Ulema who were opposed to the subversion of the ‘Ottoman way’ by Europe, i.e. French influence, began to collaborate with the anti-Sultan forces whenever they felt it was in their interest to do so50. The fluidity of the new alignment was demonstrated by the actions of the esnaf or ‘petite bourgeoise’ of ar tisans and merchants who in 1730 were one of the most vocal opponents of Sultan Ahmed i n and Grand Vezir, Ibrahim Pasha. The upheaval caused by Patrona Halil’s rebellion continued into spring 1731 and the esnaf, con fronted with threats to their businesses by the continued disorder in the city, threw their support to the newly enthroned Sultan, Mahmud I (1730-54). The esnaf support enabled Mahmud to execute the remaining rebelling sup porters of Patrona, quell the intermittent rebellions and to curtail the power of Patrona’s supporters. The Sultan accomplished this by promising to res cind the extraordinary campaign taxes imposed by his predecessor. The es naf, including those who were Jews and Christians, were to be one of Mah 48 Robert W. Olson, «The Patrona H alil Rebellion of 1730 in Istanbul : Political Realignm ent in the Ottoman Empire,» Journal of the Economic and Social H istory of the Orient, vol. XVH (1973), Part 3, pp. 329-344. 49 For the important aspects of the Patrona rebellion see m y The Siege of Mosul, pp. 65-88 and the above article. 50 See footnotes 48-49, 132 R O B E R T W . O LSO N mud’s main bases of support during his reign51; and-perhaps this, was.one of the reasons why he was able to rule. for twenty-four years without being overthrown. Mahmud’s long rule in wake of such a tumultuous period speaks eloquently to this. One of the few people to observe this, historic switch was Lord Kinnoull, the British ambasador to the Porte, who stated that the rebels, «have made the Grand Signor stronger by showing the Janissaries that the merchants and tradesman of the city will always be ready to join his favor unless he should make himself hated by some new impression.»52 During the next decade the new allegiance of the esnaf was not an easy one for Mahmud I to nurture. The ten years following, the Patrona rebel lion were among the most trying of the new Sultan’s reign. Not only the territorial integrity of the empire but the. very underpinnings of the Caliphate and the sovereignty of the Sultan were threatened by the military successes and the religious propaganda of Nadir Shah of Persia. Peace on the eastern frontier was still in the negotiating stage when war with Russia and Austria commenced in full force in 1736. It seemed to the populace of the Ottoman Empire, especially of Istanbul, that peace was as chimerical as contented Janissaries. The treaty of Belgrade (1739), despite its advantageous articles for the Porte, did not quell the disquiet of the people of Istanbul or the war party at the Porte. The Russo-Austro-Ottoman war of 1736-39 was much more successful for the Ottomans than the wars of the previous half century but the treaty of Belgrade (1739) did not satisfy those-at the Porte who wished to pursue a more aggressive policy33. Throughout the* war with Russia and Austria the differences among the ulema, Sultan, Grand Vezir, 51 It is impossible w ith the available to ascertain w hat.percentage of the esnaf were Christians or Jews, Cf. Gibb and Bowen, Islam ic S ociety, P art I, p. 281 states that m ost trades and handicrafts were carried on by both Mus lim s and non-Muslims, although certain crafts were traditionally Muslim or Christian.. 52 For this extrem ely significant remark see the dispatch of Lord Kin noull, British Resident in Istanbul, dated 4/15 April, 1731 in PRO S ta te P apers (S P ), Series 97, volume 26. 53 The treaty of Belgrad is covered in Karl A. Roider,' Jr., The R eluctant A lly : A u stria’s policy in the Austro-TurTeish W ar, 1737-1188 (Baton Rouge, Louisiana State U niversity Press, 1972) : also Theodor Tupetz, «Der Tiirkenfeldzug von 1739 und der Friede zu Belgrad,» H istorische Z eitschrift, X V (1878), pp. 1-51; I.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, TV, P art I (Ankara, 1950), pp. 251297. J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 133 Kızlar Ağası54,. Janissaries, and esnaf continued. Throughout the war period (1736-39) differences were exacerbated among different groups in Istanbul by. the scarcity .of provisions.. The winter of 1739 was extremely severe and the. mood. of..the people, became more: rebellious as the winter progressed. The tension in the city mounted as the desperate plight of the people began to find expression in arson.. In April, 1740. the lack, of provisions in Istanbul caused..a clamor: for, bread, ,and two months later rebellion. . .. The rebellion of June,. 1740 raised the specter of a rebellion on the scale, of 1730 and the Sultan .took.no chances. He issued a ferman (decree) which stated that any shopowner:who .closed his shop during a rebellion would be considered a rebel and. punished as such. Shopkeepers who did not heed the ferman were arrested and some of them were killed5?. The Ja nissary Ağa and Grand:Vezir patrolled the streets of Istanbul the entire night of 6 June and raided numerous hamams (baths) where the suspected instigators of the ..rebellion,. «the perfidious and hypocritical» Albanians usually gathered. As in 1730, the.main suspects were again Albanians. The Grand Vezir: and Janissary Ağa showed .no mercy to those they caught; all were killed56. The estimated death, toll for the 6 June rebellion and subsequent suppressions in.some cases was as.high as three thousand57. Boatfuls of rebels’: bodies, many of .whom had been strangled, plied up and down the Bosporus, dumping their, cargo in the Black Sea.. The openness of this action, often undertaken in broad daylight, was surprising to residents of the. city inasmuch as such .actions had formerly been carried out at night in a more discreet manner.and in secluded places. Everard Fawkener was con vinced this: was proof that the Janissaries and other elements of the army were not involved in the rebellion58. The Janissaries disclaimed, any invol vement and reiterated promises, of allegiance to the Sultan which allowed the Porté to. crush the uprising without fear from that sector. .The Porte took more, precautions.to assure law and order in the city.Fermons were issued ' 54 Thè K ızla r A ğ a sı w as also referred to as the Dariissaade A ğ a sı ör ‘A ğa of the Abode of Felicity,» he w as the Chief Black Eunuch of the Palace. During this period it w as occupied by Beshir A ğa who w as perhaps the m ost powerful man at the Porte. 55 Mehmed Subhi Efendi, Tarih-i Subhi (History of Subhi), Istanbul, 1198 A.H./1783-1784 A.D. folio 178). 56 Ibid., fol. 177. 57 Fawkener, June 17, 1740, SP 97, vol. 31. 58 Ibid. R O B E R T W . OLSO N 134 to return anyone who had not resided in Istanbul for at least ten years to his former place of residence59. For days boats filled with people were sent to the Asian side of the Bosphorus. All hans (warehouses and sleeping quar ters), hamams (Turkish baths) and shops were checked for suspects; those apprehended were exiled to Anatolia60. Everard Fawkener thought that the hatt-i hümâyûn (imperial rescript) which ordered all shopkeepers to keep their shops open during a rebellion was a remarkable proclamation in that the shopkeepers, many of whom were Jews and Christians, were also commanded to take up arms and to attack the insurgents on threat of being hanged from their own shopdoors61. On 9 June, three days after the rebellion broke out there was another flareup, but before it could gather momentum it was suppressed by the people in the neighborhood (mahalle) where it occurred. The people of the neighbor hood fell upon the rebels and «knocked on the Head of the Mutineers as they were directed» by the hatt-i hümâyûn which had called for the reta liation on the part of the esnaf, who had been armed for this purpose. There were those in Istanbul who were of the opinion that the 9 June outbreak was not for the purpose of a general uprising of the people, but rather only a quarrel among Janissaries. But the suppression of it by the esnaf and the people of the neighborhood had given offense to the Janissaries. According to Fawkener the retaliation on the part of the esnaf was detested by the Janissaries and it made the hatt-i hümâyûn seem ill advised for now the es naf were called upon to take arms against the Janissaries. Fawkener stated that, in his opinion, an interference of this type could lead to a «general Massacre of those people (which) may one day very easily be the effect of it, as well as what further Mischief may be apprehended from the Militia’s being got together in arms, and fearing in punishment of it.»62 The outbreaks of 6 June and 9 June resulted once again in a reshuffling of the government. On Tuesday, 22 June the Grand Vezir, ivaz Mehmed Pasha, was replaced by Ahmed Pasha who held the office of Nisançı (Chief of the Sultanic Seal) and had been instrumental in suppressing the outbreak of 6 June. A host of lesser officials were either dismissed or assumed other posts. The purges and dismissal of officials deemed necessary to quell the 59 60 61 62 Subhi, Tarih, vol. 178. Ibid. Fawkener, June 17, 1740, SP, vol. 31; Subhi, Tarih, fol. 178. Ibid.. J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 135 disgruntled populace of the capital again paralleled that of 1730. The scar city of provisions increased the potential of rebellion and exacerbated the strained relations between the Muslim and non-Muslim population. Regar ding the scarcity of provisions, in his report of January 10, 1742, Fawkener stated, «There is shewn a great attention to the price, of provisions, e some executions have been made for disobedience to the or ders publisht (these orders stated that hoarding and greatly raised prices of food was forbidden); the Vizir e his emissaries are continually running about the streets in disguise, and it is said the Grand Signor does this sometimes. The Vizir hoping to make himself well thought of by the people; e by his vigilance in pursuing all suspicious or disorderly people, who might en danger the government, he courts the favour of his Master. These reports of the discovery of assembly’s of ill disposed Per sons, the executions which are said to be made, e the orders which are. given as well that strangers who are unknown e without avowed business,. especially Asiaticks e Albanese shall not stay here,, or be allowed to come hither e that nobody shall be abroad after such a time of Night..»63 Less than two weeks later disturbances resulting from the shortage of food stuffs, the supply and distribution of which were largely in the hands of the esnaf, had deteriorated to the point that the Grand Vezir thought it wise to issue new sumptuary laws regarding the dress of Jews and Christians forbidding them to wear certain colors and furs. The new sumptuary proclamations caused great consternation, especially in some of the foreign embassies for as Fawkener states, the protection which the embassies gave to certain groups of Jews and Christians, «extended so far as to become equivocal, there now e then falls a victim to it. When the Druggomans of several of the foreign Ministers were the other day with the Chiaux (Çavuş) Boshi to get some particular explanation of the Vizir’s intentions, he told them the order was not meant to extend to them or anybody belonging to any foreign Minister, but as to Persons protected by them, he would advise them to be cautious, for 63 Ibid., dispatch of January 10, 1742. R O B E R T W . OLSO N 136 where the groups of that protection might be liable to discussion, the blows might be in the meantime given. [Fawkener then goes on to relate a very peculiar incident.] But the mistakes dont all happen on one side, for the other to observe how these regula tion are observed took up a Servant or dependent of a Jew, who is Agent or as they call it here Bazargan (Bezirgan) Boshi, of the Agau e body of the Janisaires, on account of some part of his dress, in the way to the Vizir’s Palace they passt by the Station of one of the bodys of the ordinary Guard of the city, who are Janisaries, e the commanding Officer in each of theose bodys of Guard is a Colonel or Chiorbagee (Çorbacı). The Ser vant as he passt told the Guard to whom he belonged, e they immediately took him from the Vizir’s People e sent him to some of their own-Chambers; Servants e authority, sent im mediately to require this Person of the Janiary Agau; but he was told that the Body claimed him as one belonging, to them, e would be offended if he was taken out of their hands, e so the matter dropt. It is not easy to imagine the credit this Jew, Agent of the Janisaries has in that body. He disposes of all Of fices, e applications are made by the pretenders to them to Him, in the first instances of this I have seen several proofs, for as he is an Honorary British Druggoman, e in vertue of his Baratz (Berat) or C om m ission from the Sultan in that quality, is under my protection, I have had applications from Officers of rank, even as high as Colonel, for recommendations to him; there is a jumble here of power e dependence not easily to be accounted for or explained.»64 The «jumble of power and dependence» existing between the: nonMuslim millets, the Janissaries, and the Porte is well illustrated by Fawkener’s relation of the episode regarding the servant, either a Christian or Jew, of the Bezirgan Bashi, the Jewish agent of the Janissaries, in their re lations with the esnaf. This episode is important for several reasons. It is the first evidence I have ever seen indicating a close relationship or, for that matter, any kind of a relationship between the Janissaries and the Jews. Secondly it indicates that the servant of the Bezirgan Bashi realized, through 64 Fawkener, January 23, 1742, SP 97, vol. 31. J E W S IN T H E O TT O M A N E M P IR E 137 habit or cognizance, that the position of his master was such that he felt that he did not have to comply with the newly reimposed sumptuary laws-a realization which was justified b y . the. subsequent action of the Janissary Aga. Thirdly, if we accept Fawkener’s statement, the Jewish agent control led all aplications to the Janissary corps-certainly a novel, highly significant, if not astounding statement, in itself. Finally, it appears that the Grand Vezir was not aware of the extent of the relationship between the Janissaries and the Bezirgan Bashi. But when informed of it, in this particular instance, he did acquiesce to the Janissary Aga’s request that he drop charges against the servant of the Bezirgan Bashi which seems to indicate some knowledge on his part of the relations between the Janissaries, Jews and esnaf. It is impossible to untangled the ‘jumble’ of power implied in Faw kener’s statement on the basis of the available data but I hope that this ar ticle suggests the need for more research on what, I think, is a provocative topic and one which could necessitate some revisions of the study of Ot toman history and of-the history of the Jews65. . 65 Further research could provide the kind of revision of Jewish history as that suggested by Bernard S. Bachrach, «A Reassessm ent of Visigothic Jewish Policy, t89-711,» in Am erican H istorical R eview , vol. 78, no. 1 (1973), pp. 11-34 whose conclusion is worth restating : In the period from 589 to 711 at m ost seven of the Visigothic kings embraced anti-Jewish policies or encouraged antiJewish legislation. During this sam e period, however, no less than nine monarchs pursued policies that varied from benign neglect of the Jew s to support of the Jews. Throughout the entire period those kings who pursued anti-Jewish policies faced strong opposition from both lay and ecclesiastical m agnates as w ell as from the population at large. Further more, it w as difficult and often Impossible to enforce antiJewish law s because of their general unpopularity. In short, scholars have overestimated the power of the monarch, put top much faith in the effectiveness of the Church, councils, and grossly underestimated the importance and strength of the Jewish community. The Jews were a formidable force in a kingdom riddled by factionalism, fragm ented by local claims and devoid of strong monarchial institutions. V isi gothic monarchs who promulgated anti-Jewish law s and demanded the Church councils to do the sam e were seeking to weaken the Crown’s political enemies. These monarchs were neither religious fanatics nor the pussillanimous ins truments o f pious bishops. 138 R O B E R T W . O LSO N APPENDIX Dispatch Dated 17 June 1740 from Everard Fawkener, the British Resident in Istanbul to the Duke of Newcastle the British Foreign Secretary, Concerning the Rebellion of June 6-9 in Istanbul Constantinople the 17th June 1740 My Lord (fol. 61) The last letter I had the honour of writing to Your Grace was dated the 29. th past. We have since had great alarms here, which however have had no other Effect than the change of the Vizir & a few subordinate Officers. The situation in the Visigothic kingdom bears striking sim i larities to eighteenth century Ottoman Empire. A lso see the highly interesting and revisionist importan ce of Jewish-Byzantine relations in George Hanfman, L et te rs from Sardis (Harvard U niversity Press, 1972), especially pp. 323-324 and the sam e author’s paper, «The Ancient Synagogue of Sardis», Fourth W orld Congress of Jewish Studies, vol. 1 (Jerusalem, 1967), pp. 37-42 and his article in Encyclopedia of Judaica (forthcom ing), «Sardis». The best work on the Judaism during the H ellenistic pe riod in A sia Minor is that of A.T. Kraabel, Judaism in W es tern A sia Minor under the Rom an E m pire (Studia PostBiblia, Leiden, ed. J.C.H. Lebram) which puts the Synagogue of Sardis into historical perspective and demonstrates that Jewish-Byzantine relations up to the destruction of Sardis in 547 B.C. by the Persians were better than previously an ticipated. This book w as not available for m y consultation. The interested reader should consult Kraabel’s dissertation, Judaism in W estern A sia Minor under the Rom an Em pire, w ith a preliminary study of the Jewish community at Sar dis, Lydia (Harvard University, 1968), especially pp. 198-249. J E W S IN T H E O TT O M A N E M P IR E 139 The first tumult hapned the third Jvs. [June] in. the afternoon, in the quarter of the Town where old Cloths are sold, there did not appear above seventeen or eighteen People, who at first seemed to have some quarrel amongst themselves, but one of them, when the rest drew their Swords, pulled out of his Bosom a green Flag which he fixed to a Staff, & they then cried out that the Shops should be shut, & invited all good Mussulmans to follow them. A great uproar immediately ensued & it was soon spread all over the City that there was a rebellion, which occasioned a general Confusion, the Shops were shut & all people were intent upon providing for their own safety. The Sultan was at one of his Houses upon the canal, & the Vizir was out of Town upon an airing, & this small beginning either neglected or at tended by any unlucky event, might very easily have proceeded to a like fatal Catastrophe with the rising ten years since, which at first was not so considerable as this; for matters were very well disposed, & if the flame had got ever so little head, it would not easily have been extinguished. But the Janisar Aga, the Vizir Kayhuah [Kâhya]1 & the Nisangee [Ni şancı]2 Pashau, late Camicam [Kaymakam]3 & now Vizir got immediately on horseback; it was also a fortunate Circumstance that a Guard of Janis saries which was near at hand was commanded by a Man of bravery. It is said, one Guard which was thereabouts withdrew upon the first noise, but this officer made towards it, & had something of a Parley with the Mutineers: who seemed disposed to defend themselves. His people did not express any great forwardness to venture their Lives, but he reproaching (fol. 62) them with exposing their Commander to the String, told them he would at least avoid that ignominy, and made at the Ensign Bearer with his sword, whom 1 The Vezir Kâhya w as the Grand Vezir’s deputy responsible for domestic and m ilitary as w ell as ceremonial affairs. See Hamilton Gibb and Harold Bowen, Islam ic Society and the W est, vol. 1, pt. 1 (Oxford U niversity Press, 1963), pp. 121-22. 2 The N işancı P aşa w as the official who traced the royal cipher (Tuğra) on imperial documents. H e had the authority to examine, correct, and alter laws and the responsibility to harmonize new law s w ith previous law s. B y the eighteenth century, however, the office of N işancı w as largely a sinecure. Gibb and Bowen, Islam ic Society, pp. 124-26. 3 The Kaymakam w as an official w ith the rank of Vezir appointed to replace the Grand Vezir when the latter w as on a campaign. Gibb and Bowen, Islam ic Society, pp. 114-15. 140 R O B E R T W . O LSO N he had the good luck to. lay dead at his feet; his followers encouraged by this fell upon the rest, & tho’ they made some resistance, they were soon disper sed, one or two were killed upon the Spot & the rest taken. The Grand Signor tho’ he had this good news almost as soon as he heard of .the rising, came directly to his Palace in town. Strong Guards were placed, every where & the Vizir himself was upon the Patrol all night. Great Numbers of People were seized, and many put to death, & these executions continued with .violence for a good while, & are not yet quite ceased. The number is made, to amount high, I have heard as far as three thousand People but I dont see which way it is possible to come at any certainty in this point, since it is very doubtful whether any account is kept at all. who or. how many are taken off in such a Massacre. The Mischief is fallen chiefly upon the Albanese & other Strangers about the City, & it has been remarked that large boats have gone out publickly, filled with the Carkasses of those Strangled Wretches, to be thrown into the. Sea, which is a work which always used to done privately. This is said to be proof that the Janissaries & other Bodies of Militia were not con cerned in this Business, & which ,they have disowned any part in & made fresh promises of allegiance & fidelity. . Such of those people who have upon this occasion fall’en into the hands of the Government, as have escaped the String have been sent away & no Person of low Rank is allowed to continue here, who is not established, or cannot find somebody to answer for h im : and it has been said an account has been taken of the labouring people who are Turks, which has been re duced to such a Number as is thought equal to the work, & the rest are sent away. But what is most remarkable is a Proclamation which was made all over the City by the Publick Cryers, by which the Shopkeepers of what Religion soever are forbid to shut up their Shops upon all (foL 63) people who shall raise any uproar in the Streets, & to endeavour to seize or kill them, & all this under penalty of being hanged at their Shopdoors. To shew an appearance of security the Grand Signor returned the day following to his palace upon the Canal, & it was hoped under the. great at tention of the Government the publick quiet was quite restored. Yet on the 9.th there was another appearance of a tumult & which was suppresed by the People of the Neighbourhood, who fell upon & knocked on the Head the Mutineers as they were directed by the Proclamation. There are those who say that this last affair was not an attempt to create a rising of the J E W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 141 People, but relay a quarrel between a few Janissaries, & that this way of putting an End to it has given great offence to that Body. However this particular Case may be, that Proclamation seems ill judged for quarrels will Jews should interpose in them in the manner precribed a general Massacre of those people may one day very easily be the effect of it, as well as what further Mischief may be apprehended from the Militia’s being got together in arms, & fearing the Punishment of it. Upon this second Ruffle it w as, thought proper to change the Vizir which was done the 12.th & he is succeeded by Achmet Pashaw, Camaican [Kaymakam] during the two last Campaigns & latey Nisangee [Nişancı]. I have for a good while thought him a very likely Person to ascend one day to that great Dignity, & he seems to have been kept here on purpose for an Occasion, yet if things had been quiet it is probable Bekeer [Bekir] Pashaw who is just arrived from Guidda [Jidda], might have preceded him, but he was preferred for the present Conjuncture & the other succeeds him as Nisangee [Nişancı]. ■ The Ghiaux [Çavuş]4 Pashaw is also deposed, & is sent to Baghdad to wait there another ambassador from Persia, & the Officer who killed the Ensign Bearer in the first tumult, has as a Reward of his courage beside a sum of Money, the office of Muzur [Muhzir]5 Agau or Commander of the Body of Janisaries which keeps quard at the Vizir’s Palace. Other. Changes are talked of particularly (fol. 64) that of the Reis Effendi6; the Vizir Kayhauh [Kâhya] is confirmed in his office, & I have been told with an express declaration from the Sultan to the Vizir, that He must consider him as a Person placed in that office by him directly & therefore as-Kayhauh [Kâhya] of the Empire. He. bears the Character of Fidelity .& Integrity but it is somewhat out 4 The Çavuş B aşı w as one of the lieutenants of Grand Vezir in charge of .judicial affairs and of carrying out the orders of the courts of justice. .Gibb and Bowen, Islam ic Society, pp. 118-20. 5 The Muhzir A ğa w as head of the Janissary A fa ’s guard and controller o f the prison located- in the Janissary A ğa’s head-quarters. He also represented the Janissaries in dealings w ith the government as a member of the sta ff of the Grand Vezir whose residence w as guarded, in part, by Janissaries under the command of the Muhzir A fa . Gibb and Bowen, Islam ic Society, p. 325. 6 The Reis Efendi w as the principal secretary of the Chancery in charge öf all affairs except financial m atters, but this included'foreign affairs. H e also w as in charge of preparing the Telhis or the communications from the Grand Vezir to the Sultan. Gibb and Bowen, Islam ic Society, pp. 122-23. 142 R O B E R T W . OLSO N of the way to put in a place of so much Business a Person who can neither write or read. The late Vizir is made Bashau of Guidda [Jidda]. It is apprehended that great disorders must have ensued, if the Rebel lion had taken place for as the Memory of the Executions after the Es tablishment of the present Sultan Mahmud I is so fresh, those who had brought about this, & had got the power in their hands, would have been desperate, & have tried all means for their own safety. In that case it is very probable the pretence of dissatisfaction would have been the accepting Belgrade demolished & consenting to such a Peace, whilst the arms of the Empire were in a condition to procure much greater Advantages : This would have been imputed to the arts of the Christian ministers & the ignorance & corruption of those of the Porte; and the heats this must have raised in a Mad Multitude might have put all Strangers in danger, especially those who would have been looked upon as more immediately concerned. The Government has had a great deal of Reason for sometime past to be up on its guard, & no doubt these strong marks of an unquiet Spirit abroad will redouble all their vigilance & attention, yet if at last the Mis chief should overturn them, these Executions will have exasperated Matters, & it will fall the heavier. Iam afraid things would not pass as they have done heretofore upon the like occasions, but that we should have a long scene of Confusion & Tumult to go through, I have however great Confidence in the ability, Vigilance & Resolution of the present Vizir, who will not easily be surprised. [Seven months later the tumultuous situation .was vorsened by the lack of provisions. In a report dated 10 January 1742, Fawkener stated], There is shewn a great attention to the price of provisions, & some executions have been made for disobedience to the orders publisht (these orders stated that hoarding and greatly raised prices of food were forbidden): the Vizir & his emissaries are continually running about the streets in dis guise, and it is said the Grand Signor does this sometimes. The Vizir hoping to make himself well thought of by the people; & by his vigilance in pinsuing all suspicious or disorderly people, who might endanger the government, he courts the favour of his Master. These reports of the discovery of assembley’s of ill disposed Persons, the executions which are said to be made, & the orders which are given as well that strangers who are unknown & without avowed business, especially Asiaticks & Albanese shall not stay here, or be allowed to come hither & that nobody shall be abroad after sucn a time of night.... JE W S I N T H E O T T O M A N E M P IR E 143 [On 23 January 1742 Fawkener reported to the Duke of NewCastle that the disturbances had reached the point at which the Grand Vezir thought it wise to issue new proclamations regarding the dress of Christians and Jews. Both groups were forbidden!to wear certain colors and furs. Regarding the issuance of this proclamation, Fawkener wrote that it caused disconcertion in some of the foreign embassies as the protection which they gave to certain groups of Christians and Jews], extended so far as to becoem equivocal, there now & then falls a victim to it. When the Druggomans of several of the foreign Ministers were the other day with the Chiaux [Çavuş] Boshi to get some particular explanation of the Vizir’s intentions, he told them the order was not menat to extend to them or anybody belonging to any foreign Minister, but as to Persons protected by them, he would advise them to be cautious, for where the groundsof that protection might be liable to discussion, the blows might be in the meantime given. But the mistakes dont all happen on one side, for the other day the Servants of the Vizir who walk about the city to observe how these regulations are observed, took up a Servant or dependent of a Jew, who is Agent or as they call it here Bazargan Boshi [Bezirgan Başı]7, of the Agau & body of the Janissaries, on account of some part of his dress, in the way to the Vizir’s Palace they passt by the Station of one of the bodys of the ordinary Guard of the City, who are Janissaries, & the commanding Officer in each of those bodys of Guard is a Colonel or Chiorbagee [Çor bacı]8. The Servant as he passt told the Guard to whom he belonged, & they immediately took him from the Vizir’s People & sent him to some of their own Chambers; the Vizir displeas’d at this insult offered to his Servants & authority, sent immediately to inquire this Person of the Janisar Agau; but he was told that the Body claimed him as one belonging, to them, & would be offended if he was taken out of their hands, & so the matter dropt. It is not easy to imagine the credit this Jew, Agent of the Janisaries has in that body.'He disposes of all Offices, & applications are made by the pretenders to them to him, in the first instances of this I have seen several proofs, for as he is an Honorary British Druggoman, & in virtue of his Baratz [Berat] 7 According to Redhouse’s Lexicon of Turkish and English (London, 1890), p. 322, a Bezirgan B aşı w as a «warden of the m erchants guild.» It also defines bezirgan as «a merchant,» «a pedlar» and vulg. «a Jew.» 8 A Çorbacı B aşı w as a commander of an orta or one of the 196 com panies of variable sizes which comprised the Janissary Corps, Gibb and Bowen, Islam ic Society, pp. 319-22. 144 R O B E R T W . OLSO N or Commission from the Sultan in that quality, is under my protection, I have had applications from Officers of rank, even as nigh as Colonel, for recommendations to him; there is a jumble here of power & dependence not easily to be accounted for or explained. AFRİKA İLE İLGİLİ TÜRKÇE YAYINLAR VE KAYITLAR* Cengiz Orhonlu* * A F R İK A : Anne Eisner Putnam, Kongo Pigmeleri arasında sekiz yıl; çvr. Gani Yener, İstanbul 1962. Abdülkadir Sadi, Afrika, İstanbul 19272, 104 s. 8°. Afrika-i garbi işlerine dair Berlin’de münakid konferans zabıtları tercümesi, İstanbul 1302, 208 s. îlhami Masar, Dört Kıta elli ülke, İstanbul 1975, 183 s. (II. Dünya Savaşın dan sonra Birleşmiş Milletler ve Milletlerarası Gıda ve Tarım Teş kilâtında çalışarak gezdiği yerlerde, Afrika’nın çeşitli bölgelerine ait (1-61) izlenimlerini anlatıyor). İbrahim Hilmi, Afrika, İstanbul 1926, 108 s. resimli. Mehmed İzzet, Yeni Afrika, İstanbul 1308, 325 s. 1 harita. Hıfzı Topuz, Kara Afrika, İstanbul 1971 (Milliyet yay.). İbdi İpekçi, Yarının Kıtası Afrika, İstanbul 1959. Türkkaya Ataöv, Uyanan Afrika, Sosyal Adalet, İstanbul 23 Nisan-21 Ma yıs 1963. * Kısaltm alar : SBPD Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. TD Târih Dergisi. BTTD Belgelerle Türk Târihi Dergisi. TOEM Târih-i Osmanî Encümeni Mecmuası. ^ ** Bu yazı merhum Prof. Dr. Cengiz Orhonlu tarafından hazırlanmış bu lunuyordu. A ncak rahmetli, mezkûr m akalesini tamamlayarak, yazı heyetim ize vermiş değildi. Biz bu notları kendisinin evrakı arasmda bularak, hiç bir ilâve yapmadan hatırasm a hürmeten neşrini uygun gördük. K eyfiyet saygı üe arz olunur. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 10 146 C E N G İZ O R H O N L U A F R İK A B İR L İĞ İ: Afrika Milletleri Silahlı Kuvvetleri, trc. Ankara 1970, 1150 s. 3 levha, 1 ha rita (Genelkurmay Harp Tarihi Stratejik Etüdler yayını, nu. 50). Da hi Bilgiçatae, Afrika Birliği Teşkilâtı, Silahlı Kuvvetler Dergisi, 85 (220), 1966, s. 35-36. A F R İK A C O Ğ R A F Y A S I: Afrika, İstanbul (d.t. 1967). Kâtib Çelebi, Cihanrıümâ, nşr. İ. Müteferrika, İstanbul 1145/1732. Aydoğan Koksal, Afrika Coğrafyası 1, Genel Coğrafyası ile Güney Afrika ve Madagaskar, Ankara 1976, 248 s., 1 harita. Pirî Reis, Kitâb-ı Bahriye, nşr. Fevzi Kurdoğlu-Ali Haydar Alpogat, İstan bul 1935. Necdet Tunçdilek, Siyah Kuşak, İstanbul 1974. Afrika Coğrafyası, çvr. Hayrullah, Hüsrev Paşa Kütüphanesi, nu. 265, 92 yp., 7 Cemaziyelevvel 1262 tarihlidir. İstanbul 1263 de basılmıştır. A F R İK A ’D A K U R T U L U Ş M Ü CADELELERİ : André Blanchot, İstiklâl arifesinde siyah Afrika, çvr. Suat Aksoy, Anka ra 1966, 220 s. Türkkaya Ataöv, Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadeleleri, Ankara 1975, XXIH+705. Basil Davidson, Afrika’da Milli Kurtuluş ve sosyolizm hareketleri, çvr. Atilla Tokadı, İstanbul 1965, 157 s. Türkkaya Ataöv, Asya ve Afrika halkları, SBFD, 25/13, 1970, s. 291-296. A F R İK A S İY A S İ C O Ğ R A F Y A S I: Kuzey ve Güney Afrika; Yeni Cumhuriyetler, trc. ?, İstanbul (d. t. 1967), 24 s. Afrika Kuzey ve Güney Afrika Yeni Cumhuriyetler, trc. ?, İstanbul 1967. Afrika Ülkeleri el kitabı, yay. İhracatı geliştirme merkezi, 1969, teksir 157 s. AFRİKA. İLE İLGİLİ TÜRKÇE YAYINLAR 147 Afrika Devletlerini tanıyalım. İstanbul 1970, 75 s. İstanbul Ticaret odası yayınlan. Câmi, Trablus-garb’dan Sahra-yı kebire doğru, İstanbul 1326. Ay doğan Koksal, Afrika’da Yeni Devletler, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 1 (Ankara 1966), s. 225-269. AF R İK A TARİH İ Afrika Efsaneleri, derleyen Mehmet Harmancı, İstanbul 1968, 92 s. Abdülhamid Cüde’es-Sehhar, Afrika?mn fethi, çvr. Dr. Hüseyin Küçükkalay, Konya (d. t. 1972). Âlî, Ahbârü’l-Yemâni, Hamidiye Kütüphânesi, Nu. 886. Aziz Sami İlter, Şimalî Afrika’da Türkler, İstanbul 1936, c. I-H. Mehmed Hıfzî, Osmanlı Afrikası, Donanma, II (IV), 1328, (s. 1553-1562), 18, 19, 20. BERBERÎLER .* Hikmet Naci, Tarih Boyunca Kuzey Afrika ve (Berberi) ler, İstanbul 1955, 187 s. BORNU: Cengiz Orhonlu, Osmanlı-Bornu münasebetine aid belgeler, TD, 23 (İstan bul 1969), s. 111-130. B Ü Y Ü K SA H R A : Abdurrahman Çaycı, Büyük Sahra?da Türk-Fransız rekabeti (1858-1911), Erzurum 1970, Vn+247 s. Abdurrahman Çaycı, Türk sahra politikasını açıklayan bir belge ve Fizan kaymakamına verilen talimat, BTTD, 13, s. 28-35. 148 C E N G İZ O R H O N L U Afrika Sahra-yı Kebırî’nde seyahat, bk. Seyahatnâmeler, Sadık el-Müeyyed, Afrika Sahra-yı Kebîrî’nde seyahat, İstanbul 1314. CERBE* Ahmed Refik, Cerbe’den dönerken, Donanma I (I) 58-63, 1326. Nidaî, Fetihnâme-i Kale-i Cerbe, Rieu, Brit. Mus. Ktğ, s. 178, No. Add. 23, 984. Safvet, İkinci Cerbe harbi üzerine vesikalar, TOEM, I (20-34) (85-102). Zekeriya-zâde, Ferah-Cerbe savaşı, nşr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul 1975. C E Z A Y İR : Ali Haydar Emir, Cezayir hakkındaki neşriyata umumî bir cevap, Deniz Mecmuası (317 numaralı) ilâvesi (İstanbul-Haziran 1930), 67 s., 6 kroki ve harita resim. Ali Rıza Paşa, Mir’atü’l-Cezayir, arapçadan çevr. Ali Şevki, İstanbul 1293, 142 s. ’ Cavid Baysun, Cezayir mes’elesi ve Reşid Paşa’nın Paris elçiliği, 1943 IH. Türk Tarih Kurumu Kongresi, Ankara 1948, s. 375-79. Fuad Calum, Cezayir’de Türkler, İstanbul 1962, 122 s. Halil Halit, Cezayir Hatıratından, Mısır 1906, 154 s. 8°. Ercüment Kuran, Gazavat-ı Cezayirli Gazi Haşan Paşdya dâir, TD, 15 (İstanbul 1960), s. 95-98. G. Marçair, Türk devrinde Cezayir’de Hayat, Milletlerarası Birinci Türk Sanat Tarihi Kongresi (Ankara 1962), s. 282-290. Seyyid Muradî, Gazavat-ı Hayreddin Paşa, Üniversite Ktp. T.Y. Nu. 2639. Ez Zühretü’n-Neyyire, Brit. Mus. Kat. 65 Add. No. 9701, yp. 51. XVII. Asır Milâdı nihayetinde Cezayir’in kuvve-i berriye ve kuvve-i bahriyesi,. Donanma Mecmuası, 63, 1330, 64. A F R İK A İ L E İL G İL İ T Ü R K Ç E Y A Y IN L A R 149 CEZAYİR’İN FR A N SIZLA R T A R A F IN D A N İŞG A L İ : Preus Sikst de Burhan, 100 sene evvel Cezayir’in fethi, trc. piyâde kaymakam Kâzım, Ulustration, 4 Ocak 1930 saydı nüshasından, Deniz Mecmu ası, nu. 317 İlâvesi (Haziran 1930), s. 69-82. Cavid Baysun, Cezayir Mes’elesi ve Reşid Paşa’nın Paris elçiliği, 1943 IH. Türk Tarih Kurumu Kongresi, Ankara 1948, s. 375-79. Miralay Firiç, Cezayir seferinin mukaddemesi, trc. piyâde kaymakam Kâzım, La Erans Militer, 13 ve 21 Mart 1930 tarihli nüshasından, Deniz Mecmuası, nu. 317 ilâvesi (Haziran 1930), s. 83-91. Ercüment Kuran, Fransa’nın Cezayir’e Tecavüzü (1827), TD, sayı 5-6 (îstanbul 1951-1952), s. 53-62. Ercüment Kuran, Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyâseti, İstanbul 1957, VHI + 67 s. 8°. FAS: Ahmet Azmî, Fas Sefârei Takriri, 1202/1787, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, N.E. 4034, Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnâmeleri (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), s. 148-149. Fuad Carım, İşlenmemiş konular, Bir Fas Hey’eti (5-17), İstanbul’da Yetiş miş İki Fas İmparatoru (18-23), İstanbul 1966. İsmet Giritli, Darbe Teşebbüsünden Sonra Fas, İstanbul Tic. 14 (674). 3-9, 1971, 1-7. Seyyid İsmail Efendi, Fas Sefâret Takriri, 1200-1201/1785-1786, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, N.E. 4994, Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), s. 137-141. GARP O C A K L A R I: Akdes Nimet Kurat, Berberi Ocakları İle Amerika Birleşik Devletleri Müna sebetleri, Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı 2-3 (Ankara 1964), s. 175-214. G Ü N E Y A F R İK A : Afrika Cenubî Muharebesi, İstanbul 1317, I, 96 s. 150 C E N G İZ O R H O N L U H ABEŞ: Ali bin Abdurraûf el-Habeşî, Ref’ül-gubûş fî fezâil’ül-hubûş (Te’lîf tarihi 1021 ?), Fatih 4360*. Anamgumur, Tarihü’l-Habeşî (1021-1054), Patna, II, 536, 2886 (26 Blatt), (Brockelman, II, 540). Kâzım Karabekir, İtalya-Habeş, İstanbul 1935. Mekkî Ali, Mir’atü’l-hubûş fi’l-usûl, Es’ad Efendi Kütüphanesi, nu. 484. Cengiz Orhonlu, Osmanlıların Habeşistan Siyaseti (1554-1560), TD, 20 (İstanbul 1965), s. 39-54. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nün Güney Siyaseti, . Habeş Eyâ leti, İstanbul 1974. KIZILDENİZ : Cengiz Orhonlu, X V I. asrın ilk yarısında Kızıldeniz sahillerinde Osmanlılar, TD, 16 (İstanbul 1962), s. 1-24. Safvet, Şark Levendleri: Osmanlı Bahr-i Ahmer filosunun Somahar’a seferi üzerine vesikalar, 1521, IV, TOEM. Süleyman Reis’in 10 Şaban 931 tarihli layihası, Topkapı Sarayı Kütüpha nesi; bk. Deniz Mecmuası (1934), nu. 336. L İB Y A : İlhan Bardakçı, Libya bizden nasıl koparıldı, Milliyet, 24 Ocak - 3 Şubat 1975' Faiz Türkkan, Libya ve tarih boyunca Türk-Libya dostluğu, Ankara 1972. Hüdaye Bayık, Kaddafı, Ankara 1973. M EM LÜKLULAB : David Ayalon, Memluktular ve Deniz Kuvvetleri, çvr. Salih Özbaran, TD, 25 (İstanbul 1971), s. 39-50. A F R İK A İL E İL G İL İ T Ü R K Ç E Y A Y IN L A R 151 M.C. Şehabeddin Tekindağ, XIV. Asrın Sorumda Memluk Ordusu, TD, 15 (İstanbul 1960), s. 85-94. M.C. Şehabeddin Tekindağ, Berkûk Devrinde Memluk Sultanlığı, İstanbul 1961, 206 s. 8°. M.C. Şehabeddin Tekindağ, Fâtih’le Çağdaş Bir Memluklu Sultanı Aynal ’ El-Ecrûd 1453-1460, TD, 23 (İstanbul 1969), s. 35-50. M.C. Şehabeddin Tekindağ, Memluk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış, TD, 25 (İstanbul 1971), s. 1-38. M IS IR : Abdullah b. Rıdvan, Tarih-i Mısr, Üniversite Kütüphanesi, T.Y., Nu. 1505, 90 yp. Abdulkerim b. Abdurrahman, Tarih-i Mısır, Hekimoğlu Ali Paşa. Kütüphânesi, Nu. 705. Ahmet Refik Altınay, 1253’de Kavalalı Mehmet Ali Paşa İle Bir Mülâkat, TTEM, sene 16, No: 15-92. Ahmet, Kemal, Tarih-i Mısır, mütercim : Ebu Said, Bursa 1307. Ahmet Abu el-Feth, Mısır İhtilâlinin İç Yüzü ve Nasır, çvr. Nusret Kırzıoğlu, İstanbul 1968, 375 s. 8°. Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı, Mısır Meselesi 18311841, I. Kısım, Ankara 1945. Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı, Belleten, VT(23-24) An kara 1942, s. 229-253. Behçet, Büyük Harpte Mısır Seferi, İstanbul 1930. Ali Fuad, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa, TTEM, sene 17, No: 19-96. Halil Ethem Eldem, Mısır Fethi Mukaddematına Ait Mühim Bir Vesika, TTEM, sene 17, No: 19-96. Halil Şerif Paşa, Kudema-i Mülûk-i Mısriye Tarihi, İstanbul 1304, c. I-H. Halil Şerif Paşa, Kudema-yı Mülûk-ı Mısriye Tarihi, İstanbul 1304/1886-7, 144 s. 152 C E N G İZ O R H O N L tf Halit-Eyüb Sabri-Kâzım, Kaldıran ve Ridaniye, İstanbul 1930 Askerî mat baa. Ziyaeddin Halit, Musavver Mısır Hatıratı, İstanbul 1326/1908, 184 s., re simli. Haşan İzzet, Ziya-nâme, Ali Emiri-Tarih Kısmı, Nu. 413, 79 yp. Karahan-zâde Mehmed Emin, Mısır Seferi Hakkında Tarihçe, Üniversite Kütüphânesi, T.Y., Nu. 6114, 26 yp. Enver Ziya Karal, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1802), İstanbul, 230 s. Keçeci-zâde Reşad Fuad, Mısır’ın İdaresi Hakkında Hidiv İsmail Paşa’ya mektub-ı sami, TOEM, sene 7, İstanbul 1334, 42. cüz. Peter Mansfield, Mısır İhtilâli ve Nasır, çvr. Ergin Tuncalı, İstanbul 1967, 120 s. 8°. Mehmed Mahsur, Meşhur İskenderiye Kütüphanesi’ne dâir risâle, İstanbul 1300/1883, 184 s. Keçeci-zâde Reşad Fuat, Mısır’ın İdâresi Hakkında Hidiv İsmail Paşa’ya mektub-ı sami, TOEM, cüz 42, 1332. Silahşor, Fetihnâme-i Diyâr-ı Arab, nşr. Selâhattin Tansel, Tarih Vesikaları, sayı 17 (İstanbul 1957), s. 294-320; sayı 18 (İstanbul 1958), s. 430-454. Şîr% Tarih-i Feth-i Mısır, Topkapı E. Hazine 1433/2,218 b-267 b. Süheylî, Mısır Tarihi (Tarih-i Mısır-ı Kadîm ve Mısır-ı Cedîd), İstanbul 1142. Şahabeddin Tekindağ, Cezzar’ın Mısır’daki Hayatı Hakkında, TD, 26 (İs tanbul 1972), s. 123-128. Umûr-ı Mâliye-i Mısrıye hakkında Londra’da in’ıkad eden konferans mezbatalarının tercümesi, Mısır 1884, 79 s. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Amedci Mustafa Reşid Bey’in Kütahya’da bulunan Mısır kuvvetleri kumandanı İbrahim Paşa’ya mektubu, Belleten VI (23-24) 1942, s. 263-269. Yusuf b. Mehmed Mîlenî, Mısır Fethi Tarihi, Rieu, Brit. Mus. Ktg. s. 59, No. Or. 3211, 96 yp. A F R İK A İL E İL G İL İ T Ü R K Ç E Y A Y IN L A R 15 3 SEYAHATNÂNEM ELER: Ali Kemali Aksüt, Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati, İstanbul 1944. Altı Hafta Nil’de Seyahat, İstanbul 1312/1894, 54 s., resimli. Fizan Cami, Trablus-garb’dan Sahra-yı Kebir’e doğru, Dersaâdet 1326, Coğrafya Kütüphânesi, VIÜ/310, 69 fotoğraf, 4 renkli resim 3 hari ta 221 sahife. Dramalı Haşan Haydar Paşa, Mısır ve Sudan Sergüzeşti I, yay. Seniha Sami, Türk Yurdu, sayı 245 (İstanbul 1955), s. 935-945. Evliya Çelebi,Seyahat-nâme, İstanbul 1937-1938, s. IX, X. Semavi Eyice, XVI. Asırda İstanbul’da Faslı Bir Seyyah, Türk Yurdu, sayı 253 (İstanbul 1956), s. 623-628. Geçen Asrın Sonlarında Osmanlı Afrikası, İstanbul yeni seri I, nu. 10-12 . (1948), s. 393-6, Çöl ticareti (396-9), Çöl yolu (399-405); Osmanlı idaresi (405-419). Habeşistan’a âid bir seyahat, trc. Hüseyin Cahit Yalcm, Yedigün, nu. 5, nu. 142, nu. 143, nu. 147, nu. 151 (27 Kasım 1935). Mehmet İzzet, Yeni Afrika ve Stanly’nin son Afrika Seyahat-nâmesi, İstanbul 1308. Mehmed Muhsin, Afrika Dehli, Kahire 1312. Mihrî, Mehmed-, Sudan Seyahat-nâmesi, İstanbul 1326. el-Müeyyed Paşa, Sadık-, Habeş Seyahat-nâmesi, İstanbul 1322, 484 s. Sadık el-Muyyed, Afrika Sahra-yı Kebiri’nde Seyahat, İstanbul 1314. Pıdgon, Harry-, Afrika ile Hind suları arasında meçhul adalarda seyahat, çvr. İskender Fahrettin Sertelli, İstanbul 1932. Schvvınfort, Afrika Seyahat-nâmesi, çvr. Ahmet, İstanbul 1291-1292. Tirvier, Afrika Seyahat-nâmesi, çvr. Mehmed Ekrem, İstanbul 1323, 20 s. SÜN Ü SİLER : Şehbender-zâde Filibeli Ahmet Hilmi, Sünûsiler ve XIII. asrın en büyük mütefekkir-i islamisi Seyyid Mehmed Sünûsi, Abdulhamid ve Seyyid C E N G İZ O R H O N L U 154 Mehmed ül-Mehdi ve asrı Hamidî’de âlem-i İslâm ve sünûsiler, İstanbul 1328, 124 s. Sünûsiler ve Garbî Mısır, trc. Hüsamettin, İstanbul 1332, 46 s. SUDAN: Ahmed Salâh Buharı, Sudan’ın tarihî Suakin şehrinde bulunan Türk-İslâm mimarî eserlerine kısa bir bakış, Milletlerarası I. Türk sanat tarihi .kongresi (Ankara 1962), s. 92-94. Dramah Haşan Haydar Paşa, Mısır ve Sudan Sergüzeşti III, yay. Seniha Sami, Türk Yurdu, sayı 247 (İstanbul 1955), s. 135-139. Ömer Kâmil, Şudan-ı Mısrî, İstanbul 1304Mevlânâ Mehmed Abadehu, Tarih-i Bilâd-ı Sudan (997-1254), 23 satır 106 s., Veliyüddin Efendi (138) 3425. Pıdgon, Harry-, Sudan Vahşileri Arasında, nşr. İskender Fahrettin Sertelli, İstanbul 1933. Seyyid Mehmed bin Ali bin Zeyne’l-abidin, Tercüme-i Risâle-i Sudan, ceride-i Sudan matbaası, 1226, 91 s., Esad Efendi, Nu. 2218. Mehmed bin Ali Tunusî, Tercüme-i Risâle-i Sudan, İstanbul 1262, Üniver site Kütüphânesi 94. 35, 2 (662) 91. Tunusî, Esseyid Muhammed b. Ali b. Zeynelabidin-, Tercüme-i 'Risâle-i Sudan, İstanbul 1262, 91 s. TRA BLU SG ARB: Ali Rıza, Trablusgarb Turuk-i Muvasalatı, İstanbul 1334. A’vanzâde Mehmed Süleyman,Trablusgarb ve Devlet-i aliyye, İtalya Vekayi-i Harbiyesi, İstanbul (b.t.y.), 176 s. Câmi’, Trablusgarb’dan Sahra-yı Kebire, İstanbul 1326. Emin, Fizan’da frengi müşahidâtı ve Arap usûl-i tedavisi, İstanbul 1325, 22 s., 8°. Fuad Ezgü, Karamanlı, İA. Celal Tevfik Karasapan, Libya, Trablusgarb, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, XX+398 8°. A F R İK A İL E İL G İL İ T Ü R K Ç E Y A Y IN L A R 155 Mehmed Nuri-Mahmud Naci, Trablusgarb, İstanbul 1330. Mehmed Naci, Trablus-garb Vilâyeti, İstanbul 1329, 196 s. Nigarî, Sinan Paşa’nın Gazavaü, Rieu, Brit. Mus. Ktg., s. 177-178, No. Add 7921, yp. 48. Ömer Subhi, Trablus-garb ve Bingazi ile Sahra-yı Kebir ve Sudan merkezi, İstanbul 1305. Haşan: Safî, Trablusgarb Tarihi, İstanbul 1328, I. Kısun, 84 s. Haşan Rıza Seyfi, Trablus donanmasızlıktan yanıyor, Donanma, ü (IV), 1327,.s. 1528-1541. M. Süleyman, Trablus-garb ve Devlet-i aliyye, İstanbul (tarihsiz), 176 s., resimli. Trablus-garb Mektupları, İstanbul 1330, 24 s., 8°. Trablus-garb Turuk-ı muvasalat risâlesi (noksan), basılmış yeri ve tarihi yok 212 s. Ebıi Abdullah Mehmed bin Halil Galabûn, Tarih-i Galabûn, trc. Mehmed Behçet, İstanbul 1284, Hayat, VI (137) 1929, 155 s. Trablus-garb Salnâmesi, 1295, 1301, 1302, 1305, 1312 seneleri salnâmesi. TUNUS : Ali Kemal, Tunus, Paris (b.t.y.). Ahmed Refik, Kıbrıs ve Tunus seferlerine âid resmî vesikalar, Edebiyat Fa kültesi Mecmuası, V (sayı 1-2), 1927, (s. 69-95). Abdurrahman Çaycı, İtalya’nın Tunus’ta Üstünlük Teşebbüsü, Cedeyda , mes’elesi ve Osmanlı Devleti’nin müdahalesi, TD, 17-18 (İstanbul 1963), s. 219-241. Abdurrahman Çaycı, İtalya’daki Tunus konsoloslukları mes’elesi ve 1863 Osmanlı-İtalya anlaşması, Belleten, 120 (Ankara 1966)., s. 603-620. Mehmed Es’ad Efendi, Hülâsa-i Ahval-i Tunus-i Garbî, İstanbul Üniversite si Edebiyat Fakültesi Kütüphânesi, TT, 614. Fetihnâme-i Akl-ı Vadi-i Serheng (Tunus Seferi), Blochet, Bibi. Nat. Ktg. No. 121, v. 47. 156 C E N G İZ O R H O N L U Dr. Vasfi Güsar, Tunuslu Hayreddin Paşa’nın kemikleri Tuniı^a kaldırılı yor, Kafkasya, 5 (18), 3/5, 1968, s. 39-41. Felix Hoerburger, Davul’un Tunus’ta kullanılışı, Türk Yurdü, sayı 238 (İs tanbul 1954), s. 376-378. Mehmed Maksudoğlu, Tunus’ta Dayıların Ortaya Çıkışı, llâhiyat Fakültesi Dergisi, XIV (Ankara 1967), s. 189-202. Mehmed Maksudoğlu, Tunus’ta hâkimiyetin Dayılardan Beylere Geçişi, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XV (Ankara 1968), s. 173-186. Osman Önder, 300 yıl Türk hâkimiyetinde kalan bir ülke Tunus, Hayat Ta rih Mecmuası, 2(8), 9, 1971, s. 65-69. Tunus Faciası Nasıl Başladı, çvr. Kemal Kartaç, İstanbul 1954, 32 s. Tunus hükümeti vekili General Hüseyin Paşa’ya gönderdiği talimatın sureti, 14 s., 8°. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Tunus’un 1881’den Fransa tarafından işgaline ka dar burada vekillik eden Hüseyin ailesi, Belleten, XVHI/72 (Anka ra 1954), s. 545-580. İsmail Kemal, Trausival mes’elesi, Kahire 1318/1900-1, 166 s. ZENCİ K Ö LE T İC A R E T İ: • Hamdi Ataner, Zenci Ticaretinin Yasaklanması, BTTD, 3 (İstanbul 1967), s. 23-29 (5 belge). Köle ve Cariyeliğin ref’i hakkında mehusan-ı kirâma, İstanbul 1326, 28 s. OSM ANLI CEM İYETİNDE ZENCİLER : Ahmed Resmî (1700-1783), Hamiletü’l-küberâ, Üniversite Ktb. TY., nu. 1210; Râşid, Tarih, c. IV, İstanbul 1282, s. 175-176. Risâle-i Teberdâriye, Köprülü Kütüphanesi, n , 233. Cengiz Orhonlu, Derviş Abdullah’ın Dârü’s-sa’âde ağaları hakkında bir ese r i: Risâle-i Teberdâriye fî ahvâl-i Dârü’s-sa’âde, Uzunçarşılı Arma ğanı, Ankara 1975, s. 225-249. FRANSA’NIN KUZEY AFRİKA’DAKİ SÖMÜRGECİLİĞİNE KARŞI SULTAN H. ABDÜLHAMİD’İN PANİSLÂMİST FAALİYETLERİNE AİT BÎR KAÇ VESİKA İhsan Süreyya Sırma Sultan Abdülaziz’in ölümünden1, ve Sultan Murad’m iki ay kadar de vam eden saltanatından sonra, II. Abdülhamid Osmanb tahtrna geçti. 18761909 ydlanna tesadüf eden bu saltanat, İmparatorluğun en kritik devirlerini yaşamıştır. • Doksan üç harbi dediğimiz 1877-78 rus harbinden, Osmanlı Devleti yenik çıkmış ve Kıbrıs Adası İngilizlere bırakılmakla, Rusya ile antlaşma temin edilebilmiştir (Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları). ' Mithat Paşa’nm Sultan Abdülhamid’e teklif ettiği meşrutiyetin ömrü fazla olmamış ve Sultan tarafından yürürlükten kaldırılmıştır. Bunu müte akip de Sultan Abdülhamid, Anayasanın 113. maddesine dayanarak2, Mit hat Paşa’yı yurt dışına sürmüştür. Bazı kaynaklara göre, Sultan Abdülhamid, Mithat Paşa’nm sert muamelelerinden çekinmiş ve adı Sultan Abdülaziz’in katime karıştığı içm onu'yurt dışına sürmüştür3. 19. asrın sonlarına doğru, Osmanlı İmparatorluğu her taraftan sıkıştı rılmaktadır. Bir taraftan Fransa, Tunus ve Cezayir’i istilâ etti, diğer, taraf tan da Rusya ve Balkanlar İmparatorluğu yıkmağa çalışıyorlardı. Avrupa’r Sultan Abdülaziz’in ölümü, bugün dahi çözülememiş bir muammadır. Bazı kaynaklara göre, Sultan Abdülaziz, tahttan indirilişine dayanamamış, in tihar etmiştir. D iğer bazılarına göre de o, Mithat P aşa ve arkadaşlarinın ter tiplediği bir suikastla katledilmiştir. Doktorlarm bu mevzuda verdikleri rapor da yeterli olmadığından, yen i vesikaların bulunmasma kadar bu mevzu muam m alığını sürdürecektir. 2 113. madde : «Devlet emniyetine tehlikeli olduğu, güvenilir kaynaklar dan öğrenilen herhangi bir şahıs, Sultan tarafından yurt dışına sürülebüir. Bak. Archives de Ministère des A ffaires Etrangères Françaises, Turquie, 1877, ki tap no: 408, s. 296. 3 A y m yer, s. 292. İH S A N 158 SÜ REY Y A S IR M A nın, Osmanlı Devletini paylaşma emelleri henüz suya düşmemiş4, Doğu Ana dolu’da bir Ermenistan, Filistin’de bir yahudi devleti istenmektedir. Avru palIlar, Türkiye’ye karşı olan bu müşterek gayelerinde birleşmişler ve or taya sun’i bir «Şark Meselesi» çıkarmışlardır5. Bu sahada yüzlerce kitap ya zılmış ve Osmanlı Devletinin bütün unsurları biribirine düşman bir hale ge tirilmiştir. İşte, Sultan Abdülhamid, bu emperyalist Avrupa devletlerine karşı, otuz üç sene süren bir oyalama politikası gütmüştür6. Sultan Abdülhamid’in mu vaffak olup olmadığı konumuz olmadığından, biz sadece, onun Avrupa em peryalizmine karşı Kuzey Afrika’da güttüğü7 panislamist faaliyetlerine ait bir kaç vesika sunacağız. Sultan Abdülhamid, parçalanmakta olan ve bütün Avrupa'nın göz dik tiği Osmanlı Devletinin kurtuluşunun tek ümidini, tevhid-i İslâm’da, yâni panislâmizmde görmüştür. Ve bunu te’min etmek içinj «Halifelik» sıfatını kullanmaktan çekinmemiştir. Ve uzun zamandan beri ilk defa «Halifelik», Osmanlı siyasetinde beynelmilel bir vasıf almıştır. Sultan Abdülhamid, dün yanın dört bir tarafına temsilciler göndererek, adına hutbeler okutturmuş, ve müstemleke halinde olan müslümah milletleri, bağımsızlık savaşma (ci hada) teşvik etmiştir. Sultan Abdülhamid, bu emelinde muvaffak olmak için, bilhassa tarikat şeyhlerinden istifade etmiştir. Bu şeyhler çeşitli tarikatlara mensup olup, bunlardan ön safta olanları, Ebu’l Huda, Şeyh Rahmetullah, Seyyid Hüseyn el-Cisr ve Muhammed Zafir’di8. r: . Kuzey Afrika’da (Libya, Tunus, Cezayir) panislamizm hareketlèrini yü rüten tarikatlar, bilhassa Şazeliye ve Medeniye tarikatlarıdır. Bu tarikatların şeyhleri her fırsatta Osmanlı Devletini Avrupa emperyalizmine karşı destek lemişlerdir. Gerçi aralarında, maddî menfaat karşılığında Osmanlı Devleti aleyhine çevrilenler vardır, fakat bunlar çok ekalüyettedirler. Konuların detayına inmeden, ve konu üzerinde yorum yapmadan, Sul tan Abdülhamid’in Kuzey Afrika’da' giriştiği faaliyetleri tevsik eden belgele ri ve bu belgelerin Türkçe tercümelerini vermekle yetiniyoruz. , 4 5 Bak. T.G. Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie, Paris, 1914. Bak. Driault Edouard, L a Question d’Orient, Paris, 1938. 6 Bak. André Duboseq, l’O rient M éditerranéen, im pressions e t essais sur quelques élém ents du problèm e actuel, Paris, 1917, s. 7-10. 7 Sultan Abdülhamid, bu faaliyetlerini sadece A frika’da değil, Hindis tan’da, Arabistan’da ve hatta Çin’de yürütmüştür. 8 André Duboseq, Ad. geç. es. s. 155-56. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 159 VESİKA-P 18 Temmuz 1902 D.P. 110. Panislamik Propaganda Tarabya, 9 Temmuz 1902 Siyasî İdare Sınıflama Seri: B, Karton : 80, Dosya : 3.10 Bizim temsilcimiz, İstanbul’da mevcût, belli başlı iki müslüman tarikatı hakkında, İçişleri Bakanlığı tarafından verilen iki soru cetveline verilen ce vapları gönderdi. Bizim temsilcinin zannma göre, panislamik .propaganda nın tesiri, bilhassa bütün müslüman milletlerinin, Sultan’m11 kuvvetli oluşu na dair olan kanaatlerinden ileri geliyor. Sultan’m Kuzey Afrika’daki (Mağrib) bu prestijini yıkmak için yapılacak en isabetli şey, Sultan’ı, bizim Tu nus üzerindeki hâkimiyetimizi tanımaya sevketmektir. Ve bu yol, imkânsız olduğundan, şimdilik İmparatorluğun12 Tunuslu hacılarım ve seyyahlarını, yerli idarecilerle temas kurmaktan alıkoymakla yetinmemiz lâzımdır. Bardo antlaşmasından evvel Beylik Hükümeti, Libya’daki vatandaşlarının men faatiarını kolluyordu. Bugün için, bizim konsolosluklarımız, değil Osmanlı idarecilerle meşgûl olmak, onlarla ilgili her işi baştan savacaklardır. İşte bu sert muamele, bura halklarını, müslüman tarikatlara sığınma zorunda bıra kıyor. Belki, bu sert muameleyi ta’dîl etme ve bu halklara, onların tek da yanağı Sultan olmadığını gösterecek bir an gelecektir. Vesikanın Fransızca Metni Thérapia, le 9 Juillet 1902 18 Juillet 1902 D.P. 110. Propagande panislamique DIRECTION POLITIQUE CLASSEMENT Série : B, Carton : 80, Dossier : 3. Notre représentant nous renvoie les réponses aux deux questionnaires 9 Vesikalara ilâve edilen dip notları mütercime aittir. 10 Bu vesikalar, Fransız D ışişleri Bakanlığı arşivinden çıkarılmıştır. 11 Sultan Abdülhamid. 12 Osmanlı İmparatorluğunun. Ih s a n 160 Sü r e y y a sir m a remis par le Ministère de l’Intérieur au sujet des deux principales confréries musulmanes existant à Constantinople. Notre représentant croit que l’ef ficacité de la propagande panislamique est surtout dûe à l’idée qu’ont tous ces peuples, que le Sultan est fort. Le moyen le plus sûr pour détruire dans le Maghreb ce prestige du Sultan serait donc de l’amener à reconnaître notre protectorat sur la Tunisie et comme cette solution est, pour le moment ir réalisable, de se contenter de ne pas abandonner aux autorités locales les pèlerins et les voyageurs tunisiens de l’Empire. Avant le traité de Bardo le Gouvernement beylical veillait aux intérêts de ses sujets en Tripolitaine, aujourd’hui nos consulats non seulement refuseront de s’occuper des....13, des autorités ottomanes, mais même les éconduiront en toutes affaires. Cette rigueur ramène ces gens à se rejeter sur les confréries musulmanes. Le moment serait peutêtre venu de temperer la rigueur de cette pratique, en prouvant à ces gens que le Sultan n’est pas leur seul appuis. VESİKA-II. Gizli Trablusgarb Siyasî îdare Sınıflama Seri : B, Karton : 80, Dosya : 3. İstanbul Sultan’ınm14, İslâmî ve dinî olan Şazeliye-Medeniye tarikatı vasıtasıyla yaptığı panislâmik faaliyetlerine ait siyasî malûmat. Sorular15: Şazeliye-Medeniye tarikatının sahip olabileceği veya idare ettiği Mistrata, Gharian, Misselata ve Ghadames zaviyelerinin16 ehemmiyeti, tekkeleri ve panislâmik propaganda yaptıkları yerler hakkında bilgi verilmesini rica ede rim. 13 Cümlenin bu kısmındaki iki kelim e okunamamıgtır. 14 Sultan Abdülhamid. 15 Bu sorular Fransa’dan sorulmakta ve Trablusgarb’taki Fransız kon solosu cevap vermektedir. 16 Zaviye, bühassa Kuzey A frika’da tarikat tekkesi olarak kullanılmak tadır. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R IK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 161 Onları idare eden siyasî ve dinî reisleri, İstanbul’da ikamet eden büyük Efendileri ile devamlı münasebette midirler? Bu tarikatlar ve şeyhleri, onun tesirinde kalıp, Kuzey ve Merkezî Af rika müslüman toplulukları üzerinde herhangibir harekette bulunuyorlar mı? Bizim istilâ ettiğimiz veya tesir sahamız içinde olan diğer müslüman bölgelerde veya Tunus’ta, kendi panislâmik akidelerini yaymak için lüzum lu olan neşir imkânları var mı? İstanbul Sultam17 lehindeki panislamik hareketin gücünü kırmak, ve gerektiğinde onları, İslâm Dünyasında fransız tesirini çoğaltmaya yöneltmek için, ve Hükümet’in18, Libya’daki Şazeliye-Medeniye tarikatlarının şeyhleri ve ajanları tarafından teşvik edilebilecek olan hareketlerden tamamiyle ha berdar olmakla elde edeceğimiz menfaatin tesbiti için lüzumlu diğer bütün malumâtı kısaca veriniz. Cevaplar : Şazeliler, az bir masrafla, Gherian, Meselata, Mesurata ve Ghadames’de bir kaç zaviye yürütmektedirler. Benim malumâtıma göre bu tarikatın Lib ya’da az müridi olup, burada zayıf bir tesiri vardır. Bu tarikatın Mısır’daki hareketinin daha tesirli ve daha yaygın olup, olmadığım bilmiyorum. Bunun aksine, Medenîler19, ki dinî ve siyasî reisleri İstanbul’da ikamet eden ve Sultan Abdülhamid’in şeyhi olan Şeyh Zafir’dir, sayılan çok olup, bazan Libya’da çok aktiftirler. Trablusgarb ve banliyösünde, Zaviye’de, Garbia’da, Tabur’da, Bou Yamail’de, Zuara’da, Libya dağında, Essahel’de, 23iten’de, Sulhak’da, Eşşatiya el Fûkî, Eşşatiya bölgesinde, Agar’ın doğusun da El Garadah’ta, Agar’ın batısında Mahrugah’ta, Şyaatî bölgesi olan Agar5da, Morzuk bölgesi olan Eşşatya’da ve Ghadames’de zaviyeleri vardır. İslâm’m ön gördüğü sonuçlara varmak, yâni müstevli bütün yabancılan yok etmeye ulaşmak için, bütün tarikatlar, aym propaganda usullerine baş vurmaktadırlar. Sadece mucizelere ait rivayetler, ve Hristiyanlığm üze rine kazanılacak olan nihaî zaferin müjdesiyledir ki, bu tarikatlar, cahil Afrika halklarım coşturuyorlar. Fakat onların şarlatanlığı20 olayların gerçekliğine her zaman üstün gelmiyor. Ben 1882-83 de bu genel konsolosluk vekâletine 17 Sultan Abdülhamid. 18 Fransız Hükümeti. 19 Medeniye tarikatına mensûp olanlar. 20 Zavallı Afrikalının, Avrupa emperyalizmine kargı çıkışını, m edenî(!) Avrupalı, şarlatanlık olarak tavsif ediyor. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 11 İ 62 İH S A N SÜ REY YA S IR M A bakarken, beni görmeye gelen bir çok Tunuslu Büyük Reis, benim nasihatlarım ve onların haklarının korunacağına dair garantim üzerine, göçlerinden vaz geçmişler ve bir kısmı da kara yoluyla yüz bini geçen kabileleriyle21, Sultan’m panislâmik ajanı olan, Abdülhamid’in ve Medeniye tarikatının şeyhi olan Şeyh Zafer’in kardeşi Si22 Kasım’ın cesaretlendirme ve tehdidlerine, ve Osmanlı Hükümetinin para yardımları ve güzel vaadlerine rağmen, Tunus’a geri dönmüşlerdir. Bizim ikramlarımızla, bunların reisleri olan müslümanlar, OsmanlIların ve Şuyûh’un (şeyhlerin) kendilerine harelendirip, . gözlerin de parlattığı hayat zevklerinden daha kıymetlilerine ve maddî imkânlara sa hip olmuşlardır. Kuzey Afrika Trablus’unda, siyasî ve dinî müslüman cemiyetlerinin, kendi propagandaları ve fikirleri hizmetinde resmî bir yaym organları yok tur. Gayeleri, Avrupa kuvvetlerinin müslüman memleketlerindeki gelişmesi ne ve özellikle Fransa’nın Afrika’ya sızma hareketine karşı mücadele etmek için olan bütün proje ve tertibatlar, Arapların, Sudanlıların ve Türklerin gölgesinde hazırlanıp, düzenleniyor. Libya Araplannın, Osmanlı idaresin den menimin gibi gözükmeleri, onun ilmine ve adaletine karşı gösterdikleri büyük saygıdan değil, fakat onların gözünde, Sultan, Halife ve dinin reisi oluşundandır. İşte Arapların, ona hürmet edip itaat etmeleri, bu halifelik ünvamndan dolayıdır. Bunun için Araplar, herhangibir Avrupa hükmetiniri hâkimiyeti altına girmek gayesiyle ondan (Sultan’dan) kopmak için, ona ye Hükümetine karşı herhangi bir fitne-fesada ğirişmiyeceklerdir. Ve Libya’yı hâkimiyetleri altına aldıklarından bu yana Bâb-ı âlî, bu bölgelerdeki ArapIarda, kendine karşı beslenen bu fikirlerin devamını elinde tutmasını bilmiş, ve bu gayesi için de, yerli nüfuzlu şahıslardan istifade etmiştir ki Bâb-ı âlî bunları, hem ünvanlar ve hem de barınaklarla taltîf etmiştir. Bab-âlî, bu şahıslar aracılığıyla, Vadai sultanlarıyla, Şeyh Senusî ile ve Afrika'nın diğer bölgelerindeki diğer şeflerle münasebet kurabiliyor. Bâb-ı âlî, bunlara gizli mesajlar göndermek ve onları elde tutmak için, yine bu şahıslara müracâat ediyor. Ve mübalâğa etmekten korkmadan denilebilir ki, bu şahıslar, kendi davaları için, Afrika’nın bütün Arap ve Zencilerinden yardım görme kuv vetine sahiptirler. Bir tek kelimeyle söyliyecek olursak, Osmanlı Hükümeti, îslâm taassubuyla Avrupa’ya karşı kendine bir silâh yapıyor, ve bu silâhı, 21 Bu yüz binlerce Tunuslu, Fransa, Tunus’u işgal ettikten sonra Fran sızların zulmünden kurtulmak için Libya’y a doğru göç etmişlerdir. 22 «Si», «seyyid» kelimesinin Kuzey A frika’daki telâffuz şeklidir. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 163 kendisiyle, mücadele edilemez bir duruma sokmaya çalışıyor. Sultan’ın23 bü yük himâyesinde ve Şeyhülislâm’la Mekke Şerifi’nin yönetimi altmda olan bu geniş siyasî-dinî cemiyetin, AvrupalIların Afrika’ya sızma ve ilerleme fi kirlerine karşı mücadele için gösterdikleri gayret, şimdiye kadar önemli ne ticeler vermemiştir. Rekabetler, kıskançlıklar ve adi iştahlar, bu silâhı o şekilde kemirmektedir ki, o (yâni bu silâh), umumî bir plân yapmaya mu vaffak olamamış, ve bu plânı devamlı ve enerjik bir şekilde gerçekleştirmek için lüzumlu imkânlar hazırlanamamıştır. Çeşitli tarikatlar, daha ziyade biribirlerinden ayrı yaşamaktadırlar. İşin aslında, uyuşmazlık halinde olanlar, müridlerdir. Afrika’daki İslâmiyet için en tehlikeli ve sıkıştırıcı anın geldiği, ve Sultan-Halife Abdülhamid’in panislâmik hayallerinin birer birer düştüğü nü gördüğü bu şuralarda24, Afrika’daki İslâm Dünyâsının bu şartların üste sinden gelmek için yeteri derecede gücü olacak mıdır? OsmanlIların ve Af rikalıların duygusuzluk ve tutarsızlığı karşısında bu çok zayıf bir ihtimâldir. Fakat biz, bu bölgelerde var gücümüzle kendimizi ilân etmedikçe, ve kendi mizi hürmet edilir, ve tanınır tek efendileri olarak görmek istediğimizi onlara sert bir şekilde göstermedikçe, geçmişte olduğu gibi, bu ibtidai ve basit halk lar, güvenci sarsacak ve nizamı tehlikeye düşürecek zamansız saldırılar, ayaklanmalar ve entrikalarına devam edeceklerdir. Muhakkak ki Fransızla rın prestiji ve Orta Afrika’da tesirimizi yerleştirmek için, Rabah’ın askerî gü cünü tamamen yıkarak, Sahra bölgesini muzafferane bir şekilde geçerek ve Zinder’i işgal ederek çok şey yaptık. Fakat belki bu, yeterli olmayacaktır; zirâ Şeyh Senusî’nin prestiji ve Afrikalıların, Vadai’nin ma’sumiyetine ait olân inançları devam etmektedir. Karakterleri, iğfal edilmeye çok müsait olan zenci toplulukları kendi fikirlerine çevirip, bize karşı teşkilâtlandırma maları için, Afrika’ya sızma gayemizin ışığı altmda; maddî varlıkları ve manevî tesirleri yönünden çok zor bir durumda bulunan Müslüman tarikat lara aman verilmemesi, acîl ve temel esas olmalıdır. Belki, Şeyh Senusî’nin tesiri altmda olan Vadai, bize karşı direnecektir; fakat bu memleket, zen gin, verimli ve sıhhata uygundur. Her tarafta suya rastlanır. Şu halde, kuv vetli bir ordu burada kolayca mevzilenebilir; ve bu bölgelerdeki şefler, bi zim en kuvvetli olduğumuzu anladıkları an, çabucak bize arkadaş muame lesi yapacaklar, ve himâyemize gireceklerdir. Ancak, biz onlara, esas ga 23 Sultan AbdUlhamid. 24 Bu mektup, Sultan Abdülhamid Saltanatının son yıllarında yazılm ışa benziyor. Bu sıralarda Sultan, hem yahudî, hem ermeni ve hem de Jön Türk lerle mücadele etmektedir. 164 IH S A N S Ü R E Y Y A S IR M A yemizin onlarla ticarî münasebetler kurmak olduğunu ve dinlerine,-âdetleri ne hürmet edeceğimizi göstermemiz lâzımdır25. Çünkü Vadai bölgesi, Orta Afrika'nın yerli halkı gözü önünde bu bölgelerin en önemli devletidir. Çünkü burası onların gözünde, cevher-i ilâhî’nin muhafazasında olduğundan ve Şeyh Senusî tarafından korunduğundan bir dokunulmazlığa sahiptir. İşte bu nun için, askerî müdahalemizi ilk olarak buraya yapmamız lâzımdır. Bu askerî hareketi aşılayacak olan siyasî hareket ve iyilik(!) daha sonra gele cektir. Ve bu bölge, teslimiyetini açıkça ilân edecek olursa, aynı şekilde Kanem, Kaouar-Bilma ve Tuareg halkı da.bizim-hâkimiyetimiz önünde say gıyla eğileceklerdir; ne tarikatların va’zlan ve vaadleri ve ne de kerametleri bu maddî hadiseye karşı üstün gelecektir. Osmanlı ve tarikatların hareketi hakkında, Sultan’ın Ulak’ı olan Si Hamza’ya rağmen, Libya’ya sığınmış olan 200.000 Tunuslunun 1882-83 yılında İslâm toprağını terk ederek, Tunus’ ta himâyemize girmeyi tercih ettiklerini, misâl olarak göstermemiş miydik? 21 mart 1899 tarihli Fransız-İngiliz antlaşmasıyla bizim olan bütün bölgeler, kâşiflerin bildirdiklerine göre işletilebilir durumdadırlar. Fakat bu topraklan, bizim kontrolümüz, altında, yerli halka işletmek için, onlara em niyet sağlamamız ve herkesin maddî, ve manevî menfaatlârınm inkişâfım sağ layacak ve onlara da kalkınma şansı tanıyacak bir rejim olmalıdır215. Ve bu neticeye, ancak stratejik noktaların işgâl edilmesi ile iılaşılır. Kervanlar yo lundaki stratejik noktalar, Zinder,. Kaouar-Bilma, Ghat’m .karşısında seçi lecek bir nokta (Recep el Hoca adındaki bir kervancı,, çok sulu olan.ve Türk köyü Ghât ile Aghir arasındaki bölgeyi haber verdi) .ve hâlen .yerleş miş olduğumuz Remasenin. olarak belirlenebilir.. Devamlı olarak, gözü açık subaylarımız ve idarecilerimizin kontrolü altındaki çok sıkı takibat durumun da, bize düşman olan tarikatlar, bizim lehimizde olan tarikatların karşı çık masıyla, geçmişte olduğu gibi, bu ibtidai halklar üzerinde uğursuz tesirlerini . 2 5 Bütün emperyalist memleketler, bu çareye başvurm uşlar. ve bir. çoğu da m uvaffak olmuştur. H atta A frika’daki emperyalizm, Avrupa'nın özel su rette yetiştirdiği papaz-doktor misyonerlerle başlam ıştır. H asta Afrikalıları, gü ya tedaviye giden papaz-döktoriar, bu hastaların ellerinden yiyeceklerini da hi almışlardır. Şayet yukarıdaki sözler samimî olsaydı, yâni Avrupa'nın, işgal ettiği m illetlerin hak ve hukukuna riayet etm iş olsaydı, bugün için, Tunus, Cezayir ve Zenci Afrikası, niçin kendi dillerini bilmiyorlar? AvrupalIlar,' bunu yasakladılar da ondan... Bu, tıpkı eşkiyanm, soyduğu adama iy i m uam ele et mesine benziyor. 26 Yerli halkın kalkınm ası için hiçbir zaman bu şans tanınmamıştır. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 165 gösteremiyeceklerdir27. Böylece Osmanlı Hükümeti anlayacaktır ki bundan böyle, o.tuz seneden beri Orta Afrika’da giriştiği taassup ve harp faaliyetleri nin teşekkülüne mani olacak durumdayız, ve yine anlayacaktır ki bu entri kalara devam etmek lüzumsuzdur. Böylece, takviye merkezlerinden kopmuş olan bu zincir sayesinde .memleketin. (Afrika'nın) gerçek efendileri olacağız. Şayet müsteşarlarımız teşebbüs emaresi gösterecek olurlarsa, biz sadece Çat bölgesi kervan ticaretini lehimize çevirmek değil, buna bir gelişme ver meye de muvaffak olabiliriz28. Ve, demiryollarının inşaatı gibi büyük dü şünceler, bu tecrübeden .sonra, ve lüzumu muhakkak olunca gelir. imza : Lacau Fransız Umumî Konsolosu Afrika Trablusu, 12 Şubat 1902. VESİKA l l ’nin Fransızca olan asıl metni : Confidentiel. ...... ■ Tripolitaine. DIRECTION POLITIQUE . . CLASSEMENT . Série: B, Carton: 80, Dossier: 3. . Renseignements politiques sur l’action panislamique du Sul tan de Constantinople par l'intermédiaire de la confrérie religieuse musulmane des Chadelia-Madania. 'Démandes : Prière de faire connaître l’importance des zaouia de Mistrata, Gharian, Misselata, Ghadamès et des couvents ou autres lieux de réunion et de propagande panislamique que la confrérie des Chadelia-Madania pourrait posséder. ou entretenir en Tripolitaine. _ Les chefs politico-religieux qui les dirigent sont ils en relations suivies avec leur grand maître en résidence à i Constantinople? 27 D ikkat edecek olursak, A frika’daki tarikatların, A frikalı halk üzerin deki tesiri uğursuz olarak gösteriliyor. Bunun aksine fransızlar, A frika’nın halklarını ezip sömürecek, onları öldürecek; bu, normal bir hareket olarak gös teriliyor. -28 Bu, Cezayir ve Tunus’taki Fransız Protektorası Hükümetinin görü şüdür. (Metinde geçen dipnotu). İH S A N 166 SÜ REY Y A S IR M A Subissent-ils son influence et par suite, exercent-ils une action quelcon que sur les populations musulmanes de l’Afrique septentrionale et centrale? Ont-ils les moyens de vulgarisation nécessaires pour répendre leurs doctrines panislamiques en Tunisie ou dans les autres contrées de religion musulmane placées sous notre domination ou situées dans notre sphère d’influence. Donner succinctement tous autres renseignements susceptibles de fixer le Gouvernement sur l’intérêt que nous aurions à être tenus exactement au courant des agissements qui pourraient être provoqués par les Directeurs et agents de la confrérie des Chadelia-Madania de la Tripolitaine en vue d’at ténuer leur action panislamique en faveur du Sultan de Constantinople, ou le cas échéant, de les intéresser à favoriser l’influence française dans le monde musulman. Réponses : Les Chadelia entretiennent à peu de frais de minables Dervicheries à Charian, Meselata, Mesurata et Ghadamès. D’après mes renseignements cette confrérie n’a que peu d’adhérents en Tripolitaine et n’y exerce qu’une très mince influence. J’ignore si son action est plus puissante et plus étendue en Egypte. Les Madania au contraire, dont le chef spirituel et politique Cheik Dhaffer chapelain du Sultan Abd ul Hamid réside à Constantinople, sont assez actifs en Tripolitaine où ils possèdent de petites zaouias à Tripoli et banlieue, à Zaouia Gharbia, à Tabour, Bou Yamail, Zouara, dans le Djebel Tripolitain, à Essahal, Zliten, Soulhaq, Ecchatiah el Fouqui région d’Echaatia, à El Gardah Est d’Agar, Mahrougah Ouest d’Agar, à Agar région de Chyaati, à Echchatya région de Morzouk et à Ghadamès. Toutes les confréries ont recours aux mêmes procédés de propagande en vue d’arriver aux fins que l’Islam s’est toujours proposées c’est-à-dire l’anéantissement des étrangers envahisseurs. C’est uniquement par des récits de miracles et des prédictions de victoire finale sur la chrétienté qu’elles exaltent les populations ignorantes de l’Afrique. Mais leur charlatanisme n’arrive pas toujours à prévaloire contre la réalité des faits. Ainsi en 1882-83 lorsque je gérais ce Consulat Général plusieurs Grands Chefs Tunisiens qui venaient me voir ouvertement ont, sur mes conseils et mes assurances que leurs droits seraient respectés, cessé, leur exode et sont rentrés en Tunisie tant à bord de nos paquebots que par la voie de terre avec leurs tribus for mant une masse de plus de cent mille âmes, en dépit des exhortations et des F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 167 menaces de Si Hamza Agent Panislamique du Sultan, frère de Cheik Dhaffer Chapelain d’Abd el Hamid et chef de la confrérie des Madania; en dépit aussi des subsides et des belles promesses du Gouvernement Ottoman. Tout musulmans qu’ils étaient ces chefs ont trouvé les avantages matériels que nous leur offrions plus appréciables que les délices de vie future dont Ot tomans et Chiouk faisaient miroiter le brillant à leurs yeux. Lee Cercles politico-religieux Mahométans de Tripoli de Barbarie n’ont pas d’organe officiel au service de leurs idées et de leur propagande. Tous les projets, toutes les combinaisons ayant pour but de combattre l’expansion des Puissances Européennes en pays Mahométan et en particulier l’oeuvre de pénétration de la France en Afrique s’élaborent et se. trame dans l’ombre entre Arabes, Soudanais et Turcs. Non pas que les Arabes de Tripolitaine se montrent satisfaits de l’administration Ottomane et professent un grand respect pour sa science et son équité, mais le Sultan est à leurs yeux le Khalife, le Chef de la religion. C’est à ce titre qu’ils le vénèrent et lui obéis sent et ils ne chercheraint pas à intriguer contre lui et son Gouvernement en vue de s’en détacher pour .se placer sous l’autorité d’um Gouvernement Européen quelconque. Et de tout temps depuis la reprise de sa domination en Tripolitaine et Cyrénaique la Sublime Porte a su maintenir ces sen timents chez les Arabes de ces deux Provinces en se servant de l’autorité de personnages indigènes influents auxquels elle donne titres et pensions. C’est par leur entremise qu’elle correspond avec les Sultans du Wadai, le Cheik Senoussi et autres chefs des régions africaines, c’est à eux qu’elle s’arresse pour leur envoyer des messagers secrets et leur faire tenir des présents.  leur tour ces personnages disposent, on peut le dire sans crainte d’exagérer, de tous les Arabes et Nègres de la contrée pour les aider dans leur desseins. En un mot le Gouvernement Ottoman se fait une arme contre l’Europe du fanatisme musulman et il s’applique à le rendre irréductible. Jusqu’ici les efforts de cette vaste association politicoreligieuse qui fonctionne sous le' haut patronage du Sultan et sous la direction du Cheik islam et du Cherif de la Mecque pour réagir contre les idées de progrès et la pénétration des Européens en Afrique n’ont pas donné de résultats appréciables. Les rivalités, les jalousies, les appétits vulgaires la travaillent et la minent de telle sorte qu’elle n’a pas encore été capable de combiner un plan d’ensemble ni de préparer les moyens pour l’exécuter avec continuité, intelligence et énergie. Les diverses Confréries vivent plutôt à l’écart les unes des autres et leurs affiliés se rangent à cet exemple. Ce sont, au fond, autant de cénacle qui s’excluent. Le monde musulman d’Afrique aurait-il assez de ressort pour 168 İH S A N SÜ REY YA S IR M A se hausser à la. hauteur ,des circonstances maintenant que l’heure du danger pressant a sonné pour l’Islam en. Afrique et que le Sultan Kalife Abd ul Hamid voit choir une à une toutes ses illusions Panislamiques, rien n’est moins probable étant données l’apathie et l’incohérence Africaines et Ot tomanes. Mais les petites intrigues, les excitations, les attaques décousues qui troublent l’ordre et émoussent la confiance qu’il faut que nous inspirions à toutes ces populations primitives et simplistes continueront comme par le passé tant que nous ne nous serons pas vigoureusement affirmés dans ces régions et que nous n’aurons pas montré notre volonté ferme d’y être les seuls maîtres respectés et incontestés. Certes nous avons énormément fait pour le prestige français et pour asseoir notre influence dans le Centre Africain en détruisant de fond en comble la fortune militaire de Rabah, en effectuant victorieusement la traversée de la région saharienne et en oc cupant Zinder. Mais ce n’est peut être pas assez encore, car le prestige du Cheik Senoussi et la foi des Africains dans l'inviolabilité du Ouadai de meurent intacts. Aussi semble-t-il essentiel et urgent de ne pas laisser le temps aux Confréries musulmanes qui se sentent profondément atteintes dans leur influence morale et dans leur existence matérielle par la perspective de notre pénétration dans ces contrées de pétrir à leur idée les populations nègres dont le caractère est si maléable, de les fanatiser et de les organiser contre nous. Sous l’influence du Cheik Senoussi le Ouadai nous opposera peut être quelque résistance, mais ce pays est riche, fèrtile et sain; l’eau s’y rencontre partout. Uune forte expédition pourrait donc y évoluer et y prendre position aisément et le Sultan qui y règne ainsi que les chefs dont il est entouré se résigneraient bien vite à nous traiter sur un pied amical et à accepter notre protectorat le jour où ils auraient compris que nous sommes les plus forts, que notre véritable but est de commercer avec eux et qu’il rentre dans nos intentions de respecter leur religion, leur usages et leur droits. Et c’est parce que le Ouadai est aux yeux des indigènes du Centre africain l’Etat le plus important de ces contrées, parce qu’il est considéré par eux comme inviolable en raison de la protection d’essence divine dont il est couvert par le Cheik Senoussi qu’il conviendrait tout d’abord de nous y imposer militairement. La bienveillance et l’action politique viendraient ensuite se greffer à cette action militaire. De même les populations du Kanem, de Kaouar-Bilma ainsi que les Touaregs s’inclineraient respectueu sement devant notre autorité lorsque celle-ci se serait manifestée hau tement, et ni les prédications des Confréries, ni leurs promesses, ni leurs prédictions ne prévaudraient contre ce fait matériel. A propos de l’action F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 169 ottomane et de celle des Confréries. n’avons nous pas l’exemple des 200.000 Tunisiens réfugiés en Tripolitaine qui en 1882-83 ont déserté le camp de l’Islam en dépit de l’Emissaire .du Sultan, «Si Hamza» et ont préféré rentrer en Tunisie pour se placer sous notre égide. Toutes les contrées devenues nôtres à la suite de l’accord FrancoAnglais du 21 Mars 1899 sont exploitables'‘d’après ce que relatent les explorateurs, mais.pour les faire exploiter par les indigènes sous notre di rection il est indispensable. de .leur donner la sécurité. et d’assurer leur développement progressif grâce à un régime d’ordre garantissant les intérêts matériels et moraux de tous. Et ce résultat ne saurait être obtenu que par l’occupation de points stratégiques. En ce qui regarde la route des caravanes ces points sont Zinder, Kaouar-Bilma, un point à choisir en face de Ghat (un caravanier Redjeb èl Kodja à signalé la région entre une localité nom mée Aghir et la localité Turque de Ghat comme offrant de l’eau eh abon dance) et Remassenin où nous sommes déjà installés. Dans ces conditions de surveillance étroite, toujours sous le regard vigilant de nos officiers et de nos adminisrateurs, contrecarrées par les Confréries qui nous sont fa vorables, les Confréries hostiles ne pourraient plus exercer comme par le passé leur influence néfaste sur ces populations primitives, le Gouvernement Ottoman comprendrait qu’il est désormais inutile de persister dans son système d’intrigues et nous serions en mesure d’empêcher la formation de ces clans guerriers et fanatiques qui ont surgi successivement depuis trente ans dans le Centre de l’Afrique et ont désolé cette contrée. Grâce à cette chaîne interrompue de postes fortifiés nous serions les maîtrés absolus du pays, et nous parviendrions, on peut le croire, si nos négociants font preuve d’initiative non seulement à faire revivre à notre profit le commerce ca ravanier avec la région du Tchad mais encore à lui donner un dévelop pement important29. Et la réalisation des grandes conceptions telles que celle de la, construction de lignes farrées pourrait venir après cette expérience et lorsque la nécessité en serait évidente. Signé : Lalau Consul Général de France à Tripoli de Barbarie le 12 Février 1902. 29 But visé par le Gouvernement Général de l ’A lgerie et par le Gouver nement du Protectorat en Tunisie. İH S A N 170 SÜ REY Y A S IR M A VESİKA-III. Siyasî îdare Sınıflama Seri : B, Karton : 80, Dosya: 3. Şazeliye-Medeniye müslüman tarikatı vasıtasıyla İstanbul Sultan’mm yaptığı panislâmik harekete dair siyasî istihbarat. Sorular: Tunus’taki Şazeliye-Medeniye tarikatının dinî ve siyasî rolü ve ehem miyeti hakkında mümkün mertebe tafsilâtlı bir muhtıranın yapılması rica olunur. Bilhassa, Sfaks Zaviyesinin Şeyhi, İstanbul’da ikâmet eden idareci ro lündeki Büyük Başkan’m tesiri altında kalıyor mu? Hükümette, çok sayıda müridi var mı? Cezayir, Libya ve Ghadames’teki mensuplarıyla temas ku ruyorlar mı? Şazeliye-Medeniye tarikatının toplandıkları diğer yerleri belirtiniz. On ları idare edenlerin siyasî ehemmiyetini ve değerini ve isimlerini belirtiniz. İslâm Dünyasında Fransız tesirini çoğaltmaya yöneltmek için ve Hükümet’in, Tunus’taki Medeniye tarikatının şeyhleri tarafından teşvik edile bilecek olan hareketlerin ehemmiyetinden haberdar olmakla elde edeceğimiz menfaatin tesbiti için lüzumlu diğer bütün malûmatı kısaca veriniz. Cevaplar : Bu tarikatın en itibarlı sayılan şahsiyeti, Sid Muhammed el Tahir b. Ahmed b. Abd el Varis, bu tarikatın Tunus’a nasıl girdiğini, aşağıda gele ceği gibi anlattı. «Bu tarikat, Fas bölgesinde, el Gavs el ekber namı altında tanınan ceddim Sidi Abd el Varis tarafından kuruldu. «Babam Ahmed, hac farizasını yerine getirmek için Fas’tan hareketle Mukaddes yerlere gittiğinde Mekke’de Fas’m Mevla El Arabi heyeti muci bince, Mekke Dergaviyalarmm başmda bulunan, anne tarafından ceddim olan Şeyh Sidi Muhammed b. Hamza Ca’fer el Medini ile buluştu. «Babam, Mekke’de bir çok sene kaldıktan sonra Trablusgarb’a gitti F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 171 ve orada evlendi. Ve hemen sonra, genç hanımıyla, Tunus’a gelip yerleşti ve tarikat için çok sayıda mürid topladı* (Hicrî 1259). Bundan sonra, biribirinin arkasından, onun gayretiyle, onun tedrisini tebliğ için on bir tekke kuruldu ki adlan şöyledir: Tunus’ta bir zaviye. Suse’de bir zaviye. Sfaks’ta bir zaviye. Teburba’ya 2 kim. uzaklıkta (Cebel Miaha)’da bir zaviye. Beja Kıyadetinde (Ayn Kasr Hadid’de) bir zaviye. Beni Mazon kabilesinde iki zaviye: biri Sidi Ebu Haris, diğeri de Od b. Mulahem’e aittir. Kasra’da bir zaviye (Maktar’ın sivil kontrolü). (Ayn Male’ye yakın olan) Matavr Kıyadetinde, Mogod kabilesinde bir zaviye. Binzert Kıyadetinde bir zaviye (D’ouaouda)30. Zagvan’da (Sidi Saad)’da bir zaviye. Bunlara dört toplantı yerini de ilâve etmek lâzımdır: 1— 2— 3— 4— Beja Kıyadetindeki zaviye. Khoumir’in evinde. Zegalma kabilesi hudutlarına yakın olan Mecer kıyadetinde. Tozem’de. Sidi Ahmed b. Abd el Vares’in, şeyh ve dervişlere değer vermeyen ve Bey31 Muhammed Sadık’ın Başbakanı olan Mustafa Haznedar’ın üzerinde nüfuzu vardı. Sahilin isyancılan olan Huarmirler (1864) ve Prens el Abdel’in (1867) üzerine kuvvetler gönderildiğinde, o, Sidi Ahmed’i kuvvetle riyle gönderdiyse de, her tarafta tüfekle karşılandı. Onun büyük oğlu, Sid Muhammed el Tahar, Tunus Zaviyesinin hâl-ı hazırdaki şeyhidir. Bununla beraber Beylik, onun bu ünvan altında tanın ması için bir ferman çıkarmamıştır. Ve onun 5 Rebiyü’l-evvel 1289 tarihin de babasından aldığı icazetten başka bir ünvam olmayıp, bizzat babasının da Sid Muhammed Hamza Ca’fer’den aldığı icazetten başka bir şeyi yoktu. Sid Muhammed el Tahar, Tunus’taki diğer Medeniye zaviyelerinin şeyhleri veya mukaddemleri üzerinde bir üstünlük iddia etmektedir ki bu, 30 31 «D’ouaouda» kelimesinden murad ne olduğu anlaşılamamıştır. Bey, Tunus ve Cezayir’i idare eden şahıslara denirdi. 172 İH S A N SÜ REY Y A S IR M A Çok az kabul edilen bir şeydir. Onun bizzat Tunus’ta Si Sadık es-Sahravî32 adında bir rakibi vardır. O, iki;'kardeşi, Belkasım ile İzzeddin ve İstanbul Şeyhi Ca’ferle dargın vaziyettedir. Bu yabancı, ailenin kollan, onun itibarını yıkarak, propagandasını akim kılmışlardır, : Aynı şekilde, Tunus’un Medenîleri (Medenî tarikatı mensuplan), Kadiriye, Şazeliye ve Rahmaniye gibi büyük müslüman tarikatlarının gözünde, bu tarikat, ehemmiyetsiz bir ekalliyet teşkil etmektedir. . Tunus şehri v e .civarında, ar alarmda, Faslıların ve Gadametilerin de bulunduğu yetmiş medeniye33 vardır. Diğer tarikatlar etrafında toplananlara gelince; bunların gerçek sayısini bilemiye'cegiz. Fakat bunların sayısını iki yüz ellinin üzerine çıkarmak, hakikatin dışma çıkmak demektir. Sfaks zaviyesindekilerin yirmi kadar ol duğunu, bitiyoruz ki bu, müreffeh bir zaviye oimâktah uzaktır. Yalnız Maktar Müfettişinin istatistiklerine göre -kiK esra Zaviyesi bu nun içine girmektedir-, Od Ayar, Od Avun ve Kesra Halifeliğinde, Medeniyelerin sayısı 1302 ye çıkarıldığı doğrudur. Fakat öyle görülüyor ki bu he sapta, Medeniyeler ile Şazeliler birikirlerine. kanştınlmıştır, ve bu sayının %95 i Şazetilerdir. Güney Tunus’ta Medenîler sadece ..isim olarak bilinmektedir. -Nefzaoua-Cerid-Gabes-Gafsa-. Bu, Kayravan’da da aynı şekildedir. Grombatia, Kef ve Talâ taraflarmda bunlar bilinmemektedir. Teburba Kıyadetindeki zaviye, Sid Belkasem b. Ahmed b. Abd el Varis’in manevî idaresi altındadır. Onun dayısı, ona resmî.bir tevcih kazan dırmak istediyse de, kendisine bü tevcih verilmemiştir. Çünkü Beytin Hü kümeti yerli tarikatları her türlü yabancı tesirden kurtarmayı kendine pren sip edinmişti. Bej a Kıyadetindeki zaviye Sid Belkasem’in kardeşi Sid îzzeddin’e ait tir, fakat.bu başka bir anneden olduğu için, Ca’fer ailesine yabancıdır. Ebü Haris zaviyesi ise bunların yeğeni olan Sid Ahmed b. el Hac el Arabi’ye aittir. . Sfaks zaviyesi, tarikatın mukaddemi olan Si Muhammed b. Âbd Allah er-Rezkî tarafından idare edilmektedir. Bu, dinî görevlerini ifadan ziyade, 32 'Si-Sadık, ipek dokuyucusu olan bir Tunusludur. O, geyhlik teşbihini, General H ayrettin’i Tunus’ta görm ek için gelen İstanbul Şeyhi Ca’fer’in elin den devralmıştır. Müridleri takriben on kadardır. O, bu müridlerini Sidi el Halfa v i zaviyesinde toplamaktadır, (Metinde geçen dip notudur). 33 Bu medeniye’lerin, zaviye mi, mürid. m i oldukları, tasrih edilmemiştir. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ Ï73 ticarete vaktini veren bir tüccardır. O , her türlü «dinî tebliğ»“fikrine sırt çevirmiştir.. ............ Zagvan zaviyesi, ■hareketli ve endişeli bir şahıs olup, Mekke’ye gidip yerleşen Si El Hac Tahar b. el Hac Saad et-Tebbani tarafından idare edili yordu ki, .yerine kimse geçirilmemiştir. Kendi hallerine bırakılmış olan müritler de çok az toplanmakta ve bu toplantılarına çok az kişi iştirak etmektedir. Yukarıda adları geçen Medeniye zaviyelerine ait diğer toplantı yerleri nin başmda mukaddemlerden başka kimse olmadığından ve bunlar , da iti barsız olduklarından, isimlerini zikr etmede bir fayda mülâhaza, etmedik.. Yukarıda geçen bilgilerden şu netice çıkıyor ki, yeni teşekkül eden Me deniye tarikatı Tunus’ta çok az gelişmiştir; ve o,, inkişaf edeceği, yerde, inkiraz etmektedir. Bu tarikata mensup olan çeşitli, guruplar, müşterek .bir idareden mahrum olduklarından’ aralarında hiç bir. bağ mevcut değildir. Bu tarikatın şeyhlerinin,, verimli bir şekilde birimle mücadele edecek durumları yoktur, ve ne şekilde olursa olsun, bizim nüfuzumuzu müslüman memleket lerinde artıracak bir durumları da yoktur. Belkasem b. Abd el Varis, medenî olarak değil, fakat Tunus Cemiyetin deki alâkalan dolayısiyle, Sultan’m Şeyhi’ne ulaklık yapabilir. Bunün, si yasî bir rol oynamaya müsait olduğunu, hiç bir şey garanti edemez. Şayet bir gün o, kendini siyasete kaptıracak olursa, daha evvelden onü ihbar et miş olan kardeşi Sid Muhammed ve Taher, bunu bize haber vermekte ku sur yapmayacaklardır34. VESİKA III’ün Fransızca olan asıl metni : DIRECTION POLITIQUE . CLASSEMENT Série: B, Carton: 80, Dossier: 3. Renseignements, politiques sur l’action panislamique du Sultan de Constantinople par l ’intermédiaire de la confrérie religieuse musulmane des Chadelia-Madania. 34 Bu son cümle, Osmanlı Sultam lehine çalışm a ihtim âli olan bir tarikat şeyhinin kardeşlerinin, fransızlar tarafından nasıl elde edüdiklerinî gösterm ek tedir. 174 İH S A N SÜ REY YA S IR M A Demandes : Prière de faire établir une notice aussi détaillée que possible, sur l’im portance, le rôle politique et religieux de la Confrérie des Chadelia-Madania, en Tunisie. Le Cheikh de la Zaouia de Sfax notamment, subit-il l’influence du Grand Maître de l’Ordre en résidence à Constantinople. A-t-il de nombreux adeptes dans la Régence. Entretient-il des relations avec ses adhérents de l’Algérie, de la Tripolitaine et de Ghadamès. Enumérer les outres lieux de reunion des Chadelia-Madania. Indiquer les noms, quálité et l’importance politique de ceux qui les dirigent. Donner ' succinctement tous autres renseignements susceptible de fixer le Gouvernement sûr l’intérêt que nous aurions à être ténus au courant de l’importance et des agissements des chefs de la Confrérie des Madania en Tunisie en vue d’atténuer leur action quand elle se manifeste hostile ou, le cas échéant de les intéresser à favoriser l’influence française dans le monde musulman. Réponses: Sid Mohamed Er Tahar ben Ahmed ben Abd el Ouarets qui est ici la personnalité la plus en vue de l’Ordre des Madania, raconte ainsi qu’il suit comment cette confrérie s’est introduite en Tunisie. «Elle a été fondée», dit-il, «par mon aieul Sidi Abd el Ouarets, connu «dans la province de Fez, sous le nom d’El Ghouts el Akbar. «Mon-père Ahmed étant parti de Fez pour accomplir son pèlerinage aux «lieux Saints, trouva à son arrivée à la Mecque, le Cheikh Sidi Moham med ben «Hamza D’afer el Medihi, mon aieul maternel, à la tête des Dergaouia de la «Mecque en vertu d’une délégation de Mouley El Arbi, de Fez. «Mon père, après avoir passé plusieurs années à la Mecque se rendit à «Tripoli où il se maria. Il vint, presqu’aussitôt après avec sa jeune femme, «se fixer à Tunis, où il recruta pour la confrérie, de nombreux adeptes» (1259 de l’hégire). On vit alors se former successivement, sous son inspiration, onze établissements destinés à propager son enseignement savoir : Une Zaouia à Tunis. U ne — à Sousse. U ne à Sfax. Une --------- à 2 kil. de Tebourba (Djebel-Miana). F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 175 Une --------- dans le Caidat de Béja (à Ain Gacer Hadid). Deux dans la tribu des Beni Mazon, l’une à Sidi bou Haris, l’autre aux Od ben Moulahem. U n e --------- à la Kesra (Contrôle civil de Maktar). Une ------- - dans la tribu des Mogod Caidat de Mateur (près d’Ain Malah). U ne dans le Caidat de Bizerte (D’ouaouda). U n e --------- à Zagbouan (Sidi Saad). Il faut y ajouter quatre lieux de réunion : 1— à Zaouiet, dans le Caidat de Béja, 2— Chez les Khoumir, 3— Dans le Caidat des Medjer près du territoire de la tribu des Zeghalma, 4— à Tozem. Sid Ahmed ben Abd el Ouarets exerçait de l’ascendant sur le premier Ministre du bey Mohamed Sadok, Mustafa Khaznadar, auprès duquel ma rabouts et derviches étaient ehcrédit. Des expéditions ayant été successivement dirigées contre les Khoirmirs les insurgés du Sahel (1864) et le Prince el Adel (1867), il fît partir Sid Ahmed avec les troupes mais partout il fut reçu à .coups de fusil. Son fils ainé Sid Mohammed el Tahar est le chef actuel de la Zaouia de Tunis. Toutefois il n’est point reconnu en cette qualité par décret beylical et n’a d’autre titre qu’une idjaza de son père datée du 5 Rebia el Aouel 1289, qui lui même n’en avait d’autre qu’une de Sid Mohammed Hamza D’afer. Sid Mohammed el Tahar s’attribue sur les cheikhs ou les Mokadems des autres Zaouia. Medania de Tunisie une suprématie que bien peu ac ceptent. A Tunis même, il a un compétiteur dans la personne de Sid Çadoq es Sahraoui. Il est brouillé avec ses deux frères Belgacem et Az ed Din, ainsi qu’avec le cheikh D’afer de Constantinople. Les divisions de cette famille étrangère, en ruinant sa considération, ont rendu sa propagande stérile. Aussi les Medania de Tunisie ne forment-ils qu’une insignifiante mi norité au regard des grandes confréries musulmanes : Quadria, Chadlia, Rahmania. On compte soixante dix Medania dans la ville de Tunis et sa banlieue, parmi lesquels des marocains et des gens de Ghadamès. Quant à ceux qui sont groupés autour des autres établissements, on ne saurait en évaluer le nombre avec une exactitude rigoureuse, mais en l’éva 176 İH S A N SÜ REY Y A S IR M A luant à deux cent cinquante on est au dessus de la réalité. Nous savons qu’il est de vingt pour la Zaoüia de Sfax qui cependant passe à distance pour être un éteblissement très prospère. Il est vrai que les seules statistiques du Contrôle de Maktar, dans lequel se trouve la Zaouia de la Kesra, font ressortir à 1302 le nombre des Medania des Od Ayar, des Od Aoun et du Khalifalik de la Kesra, mais il est ma nifeste qu’elles confondent les Chadlia proprement dits avec les Medania et que les premiers entrent dans le calcul pour plus de 95 %. Les Medania ne sont connus que de nom dans lfe Sud Tunisien. -Nefzaoua-Djerid-Gabès-Gafsa-. Il en est de même à Kairouan. On les ignore dans les contrôles de Grombalia, du Kef et de Tala. La Zaoüia du Caidat de Tebourba est sous l’autorité spirituelle de Sid Belgacem ben Ahmed ben Abd el Ouarets. Son Oncle maternel ‘avait sol licité pour lui l’investiture officielle; elle lui a été refusée parce que de tout tëmps le Gouvernement du Bey s’est attaché à soustraire les confréries lo cales à toute influence extérieure. La Zaouia du Caidat de Béja appartient à Sid Az ed Din, frère du précédent, mais d’une autre mère et par conséquent étranger à la famille D’afer. Cèlle de bou Haris est à leur cousin Sid Ahmed ben el Hadj el Arbi. Celle de Sfax est dirigée par Si Mohammed ben Abd Allah er Rezqui, mokaddem de l’Ordre. C’est un marchand qui donne plus de temps à son commerce qu’à l’exercice de ses fonctions religieuses. Il a renoncé" à toute idée de prosélytisme. La Zaouia de Zaghouan était administrée par Si El Hadj Saad et Tebbani, personnage remuant, esprit inquiet qui est allé s’établir à la Mecque et n’a pas été remplacés. Les adeptes Livrés à eux-mêmes n’ont plus que des réunions espacées et peu suivies. A la tête des autres Zaouias Medania et dans les lieux de réunion cités plus haut, on ne trouve que des mukaddems du pays qui ne présentent aucune surface et dont il est sans intérêt de citer les noms. Des renseignements qui précèdent se dégage cette conclusion que la confrérie de récente formation des Medania a pris peu de développement en Tunisie; qu’au heu d’y progresser elle est en décadence; que ses divers groupes échappent à une direction commune et n’ont pour ainsi dire entre eux aucun lien; que leurs chefs ne sont pas en situation d’agir utilement F R A N S A 'N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 177 contre nous et encore moins de favoriser, en quoi que ce soit, notre influence en pays musulman. Ce n’est pas en tant que Medani mais par ses relations dans la Société Tunisienne que Si Belgacem ben Abd el Ouarets pourrait servir d’emissaire au Chapelain du Sultan. Rien n’autorise à penser qu’il soit disposé à jouer un rôle politique. S’il devait un jour s’y laisser entraîner, son frère Sid Mo hammed et Tahar, qui l’a déjà dénoncé à tort, ne manquerait pas de revenir à la charge et de nous avertir. VESİKA-IV. Siyasî İdare 1902 SINIFLAMA Seri : B, Karton : 80, Dosya : 3. I Sultan Abdülhamid’in panislâmist şefi Muhammed Zafir’in bütün sa dakatine rağmen, Bingazi’de Medeniye tarikatının panislâmik yönden olan hareketi, hiç bir şekilde kendini göstermemiştir. Bu tarikat, Sultan’ın, lüzum-u halinde, yabancı bir istilâya karşı mücadele edebilecek düzenli bir or du kurmak gayesi ile çıkardığı fermanın hükümlerine tiyup, askerlik yap mak istemeyen Cyrenaique halkını itaata sevk etmek için hiç bir teşebbüste bulunmamıştır. n Medeniye tarikatının Bingazi’de zaviyeleri ve Bingazi’ÿe yaya olarak 7 saat süren bir merkezleri vardır. Derna’da, Jektabya’da da birer vaziye vardır. Jhadan, Ghat, Fizan, Somu ve Vadai’de de başka zaviyeleri vardır. Fakat buna rağmen bu tarikat, Bingazi ve Vadai arasındaki ve Senusîlerin sıkı kont rolü altında kalan kervan yolu üzerinde hiç bir tesirleri yoktur. Senusî ve Medeniye tarikatlarının birleştirilmeleri için bazı teşebbüsler yapıldı, fakat bu teşebbüsler bir sonuç vermedi ve her iki tarikat tamamen .biribirinden ayrı kaldılar. Ve bu birleşmenin müteşebbislerinden biri olan Sidi el Beşir, dört beş aydan beri Mistrata’ya çekilmiş, ye orada....35 yaşıyor. 35 Bu cümledeki bir kelim e okunamamıgtır. Tarih Enstitüsü Dergisi : F. - 12 178 İH S A N S Ü R E Y Y A S IR M A Şayet Trablusgarb’taki Fransa Umumî Konsolosluğu, mahîr bir aracıya sa hip olabilirse, belki para vasıtasıyla bunu (Sidi el Beşir’i) istihbarat ajanı olarak kullanabiliriz. m Panislâmizm, bazı hallerde ve bazı müslüman gurupları arasında kâfire karşı kullanılan bir nefret ve tahrik vasıtası olarak kabul edilebilir; fakat bu, gayesi belli, ve devamlı bir idaresi olan siyasî bir sistem değildir. Böyle bir teşkilâtlanmanın rüyası, nüfuzlu şeyhlerin sadakatini kazanmasını bilen Sultan’ın zihnini işgal etti, fakat onun bir neticeye varması, şüpheli gibi görü nüyor. Filhakika, müslüman tarikatları, biribirlerine karşı olmaksızın, ara larında bir ittihad da yoktur. Bu tarikatlar inkişaf ettikçe, dağılıyorlar ve eski asıllanndan bir şey muhafaza etmeksizin, yeni tarikatlar kuruyorlar. Üstelik, tarikatların tesir gücünden kıskanan ulema ve şurefa, bu tarikatlarla daima mücadele etmişlerdir. Şu halde Avrupa medeniyeti, bugüne kadar hareketleri tecrid edilmiş olan ve aralarında hiç bir bağ bulunmayan bu ta rikatların birliğinden yılmamalıdır36. Sultanların37 Halifesine gelince: Arabistan’da, Suriye’de ve Kuzey Af rika’da, Arap kanından olan milletler Halife’yi ancak korkularından kabul etmişlerdir38. Yemen’de ve bilhassa Hicaz’da isyan, mahallileşmiş bir vazi yet arz ediyor, ve artık Türkler, şehirlerin dışmda kalan yerlerde hüküm sürmüyorlar. Fakat şurası muhakkaktır ki Mekke’nin büyük Şerifi’nin Ara bistan kabileleri üzerinde nüfuzu vardır. Ve Şerifin kendisi de onu tayin eden Sultan’m şahsının emrindedir. Fakat onun, göçebe halkın gözündeki kuvvet ve hükmü, mevcut şeylere düşmanlığından ileri geliyor. Suriye’den Mekke’ye bir demiryolu inşaatını kapsayan panislâmik proje de, gerçekleştirilemiyecek bir ütopyadır39. Bu projenin ele alındığı şartlar ve OsmanlIların 36 Yukarıdaki cümleden de anlaşılacağı üzre, A frika’y ı sömürmek iste yen, yalnız Fransa değil, tüm Avrupa Medeniyetidir. 37 Sultan, tabiri, A frika’daki küçük devletlerin reisleri için kullanılıyor du. H alife ise, Osmanlı H alifesi idi. 38 Halbuki 19. asırda böyle bir korku mevzubahis değüdir. Şayet olsay dı, Halife, oraları tarikat şeyhleri Ue değil, askerle idare ederdi. Ü stelik, Ku zey Afrika'nın çoğu 1881 den itibaren Fransızların işgali altındaydı. Fransız işgalinde olan bir yerin insanları, Osmanlı H alife’sinden niçin korksunlar? 39 Halbuki ütopya sayüan bu projenin büyük bir kısm ı gerçekleştiril miştir. F R A N S A ’N IN K U Z E Y A F R İK A S Ö M Ü R G E C İL İĞ İ 179 kendi kaynaklariyle böyle mühim bir eserin yapımına geçip bunu işletme ik tidarından mahrum olduğu düşünülürse, bu daha iyi anlaşılır. Türklerin Yu nanlılara karşı kazandıkları zaferler, tüm İslâm Âleminde büyük bir yankı uyandırdı, Fas’tan İran’a, Hindistan’a kadar... Fakat müslüman halkların sempatisi, sık sık onların muhalifi olan Türklere değil, ezeli düşman olan Hristiyanlan yenen mü’minlere karşıdır. VESİKA-IV’ütı Fransızca olan aslının metni : DIRECTION POLITIQUE CLASSEMENT 1902 Série : B, Carton : 80, Dossier : 3. I L’action de la Confrérie des Madania, au point de vue panislamique ne s’est manifestée dans ces derniers temps, d’aucune façon, dans se Sanjak de Benghasi. Malgré le dévouement de Mohammed Zafer, son chef panislamiste d’Abdul Hamid. Cette confrérie n’a fait aucune tentative pour amener les populations de la Cyrnaique rebelles à tout service militaire à se soumettre aux prescriptions que le Sultan avait édictées en vue d’organiser une milice régulière capable de lutter le cas échéant, contre une invasion étrangère. n La confrérie des Madania possède des zaouias à Benghasi, une centre à 7 heures de marche de cette ville. Une à Derna et entre le Jectabia et... D’autres existeraient également à Jhadans, à Ghat, au Fezzàn au Somon et au Wadai. Pourtant cette confrérie n’exercerait aucune influence sur la route des caravaris entre Benghasi et le Wadai, qui reste sous le contrôle exclusif des Senoussi. Des tantatives furent faites pour operer une fusion entre les deux confrériés des Senoussi et des Madania, mais elles échouèrent et les deux confréries sont restées complètement distinctes. Un des promoteur dé cette fusion, le Sidi El Bechir s’est retiré depuis quatre ou cinq mois à Mistrata et y vie dans un état On pourrait peut être â prix d’argent, de servir de 180 İH S A N SÜ REY Y A S IR M A lui comme agent d’information, si le Consulat Général de France à Tripoli pouvait disposer d’un intermédiaire habile à Mistrata. m Le panislabisme peut être considéré comme un moyen de haine et d’excitation dans certains circonstances et dans un certain rayon du croyant musulman contre l’infidele : Il ne saurait constituer cependant un système politique ayant un but défini et une direction continue. Le rêve d’une telle organisation a pu hanté l’esprit du Sultan qui a su se conscilier le dévouement de cheikhs influents. Mais il semble douteux qu’il puisse aboutir. Les confré ries musulmanes, en effet, sans être opposées les unes aux autres, manquent de cohésion et à mesure qu’elles se développent, s’émiettent et forment d’au tres confréries qui ne conservent rien des liens primitifs de leur origine. De plus les Ulemas et les Chofras ont toujours combattu les confréries dont ils jalousent l’influence. La civilisation européenne ne doit donc pas redouter la reunion en faisceau de ces confréries dont l’action, jusqu’à nos jours, est restée isolée et sans liens entre elles. Eh ce qui concerne le Khalifat des ¡Sultans, les populations de sang arabe en Arabie, en Syrie et dans l’Afrique septenrionale ne l’ont reconnu que par contrainte. Dans le Yemen, le Hedjaz notamment, la révolté est à l’état endémique et le Turc ne règne guère en dehors de l’enceinte des vil les. Le grand cherif de la Mecque possède, il est vrai, une certaine, autorité morale sur les tribus de l’Arabie et personnelement il est seulement soumis à la personne du Sultan dont il reçoit d’investiture. Mais aux yeux des populations nomades il ne garde son pouvoir et son autorité que parce qu’il passe pour hostile à l’état de choses existantes. Aussi le projet panislamique de construction d’un chemin de ferre de Syrie à la Mecque est une utopie ir réalisable étant donné les conditions dans lesquelles ce projet a été conçu .et l’incapacité du P. ottoman à entreprendre et à exploiter avec ses resour ces personnelles une oeuvre aussi considérable. Les victoires des Turcs contre les grecs ont ue un écho dans tout le monde musulman, du Maroc en Perse et jusqu’aux Indes. Mais les sympathies des peuples islamiques sè sont plus... ..., non aux Turcs dont ils sont souvent les adversaires politiques et les ennemis, mais aux croyants vainqueurs de l’ennemi héréditaire, le chrétien. Ï. S. SIRMA - Levha I **»*. *?«* w ’ 30 >/*/ /. ^ ¿şu» -, VÍA 1 j *> ,. * *" t ^ '* "* ^ **- *-: ■» *"»aí§ x-*- ^ ; sr.- ^ y» * ****v"«^ * <<5 ¿**Ÿ. 4u*W j' *\ v*v'“ ^ v * ■ w ' ' A J f y f y y * ,! ï c f'jlU - jk V h / ¡é sr . ' ~/S É íü S 9*vUt âcïAw ipuçm tAr- '* £ iuAvtnm M /Otcc,' ^ A V ~ tj&ton¿*cJu. ‘ IBS rÿp ", '• :.T:'"i ^4- « O k .1 H A ^ e to • ^¿axÂlJu & j/U¿Huin*a ¿¿flésEsé"“ ‘^SíSM ár Jtf,- __, * f~ '¿ m ^ 2 ( h / í **, í¿ ^ íin « n m x « i/ < ^ Í* ¿ ÿ V - » » < * & « / « W J - f- ñ é a * t Am M t . w ^ñ , « ^ W » í4 w W ^ * K . & * * m * t* JL ir< H ^tm — At I'rUMdjAt A*%Á*H¿tmí¿»m W J* II “W «íw 4'< rw1-«?«- wm*»M líT " ' ; r * ' * x/tntYTLyd*- -•*«** ' -I*'” M \" ' .■"■"'■ ¿Jé- Up turn*,' UwtM» •t'OvnSu.m&tXfc * k Annsék & ‘ m» m im Í« « ¿*Ty4m¿tÁt «<nH/ ^ ^)/h»mA'A^!>*« yw At-tÍMi*. •• ^MM*y -••.wí.-- 1.82: /. S. SIRMA - Lévha II ■' . .>** l-- - f e '  * -3 - ~i " Σ* ,, -#*. î*»'<a|isW£, "¿fc )|N V-V' *<*« -H . iv«»»' < * -^ i ... ¿../i “ J O w t -Í ) L u « t ^ V -f -.V - ’» İÜ a-.'üv «**.#• Z'0 *^* rs &*?$! / _/ ... *^*— - ¿ Ü t ^ U ı , ti* » .. *-' ' •-'' a<i ■1 " i W -» c-_yfc Û .JixA X .’o . ~4rd*~tr ■3 'w f c i ¿ - *■ . f^-, . 'tXl «TV’»**«'** o^fc «% •*•*. sş*'* * .Í vfji-*' "Î^V" ' . ¡ t l^ v J « » , 5 v s ‘/ A ' » > f c ' £*¿4cA> ** * ^ n L î£m»İ. w i% ■ i? ■*» l«VL (4, ' / •Uw^fc ' > i ı/» v t - » ** Je-»*»»»«*. t-Ls ^ L U t/ £ U «» v ^ ! « . t w t 4 «4 l u u » " 1' ! H*«H* İ. S. SİRMA - Levha DI W 183 4 4w4 MİU, tU h J tJ k ,. U u X+ /, 4i L> m>. , /V«6‘ f+ »' ft i n* l'u U 4f l*~6, C fot** /(M*» (H, İM j* * « * * * -> / ^ İ M ^ 2i i ^HiU L2 AjLSpt / fíiu :u ^ l AWii J\'nA C fh ¿ t y+ st*i. j n t. é *í * ÉAM'M* 4*. (.A4H* *>í fi-v / < U > 4 k» 7 íM*^* K»fc ' *« Í * 4 C<H*v / \ a < C l C ií- y *U 1 t* ú w ««v Cwy ***^ ewviL ^ V/**^v * ¿<h\ / v¿mju ' a,% " * *>} • W !■**• #:•4l>tfVH JUfUnfH* N i U^%*. v¿ím t<»wA . W¿ o/> lw 1*luit*w A-y*■*.- ■^a**^1 á . / isX/ítK jfu*; ' -V*-*. ¿L C«iWm«.'¿*Í) £ ¿»¿-vyvt/flvíwf1; U * ^ u * W ^ r Cmw^Uma-í , 1?A<\ ¿fc, ' v VH >- , ílMv, Í4.A ^ i . / *, ^iwíúí^ ^1» *'»if »*/ -4<4^»¿t 4 : « k« í 7 /* * ^ _*,. ■ - &w ^; X, ^Sj-* flZ ‘lv< l«v^8CA-V<wi ' i4 /l*U- A/xA*¿ A 'b , <*«- ¿ i " 7. ¿c^ a-*■ •*4*¿S*y •¿ Vi ' ío --'*' »,|•« ^> ■.—O /c£«aí » - —•- ——* — •.*.'« -» ■■.'■„:■>•■■•■ <TW^ l^j< r^9 ¿#w7 «dStl A , ffÍ4nu^4^ t f S¡l|p <«1*y » 184 I S. SIRMA - Levha IV r— /* “ / — *2* "j ‘ ^“.ÎT J ' lteğr _ . £L~*>»' u *.**.** ~ * %<? »4 4 . i /« ^ t« - U f* * " * * ' * t^w -l üAl/v^ Î . * - M ' h A, j ^ / L *J/«v^~W > ıu « ^ A «., • ^ T * 4%ir r * ~ M ------« l\u- „ U . ^ . O—<*• • 3 r ~ z «Ær ’i- ’• ' İM<-Í A n't ff¿M 4 i /•»* £u.<-« “ * •*k , * ^ , | ^ " A> W ¿ L h - w* . r TANZÎMÂT DEVRİNDE ERZURUM’UN NÜFUS DURUMU Cevdet Küçük Erzurum’un Tanzîmât’tan önceki demografik yapısı hakkında kesin bir bilgiye sahib değiliz. Elimizde, bu devre ait modem manâda iştatistikî b ili ler veren nüfus defterleri mevcut değildir. Osmanlı İmparatorluğunda nüfus sayımı asırlarca toprak yazımı münasebetiyle yapılmıştır. Bu tahrîrlerde esas ‘ maksat toprak ve mülkin tesbiti olduğundan, nüfus ancak tahminî olarak hesaplanabiüyordu1. Fakat her 30-40 senede bir yemlenen bu arazi ve dolayısiyle nüfus tahrîrlerinin de XVI. asır sonlarından itibaren terkedüdiği an laşılmaktadır2. XIX. yüzyılda birçok defa nüfus sayınıma teşebbüs edildiği ve bazen de kısmî ve küllî nüfus sayımı yapıldığı bilinmektedir. Ancak bu seferki tah rîrler, eskiden olduğu gibi toprak veya mülk yazımı vesilesiyle değil, doğ-' rudan doğruya nüfus’un tesbiti için yapılmıştır. ikinci Mahmud devrinde Islahata dair lâyiha verenlerden Ragıp Efen dinin lâyihasında arazî ve mülk yazımına dair bir kayıt mevcuttur*. Bu gibi lâyihâ verenlerin tesiri ile nüfus sayımı yapılmasına karar verildi. İlk sayıma yeniçeri ocağının kaldırılmasından (1826) sonra girişilmiş ise de, hemen sonra başlayan Osmanlı-Rus harbi yüzünden gerçekleştirilememiş ancak îstanbulda uygulanabilmiştir4. Harb gailesi diğer eyaletlere tamim yapılmasına mani olmuştur. Edime Muahedesinden sonra mes’ele yeniden ele alınmış, geniş ölçüde hazırlık yapıldıktan sonra, Osmanlı ülkesinde bulunan eyalet, elviye,. kaza, kasaba ve köylerde oturan bütün küçük-büyük İslâm ve reaya erkek nüfusu nun yazılmasına dair irade çıkartılmıştır. Bu irade gereğince 1247 (1831) 1 fus ve 2 3 4 Geniş bilgi için bk., Ö.L. Barkan, T ürkiye’de İm paratorluk devrinin nü arazî tahrîrleri, İk tisa t F a k ü ltesi m ecm uası, U / l , 20-39. M ustafa Nuri Paşa, N etâyicü ’l-vuku’â t, I (1327), 145. E.Z. Karal, R agıp E fen di lâyihası, Tarih vesikaları, 5. A. Lutfi, Tarih, l, 278 v.d. . 186 CEVDET KÜÇÜK yılında Rumeli, Silistre, Anadolu, Sivas, Karaman, Adana, Trabzon, Kars, Çıldır ve Cezayir eyaletlerinde sayım yapılmıştır5. Bu sayım, Erzurum Eyaleti’nde ancak 1252 (1836) yılında tatbik edi lebilmiştir6. Erzurum’un nüfus sayımına memur edilen eski Erzurum kadısı Halil Sıdkı Efendi, ahalinin verdiği tayinat-baha ile bir seneden fazla Erzu rum’da kalmış, Erzurum ve havalisinde bulunan kaza, kasaba ve köylerde oturan küçük-büyük müslim ve gayr-i müslim erkek nüfusu tesbit etmiştir. Ayrıca, Erzurum’dan dönmeden önce Van Eyaleti’nin nüfusunu da yaazrak defterlerini İstanbul’a göndermiştir. Bütün araştırmalarımıza rağmen, Van Eyaleti’ne ait nüfus defterleri bulunduğu halde, Erzurum Eyaleti’ne ait defter ler bulunamamıştır7. Vesikalardan anlaşıldığına göre, gerek Erzurum, gerek Van Eyaleti’nde reayanın tahrirî sırasında cizye için defterlere işaret edilir ken mükelleflerin haklarına dikkat edilmemiştir. Bilindiği gibi gayr-i müslim tebeanm erkek nüfusundan alınan cizye vergisi, mükelleflerin malî durumlarına göre zengin, orta halli ve fakir ma nalarına gelen âİâ, evsat ve ednâ diye üç sınıf’a ayrılırdı8. Sayım sırasında bu sınıflamaya son derece dikkat edilirdi. Bir sınıftaki mükellef diğer sınıfa yazılmazdı. Halbuki Halil Sıtkı Efendi, buna riayet etmemiş, kendi bildiği gibi yazmıştır. Erzurum ve Van Eyaletleri reayası, ileride kendilerine büyük zararları olur düşüncesiyle bu duruma itiraz etmiştir. Bunun üzerine Hü kümet, şikâyetlerin tetkik edilmesi ve neticenin bildirilmesi hususunda Van ve Erzurum Eyaletlerine emirler gönderdi. Ancak, gönderilen emrin icra olunup olunmadığına dair herhangi bir kayda rashyamadık. Erzurum tarihi ile ilgili araştırmalarımız sırasında tesbit edebildiğimiz en eski nüfus sayımı bu 1252 (1836) tarihli sayımdır. Bu sayıma ait defter lerin bulunamaması dolayısiyle Erzurum’un tanzimattan önceki nüfusunu ancak bazı seyyahların eserlerinden öğrenebiliyoruz. Mesela; J. Brant, 1827’de yani ilk Rus istilâsından bir yıl önce Erzurum’un nüfusunu 130.000 ola rak kaydetmektedir9. Rus Ordusu ile birlikte Erzurum’a giden ve Erzurum’un 5 M em alik-i M ahrusa-i Şahanede 12^1 yılında m evcu t olan nüfus defteri, t.Ü . Ktb. T.Y. 8867’den naklen nşr. E.Z. Karal, Osmanlı İm paratorluğu’nda iîk nüfus sayım ı (1831), Ank. 1943; ayrıca bk. Lütfü, m , 142. 6 BA., Cevdet ts., D. (Başbakanlık Arşivi, Cevdet tasnifi, dahiliye), nr. 7107. 7 A ynı vesika. 8 Cizye hakkında geniş bügi için bk., C.H. Becker, Cizye m ad., ÎA.; ayrı ca bk, M.Z. Pakalın, Cizye mad., Tarih deyim leri v e terim leri sözlüğü, I, 297. 9 J. Brant, Jou m ey through a p a rt of A rm enia and A sia M inör (1835, JRGS, London, 1836, s. 201)’den naklen B. Darkot, E rzurum mad., İA. T A N Z İM A T D E V R İN D E E R Z U R U M 187 işgali hakkında bilgi veren Rus yazan A. Puskin ise, 100.000 olduğunu kay-deder10. Kâmûsü’l-a’lâm yazarına göre de harbden önce Erzurum’un nüfu su 130.000 dir11. Diğer tahminlere göre bu nüfus hiç değilse 80-100 bini buluyordu. Bunun büyük ekseriyetini Türkler, 20-25 bine, kadar değişen bir kısmini da gayr-i müslimler teşkil ediyordu12. Fakat 1828’de ilk defa Rus ların eline düşüp bir yıl kadar işgâl altında kalan Erzurum, bu sırada çok. zarara uğradı. Esaret altında yaşamak istemiyen Türklerin bir. kısmı hic-rete. mecbur oldu. 1829 sonbaharında Ruslar çekilirken, Erzurum Ermeni-, lerinden büyük bir kısmını, bilhassa sanayi erbabım, beraber götürüp, Güney Kafkasya’ya yerleştirdiler. Mehmed Nusret Bey’in belirttiğine göre Erzurum ve havalisinden 41.000 hane Ermeni Rusya’ya göç etmiştir13. Bu göçler yü zünden Erzurum’un nüfusu bir.hayli azalmıştır. J. Brant’ın ifadesine göre 1835’de şehrin nüfusu 15.000’e düşmüş bulunuyordu14. Erzurum, bu istilâdan soma, eski vaziyetine avdet edemedi. Esat Muh lis Paşa (1830-1836)’nm valiliği sırasında şehir biraz imar edilmiş ve bölge de asayiş sağlanmış ise de ondan soma gelen valilerin liyakatsizlikleri yüzün-, den asayiş tekrar bozulmuş ve halk perişanlığa terk edilmiştir. Başşehirde tanzim at’m ilâm ve tatbiki meseleleri ile uğraşıldığından, bu önemli ticaret merkezimizle pek ilgilenilemiyordu. Bölgede yol kesmeler, adam öldürme ler gibi olayların önü alınamıyordu. Birçok tüccar kervanı yollarda soyulu-. yor .ve. ceremesini devlet çekiyordu15. Asayişsizliğin ve idarecilerin sorumsuz davranışlarının hat safhaya ulaştığı sırada bir de kıtlık ve pahalılık orta ya çıktı. Tanzimat'ın üân edildiği yıllarda bu yüzden halkın büyük bir kısmı başka yerlere, İran ve Rusya gibi komşu ülkelere göç etti. Çeşitli yolsuzluklara adı kansan vali Hafız Paşa’nın azlinden (1841) soma tayin edilen Halil Kâmüî Paşa (1841-1845), Erzurum’da göreve baş-, ladıktan sonra Bâbıâlî’ye gönderdiği bir yazıda, Erzurum ve mülhak sancak larından kıtlık ve pahalılık dolayısiyle 11.000 haneden fazla müslim ve gayr-i müslimin parça parça ve perişan bir şekilde şmaya buraya dağıldıklannı Ve binlerce garibanın Erzurum sokaklarında yatıp kalktıklarını acı 10 A. Puşkin, Erzurum yolculuğu, çev. Z. Baştımar, Yenigün yayınları, İs tanbul tarihsiz, s. 70 v.d. 11 Ş. Sami, Kâm ûsü’l-a’lâm, n , 829 v.d. 12 B. Darkot, adı geçen yer, s. 342. 13 Mehmed Nusret Bey, Tarihçe-i Erzurum , İst. 1338, s. 55. 14 J. Brant’tan naklen B. Darkot, adı geçen yer, s. 342. 15 İran tüccarlarının soyulm ası ve tazm inat ödenmesine dair bk., BA., İrade ts. H. (H ariciye), nr. 121. CEVDET KÜÇÜK 188 bir ifadeyle yazmaktadır16. Gene Paşa’nın gönderdiği diğer raporlardan an laşıldığına göre reayanın büyük bir kısmı, bilhassa Ermeniler Rusya’ya göç etmişlerdir. Müslümanlardan da İran ve Rusya’ya göç edenler olmuştur17. Kâmili Paşa göreve başlar başlamaz ilk işi kıtlıkla mücadele etmek ol du. Yerlerinden ayrılmış olan ahaliyi tekrar yerlerine iade etti. îran ve Rus ya’ya gidenleri geriye getirmek için büyük çaba harcadı. İran’a giden müslümanlarm geriye getirilmesinde İran Devleti bazı güçlükler çıkarttı ise de çeşitli diplomatik temaslar sonunda, İran ve Rusya’ya gitmiş olan Türklerin tekrar geriye getirilmesi sağlandı18. Fakat Rusya’ya gitmiş olan rea yanın büyük bir kısmı geriye dönmiyerek Rus tabiiyyetine geçti19. Bu. yüz den Erzurum’da gayr-i müslim nüfus bir hayli azaldı. Bu da cizye gelirinin düşmesine sebep oldu. Bilindiği üzere cizye, devletin en önemli gelir kay naklarından biriydi. T anzimat fermanı hükümleri henüz Erzurum’da tatbik edilmediğinden diğer gelirlerle birlikte cizye de iltizama veriliyordu. Eski kayıtlara göre iltizamı.alan mültezim,, verdiği parayı çıkarmak için sayısı bir hayli azalmış olan reayayı devamlı rahatsız ediyor, başka yere göç edenlerin cizyelerini de bunlardan zorla alıyordu. Bu da reayanın çeşitti sızlanmaları na ve şikâyetlerine sebep oluyordu20. Reaya ruhban sınıfı aracılığı ile Bâ-. bıâlî’ye müracaat ederek, Erzurum’da reaya sınıfının azalmış olduğunu fa-: kat cizyenin halâ eski kayıtlara göre tahsil edildiğini başka yere göç eden lerin cizyelerinin kendilerinden alınmamasını ve yeniden sayım yapılarak ha kiki mükelleflerin tesbitini istediler21. Bunun üzerine Hükümet durumu Kâ mili. Paşa’dan sordu. Kâmili Paşa da verdiği cevapda, reayanın şikâyetlerin de haklı olduklarını, kıtlık ve pahalılık yüzünden reayadan birçoğunun baş ka yere göç ettiğini, buna karşdık Erzurum’da bulunan reaya sayısmm pek düşük olduğunu, bundan dolayı eski kayıtlara göre hesaplanmış cizyenin mevcut reayadan istenmesinin doğru olamıyacağını belirterek, derhal bir sa yım memuru gönderilmesini ve reayanın yeniden yazılmasını istedi. Gönde rilecek memurun her türlü masrafmm kendisi tarafından karşılanacağını bil dirdi22.. Mesele tekrar Meclis-i Valâ’da görüşüldü. Reayanın yeniden yazılması 16 17 18 19 20 21 22 BA., İrade ta., D., nr. 2048. Aynı vesika. » » » » » » BA., Cevdet, ts., M. (M aliye), nr. 22496. A ynı vesika. T A N Z İM A T D E V R İN D E E R Z U R U M 189 fikri uygun bulundu. Malî darlık içinde^ bulunan hükümet,: sayım yapılırsa eski defterlerde kayıtlı olmayan birçok kimsenin ortaya çıkacağım ve dolayısiyle eski cizye bedelinden daha fazla gelir sağlanabileceği ümidinde idi. Bu maksatla, Hacegân-ı Divân-ı Hûmâyun’dan Ceride muhasebesi BaşKâtibi Esseyyid Mustafa Refik Bey, Erzurum reayasının yeniden yazılmasına memur edildi. Mustafa Refik Bey kendisine verilen talimat mucibince Er zurum sancağına bağlı kazalarda, reayanın oturduğu köy ve mahalleleri do laşarak bir bir yazdı. Tanzim ettiği defterlerin bir nüshasmı kazalarda bulu nan defter nazırlarına verdi. Birer nüshasmı da başşehre gönderdi23. Başbakanlık Arşivi’nde Cevdet tasnifinin dahiliye kısmında bulunan bu defterlerin tetkikinden anlaşıldığına göre Erzurum’da reaya sayısı bir hayli azalmıştır24. Gayr-i müslimlerin oturdukları birçok köy ve mahalle «halî» (boş) olarak kaydedilmiştir. Meselâ; Erzurum merkez kazasının 18 mahal lesinden 15’i ve 52 köyünden 12’si, keza Erzincan kazasının 10 mahalle sinden 4’ü ve 36 köyünden 2’si halî diye işaretlenmiştir. Diğer kazalarda dâ durum aşağı yukarı aynıdır. Mevcut reaya, defterlere kaydedilirken Osmânh tebeasından olanlar alâ, evsat, etna, sabî (çocuk), amel-mânde (güçten kuvvetten düşmüş), muaf (cizye mükellefiyeti kalkmış) diye işaretlenmiş, Osmanlı tebeasından olmayan yabancılar da tüccar-ı Avrupa, beratlu ve pasaportlu olarak kaydedilmiştir. Sayım sırasında başka yerde bulunan rea yanın da hangi sınıftan oldukları, hane sayılan ve hanelerinin köyde mi yok sa kasabada mı olduğu ayrı ayn belirtilmiştir. Ne zaman yazıldığı hakkında bilgi verilmeyen eski kayıtlar, her kazanın yanma yazılarak yeni kayıtla karşılaştırılmış, noksanı veya fazlası gösterilmiştir. Erzurum Sancağına bağlı bütün kazalarda bulunan reayanın eski ve yeni kayıtlardaki yekûnu arasındaki fark aşağıdaki şekilde kaydedilmiştir: A lâ: E v sa t: E âna: S abi:' E ski kayıtlardaki yekûn Teni kayıtlardaki yekûn 992 943 10131 . 8171. 2867 1545 5566 2897 NOKSANI 049 01960 1322 2669 Cizye gelirinde görülen düşüşü önlemek maksadiyle girişilen bu sayım, Erzurum’da reayanın nekadar azalmış olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. 23 A ynı vesika. 24 BA., Cevdet ts., D., nr. 12901. CEVDET KÜÇÜK 190 Bu sıralarda müslüman Türk nüfusunun durumunun ne olduğunu bile miyoruz. 1258(1842) yılında gerçekleştirilen bu sayım müslümanlari içine almamaktadır. Ancak, bundan iki yıl sonra, 1844’te memlekette bir genel nüfus sayımına teşebbüs edildiği anlaşılmaktadır. Serasker Rıza Paşa tara fından orduyu yeniden tanzim etmek ve asker almak usulünü değiştirmek maksadıyle girişilen bu: sayım, modem esaslara göre bütün imparatorlukta uygulanmak istenmiş ise de halk tarafından şüpheyle karşılanmıştır. Her eyalete yeni nüfus adedine göre vergiler yükleneceği şayiası çıkartılmış, bu yüzden halk gerçek nüfusu gizliyerek daha az gösterme yoluna sapmıştır. Nitekim hükümet, sayım esnasında düştüğü hatayı anladığı için, sayım ne ticelerini yayınlamak istememiştir25. Fakat mesele ile yakından ilgilenen ya bancılar yan resmî mahiyette olmak üzere hükümetten lâzım gelen malû matı alarak nüfus neticelerini yayınlamışlardır26. 1844 genel nüfus sayımının Erzurum’da ne şekilde tatbik edildiğini tesbit edemedik. Ancak sayım neticelerini Ahmet Vefik Efendi (Paşa)’den ala rak eserinde :yayınlayan Ubicini’ye göre, Erzurum’un dört sancağının (Er zurum, Çildir, Kars, Bayezid) toplam nüfusu 100.000’dir27. Verilen bu rakkamıri doğruluk derecesini bilemiyoruz. Bu hususda herhangi bir belge eli mize geçmedi. Başbakanlık arşivinde bulduğumuz vesikalardan anlaşıldığına göre 1261 (1845) yılında, tanziinat fermam Erzurum’da tatbik edilmeğe başlanınca nü fus sayımına da girişilmiştir. Önce Erzurum sancağına bağlı kazalarda otu ran müslim vé gayr-i müslim erkek nüfusun sayılması için emir çıkartılmış tır. Verilen talimat gereğince askerî subaylar ve diğer sivil memurlar mari feti üe yapılan sayım 1264 (1847) yılında tamamlanmış ve defterleri başşehire gönderilmiştir28. ............ Başbakanlık arşivinde Cevdet tasnifi dahiliye kısmı 9060 numarada kayıtlı bulunan bu defter, Erzurum’un tanzimat devrindeki nüfus durumunu bildiren bulabildiğimiz tek kaynaktır. Sayım, bütün ahaliyi içine alması do25 Î.H. Akyol, T anzim at’ta C oğrafya ve Jeoloji, T anzim at I, İst. 1940, 548. 26 Meselâ; Eug. Boré, Türkiye’ye ait çıkardığı yıllığına henüz işlenmesi b‘itmemiş olan.sayım neticelerini koymuştur, bk. A lm anach de l’E m pire O ttom an année 1849 e t 1850. Cons/ple, Imrimerie-librairië de Saint Benois a Galata’dan naklen, bk. Î.H. Akyol, adı geçen yer. 27 D.A. Ubicini, L ettere Siilla Turchia, Milano, 1853, I, 51; trc. Cemal Karaağaçlı, Türkiye 1850, Istanbul tarihsiz. 28 BA. Cevdet ts., D., nr. 9060. T A N Z ÎM  T D E V R İN D E E R Z U R U M 191 layısiyle Erzurum’un genel nüfusu hakkında bir fikir vermektedir. Tanzi mat'ın tatbik edildiği yıllarda bu serhat şehrimizin durumunu açıkça ortaya koyan bu sayım defterini aynen yayınlayarak okuyucularımıza, sunuyoruz. Sayım modem esaslara göre yapılmıştır. Her kaza ayrı.ayrı ele alınmıştır. Hânehâ (haneler) başlığı altında kazada bulunan hane sayısı, içinde oturan etnik guruplara göre kaydedilmiştir. Bundan başka, kazada bulunan Kasa balar, Mahallât (Mahalleler), Kurâhâ (köyler), Medâris (Medreseler), Ha mam, Han, Dabbağhane, Fırın ve Kilise gibi meskûn yerlerin adedi ve bu ralarda oturanların kimlikleri belirtilmiştir. Yabancı tebeadan olanlar müslim veya gayr-i müslim oldukları belirtilerek tabi olduğu memleket yazıl mıştır. Defterde müslim başlığı altında, önce kazanın eski kayıtlardaki yekûn nüfus miktarı kaydedilmiş, fakat bu kayıtların ne zaman yapıldığı hakkın da bir bilgi verilmemiştir. Yeni kayda göre kazada bulunanlar «mevcudu», sayım sırasında başka mahalde bulunanlar «mahall-i aharda bulunan» baş lıkları altında ayrı ayrı yazılmıştır. Müslüman nüfus, yaş durumlarına göre Tûvâna (genç), sabî (Çocuk), müsinn (yaşlı) diye, askerî sınıftan olanlarda yerli topçu, nizamiye, redif, bahriye, tımarlu vs. şeklinde belirtilmiştir. Yeni kayıtların umumî yekûnu verildikten sonra eski kayıtlarla karşılaştırılarak nüfusta görülen artış ve eksilme kaydedilmiştir. Reaya da aynı şekilde, önce eski kayıtlardaki yekûn nüfusu kaydedil miştir. Yalnız bu eski kayıtların ne zaman yapıldığı hakkında herhangi bir bilgi verilmemekte ise de 1258 (1842) yılında reaya nüfusu yazılırken ve rilen eski kayıtların aynı olduğu anlaşılmaktadır. Reaya da mevcut olanları veyahut başka yerde olanları cizye esasma göre, alâ, evsat, edna, sabi, amelmânde, bilâvarak (elinde cizye evrakı olmayan) şeklinde belirtilmiştir. Her sınıfın hangi cemaatten olduğu kaydedilmiştir. Eski kayıtlarla yeni kayıtlar mukayese edilerek nüfustaki artış veya eksilme gösterilmiştir. Defterlerin tetkikinden de anlaşılacağı gibi Erzurum’da müslüman Türk nüfusu, gayr-i müslim nüfusdan çok fazladır. Defterlerin sonunda verilen ic malden anlaşıldığına göre Erzurum sancağına bağlı on kazada bulunan er kek müslüman türklerin sayısı 78.447’dir. Aynı kazalarda bulunan gayr-i müslim sayısı ise 27.182’dir. Ayrıca Türk nüfusu eski kayıtlara nazaran bü yük bir artış gösterdiği halde, reaya nüfusunda gerileme göze çarpmaktadır. Bu sayımda herhangi bir politik endişe düşünülemez. Çünkü, devlet İs lâm nüfusunun miktarını askerlik bakımından, hıristiyan nüfusun miktarım da vergi bakımından öğrenmek istemiştir. Bu bakımdan, İslâm nüfusunu faz la göstermek, kendini aldatmak, hiristiyan nüfusu az göstermek muhtaç oldu CEVDET KÜÇÜK 192 ğu'paranın bir kısmından feragat etmek manasına alınmak icap eder ki her iki durum da devletin aleyhinedir. 1261 (1845) yılında tanzimat Erzurum’da tatbik edilmeğe başlanınca, karşılaşılan malî güçlükler nazar-ı itibara alına cak olursa bu durum daha iyi' anlaşılır29. Ayrıca devletin bu şualardaki ana politikası Osmanlı tebeası olan herkese eşit muamele yapılması esasma da yanıyordu. Bu arada yayınlamış*bulunduğumuz bu defterlerin baş ve son kısım larının fotoğrafım da makalemize eklemeyi uygun bulduk. Berâ-i tahrîr-i nüfus-ı zükûr İslâm ve reâyâ kazâha-i mezkûrîn der livâ-i Erzurum İd bema’rifet-i ümerâ-yı askeriyye ve me’murin-i şâire der meclisdâde 264 mücçddeden tahrîr deftereş takdim şude-bermucib 54 kıt’a defatir-i müfredat tahrîr-i varide ve bâ-fermân-ı şerif. 1 — K A Z  ’-İ ERZURUM : HÂNEH A ded: 7559 Sakin-i Müslim. 0032 Sakin-i Aşiret-i Mestanlı. 2199 Sakin-i Millet-i Ermeni. 0094 Sakin-i Millet-i Katolik. 0022 Sakin-i Millet-i Rum. YEKÛN: S ■ ti • ti T *° .■3 fi ;4d)2 gti ' fia edus â m •Z 0S) ' I İ 16 00 9 0 9906 ' " . d) â ■■fi d om s £ §' ■3 0 £ S M w S s ... W Aded Aded Aded Aded Aded Aded Aded Aded Aded 1 0• 25 ■ 28 96 51 0 00 • 00 00 0 .00. 09 00 1 ■J 3 156 - 16 0 .0 9 1 16 5 0 17 11 0 0. 00 0 00 1 00 0 00 0 17 5 28 1 Sakin-i Müslim. Sakin-i Müslim, E rm eni, Rum, K ato lik ve • yabancı . Erm eni, Rum , Y ahudi ve R u s tebası. Sakin-i Y abancı Rıim. Sakin-i Agiret-i M estanlı. TEBEA-Î RUSYA YABANCI MÜSLİM Neferen : 15 Kebîr. 29 Tanzimat'ın Erzurum’da tatbiki ve karşılaşılan güçlükler hakkında g e niş m alûm at için bk. Cevdet Küçük, Tanzim at devrinde E rzurum (Basılmam ış doktora tezi, İ975), s. 210. , T A N ZÎM A .T D E V R İN D E E R Z U R U M 193 MÜSLİM BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ A T İK : M üsinn: Neferen 5356 Sıbyân: Neferen 5705 Tüvâna: Neferen 5897 Yerli topçu Neferen 185 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDÎD-İ V  R İD E : MEVCÛDU. Bahriye Neferen 6652 0024 5188 0019 865 002 172 000 1 0 36 00 173 6676 5207 867 172 1 36 ıra e TImarlu Neferen 3S?«_ m¡5 Redif : Neferen 6199 e°* e s £3 o Sİ _ £ Nizâmiyı Neferen H ¡3 5156 0043 sO Müsinn : Neferen (S £ S> si 3 o Terli müslim Agiret-i Mestanlı. 000 M AHALL-İ AH ARD A BU LU N AN : Tüvânâ: Neferen Müsinn: Neferen Yerli Topçu: Neferen 76 00 50 00 1 0 76 50 1 Yerli Müslim. Aşiret-i Mestanlı. YEKÛN (Neferen) : 18458 MİZAN : G AYR-EZ Y A B A N C I. Tüvâna: Neferen Nizamiye: Neferen Redif: Neferen 6275 5897 867 000 000 378 867 172 172 Bahriye: TImarlu: Neferen Neferen 1 0 1 00 36 Ber-mucib-i Tahrîr-i cedld Ber-mucib-i Tahrîr-1 atik. 36 ZİYADESİ. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 13 194 GEypET::KÜÇÜK-, Sıbyan : Neferen Müsinn: Neferen Y. Topgu: Neferen 5705 5676 5356 5207 185 174 2 9 ■: 149 : B er-m ueib-i Tahrîr-İ! a tîk . .. B er-m ucib-i T ah rîr-i cedîd. ' N O K S A N I .- : - .: İ l''> -,■■ ■ \ ■'* REÂYA: TEBEA-İ RUSYA, YABANCI RUM, ERMENİ VE YAHUDİ: Neferen 346 Kebîr + 89 Sagîr. 435 ;n Hanehâ: .. >s ^ Adet ». ;• § ¿ 155 ^ DER-MUCİB-Î TÀH RÎR-Ï À TİK : •TVı Alâ: Nef. Evsat: Nef. Edna: Nef. 554 3600 1262 ;3 Sabi ve Tüccar-ı Mande: Avrupa: N ef.,, . vv-,Neferen 2021 V -, v ' . , ,,M AHALL-İ ÂH ARD A BULUNAN, (D ■o s 8 8 >> a a ü 8 S :.8 \ Nef. •+J 0S S 8 Nef. si S ■O Nef. Nef. 193 011 000 3439 0100 0019 831 034 011 2611 0097 0020 187 006 001 24 8, 01 -o'-. 00'... 0- 4 237 1 009 000 !J 0 204 • ;3558- 876 2728 194; 25 ;: : s 246 ‘ <8 ^ • • • 1 1 BER-MUCİB-İ TARÎR -Ï CEDÎD-l V M ÎÛ E : MEVCUDU : Hademe : .Neferen1., m &'■ 8 8" ta S 2 ■d S S H 5 M Nef. Nef. Nef. Nef. Nef;. Nef. 2 <8 5 2 Yerli millet-i Ermeni, 2 ’ Y-erli mület-i -Katolik; 0' Yerli millet-î 'Rum.'..... 4 ' ;- YEKÛN (Neferen) : 7848 -' ; ’* •> T A N Z ÎM  T D E V R İN D E .E R Z U R U M MİZAN G AYR — EZ YABAN C I •• 195 - - ’- > <D ■s § Alâ: Edna: \ 554 1262 Ber-mucib-i ;Tahrîr-i atik.. - 212. 0881 Ber-mucib-i Tahrîr-i cedîd. 342 I İ: m a •M 3804» 2922'. 29 Bermucib-i \Tahrîr>i Cedîd; 3600ı 2020* :d0 Berinucib-i ;Tahrîr-i Atik.' ; 902' 29 zİyades^ ’ 204 381 NOKSANI. K A Z  ’-İ B A Y B U R T : f • ' HANEH Adet: .1372 Sakin-i Müslim. 2 :053.2 Sakin-i millet-i Ermeni. ' 0045'/ Saldn-i'inillet-i Rum. 1949; YEKÜn '; Nefs-i Kasaba: Mahallât: Kurâha: Medaris: Kilise: Adet Adet Adet det Adet 1 0 0 0 12 01 03 00 106 033 000 001 2 0 0 o- 1 16 140 2 0 0 0 •v M ı Sâkîn-t'JVfiislim.' m •.' l ' *. Sakin-i Milslim ve Ermeni. Sakin-i Müslim, Ermeni Te Bum. Sakin-i - Ermeni ve Rum. 1 MÜSLİM : BER-tifUCİB-I K U YU D A TAHRIR-İ A T ÎK : Tuvana: Neferen Sıbyan: Neferen 2682 2097: * 2021 olm ası gerekir.' Müsinn; Neferen . 1316, CEVDET KÜÇÜK 196 BER-MJJCİB-İ TAHRÎR-İ CEDİD : MEVCUDU : 261 MUsinn : Nefere» 1479 Sıbyan : Neferen 1897 Tüvâna : Neferen MUsinn : Neferen 2220 Tlmarlu Neferen Sıbyan : Neferen il II Redif : Neferen Tüvâna Neferen M AH AL-İ ÂH ARD A BU LU N A N . 2 1 47 YEKÛN (Neferen) : 6038 114 17 Y erli Müslim. Sıbyan : Nef. MUsln : Nef. Nizamiye : Nef. Redif : Nef. 2682 2267 2097 Tahrir-i Atik. 1898 Tahrir-1 Cedld. 199 NOKSANI. 1496 1316 180 261 000 261 114 000 114 415 Tımarlu : Nef. Tüvâna : Nef. M İZAN : 2 Tahrlr-1 Cedld. 0 2 Tahrlr-i Atik. ZİYADESİ. REÂYA DER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ A T İK . Alâ: Nef. Evsat: Nef. Edna: Nef. 21 974 275 Sıbyan v.s. : Neferen 587 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDİD : M AH AL-İ ÂH ARDA BU LU N A N . Sıbyan Nef. 169 007 679 031 896 176 710 c* M. S . Muaf Nef. »z 842 045 u Edna Nef. d S uC9 rg O •Ö g & Evsat Nef. Evsat : Nef. MEVCUDU : 188 016 10 00 1 0 204 10 1 YEKÛN (Neferen) : 2109 Yeril Ermeni. Yeril Rum. T A N Z İM A T D E V R İN D E E R Z U R U M 197 MİZAN : Evsat: Sıbyan: Nef. Nef. Aid: Nef. Muaf: Nef. BUd varak: Nef. Ednâ: Nef. 60 21 1100 0976 . 710 687 2 0 2 0 Tahrlr-i Cedld. Tahrlr-i Atik. 29 124 123 2 2 ZİYADESİ. 276 186 89 Tahrlr-i Atik. Tahrîr-i Cedld. NOKSANI. 3 — K A Z  ’-İ T E R C A N : HANEH A det: 199 Sakin-i Müslim. 689 Sakin-i Ermeni. 024 Sakin-i Rum. 912 YEKÛN Kurâ Adet : Mezârî’ Adet : 91 30 01 05 41 02 00 00 127 43 Sakin-i Sakin-i Sakin-i Sakin-i Müslim. Müslim, Ermeni ve Yabancı Müslim. Müslim ve Rum. Ermeni. YEKÛN MÜSLİM : BER-MUCİB-İ KUYUD-I A T İ K : Tüvâna : Neferen Sıbyan : Nef. MÜsinn : Nef. 1698 1286 830 Topçu : Nef. 61 33 148 1124 YEKÛN (Neferen): 5757 MÜsinn : Neferen Tüvâna : Neferen Redif : Neferen 2001 Nizamiye Neferen Sıbyan : Neferen 2375 MÜsinn : Neferen Ttlvâna : Neferen BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CED ÎD : M AH ALL-İ AHARDA BULUNAN: MEVCUDU: 15 Yerli Müslim. CEV EET KÜÇÜK Î9 8 M î ZAN, GAYR-EZ Y A B A N C I: Tüvâna : Sıbyan : : Nizamiye r R e e d i f , Neferen Neferen N.efeçen Neferen Neferen 2436 >200Î 1139 1698' ‘ İ286 0&30 148- »••• 33 000 “ ”ÖÖr Ber-mücib-i Tahrîr-i cedîd. Ber-mucib-i Tahrîr-i ‘ atik. 0738 148 ZİYADESİ. 0715 0309 33 REA YA : l i''. BER-MUCİB-İ KUYUDA A T İK : Alâ: Neferen 69 Evsat: Neferen Edna: Neferen’ 1162 205 Sabi ve mande: ■ 'Neferen 789 BER-MUCİB-İ DEFTER-İ VÂRİDE : M AH ÂL-Î AH ARDA BU LUNAN: MEVCUDU: Alâ: Nef. Evsat: Nef. Edna: Sıbyan: Amelmande: Nef. Nef. Nef. 60 03 1155 0038 220 001 901 013 68 00 253 000 63 1193 221 914 68 253. Evsat: Nef. •Yerli Ermeni. Yerli Rum. YEKÛN(Nçferen) : 27J 2 M İZ A N : Alâ: Nef. . 69-t 63" 06 Sabi ve Evsat:-. : Ednâ: amelmande: ■Tahrîr-i- Atîk. :■ ' Tahrîr-i Cedîd. NOKSANI. 1446 1İ62 205 982 789 Tahrîr-i cedîd. Tahrîr-i atîk. 0284 ■ 016 193 ZİYADESİ. 221 T A N Z İM & T A D ^ V R ÎN D E 'E R Z U R U M 4 — K A Z  ’-İ ŞİRAN : ■' ' - " HANEÖ • ■ A det: !:: 1001 0002 0196 0009 ' " Sakin-i Sakin-i Sakin-i Sakin-i Mezârî’ : Adet Müslim. Aşiret-iGöçebe. millet-i Rum. millet-i Ermeni. ; r ' • ' ’ :; AT" 49 12 01 00 05 02 01 00 ,.,0 1 ,, 5„ , ,00. 07 Öl 64 "AK.:-.“ •• ; 4; ' y 1208 YEKÛN " Kurâ : Adet 199 '' . Sakin-i Müslim. 4 t . ... , , Sakin-i Müslim, yabancı Müslim ve Göçebe aşireti. Sakin-i Müslim ve Rum. Sakin-i Müslim ve Ermeni. ‘ .• • -s ,Şakin-i Müslim, Ermeni veRum. Sakin-i millet-i .Rum. .. ... 15 YEKÛN' MÜSLİM: ■ BER-MUCİB-İ KUYUD-Û A T İ K : Ttlvâna: Nef. Sıbyan: Nef. 699 1018 Müsinn: * Nef. 487 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDÎD : M AH ALL-İ AH ARDA BULUNAN: Nizamiye Nef. Redif Nef. Tımarlu : Nef. 681 002 122 000 18 00 16 00 7 0 122 18 16 7 «3 ..' 'cjC M <> 3 «© h İ3 Sıbyan : Nef. ■ Mtlsinn : Nef. M EVCUDU:^ 1054 0001 1210 0004 1055 1214 683 •' YEKÛN (Neferer) : 3114 cS ' S". ^ ¡S Terli Müslim. Gögebe Aşireti. CEVDET KÜÇÜK 200 M İZAN G AYR-EZ YA B A N C I : Tüvânâ: Sıbyan: Net. Müsinn: Nizâmiye: Redîf: Tımarlu : 1062 0699 N et 1214 1018 Nef. 683 487 Nef. 122 000 Nef. 18 00 0363 0196 196 122 18 Nef. 16 00 Tahrîr-i Cedld. Tahrir-i atik. ZİYADESİ. 16 REA YA : BER-MUCİB-İ TAH RİR-İ A T ÎK : Alá: Nef. 1 Evsat: Nef. Edna: Nef. Sabi ve Mande: N et 180 78 64 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDÎD MEVCUDU : M A H A L L -İ A S A R D A B U L U N A N Evsat: N et Edna: N et Sıbyan : Nef. Amelmfinde: Nef. 021 344 05 50 031 304 01 35 00 42 0 Yerli Ermeni 01 Yerli Rum 365 55 335 36 42 01 Evsat: Nef. Edna: N et YEKÛN YEKÛN (Neferen) : 834 M İZAN : A1&: Nef. Edna: N et 1 0 78 56 1 22 Evsat: Nef. Sabi ve mande: ' Neferen Kuyûd-u atik. Tahrîr-i cedîd. 407 180 371 064 Tahrîr-i cedîd. Kuyud-u atîk. NOKSANI. 227 307 ZİYADESİ. T A N Z İM  T D E V R İN D E E R Z U R U M 201 5 — K A Z ’-İ ERZİNCAN : HANEH Adet : 4353 0005 1449 0002 0004 Sakin-i Saldn-i Sakin-i Sakin-i Sakin-i müslim. müslim tab’ayı İran. Ermeni. Rum. yabancı müslim* 5813 YEKÛN «u ■O •m d 203 «dÛ Q iâ Adet 1 0 s 3 » a ë eC 1 N . « S i 6 i S S s S Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet 37 74 2 5 1 1 0 <U 9 01 00 0 0 0 00 19 0 0 0 09 11 0 0 0 1 00 00 47 01 00 106 0 0 2 0 0 0 5 0 3 0 0 0 4 0 0 4 0 :o 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 1 4 MÜSLİM: BER-MUCİB-İ KUYUD-U A TİK : TUvâna : Nef. Sıbyan: N et 4096 4001 "3 2 <3 ■§ -S 3 a -S m Adet Mtlsinn vesaire : Neferen 1123 Sakin-i. Müslim. Sakin-i müslim ve yabancı müslim. Sakin-i mtlslim ve Ermeni katolik. Sakin-i Ermeni. Sakin-i Rum. Sakin-i yabancı katolik. BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDÎD : MEVCUDU: Tüvâna: Sıbyan: Nef. Nef. 2651 4082 0002 0001 4084 2652 ,'t ; ; , MAHALL-İ AHARDA BU LU N AN : te M üsinn: Nizamiye: Redif:.. Bahriye: T ım arlu: Nef. Nef. •Nef' t -: -Nef. Nef. 2418 523 *168 ’ : 13 , , , 17 0003 000 - 000 . oo ı00 , . ll 523 2421 168 13 .. • Tüvâria: Nef;': 653;. ooö„ 653.; Sıbyan: Nef. 178 Yerli Müs v 000 . İran T ab’a 178 YEKÛN YEK ÜN (Néferen) 1 0 7 0 9 » M İZ A N : M üsinn: N izam iye:.^ Redif: Nef. Nef. . Nef. 523: 168 2421 1123 ; 0Ó0 000 1298 523 ' 168 i:; ;; Bahriye: T ım arlu: Sıbyan: Nef. - Nef.. Nef. V; 13 17 ' Tahrir-i Cedid. 4001 Tahrîr-i atiîk,; • 00 Tâhrir-i atik. 2830 Tahrîr-i cedîd. 13 17 ZlYADESÎ. 1171 n o k s a n i. O o Tüvâna: Nef. 4737 4096 0641 _-.("-.ir REÂYA : BER-MUCİB-İ KUYUD-I A T İ K : Alâ: Nef. 240 Enda: Nef. 620 Evsat: Nef. 1670 Sabi ve mande: Neferen „ 1132 BERMUCİB-İ TAH RİR-İ CEDİD : ; MEVCUDU: M AHALL-İ AH ARDA BULUN AN : Alâ: Nef. 131 000 Evsat: E d n a: Sıbyan: Ameldande: Bilâvarak: Alâ: Evsat: Edna: Bilâvarak: Nef. • Nef, ■ :';-Neferen Neferen Nef. Neferen Nef. Nef. Nef. 1 Yerli Ermeni 1 4 : 1162 . . 27 . ‘ 1383 100 1374 292 0 Yerli Rum 00 0000. 0 0 000 0001 0007 001 1-3T 1381 293 .1384 100 1 4 YEKÛN {Neferen): 4484 1162 27 1 YEKÛN M İZ A N : Alâ: Nef. 240 135 105 Edna: Nef. 260 Tahrîr-i atîk. 321 Tahrîr-i cedîd. 299 NOKSANI. Evsat: Nef. 2543 1670 o873 Bilâvarak: Neferen 2 0 2 Sabi ve mande: Neferen 1484 1132 0352 Tahrîr-i cedîd. Tahrîr-i atîk. ZİYADESİ. YABANCI M Ü SLİM : Kebîr: 5 Sağîr: 2 6 — K A Z  ’-İ PASİN-İ U LY : HANEH Adet: 2212 Sakin-i Müslim. 0002 Sakin-i taife-i Yezidi. 0730 Sakin-i Ermeni. 0016 Sakin-i Katolik. 0009 Sakin-i Rum. 2969 YEKÛN ) Nefs-i K asaba: Adet 1 0 0 0 0 0 0 1 M ahallât: K u râh a: Adet Adet 81 5 00 2 38 0 0 02 0 01 0 01 0 07 7 129 Kışlak: Adet 1 0 0 0 0 0 0 1 Sakin-i Müslim. Sakin-i Müslim ve yabancı Ermeni. Sakin-i Müslim ve Ermeni. Sakin-i Müslim, Ermeni, R um ve Katolik, Sakin-i Müslim, Taife-i Yezidî ve Ermeni. Sakin-i Taife-i Yezidî ve Ermeni. Sakin-i Ermeni. YEKÛN MÜSLİM : BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ A T Î K : Tüvâna: Nef. 3830 Sıbyan: Nef. 927 Müsin maa Aşair: Neferen 1290 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CED ÎD : MEVCUDU: M AHALL-İ AHARDA BULUNAN Tüvâna: Sıbyan: M üsinn: Nizamiye: Redif: Y. Topçu: Tüvâna: M üsinn: Nef. Nef. Neferen Nef. Neferen Nef. Nef. Nef. Yerli Müslim 20 1 2 1109 278 84 2537 2269 Taife-i Yezidî, 00 0 0 00 000 0003 0001 0002 YEKÛN 20 1 2 84 111 0 278 2271 2540 YEKÛN (Neferen): 6306 S) o 0\ MİZAN Tiivâria: Néf. 3830 2560 1270 M üsinn: ■Nef. 1290 .1112 0178 ' . Sıbyan: Nizamiye: Redif: ; Nef. Neferen Nef. 84 2271 278 ' . 000 00 '927 84 1344 : 278 Tahrîr-i atik. Tahrîr-i cedid. Noksanı.' Topçu Nef. 1 o 1 Tahrîr-i cedîd. Tanhrîr-i atîk. Ziyadesi. REÂY A : BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ ATİK ': Evsat:. ..Edna: Nef. Nef. :■ 256 .. 1515 Sabi ve mânde: Neferen 518 BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CEDÎD : MEVCUDU: A lâ: Nef. 146 003 003 152 Evsat: Nef.-1 1308 0020 0014 1342 M AHALL-İ AHARDA BU LU N AN : Sabi: Amel-mândef Alâ: Nef. • Nefereri'.' Nef. : ı 1000. 73 • • • 0016. 0 3 j •• • 0 001201 • ' . 0 1 1028• 77' Edna-ı N cf ■ 168 003 002 173; CEVDET .-KÜÇÜK- Alâ: Nef.' 72 Evsat : Edna: • S abi: Nef. . Nef. - : •Nef. 6. • ■•'••i/ • • 29 0 : 01 0 0 00 . ...0 1 30 6 Yérli Ermeni. Yerli Katolik Yerli Rum. YEKÛN YEKÛN (Neferen): 2810 J M İZAN G AYR-EZ YABA N C I: . 7 — K  Z ’-İ İSPİR.: _ . . Nefs-i ‘ K asaba: Âdet 0 1 0 0 ; ,w. HANEH . Adet: 2322 Sakin-i Müslim. 0189 Sakin-i Ermeni. 0008 Sakin-i Katolik. 2519 YEKÛN . . Kuraha.: Adet 135 012 004 000 M ezraa: Adet 1 0 0 1 K al’a: Adet 1 0 0 0 Sakin-i Sakin-i Sakin-i Sakin-i 151 2 1 YEKÛN Tahrîr-i atîk. Tahrîr-i cedît. NOKSANI. Müslim. Müslim ve Ermeni. Katolik. 20? 1 Edna: Nef. 256 178 078 Evsat: Nef. 1515 1372 ■ • 0143 ' Sabi ve mânde: Neferen Tahrîr-i cedîd. 1106 Tahrîr-i atîk. 0518 ZÎYADESÎ. 0588 TANZİMAT DEVRİNDE ERZURUM Alâ: Nef. 153 o72 081 ts> O oo MÜSLİM : BER-MUCİB-İ TAH RlR -İ A T İK : Tüvana: Neferen 4017 Sıbyan: Neferen 3387 M üsinn: Neferen 1465 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CED ÎD : MEVCUDU: Tüvâna: Nef. 2466 Sıbyan: Nef. 1659 Müsinn: Nef. 1397 M AHALL-İ AHARDA BU LU N AN , Nizamiye: Neferen 465 Redif: Nef. 81 Tüvâna: Nef. 51 Müsinn: Neferen 12 Yerli Müslim. YEKÛN (Neferen): 6131 M İZAN G AYR-EZ YABA N C I: Sıbyan: Nef. 3387 1659 1728 Tüvâna: Nef. 4017 2517 1500 ' M üsinn: Nef. 1465 Tahrîr-i atîk. 1409 Tahrîr-i cedîd. 0056 NOKSANI. Nizamiye: Nef. 465 000 465 Redif: Nef. Tahrîr-i cedîd. 81 Tahrîr-i atîk. 00 ZİYADESİ. 81 $ § REÂYA : BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ ATİK : ö ta A la: 8 Evsat: 335 Edna: 80 Sabi ve mânde: 172 ta ta ta Tarih Enstitüsü Dergisi: BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CED ÎD . MEVCUDU: Alâ: Nef. 6 0 6 Evsat: Nef. 302 008 310 Edna: Nef. 25 00 25 M AHALL-İ AHARDA BU LU N AN . Sıbyan: Amel-mânde: Bilâvarak: Neferen Neferen Nef. 17 8 117 00 1 003 17 9 120 YEKÛN (Neferen): 573 Evsat: Nef. 5 1 6 Bilâvarak: Neferen 71 09 80 Yerli Ermeni. Yerli Katolik, (O oVO 210 MİZAN GAYR-EZ YABANCI: Alâ: Nef. 8 6 2 > Evsat: Nef. 335 316 019 Edna: Nef. 80 25 55 Sabi ve mânde Neferen 172 129 043 Bermucib-i tahrîr-i atîk. Bermucib-i tahrîr-i cedîd. NOKSANI. CEVDET 8 — K A Z  ’-İ KİĞI : Nefs-i K asaba: Adet 0 1 0 1 K u râh a: Adet 96 35 10 M ezrâa: Adet 89 02 00 141 91 Köm (Kom) ' Adet 6 0. 0 6 KÜÇÜK HANEH Adet: 3878 Sakin-i Müslim. 1342 Sakin-i Ermeni. 5220 YEKÛN Sakin-i Müslim. Sakin-i Müslim ve Sakin-i Ermeni. YEKÛN MÜSLİM : BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ A T ÎK : Sıbyan: Neferen 687 TANZÎMÂT Tüvâna: Neferen 1483 Müsinn vesaire: Nefer en 776 DEVRİNDE Tüvâna: Nef. 4983 Sıbyan: Müsinn: Nef. Nef. 3417 1944 M AH ALL-İ AHARDA BULUNAN : Nizamiye: Nef. 104 Tım arlu: • Nef. 51 Tüvâne: Nef. 107 Sıbyan: Müsinn: Nef. . '; Nef. 1 18 Yerli Müslim. ERZURUM BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CED ÎD : MEVCUDU: YEKÛN (Neferen): 10625 N> M İZAN G AYR-EZ YABANCI: Müsinn : Nef. 1962 0776 1186 Sıbyan: Nef. 3418 0687 2731 Tüvâna: Nef. 5090 1483 3607 Nizamiye : Nef. 104 000 104 Tımarlu : Nef. Tahrîr-i cedîd. 51 Tahrîr-i atîk. 00 ZİYADESİ. 51 REÂYA : BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ A T ÎK : Edna: Nef. 575 Evsat : Nef. 1788 Alâ: Nef. 45 Sabi ve mânde: Nef. 1165 BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CEDÎD: MEVCÛDU: Ala: Nef. 44 Evsat: Nef. 1765 Edna: Nef. 275 Sıbyan: Nef. 1703 M AH ALL-İ AH ARDA BULUNAN Amel-mânde: Neferen 178 Alâ : Nef. 1 Bilâvarak Neferen 3 Evsat : Nef. 740 Edna: Nef. 26 YEKÛN (Neferen) : 4736 M İZAN Alâ: Nef. 45 45 00 , Evsat : Nef. 2505 1788 0718 Sabî ve mânde: Neferen 1704 Tahrîr-i cedîd. 1165 Tahrîr-i atik 0539 ZÎYADESÎ. E d n a: Nef. 575 301 274 Tahrîr-i atîk. Tahrîr-i cedîd. NOKSANI. 9 — K A Z  ’-İ TORTUM : HANEH Adet: 2419 Sakin-i 0021 Sakin-i 0030 Sakin-i 0001 Sakin-i 2471 YEKÛN Müslim. Ermeni. Katolik. Rum. K URÂHA Adet: 57 Sakin-i Müslim m aa Aşair. 02 Sakin-i Müslim ve Ermeni. 01 Sakin-i Müslim, Ermeni ve Rum. 01 Sakin-i Müslim, Ermeni ve Katolik. 01 Sakin-i Müslim ve Katolik. 62 YEKÛN Sabi: Nef. 1 Yerli Erm. M Ü S L İ M M AA AŞAİR : BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ A T İK : Tüvâna: Nef. 2503 Sıbyan: Nef. 2017 Müsinn vesaire: Nefer en 833 BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CEDÎD : MEVCUDU: Tüvâna: t Sıbyan: Nef. Nef. 2585 2766 Müsinn: Nef. 1332 M AHALL-İ AH ARDA BULUNAN : Nizamiye: Nef. 447 Redif: Nef. 64 Tüvâna: Nef. 52 Sabi: Nef. 7 Müsinn: Nef. 12 Yerli Müslim. YEKÛN (Neferen): 7265 M İZAN G AYR-EZ YABA N C I: Tüvâna: Nef. 2637 2503 0134 Sıbyan: Nef. 2773 2017 0756 M üsinn: , Nef. 1344 0833 0511 Nizamiye: Nef. 447 000 447 Redif: Nef. 64 00 64 Tahrîr-i cedîd, Tahrîr-i atık. ZİYADESİ. REÂYA : BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ ATİK : Alâ: Nef. 9 Evsat: Nef. 87 Edria: Nef. : 12 Sabi ve mânde: Nef. 50 BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CEDÎD : MEVCUDU: M AHALL-İ AHARDA BULUNAN : Alâ: Nef. 2 1 0 3. Evsat: Bilâvarak: Nef. Nef. 1 5 0 • 12 0 0 1 17 Evsat: Ednâ: Nef. ■' Nef. 33 6 47 5 03 0 83 11 Sıbyân: Amel-mânde: Bilâvarak: Nef. Nef. Nef. 1 22 0 , 4 40 3 01 0 0 .63 4 4 YEKÛN (Neferen): 186 M İZAN G AYR-EZ YABA N C I: Alâ: Evsat: Ednâ: Nef. Nef. Nef. 9 87 Tahrîr-i atîk. 12 3 84 11 Tahrîr-i cedîd. 6 03 01 NOKSANI. Sabi ve m ânde: Neferen 67 Tahrîr-i cedîd. ’50 Tahrîr-i atîk. 17 ZİYADESİ. Yerli Ermeni. Yerli Katolik. Yerli Rum. YEKÛN 216 KÜÇÜK Kışlak : Adet 16 00 00 00 00 16 CEVDET K urâhâ : Adet 21 12 02 01 01 57 10 — K A Z  ’-İ PASİN4 SUFL NAM -I DİĞER MİCİNGİRD : HANEH A det: 1341 Sakin-i Müslim. 229 Sakin-i Ermeni. 013 Sakin-i Rum. 029 Sakin-i Katolik. 1612 YEKÛN Köm !Kom] :1 Adet Sakin-i Müslim. 1 Sakin-i Müslim ve Ermeni. 0 Sakin-i Müslim, Ermeni ve Katolik. 0 Sakin-i Ermeni ve Rum. 0 Sakin-i Katolik. 0 1 YEKÛN M Ü S L İ M M A A AŞAİR : BER-MUCİB4 T A H R ÎR 4 ATİK : Tüvâna: Nef. 1049 Sıbyan: Nef. 565 Müsinn vesaire: Nef. 523 BER-MUCİB4 TA H R İR 4 CEDÎD : MEVCUDU: ' Tüvâna: Nef. 1569 Sıbyan: Nef. 1668 Müsinn: Nef. 714 M AH A L L A AHARDA BULUNANLAR : Nizamiye: Nef. 73 Redif: Nef. 18 Tüvâna Nef. 9 Müsinn: Nef. 3 Sıbyân: Nef. 1668 0565 1103 Müsinn : Nef. 717 523 194 Nizâmiye : Nef. 73 00, 73 Redîf: Nef. 18 00 18 Tahrîr-i cedîd. Tahrîr-i atîk. ZİYADESİ. ERZURUM Tüvâna : Nef. 1578 1049 0529 DEVRİNDE M İZAN : TANZİMAT YEKÛN (Nejeren): 4054 Yerli Müslim. REÂYA : BER-MUCİB4 TAH RÎRÀ A TİK : Evsat : Nef. 606 Edna: Nef. 79 Sabi ve mânde Nef. 233 217 Alâ: Nef. 18 Evsat:• Ednâ: Nef. -• Nef. 394 62 013 Öl 051 10 458 73 Sıbyân: Âmel-mânde: : • -Nef.: Nef. 253 20 019 00 027 01 299 21 Bilâvarak : Nef. 0 1 0 1 Evsat: Bilâvarak: Nef. Nef. 4 6 Yerli Ermeni. 0 6 Yerli Rum. 0 0 Yerli Katolik. 4 12 CEVDET YEKÛN (Neferen): 890, Edna: Nef. 79 73 06 Tahrîr-i atîk. Tahrîr-i cedîd. NOKSANI. .. Evset: Nef. 606 462 144 ; KÜÇÜK M İZAN G AYR-EZ YABANCI : Alâ: Sabi ve mânde: N ef." ' Nef. 22 320 Tahrîr-i cedîd. 18 233 Tahrîr-i atîk. 04 087 ZİYADESİ - Alâ: N ef 18 01 03 22 M AHALL-İ AH ARD A BU LU N AN . 21;8: BER-MUCİB-İ TAHRİR-İ CED ÎD : MEVCÛDU: MÜSLİM : BER-MUCİB-İ KUYUD-1 A T İK : Tüvâna: Neferen 27954 Sıbyan: Neferen 21690 M üsinn: Neferen 13999 TO PÇ U : Neferen 186 BER-MUCİB-İ TAH RÎR-İ CEDÎD: MEVCUDU: Sıbyan: Müsinn: Nizamiye: NeferenNeferen ‘ Neferen 25221. . . 17411 3288 Redif: Neferen 751 Bahriye: Neferen 4 Tım arlu: Neferen 122 Topçu: Neferen 174 M AHALL-İ AHARDA BULUNAN: Sıbyan: Nef. 187 Müsinn: Nef. 129 Topçu: Nef. 1 Y E K Û N : 7 8 .4 4 7 ERZURUM M İZAN G AYR-EZ YABANCI Sıbyan: - Nef. , , , 25408 .21690 03718 M üsinn: Nef. 17540; . 13999 . 03541 Nizamiye: Nef. ; 3288 0000 3288 Redif: Nef. 751 000 751 Bahriye: Tım arlu: Nef. Nef. 122 Ber-Mucib-i Tahrîr-i cedîd. . 4 000 Ber-Mucib-i Tahrîr-i atîk. 0 122 ZİYADESİ. 4 219 Tüvâna: Nef. 31159 27954 ,03205 DEVRİNDE Tüvâna: Nef. 1083 TANZİMÂT Tüvâna: Neferen 30076 YERLİ TOPÇU: Neferen 186 Ber-Mucib-i Tahrîr-i atîk. 175 Ber-Mucib-i Tahrîr-i cedîd. 011 NOKSANI. REÂYA : BER-MUCİB-İ KUYUD-I A T ÎK : Alâ: Nef. 1037 Evsat: Nef. 11917 Edna: Nef. 3442 Sabi ve mânde: Nef. 6531 Tüccar-ı Avrupa: Nef. 1 BER-MUCİB-İ TAHRÎR-İ CEDÎD: MEVCUDU: Alâ: Nef. 674 Evsat: Nef. 11351 Ednâ: Nef. 2178 Sabî ve mânde: Nef. 10030 Bilâvarak: Nef. 54 M AHALL-İ AHARDA BU LU N AN . Alâ: Nef. 15 Evsat: Nef. 2688 Ednâ: Nef. 75 Sıbyân: Nef. 2 Bilâvarak Nef. 115 Y E K Û N : 27.182 M İZAN G AYR-EZ YABA N C I: Alâ: Nef. 1037 0689 0348 Edna: Nef. 3442 2253 1189 Evsat: Nef. 14039 11917 02122 Sabî ve mânde: Nef. 10032 06531 03501 Ber-Mucib-i Tahrîr-i atîk. Ber-Mucib-i Tahrîr-i cedîd. NOKSANI. Bilâvarak: Nef. Ber-Mucib-i Tahrîr-i cedîd. 169 Ber-Mucib-i Tahrîr-i atîk. 000 ZİYADESİ. 169 H adem e: Nef. 1 222 CEV D ET KÜÇÜK Erzurum Sancağı kazalarının İslâm ve reaya bilcümle Nüfus-ı Zükûru mahallinde Ümera-yı Askeriyye ve Me’murin-i saire marifetiyle altmış bir senesinde verilen talimat mucibince altmış dört senesinde bi’t-tahrir Dâr-ı Şurâ-yı Askerî tarafından bundan akdem takdim olunmuş olan elli dört kıt’a tahrir-i cedîd nüfus dafâtirinde mahallât ve kura ve saire kuyud-ı sabıkiyle tatbik ve nüfus mevcudesi usûl-ü cerideye tevfikan ta’dâd ve tefrik olun dukta kuyûd-ı atikde mukayyed olup bu def aki tahrir defterlerinde saraha ten kayıtları bulunmayan kurâ vesairenin miktar ve esamesi kazaları balâ larına işaret kılınmış ve mevcud-ı sabıkmda nüfusça tebeyyün eden ziyade ve noksanı balâda başka başka gösterilmiş ve mezkûr kazalar defatirinin birer sureti mahalleri mukayyetleri nezdinde ve metbuu olduğu Anadolu ordusu meclisinde hıfz kılınmış olmağla bu surette tahrir-i atik defâtirinin bitale vaz’ıyle beraber muharrer tevârüd eden tahrir-i cedid defterlerinin usul-ü kalemiyyesi bilicra ceride muhasebesine kayd ve imlâsiyle salifülbeyan yazıl mamış olan kura vesaire-i mezkure sehven yazılmamış ise defâtir-i cedîde-i mevrudeye zeyl olmak üzere icab eden defterinin meclis-i mezkur ile bu ta rafa takdimi ve böyle olmayıpta suret-i diğerle ise kayıtlan mahalline şerh verilmek üzere hakikat-i halleri inha ve tenmiki zımnında bir kıt’a müsahhih pusulasının leffiyle taraf-ı nezaretpenâhilerinden Erzurum Eyaleti Valisi devletlü paşa hazretlerine testimi içün mektubi-i maliye izzetlü beğ efendi oda sına ilmühaberinin tahrir ve i’tasiyle tesviyesi iktiza ider ferman hazret-i min lehü’l-emrindir. ■' 5/Ş/1269" MUCİBİNCE İLMÜHABERİ VERİLE 25/ L / 1269 C. KÜÇÜK - Levha I t• *V OSI* -î * h $ t •l I •V 4 *■ s% I, ■\ t . i 223 224 C. KÜÇÜK - Levha II BÂB-I ÂLÎ EVRAK ODASI SÂDÂRET EVRAKI VE PROVENANCE SİSTEMÎNÎN UYGULANMASI Eşref Eşrefoğlu I — GENEL TA N IM : Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü bün yesinde bir bölüm olarak Bâb-ı Âlî Evrak Odası Provenance sistemine gö re Sadâret evrakının tasnifine 1965 yılında geçmiştir. Bu bölümün ana ga yesi, Sadâret evrakmm Provenance usulü çerçevesinde tasnif edilerek Türk tarihinin ve araştırıcıların hizmetine sokarak yararlı olmaktır. Bâb-ı Âlî Evrak Odasının çalışma sahası tarih olarak 1839 (1255) - 922 (1341) Tanzimatla İstanbul hükümetine kadar geçen seksenüç yıllık zamanı kapsıyan Türk siyasî, içtimâi, İktisadî, kültürel ve diğer sahalardaki tarihî gelişimi ortaya koyan çok önemli bir devredir1. D — BÂB-I  L Î E V R A K ODASININ MUHTEVASI : Tasnifimiz, Türk tarihi yönünden olduğu kadar, XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı İm paratorluğundan ayrılmış bulunan milletlerin tarihi bakımından da son dere ce önemli ve orijinal belgeleri ihtiva etmektedir. Tasnifimizin genel durumu şöyledir : Bâb-ı Âlî Evrak Odasına ait olan Sadâretin sarayla, nezâretlerle, Şurâ-i Devlet gibi birinci derecedeki devlet dâireleriyle Bulgaristan, Mısır, Kıbrıs gibi muhtar durumda bulunan yerlerle, vatandaşların çeşitli konular daki dilek ve şikâyetlerinden meydana gelen yazışmalar altıyüzbin civarın dadır. Bâb-ı Âlî Evrak Odası Osmanlı İmparatorluğu merkeziyetçi yöneti mine paralel olarak 24 şevvâl 1277 (5 mayıs 1861) tarihli ilgili nizâmnâ mede belirtildiği gibi Bâb-ı âlî teşkilâtı içindeki dairelerle ve taşra teşkilâtı nın merkezi idâreyle yaptığı yazışmaların bürokratik bakımdan yönetildiği bir merkez olmakla beraber aynı zamanda Sadâretle yapılan bütün resmî 1 s. 51. Mithat Sertoğlu, M uhteva Bakım ından B a şvek â let A rşivi, Ank. 1955 Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 15 E ŞR E F EŞREFO ĞLU 226 yazışmaların tanzim ve idare edildiği merkezi bürokratik bir kuruluştur. 1844 yılında teşekkül eden ve bütün merkezî teşkilâta isim olan Bâb-ı âlî’yi aym zamanda tamamlayan önemli bir unsurdur. 1846’da sadrazam büyük Reşid Paşa tarafından tesis edilen Hazine-i evrak bugünkü arşivimizin baş langıcı olmuştur. Bunu takiben de 1265 (1848) de Bâb-ı âlî Evrak Odası kurulmuştur. Bu gün tetkikâta açık bulunan Bâb-ı âlî Evrak Odası belgeleri muntazam dosyalar halinde 352.000 kadar belge takımını ihtiva etmektedir. Hâlen tasnif etmekte olduğumuz, Sadâret evrakı üe Bâb-ı âlî Evrak Odası belgeleri birbirini tamamlayan bir durumdadır. Tasnifi üzerinde çalışmakta olduğumuz halihazırdaki dosya ve tahmini evrak dökümü şu şekildedir. BÂB-I  L I E V R A K ODASINDAKİ DOSYA ve TAHMİNİ EV RAK S A Y ISI: Kalemler A-AMD (Amedi Kalemi) A.TFR-I (Rumeli Vilâyeti Müfettişliği) A.MKT-THR (Mektubî ve Tahrirat Kalemi) A.DVN (Sadâret Dîvân-ı Hümâyun Kalemi) A.TŞF (Teşrifat Kalemi) A.VRK (Evrak Kalemi) A.MVM (Meclis-i Vükelâ ve Marûzat Kalemi) A.TFA4 (Anadolu Vüâyeti Müfettişliği) A.MV (Meclis-i Hass-ı Vükelâ) A.MTZ (CL) (Mümtaze Cebel-i Lübnan) A.MTZ (04) (Mümtaze Bulgaristan) TOPLAM: Dosya adedi Tahmini evrak 243 361 115 337 110 435 22 1 1 37 1000 48.600 108.300 23.000 2.400 2.000 87.000 400 200 200 55.000 25.000 1467 333.100 1762 adet dosya ve tahminî 333.100 adet belge bu gün depo ve ara depo larımızda bulunmaktadır. Ayrıca 1.000 adet Mümtaze Girit evrakı ile 3.000 adet muhtelif kalemlere ait perakende evrak’da ara depomuzda dosyalan mak üzeredir. Tasnif edilmiş belgeler içinde halen gelen-giden defterlerine B  B -I A L Î E V R A K O D A S I 227 intibakı yapılan Bulgaristan mümtazesine ait 26 dosya tetkike sunulacak durumdadır2. Belgelerimiz genellikle iyi muhafaza edilmiş ve sağlam bir vaziyette bu lunmaktadır. Belgeler için kullanılan kâğıtların bir kısmı kaliteli (Johnson) marka ithal mah kâğıtlardır. Belgelerin bazıları da ahâr ve mührelenmiş olup, arşiv malzemesi olarak çok iyi bir durumdadır. Yalnız, bir kısım tel graf, şifre ve müfettat yıpranmış bir manzara arz etmektedir. Belgelerde şif re ve telgraflarda umumiyetle kurşun kalem kullanılmakla beraber, diğerle rinde bugün bile canlılığını koruyan yazıya yeni yazılmış hissini verdiren is mürekkebi kullanılmıştır. Sadâret belgelerinin, paleografik bakımdan ince lenmesinde belgelerde kullanılan yazı türünün nka, nka kırması ve Bâb-ı fetvadan gelen belgelerde ise tâlik olduğunu görürüz. Belgeler, dil özelliği bakmamdan XIX. yüz yıl Osmanhcasmm en orijinal ve en bâriz örneklerini ihtiva etmektedir. Belgelerde, bulunan dil özellikle Sadârete sunulan rapor larda, Sadâret makâmmdan saraya takdim edilen arz tezkerelerinde, lâyi halarda dil ve üslûb bir hayli ağırdır. Bilhassa Ali Ferruh Bey gibi Bulga ristan fevkalâde komiserliğinde bulunmuş ve XIX. yüz yılda Osmanlı, Av rupa kültürü ile yetişmiş bulunan bu değerli devlet adamının yazışmaların da resmî yazışma üslûbunun ve Osmanlıcanın bütün inceliklerini görmek mümkündür3. Diğer önemli bir unsurda Sadârete gönderilen belgelerin kaleme alış tekniği bakımından incelenmesidir. Bu bakımdan yapılacak bir incelemede öncelikle belgenin üst tarafında ortada, Sadâret makâmma yöneltilen (Huzûr-ı sâmi-i cenâb-ı Sadâretpenâhiye) şeklinde resmî bir hitab yer almakta dır. Sağ başta ise yazının geldiği makâmı gösteren antet yer almaktadır. Bu ibârenin altında hangi kalemden çıktığı, evrak numarası ve bazı evraklarda ise ayrıca özü yer almaktadır. Yazıya girişte ise, değersiz kullarının dileği dir anlamına gelen (Ma’rûz-ı çâkeri kemineleridir) saygı hitabı görülmekte dir. Belgedeki mevzu usulüne göre arz edildikten sonra ferman, emir vere nindir. Emir sahibinindir anlamına gelen: Ferman veliyy-ül-emrindir, veya men’leh-ül-emrindir ibâreleriyle bitmektedir. Yazının altında, hicri ve rûmî tarih bazen de efrenci (milâdî) tarih görülmektedir. Bunu sol yanında ise yazıyı yollayan makâm sahibinin imza veya mühürü bulunmaktadır. Bel genin arka tarafında sağ üst köşede ise, belgenin Bâb-ı âlî evrak odasma ge 2 A y n ı Eser, s. 52. 3 N ejat Göyünç, Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin önem i (B elleten), Sayı 147, Ank. 1973, s. 307. 228 E Ş R E F EŞREFO GLTJ liş tarihi bunun altında da belgeye -verilen sıra numarası vardır. Sol üst ^kö şede ise, belgenin incelenmesinden sonra yapılan muamelenin kaydı ve ta rihi yer almaktadır. (Dahiliye nezâret-i celîlesine cevap) gibi. Bundan son ra, muamelenin seyrine göre ilgili makâma Sadâret tezkeresi yollanarak res mî yazışmanın gereği yerine getirilirdik m — BÂB-I  L Î EV R A K ODASININ PERSONELİ VE. ÇALIŞ MA T A R ZI : Bölümümüzde hâlen bir arşiv uzmam-şef, bir arşivist, iki arşiv memuru, bir mukaveleü personel olmak üzere beş görevli eleman çalışmaktadır. Aslında yapılan işin önemine ve. yoğunluğuna nazaran, personel sayısı yetersizdir. Bölümümüzde çalışan bir elemanın Osmanhca yazı okumak yanında son devir Türk tarihini. (özellikle teşkilât yönünden iyi bilmesi) belgeleri değerlendirebilecek ölçüde diplomatik ve arşiv tekni ği bilgisi sahibi olmalıdır. Kısacası, bölümümüzde çalışması gereken eleman ların belli bir seviye’de kaliteli -elemanlar, olması,zorunludur. Bâb-ı âlî ev rak odası olarak çalışma sistemimiz şu şekilde özetlenebilir. A) Bölümüne ait evrakın iki numaralı depodan getirilmesi..B) Evrakların torba ve zarflar dan çıkarılarak genel olarak hangi kaleme, hangi meseleye ait olduklarının teşhis edilmesi. C) Belgeler, üzerlerinde çalışılmak üzere ara depo gibi kulla nılan yerden çalışma odasına getirilmesi. D) Belgelerin tarihlenmek suretiyle sıraya konularak evrakm konsültasyon işlemine hazır hale getirilmesi. Belge lerin konsültasyona tâbi tutularak sağlıklı-bir şekilde kotlama, işleminin ta mamlanması. (Bu işlem yapılırken arşiv bilgisi ve. tekniği açısından dikkatli olmak gerekir. E) Önemli olduğu kararlaştırılan belgelerin fişlenmesi (Tasnifi miz henüz tetkike açılmadığından gereğinde bu fişler idarenin izniyle istifadeye sunulabilir). F) Kotlanarak, değerlendirilen belgeler Sübdivizyon işlemine tâbi tutularak en ince teferruat dikkate alınmak suretiyle tarih sırasına ko nulması. G) Gömleklenen, belgelerinin üzerlerine ilgili kalem, nazâret, res mî kuruluş sembollerinin konulması. (A. MTZ (04) DH. SL 1320.8.12; A. MKT. 5. HR 1299.4.22) gibi. Bu suretle kotlanarak hazırlanan ve göm leklerinin içine yerleştirilen evraklar, dosyalanarak ara depoya yerleştirilir. H) Her ,türlü işlemi biten ve dosyalanan belgeler fonlar halinde depodaki yerlerine muntazaman konur. Genel hatlarıyle sekiz maddede ifade etmeğe çalıştığımız Bâb-ı âlî evrak odasmın bu yoğun çalışma faâliyeti içinde beş 4 Cevdet Türkay, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Arşivler (Belgelerle Türle Tarihi D ergisi), Sayı 45, İst. 1971, s. 21. B  B -I  L Î E V R A K O D A S I 229 personelde fiilen arz etmeğe çalıştığımız sekiz kalem işte çalışmak duru mundadırlar5. . IV — PROVENANCE SİSTEMİNİN SAD ÂRET BELGELERİ ÜZERİNDE UYGULANMASI : Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğünün 1943 yılında 4443 sayılı kanunla resmen kurulmasından evvel Başbakanlık bünyesine.bağlı olarak.sürdürülen arşiv çalışmaları sonucu olarak, Muallim Cevdet, Kâmil Kepeci, İbn’ül Emin,.Ali Emiri, Fekete gibi ayrı özelükler taşıyan tasnif gurupları meydana getirilmiştir. Bu tasnifler, özelliklerine, gö re, kronolojik sıra, padişahların saltanat süresi, idâri, bölünme esasma daya nan ve bir bütünlük arz etmeyen bir durum taşımaktadır. Ayrıca,.n. Abdülhamit. devrinin özel arşivi durumundaki Yıldız tasnifi ise ayrı bir özellik göstermektedir. Belgelerin, Provenance sistemiyle, menşe’ esasma dayanarak ilgili def terleri ile beraber karşılaştırmak suretiyle değerlendirilmesi ve aslına uygun bir. şekilde tasnif, edilerek ileride belgelerin ait oldukları kalemlerin ayniyle istifadeye arz edilebilmesi meselesi bizi 1956 yılma kadar geri götürür. Pro venance sisteminin. ana gayesi, belgenin,..yazıldığı kalem ve gördüğü mua melenin orijinal şekliyle değerlendirmek suretiyle tasnif edebilmektir... Pro venance, sistemi ile genel olarak, Bâb-ı Âsafi ve Bâb-ı Defteri olmak üzere iki temel unsura, ayrılan belgelerin üzerindeki arşiv çalışmaları 1965’den beri devam edegelmektedir6. Provenance ,sisteminin, sadâret belgeleri üzerindeki uygulanması şu şe kilde olmaktadır: Yaptığımız tasnif çalışmalarında,1öncelikle muamelede ge çen son tarih ve son evrak esası kabûl edilmiştir. Buna göre, 1- Muameleye eyrak veya .evrak takımının üstündeki son tarih esas alınarak bu tarih rûmi veya milâdi ise takvim-i sinn vasıtasıyla hicri tarihe çevrilerek belge veya bel ge takımına kot tarihi olarak verilir. 2- Belge veya belgelerin kotlanmasmda şu esasa göre işlem yapılır, a) Öncelikle, ele alınan belgenin sadârete ait olup olmadığı tesbit edilir (sadârete gelen veya sadâret’den giden bir yazı olabileceği gibi, sadârete yollanan bir yazının sadârete ait antetli varakaya çıkarılmış bir sureti de olabilir. Aynı şekilde, yabancı bir ülkeden gelen bir yazı veyahut yabancı lisanda kaleme alınmış bir raporda sadâret tercüme odası tarafından türkceye. aktarılırsa bunlar da sadâret evrakı mey anma gi 5 Turgut Işıksal, Arşivlerimizin Durumu ve Problemleri (Türle Kültürü D ergisi), Sayı 119, Ank. 1972, s. 1197. 6 Ayrıt Eser, s. 1197-1İ98. E Ş R E F EŞREFO ĞLU 230 rer). b) Evrakın sadârete ait olduğu anlaşıldıktan sonra, Sadâret makâmını sembolize eden (A) harfi en başa konur. Bundan sonra, evrakın hangi ka leme ait olduğu araştırılır, bunun için evvela yazının hangi kaleme havale edildiğine bakılır eğer böyle bir kayıt yoksa belge veya belge takımı muame le ve muhteva bakımından tetkik edilmek suretiyle (MKT)-(AMD)-(VRK)(MTZ) gibi sembollerle ifade edilen kalem kofu ikinci ayırım kot’u olarak tespit edilir. (A.MKT)-(A.VRK) gibi, c) Eğer bundan sonra üçüncü bir ay rım kotuna gerek yoksa, hicrî tarih esasına göre sene, ay, gün sırası-takip edilerek tarih atılmak suretiyle kotlama işlemi tamamlanır. Meclis-i Vükelâ (Bakanlar kurulu) mazbataları ise sadece kalem kofu olan Meclis-i vükelâ ve mâ’ruzat sembolünü temsilen A.MVM.1310.2.6 şeklinde kotlanır, d) Ka lemi belirleyen kot’dan başka, belge veya belge takımında belgeyi daha de taylı şekilde değerlendirmeğe yarayacak teknik bilgi varsa bunun tesbitine geçilir. Örnek olarak, Bulgaristan komiserliğinden Sadâret makâmına yol lanmış bir belge, bu ülkedeki demir yollarının yapım ve tamiri ile ilgili bügi ihtiva ediyorsa muameleye giren bu belgenin Bâb-ı âlî evrak odası tarafın dan incelenmesinden sonra Sadâret makâmı tarafından gereği yapılması hak kında Nafıa nazâretine Sadâret tezkeresi yazmak suretiyle belgenin değerlen dirilmesi esnasında üçüncü bir ayrım kotunun konmasına yol açar. A.MTZ. (04)NF. 1300.4.12 gibi, e) Eğer bu işleme bir de Bulgaristan komiserliğinin yazısından soma, meselâ Selânik vâlisinin yazısı eklenirse genel kot duru mu A.MTZ. (04) SL.NF durumuna gelir. Belgelerin; değerlendirilmesinde son merhale belgelerin gelen-giden defterlerine intibakının uygulanması hususu dur. Bu konuda, Bâb-ı âlî evrak odası olarak hâlihazırda Bulgaristan evra kının defterlerine intibakı üzerinde çalışmakta olup, genel olarak belgelerin defterlerine intibakı şu şekilde yapılmaktadır. Misâl olarak, kotlanmak su retiyle dosyalanmış bulunan Bulgaristan evrakının 1323 senesine ait olan herhangi bir dosyası açılır. Aym senenin gelen-giden defteri getirilerek o se nenin ilk ayının birinci gününe ait en üstteki belge ele alınarak sıra ve evrak numarasına bakılır. Aynı sıra ve evrak numarası ilgili gelen-giden defterinde tesbit edilerek herhangi bir yanlışlığa yol açmamak için belgenin tarihi ve muhtevası defterdeki hulâsa-i mevad hanesindeki muhteva ve tarihle karşı laştırıldıktan soma defterin mülâhazat kısmına belgenin kofu aynen işlenmek suretiyle yapılan intibak işlemi tamamlanmış olur. Bu son merhaleden ge çen belgenin provenance sistemine göre tam anlamı ile değerlendirildiğini söyleyebiliriz7. Belgenin kollanmasında daha değişik pozisyonlar da buluna 7 Cevdet Türkay, A y n ı Eser, s. 22. B  B -I  L Î E V R A K O D A S I 231 bilir, ancak bu gibi belgelerin değerlendirilmesi için burada mücerred bir şe kilde anlatmak yetmez; bu ancak tatbikatla anlaşılabilir bir keyfiyettir. V — DOSYALAM A VE DEPOLAMA : Kotlama işlemi bitirilen belgeler, gömleklendikten sonra içinde fişli belge bulunan gömleklerin sağ üst köşesine «Fiş» ibaresi yazıldığı gibi defterlerine intibakları yapılan bel gelerinde gömleklerine kaydı yapıldığı «K» harfi yazılarak her belge guru bu kendi arasında muntazam şekilde dosyalanarak fişli ve intibakı yapılmış gömlek ihtiva eden dosyaların üst tarafına F /K işaretleri yazılmak suretiyle dosyanın fişli ve intibakının tamamlanmış olduğu belirtilir. Dosyaya ayrıca hangi gurup ve seneye ait olduğunu gösteren bir etiket tanzim edilerek dos yanın sırt tarafına yapıştırılır. Yine dosyanın, arka sırt tarafına içindeki bel gelerin hangi senenin hangi aylarına ait olduğunu gösteren kayıt düşürüldük ten sonra en alt tarafa da dosya genel sıralama numarası verilerek dosyala ma işlemi tamamlanır. Sıra ile dosyalanan belgeler önce ara depo olarak kullanılan kısma konulur. Üzerinde tasnif çalışması yapılan fon’un dosya lanması tamamen bittikten sonra esas ana depoya Sadâret evrakı için ayrıl mış bölüme konulur. VI —- GENEL DEĞERLENDİRME : 1956 yılından bu yana prove nance sistemine göre sürdürülen tasniflerden şimdiye kadar hiç bir fon tet kike açılacak duruma gelmemiştir. Sadâret evrakı arasında yaptığımız bir değerlendirme ile 100 dosyadan ve tahminî 25-30.000 belgeden oluşan Bul garistan evrakının provenance ■sistemine göre belgelerin defterlere intibakı dahil olmak üzere 26 dosyanın işlemi tamamen bitmiştir. Bu gün halen 1322 senesinin gelen-giden defterine intibakı ve defteri olmayan dokuz aylık bel genin fişlenmesine devam edilmektedir. Geri kalan 74 dosyamn işlemi tüm olarak bitirildikten sonra ilk defa provenance sistemine göre Bab-ı Âsâfiye ait mümtaze kaleminin Bulgaristan belgeleri bir fon olarak tetkike açıla caktır.' Arşivimiz açısından büyük eksikliği görülen bir hususta tasniflerde esas alınacak bir inceleme ve tecrübe mahsulü olması gereken detaylı tasnif tâlimatnamesinin olmayışıdır. Bunun dışında ayrıca, dünyanın en zengin ar şiv malzemesine sahip olan arşivimizi ilmi ve akademik bir şekilde tanıtıl masını temin edecek neşriyat faaliyetine geçmek aym zamanda her bakım dan arşivimize gereken ilginin gösterilmesi tarihin ve Türk milletinin önün de gerekli bir vazifedir. Bu gerçeklerin ışığı altında arşivciliğin odak noktası sayılan tasnif ça- 232 E ŞR E F EŞREFO ĞLU lışmalarma ve buna paralel olarak tasnif bölümlerine gereken ilginin göste rilmesi, eleman bakımından takviye edilmesi, yetişmiş elemanların maddî ve manevî bakımdan tatmin edilerek müesseseye bağlanmaları sağlanmalıdır. Çünkü, arşivimizde.özellikle tasnif bölümünde yetişerek belli bir sevi yeye gelmiş bir arkadaşın herhangi bir sebebden ötürü görevden ayrılması so nucu meydana gelen boşluk kolaylıkla telâfi edilememektedir. Artık bu gün ülkemizde yavaş da olsa arşivciliğin özel uzmanlık gerektiren ilmî ve meslekî bir dal olduğu gerçeği bütün açıklığı ile anlaşılmaktadır. Şöyle ki, mesleğin özelliğinden ötürü arşiv elemanı alınması için açılan sınavlara çok az .kişi katılmaktadır. On arşiv memuru alınm ası için açılan son smava sadece iki kişinin katılmış olması bunun en canlı örneğidir. Herhangi bir devlet daire sinde çalışan personelle kıyaslanamıyacak niteliklere sahip olması gereken arşivcinin diğerlerinden ayrı bir değerlendirmeye tâbi tutulması zorunludur. Son olarak arşivimizde bütün şartlar sağlandıktan sonra yapılması ge rekti bir işlemi işaret etmek isterim. Bünyesinde tarihî değer taşıyan belgeler bulunduran tüm arşivlerin ana görevi olan tarihî belgelerin araştırmaya ha zır bir duruma getirilmesi, tespit edilecek usûller dairesinde indeksti kataloklarmın yapılması büyük önem taşımaktadır. Bu konuda hâlen Bâb-ı âlî Evrak Odası olarak sürdürdüğümüz tasnif çalışmalarımızda tasnifi yapılan belgelerin vâride-sâdıra (gelen-giden) def terlerine işlenerek intibaklarının yapılması aynı zamanda orijinal kataloklarm ortaya çıkmasına sebeb olmaktadır. Ne var ki, bütün belgelerle ilgili ge len-giden defterlerinin olmaması yanında katalok olarak araştırıcılara çıka rılacak eski orijinal defterlerin yıpranarak elden çıkacağı göz önüne alınma lıdır. Bu durum karşısında kanaatimizce orijinal defterler esas alınmak su reti ile indeksleri ile birlikte yeni kataloklar meydana getirilmelidir. Bu ka talok ve ilgili indekslerin nasıl bir yol takip edilerek oluşturulacağı da ayrı bir çalışma konusudur. TÜRKİYAT MECMUASI BİBLİYOGRAFYASI Sevim İigürel Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesine bağlı Türkiyat Enstitüsü tarafından yayınlanmaktadır. Türkiyat Enstitüsü, 1924 yılında merhûm Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü (1890-1966) tarafından kurulmuştur. Enstitünün gayesi, Türk tarihi, edebiyatı, dili ile birlikte et nografya ve coğrafyası sahalarında araştırmalar yaparak neşriyatta bulun mak ve ayni zamanda ülke dışındaki diğer ilgili müesseselerle nlünasebetlerde bulunarak beynelmilel bir İlmî merkez vazifesini ifa etmektir. Kurul duğu zaman 7000 cilt olan enstitü kitaplığı, yapılan vakıflarla bugün 45000 cilde yükselmiştir. Bu zengin kütüphanenin esasmı, Türk asıllı bir Rus bil gini olan Katanov’un hususî kütüphânesi teşkil eder. Kütüphane, o tarihe kadar çıkmış Rusça bütün Türkoloji yayınlariyle, ayni konu üzerinde başka dillerde belli başh eserleri içine almaktadır1. Türkiyat Enstitüsü, en hareketli zamanlarını Köprülü zamanında ya şamıştır. Çalışmayı çok seven bu âlim ve mütefekkir, durmadan okur, didi nir, herkese vazife verir tercümeler yaptırırdı. Adeta seferber edilmiş etrafı, onun rehberliğinde vazife görmekten büyük zevk duyardı2. . Merhûm Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu’nun kaydettiği gibi «zamanında Türkiyat Enstitüsü arı kovam gibi işlerdi. Sabahın dokuzundan akşama ka dar, giren çıkan, Uim arayanların sayısı belli değildi. Pazartesileri çeşitli bil ginler, Türkoloji sahasına yeni katılmak isteyenler, hep üstadm etrafında toplanır, seminerimsi münakaşalara dalarlardı...»3. 1 Sevim îlgürel, T ü rk iya t E nstitüsü, «Türk Kültürü», Ankara 1975 sayı 158, s. 103-105. 2 Fuad Köprülü’nün İlmî neşriyatı için bk. 60. doğum y ılı m ünasebetiyle Fuad Köprülü Arm ağanı, İstanbul 1953, s. XXVH-L. 3 A. Caferoğlu, H akiki Köprülü, «T ü rk iya t Mecmuası», İstanbul 1969. c. XV, s. 9. 234 S E V İM İL G Ü R E L Bu programlı ve düzenli çalışma iledir ki, çok neşriyat yapılmış ve dış Türkoloji dünyası ile temaslar da fazlalaşmıştır. Türkiyat Enstitüsüne sıra üe Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü, merhûm Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat, merhûm Ord. Prof. M. Cavid Baysun, Prof. Fahir İz ve merhûm Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu müdürlük yapmışlar dır. Halen müdürü Prof. Dr. Mehmet Kaplan’dır. Bütün isteklere cevap verir çeşnide ve kıratta olan enstitünün milletler arası şöhreti haiz en önemli yayını «Türkiyat Mecmuası» isimli dergisidir. Dergi, 1925 senesinden itibaren, Türk kültürünün birçok dallarında ilim dünyasına sunduğu sayısız kıymetli araştırmalarla, bu sahanın ilgililerine ışık tutacak bir rehber olmuştur. Başlangıçtan günümüze kadar Enstitünün 18 adet mecmuası neşredil miştir. Aşağıda, makalelerinin bibliyografyası sunulacak olan bîı derginin hangi yıllarda ve hangi müdürler tarafından yayınlandığı şöyle sıralanabilir: c. 1(1925 Ağustos), Müdür: Köprülüzade, M. Fuad, İst. 1925 Matbaa-i âmire. c. 11(1926), Müdür: Köprülüzade, M. Fuad, İst. 1928 Devlet Mat baası. c. m (1926-1933), M üdür: Köprülüzade, M. Fuad, İst. 1935 Devlet M at c. IV (1934), Müdür: Köprülüzade, M. Fuad, îst. 1934 Burhaneddin Mat. c. V (1935), Müdür : Köprülüzade, M. Fuad, İst. 1936 Devlet Mat. c. VI (1936-39), Müdür : Köprülüzade, M. Fuad, İst. 1939 Burhaneddin Mat. c. vn-vni, cüz, 1 (1940-1942), cü z : 2, M üdür : R. Rahmeti A rat İst. 1942, 1945 Maarif Mat. c. IX (1946-1951), Müdür: M. Cavid Baysun, İst. 1961 Osman Yal çın Mat. c. X (1951-53), Müdür: M. Cavid Baysun, İst. 1953 Osman Yalçın Mat. c. XI (1954), Müdür : M. Cavid Baysun, İst. 1954 Osman Yalçın Mat. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 235 c. XII (1955), Müdür: M. Cavid Baysun, İst. 1955 Osman Yalçın Mat. c. X in (1958), Müdür : M. Cavid Baysun, İst. 1958 Kutulmuş Mat. c. XTV (1964), M üdür: Fahir İz, İst. 1965 Edebiyat Fakültesi Ba sımevi. c. XV (1968), M üdür: Ahmet Caferoğlu, İst. 1969 Edebiyat Fakül tesi Basımevi. (Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü’ye ithaf olunmuştur). c. XVI (1971), Müdür: Ahmet Caferoğlu, İst. 1971, Edebiyat Fakül tesi Basımevi. c. XVII (1972), Müdür: Ahmet Caferoğlu, îst. 1972, Edebiyat Fakül tesi Basımevi. C.XVIH (1973-1975), Müdür: Mehmet Kaplan, İst. 1976, Edebiyat Fakültesi Basımevi. (Türkiyat Mecmuası’nm kuruluşunun ellinci yıl dönümüne ithaf olunmuştur). Türkiyat Mecmuası bibliyografyası, yazar soyadlanna göre alfabetik olarak hazırlanmıştır. Tercüme makalelerde ise, mütercim adı ve soyadı, esas müellif isminin yanmda parantez içinde yazılmıştır. Mecmuadaki makalelerin mahiyetleri göz önünde tutularak dört bö lümde incelenmiştir. Bu bölümler şunlardır : A) B) C) D) Etüdler. (s. 236-249) Kitap tahlil ve tenkidleri. (s. 249-258) Notlar ve vesikalar, (s. 258-260) Haberler, (s. 260-261) Bibliyografya sıralaması yaparken, romen rakamı ile cildi, parantez içinde de basım yılı gösterilmiştir. Türkiyat Mecmuası’nm gelecek yıllarda da muntazam yayınlanması en büyük temennimizdir. 236 S E V İM İL G Ü R E L, A) ETÜDLER ABDULLAH BATTAL: Kazan Yurdunda bulunmuş tarihî bir. vesika, Sahib Giray Han Yarlığı. H (1928) s. 75-101, ayrıca metin dışı bir levha. AKTEPE, M. M ÜN İR: XIV. ve XV. asırlarda Rumeli’nin türkler tarafın dan iskânına dair. X (İ953) s. 299-312. AKTEPE, M. M ÜN İR: Damad İbrahim Paşa devrinde lâleye dâir bir ve sika. X I (1954) s. 115-130. AKTEPE, M. MÜNİR: Vak’anüvis Raşid.Mehmed Efendi’nin Eşref Şah nezdindeki elçiliği ve buna tekaddüm eden siyasî muhabereler. XII (1955) s. 155-178. AKTEPE, M. M Ü N İR: Hoca Sa’deddin Efendi’nin Tâcii’t-tevarih’i ve bu nun zeyh hakkında. XHI (195 8) s. 101-116. AKÜN, ÖMER FA R U K : Nâmık Kemâl’in kitap halindeki eserlerinin ilk neşri. XVIII (1976) s. 1-78. ALPARSLAN, A Lİ: Edebiyatta Alparslan. XVII (1972) s. 113-124. ALPARSLAN, A L İ: Babur’un icad ettiği «Baburî yazısı» ve onunla yazıl mış Kur’an. XVIII (1976) s. 161-168. ANDREASYAN, HRAND D. : Ermeni seyyahı PolonyalI Simeon’un seya hatnamesi (1608-1619). X (1953) s. 269-276.' ANHEGGER, RO BERT: Mârtoloslar hakkında. 282-320. V H -V III/l (1942) s. ANHEGGER, ROBERT : Türk edebiyatında Ağustos böceği ile Karınca hikâyesi. IX (1951) s. 73-94. ANHEGGER, RO BERT: Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Osmanh devlet teşkilâtına dâir mülâhazaları. X (1953) s. 365-393. ARAT, R. RAHMETİ - W. BANG : Türlü cehennemler üzerine uygurca parçalar. IV (1934) s. 251-263. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 237 AEAT, R. RAHM ETİ: Fatih Sultan Mehmed’in yarlığı. VI (1939) s. 285322, ayrıca metin dışı 20 fotokopi levhası. ARAT, R. RAHM ETİ: Uygurlarda ıstılahlara dâir. VH-VIH/l (1942) s. 56-81. ARAT, R. RAHM ETİ: Atabetü’I-Hakayık’ta g ve ğ seslerine dâir. IX (1951) s. 65-72. ARAT, R. RAHM ETİ: Türk şivelerinin tasnifi. X (1953) s. 59-138. ARAT, R. RAHMETİ : Türkçe Turfan metinleri VTII. X II (1955) s. 15-22. ARAT, R. RAHMETİ : Türkçede cihet mefhumu ve bunun he ilgili tabirler. XIV (1965) s. 1-24. ARDIÇ, NUREDDİN: Horhut’ta Artuk Kitabeleri. VI (1939) s. 29-48. ÂRTUK, İBRAHİM: Diyarbekir’de Ebu Şuca’ Muhammed b. Melikşah zamanmda yapılan bir yapı kitabesi ile onun namma kesilen bazı ' sikkelerin mahiyeti. XVII (1972) s. 165-176. ASLANAPA, OKTAY: Büyük Selçuk sultam Alparslan zamanından ka lan eserler. XVH (1972) s. 21-23. ATEŞ, AHM ED: Metin tenkidi hakkında. VH-VIII/1 (1942) s. 253-267. ATEŞ, AHMED: Hicrî VL-VIH (XH.-XTV.) asırlarda Anadolu’da farsça eserler. V H -V m /2 (1945), s. 94-135. ATEŞ, AHMED : İbni Sinâ, Risâlat al-İksîr. X. (1953) s. 27-54. ATEŞ, AHM ED: Türk Halk hikâyelerinde İbn Sînâ. XI (1954) s. 33-40. ATEŞ, AHMED : Türk Halk hikâyelerinde İbn Sînâ. XH (1955) s. 265-275. BANÂRLI, N. SAM İ: Ahmedî. VI (1939) s. 49-176, 1 resim. BANG, W ve R. RAHMETİ A R A T: Türlü cehennemler üzerine uygurca parçalar. IV1934) s. 251-263. BARKAN, Ö. L Û T F İ: Tarihî demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. X (1953) s. 1-26 ' BARIHOLD, W. Orta Asya’da Moğol fütuhatına kadar hnstiyanlık (Almancadan). 1(1925) s. 47-100. . 238 SE V İM ÎL G Ü R E L BARTHOLD, W. : Gutadgu-Bilig’in zikr ettiği Buğra Han kimdir? (Ragıb Hulûsi Bey tarafından İngilizceden tercüme edilmiştir). I (1925) s. 221-226. BARTHOLD, W. : Orta Asya’da islâmiyetin intişar ettiği zamana ait bir âbide (Almancadan). H(1928) s. 69-74. BAYSUN, M. CAVİD : Müverrih Râşid Efendi’nin İran elçiliğine dâir. IX (1951) s. 145-151. BAYSUN, M. CAVİD: Hasan-beyzade Ahmed Paşa. X (1953) s. 321-340. BAYSUN, M. CA VİD : Cevdet Paşa, şahsiyetine ve ilim sahasındaki faali yetine dâir. XI (1954) s. 213-230. BERTELS, E . : Ah Şîr Nevâî, Leylî vü Mecnûn. IX (1951) s. 47-64. BİLGE, R IFA T : İstanbul kütüphanelerinde bulunan bâznâmeler. VHIV m /2 (1945) s. 169-182. BİLGEGİL, M. KAYA : Abdülhak Hâmid üzerinde Bîdil te’siri. Bîdil’in bir mersiyesi ve makber. XÜI(1958) s. 79-84. BLAŞKOVİÇ, YUSUF: Köprülü Mehmed Paşa’nm Macarca bir ahdnâmesi. XV (1969) s. 37-43. BORATAV, P. N A İL İ: Anadolu’da ve Türkmenler arasında Köroğlu Destanmın izlerine dair yeni notlar. V (1936) s. 79-86. BORATAV, P. N A İL İ: Dede Korkut hikâyelerindeki tarihî olaylar ve ki tabın te’lif tarihi. X1H (1958) s. 31-62. BOSCH, CLEMENS: Bergama kral hanedanının şeceresi. VII-VIII/1 (1942),s. 105-124. BOWEN, HAROLD: (Aliye Toker) İlk Selçuklu vezirlerine dâir bazı not lar. XVH (1972) s. 125-132. BULUÇ, SADEDDİN: Anadolu Ağızlan bibliyografyası. VH-VHI/l (1942) s. 327-333. BULUÇ, SADEDDİN: Bir eserin iki yazma nüshası. XIV (1965) s. 151197. BULUÇ, SADEDDİN: Şeyyâd Hamza’mn bilinmeyen bir mesnevisi. XV (1969) s. 247-256. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 239 CAFEROĞLU, AHMET: «Mirza Şefiğ» hakkında notlar. 11(1928) s. 261-270. CAFEROĞLU, AHM ET: Uygurlar’da Hukuk ve Maliye ıstılahları. IV (1934) s. 1-43. CAFEROĞLU, AHM ET: Türk onomastiğinde At kültü. X (1953) s. 201212 . CAFEROĞLU, AHM ET: Pallacı, Tahtacı ve Çepni dillerine dâir. XI (1954) s. 41-56. CAFEROĞLU, AHMET : Osmanlı İmparatorluğu onomastiğinde Epitheta Ornantia’mn karakteristik çizgileri. XIV (1965) s. 25-36. CAFEROĞLU, A HM ET: Hakiki Köprülü. XV (1969) s. 1-10. CAFEROĞLU, AHM ET: Türkçede «vs> morfemi. XVI (1971) s. 27-38. CAFEROĞLU, AHMET : İlk Anadolu vatan kültürü kurucuları. XVII (1972) s. 1-12. CAHEN, C .: (Zeynep Kerman) İslâm kaynaklarına göre Malazgirt savaşı. XVÜ(1972) s. 77-100. CLAUSON, SİR GERARD: Tonyukuk Âbidesi hakkında bâzı notlar. XVHI(1976) s. 141-148. CZEGLEDY, KAROLY : Yiltavar ünvanı. IX (1951) s. 179-187. ÇAĞATAY, SAADET : Tuba ağzmda iyik. XV (1969) s. 171-174. ÇETİN, M. N ÎHA D : Ahmed Haşim’in kaynakları hakkmda bir deneme. XI (1954) s. 183-212. ÇETİN, M. N İH A D : Seyranî’nin neşredilmemiş bâzı şiirleri. X ü (1955) s. 91-114. ÇETİN, M. NİHAD : Ahmedî’nin «Mirkatü’l-edeb»i hakkmda. XIV (1965) s. 217-230. DİNO, GÜZİN : Recaî-zâde Ekrem’in Araba Sevdası romanında gerçekçi lik. XI (1954) s. 57-74. DİRİÖZ, ALİ HAYDAR: Kutb ül-Alevî’nin Barak Baba Risalesi şerhi. IX (1951) s. 167-170. 240 SE V İM İL G Ü R E L DULAURİER, M. ED V AR: Ermeni müverrihlerine nazaran Moğollar, Kiragos’dan müstahrec. II (1928) s. 139-217. DULAURİER, M. ED V A R: Moğullar. V (1936) s. 27-48. EBERHARD, WOLFRAM: Çin kaynaklarına göre, orta ve garbi Asya halklarının medeniyeti. VII-VHI/1 (1942) s. 125-191. ECKMANN, J. : Kelime ortasmda anorganik B, P ve M’nin tercümesi. X (1953) s. 313-320. ERARSLAN, KEM AL: Nevayi’nin «Hâlât-ı Seyyid Haşan Big» risalesi. XVI (1971) s. 89-110. ERASLAN, KEMAL: Manzum Oğuznâme, XVII (1976) s. 169-244, 8 adet fotokopi. ERDOĞAN, M UZAFFER: Mimar Davud Ağa’nın hayatı ve eserleri. XII (1955) s. 179-204. EREN, HAŞAN: Etimoloji Araştırmaları. IX (1951) s. 95-96. EREN, HAŞAN: Türkçe Qarman kelimesi hakkında. IX (1951) s. 97-98. EREN, HAŞAN: Onomatopelere ait notlar. X(1953) s. 55-58. EREN, İSM AİL: Türkiye türkçesine dair neşriyat (1776-1963) üzerinde bibliyografya denemesi. XIV (1965) s. 231-256. EREN, İSM AİL: Türkiye türkçesine dair Rusça neşriyat (1776-1963) üze rinde bibliyografya denemesi. XV (1969) s. 127-156. ERZÎ, H. ADNAN: Osmanlı Devleti’nin kurucusunun ismi meselesi. VIIVTII/1 (1942) s. 323-326. ESİN, EM EL: Farhâr-ı Hallub (Karluk Budist Sanatı). XVIH(1976) s. 79-140, 52 adet fotokopi. EYÎCE, SEMAVİ : İstanbul’da bazı cami ve mescid minareleri. X (1953) s. 247-268. EYİCE, SEMAVİ: Yunanistan’da Türk mimarî eserleri. XI (1954) s. 157172, 20 resim; XH (1955) s. 205-230. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 241 EYÎCE, SEMAVİ : İstanbul’un mahalle ve semt adları hakkında bir dene me. XIV (1965) s. 199-216. EYİCE, SEMAVİ : Çorum’un Mecidözünde Aşık Paşa oğlu Elvan Çelebi zaviyesi. XV (1969) s. 211-246. EYİCE, SEMAVİ : Anadolu’da Orta Asya sanat geleneklerinin temsilcisi olan bir eser: Boyalıköy Hanıkahı. XVI (1971) s. 39-56. EYİCE, SEMAVİ : Anadolu Selçuklu sanatı çalışmalarının başlangıcında iki yabancı : Clément Huart ve Friedrich Sarre. XVÜ(1972) s. 133-148. FEKETE, LAYOŞ : İran şahlarının iki türkçe mektubu ilâve olarak: 3 re sim. V (1936) s. 269-274. MÜBAREK GALİB : Menteşe oğullan devrine ait bazı kabir taşlan, ü (1928) s. 347-363. GANDJEİ, T. : Sâdıkî-i Afşar’ın Türkçe şiirleri. XVI (1971) s. 19-26. GIÈSE, F. : (Köprülüzâde Ahmed Cemal Bey) Osmanlı İmparatorluğunun teşekkülü meselesi. 1(1925) s. 151-171. GLUCK, HEINRICH : Türk sanatının dünyadaki mevkii. IH (1935) s. 119-128. GRİGNASCHİ, MARİO : Al-Fârâbî et «l’epitre sur les connaissances â acquérir avant, d’entreprendre l’étude de la philosophie». XV (1969) s. 175-210. GÖKBİLGİN, M. TAYYİB : Macaristan’daki Türk hakimiyeti devrine ait . bâzı notlar. VÜ-VÜI/1 (1942) s. 200-211. GÖKBİLGİN, M. TAYYİB : XVI. asır başlarında Osmanlı devlet hizme tindeki Akkoyunlu ümerâsı. IX (1951) s. 35-46. GÖKBİLGİN, M. TAYYİB : Murad I. tesisleri ve Bursa imareti vakfiyesi. X (1953) s. 217-234. GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ : Menâkib-i Hâce-i Cihan, m (1935) s. 129132. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 16 242 • S E V İM İL G Ü R E L GÖLPINARLI, ABDÜLBAKI: Yunus Emre’de öz türkçe kelimeler. IV (1934) s. 265-279. GÖLPINARLI, ABDÜLBAKÎ ı Aşık Paşa’nm şiirleri. V (1936) s. 87-110. GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ: Hürûfîlik ve Mîr-i’alem Celâl Bik’in bir mektubu. XIV (1965) s. 93-110. GÖNÜL, BEHÇET:! İstanbul kütüphanelerinde Al-Şakâ’ik al-hu’mânîya tercüme ve zeyilleri. V n-V H I/2 (1945) s. 136-168.. HAMİDULLAH, MUHAMMED: Kur’an-ı kerîm’in türkçe yazma tercü meleri. XIV (1965) s. 65-80. HAŞAN, (ABDULLAH OĞLU) : Teinir Kutlüğ Yarhğı. IH (1935) s. 207227. HAŞAN, (ABDULLAH OĞLU) : rBirinci Mengili Giray ban yarbğil IV (1934) s. 99-109. HÜSNÜ : Ibn;Arabşah; IH (1935) s. 157-183. İLAYDIN, HİKMET T . : Behram-ı Gür Menkabeleri. V (1936) s. 275-290. İNAN, ABDÜLKADİR: «Kitab-ı Dede Korkud» hakkında. 1(1925) s. - 213-219. ÎNAN, ABDÜLKADİR: Türk rivâyetlerinde «Bozkurt». II (1928) s. 131• ■ 137. ■ - ; .v • • İNAN, ABDÜLKADİR: Güvey. IX (1951) s. 137-144. İNAN, ABDÜLKADİR: Yakut şamanizmindeki Ija Kul. X (1953) s. 213" 2 i :6 . ' 'r : , . İPEKTEN, HALÛK : Karamank Nizamî. XHI (1958) s. 63-78................. ÎZ, FAHİR : Makale-i zindancı Mahmud Kapudan. XIV (1965) s. 111-150. KAFESOĞLU, İBRAHİM : Büyük Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk’ün eseri Siyâsetnâme ve Türkçe tercümesi. X II (1955) .s. 231-256. KAFESOĞLU, İBRAHİM : Selçuk’un oğulları ve torunları. XIII (1958) s. 117-130. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 243 KAPLAN, MEHMET : Dede Korkut kitabında kadın. IX (1951) s. 99-112. KAPLAN, M EHM ET: Yunus Emre ve nebatlar. XH (1955) s. 45-46. KAPLAN, M EHM ET: Ziya Gökalp ve saadet perisi. XIV (1965) s. 37-64. KAPLAN, M EHM ET: Ziya Gökalp ve «yeniden doğma» temi. XVI(1971) s. 1-18. KAPLAN, M EHM ET: Ziya Gökalp ve Yahya Kemal’e göre Malazgirt sa vaşının mana ve ehemmiyeti. XVII (1972) s. 149-164. KAPLAN, MEHMET : Âşık Paşa ve Birlik Fikri. XVHI (1976) s. 149-160. KARAHAN, ABDÜLKADÎR: Kırk hadîs tercümelerine umumî bir bakış ve Ankara’h İsmail Rüsûhî’nin Tercüme-i Hadîs-i Erbaîn’i. X (1953) s. 235-242. KARAMANLIOĞLU, ALİ FEHMİ : Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan tercümesi nin dil hususiyetleri. XV (1969) s. 75-126. KARAMANLIOĞLU, ALİ FE H M İ: Seyf-i Sarayî’nin Gülistan tercümesi nin yayımı üzerine. XVII (1972) s. 251-261. KIYAMETTİN: Nehc-ül-Ferâdis’den derlenen türkçe sözler. IV (1934) s. 169-250. KİMOSKO, M İCHAEL: Araplar ve Hazarlar, m (1935) s. 133-155. KİSSLİNG, H .J .: Sultan Bâyezîd II ve Françesko II Gonzaga. XV (1969) s. 47-73. KOŞAY, HAMİD ZÜBEYR : Hacı Bektaş Tekkesi. U (1928) 366-382 me tin dışı 9 resim. KOŞAY, HAMİD ZÜBEYR: Malazgird’de buluşanlar. XVİI (1972) s. 69-76. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Meddahlar, Türklerde halk hikâyeciliği ta rihine âit bazı maddeler. I (1925) s. 1-45. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Lütfî Paşa. 1(1925) s. 119-150, metin dı şı bir levha. ’ KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Anadolu Beylikleri tarihine ait notlar. II (1928) s. 1-32. 244 S E V İM ÎL G Ü R E L KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Türk klasik edebiyatmdaki hususî nazım şe killeri : Tuyug. 11(1928) s. 219-242. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Mısırda Bektaşilik. VI (1939) s. 1-29, 4 resim. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Yeni fâriside türk unsurları. (1942) s. 1-16. VlI-Vin/l KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Yeni fârisîde türk unsurları. V II/V III- 1 (1942) s. 1-16. KÖPRÜLÜ, F. ORHAN : Bir tenkid hakkında bâzı mülâhazalar. IX (1951) s. 171-178. KÖPRÜLÜ, ORHAN: Velâyet-riâme-i Sultan Şücaeddin. XVII (1972) s. 177-184. KRESKAÎ, MİKLOS : (M. Tayyib Gökbilgin) «Yurd Kurma» hakkında. X V n (1972) s. 13-20. KURAT, AKDES N İM ET: Bizans'ın son ve Osmanhlann ilk tarihçileri. 111(1935) s. 185-206. KURAT, AKDES NİMET : Eski îslavcadaki türkçe sözlere ,dair. IV (1934) s. 89-97. KURAT, AKDES NİMET: Peçeneklere dair araştırmalar. V (1936) s. 101-140. KURTOĞLU, F E V Z İ: XVI mcı asrm ilk yarısında Gelibolu. V (1936) s. 291-306. LEWİS, BERNARD: İzlanda’da türkler. X(1953) s. 277-284. LİGETİ, LAJOS: «Kırgız» kavim isminin menşei. I (1925) s. 235-249. LİGETİ, LAJOS : Türkçede uzun vokaller. V H -V III/l (1942) s. 82-94. MANSUROĞLU, MECDUD: Anadolu metinleri (XIH. asır: 1. Şeyyad Hamza, 2. Dehâm, 3. İbtidanâme). VH-V111/1 (1942) s. 95-104. MANSUROĞLU, MECDUD : Türkçede -ğu ekinin fonksiyonlan. X (1953) s. 341-348. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 245 MERİÇ, RIFKLMELÜL : Akşehir türbe ve mezarları (ilâve olarak : 75 re sim, bir kroki). V (1936) s. 141-212. MOLLAVA, MEFKURE : Şark kavimlerinden geçen bâzı Bulgar ad ve . soyadları. XVBI (1976) s. 315-330. MÜBAREK, GALÎB : Menteşe Oğulları devrine ait bazı kabir taşlan. II (1928) s. 347-363 ayrıca metinden hariç 3 yapraklık kabir taşı re simleri. NECÎB A SIM : Uygur yazısı ile Aybet-ül-Hakâyık (Atabetü’l-Hakâyık»)m diğer bir nüshası. I (1925) s. 227-228, metin dışı Atabetü’l-Hakâyık alfabesi. H. NİHAL-AHMED N A Ç Î: Anadolu’da Türklere ait yer isimleri. H (1928) 243-259. ORHONLU, CENGİZ: Gemicilik. XV (1969) s. 157-169. ORHONLU, CENGİZ : Lipkalar. XVI (1971) s. 57-87. ÖZDEM, RAGIB HULÛSÎ : Dil mükemmelliği ye dil mükemmelleştirme görünceleri. IV (1934) s. 63-89; V (1936) s. 49-78. PEKOLCAY, NECLA: Türk dil ve edebiyatına ait bâzı metinleri ihtiva : eden yazma bir mecmua. X (1953) s. 349-364. POPESCU - JUDET, E. : (Zeynep Kerman). Türk halk temâşalannın Ru men memleketlerine tesiri. XVI (1971) s. 111-132. PRlTSAK, OMELJAN: Mahmud Kâşgarî kimdir? X (1953) s. 243-246. RÎTTER, H. :Ata binmek, ok atmak. IV (1934) s. 45-47. RİTTER, H. Ayasofya kütüphânesinde tefsir, ilmine âit arapça yazmalar. V H -V in/2 (1945) s. 1-93. ROMASKEVlÇ, A .A .: Yeni Çağatay-Fars lügati. IV (1934) s. 281-293. SAMUEL, HEN RİK : Şark tedkikleri ve Avrupa medeniyeti. XII (1955) s. 1-13, 1 fotokopi. SCHEEL, HELM UTH: Türk tarihinin tetkiki bakımından türkçe vesikaların ehemmiyeti. VII-VIII/1 (1942) s. 48-55. ' 246 S E V İM İL G Ü H E L SERTKAYA, OSMAN : Horezmî’nih Muhabbet-nâme’sinin iki yeni yazma nüshası üzerine. XVII (1972) s. 185-207. SERTKAYA, F. OSMAN: Uygur harfleri ile yazılmış bâzı mensur parça lar I, Mesele Kitabı. XVIII (1976) s. 245-280, 12 adet fotokopi. SERTOĞLU, M ÎDHAT: Osmanlı tarihinin kaynaklan hakkında bâzı dü şünceler. XH (1955). s. 145-154. SEZGİN, M. FU A D : Hadis musannefatının mebdei ve Ma’mer b. Râşid’in «Câmi’i». XII (1955) s. 115-134. SRYGÖGOWSKİ, JO SEF: Türkler ve Orta Asya sanatı meselesi, m (1935), s. 1-80. SÜMER, FARUK : Yıva Oğuz boyuna dâir. IX (1951) s. 151-166. SÜMER, FAR UK : Düğerlere dâir. X (1953) s. 139-158. ŞEŞEN, RAMAZAN: Eski Araplar’a göre Türkler. XV (1969) s. 11-36. ŞEŞEN, RAMAZAN: Alparslan'ın hayatı üe ilgili arapça kaynaklar. XVII (1972) s. 101-112. TAESCHNER, F. (Hamid Sa’di Bey) : OsmanlIlarda coğrafya. II (1928) 271-314. . TANOĞLU, A L İ: İskân coğrafyası, esas fikirler, problemler ve metod. XI (1954) s. 1-32, 2 harita. TANSEL, FEVZİYE ÂBDULLAH: Ahmed Hikmet Müftüoğlu, hayatı ve san’atı. IX (1951) s. 1-34. TANSEL, FEVZİYE ABDULLAH : Muallim Naci ile Recaizâde Ekrem arasındaki münakaşalar ve bu münakaşaların sebep olduğu edebî hâ diseler. X (1953) s. 159-200. TANSEL, FEVZİYE ABDULLAH : Süleyman Hüsnü Paşa ile Namık Ke mal’in münasebet ve muhaberatı. XI (1954) s. 131-152. TANSEL, FEVZİYE ABDULLAH: Namık Kemal’in Midilli’de yazdığı manzum ve mensur eserleri. XII (1955) s. 57-90. TANSEL, FEVZİYE ABDULLAH: Samî Paşazâde Sezaî. XIH (1958) s. 1-30. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 247: TARLAN, ALÎ NİHAD : Bir imlâ.husûsiyeti. m (1935) s.. 229-232. : : TARLAN, ALİ NİHAD : Şeyhî’nin dili hakkında. TV (1934) s. 49-61. TAYMAS, ABDULLAH: Divânii lugat-it-türk iercemesi. y n - V ü I /l (1942) s. 212-252. ' TAYMAS, A. BATTAL: Divanü İûgati’t-Türk tercümesi. XI (1954) s. : 75-100. -i TAYMAS, A. BATTAL: Kırımlı Bekir Çobanzade’nin şiirleri. XH (1955) s. 23-44. ■ ■ TEKİNDAĞ, M.C. ŞAHABEDDİN: İzzet Koyunoğlu kütüphanesinde bu lunan Türkçe yazmalar üzerinde çalışmalar I. XVI (.1971) s. 133162. ‘ ’ THOMSEN, W. (Köprülüzade-Ahmed;Cemal Bey) : Şarkî Türkistan’m mar zisine dair. 11(1928) s. 33-59. •• THOMSEN, WÎLHELM : Moğohstandaki Türkçe kitabeler. IH (1935) s. 81-118. ^ iİETZE, A .: XVI. asır Türk Şiirinde gemici dili. IX (1951) s. 113-138. ' TTI^OLJRTAŞ, K. FARUK : Küçük. eski Anadolu,türkçesi grameri. XVHI (1976) s. 331-368: " '■ 'V ........... TOGAN, AHMED ZEKİ V ELÎD Î: Oğuzların hrıstiyanhğı meselesine ait. II (1928) 61-67. TOGAN, AHMED. ZEKİ VELÎDÎ : Harzemde yazılmış eski türkçe eserler. 11(1928) s. 315-345, metin dışı, «Nehcü’l-ferâdis» metninden 8 sahifelik fotokopi. TOGAN, AHMED ZEKİ V ELİD Î: Zimahşerî’nin doğu türkçesi ile «Mukaddimetü’l-edeb»i. XTV (1965) s. 81-92. TUNA, OSMAN N ED İM : Osmanhcada Moğolca ödünç, kelimeler. XVH (1972) s. 209-250. TUNA, OSMAN NEDİM: Osmanhcada Moğolca kelimeler. XVIII (1976) s. 281-314. TURAN, OSMAN : İhg ünvanı hakkmda. V II-V ni/1 (1942) ş. 192-199. 248 SE V İM ÎL G Ü R E L TÜTENGİL, C. ORHAN : Ziya Gökalp’in Diyarbekir gazetelerindeki ilk yazdan. XI (1954) s. 153-156. ULUÇAY, M. ÇAĞATAY : Manisa Şer’iye Sicilleri’ne dair bir araştırma. X (1953) s. 285-298. ULUÇAY, M. ÇAĞATAY: Üç eşkiya türküsü. XHI(1958) s. 85-100. UZUNÇARŞILI, İ. H AKKI: Kıbrıs fethi de Lepant (İnebahü) muharebe- _ si sırasında Türk devletiyle Venedik ve müttefiklerinin faaliyetine dâir bazı hazinei evrak kayıdlan m (1935), s. 257-292. UZUNÇARŞILI, I. HAKKI: Halü Hamid Paşa (Uâve olarak 12 resim). V (1936) s. 213-267. UZUNÇARŞILI, Î.H. : Hakkı Mehmed Paşa. VI(1939) s. 177-284, XXXVI levha, 2 resim. UZUNÇARŞILI, İ. HAKKI: Cezayirli Haşan Paşa’ya dâir. VH-VIH/1 (1942) s. 17-40. UZUNÇARŞILI, I. HAKKI: ikinci Abdülhamid’in Alman imparatoruna çekmiş olduğu bir telgraf. XII (1955) s. 135-144. ÜLKEN, HİLMİ Z İY A : İbn Sînâ’nm Tıbba dâir münakaşası. X I (1954) s. 101-114. YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Selçikîler devrinde mezâhib. 1(1925) s. 101-118. ’ YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Simavne kadısı oğlu Şeyh Bedreddine dâir bir kita’b. IH (1935) s. 233-256. YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Mevlâna’da türkçe kelimeler ve türkçe şiirler. IV (1934) s. 111-167. YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Ebureyhan’ın bir kitabı. V (1936) s. 1-16. YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Türklere dâir arapça şiirler. V (1936) s. 307-326.’ YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Tarihte renk. VH-VIH/1 (1942) s. 41-47. YALTKAYA, MEHMED ŞEREFEDDİN: Arap lügat ve gramercderi arasında türkler. VII-VHI/1 (1942) s. 321-322. T Ü R K İY A T M E C M U A SI B İB L İY O G R A F Y A S I 249 YÖNTEM, ALÎ CANİP : Nedim’in hayatı. 1(1925) s. 173-184. YÖNTEM, ALİ CANİP : Reisi şâiran Osmanzâde Ahmed Tâib Efendi. H (1928) s. 103-129. WALSH, JOHN R. : Müverrih Âlî’nin bir istidanâmesi. X lll (1958) s. 131-140. B) KİTAP TAHLİL VE TENKİDLERİ ADIVAR, ADNAN : Prof. Yusuf Hikmet Bayur, Türk inkılâp tarihi, I. Giriş. Berlin muahedesinden Trablusgarp harbine kadar, İstanbul 1940, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından, VUE, nr. 90. VU-V III/1 (1942) s. 335-340. ' AKTEPE, M. MÜNİR : Cavid Baysun, Cevdet Paşa, Tezakir 1-12, Ankara 1953. XH (1955) s. 280-282. AKYOL, İ. H. : Türkiye hakkında yeni bir eser. VH-VIH/1 (1942) s. 344- 345. ALPARSLAN, ALİ : Oktay Aslanapa, Turkish Art and Architecture, London 1971, 422 s. XVII (1972) s. 281-283. ARAT, REŞİT RAHMETİ : Hüeng-tsangs tercümei halinin uygurca tercü mesi (Dr. A. von Gabain). V (1936) s. 333-339. ARAT, REŞİT RAHMETİ : Eski Türkçenin grameri. VIE-VIII (1942) s. 341-344. ARAT, REŞİT RAHMETİ : Herbert Jansky, Lehrbuch der Türskischen Sprache. 2. tab. Wiesbaden 1954. X II (1955) s. 277-280. BANARLI, NİHAT SAMI : Halkevleri Dergilerinde halkedebiyatı araştır maları. V (1936) s. 371-380. BARKAN, ÖMER LÜTFİ : Karagöz. Vn-VHI/1 (1942) s. 362-368. BARKAN, ÖMER LÜTFİ : Femand Braudel, La Méditerranée et le monde méditerranéen à l’epoque de Philippe II. X (1953) s. 295-403. 250 S E V İM İL G Ü R E L BARTHOLD, W : (Akdes Nimet) Orta Asya Türkleri (M.T. Çaplika). II (1928) s. 528-534. BAŞTAV, ŞERİF: Kalizler, Hazarlar ve Macarlar. V n-V H I/1.(1942) s. 351-356. BAŞTAV, ŞER İF: Mâtyâs Gyöni, Kalizok, Kazarok, Magyarok (Kalizler, Hazarlar ve macarlar), Magyar Nayelv, XXXIV, 1938, cüz 3-4, s. 86-96; cüz 5-6, s. 159-168 (doktora tezi). VII-VHI/1 (1942) s. 351-356. BORATAV, PERTEV NAİLİ: Süle Halk Şiirleri (Zeki Dolbay). V(1936) s. 355-361. CAFEROĞLU, AHMET : Hakâslar (Kuzinin). 11(1928), 522-525. CAFEROĞLU, A HM ET: Osmanlı türkçesinin muhtasar sarf ve nahvi (Samayloviç). H (1928) s. 525-526. CAFEROĞLU, A HM ET: Orientalia. H (1928) s. 526-528. CAFEROĞLU, AHM ET: Muzeon. H (1928) s. 565-566. CAFEROĞLU, AHM ET: Abbaskulu Akaba Kihanof: Gülistan-ı İrem. H (1928) s. 595. CAFEROĞLU, AHMET : Abdüllatif Efendi: Şeki Hanlerinin ihtisar üzere tarihi. H (1928) s. 597. CAFEROĞLU, AHMET : Pahamof : Azerbaycan’da ve Kafkasya'nın başka yerlerinde meskûkât defineleri, ü (1928) s. 597. CAFEROĞLU, A HM ET: İran Azerbaycam Halkedebiyatı örnekleri (H. Sureja Szapszal). V (1936) s. 353-355. CAFEROĞLU, A HM ET: Buharalı Bahâ-üd-din Nakşbend (Gordlevskiy, V.A.). V (1936) s. 361-364. CAFEROĞLU, A HM ET: Yukarı Talaş kadim eserleri meselesine dair (İvanov, P.P.). V (1936) s. 365-367. CAFEROĞLU, A HM ET: Atisi lâkabh Yolhğ Tigin’in sınfî mensubiyeti (Kozmin, N.N.). V (1936) s. 367-369. . . T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 251 CAFEROĞLU, AHM ET: Sin-Dzyan Uygur şivelerine ait malzeme (Malov, S.E.). V (1936) s. 370. CAFEROĞLU, AHM ET: Abbas Zamanov, Sabire heykel, Azerbaycan, sayı 3, Bakı, 1970, s. 175-187. XVI (1971) s. 164-165. CAFEROĞLU, A HM ET: Abbas Zamanov, Heyat eşiği, güzellik muğennisi, Edebiyat, Dil, încesenet, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri, N. 4, 1968, s. 8-9. XVI (1971) s. 165-166. CAFEROĞLU, AHM ET: Ali Hüseyinzade, XIX. asrın ikinci yarısında Azerbaycan Tarihşünaslığı, Bakı, 1967, s. 1-219. XVI (1971) s. 167169. CAFEROĞLU, AHM ET: K.T. Karakaşlı, Material’naya Kul’tura Azerbayjandsev Severo-Vostocnoy i Tsentral’noy zon Magolo Kavkaza = Küçük Kafkasya Merkezi ve Kuzey-Doğu bölgesi Azerilerinin maddî medeniyetleri (Tarihî-Etnografik Araştırmalar), Bakı, 1964, s. 1-283. XVI (1971) s. 169-172. CAFEROĞLU, A HM ET: Şamil Cemşidov, Kitabı Dede Gorgud’u varak larken, Bakı, 1969, s. 1-98. XVI (1971) s. 172-173. CAFEROĞLU, A HM ET: S.B. Aşurbeyli, Oçerk istorii srednevelko-vogo Bakı (VHE-naçalo XIX w .) = Ortaçağ Baku tarihi (VHI-XIX. yüz yıl başlangıcı), Bakı, 1964, s. 1-338. (Azerbaycan Him Akademisi, Azerbaycan Tarihi Müzesi yayınlarından). XVI (1971) b. 173-175. CAFEROĞLU, AHM ET: Remzi Yüzbaşov, Azerbaycan Coğrafya Terim leri (Tedgigler), Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası, Coğrafya Ens titüsü, Bakı, 1966, s. 1-158. XVI (1971) s. 175-176. CAFEROĞLU, AHMET: H. SİNTSZYAN-UYGUR muhtar eyaleti: ' E.N. Necip, Uygurca-Rusça lügat, Moskova 1968, s. 1-28. XVI (1971) s. 176-178. CAFEROĞLU, AHM ET: E.N. Necip, Sovremenny Uygurskiy yazık-Çağdaş Uygur diü, SSR ilimler Akademisi, Asya Milletleri Enstitüsü yayınlarından, Moskova 1960, s. 1-133. XVI (1971) s. 178-179. CAFEROĞLU, AHM ET: Tyurkologiçeskiy Sbornik (Türkoloji Dergisi). K. şestidesyatileyu Nikolaeviça Kononova, Akademiya Nauk SSSR, Institut Narodov Azn, Moskova 1966, 266 s. XVH (1972) s. 263-268 252 S E V İM İL G tÎR E L CAFEROĞLU, AHM ET: Tyurkologiçeskiy Sbomik 1970. (Türkolojji Der gisi) Akademiya Nauk SSSR, İnstitüt Narodöv Azii Moskova 1970, 288 s. XVH (1972) s. 268-272. CAFEROĞLU, AHM ET: A.K. Kunşjanov, İssledovanie po leksike starokıpçakskogo pismennogo pamyatnika XHI v.-«Tyurksko -Arabsskogo slovarya»- XIII. yüzyıl Eski yazılı Kıpçak kaynaklarından «TürkArap sözlüğü» üzerine araştırmalar, Almâ-Ata 1970, 234 s. XVII (1972) s. 272-274. CAFEROĞLU, A HM ET: Abbas Gulu Aga Bakıhanlı, Gülüstan-ı İrem, yayınlayan, metnin ilmî yönünü idare eden: Azer baycan timler Akademisi azası Abdülkerim Alizade, fihristi yapan: Azerli, Baku 1970, Azerbaycan Himler Akademisi, Tarih bölümü yayım. Farsça metin, giriş XX-228 s. rusça ve İngilizce giriş 35 s. XVII (1972) s. 274-277. CAFEROĞLU, AHM ET: Kamal Talibzade, XXX. esr Azerbaycan ede bî tengidi, (1905-1917’nci iller), Azerbaycan Tümler Akademisi, Nizamiadma Edebiyat ve Dil înstitutu yayınlarından, Baku 1966, 536 s. XVII (1972) s. 277-281. CAFEROĞLU, AHM ET: Sovetskaya Arheologiya. XVIII (1976) s. 369377. ECKMANN, J. : Nemeth Gyula Bâlassa Bâlint es a Török Bölteszet. X (1953) s. 404-407. ECKMANN, J. : N.A. Baskakov, Karakal pakskiy yazık I. Mateiale po dialektologii. X(1953) s. 407-410. ECKMANN, J. : Nemeth Gyula, Bâlassa Bâlint es a Török Bölteszet. X (1953) s. 410-412. EREN, HAŞAN: Louis Bazin, Recherches sur la titulature des tabğaç. IX (1951) s. 201-202. ERKMAN, PEYAM I: Abdülhak Adnan-Adıvar, Tarih boyunca ilim ve din. IX (1951) s. 198-201. ERGUN, SADETTİN M ÜZHET: Kaygusuz Vizeli Alaattin (Baki). III (1935), s. 301-304. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 253 HU ART, CLEMANT* : Köprülüzade, M. Fuad, Türk edebiyatında ilk mu tasavvıflar. I (1925) s. 266-280. İNAN, ABDÜLKADİR: Altay Şamanlığma ait mevâd (A. An ahin). II (1928) s. 518-522. İNAN, ABDÜLKADİR : Bosna müzesi külliyatı (Dimitriyefden mütercem). 11(1928) s. 622. İNAN, ABDÜLKADİR: Yakut dili lügati (Perkarskiy). IH (1935) s. 293300. İNAN, ABDÜLKADİR: Çuvaş dili lügati (N.İ. Aşmarin). m (1935) s. 300-301. İNAN, ABDÜLKADİR: Cenubda Türkmen Oymakları (Ali Rıza Yılman Yalgın), m (1935) s. 300-307. İNAN, ABDÜLKADİR: Doğuda feodalizm. Altınordu payitahtı (A. Jakubovskiy). m (1935) s. 307-310. İNAN, ABDÜLKADİR: Altay türklerinde kadınlar diline mahsûs sözler (A. Samoiloviç). IV (1934) s. 303-305. İNAN; ABDÜLKADİR: Cuci ulusunda kullanılan.Bayza ve Baysa keli meleri hakkında (A. Samoiloviç IV (1934) s. 305-306. GÖKYAY, ORHAN ŞAİK: Destan-ı Ahmet Harami (A. Talat Onay). V (1936) s. 345-349. GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ: Bektaşi tomarı ve nefesleri (Muhtar Yahya Dağlı). V (1936) s. 340-344. KAFESOĞLU, İBRAHİM : Szâsz Bela, A hunok-törtenete Atilla nagykirâly. IX (1951) s. 189-198. KARAELİTZ, F . : Türk'edebiyatı tarihi (Köprülüzade Mehmed Fuad). H (1928) s. 449-452. KOWALSKİ, T . : Hibetü’l-hakaik (Necib Asım). TL (1928) s. 452-462. * Journal Asiatique 1923, ocak-mart nüshasında neşredilmiş makaleden Ragıb Hulûsi Bey tarafından tercüme edilmiştir. 254 S E V İM tL G Ü R E L ı KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Clemant H u art: Mevlevi evliyası. I (1925) s. 291-294. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Bedros, Keresteciyan: Türkçenin iştikak lügati için bazı mevad. I (1925) s. 294-296. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Rauf Y ekta: Türk musikisi tarihi. I (1925) s. 296-299. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : J. Laurent: Garbi Asya’da Bizans ve Sel çuk! türkleri. I (1925) s. 300-303. KÖPRÜLÜZADE, M. FAUD : Sadri Maksudof : Çinlilerle Moğolların «Hüvey-Hü»lan ve Orhun Türk kitabelerinin «Oğuz»lan. I (1925) s. 322-326. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Divân-ı Türkî-i Sultan Veled (Veled Çele bi). H (1928) s. 475-481. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Ferhenknâme-i Sâdi (Kilisli Rif’at) - Sü heyl ü Nevbahan (J.H. Mordtmann). II (1928) s. 481-489. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Ferruhnâme-i ibn Hatîb (J. Nemeth), n (1928), s. 489-496. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Kitâbeler (İsmail Hakkı). H (1928) s. 497501. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Karacaoğman (Sadeddin Nüzhet). II (1928) s. 502-505. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Bahriye-i Piri Reis (Paul Kahle). H (1928) s. 506-508. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Gazne ve Gazne âbidelerindeki kitâbeler (Godard Flury). H (1928) s. 509-512. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : XVII. asırda Cezayir yeniçerilerinin tür küleri (Jean Deny). 11(1928) s. 512-518. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Anadolu kitâbeleri. 11(1928) s. 541. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Sinop Kitâbeleri. H (1928) s. 542-543. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Sivas kitabeleri. H (1928) s. 543. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 255 KÖPRÜLÜZADE, :M. FUAD : Düvel-i îslamiye. H (1928) s. 543-544. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Menâkib-i büneverân. II (1928)' s. 544. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Konya Halkiyat ve harsiyâtı. II (1928) s. 544-545. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Halk Şairleri. H(1928) s. 545-546. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Sânihât-ı Seyrânî. H (1928) s. 546. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Hibetü’l-Hakâik’a ait yeni malûmat. U (1928) s. 546-549. KÖPRÜLÜZADE, Mİ FUAD : Türk Tarih Encümeni Mecmuası. II (1928) . s. 551. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Türk Yurdu. H (1928) s. 552-553. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Hayat Mecmuası. H (1928) s. 553-554. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Tanzimat ricaline âit. II (1928) s. 554. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Edirne’de Osmanh abideleri. II (1928) s. 555 KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Yeni Türkistan. II (1928) s. 555. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Mecmualar. H (1928) s. 559-562. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: İslâm tarihi için ensab ve takvim kitabı. II (1928) s. 563-564. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Osmanh tarihçileri. II (1928) s. 564-565. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Velâyetnâme-i Hacı Bektaş. n (1928) s. 565. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Îngilizce-Kaşgar, Yarkend türkçesine lügat. H (1928) s. 565. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Tarih-i Fahreddin Mübarek Şah Mervrûzî. H (1928) s. 578-579. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Silsiletü’n-neseb-i Sufûye. H (1928) s. 579581. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Journal Asiatique. II (1928) s. 630. 256 S E V İM İL G Ü R E L KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Revue du monde Musulmann. II (1928) s. 632. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : 1922’de Paris’te toplanan Beynelmilel 1923 tarih-i Edyan Kongresi zabıtlan. II (1928) s. 634. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Bizantion (c. I). II (1928) s. 634. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : İstanbul camileri. II (1928) s. 637. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Albanya (1). II (1928) s. 637. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Baki’ye dâir. II (1928) s. 638. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Festschrift Georg Yacob (T. Menzel). IV (1934) s. 306-308. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Umumî dil coğrafyası hakkında bibliyog rafya tecrübesi (Jos. Schrijnen). IV (1934) s. 308-309. KURAN, ERCÜMEND : Bernard Lewis, The Impect of the Franch Révo lution on Turkey. XI (1954) s. 231-232. KURAN, ERCÜMEND : Ertuğrul Oğuz Çlrağan, La Politique ottamane pendant les guerres de Napoléon, Aurillac 1952. XIII (1958) s. 143144. MANSUROĞLU, MECDUD : Türkçe ve Moğolcada vurgu. V n -V m /1 (1942) s. 345-347. MANSUROĞLU, MECDUD : Türkçe Kitabeler. V II-V III/1 (1942) s. 347348. MORDTMANN, J. H. : Türk edebiyatmda ilk mutasavvıflar. I (1925) s. 281-287. MORDTMANN, J. H. : Indvig Forrer : Rustem Paşa’mn Osmanh tarihi. I (1925) s. 318-321. MORDTMANN, J. H. : Türk edebiyatı Tarihi (Köprülüzade Mehmed Fuad). 11(1928) s. 449-452. NÉMETH, J. : Türk edebiyatmda ilk mutasavvıflar. I (1925) s. 288-289. PEKOLCAY, NECL : A. Meillet, La Méthode comparative en linguis tique historique, Paris 1954. XII (1955) s. 282-283. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 257 POPPE, T. : J. Vladimirtsov: Cengiz han. 1(1925) s. 313. VON, RASTARN : F.A.Â. Krauze : Cengiz Han. I (1925) s. 303-312. ORTEKİN, HASAN: Mihail Paleolog devrinde Altınordu, Mısır ve Bizans devletlerinin mukabil münasebetleri (G.V. Vemadskıy). V (1936) s. 349-350. OKTEKİN, HAŞAN: Eski Rus tarihinde Karakalpaklar’ın rolü (D.A. Rasovskıy). V (1936) s. 351. ORTEKİN, HASAN : Codex Cumanicus’un men’şe meselesi hakkında (D.A. Rasovskıy). V (1936) s. 351-352. RAGIB HULÛSÎ (ÖZDEM) : «Koröstcsoma Arkıvun»un birinci cildinin 4-6. sayılarının tahlili. II (1928) s. 566-577. SERTKAYA, OSMAN F. : Türkoloji Dergisi IH, 1, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırma ları Enstitüsü, Ankara Üniversitesi Basımevi 1968, 167 s. 18.00 TL. XVI (1971) s! 179-183. SERTKAYA, OSMAN F. : Nicholas Poppe, A middle Turkic text of the Apostles Creed «Havarilerin Amentüsü’ne ait bir Orta Türkçe metni» Reprinted from Monumenta Sérica Vol. XXIV, 1965, s. 273-306. XVII. (1972) s. 288-291. ŞERİF HULÜSÎ : Ferhengnâmei Sadi’nin üçüncü nüshası hakkında. IV (1934) s. 295-303. TAYMAS, ABDULLAH: Yarlıklara Dair. VH-VIH/l (1942) s. 356-362. TEMİR, AHM ET: Moğulların gizli tarihi. VH-VHI/l (1942) s. 349-351. TİETZE, A. : Jaime Salva, La orden de Malta y las acciones navales es pañolas contra Turcos y Berberiscos en los. siglos XVI y XVII. X (1953) s. 403-404. TÎSCHLER, JOHANN: Demetrius J. Georgacás: The Names for the Asia Minor Peninsula and a Register of Surviving Anatolian PreTurkish Placenames (Beitrage zur Namen-forschung. Neue Folge. Beiheft 8). Heidelberg 1971, 136 s. XVH (1972) s. 283-288. TOGAN, AHMED ZEKİ V ELİD İ: Mahdum Kulu Divanı (Şeyh Muhsini Fânî). II (1928) s. 465-474. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 17 S E V İM ÎL G Ü R E L 258 TOGAN, AHMED ZEKÎ V ELİD Î: Türkistan Matbuatı, inkılâp (1 ,4 .7 . 8.11.12); Bilim Ocağı (1,.2, 3); Maarif ve Medeniyet Mecmuası (1), Maarif ve Okutgucu (3,1972: 1-12); Yeryüzü (2, 8,18); Gayrı mevküt neşriyat. 13(1928) s. 597. YALTKAYA, ŞEREFEDDÎN: Anadolu Selçukileri gününde Mevlevi bi tiklerinin ikinci kitabı (N. Uzlu). VI (1939) s. 323-345. YAZICI, TAHSİN: Dr. Abdülkadir Karahan, Îslâm-Türk Edebiyatmda Kırk Hadîs, toplama, tercüme ve şerhleri, İstanbul 1954. XIII (1958) s. 141-142. ZİCHY, İSTEFAN: İ Marquart, Şimal kutbu havalisi (Ural ülkeleri) hak kında milâdî X. asra ait bir arabca tezkere. II (1928) s. 535-538. C) NOTLAR VE VESİKALAR AKÜN, ÖMER FA R U K : Şinâsi’nin Fatih tezkeresi baskısındaki yeni bi yografik bilgiler. XIV (1965) s. 277-336. BARTHOLD, W iLHELM : Radloffun lugatmı yeniden neşir meselesi. II (1928) s. 385-387. BAYSUN, M. CAVİD : Evliya Çelebî’ye dâir notlar. XH (1955) s. 257-264. BORATAV, PERTEV N A İL İ: Köroğlu’na ait notlara ilâve. V (1936) s. 327. FINDIKOĞLU, ZİYAEDDİN F A H R İ: Türkçe-Fransızca bir lügat. V : (1936) s. 328-330. FINDIKOĞLU, ZİYAFEDDİN F A H R İ: İtalyanca-Türkçe bir lügat. V (1936) s. 330-331. FINDIKOĞLU, ZİYAEDDİN FAH Rİ: İtalyanca-Türkçe bir lügat. VI (1939) s. 347-350, 2 levha. HAMİD HAMDÎ : Korkud’a ait. H (1928) 396-397. HAŞAN FEHM İ: San’at tarihimize ait bazı notlar. H (1928) s. 398-401. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 259 İNAN, ABDÜLKADİR: Türk kabile isimlerine dair. I (1925) s. 258-265.. İNAN, ABDÜLKADİR: «Bozkurd» hakkında. II (1928) s. 397. İNAN, ABDÜLKADİR: Umay İlâhesi hakkında. II (1928) s. 444-446. KİLİSLİ RİF’AT (BİLGE) : «Süheyl ü Nevbahar» a dair, ü (1928) s. 401409. KİLİSLİ RİF’AT (BİLGE) : Divanı lûgat-üt-Türk’ün başmdaki makale. VI (1939) s. 355-358 KİLİSLİ RİF’AT (BİLGE) : Divanı lûgat-üt-Türk’ün telifi tarihi. VI (1939) s. 358-360. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Oğuz etnolojisine dâir tarihî notlar. I (1925) s. 185-211. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Harzemşahlar tarihine ait. I (1925), s. 251254. : ’ . . KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : «Aybet-ül-Kakâik»e dâir. I (1925) s. 255257. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : İlk Osmanlı sikkeleri hakkında II (1928) 410-412. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : «Germiyan Beyliği» tarihine ait. ü (1928) s. 412-414. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Pinti Hamid. H (1928) s. 415-416. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : «Aydm Oğullan» tarihine ait. ü (1928) s. 417-425. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : «Osmanzâde tâib»e dair. II (1928) s. 427430. KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : «Meddahlar» makalesine ait. II (1928) s. 430-436. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Klâsik Türk nazmmda rubaî şeklinin eski liği D (1928) s. 437-440. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Harzemşahlar devrinde bir Türk lisancısı: «Muhammed bin Kays» ve eseri. 11(1928) s. 441-444. 260 S E V İM tL G Ü R B L KÖPRÜLÜZADE, M. FU A D : Orta-Asya Türk dervişliği hakkında notlar. XIV (1965) s. 259-262. NECİB ASIM : «Kırgız» kelimesinin iştikakına dair. II (1928) s. 387-390. NECÎB ASIM: «Kırk» sayısının aslı. 11(1928) s. 390-392. TOGAN, AHMED ZEKÎ V ELİD Î: «Kert» mi «Kürt» mü?. II (1928) s. 392-396. WÎTTEK, PA U L: Miscellanea. XIV (1965) s. 263-275. D) H A B E R L E R ATEŞ, AHM ET: Tahran’da İbn Sînâ Tören ve Kongresi. XI (1954) s. 234-237. CAFEROĞLU, AHMET : Rusya’da-Azerbaycan’da Türkiyat haberleri. I (1925) s. 336-343. CAFEROĞLU, AHMET : Türkiyat Haberleri Moskova’da II (1928) s. 581. CAFEROĞLU, AHMET : Türkiyat Haberleri Şimalî Kafkasya’da. H (1928) s. 589-590. ’ . ' CAFEROĞLU, AHMET: Türkiyat Haberleri Leningrad’da. II (1928) s. 590-592. CAFEROĞLU, A HM ET: Azerbaycan Arkeoloji komitesi ihbârı (e. 1-2). II (1928) s. 592-593. CAFEROĞLU, AHMET: Azerbaycan Devlet Müzesi faaliyeti. II (1928) s. 593. CAFEROĞLU, AHM ET: Azerbaycan’ı tedkik ve tetebbu cemiyeti. II (1928) s. 594. EREN, HAŞAN: Haberler. IX (1951) s. 203-210. KARAMANLIOĞLU, A L İ: Ananiasz Zajaskowski (1903-1970). XVI (1971) s. 184-186. T Ü R K İY A T M E C M U A S I B İB L İY O G R A F Y A S I 261 KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Türkiye’de, Fr.’da, îng.’de, Alm.’da, Maca ristan’da, Çekoslavakya’da, Bulgaristan’da, Belçika’da türkiyat ha. herleri. I (1925) s. 327-336. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Orta Asya’da Türk eserleri. II (1928) s. 562-563. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Urofesör Brawn’in vefâtı. II (1928) s. 581. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD: Clément Huart’m vefâtı. 11(1928) s. 637. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Wilhelm Thomsen’in vefâtı. ü (1928) s. 638. KÖPRÜLÜZADE, M. FUAD : Türkiyat Enstitüsü. 11(1928) s. 549-551. KURÂT, AKDES NİMET: Köprülüzade Mehmed Fuad Bey. E (1928) s. 555-559. KURAT, AKDES NİMET: Kazan’da Türkiyat haberleri. 11(1928) s. 621. MEYAN BÜZRÜK : Türkistan’da türkiyat haberleri. I (1925) s. . 343-350. ayrıca Yeni Kutadgu-Bilig nüshasından bir sahife. SERTKAYA, OSMAN F. : Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü’nün Simpozyumu (21. VIH. 1971 - 25. VIE. 1971). XVH (1972) s. 292295. TÜRKİYAT ENSTİTÜSÜNÜN DİĞER NEŞRİYATI 1. W. Barthold, Orta Asya Türk tarihi hakkında dersler, 1972. 2. H.Â. Gibbons, Osmanh İmparatorluğunun kuruluşu (trc. Ragıb Hulûsi), 1928. 3. W. Barthold, Uluğ Bey ve zamanı (trc. Akdes Nimet), 1930. 4. Köprülüzade, M. Fuad, Millî edebiyat cereyanınınilk mübeşşirleri ve Divan-ı Türkî-i Basit, 1928. 5. Kilisli Rifat, Maniler, 1928. 6. Köprülüzade, M. Fuad, Gevheri, 1929. 7. Köprülüzade, M. Fuad, Erzurumlu Emrah, 1929. 8. Köprülüzade, M. Fuad, Pir Sultan Abdal, 1929. 262 S E V İM ÎL G Ü R E L 9. Köprülüzade, M. Fuad, Onaltıhcı asır sonuna kadar Türk Saz şâirleri, 1930. 10. Köprülüzade, M. Fuad, Kayıkçı Kul Mustafa ve Genç Osman hikâyesi, 1930. 11. Pertev Nailî, Köroğlu Destanı, 1930. 12. F.V. Hasluck, Bektaşilik tetkikleri (trc. Ragıb Hulûsi), 1928. 13. -El-kavâninü’l-külliyye li-zabti’t-Türkiye, Müellifi meçhûl (nşr. Kilisli r Rif’at), 1928. 14. Aziz bin Esterâbâdî, Bezm ü Rezm (nşr. Kilisli Rif’at), 1927. 15. Köprülüzade, M. Fuad, Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres mystiques musulmans, 1929. 16. H.A.R. Gibb, Orta Asya’da Arap fütuhatı (trc. M. Hakkı), 1930. İ 7. Max Silberschmidt, Venedik membalarına nazaran Şark meselesi (trc. Ahmet Cemal), 1930. 18. Ahmet Refik, Anadolu’da. Türk aşiretleri, 1930. 19. Ahmet Refik, Osmanlı devrinde Türkiye madenleri, 1931. 20. Abdülbaki, Melâmilik ve Melâmiler, ,1931. 21. Abû Hayyâm, Kitâbü’l-idrâk li-lisâni’l-etrâk (nşr. Ahmet Caferoğlu), 1930. 22. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, c. I, II (M üdür: M. Fuad Köprülü), 1931-1939. 23. Ahmet Caferoğlu, Uygur Sözlüğü, I, H, IH, 1943-1948. 24. Köprülüzade, M. Fuad, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, c. I, 1935. 25. Ömer Lûtfi Barkan, Osmanlı imparatorluğunda ziraî ekonominin hu kukî ve malî esasları-Kanunlar, c. I, 1945. İ s t a n b u l t o p k a p i s a r a y i m ü z e s in d e b u l u n a n ŞAH İSMAlL-I SAFEVİ’YE AİT KUPA Farrokh Malekzadeh İran’ın çeşitli devirlerindeki geçirdiği parlak medeniyetleri ortaya koyan binlerce sanat eseri, günümüzde dünyanın çeşitli müze ve koleksiyonların önemli bölümlerini süslemektedir. Bilindiği gibi İslâm devri eserleri konusun da dünyanın en zengin müzelerinden^ birisi de İstanbul’daki Topkapi Sara yıdır. Bu müzede Türk eserlerinin yamsıra bir çok İslâm ülkelerinin eserle ri ve bu arada îranınkiler de muhafaza olmaktadır. Islâm sanatı araştıncilan için çok önemli olan Topkapi Sarayı Müze sine yaptığım ziyaretlerden birisinde Hazine dairesinde .bulunan bir kupa fazlasıyla dikkatimi çekti, ve incelememe konu oldu. Bu yazımın amacı ku payı kısaca tanıtmak ve değerlendirmek olacaktır. Sarayın Hazine dairesine kayıtlı olan ve sergilenen bu kupa yeşim ta şından yapılmış olup, siyaha yakm yeşil renklidir. Gövde, boyun ve kulp olarak üç ana kısımdan meydana gelmiştir. Kabın alt kısmı yekpâre olup boynu ve ağzı dairevî ve açıktır. (Şekil 1) . . Kupanın gövdesi dilimli kesişen paftalara ayrılarak süslenmiştir. Bu paftalar altın şeritler halinde kabartma olarak kupanın gövdesine yerleştiril miştir. (Şekil 6) Kesişmeyen paftaların, paylaştıkları kısımlar ise, içlerinde yapraklardan oluşan çarkıfelek motiflerinin bulunduğu küçük madalyonlarla birleştirilmiştir. Ayrıca fon altın tellerden yapılmış kıvrım dallarla süslen miştir. Kıvrım dallardan bir şırası gömme olarak yerleştirilmiş olup, yer yer rumî motiflidir ve birleşme yerlerinde ayırma rumîler .meydana gelmiştir. Diğer sıra kabartmadır ve üzerleri üç yapraklı çiçeklerle süslüdür. Bu kabart ma kıvrım dallar yatay kompozisyon meydana getirecek şekilde sıralanır. Yani gömme olan, kıvrım dallar dikey, kabartma olanlar ise yatay kompo zisyonlara sahiptir. Boyun bordürü altın tel gömme, biri çiçekli, diğeri rumîli iki kesişen dal ile süslenmiştir. : Kulpu (S) şeklinde olup efsanevî bir yılanı andırmaktadır. Hayvanın FA RR O K H M ALEKZADEH 264 başı, kupanın ağzına, kuyruğu ise bedene yapışıktır. Kulpun bazı kısımları gümüşten ve üstü mine işlemelidir. Bu kabın boyun kısmı en ilgi çekici kıs mıdır. Dört paftaya ayrılmış olup, içlerinde sülüs hat üe yazılmış kitabe var dır. Kabın diğer kısımlarından ayrılan bu kısmın zemini kıvrım dal tezyinatı ile süslenmiştir. Kabın boyun kısmındaki paftaların içinde, sülüs hat ile aşa ğıda belirtilen satırlar yer alır : (Şekil : (Şekil; (Şekil: (Şekil: 2) 3) 4) 5) Bu kupanın kime ait olduğu ve ne şekilde saraya girdiği hakkında Mü ze envanterlerinde ve diğer kayıtlarda hiç bir bügi verilmemiştir1. Üzerinde Şah İsmaü adı geçen bu sanat eseri formu, süslemesi ve yazı tındaki lâkapların incelenmesiyle değerlendirilebilir. Kupanın genel formu konusuna gelince, asırlar öncesinden beri kulplu porselen ve daha sonra ma denî kupalar pek çok milletler, bilhassa İr anlı sanatkârlar tarafından yapıl mıştır. Bu eserin farklı zamanlarda, devrin zevkine uygun olarak form deği şikliğine uğradığı bilinmektedir. Milâttan önce ,bininci yüzyılda ve bilhassa Pers devrinden beri kadehler yapıldığı bilinmektedir2. İran ve diğer İslâm ülkelerinde de çeşitli devirlerde buna benzer kaplar yapılmıştır, ve her devir kendine has formu ve süsleme üslûbuna sahiptir3. İslâm sanatının cazip yön lerinden girişi de kaplarm, bazı kısımlarını süsleyen ve (daha çok boyun bördürlerini) saran bir kısım yazıtlardır. Ayrıca 12. ve 13. yy. Selçuklu devrine ait kaplarda kulp kısmı tezyinat daha ziyade hayvan başı şeklinde görülür4. Bu tür kaplar yüzyıllarca kullanılmıştır. 12. ve 13. yüzyıllara ait bu kaplarm 1 Müzedeki çalışmalarım sırasında Müze Müdürü Kemal Çığ beyin, yar dım ve zahmetlerinden dolayı kendilerine teşekkürü borç bilirim. 2 Pers devrindeki kulplu kadehler hakkında; F . Malekzadeh, «Sofya m ü zesindeki P ersler devri güm üş kadehi», Tarih A ra ştırm a la rı D ergisi, vol. 4-5 Tehran 1349 (1970), S. 1-16; R. Ghirshman, P erse Proto-Iraniens Mèdes. Achèm èm indes 1963. 3 İran'ın İslâm î devirlerine ait kulplu kaplar hakkında : A.U. Pope, A Survey of Persian A rt, IV London 1938. 4 Şu esere bakınız : İslam Sanatı yazarı Ernst Kühnel, Çeviren Mühendis Huşangi Tahiri, Tehran 1347, S. 126. Ş A H İS M A İL -! S A F E V İ’Y E A İT K U P A 265 gövdeleri altınla .süslenmiştir, ve bu tür seslerin genel şekü, kulpu,.boynu ve' gövdesine dikkatle bakacak olursak sözü edilen kabm şeklinin köklü bir geleneğe dayandığı anlaşılır5.. Bu kupanın şekil, süsleme olarak en yakın ben zerlerine 15. yüzyıl sonu Timurlu devri eserlerinde rastlanır. Meselâ, İngil tere’de özel bir koleksiyonda bulunan H. 889/M. 1484 tarihli madenî kupa ile bu yeşim kupa aynı biçimdedir6. Ayrıca Timurlu devrinde aym formda, boynu yazıtlı. ve kulpu hayvan başı şeklinde yeşim kupaların yapıldığını da biliyoruz;7...Topkapı Sarayında koyu yeşim kupanın süslemesine 15. yy. Ti murlu devri madenî eserlerinde rastlandığı gibi, yine bu devir ve 16. yy. baş larına ait elyazma eserlerin tezhiplerinde de rastlanır. Meselâ Lizbon Gülbenkyan koleksiyonundaki H. 934/M. 1536 tarihli, Şiraz’da istinsah edil miş bir elyazmasının süslemeleri ile bizim kupanın üzerindeki süslemelerle yakın benzerlik gösterir. Zeminin paftalara ayrılışı, içlerini süsleyen kıvrım dallar her iki eserde de aym üslûptadır8. Erken Safevî kitap sanatmda gö rülen' bu tarz süslemelerin menşei Timurlu devri Herat sarayıdır ve bu üslûp Herat’m Şah İsmail tarafından zabtından sonra Tebriz ve Şiraz’da yapılan eserlerde daha çok kendini göstermiştir. Kitabeler ve yazıların üslûbu da eserleri tayinde çok faydahdir. Arap yazısı muhtelif devirlerde değişikliklere uğramış ve her devirde bir çeşit ya zı şekli kullanılmıştır. Şah İsmail devrinde, bilhassa tezyinatta bu kupada kullanılan hatt-ı sülüs geçerli olmuştur9. Çiçekli kûfi hattın yanısıra 10. yy. başlarında ortaya çıkan yuvarlak hath yeni bir hat «Hatt-ı Nesih» icad edil di. Hatt-ı Nesih yerini daha sonraki asırlarda Hatt-ı sülûs’a bırakmıştır10. 5 Ernst Kühnel, D ie K u n st des İslam, 1965, S. 135. The A r t of Islam , Hayward Gallery, 8Apr -4 July 1976, S. 187, no. 209. 7 A y n ı eser, s. 129, no 114; E. Grube, The W orld of Islam , N ew York and Toronto 1966, fig 75. .8 Oriental Islam ic A r t Collection of the Calouste Gulbenhian Foundation, Lisboa/M aio 1963, no. 125. 9 Ahmad Tacbahş, Safeviler D evrinde İran, Tebriz 1340, 280. 10 Islam Sanatı, S. 280. H att-ı N eshi icad eden ibn Mogleh-ı Vezir’dir. Bu hatt-m m eydana gelmesile diğer Arap hatt’ları yürürlükten kalkm ıştır. Bu sebeble ona hatt-ı Nesih adını verdüer ve Kur’anı Kerimi de o h att’la yazdüar ve ona hatt-ı Kur’anî de derler. H att-ı Nesih hatt-ı Sülûs’e bağlıdır. Bu hatt-m üstadları başında; Cemâl ed-Din Y akut-ı Müsta'şım, Cemâl eddin Fahhar-ı Şirâzî, Ahmed Sadıkı-yı Rûmî, ‘Abd el-Bâki Danişmend-i Tebrizi, ‘Ala .bak-ı Tebrizi, Aka Ibrahim-i Kûmî, Molla Ahmed-i Tebrizî, Molla ‘Abd-algafur-ı Herevî, gelir. Bk. S afeviler D evrinde İran, S. 279-280 ve Mevlana Golam 6 FA RR O K H M ALEKZADEH 266 Hatt-ı nesih süslülük bakımından çok gelişmişti. Bu bakımdan Kur’an’ın kufî hattı ile aynı dereceye yükseltildi. Harflerin bâşiyesi yaldızlanırdı ve de seni kıvnmdallarla süslenirdi11. Hatt-ı nesihin yerini alan hatt-ı sülüs de pek güzel oluşu sebebi ile binalarda ve çeşidi sanat eserlerinde ve bu cümleden olarak adı geçen kupada da kullanılmıştır. Şah İsmail’in lâkapları hakkında bilgimiz şöyledir12: Bu padişah hicrî 907 (1501-2)’de Tebriz’e geldikten sonra kendisini İran Şâhı diye andı, taç giydi ve Abu’l Muzaffer Şah İsmail al-Hadı Al-Vah lâkabım aldı13. Taç giydikten sonraki ilk Cuma günü 12 şiî imamı adma hutbe okuttu ve kendi namına para bastırdı: (Peygamber sülâlesine çok alâka duyduğu için) pa raların bir yüzüne v m «jbljj j c _ Jl jf- _ «|| Vl «!l V ve diğer yüzüne «Ali 4İ»- j â h U _y\ ^1^1 J i L J l ¿dU l—ti «j’lkL-j JLj yazılmasını, etrafma da 14 ma’sum’un isimlerinin basılmasını emretti14. Ku panın üzerindeki lâkapların Şah' İsmail Safevi’ye ait olduğunun kesinlikle be lirmesi için bu kısa makalede Şah İsmail-ı Safevi’ye ait sikkelerden üç örnek (İran Bastan Müzesinden) seçerek, sikkelerin arkası ve yüzündeki yazılan inceleyelim16. İlk sikkenin bir tarafında (Şekil: 7) j c - C u l « ) l V ¿1 cümlesi ve onun altında şu tertiple imamların adları: Ali-Hasan, Hüseyin-Ali, Muhammed-Cafer, Musa-Ali, Muhammed-Ali, Hasan-MuhamMuh. H aft K alam i-yi Dıhlavi, H a tta tla r teskeresi, K elkette baskısı, S. 23 ve ‘Abd-al-Muh. H an-ı İranı, H attın ortaya çıkışı ve H a tta tla r K ita b ı, Çihrenema matbaası, Mısır 1910, S. 104-390. 11 İslâm Sanatı, S. 280. 12 Safevi hanedanının kurucusu Şah îsm a ’il, baba tarafından nesebi m eş hur ârif Şeyh Safuyyüd-Din Ishak-ı Erdebilî (610-730)’ye ulaşır. Ana tarafından Akkoyunlu Türkmenlerine ve Komnenos imparatorları adlı Tirabezon hıristiyan sultanlarma varır. 25 Recep 892 hicrî/17 Temmuz 1487 Salı günü doğ muş ve 907 hicrî/1501 milâdîde padişah oldu: bk. Dr. Mucir-i Şeybânî, S afevi Şahlığının Teşküi, Tehran 1346, S. 73-74 ve Dr. ‘Abd-al H usayn-ı Nevâ-i, Şaft. İsm a’l Safavî, Tehran, 1347, S. 34. Şah İsm a’il-in şeceresi hakkında şu esere ba lanız : K ita b -ı Silsile-t en-neseb-i S afaviye, Berlin tabı, 1924, S. 10-13 ve K ita b -ı Iranşahr, 1 cild 1342, S. 433. 13 Dr. Nizam-ad-Din Mucir-ı Şeybanı, S afeviler Şahlığının Teşküi, (M illî Birliğin D iriltilm esi), Tehran 1346, S. 88. 14 A y n ı eser, S. 89. 15 Burada, değerli yardımcı, îran E ski Eserler Müzesi Sikkeler ve Mü hürler kısm ı reisi, Şah îsm a ’il sikkelerine ait fotoğrafları, tetkik için, bana v e ren Y ası efendiye teşekkürü borç bilirim. Ş A H ÎS M A İL -Î S A F E V İ’Y E A İT K U P A med ve sikkenin ardına (Şekil: 8) _^kl.l j>l Jlyi 267 J j ÜI jlkU l cümlesi yazılmıştır. Bu sikke yukardaki satırlardan da anlaşılacağı gibi Herat’ta basılmıştır. Bilindiği gibi Şah îsma’il 916 hicride Horasan tarafına ha reket etti ve 916 Şabanın otuzuncu günü (2 Aralık 1510)’da Merv’de Şaybak hanm ordusuna karşı kazandığı zaferden sonra Herat’a girdi ve gelene ği gereğince zafer kazanan Şah, yani Şah İsma’il adına para basıldı. Adı ge çen sikkede şu cümle yazılıdır16: \ \ i ¡¿jlT} ol^ J-Û3 ikinci sikkenin bir yüzünde (Şekil: 9) û ıljj J c ¿ılJj—jjî1 ûılVıJIV «cümlesi haşiyede 12 imamın adı basılmıştır. Bu sikkenin arka yüzünde (Şekil: 10) JjUI jlü J I {¿yu* (jl» ı)-***.J aIa yİ (jlyll c£^l$H cümlesi yazdıdır. Üçüncü sikkenin bir yüzünde ve sikkenin ortasında yer alan karenin etrafında (Şekil: 11) ¿ ıljj J c «Sıljy—j jf- üılVl <tll ^ «cümlesi ve dört kısma ayrılan karenin içinde 12 imamın adı anılmıştır. Bu sik kenin diğer yüzünde (Şekil: 12) J^^-l eli y h 11 yİ J^O I JaUijUalJI 4,‘UaL-j î Cl. üjUU- cümlesi yazılmıştır17. Bu sikkelerden Şah İsmail’in lâkabı kesinlikle belli olmaktadır. Üzerinde durduğumuz sikkeler den başka tarihî kaynaklar, belgelerde bu lâkabı doğrulamaktadır. Mesela; Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim Çarmuk da Şah İsmail’e gönderdiği mektup . .. ¿ t i ûıljJUl jjl^ cümlesi ile başlıyor18. Aynı şekilde Os manlI Sultam 26 Cemaziyülevvel 920 hicrî (17 Temmuz 1514) de Safevi Sultanına hakaretle dolu türkçe bir mektup göndermiştir ve mektubun baş lığı da t i ■ûılçLjj.slf. J-Mc-I cümlesi iledir19. Aynı şekilde 1515 de Safevi ve Osmanlı savaşlarında geçen bazı olaylara ait bazı kayıtlarda Şah îsma’il’in lâkabının doğruluğunu bize teyid etmektedir. Meselâ, «................... Sultanın emrile, Emir Muzaffer-ed-Din-Cihanşah Karakoyunlu emrile yapılmış olan Cihanşah Mescidi, ve Uzun Hasan’a ait olup Şah Isma’il’in emrile yıkılan 16 K itab-» îrarışahr, 1. Cild, Tehran 1342, S. 229 17 Yazar, sözü edilen kabın yazıtlarını v e Şah İsm a’ü’in sikkeleri üzerin deki kelim eleri (k i bu m akalede yazılm ıştır) m ütalea edip aydınlığa kavuşturan değerli Profesör Dr. Menuçihr Sutude’ye teşekkürü borç bilir. 18 Teşkü-i Şahinşahî-yi Safavi, S. 189. 19 ‘Abd-til Husayn-ı N evâfî, Şah Ism a’il-i Safavî, Tehran 1347, s. 165-166 ve 173-174; T eşkil-i Şahinşahî-yi Safavî, S. 184. 268 FA RRO K H M ALEKZADEH Haşan Padişah Mescidi tamir edilmiştir. Yavuz Sultan Selim’in 1514 yılında Tebrize girişinin ertesi günü yâni Recebin 17. Cuma günü namaz kılmak için gittiği Haşan Padişah Mescidinde hutbe okunuşu sırasında hocanın Selim’in adı yerine «Şah İsma’il’in adını şu jU. j j Ç J-*-1 yİ jUaUl l>jllalJl şekilde verdiği, Türk kumandanların onu öldürmek istedikleri fakat Sultan Selim’in emrile bundan vazgeçtiklerini bir eserden öğreniyoruz20. Şah îsma’il’in lâkaplarım veren bir diğer örnek İsfahan'ın belli başh ziyaret yerlerinden biri olan Harun-ı Vilayet adh anıt ve çinili kapı kemerindeki kitabedir. Şah İsmail devri eserlerinden olan 918 tarihli kapı üstündeki çini yazıtta Arapça, binaların Şah İsma’il’i Safevi zamanında yapıldığı anlatılmaktadır21. Bu yar zıtta da Şah îsma’il’in adı şu lâkaplarla jk. j-iÇ eli jlkL-Jl zikredilmiştir22. Bu kitabe Hatt-ı sülüs iledir ve lâcivert desen üzerine küçük beyaz çini parçaları ile yazılmıştır. . , Daha önce de belirttiğim gibi, bu kupanın ne sebeble, nasıl ve ne za man Osmanlı sarayına girdiği hakkında ayrıntılı bilgi mevcut değildir. Fa kat İran ve Osmanlılar arasındaki siyasî ilişkilerine bakılacak olursa belki adı geçen kupanın İran’dan çıkış tarihi yaklaşık olarak tayin edilebilir. Özel likle Şah İsma’iİ Safevî’nin Osmanlı devleti ve bilhassa Yavuz Sultan Se lim ilişkileri ve Çaldıran savaşma varan çekişmeleri sonucunda Sultan Se lim galip gelmiş ve Safevilerin başkenti Tebriz’e girmiştir. Savaş sonunda altın ve gümüş bir çok ganimet Türk askerlerinin eline geçti. İranlı sanatkâr ların yaptığı eserlerin güzelliği Sultan Selim’in çok hoşuna gitti. Bu sebeble, şahlık tacı, bir miktar mücevherat ve şâir, nakışçı, yazar, altın işlemeci," ha lıcı, ciltçi ve ipek böceği yetiştirici mütehassıslardan ibaret, topluca sayıları bir kaç yüz civarında olan bir grubun İstanbul’a götürülmesini emretti23. Bel ki de savaş ganimetleri arasmda bu cazip kupa da24, nefis ve değerli eşya 20 Teşkü-i Şahinşahî-yi S afaviyye, S. 206. 21 Tarihî Binalar ve E s k i İran Y erleri F ihristi, Tehran 1345, S. 27 ve 28. 22 A. Godard, A th ar-E Iran. Tome H, Harlem 1937, S. 65 Lutf-ullah Hunerfar, Tarihî E serler H âzinesi İsfahan, Tehran 1344, S. 360369. Safevî padişahlarından ve bilhassa Şah Ism a’il’den İran ve İran dışında kenar ve köşelere dağılm ış câzip eserler kalmıştır. Onlardan biri Bağdad; yakı nındaki Mescid-i Kazım ayn’dir ve tanınm ış Alman bilgini Ernst Kühnel binayı ve altm kubbelerini tanıtıp zikrederken, mescidin Şah İsm a’il’e ait ve 1519 ta rihli olduğunu söylüyor, bk. adı geçen eser, S. 184. 23 Teşkü-i Şahinşahi-yi Safaviyye, S. 208. 24 Bu kabın tarihlerinin teşhisi ve tayini hususunda saym Profesör Dr. ‘Abbas Zamani’ye yardımlarından dolayı teşekkürü borç büirim. Ş A H IS M A lL -I S A F E V Î’Y E A İT K U P A 269 dan olarak, Sultan Selim’in hâzinesine girmiş olabilir. Bazı îranlı bilginler de bu konuya değinmişlerdir. Örneğin Dr. Ahmad-ı Tacbahş, Kitâb-ı İran dar Zaman-ı Safaviyya’da sayfa 288 de « Bu tür kapların bir miktarı İstan bul Topkapı Sarayı Müzesinde mevcuttur....» demekte ve ayrıca «... Topkapı Sarayı müzesinde bir bel kayışı vardır. Şah İsma’il’in adı ve üzerinde 913 tarihi yazılıdır. Buna ilâveten, altınla süslü gümüş kaplar, adı anılan müzede mevcuttur ve belki Osmanlı Sultam Selim, Şah İsmail ile yaptığı sa vaşın ganimetleri cümlesinden olarak onları elde etmiş olabilir» diyor. An cak hatırlatalım ki, bu ana kadar Çaldıran Savaşı ganimetlerinin tam listesi bulunmamıştır ve tarihçilerden hiç biri de bu kupayı anmamıştır. Bu sebeble üzerinde durduğumuz kupanm Osmanlı Sarayma Yavuz Sultan Selim tara fından getirildiği kesinlikle söylenemez. İran ve Osmanlı ilişkilerinin Şah İsma’il’den sonra devam etmesi sebebi ile, daha sonraki yıllarda, hediye ola rak bu kupa Osmanlı sarayına gönderilmiş olduğu da düşünülebilir. Bu gü zel kupa Osmanlı sarayma ne şekilde ve ne zaman gelmiş olursa olsun üzerin deki yazı Şah îsma’il’i Safevî’nin resmî lâkabıdır. Bu lâkab sikkelerinin üze rindeki yazılar, mescidler ve diğer eserlerdekiler ile aynıdır. Tarihî kaynak lar da bunu teyid etmektedir. Kabm şekli ve süslemesi Safevî devri başların daki sanat özelliklerini yansıtır. Bütün bu özelliklerden anlaşılacağı gibi üze rinde durduğumuz kupa Şah îsma’il zamanında onun adına yapılmış olan er ken Safevî sanatının günümüze gelen en güzel eserlerindendir. F. MALEKZADEH - Levha I 271 Şekil 1 — İstanbul, Topkapı Sarayı’nda bulunan Şab îşm ail-i Safavîye âit kupa. F. MALEKZADEH - Levha II 272 Şekil 2— Sulûs hattı ile boyun yazıtının ilk kısm ı ( Şekil 3 — Sülüs hattı üe boyun yazısının ikinci kısm ı ( J-sUl jlL i—ll ) | J|^)| ) F. MALEKZADEH - Levha m 273: Şekil 4 — Sülüs h attı ile boyun yazısının üçüncü k ıs m ı(^ j iJ I j l i e li) Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 18 274 F. M ALEKZADEH - Levha IV Şekil 5 — Sülüs hattı ile boyun yazısının dördüncü kısm ı J U -üıl 4U-) MALEKZADEH - Levha V 275 Şekil Şekil 7 — Şah İsm ail’e âit bir sikke (Tehran, İran Bastan mü zesi). 6 Şekü 8 — Şah İsm ail’e âit (7 nolu) sikkenin diğer yüzü (Teh ran, İran Bastan m üzesi). 276 F. M ALEKZADEH - Levha VI Şekil 9 — Şah İsm ail'e âit bir sikke (Tehran, Iran Bastan müz esi). Şekil 10 — Şah İsm ail'e â it (9 nolu) sikkenin diğer yüzü (Tehran, İran Bastan m üzesi). Şekil 11 — Şah İsm ail'e âit bir sikkenin bir yüzü (Tehran, Iran Bastan m üzesi). Şekü 12 — Şah İsm ail’e â it (11 nolu) sikkenin diğer yüzü (Teh ran, Iran Bastan m üzesi). 1 8 6 9 ’da f a a l İSTANBUL MEDRESELERİ Mübahat S. Küîükoğlu I İslâm ilim hayatında XI. asırdan îtibâren medreseler1 büyük rol oyna mış ye sayısız âlimler yetiştirmiştir. Osmanh Türkleri ise medreseyi bem ya pı, hem tedrisat bakımından geliştirmişlerdir. Büyük külhyeler içindeki med reseler yanında küçük manzumelerin bir parçası olan medreseler ve hatta müstakil medreseler2 de bina etmişlerdir. Fetihten ve Sahn-ı Seman medreselerinin yapılmasından sonra, devlet merkezi olduğu gibi ilim merkezi haline de gelen İstanbul’da padişahlar baş ta olmak üzere sultanlar, vezirler, ilim adamları ve bazı saray mensublan ta rafından pek çok medrese inşa olunmuştun Yalnız Koca Sinan’ın baş mi marlığı sırasında İstanbul’da yapılan medreselerin sayısı, 6’sı Süleymaniye medreseleri olmak üzere 55’i bulmaktadır3. 1 «Medreselerin çekirdeği» kabul edilecek fıkıh tedris eden ilk müessese X. asırda açılmıştır. XI. asır başlarından îtibâren diğer İslâmî ilimler; 1066’da Selçuklu veziri N izâm ü’l-mtilk tarafından tesis edilen N izâm iye medresesinin faaliyete geçişinden sonra ise m üsbet ilimler de medreselerde okutulm ağa baş lanm ıştır (Şehabeddin Tekindağ, «Medrese dönemi», Cumhuriyetin 50. yılında İstanbul Ü niversitesi, İstanbul 1973, s. 3-7). 2 Sem avi Eyice, «Mescid», İslâm A n siklopedisi (İA ), V m , 117-118. 3 N akkaş Saî M ustafa Çelebi, «Tezkiretü’l-ebniye» (T E ), M im ar Sinan H ayatı, E seri I, M im ar Sinan’ın hayatına, eserlerine dair m e tin le r, Hazırlayan R ıfkı Melûl Meriç, Ankara 1965, bâb-ı sâlis, s. 93-99. Prof. Tekindağ (s. 18-19), Süleymaniye medreselerini tek medrese olarak kabul etmiş, Mehmed A ğa med resesini [bu medrese, Darüssaade A ğası Mehmed A ğa’nm hâlen Çocuk E sirge me Kurumu tarafından kullanılan Divanyolu’ndaki medresesi (inşa tarihi 990/ 1583-84) olmalıdır] ise listeye alm am ış olduğu için bu sayıyı 49 olarak göster mektedir. 278 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U XVn. asrın son çeyreği başında ise İstanbul’daki medrese sayısının 126’ya vardığı görülmektedir4. Fetihten XIX. asra kadar İstanbul’da inşa edilmiş medrese sayısı ise 500’ü aşmaktadır5. Ancak bunların büyük kısmı yangın, zelzele gibi âfetle re mâruz kalarak yıkılıp yok. olmuş veya terk edilmiş, bu sebeble de XIX. asra ulaşamamıştır. Bir kısım medreseler ise faaliyetini devam ettiremez duruma geldiği hal de müderris tayin edilmeğe devam olunmuştur. Bunun içindir ki hangi tarih te ne kadar medresenin faal olduğunu tesbit güçleşmektedir. 1286 (1869) tarihli İstanbul medreseleri listesi Neşrimize esas olan, Konya İzzet Koyunoğlu Müzesi Kütübhanesi, Nr. 13363’deki, devrin şeyhülislâmının emriyle 13 Rebîülâhır 1286 (23 Tem muz 1869)’da hazırlanmış bulunan liste, sadece, bu tarihte sayılan 166’yı bulan faal İstanbul medreselerini ihtiva etmektedir. Listenin diğer husûsiyetleri ise şöylece sıralanabilir: 1. Her medresenin mevcûdu ayn ayrı kayd edilmiştir6. 2. Toplam nüfus yanında her medresede, a) kaç ders-i’amm bulunduğu7, 4 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü’l-beyan f i K avânin-i  l-i Osman, l’Institut des langues Oriental (Leningrad), Nr. 357, 8a; Tekin dağ, s. 21. 1660’lardaki bir m edrese listesinde İstanbul’da 122 medrese sayılm aktadır (M. K e m al özergin, «Eski bir Rûznâme’ye göre İstanbul ve Rum eli medreseleri», T a rih E n stitüsü D ergisi {TE D ), sayı 4-5, İstanbul 1974, s. 275-78). Ancak, sadece «nefs-i İstanbul» ile «Eyyüb» kazalarındaki medreselere yer verilip Galata ve Üsküdar'ın alınm adığı listenin, o tarihte İstanbul’da m evcud bütün medreseleri ihtiva ettiği söylenemez. 5 «İstanbul medreseleri hakkında bazı kaynaklar» adlı basılm amış etü dünden istifade etm em e imkân verdiği için arkadaşım . M. Kemal özergin ’e te şekkür etm ek isterim.. 6 «D er-sa’d d et v e Büâd-ı Selâse’de vâ k i’ m edâris ve derûnunda sâkin nü fûsun m ıkdân n ı m übeyyin hulâsa» (DBSM ), Üniversite Kütübhanesi, TY Nr. 9069’da (Osman Ergin, T ürkiye M aarif Tarihi, I, 115’de adı geçen Yüdız Kütüb hanesi 19850-160 Nr. h liste budur) da, medreselerin m evcudları gösterilm ekle beraber, sadece toplam verilmiş, teferruata inilmemiştir. 7 D ers-i’amm hanesinde (.) bulunması o medresede ders-i’amm bulunma dığını gösteriyor olmalıdır. İs t a n b u l m edreseleri 279 b) her dersi ne kadar talebenin takib ettiği8 ve, c) bu tarihte medreselerde hangi derslerin okutulmakta olduğu gö rülmektedir. XIX. asrm ortalarında okutulan dersler şunlardır: Arabca grameri, mantık ve İslâmî ilimler. Arabca gramerinden sarf tek ders, nahiv, izhar ve kâfiye olarak iki ayri ders halinde görülmekteydi9. Mantık, Fenârî10, tasavvurat ve tasdîkat11 olarak ayrılıyordu. Akaid şehrinde Adûdîye ve Sa’deddin-i Taftazanî’nin Akaid şerhi12 oku tuluyordu. Kadı Mır adıyla verilen ders, Hüseyin Kadı Mir’in Hidâye şerhi13, Celâl ise Celâleddin-i Devvânî’nin İsbatü’l-vâcib adlı kelâma dâir eseri14 idi. XVI. asırda medreselerde okutulan riyaziye ve tabiî ilimlerin terkinden sonra XVIII. asrm sonlarından îtibâren artık tefsir ve hadis tedrisi de ihma le uğradığından15 üstemizde bu derslerin adma da rastlayamıyoruz. 3. Listenin sonunda, bu tarihte İstanbul medreselerinde toplam olarak a) kaç ders-i‘amm bulunduğu, 8 Dersi takib eden, talebe olmadığı da (.) ile gösterilm iştir. 9 Medreselerde okutulan bazı sarf ve nahiv kitabları için bk. M. Lütfü Bil ge, İlk Osmanlı M edreseleri, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi, basılmamış doktora tezi, s. 94-98. XIX. asır ortalarmda bunlardan hangüerinin okutulduğu kesin ola rak tesbit edilememiştir. 10 Fenârî, el-Ebherî’nin Isagoji adlı eserinin Molla F en ârî tarafından İlm -i M îzan adıyla yapılm ış şerh ve haşiyelerine verilen isimdi (Tekindağ, s. 27). 11 Tanzimattan sonra tercüme ve telif olarak m eydana getirilen mantık kitablarının esasmı, îbn-i Sina’da mükemmel şeklini alan A risto m antığı teşkü eder ve m antık Ibn-i Sina’ya bağlı kalınarak ta sa vvu ra t ve ta sd îk a t adlarıyla incelenir. T asavvur, «herhangi bir şeyin idrâki», ta sd ik ise «iki idrak arasında bağ kurmak suretiyle elde edilen bilgi» olarak tarif edilir. Tasavvuratta beş tü m el kavram (cins, tür, ayrım, özellik ve ârâz), tasdîkatta ise kaziyye, kıyas ve isbat şekilleri incelenir (N ecati Öner, T anzim attan sonra T ürkiye’de İlim ve M antık A nlayışı, Ankara 1967, s. 17-18, 51-52). 12 Tekindağ, s. 29. 13 K a d ı Mir, el-Ebherî’nin H idûyetü’l-hikm e adlı eserinin (bk. Kâtib Çe lebi, K eşfü ’z-zünûn, n , İstanbul 1972, s. 2028), Kadı Mîr Hüseyin b. Mu’înü’d-dın el-Meybûdî el-Hüseynî (ö. 1265) tarafından yapılm ış şerhi olup 1) mantık, 2) tabiiyat, 3) üâhiyattan m üteşekküdi (K eşfü’z-zünûn, n , 2029). 14 Muammer Eroğlu, «Devvânî», t A , U t, 566; Tekindağ, s. 29. 15 Tekindağ, s. 31. 280 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U b) her derse ne kadar talebenin devam ettiği ve • . c) bütün medrese talebesinin sayısı da verilmiştir16. Buna göre, 1869’da İstanbul medreselerinde 5369 talebe bulunmakta, bunlardan 93’ü.hıfza çalışmakta, 578’i sarf, 3027’si nahiv olmak üzere 3605 tieb e ^abçâ grameri görmekte, 1101 mantık (374 Fenârî, 610 tasavvurat, 11.7 tasdîkat), 287’si akaid şerhi, 108’i Kadı-mîr, 182’si ise Celâl okumak taydı. Tâyin bekleyen 213 ihezıin bulunan medreselerde 180 ders-i'amm da ders vermekteydi- Bu suretle hoca ve talebelerin toplam sayısı 5769’a ulaşı yordu. -r;iTalebelerin dağılış şekline gelince i 16 Fatih medresesindeki talebe sa yısı; toplam olarak 833’e ulaşmakta, bunu 482 talebe ile Süleymaniye me<L reseleri takib. etmekte, daha sonra Ayasofya (198), Sultan Ahmed (146), Tabhane (133) ve Papâs-zâde Mustafa Paşa (88) medreseleri gelmekteydi. : En az talebesi olan medreseler ise, Ferhad Paşa (3) ve Şemsi Paşa (4) olup, onları Şah-ı Huban ve Mi’mar Haşan Ağa (5) ile Şah Sultan, Muhyiddîn-i Kocavî ve Nişancı Paşa-yı ‘atik medreseleri (6) takib etmekteydi. Listenin bu mükemmelliği yanında bazı eksiklikleri de mevcuddur. Şöy le k i : 1) Medreseler, ekseriya, sadece bânisinin ismi ile verilmiş, yerleri ve meselâ Sahn-ı Seman ve Süleymâniye’de olduğu gibi ayrı ayrı adlan belirtil memiştir. Bü bakımdan, ‘ a) bir şâhsın binâ ettirdiği birden fazla medrese olması halinde17, b) ayni adı taşıyan birden fazla bânî ismi olması halinde18, şâyed lâka. 16 Liste tek bir yaprak üzerine yazılm ış olduğu v e cild yapılırken katlan mış. bulunduğundan kat yerlerine gelen bazı rakamlar okunamamaktadır. Bun lar, her iki istikam etteki sayılar toplanmak suretiyle doldurulmağa çalışılm ış tır. Ayrıca, liste sonunda yapılan toplamlarda da bazı hatalar bulunduğundan doğruları ,hemen altında ve parantez içinde gösterilm iştir. . - . 17' Meselâ, Çorlulu A li P aşa’nın Çarşıkapı’daki iki m edresesi (Nr. 61 ve 62)nden hangisinin «ûlâ», hangisinin «sânî» olduğunu; Darüssaade A ğası Mehmed A ğa’nın iki medresesi. (Nr. 130. ve 151)nden hangisinin Divanyolu’ndaki, hangisinin Çarşamba’daki olduğunu tayine imkân yoktur. 18 Listede Nr. 49, 50 ve 51’deki medreselerden 49 «Sinan Paşa», 50 ve 51 ise «Paşay-ı mumaüeyh» olarak k a y d . edilmiştir. Bu üç medreseden ikisi (Çarşıkapı ve Fethiye Câmi’i avlusundaki) sadrazam Koca Sinan P a şa (ö. 1596), üçüncüsü (Beşiktaş’taki) ise Kapdan Sinan P aşa (ö. 1 5 5 5 )’ya âid olduğu halde; hem hepsi ayni şahsın gibi gösterilm iş, hem de hangisinin neredeki olduğu belirtümemiştir. Bunun gibi, İbrahim P aşa (Nr. 86 ve 87), Valide Sultan (Nr. 40 ve 41) medreselerinden birineüere isim yazılm ış, İkincilerde ismin başm a «diğer» İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 281 bı verilmemişse, num aralanmış medreselerden hangisinin neredeki veya ki me âid olduğunu tesbit hemen tamâmen imkânsızdır. . 2) Listenin bir diğer za’fı da, padişah ve sultanların yaptırttıkları med reseler istisna edilirse, muayyen bir sıra takib edilmeyip gelişi güzel, yazıl mış olmasıdır. Gerçekten, ilk 32 medrese, Fâtih Sultan Mehmed’den başlayarak I. Abdülhamid’e kadar, saltanat sır asma göre, padişahların yaptırtmış oldukları medreselere ayrılmış, Nr. 33’de Şehzâde medresesi kaydedilmiş, 34-42 ara sında, ise sultanların .yaptırttıkları medreselere yer verilmiştir. Nr. 43’den sonra gelen medreseler ise, .. . a) ne şehir plânı göz önünde tutularak19, ............ kelim esi ilâve edilmiştir. Bunlardan, İbrahim Paşalardan birine sıfatı, Valide Sultanlardan birine ise ism i yazılm ış olsa idi, diğerleri de kendiliğinden ortaya çıkm ış olacaktı. Nitekim, listedeki İbrahim Paşalardan diğer ikisine, «Atik» (Nr. 85) ve «Dâmad-ı Cedîd» (Nr. 65), Vâlide Sultanlardan birine «Atik» (Nr. 42). sıfatlarının ilâvesi, bunların yerlerinin belirlenmesini sağlam ıştır. Mehmed Paşalardan sadece bir tanesinin sıfatının konmaması, bunun «Sokollu Mehmed Paşa» olduğunda şübhe bırakmamaktadır. 19 Son devirlere âid görebildiğimiz m edrese listelerinde şehir plânı göz önünde tutularak sıralam a yapılm ıştır. DBSM’de belediye dâireleri esas tutul muştur. 74 medrese bulunan birinci dâire de Bayezid - Çarşıkapı - Saraçhane-Şehzadebaşı - Lâleli - V efa - Süleymaniye - V ezneciler - Mahmud P aşa - C ağaloğluSultan Ahmed - A yasofya - Bahçekapı - Küçük A yasofya - Divanyolu semtlerin deki medreseler; 59 medrese bulunan ikinci dâirede F âtih - Çarşamba - Fethiye F atih N işancası Haliç tarafı - Cibali - Zeyrek - Haydar - Kadı Çeşmesi - Ka’riye Eyüb semtlerindeki medreseler; 34 medrese olan üçüncü dâire de Saraçhane Kıztaşı - Fatih tetim m eleri - Sarıgüzel - Fatih N işancası caddesinin Marmara ta rafı - Darüşşafaka caddesi ile F evzi P aşa caddesi arası - Fındıkzâde - Topkapı Vatan caddesi - A ksaray - H aseki - Koca M ustafa P aşa - Edirnekapı semtlerin deki medreseler mümkün mertebe sıraya riâyet edüerek yazılm ıştır. A ltın cı dâi re, Tophane (1); dördüncü dâire, Beşiktaş (1); dokuzuncu dâire ise Üsküdar’ daki medreselere (4 ) ayrılm ıştır. İstanbul’da m evcud m edreselerin esâm isi, [Üniversite Ktb. Nr. 8869 (ÎM E)] ye D ers V ekâleti M edrese ve M üderris D efteri [(DVM D), İstanbul Müftülüğü Arşivi, numarasız]’nde takib edilen, sıra hemen hemen aynı olup A yasofya’dan başlayarak Bayezid’e gelinm ekte, Süleymaniye - V efa - Şehzadebaşı ve Saraçha ne’deki medreseler kay d. edildikten sonra Fatih cihetine geçilmektedir. Eyüb’e kadar uzanıldıktan sonra geri dönülerek Karagümrük - Fındıkzâde - H aseki Koca M ustafa P aşa sem tleriyle sur içi bitirilmekte, daha sonra Beşiktaş - Top hane ve Üsküdar’daki medreseler kayd edümektedir. Eğer listem izde de böyle bir sıra takib edilm iş olsa idi karşılaşılan güçlüklerin çoğunun halli kabil ola caktı. Her ne kadar Çorlulu A li P aşa ve N işancı Mehmed P aşa (Nr. 90, 91 ve 282 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U b) ne kuruluş tarihine göre, c) ne de binişinin mevkii düşünülerek tertib edilmiştir20. Halbuki, medreselerdeki talebenin derslere göre dağılışı yarımda medre selerin İstanbul’daki dağılışı da gayet ehemmiyetlidir. Medreselerin yerleri, husûsiyle bazı şartlar göz önünde tutularak mı seçilmiştir, yoksa gelişi gü zel, bulunan bir arsa üzerine mi inşa edilmiştir? İşte bu noktadan hareket edilerek önce medreselerin yerlerinin tesbitine çalışılmış, bunun için de diğer bazı medrese üsteleri ile İstanbul harita ve plânları, hatta 1920 lerde yapılmış kadastro paftalarından istifade olunmuş tur. Ancak, hemen üâve etmek gerekir ki, bugünkü İstanbul, değil bir asır evveü, 10 sene öncekinden dahi hayü farklıdır. Bu farklılık, sadece yeni yol lar açılmak, yeni binalar yapılmaktan ibaret k almamıştır. Cadde ve sokak isimleri büyük çapta değiştirilmiştir21. O kadar M bazan aynı isimdeki bir sokağın istikametinde farklılık 22 görülmektedir. Bu sebeble, sadece üsteler 92) gibi yanyana bulunanların halli bu takdirde dahi kabil olamaz idiyse de M A B S’de birer tane, fak at diğer listelerde ikişer tane olan Mihrümah Sultan (Nr. 35) ve Râkım Efendi (Nr. 112) medreseleri de dâhil, diğerleri kesin ola rak tayin edilebileceklerdi. 20 Listenin medreselerin derecelerine göre tertib edilmiş olm ası da müm kündür. Ancak, medreselerin o tarihteki derecelerinin tesbiti m aalesef mümkün olamamıştır. 21 Bazı yerlerde bu değişikliğin yapılm ası zarûrî görülmektedir. Zira, Hırka-i Şerif caddesi (İst. B , D 4), Lütfi P aşa caddesi (İst. B , D5) gibi birbirine dik iki sokağın aynı adı taşım ası uygun olamaz. Fakat, böyle bir zarûret olma yan durumlarda da isimlerin değiştirildiği az değildir. Meselâ, Zincirlikuyu caddesi’nin (İst. B , D 5) adı değiştirilerek Edim ekapısı tarafındaki kısm ına B asan Fehm i P aşa, F atih tarafındaki kısm ına F atih N işanca caddesi (İstanbul Şehir Rehberi, 1971 (ŞR ), pafta 19, 1/39-40) adları verilmiştir. Bu iki caddenin bir leştiği noktadan H alice doğru inen Mehmed A ğ a caddesi, S aray A ğ a sı caddesi olarak değiştirilmiştir. Çarşam ba caddesi (İst. B , D 5), D arüşşafaka caddesi (ŞR, pafta 20, 1/40); T aksim sokağı (İst. B , D 4), Ocaklı sokağı (ŞR , pafta 26, î/4 1 ) ; Gağaloğlu caddesi (İst. B , B 4), B ilâliahm er caddesi (ŞR , pafta 26, N -0/43) ve son olarak Prof. K â zım İsm ail Gürkan caddesi; D evoğlu yokuşu (Istanbulşehri-Rehberi, 1934 (ÎR ), pafta 5, î- H / 8), Prof. Cemil B ilsel caddesi (ŞR , pafta 26, M /41-42); Musalla caddesi (ŞR , p afta 26, K /44) ise pek yakında Güvendik sokağm a çevrilmiştir. Bu değişiklikler arttıkça eski yapıların yerlerinin tesbiti de güçleşmektedir. 22 Meselâ, B atıcılar caddesi vaktiyle Sultan Selim m edresesi önünden A k saray’a doğru inen caddenin (bugünkü Vatan caddesi) (İst. B , D4) ism i iken, şimdi, F evzi P aşa ve V atan caddelerini birleştiren cadde (ŞR , pafta 25, 1/42; 26, J/41), bu adı taşımaktadır. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 283 ve plânlarla çalışmak da yetmemiş, medreselerin bulunduğu semtler adım adım dolaşılmış, hatta, zaman zaman o semtlerin yaşlıları ile de görüşülerek hatır alarmdan istifade edilmeğe ve yerlerinin bugünkü İstanbul plânı üze rinde tesbitine çalışılmıştır. Bütün bu gayretlere rağmen yine de birkaç med resenin -semti hariç- yerini tam olarak tesbit mümkün olamamıştır. . İstanbul’daki dağılışı îtibâriyle medreseler, umumiyetle büyük külliyeler etrafında, en kesif olarak da Fatih Camii civarında toplanmışlardır23. Bunda, fethi müteâkıb tesis edilen Fatih külliyesi medreselerinin bura da oluşu ve medreseler arası hoca ve talebe mübâdelesi dolayısiyle medre selerin, birbirine kolayca gidilip gelinecek mesafede olmaları düşüncesi rol oynamış olmalıdır. Şöyle ki, talebe, sadece yatıp kalktığı (veya hücre sa hibi olduğu) medresede ders görmez, ilminden istifade etmek istediği diğer 23 Listemizde, yalnız bugünkü Darüşşafaka caddesi üzerinde 9 medrese tesbit edümektedir. D arüşşafaka caddesi ile Karadeniz caddesi arasında kalan kısımda 11,. F atih Camii ile F evzi P aşa - Yavuz Selim - Darüşşafaka caddeleri arasında 4, N işancı Mehmed P aşa Camii cıvarmda 11 m edrese sayılmaktadır. Bu sahayı Fethiye Camii’ne kadar genişletirsek, 7 medrese daha ilâve edebüiriz. Buna göre Fatih Camii’nin kuzeyinde Fethiye - Sultan Selim Camüeri ile Ka radeniz caddesi arasmda -Fatih medreseleri hariç- 42 medrese mevcuddur ki bu kesafete başka hiçbir sem tte rastlanmaz. Bugün mevcud olmayan F atih Tetimme medreselerinin güneyinde kalan Sarıgüzel- Saraçhane - Horhor’daki med reselerin sayısı, doğuda A tatürk Bulvarı sınır olm ak üzere, 8’i bulmaktadır. Süleymâniye Câmii etrafındaki medreseler, F atih civârına kıyasla daha az dır. Süleymaniye - Şehzadebaşı arasmda 10, Şehzadebaşı - Lâleli arasmda 10, Süleym aniye’nin alt kısm ında ise 2 olmak üzere 22 medrese vardır. Medreselerin toplandığı diğer bir yer Çarşıkapı - Çenberlitaş olup 10 med rese sayümaktadır. Sultan Ahmed - Gülhane arasmda 9, Cağaloğlu - Mahmud P aşa arasmda 6, Küçük A yasofya civarmda 5 medrese tesbit edilmektedir. Koca M ustafa P aşa (2), Cerrahpaşa (3), H aseki (3), Fmdıkzâde - Vatan caddesi (4) semtlerinde ise medreselerin sayısı çok azdır. Bu sayüan sem tler dışında birbirinden uzak semtlerde inşa edilmiş medre seler de vardır. Tophane’de Kılıç A li Paşa, Beşiktaş’ta Sinan Paşa, Topkapı’da Gazi Ahmed Paşa, Kumkapı N işancası’nda N işancı-i Atik, Silivri kapısı yakı nında Sayd-ı Cenan Kalfa gibi.. Ancak bunlar, sonuncu istisna edüirse, külliyeler içinde yer almaktadır. Bir de kesif iki bölge arasmda yer alan medreseler vardır. A tatürk Bulvarı’nda Gazanfer Ağa, F ü yokuşu’nda Hâmid Efendi, Haydar’da Haydar P a şa, Elhac Haşan Paşa, vs. Üsküdar tarafındaki medreseler ise az olup birbirine de pek yakm değildir. Eyüb’deki medreselerden listemizde yalnız İbrahim Han-oğlu’nun adına rastlanmaktadır. 284 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U hocaların da derslerine devam ederdi. Ancak, o günkü şartlar içinde şehrin uzak semtleri arasında gidiş-geliş hayh güçtü. Nitekim, son devir medresele rinin yetiştirdiği seçkin bir ilim adamı olan Cevdet Paşa, mesafe uzaklığının doğurduğu güçlüğü Tezâkir’iade dile getirmiştir24. Bundan başka medrese yerlerinin seçiminde şehrin nüfus kesafeti ve nüfusun terekküb tarzının da rol oynamış olması tabiîdir. Gayr-i müslim te baanın çoğunlukta olduğu semtlerde medrese bulunmaması veya tek-tük bu lunması bunun en açık delilidir. Medreselerin külliyeler etrafında toplanmalarının bir diğer sebebi de akar sn temini endişesi olsa gerektir25. Zira, medrese talebesinin, medreseler de kendilerine tahsis edüen hücrelerde yatıp kalkması ve işlerini kendilerinin görmeleri28 akar suyu zarûrî kılmaktadır27. Yukarıda belirtilen hususların tesbiti için yapılan çalışmalarda, bu ko nuda şimdiye kadar yapılmış olan araştırmalarda -malzeme yetersizliğinden doğan- bazı eksiklikler ve yanlışlıklar bulunduğunun görülmesi, ileride bun lar üzerinde yapılacak çalışmalara bir ışık tutabileceği ümidiyle, bizi, liste mizdeki her medrese için kısa bilgiler vermeğe -veya münakaşalar yapmağa24 Medrese tahsili için İstanbul’a gelen Cevdet Paşa, D arüşşafaka caddesi üzerinde -bugün m evcud olmayan- Papas-zâde Ahmed P aşa medresesinde bir hücre bulmuştu. Daha sonra Bahçekapı’daki Hamîdiye m edresesi imtihanına girm iş ve «hâriç İtibariyle bir odanın tahsisatına nâü» olmuştu. Bu medresenin hâriç talebesi her sabah Sultan Abdülhamid Han türbesinde cüz okuyarak tah sisatını alırdı. Bu vazife ve tahsisatı bevvaba terk eden Cevdet Paşa, hareketinin sebebini şöyle izah eder : «Fakat derslerimiz F atih cıvârmda bulunduğu ci hetle dâhil îtibâriyle Medrese-i Hamîdiye’de ikamet bence güç olduğu gibi, Çar şamba pazarından her sabah Yeni Câmi’e gidip gelm ek müşkil olduğundan cüz okumak üzere bevvâbı vekü edip hissem ize âid olan vâridâtı dahi ana terk ederek yalnız şeref-i îtibâriyle iktifa eyledik» (T ezâkir, Cavid Baysun neşri, Ankara 1967, IV, 6). 25 H alkalı suyunun zam anla teşekkül eden v e Fatih, A tik A li Paşa, Süleymaniye, Bayezid, Nuruosmaniye, Köprülü Mehmed Paşa, Sultan Ahmed, Sa ray, Ebussuûd, Kasım Ağa, Lâleli, Koca M ustafa P aşa adlarıyla anılan su yol larına «cevâmi’-i şerife suları» denilmekteydi (S. Eyice, «Îstanbul-Su tesisleri», tA , V /2, 1214/85). 26 «Dâima talebeden biri yem ek pişirir ve şâir hizm etleri görürdü» {Tezâ kir, IV, 6). 27 A kar suyu bulunmayan medreseler de vardı. Hususiyle küçük medre selerde kuyu suyu kullanılmaktaydı. DVM D’deki 1330 (1914) tarihli raporlarda F atih medreselerinin bir kısmının dahi akar suyu bulunmadığına işaret edüm işse de bu, ârızî bir durum olsa gerektir. İS T A N B U L . M E D R E S E L E R İ 285 sevk etmiştir. Ancak, bugün mevcud olan ve üzerinde çeşidü araştırmalar ya pılmış bulunan medreselerden çok, ortadan kalkmış olan, yahut mevcud neş riyatta ihtilâf veya yanlışlıklar olduğu görülen medreselere ağırlık verilmiş, diğerleri hakkında fazla tafsilâta girişilmemiştir. Araştırmalar esnasında, medreselerin yerlerini tesbit hususunda karşı laşılan güçlükler de tetkike bazı plânlar ilâvesini lüzumlu kılmıştır. Bugün, bir kısmının arsasının yerini dahi tesbit etmek kabil olmadığı halde, bazı eski paftalarda görülebilen medreselerin yerlerini gösteren plân lar, bu paftalardan alınarak aynen verilmiş; ayrıca da -1869 tarihli liste esas tutularak- medreselerin İstanbul’daki dağılışını gösteren bir plân eklen miştir28. 28 Medreselerin bu plândaki yerleri, U L kısım da her medresenin adı ■>">.nmda ve parantez iğinde gösterilm iştir. n 2 Sultan-ı müşarünileyh tâ l §S) «S H S S fe 8 4 E» S oa « -a 58 9 3 5 70 2 6 3 - 5 - 11 1 % o Serh-ı akaid JL (A rt ö ■o 9 «i « a9 N 1 ' S S aa o IİHÎİml-i medilrİH pa ‘-® £ a 1 Ebu-feth ve’l-megazî Sultan Mehemmed Han Kadı-mîr CEDVEL-t MEDÂRlS-t ÂSİTÂNE VE BÎLÀD-I SELÂSE i«s . 3 » » 84 1 3 11 - 2 - 7 1 4 » » 78 5 1 1 2 2 - 7 1 5 » » 90 3 1 5 - 7 1 24 3 6 » » 60(59) 1 3 5 - 7 1 8 2 7 » » 74 8 3 4 1 8 - 4 6 58(57) 5 3 4 1 1 1 6 - - 7 3 9 ' - 8 9 » » 38 - (1) (2) (1) 1 10 » » 31(33) - 1 1 (1) 1 41 1 2 - - 2 1 6 1 11 12 » » 25 - 1 - - 2 - 5 - 13 » ' » 25 o 2 - - 4 ' - 1 1 14 » » 24 1 3 - - 2 : ’ -. - . - 15 » » 41 3 1 I - 2 - 8 2 16 » » 36 2 1 — 5 2 6 133 5 7 1 2 7 19 9 198 10 7 2 3 4 6 20 12 5 8 1 17 Tabhâne-i Sultan-ı müşârünileyh 18 Ayasofya-yı kebîr-i Sultan-ı müşârünileyh 19 Ayasofya-yı sagîr-i Sultan-ı müşârünileyh 50(55) _ 3 4 , 20 Sultan Bâyezîd-i Velî 23 - 1 - 8 2 - 5 - 21 Sultan Selim Han 51 - - 1 - 2 - 4 . 22 Sultan Süleyman Han 69 1 4 2 4 3 3 6 5 23 Sultan-ı müşârünileyh 72 3 2 2 1 4 - 8 6 24 » » 83 3 2 - 3 2 5 9 8 25 » » ' 83 3 1 - 2 9 5 7 26 » » 76 3 3 6 1) O - 4 1 4 12 27 » » 59 1 1 - 1 4 - 13 4 28 » » 40 - 2 - - 4 - I 1 146 3 8 - 4 1 3 14 5 29 Sultan Ahmed Han 30 Sultan Osman Han 29(39) - - - 9 - - 11 2 31 Sultan Mustafa Han 10 1 3 - 1 1 - - _ 32 Sultan Abdülhamid Han 89 14 5 1 - 1 _ _ 2 33 Şehzâde 61 3 1 2 2 3 - 8 3 34 1 2 - 1 2 _ 2 2 34 Haseki Sultan Tasavvurat S a *4 10 5 1 -1 11 1 13 2 1 - 2 1 3 - - 2 1 12 4 1 1 3 2 2 1 3 2 2 6 - 18 15 4 - 1 _ 1 2 7 5 3 - - - 1 - -■ 3 8 - 2 3 - 1 6 8 - 35 7 8 - 1 - - - - - 9 1 3 4 1 - 2 - - - - 2 2 9 7 1 2 11(18) 1 1 2 - 1 - 3 - 2 2 4 2 40 - - 1 6 (1) - - 5 12 6 6 - 67(66) 4 3 2 4 2 1 4 1 29 12 4 - 48 Rüstern Paşa 4-3 1 1 4 1 3 (2) 9 6 13 2 1 - 49 23(25) 1 - 1 - 2 1 2 2 12 1 3 - 50 Paşa-yı mûmaileyh 12 7 3 2 2 Paşa-yı mûmaileyh 31 _ 51 52 Siyâvuş Paşa 57 2 1 26 24 a 1•o h3 O Fenarî a U z s 35 M ihrüm ah Sultan <HS H■ 43 - - - - 1 1 1 1 t M 23 36 Gevherhan Sultan 27 - - 1 2 3 1 2 2 6 - - - - - - - 22 - 1 - - - - 15 - - 2 - - - 39 Mirzeban Sultan 40 Valide Sultan 55 1 - 1 8 - 41 21 - 2 - - 42 Valide-i Atik 21 2 5 - 43 74 5 1 44 Ishak Paşa 20 1 45 Dâvud Paşa 25 46 Koca Mustafa Paşa 47 2 <sS | ^ Esttml-i medarla 37 Şah Sultan 38 îsmihan Sultan Diğer Valide Sultan M ahm ud Paşa-yı Velî Pîr Mehmed Paşa Sinan Paşa 5 2 1 S V) 1 9 1 - - 1 1 1 - - 4 - 1 - 54 Kuyucu M urad Paşa 49 3 4 - - - - 2 2 24 4 10 - 55 51 3 2 1 1 4 1 2 1 27 6 - 3 56 Bayram Paşa 26 - 1 - - - - 5 5 10 5 - - 57 M urad Paşa-yı atik 24 - 3 2 - - 1 1 - 10 7 - - 58 Köprülü Mehmed Paşa 37 1 1 3 - 1 - 3 7 10 6 5 - 59 38 5 - - - - - 5 1 14 6 7 - 60 Amuca-zâde Hüseyin Paşa 58 1 3 2 1 3 1 8 6 14 10 8 1 61 Çorlulu Ali Paşa 39 2 4 1 1 1 4 5 - 14 4 3 - 62 Paşa-yı 26 2 2 - - 1 - 3 - 10 1 6 1 63 Ferhad Paşa 3 - - - - 1 - - 1 1 - - - 64 Cedîde-i Es-seyyid Haşan Paşa 33 2 3 - 1 3 - 4 1 9 7 3 - 65 Damad-ı Cedîd İbrahim Paşa 30 4 2 - - 3 - 2 1 6 10 2 - 66 Mehmed Paşa 64 1 1 1 - 1 1 9 6 14 10 20 - 67 Cezâyirli Ahmed Paşa 12 1 - - - - - 2 - 4 4 1 - 68 Şemsi Paşa 4 - 2 - 1 - - - - 1 69 Şemsüddin Molla Gürânî 30 1 - 2 1 1 1 1 - 19 3 - 1 70 Efdal-zâde 29 - - 1 - 1 - 7 3 4 13 - - 71 17 . 1 _ 2 _ 4 1 6 3 53 Hadım Haşan Paşa Hâfiz Ahmed Paşa Merzifon! Mustafa Paşa mûmaileyh M a’lûl-zâde . _ - izhar Tasavvurt Kadı-mJr S CQ ■a i « iH '3W 1 *4 1 17 9 1 - 6 14 2 3 - 1 3 4 7 2 - - 2 - 17 2 2 1 1 - - 1 13 4 1 - - 1 1 2 9 10 7 - - 1 - 3 1 6 1 15 17 4 - M fa (3 1 73 Es’ad Efendi 26 - - - - 7 1 1 3 8 74 Yahya Efendi 37 2 - - - - 1 3 4 75 Hâm id Efendi 30 1 - 4 - - - - 76 M u’id Ahmed. Efendi 21(20) 1 1 - - 1 - 28 1 1 2 - - 78 Debbağ-zâde Mehmed Efendi 24(23) 1 2 - 79 Feyzullah Efendi 26 - - 3 80 Yahya Tevfik Efendi 48 - - 77 Cedîde-i Abdurrahim Efendi S 15 ^ Serh-i akaid 28 Adad-ı nüins a '3 0 ^ o £ ıs M. d9 N l - I 03 ¡3 O 63i EH AS 1> ps .= - S -a M Es&mİ-i medûris fc i 72 Zekeriyya-zâde 81 D arü’l-hadis-i Ö m er Hulûsi Efendi 55 - - 5 - 4 1 7 2 15 14 6 1 82 Kılıç Ali Paşa 10 - - - - - - - 2 3 1 2 2 83 Atik Ah Paşa 46 1 i - 2 1 - 9 7 11 8 6 - 84 H aydar Paşa 36 1 - - - 2 - 1 1 15 1 14 1 85 İbrahim Paşa-yı atik 40 1 - - - - - 5 8 14 7 4 1 86 İbrahim Paşa 32 - 1 - - 1 1 5 2 10 8 4 - 87 Diğer İbrahim Paşa 12 - 1 - 1 - 1 2 3 1 2 - 35 4 1 4 3 1 12 5 5 - 88 Kemankeş K ara Mustafa Paşa 89 Etmekci-zâde Ahmed Paşa 55 90 Nişancı Mehmed Paşa 41 - 91 35 92 Paşa-yı mûmaileyh » » {1) 1 - 4 - 9 1 23 15 1 1 5 1 3 1 - 5 2 10 7 6 1 - - 4 - 3 - 7 1 8 10 2 - 34 - - 3 - 1 - 4 3 12 9 1 1 6 - 1 - 1 - 1 - - 1 - 2 93 Nişancı Paşa-yı atik 94 Cedide Ali Paşa 37 1 - 1 - 3 2 3 3 16 3 5 - 95 Gazi Ahmed Paşa 16 - 1 - - 2 - - 3 6 3 - 1 96 Papas-zâde Ahmed Paşa 30 - 1 - 1 4 - - 4 12 6 2 - 97 Müftî Hüseyin Efendi 17 - - 2 1 - - 3 - 8 3 - - 98 Abdülhalim Efendi 20 1 1 2 - 7 - - 4 4 1 - 99 16 1 1 1 - 1 - 3 6 1 - 100 Perviz Efendi 23 1 - 1 1 - - 2 2 5 3 7 1 101 Moravî Elhac Osman Efendi 14 - 1 3 - 2 - - 1 4 2 1 - 102 M i'm ar Sinan Yusuf Efendi 13 - 1 - - 1 - 1 - 5 5 - - 9 2 1 - - 1 - 2 - 1 2 - - - 1 - - 1 - - 1 11 - 2 2 105 D arü’l-hadis-i İzzet Mehmed Efendi 48 1 - - - - - - 2 29 7 9 - 106 K aba Halil Efendi 21 - 1 - - - 2 2 4 12 - - 107 Haşan Efendi 38 - - 1 7 - 3 7 14 3 3 - 108 28 2 2 - 5 1 2 5 9 1 D arü’l-hadis-i Misli Ali Efendi 103 Tûtî Abdüllâtif Efendi 104 Damad Mehmed Efendi Mustafa Efendi 16(18) 1 1 1 eS 2 m 1S «'Ss fc 8 109 i gs **s 10 K a’riye 110 Ca’fer Efendi 111 Dülger-zâde Ahmed 112 Rakım Efendi 113 Nuh Efendi 8 114 Veli Efendi 9 115 Kıbrısî Abdullah Efendi 13 116 Ebu’l-fazl M ahmud Efendi 25 117 Ankaravî İsmail Efendi 27 118 Cedide Ahmed (Mehmed) Efendi 32 119 Ali Efendi 21 120 İbrahim Han-oğlu 14 121 Şeyh Ebu’l-Vefa 36 Esami-i medftris tş 13 Şemsüddin Ef.24 20 122 Şah-kulu 36 123 Şah-ı H uban 5 124 Yahya Güzel 14 125 Emre Hoca 22 126 Hoca Üveys 127 Ümm-i Veled 128 Sayd-ı Cenan Kalfa 129 Elhac Beşir Ağa 26 130 Mehmed Ağa 19 131 Ca’fer Ağa 36 132 Tevkı’î Ca’fer Efendi 31 133 Uncu Hafız Efendi 20 134 Defterdar İbrahim Efendi 11 135 Defterdar Ahmed Çelebi 35(36) 136 Papas-zâde Mustafa Paşa 90(88) 137 Hekim Çelebi 42(41) 138 Hekim-başı Ömer Efendi 28 139 Çavuş-başı Süleyman Ağa 18 140 Sekban-başı K ara Ali 17 141 Has-oda-başı 27 142 Süleyman Subaşı 67 143 Nazır Hüseyin Ağa 21 144 İbrahim K ethüda 21 145 Kapu-ağası M ahmud Ağa 10 23 24 , 18 I Fenari Kâfiye 24(19) - 2 1 1 - 2 4 1 7 - - 38 - 1 1 - - - 2 7 7 10 10 _L 03 Es&ml-i medâris 146 Kayış Mustafa Ağa 147 D arü’l-hadis-i Haşan Ağa a3 •< H ®S s ps .* 1! £S S h •M 09 ın çalışmakda Tasavvurat I 1p 'öo * a izhar Celâl •B es M 1 Şerh-i akaid Me’zun I, a t) M aı aN S <w *3 MS 1 - 148 D arü’l-hadis-i Bosnavî 15(16) 1 - 1 - 3 - 3 1 2 2 2 1 149 D arü’l-hadis-i Baba M ahmud Bekir Ağa 22 - - 1 - 4 - - 4 7 4 2 - 150 Gazanfer Ağa 25 - 2 - - 2 - - 5 6 7 3 - 151 Mehmed Ağa 14 1 - - - 2 - 4 1 4 1 1 - 152 M i'm ar Haşan Ağa - 1 - 1 - 1 1 1 - 153 M i'm ar Kasım 1 2 7 4 1 - 2 4 8 7 4 1 5 - 18 - 1 - - 2 - 154 Kepenekci Sinan 28(29) - 1 - - 2 - 155 Koğacı Dede 31 - - 1 - 9 2 - - 10 3 6 - 156 Rahıki-zâde 11(9) - 2 - 1 - - -. 2 2 2 - - 42 - - 1 - 2 - 10 1 10 8 9 1 158 Kirmasti 21 - - - - 2 - 7 1 6 5 - - 159 Kalender-hane 45 - 5 - - 1 1 8 - 7 17 6 - 6 - 1 - - - - 2 - - 3 - - 1 1 4 3 5 1 8 6 3 1 157 Elhac Hasan-zâde 160 Muhyiddin-i Kocavî 161 33 Çayırlı } 162 îsmet Beğ 12 1 163 Küçük 12 - - - - 1 164 Uçbaş 36 - 1 - - - 1' - ■ 165 Hayriye 21 1 - - - 5 • 166 Ahmediye 11 - 1 - - 1 ■ - YEKÛN 5776 (5769) 178 (180) 1 214 (213) 2 382 108 (182) ' - 290 116 (287) (117) 2 5 1 - 1 6 3 1 4 3 15 10 3 - 1 1 10 3 - - 1 2 1 2 1 2 609 (610) 372 (374) 1787 - 1245 583 92 (1240) (578) (93) 296 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U m Abdullah Efendi medresesi (bk. Küçük medrese) 98 Abdülhalim Efendi medresesi (G 5) Fâtih’de Darüşşafaka ve Haliç caddelerini birleştiren OÜukcu Yokuşu üzerinde, inişte sağ tarafta ve Mislî Ali Efendi medresesinin yanında bulun maktaydı1. 1914’de müştemilâtı üe birlikte harab olduğu, 13 Haziran 1918’ 1 Necib, İstanbul Rehberi, 1918. R eşat Ekrem Koçu, «Abdülhalim Efendi medresesi», İstanbul A nsiklopedisi (îs. An.) ve ondan naklen Sem avi Eyice, «İstanbul'un kaybolan bir eski eseri : Kazasker Ebu’l-fazl Mahmud Efendi med- İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 297 deki Fâtih yangınında ise arsa haline geldiği tesbit edilmektedir2. Abdürrahim Efendi medresesi (bk. Cedîd Abdürrahim Efendi) 117 Ankaravî İsmail Efendi medresesi (1 6) Şehzadebaşı’nda, Belediye sarayı ile güneyindeki Hoşkadem mescidi ara sındaki sahada yer alan bu medrese, yakınındaki mescid dolayısiyle «Hoş kadem medresesi» adıyla da anılır3. Belediye Sarayı’nm inşası sırasında tamir görmüş olan medrese, kapı kitabesine göre 1119 (1707)’de4 yapılmıştır. Görülebilen bütün medrese lis telerinde «Ankaravî İsmail Efendi» olarak kaydedilen medresenin isminin «Ankaravî Mehmed Efendi» olarak düzeltilmesi gerekmektedir5. Zirâ. 1097resesi», Tarih D ergisi (TD ), X /14 (1959), s. 148’de Abdülhalim Efendi medre sesi ile Ankaravî İsm ail Efendi medresesi (buna bk.) aynı gösterilm iştir. Ger çekte ise bu iki medrese tamam en farklıdır. Devrine âid kaynaklarda Abdül halim Efendi medresesi’nin daima Otlukcu Yokuşu’nda olduğu kayd edildiği g i bi Pervititch’in İstanbul plânında da (pafta 36, Fâtih, İstanbul 1933) Otlukcu Yokuşu’nda ve Misli A li Efendi medresesi yanında harabesi bulunduğu işaret lenmiştir. Bk. Şekil 1. 2 İstanbul M üftülüğü Arşivi, D ers V ekâleti M edrese ve M üderris D efteri (DVMD), numarasız, s. 112. 3 Bu medresenin bir adının «Abdülhalim Efendi medresesi» olduğu hak kında İs. An. «Abdülhalim Efendi medresesi» maddesindeki ifâde yanlış olma lıdır. 4 Kitabedeki tarih b eyti şöyledir : ♦Ni’me kavlun lüle fl târlbihâ Tilke dârun cârehâ ‘flmu’I-cenıfl» J. von Hammer (XVIII, 125/213)’in verdiği inşâ tarihi doğru değildir. Bk. Re sim 1 ve 2. 5 E ski Eserleri Koruma Encümeni (E E K E )’ndeki 372 numaralı Ankara vî medresesi dosyasmda İstanbul V akıfları Başmüdürlüğü’nce hayrat defterle rinden istifâde edüerek hazırlanan raporda, «Şehzadebaşı’nda Hoşkadem mahal lesinde, Kırıktulumba caddesinde Ankaravî İsm ail ve Mehmed Efendiler vak fının mazbutadan 1119 tarihinde inşâ edilmiş bir medrese mevcud olduğu yazılı bulunmuş ve Vakıflar Umum Müdürlüğü’nün 14.XH.1939 tarihli tahriratında m ahall-i mezkûrda (Ankaravî Mehmed Efendi m edresesi üe yine o civarda sermîmârân-ı hassa merhum H acı Kasım A ğa) Darülhadis vakıfları kütüğünde m ukayyed olup her ikisinin de vakfiyeleri müseccel bulunmadığı ve İsmail Efendi medresesi kaydına tesadüf edilmediği» resmen ifade olunmuştur. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde bizzat yaptığım ız araştırmalarda da «Ankaravî İsm ail Efendi» ism i üe kayıdlı bir medrese bulunamamıştır. M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 298 . 1 * * * i \xî*/ x» v . '. «i 1, .' uiji*»î2î Itsö ie t î v s r r f ü A Tİ? ,İJ • i. $öR - . 4C„ „ " .¿'s?* ., ><- , :.û 3t<ü»-&3'a7.lr,b0 feiösîm h * ü d f f c î Î « ' - » $ - 3 '’r-l-c, '■< v - ^ ~ J i ü f B İ : d m 4 & f â ^ & î s a * & k & ı i i 'm S Resim 1 — Ankaravî İsm ail (Mehmed) Efendi m edresesi dershanesi (avludan görünüşü) İS T A N B U L . M E D R E S E L E R İ 299 98 (1686-88)6 tarihleri arasında meşihat makamını işgal etmiş olan Ankaravî Mehmed Efendi’nin Ankara’da çeşidli vakıflan ve vasiyeti mucibince bu vakıfların geliriyle İstanbul’da inşâ edilmiş bir medresesi olduğu7 bilinmek tedir. Resim 2 — Ankaravî İsm ail (Mehmed) Efendi m edresesi kitabesi 166 Ahmediyye medresesi (G15) Üsküdar’da, Ahmediyye mahallesi’nde Ahmed Dede mescidinin yerin de Tersane Emini Ahmed Ağa tarafından inşâ edilen câmi, medrese, kütübhâne, türbe, sebil ve çeşmelerden müteşekkil külliyenin bir parçasıdır. Câ- 6 İlm iye Salnâm esi (İS ), İstanbul 1334, s. 487’de ölümii 1099 (1688) ola rak gösterilmiştir. 7 «Ankara şehrinde bir câm i'-i şerif ve hücerâtı müştem ü bir medrese-i lâtif binâ eyleyüp 24 kadar çeşm e icra ve bir hammam-ı dü-güşâ ve âyende vü revende içün kerbânsaray ve bir m ekteb-i bî-hemtâ binâsiyla....» Şeyhî Mehmed Efendi, V ekayiü’l-fudelâ (V F ), Beşir A ğ a Ktb. Nr. 479, I, 432 b. 300 M Ü BA H A T S. KÜTÜK OĞ LU mi’in kitâbesindeki tarih 1134 (1721-22) olduğuna göre İÜ. Ahmed devrin de inşâ edilmiş: demektir8. : 10-119 pdası vardır. 119 Ali Efendi m edresesi (1 7) Medrese listelerinden birinde Ruznamçeci Ali Efendi olarak kaydedilen medresenin. Irgad Pazarı civarında Haşan Ağa mahallesinde10 bulunduğuna işaret olunmaktadır. DVMD’de ise «Bayezid civarında, Tavşan Taşı’nda» bulunduğu.kayıthdır. Defterdeki raporlarm tanzim tarihi olan 1914’de «muhterik, arsa halinde» görülen medrese bugünkü Midhat Paşa caddesi ile Abı hayat sokağı köşesinde bulunuyor olmak idi11. .60 Amuca-zâde H üseyin P aşa medresesi (H 6) Klâsik Türk mimarîsinin son örneklerinden olan ve câmi, medrese, kütübhâne, açık türbe, sebil ve çeşmeden meydana gelen 1700’de inşâ edilmiş külliyenin bir parçası, bulunan medrese12, Saraçhane başında, Eski Saraçhane sokağmdadır. . . 1940 ye 1957’de tamirine teşebbüs edildiği halde bugünkü haline an cak 1960’da getirilebilmiş13 olup, halen Vakıflar Genel Müdürlüğü Türk İn şaat ve San’at Eserleri Müzesi olarak kullanılmaktadır. 8 Ayvansarayî Hüseyin Efendi, E adikatü ’l-C evâm i (HC), İstanbul 1281, ET, 206; J. von Hammer, E istoire de VEmpire Ottom an, Hellert tere., P aris 1841, XVIII, 128. 9 DVMD, s. 182’deki 1330 tarihli raporda gayet rutûbetli 5-6 odası oldu ğu ve ancak 6 talebe ikamet edebileceği kaydedildiği halde, ayni yerde 1334’de ilâve edilen notta oda sayısı 10 olarak gösterilmektedir. İstanbul Ansiklopedi s in d e ise oda sayısı 11 olarak verilmektedir. 10 İstanbul’da m evcud m edreselerin esâm isi (ÎM E), İstanbul Ü niversitesi Ktb. TY 8869, Nr. 34. 11 DVMD, s. 34; İst. E , pafta B3. 12 E C , I, 91-92; Sem avi Eyice, P e tit guide â tra vers les monum ents Byzantins e t Turcs (PG ), İstanbul 1955, s. 78; «Amca-zâde medresesi», İs. An. 13 Ömür Güçyener, X V E . ve XVIII. yü zyıl İstanbul m edreseleri, San’at Tarihi m ezuniyet tezi, s. 23. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 301 83 Atik AJi Paşa medresesi (1 8) Sultan II. Bayezid’in sadrâzamlarından Hadım Ali Paşa tarafından, es ki adı Sadefciler11 olan Çenberlitaş semtinde câmi15, medrese, imaret, tekye, türbe, sıbyan mektebi ve han (elçi ham)16 dan mürekkeb olarak inşâ edilen külliyenin bir parçasıdır. «Türkiye Muallimler Birüği» olarak kullanılmakta olan Atik Ali Paşa medresesi bugün maalesef aslî şeklini muhafaza etmekten uzaktır. Yeniçeriler caddesinin güney tarafında kalan medresenin, tramvay şe bekesi inşaatı sırasında yol açılırken, öndeki hücreleri kesilmiş ve geridekilerin üstüne 4 hücre eklenmiştir17. 18 Ayasofya-yı kebîr medresesi (110) İstanbul’un fethini müteâkıb Ayasofya câmi haline getirilince, papaz odaları da medreseye çevrilmiş (857/1453), daha sonra, muhtemelen kütübhâne ile aym tarihte (1466), yine Fâtih Sultan Mehmed tarafından inşâ ettirilen tek katil medrese binasının üzerine n . Bayezid devrinde bir kat çı kılmış; daha sonraki devirlerde ise medrese, bazı tamir ve tadiller geçirmiş tir18. 1924’e kadar darü’l-hilâfe medresesi olarak kullanılan ve 1935’e doğru yıkılan19 Ayasofya medresesi Gurlitt plânında saraya bakan cephede ve So ğuk Çeşme Yokuşu üzerinde görülmektedir198. 14 «Sadefcüer’de A tik A li Paşa mahallesinde», İM E, Nr. 26; «Divanyolu’nda Sadefciler’de» DVM D, s. 26. 15 S. E yice («A tik A li P aşa câmi’inin Türk mimârî tarihindeki yeri», TD, sayı 19 (1964), s. 101), H. A yvansarayî’nin (HC, I, 149) câmi’in inşâ tarihi ola rak gösterdiği 902 (1496-97) tarihinin orijinal inşâ tarihi olmadığına işâret et mektedir. 16 S. Eyice, «Elçi Hanı», TD, sayı 24 (1970), s. 93-130. 17 Ekrem H akkı Ayverdi, F âtih D evri M im arisi (FDM ), İstanbul 1953, s. 110; S. Eyice, A tik A li P aşa, s. 101-102. 18 HC, I, 3-4; Cahid Baltacı, XV. ve XVI. asır OsmanlI m edreseleri, İstan bul 1976, s. 474. Ayverdi, FDM, s. 227’de S. Ü nver’in «AZi Kuşçu» risâlesinde neşrettiği plân ve fotoğrafa dayanarak kârgîr zemin k atı üstüne H. Mahmud zamanında ilâve olunmuş ahşap kattan bahsetmektedir k i bu muhtemelen ta mirlerden biri olmalıdır. 19 PG, s. 16. 19a Comelius Gurlitt, D ie Baukunst Konstantinoples, Berlin, XXV - XXVI Bk. Şekü 2. y a s o f y a Şekil 2 — A yasofya m edresesi (Com elius Gurlitt, D ie Baukunst Konstantinoples, Berlin) X X V -X X V I İS T A N B U L , M E D R E S E L E R İ 303 19 Ayasofya-yı sagîr medresesi (J 8/9) Küçük Ayasofya mahallesindeki kilise, Babü’s-sa'âde ağası Hüseyin Ağa20 tarafından XV. asır sonuna doğru camiye çevrilmiş ve 36 zaviye hüc resi ilâve edilmiştir21. Türbe, imâret, mekteb ve çifte h a m a m ı da bulunan külliyenin medresesinden HC ve PG’de bahs edilmemektedir. Buna göre za viyenin sonradan medrese haline getirildiği düşünülebilir. Yakın zamanda tamir geçirmiş olan medrese odalarında âüeler otur maktadır. Resim 3 — Küçük A yasofya medresesi (bahçeden görünüşü) 149 Saba Mahmnd Bekir Ağa darü’l-hadisi (H 6) Elde mevcud medrese listelerinde22 Şehzadebaşı’nda bulunduğu belirti20 Mehmed Süreyya, Sicîll-i Osmânî (SO), n , 182. 21 HC, I, 188; PGf, 35. Cedvel-i M edâris-i  sitân e ve Büâd-ı Selâse (M A BS)’de A yasofya-yı sagîr medresesinin banisi de Fâtih Sultan Mehmed ola rak gösterilm iştir (Koyunoğlu Ktb. Nr. 13363). Bk. Resim 3. 22 İME Nr. 66; DBBM, birinci dâire; DVMD, s. 66. 304 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U len bu medrese, Pervititch tarafmdan hazırlanan İstanbul plânında23 Kavalah sokağmda ve Subhi Paşa Konağı’nın üst kısmında gösterilmektedir ki bu gün İstanbul Üniversitesi Muhasebesi binasmm bulunduğu yer olmalıdır. 1914’de hazırlanan raporda evler araşma sıkışmış ve harab olduğuna, 1918’de ise «son derece harab» bulunduğuna işaret edilmiştir24. (Pervititch plânı, Fatih, Kıztaşı - Horhor, P afta 44, 1934) 56 Bayram Paşa medresesi (14) Bağdad seferi sırasında (1048/1638) ölen sadrâzam Bayram Paşa ta rafmdan Haseki külliyesi yakınında 1045 (1635)25de inşâ ettirilen medrese, sıbyan mektebi, sebil, çeşme, türbe ve tekyeden müteşekkil külliyenin med23 P afta 44 Fâtih, Kıztaşı-Horhor. Bk. Şekil 3. 24 DVMD, s. 66. 25 VF, I, 204 b; Hammer, XVIII, 117/82. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 305 resesi, Haseki caddesi ile Haseki Kadın sokakları’kösesindedir. Hâlen «Hâseki Kız Öğrenci Yurdu» olarak kullanılan medresenin kapısı, Haseki Ka dın sokağında olup doğu ve güney doğuya doğru meyilli bir alan üzerinde ve sokak seviyesinden yüksektedir26. 148 Bosnavî darü’l-hadîsi Bu medrese hakkında da «Şehzade civâri»27 veya Horhor’da28 bulundu ğuna dâir kayıtlar vardır. 131 Ca'fer Ağa medresesi (1 10) «Soğuk Kuyu medresesi» de denilen bu medrese, Ayasofya câmi’iııin Resim 4 C afer A ğa medresesi 26 Bayram P aşa medresesinin mimârî husûsiyetleri hakkında bk. Zeynep Nayır, «İstanbul HaseTci’de B ayram P aşa KÜlliyesto, İsm ail H akkı Uzunçargılı Armağanı, Ankara 1976, s. 402-403. 27 DVMD, s. 75. 28 İME, Nr. 75. . Tarih Enstitüsü Dergisi: F, - 20 306 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U kuzeyindeki Ca‘feriyye sokağına açılan Soğuk Kuyu çıkmazı ile Alemdar caddesi arasındaki adada ve hâlen ayaktadır. Babü’s-sa‘âde ağalarından Ca'fer Ağa tarafmdan başlatılan, fakat Zil hicce 964 (Eylül 1557)’de ölümü29 dolayısiyle inşâsına kardeşi Gazanfer Ağa tarafmdan devam edilerek 967 (1559/60)30 da bitirilen medrese, Mimâr Si nan yapısıdır31. 110 C a'fer Efendi medresesi Sadece Kıztaşı’nda olduğu32 tesbit edilebilen medrese, 13 Haziran 1918’deki büyük Fâtih yangınında yanmıştır. 77 Cedîd A bdiirrahim Efendi medresesi (G 5) Eski adı Çarşamba olan Darüşşafaka caddesi üzerinde33, Yavuz Selim’e Resim 5 — Abdiirrahim Efendi medresesi 29 8 0 , TL, 69. 30 HG, I, 7-8; Baltacı, s. 173-74. 31 T ezheretü’l-ebniye (Rıfkı Melûl Meriç neşri), s. 96. Bk. Resim 4. 32 İME, Nr. 154; M ABS, üçüncü dâire. 33 DVMD, s. 159. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 307 giderken sağ tarafta, Yeşil Sarıklı sokağı ile Otlukcu Yokuşu arasında kalan adada bulunan ve hâlen restore edilmekte olan bu medrese33“, şeyhülislâm ve imâm-ı Sultânî Mahmud34 Efendi’nin oğlu Rumeli kazaskeri iken ölen (1171/1757) Abdiirrahim Efendi’nindir35. İnşâ tarihi XVIII. asır ortalan olarak tahmin edilen 'medrese, Hadikstü’l-Cevâmî (telifi 1193/1799)’de «medrese-i cedîd» olarak kaydedilmiştir36. 94 Cedîd Ali Paşa (Semiz Ali Paşa) medresesi (F 4) Bânisi Kanunî devri sadrâzamlarından Semiz Ali Paşa (1561-1568)’dır3T. Fâtih’le Edime Kapısı arasında Fevzi Paşa caddesi üzerinde Hattat Ra kım Efendi türbesinin yarımda olup, içinde «Edime Kapı Sağlık Merkezi» vazife görmektedir. Mimâr Sinan yapısı38 olan bina, eski adı Zincirlikuyu olan semtte, câmi dolayısiyle Atik Ali Paşa adı verilmiş olan mahallede ve câmi’in yakının da bulunduğundan39 halk arasında yanlış olarak «Atik Ali Paşa medresesi» adıyla anılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki kayıtlarda diğer Cedîd Ali Paşa’dan ayırmak üzere «Vasat Ali Paşa» olarak adlandınldığına da rastlanmaktadır. 64 Cedîd Es-seyyid Haşan Paşa medresesi (17) Bayezid civarında Vezneciler’de Edebiyat Fakültesi’nin yanında Kim yager Derviş Paşa sokağmda olup, içinde Edebiyat Fakültesi’ne bağlı Türki yat Enstitüsü bulunmaktadır. Sultan I. Mahmud devri sadrâzamlarından (1156-59/1743-46) (ö. 1161/ 1748) Seyyid Haşan Paşa tarafından 1158 (1745)’de40 inşâ ettirilen medrese, 33â Bk. Şekil 1 ; Resim 5. 34 İlm iye Salnâmesi, s. 496’da «Mehmed Efendi» şeklinde yazılm ış İse de, m edresesi yanındaki hazirede bulunan Abdürrahlm Efendi’nin mezar taşmda ve BC , I, 12’de babasmm adı «Mahmud Efendi» olarak kayd edilmiştir. 35 Sezen Günay, XV III. asrın ikinci yan sın d a K azaskerler v e P âyelîler (K ve P ), Edebiyat Fakültesi, Tarih m ezuniyet tezi, 1965, s. 1. 36 B C , 1, 12. 37 SO, m , 499. 38 TE, s. 95. 39 B C , I, 191; Baltacı, s. 460. 40 Hammer, XVIII, 128/269. 308 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U Türk barok üslûbunun ilk örneklerindendir41. 118 Cedîd Mehmed42 Efendi medresesi (J 10) Sultan Ahmed’de Bâb-ı Humâyûn’un karşısındaki caddenin devamı olan Kabasakal caddesinde köşededir. Yol üstünde dükkânlar ve «Türkiye İstik lâl Harbi Kuvây-ı Milliye Muharibleri Dul ve Yetimleri Demeği Şubesi» bu lunmaktadır. Kilitli olan kapışının aralığından yarı barab hücreler görülmek tedir. Esasen 1330 (1914) tarihli raporda da zemini ve harabca 12 odası ve «harab bir dershânesi» bulunduğundan bahs edilmektedir43. Cevherhan Sultan medresesi (bk. Gevherhan Sultan) 67 Cezayirli Ahmed Paşa medresesi (H 9) Câmi ve medreseden mürekkeb bir manzume olarak Demirkapı’da Daye Hatun mahallesinde44 Darü’s-sa‘âde Ağası sokağı üzerindef5 Cezâyir Beğlerbeğ'ısi Ahmed Paşa46 tarafmdan inşâ ettirilmiştir47. 1918’de Askerî ıâşe erzak tevzi mahalli olarak kullanılan medrese bu gün mevcud değildir48. 41 Güçyener, tez, s. 45. 42. Neşredilen listede isim «Ahmed» şeklinde kaydedilmiştir. Ancak son asır İstanbul medreseleri listelerinde (bk. Mehmed Efendi, der Sultan Ahmed, M ABS, 1. dâire; Cedîd Mehmed Efendi, Sultan Ahm ed civarında Kaba Sakal mahallesinde : İME, Nr. 3; Cedîd Mehmed Efendi, Sultan Ahmed : DVMD, s. 3) Cedîd Ahmed Efendi ism ine rastlanmayıp, sadece Sultan Ahmed’de «Cedîd Mehmed Efendi» medresesinden bahs edilmesi «Mehmed» adının zuhul eseri ola rak Ahmed şeklinde yazılm ış olduğu kanaatini kuvvetlendirmektedir. 43 DVMD, s. 3. 44 İM E, Nr. 17. 45 19. asırda İstanbul H aritası (İst. H ), (Hazırlayan Ekrem H akkı Ayverdi), İstanbul 1958, A 4. 46 HC, I, 44; Tahsin Öz,. İstanbul Câmîleri, Ankara 1962, I, 20, not 15; SO, I, 207; Baltacı, s. 154. 47 Câmi’in inşâ tarihi olarak Tahsin ö z tarafmdan XVJI. yüzyıl başları gösterilm işse de (aynı yer), 979 (1571)’den önce müderris tayin edildiğine ba kılırsa, bunu XVI. asrın ikinci yarışm a kadar indirmek gerekir (Baltacı, ayni yer). 48 DVMD, s. 17. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 309 139 Çavuşbaşı Süleyman Ağa medresesi (J 7) . Koska’da Mimar Kemâleddin mahallesinde49 Koca Ragıb Paşa sokağınm nihayetinde câmi, medrese ve çeşmeden mürekkeb bir manzume50 olarak Çavuşbaşı Süleyman Ağa tarafından XVII. asır ortalarında yaptırılmış tır.51. Medrese XX. asır başlarında harab olmakla beraber, henüz mevcuddu. Hattâ 1918’de harabiyetine rağmen asker ailesi ikamet etmekteydi52. 161 Çayırlı medrese (G 6) Kadı çeşmesi’nde Sinan Ağa mahallesinde53 eski adı Yeni Hamam cad desi54 olan Karadeniz caddesi üzerinde, bugün inevcud olmayan Sinan Ağa câmn ile Damad Mehmed Efendi medresesinin karşı tarafında Hanedan ve Çeşmî-zâde sokakları arasındaki adada bulunmakta idi. Ahşab olan ve 1914’de harab bulunduğuna işâret edilen medrese, 1918’deki Fâtih yangınından kurtulamayarak arsa hâline gelmiştir55. 61, 62 Çorlulu Ali Faşa medreseleri (18) Bir câmi ile «ûlâ» ve «sânî» olmak üzere iki medrese, tekye ve kütüb49 İME, Nr. 71. 50 S. Eyice, «İstanbul'un ortadan kalkan bazı tarihî eserleri, I. Çavuşbaşı câmi’i» TD, 26 (1972), s. 130-135. 51 HO, I, 71; T. Öz, I, 43, not 74; Ayverdi, FDM (s. 29, Nr. 187)’de bânisi F âtih devrinde yaşam ış olarak gösterilm ekte ise de, E yice (ayni makale, s. 131, not 7), EEKE dosyasına dayanarak, banisinin F âtih’in Çobanbaşı’sı nes linden 1014 (1605/6) da ölen Süleyman A ğa olduğunu ifâde etmektedir. Bu bil giler muvacehesinde inşâ tarihinin, Hammer (XVUI, 121/146)’in muhtemelen Şeyhî İV F , I, 284 a ) ’deki «1067 Receb’inde ibtidâ hârici ihdâs olundu» ifâdesi ne dayanarak gösterdiği 1067 (1656) değil, yaklaşık olarak XVII. asır başı ol duğu söylenebilir. 52 DVMD, s. 71. Prof. E yice (ayni makale, s. 132), A yverdi tarafından neşredilen İstanbul H aritası’nda medresenin gösterilm em iş olduğuna işâretle «o vakitler (1875-80) bile ortadan kalkm ış olmalıdır» demektedir. A ncak adı geçen haritada o tarihte faal olan bütün medreseler gösterilm iş olmadığından, bunun da, diğer bazüarı gibi, ihmal edilmiş olduğu düşünülebilir. 53 İME, Nr. 108. 54 İst. H., C5, 55 DVMD, s. 102. 310 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U hâneden56 müteşekkil olan bu manzume, Çarşıkapı’da Yeniçeriler caddesi üzerindedir. 1708’de inşâ edilen medreselerden ûlâ Hüseyin Ağa, sânî ise Kaliçeci Haşan Ağa mahallelerindedir57. Lâle devri üslûbunun ilk örneklerinden olan medreseler, 1961 ve 1963’de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tamir ettirilmiştir58. Hâlen Arabgir Talebe Yurdu ve İlim Yayma Cemiyeti olarak kullanılmaktadır. Çukur medrese (bk. Müfti Hüseyin Efendi) Çukur medrese (bk. Nişancı) 65 Damad-ı Cedîd İbrahim Paşa medresesi (16) Şehzadebaşı’nda darii’l-hadis, medrese, kütübhâne, çeşme ve sebilden müteşekkü olarak inşâ edilen bu manzumenin bânisi sadrâzam Nevşehirli İb rahim Paşa’dır. Darü’l-hadis’in dershânesi mescid olarak da kullanılıyordu09. 1132 (1720)’de inşâ olunan medrese, Lâle devri üslûbundadır60 ve hâ len Verem Savaş Demeği olarak kullanılmaktadır. 104 Damad Mehmed Efendi medresesi (G 6) Eski adı Yeni Hamam61 olan Karadeniz caddesi üzerinde adım mahal leye vermiş olan Sinan Ağa62 Câmi’inin karşı köşesinde63 set üzerinde inşâ edilmiş olan medresenin bânisi, Sultan HL Murad’ın musahibelerinden Râziye kadma damad olduğu için «Damad Mehmed Efendi» olarak şöhret yap mış olan müderris Mudumulu Mehmed Efendi’dir64. 1918’de «muhterik arsa halinde»65 olduğu kayd edilen bu medrese için EEKE’ndeki dosyada 1948 tarihli şu kayıd vardır: 56 n o , J, 75-76. 57 İME, Nr. 28 (ûlâ), 29 (sânî). 58 Güçyener, tez, s. 35. 59 E C , I, 41; T. Öz, I, 76. 60 Güçyener, s. 40. 61 «Müfti Ham am ı kurbünde», DVM D, s. 94. 62 tM E , Nr. 78. 63 İst. E ., C5. 64 E C , I, 120. 65 DVMD, S. 94. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 311 «Haydar mahallesi, Gelenbevî Okulu karşısında, set üzerinde, bodrum üzerine yapılmış 5 odadan ibarettir. Temel ve duvarları âdî moloz taşradan dır. Çatıları çökmüş, bir tanesi meskûndur. Sed üzerindeki 6 mezar taşının medresenin sağ köşesinde vaktiyle yıkılmış Sinan Câmi’inin metrûk kabris tanına nakl ile yıkılmasına komisyonca karar verilmiştir»66. Darü’l-hadis-i Baba Mahmud Bekir Ağa (bk. Baba Mahmud Bekir Ağa Darü’l-hadîsi) Darü’l-hadîs-i Bosnavî (bk. Bosnavî Darü’l-hadîsi) Darü’l-hadîs-i Haşan Ağa (bk. Haşan Ağa Darü’l-hadîsi) Darü’l-hadls-i İzzet Mehmed Efendi (bk. îzzet Mehmed Efendi Darü’l-hadîsi). Darü’l-hadîs-i Misli Ali Efendi (bk. Mislî Ali Efendi Darü’lhadîsi). Darü’l-hadîs-i Ömer Hulusi Efendi (bk. Ömer Hulûsi Efendi Darü’l-hadîsi). 45 Dâvud Paşa medresesi (J 3/4) Hekim-oğlu Ali Paşa, Dâvud Paşa medresesi ve Dâvud Paşa çeşmesi sokakları arasında kalan adada inşâ edilmiş olan medrese, câmi, tabhâne, türbe, mahkeme, imâret, mekteb, hamam ve çeşme ile birlikte bir külliye meydana getirmektedir. Fâtih külliyesi istisna edilirse, XV. asırdan kalan iki medreseden biri olan Dâvud Paşa medresesi, câmiinden 8m. lik Medrese sokağıyla ayrılmak ta olup67, bu sokağa açılan kapısı bugün iptal edilmiş durumdadır. Fetihten sonraki ilk dînî eserlerden olan Mahmud Paşa, Murad Paşa (Aksaray), Rum Mehmed Paşa (Üsküdar) külliyeleri mîmârî mektebine da hil olan bu külliyenin68 bânisi, Sultan II. Bayezid devri sadrâzamlarından Dâvud Paşa (1482-97)’dır. 890 (1485)’de69 inşâ edilen medrese, 1180(1766) zelzelesini müteakib 66 EEKE, dosya 1004. Bu kayıd 1918 yangınında büyük zarar gördüğü, fakat binâ bakiyesinin 1948’de hâlâ mevcud olduğunu göstermektedir. 67 FDM, s. 119-120. 68 İstanbul  bideleri (İst. A b.), s. 31. 69 Hammer, XVIII, 111/18. 312 M Ü B A H A T . S. K Ü T Ü K O Ğ L U Hassa baş mîmân Tahir. Ağa nezaretinde tamir edilmiştir70. 16 hücre ve bir dershaneden ibaret olan medrese71 bugün harab ve met ruk bir haldedir. 78 Debbağ-zâde Mehmed Efendi medresesi (F 5) XVH. asır şeyhülislamlarından72 olan Debbağ-zâde Mehmed Efendi’nin medresesi, Koğacı Dede mahallesinde Darüşşafaka caddesi üzerinde, bugün Fâtih Kız Lisesi’nin Yavuz Selim caddesi .tarafındaki köşesinde idi73. 1094 (1683)’de tedrise açılan71 medrese 1918’de son derece harab ol makla beraber, Serez muhacirleri tarafından işgal edilmiş bulunuyordu75. 135 Defterdar Ahmed Çelebi medresesi (H 4) Mescid ve medreseden mürekkeb bu manzume, Çapa’da Lütfi Paşa sokağmda olup, bânisi n . Bayezid, Yavuz Selim ve Kanunî Süleyman devirle rinde baş-defterdarlık yapmış olan Ahmed Çelebi’dir76. Mescid, Lütfi Paşa çeşmesinin yanında olduğundan yanlış olarak «Lütfi Paşa mescidi», adıyla anılır77. Mescid’in inşâ tarihi 1518 olduğuna göre medrese de bu tarihlerde yapılmış olmalıdır78. 70 - İst. A b., s. 32. 71 Dâvud P aşa medresesinin hücre adedi eserlerde farklı gösterilmektedir. DVMD, (s. 167)’de 16 hücre m evcud olduğu, 16 talebenin ikam et edebileceği kaydedildiği halde, FDM (s. 119)’da 15 hücre, PGf (s. 89) ve İst. A b . (s. 32)’de 17 hücresi olduğu kayd edilmektedir.. 72 Yedikule debbağlarından Şeyh Mahmud E fen d inin oğlu ve Zekeriyyazâdelerden.İzzeti Mehmed Efendi’nin damadı olan Mehmed Efendi, m eşihat ma kamında Feyzullah Efendi’ye hem selef, hem de halef olmuş, XV. Mehmed ve n . Süleyman devirlerinde toplam 2,5 sene şeyhülislam lık yapmıştır. Ölümü 1114 (İ702)’de olup medresesi meydanına gömülmüştür {İS, s. 489; SO, XV, 201; HC, I, 36-37). 73 İME, Nr. 121. Bk. Şekil 4. . - 74 Hammer, X V in , 123/191. 75 DVMD, s. 124. 76 Ahmed Çelebi, F âtih devri vezirlerinden Zağanos P aşa’nın oğlu olup (İsm ail Hâmi Danişmend, İzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (ÎOTK), I, 455 ve H, 442), ölüm tarihi 931 (1524)’dir {SO, I, 197). 77 HC, I, 189. 78 Hammer’in (XVIII, 125/222) verdiği 1101 (1689) tarihinin doğru ol m am ası gerekir. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ Şekil 4 — Valide Sultan, Koğacı Dede, Debbağ-zâde ve Papas-zâde Ahmed Paga medreseleri (Pervititch plânı, Çargamba P afta 34, 1933) M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 314 Ahşab olan binâlar, I. Cihan harbi içinde yanmış79, mescid 1958’de ye niden inşâ edilmişse de medrese kaybolmuştur80. 134 Defterdar İbrahim Efendi medresesi (F 4) Çarşamba’da Saray Ağası caddesine açılan Kurt Ağa çeşmesi sokağı ile Dolabil Bostan sokağının köşesinde olan mescid ve medreseden müteşekkil manzûme81 nin bânisi Kanunî Sultan Süleyman devri baş-defterdarlanndan İbrahim Paşa (1542-44)82’dır. 1914’de hazırlanan raporda talebe iskânına elverişli görülmeyen med rese hücrelerinde83, harab olmasına rağmen, bugün dahi âileler ikamet et mektedir. Resim 79 80 81 82 verdiği 83 duğunu 6— Defterdar İbrahim Efendi medresesi (bahçeden görünüşü) DVMD, s. 161. T. Öz. I, 98; Baltacı, s. 126. B C , I, 109. Bk. Şekil 5; Resim 6. SO, I, 94; İOTK, n , 445. Hammer (XVIII, 123/186)’in bu medrese için 1086 (1675) tarihi yanlış olmalıdır. DVMD, s. 126; B altacı (s. 562) m escid v e medresenin yerinde evler ol söylerken yanılmıştır. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 315 Şekil 5 — Defterdar İbrahim Efendi medresesi (Pervititch planı, Çarşamba-Karagümrük, P afta 32, 1929) 111. Dülger-zâde Ahmed Şemsüddin Efendi medresesi (H 5) Saraçhâne’de Fâtih’e giderken Macar Kardeşler caddesi üzerinde solda mescid ile tahtanı ve fevkani84 bir medreseden mürekkeb bir manzume olarak 84 A yverdi (FDM, s. 14), F âtih devri yapısı olarak gösterm ekte ve «câm i’in altmda tahtezzemin bir medrese vardır k i bu şekle başka yerde tesâdüf edilmez» demektedir. H adikatü’l-Cevâm î’de (I, 107) «mescidin tahtında zîr-i ze minde nerdüban ile inilir medresesi» olduğuna işaret edilmektedir. DVMD (s. 95) iki odasının yol tesviyesi sırasında kaybolduğu, tahtanî v e fevkani 5 oda dan 10 odası bulunduğu kaydedildikten sonra «ittisalinde bir m escid-i şerif ile altlı üstlü imam ve m üezzin odaları»nın harab olduğu, bu sebeple «câmi ve m üştem ilâtını ihyâ ile m edreseyi câm i-i şerife havli olarak kalb edilmesi»nin daha uygun olacağı 1914’de tanzim edilen raporda belirtildiği gibi 1918’de de «tahtanî ve fevkani 10 odadan ibaret medresenin harikzedeler tarafından işgal» 316 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Dülger-zâde Hoca Şemsüddin Efendi tarafından bina ettirilmiştir35. 116 Ebu’l-fazl Mahmud Efendi medresesi (H 6) Şehzâdebaşı’nda, Atatürk Bulvarı ile Şehzâdebaşı caddesi’nin kesiştik leri dört yol ağzında86 bulunan medresenin bânisi Karaçelebi-zâde ailesinden olup XVÜ. asrın ortalannda Rumeli kazaskerliği yapmış olan Ebu’l-fazl Mabmud Efendi’dir87. Medresenin inşaatının tamamlanıp tedrise açılması Şevval 1056 (Kasım 1648)88’ya rastlamaktadır ki Rumeli kazaskerliğine ikinci tayininden bir ay kadar öncedir. 1894 zelzelesinde bayii harab olan medresenin 1914’de «iğretiye ahnarak öylece muhafaza edildiği» ve «çarşı mahallinde bulunduğundan yeni den inşâsının da pek muvafık olmadığı» rapor edilmiş89, Belediye Sarayı inşaatı sırasında ise 1953-54’de başlanan yıkım sonunda 1956’da medrese nin yeri dahi kaybolmuştur90. edildiğine işaret olunmaktadır. Ö.Lı. Barkan - E.H. Ayverdi, İstanbul V akıfları T ahrir D efteri (tV TD ), İstanbul 1970 (s. 225-26, Nr. 1320)’de D ülger-oğlum es cidinin 907 (1502) tarihli «asl-ı mal» kısmında -medrese kaydı olmamakla be raber- «hücerat 15 bab der harem -i m escid-i berây-ı süknâ-i ulem â v e fukaha» kaydı vardır. 85 1869 tarihli medrese listesinde «Ahmed Şemsüddin» şeklinde kayde dilmiş bulunduğu halde 8 0 (IV, 119)’de Dülger Mehmed’in Konya’dan gelip Sa raçhane'de bir m escid yaptığı ifâde edilmektedir. 86 Ebu’l-fazl Mahmud Efendi medresesinin mevkii, tarihçesi, mimarî husûsiyetleri hakkında tafsilatlı malûmat için bk. S. Eyice, «Kazasker Ebu’l-fazl Mahmud Efendi Medresesi», TD, sayı 14 (1959), s. 147-162. 87 Mahmud Efendi 1054-1055 (1644-1645) v e 1056-1058 (1646-1648)’de ol m ak üzere iki defa Riım eli kazaskerliği yapmış, 1063 (1653)’de reisü’l-ulemâ iken ölmüştür (SO, IV, 320). 88 Şeyhî (VE, I, 429 b), Ankaravî E s’ad Mehmed E fendinin oğlu Seyyid Mehmed Said Efendi’nin biyografisinde «1056 Şevvalinde Karaçelebi-zâde Ebu’lfazl Mahmud Efendi medresesiyle kâmrevâ ve evvel-i müderris-! ders-i fihâ ol muşlar idi» demektedir. Hammer (X V İli, 117)’de bu medrese «Karaçelebi-zâde Mahmud Efendi» medresesi olarak gösterilm ekte ve kuruluş tarihi üe ük mü derrisinin Şeyhî’den alındığı anlaşılmaktadır. 89 DVMD, s. 63. 90 Eyice, aynı makale, s. 150. Is t a n b u l m edreseleri Resim 7 — Efdal-zâde medresesi dershanesi (avludan görünüşü) 317 318 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Resim 8— Efdal-zâde medresesi dershanesi (avludan görünüşü) İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 319 70 Efdal-zâde medresesi (G 5) Fâtih câmiinin batısında Akdeniz ciheti Ayak Kurşunlu medresesi karşısında Fevzi Paşa caddesinden Malta çarşısına çıkan İslambol caddesi üzerindeki Şekerci Hanının yarımdadır. Ancak önündeki dükkânlar sebebiyle sokaktan görünmesi kabil değildir91. Medresenin bânisi, Sultan II. Bayezid devri şeyhülislâmlarından Seyyid Hamîdüddin Efendi’dir92. 129 Eihac Beşir Ağa medresesi (19) Bâbıâlî’de Alay köşkü caddesi üzerinde câmi, medrese, tekye, mekteb, çeşme ve sebilden mürekkeb olarak Darüssaade ağası Beşir Ağa93 tarafından XVIII. asnn ortalarında inşâ ettirilen külliyenin bir parçasıdır. Câmi kitâbesinde inşâ tarihinin 1158 (1745) olduğu tesbit edilmektedir. Barok üslû bunun Türk sanatıyla birleştirilmesiyle vücuda getirilmiş olan külliyenin, câ mi ve medresesinin n . Mahmud devrinde tamir görmüş olduklar! cümle ka pılan üzerindeki kitâbelerden anlaşılmaktadır94. Elhac Halil Efendi (bk. Kaba Halil Efendi) 157 Elhac Hasan-zâde medresesi (G 6) Dedesine nisbeüe «Hasan-zâde» olarak şöhret bulan Hacı Mehmed. Câmî Efendi95 tarafından yaptırılan bu medrese, bugün hâlâ Haydar’da Hacı Haşan y e ,Haşan Baba sokaklarının köşesinde ayakta olan ve aynı adı ta şıyan câmi’in yanında idi96. 91 önündeki dükkânlar binayı tamamen gözden sakladığı için Ayverdi (FDM', s. 29), «izi bile kalmadığı», Baltacı (s. 439) da «yerinde dükkânlar ya pılmış» öldüğünü ifâde etmektedirler. Bk. Resim 7, 8. 92 İS, s. 341; SO, m , 256. 93 1129-59 (1717-1746) tarihleri arasmda m . Ahmed ve I. Mahmud de virlerinde Darüssaade ağalığı yapm ış olup Eyüb’te Baba Haydar m ahallesinde ki darü’l-hadis, mekteb, çeşm e ve kütübhânenin de bânisidir. ölüm ü 1746’dadır (HC, I, 49-50). 94 Öz, I, 19. Bk. Resim 9, 10. 95 982-911 (1487-1505/06) tarihleri arasmda Rum eli kazaskeri olarak va zife görmüştür (SO, IV, 106); 96 İst. H, C 5. 320 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U Resim 9 — Elhac Begir A ğa m edresesi Resim 10 — Elhac Beşir A ğa medresesi kitabesi İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 321 Daha 1918’de muhacirler tarafından işgal edildiği halde kabil-i iskân olmadığına97 işâret edilen medrese bugün mevcud değildir. Manzumenin inşâsı XV. asır sonlannda olsa gerektir. 125 Emre (Emir)98 Hoca medresesi (H 7) Bozdoğan kemeri ile Süleymaniye arasında Kirazlı mescid civarında, Molla Husrev mahallesinde99 Taştekneler sokağı ile Emir Hoca sokakları kö şesinde sokak seviyesinden yüksekte, hâlen bir köşesinde küçük bir ev olan arsa üzerinde idi. 1914’de 8 odadan dördünün yanmış olduğu, diğer dördünün de mâil-i inhidâm bulunduğunu öğrendiğimiz medresenin kalan kısımları da Vefa yan gılımdan kurtulamamış olmalıdır ki 1918’de «muhterik» kaydı konmuştur100. 73 Es’ad Efendi medresesi (F 5) Çarşamba’da Manyasî-zâde ve İsmail Ağa caddelerinin kesiştiği köşe de bulunan Şeyhülislâm Ebu İshâk-zâde İsmail Efendi’nin inşâ ettirmiş ol duğu fevkani câmiin kapısı üzerindeki mekteb ile avlusundaki şadırvan ve medrese küçük oğlu Şeyhülislâm Es’ad Mehmed Efendi101 tarafından 1724’de bina ettirilmiştir102. 1952’de câmi ile birlikte tamir gördüğü103 anlaşılan med rese boş olarak muhafaza edilmektedir. Esmahan Sultan medresesi (bk. İsmihan Sultan) 97 DVMD, s. 101. 98 Bu İsim, M ABS ile M.K. özergin tarafından neşredilen «İstanbul ve Rumeli pıedreseleri» (Tarih E n stitü sü D ergisi (T E D ), sayı 4-5 (1974), s. 276 Nr. 66) listesinde «Emre», diğer listelerde «Emir» şeklindedir. 1728 tarihli bir ruus kaydında medresenin isminin «Emre Hoca» olarak geçm esi (bk. Bşb. Arşivi, Ruus defterleri Nr. 261-5, s. 60), asimin «Emre» olduğu, zam anla «Emir» haline geldiğinde şüphe bırakmamaktadır. 99 İM E, Nr. 53. 100 DVMD, s. 53. 101 E s’ad Efendi, Sultan I. Mahmud devrinde 13 ay m eşihat makamını işgal etmiş, fakat asrın icâblarma uym am ası sebebiyle önce Şam, sonra Mek ke’ye gönderilmiş, dönüşünden kısa bir zaman sonra da ölmüştür (1166/1753). Kabri câm i hazîresindedir (İS, s. 524; SO, I, 332-333). 102 HC, I, 38; PG, s. 63. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 21 322 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 98 Etmekçi-zâde Alımed Paşa medresesi (G 5) Şehzade câmiinin arkasında Kovacılar caddesi üzerinde hâlen «Eim Yayma Cemiyeti Talebe Yurdu» olarak kullanılmakta olan medresenin bânisi I. Ahmed devri vezirlerinden Ahmed Paşa’dır104. Fâtih medreseleri (bk. Sultan Mehmed Han) 63 Ferhad Paşa medresesi Demirkapı civarında, Dâye Hatun mahallesinde bulunan medrese105, XIX. asrın başlarında arsa hâlinde108 görülmekte ve yerini de tam olarak tesbit mümkün olamamaktadır. 79 Feyzullah Efendi medresesi (H 5) Fâtih’de Macar Kardeşler caddesi üzerinde bugün «Millet Kütübhânesi» olarak kullanılan bina Sultan Mustafa devrinde şeyhülislâmlık yapmış olan Feyzullah Efendi’nin107 medresesidir. Medresenin esas kapısı arka tarafta ve kapalıdır. Üzerindeki Neylî’ye âid arabca kitâbe 1112 (1700)’de108 tamamlandığını göstermektedir. XVII. asır Türk mimârisinin bâriz husûsiyetlerini taşıyan ve klâsik dev rin son temsilcilerinden olan medrese1091. Dünya Harbi senelerinde harab bir vaziyette bulunduğundan, belediyece yıktırılıp meydan açılması düşüncesin den, Eski Eserleri Koruma Encümeni fahrî azası olan Fransız sefirinin eşi nin teşebbüsü ile vazgeçilmiş110 ve Ali Emirî Efendi’nin kitaplarım vakfede 103 PG , aynı yer. 104 Ahmed P aşa (ö. 1026/1617), I. Ahmed devrinde başdefterdarlık, Ru m eli ve Haleb vâlilikleri yapm ış [ 8 0 , I, 205), 1024 (1615)’de Damad (Koca, ö k ü z) Mehmed P aşa’nın İran seferi serdarlığında Haleb’den İstanbul’a gönde rilerek sadâret kaym akam lığı Gürcü Mehmed P a şa ’dan alınıp kendisine veril m iştir (Naima, Târih, İstanbul 1283, II, 137). 105 İME, N r. 18. 106 DVMO, s. 19. 107 Feyzullah Efendi, II. M ustafa ve UT. Ahmed’in hocalıklarım da yap m ış nüfuzlu şeyhülislâmlardandı (1099-1115/1688-1703) : İS, s. 491-92; SO, IV, 33-34. 108 Hammer, XVIII, 128/263’deki 1124 (1712) tarihi yanlıştır. 109 Güçyener, tez, s. 29. 110 İst. A b., s. 38-40. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 323 ceğini öğrenen Hayri Efendi’nin Evkaf Nazırlığı zamanında İstanbul Muhibleri Cemiyeti tarafından tamir ettirilerek kütübhâne hâline getirilmiş tir (1916)111. 150 Gazanfer Ağa medresesi (H 6) Darüssaade Ağası Gazanfer Ağa112 tarafmdan XVI. asrın sonunda muh temelen Mimâr Davud Ağa113’ya inşâ ettirilen medrese, türbe ve sebilden müteşekkil manzume111 eski adı Kırkçeşme115 olan semtte Atatürk bulvarı üzerinde Bozdoğan kemerini geçince solda bulunmakta ve 1945’den beri «Be lediye Müzesi» olarak kullanılmaktadır116. 95 Gazi (Kara) Ahmed Faşa medresesi (G 2) İstanbul’un yedinci tepesinin kuzey yamacmda, Topkapı’da Topkapı cad desi ile Arpa emini yokuşu köşesinde Bayrampaşa çayırına nâzır olarak inşâ edüen câmi, medrese, mekteb, türbe ve çeşmeden müteşekkil külliye117 Ka ra Ahmed Paşa118 tarafmdan Mimar Koca Sinan’a inşâ ettirilmiştir119. Medrese, külliyenin kuzeydoğusunda yer alan câmiye şadırvan avlusiyle birleşmektedir120. Külliyenin tamamlanması ölümünden sonra kethüdası Husrev Bey’in himmetiyle (967/1558-59) olmuştur121. 16 odası olan medresede okunacak derslerle talebe sayısı v.s. vakfiye ni Güçyener, aynı yer. 112 Gazanfer A ğa (ö. 1011/1602) UT. Murad v e UT. Mehmed devri Darüsaade ağalarından olup, Soğuk Çeşme’de medresesi bulunan Ca’fer A ğ a ’nın da kardeşidir. 8 0 , UT, 619; Baltacı, s. 206-7. 113 Mimar Dâvud A ğa’run hayatı ve eserleri hakkında tafsilâtlı bilgi için bk. Muzaffer Erdoğan, «Mimar Davud A ğa’nın H ayatı v e Eserleri», T ürkiyat Mecmuası, X H (1955), s. 179-204. 114 K ezâ, s. 193 ve B C , I, 289. 115 İME, Nr. 62. 116 PG, s. 56-57. 117 A. Saim Ü lgen, «Topkapı’da Ahmed P aşa H ey’eti», V akıflar D ergisi (VD ), n , Ankara 1942, s. 169. 118 Daha ziyâde Kara Ahmed P aşa olarak tanınan Ahmed Paşa, I. Selim’in kızı Fatm a Sultan’ın kocası olup, 960-62 (1553-55) yıllarında sadrâzamlık yapm ıştır (C. Baysun, «Ahmed Paşa», ÎA , I, 193). 119 Medrese-i Maktul Ahmed P aşa der Topkapusu : Tuhfetü’l-mim ârîn (TM), R.M. Meriç neşri, s. 34. 120 Ülgen, A y n i m akale, s. 170. 121 8 0 , I, 199. 324 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U sinde kayıtlıdır122. 36 Gevherhan Saltan medresesi (J 4) II. Selim’in kızı ve Piyâle Paşa’nın kansı Gevherhan Sultan tarafından 995 (1568)123’de inşâ edilen medrese, Cerrah Paşa caddesi üzerinde ve Cer rah Paşa Câmiinin karşısında Nakşî sokağı üe Küçük Mühendis sokağı ara sındaki adada yer almaktadır. 1914’de dershânesi «münhedim» olarak görülen ve kadro harici bıra kılmış olan medrese124 hâlen Tıp Tarihi Müzesi’dir. 53 Hadım Haşan Paşa medresesi (1 9) Cağaloğlu’nda Emniyet Sandığı binâsınm karşısında Hilâl-i Ahmer (Kâ- Resim 11 — Hadım H aşan Fa§a medresesi 122 2 Ramazan 962 (21 Temmuz 1555) tarihli bu vakfiyede ders okuta cak müderrisin «Kur’an-ı Kerîm ve kudreti miisâid olduğu takdirde sarf, nâhiv ve lügat» öğretm esi ve medrese odalarındaki 15 talebeye günde ikişer dir hem güm üş verilm esi gibi şartlar- vardır (Şerefeddin Valtkaya, «Kara Ahmed P aşa vakfiyesi», VB, n (1942) s. 93). 123 HC, I, 71; Hammer, XVHI, 115/62; Baltacı, s. 213. 124 DVMD, s. 165. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 325 zım İsmail Gürkan) caddesi ile Molla Fenârî sokakları köşesinde bulunmak tadır. Fevkani bir medrese ile altındaki dükkanlar, sebil ve çeşmeden mey dana gelen manzûme, Sultan İÜ. Mehmed’in sadrâzamlarından, 1006 (159798)’de 5 ay kadar sadrâzamlık yapmış olan, Hadım Haşan Paşa’nındır125. Dershânesi mescid olarak da kullanılan medrese 1005 (1596/97)’de in şâ ve 1247 (1831-32)’de II. Maİımud devrinde tamir edilmiştir126. 55 Hafız Ahmed Paşa medresesi (G 5) Fâtih’te Fevzi Paşa caddesine parelel üçüncü cadde olan Fâtih caddesi üzerinde ve Başmüezzin ile Başhoca sokakları arasındaki adada 75 numa ralı kapı iki defa sadâret kaym akamlığı yapmış olan Hadım Hâfız Ahmed Paşa127 tarafından 1004 (1595-96)’de inşâ ettirilen câmi, medrese, darü’lkurâ, kütübhâne, sebil ve çeşmeden mürekkeb külliyeye âiddir128. 1918’deki Fâtih yangınından kurtulamayan medrese129, hâlen restore edilmektedir. 75 Hâmid Efendi medresesi (G 6/7) Zeyrek’de, Unkapam’na giderken sol taraftaki Fil yokuşu üzerinde bu lunan medrese, Bizans yapısı bir binâ üzerine Ebussuûd Efendi’nin halefi Şeyhülislâm Hâmid Efendi130 tarafından XVI. asrın ikinci yarısında131 Mimar Koca Sinan’a inşâ ettirilmiştir132. 125 HC, X, 98; ÎOTK, m , 498. Bk. Resim 11. 126 Baltacı, s. 220-22. 127 H âfız Ahmed P aşa 1008 (1599/1600) ve 1013 (1604)’de iki defa sadâret kaym akam lığı yapmış, 1022 (1613)’de İstanbul’da ölmüştür ( 8 0 , H, 97-98). 128 HC, I, 87-88. Bk. Şekil 6; Resim 12, 13. 129 PG , s. 75. 130 Hâmid Efendi’nin ikinci adı çeşitli eserlerde farklı gösterilm iştir. Hâ mid Mahmud Efendi : HC, I, 94; Hâmid Ahmed Efendi : N ev’î-zâde Atâî, Hadâyıku’l-hakayik f î Tekm üeti’ş-Ş akayik (T Ş), İstanbul 1286, s. 243 v e 8 0 , H, 104; Hâmid Mehıiıed Efendi, Baltacı, s. 441. 131 ö z, I, 67. Medresenin inşâ tarihi k at’i olarak bilinmemektedir. Bal tacı (s. 442), Hâmid Efendi 985 (1577)’de öldüğüne göre, bu tarihten önce ya pılmış olm ası gerektiğine işâret etmektedir. Hammer (XVXH, 119/111) inşâ tarihini 1063 (1652) olarak gösteriyorsa da bu dâhil pâyesinin teşkili tarihidir (krş. VE, I, 275 b). 132 TM, s. 34 ; TE, s. 96. m übahat Baş Şekil 6— s . kütükoğlu m üezzin sokağı H afız Ahmed P aşa ve Y ahya T evfik Efendi medreseleri (Pervititch plânı, Fatih. P afta 36, 1933). Is t a n b u l , m edreseleri Resim 13 — H afız Ahmed Paga medresesi (avludan görünügü) 327 328. M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 1914’de bütünüyle harab olduğu kayd edilmekle beraber 1918’de hâlâ kullamlan medrese133 bugün mevcud değildir. Hamidiye medresesi (bk. Sultan Abdülhamid Han medresesi) 147 Haşan Ağa darü’l-hadîsi (H /1 7) Bozdoğan kemeri civarında Kalenderhâne mahallesinde bulunan bu darülhadîs, Kesriyeli Ahmed Paşa’nm kızkardeşinin mültezimi Haşan Ağa tarafından 1119 (1707)’de yaptırılmıştır134. Vakfiyesine göre bir fevkani mescid, 9 tahtanî oda ve müştemilâtından mürekkeb olan darülhadîsin135 yerini tam olarak tesbit, yapıdan eser kalma dığı için, mümkün olamamıştır. Ancak Ferhad Paşa’nın Şehzadebaşı ile Lâ leli arasında bulunan vakıfları sayılırken etrafım çevreleyen binâlar arasında «Kalenderhâne Câmi’i meydanında Haşan Ağa medresesi»136 nden bahsedil mesi darülhadis’in büyük bir ihtimalle Kalenderhâne Câmi’inin batısında ve muhtemelen bugün Site Talebe Yurdu olan sahada bulunduğu fikrini kuv vetlendirmektedir. 107 Haşan Efendi medresesi (F 4) Eski adı ile Zincirlikuyu’da Efdal-zâde mahallesinde137, bugünkü adı ile Haşan Fehmi Paşa caddesi üzerinde ve «Küçük medrese» adıyla anılan Ab dullah Efendi medresesinin yanında138 idi. Bugün bu iki medresenin yerinde 133 DVMD, s. 103. 134 Darülhadîsin sokak kapısında Kazasker Mirzâ-zâde Sâlim Efendi’nin «Bııldu encamım bu nev-eser pak ü hüsn» (1119) tarihi vardı (HG, I 108). 135 «Kalenderhâne mahallesinde vâki’ iki taraf dan âhar mülküm ve iki tarafdan tarîk-i ’am m ile mahdûd fevkani bir m escid-i şerif ve tahtanî dokuz bab hücre ve bir câm eşuy-hâne ve bir su kuyusu, v e m usluk ve ik i kenîf ve bir m ikdar havli y e m escid-i şerif tahtmda üç kepenk bir bakkal dükkânını müştâm il darü’l-hadis» : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, K üçük E vk a f, Nr. 624, s. 471. • 136 F âzıl Ayanoğlu, «Ferhat P aşa ve gizli kalan vakıfları» VD, sa y ı VII, İstanbul 1968, s. 147. 137 İME, Nr. 130. 138 DVM D, s. 133. İst. H, D 5’te «Kadıasker medresesi» ile «Küçük med rese» yanyana gösterilm iştir. A ncak nâşir, Kadıasker medresesini (Efdal-zâde), Küçük medrese'yi de (Haşan E fendi)’ye mal etm iştir ki DVM D’hdeki kayıtlar bu tahminin hatalı olduğunu göstermektedir (Bk. Küçük medrese). İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 329 «Ahmed Râsim Ortaokulu» bulunmaktadır. Medresenin banisi Pîr biraderi diye meşhur olan Haşan Efendi, Rumeli kazaskerliğine kadar yükselmiş bulunduğundan139 «Kazasker Haşan Efendi medresesi» adıyla da anılır. Tedrise açılış tarihi receb 1039 (Şubat 1630)’dadır140. 34 Haseki Sultan medresesi (1 4) Bugün Haseki adıyla anılan semtte Haseki Hürrem Sultan (ö. 965/ 1558) tarafından inşâ ettirilen câmi, medrese, darii’ş-şifâ, imâret ve mektebden müteşekkil141 Sinan yapısı142 olan külliyenin parçasıdır. Kitâbesinden, medresenin 946 (1539)’da tamamlandığı anlaşılmaktadır143. Hâlen ayakta olan medrese 1961’de Vakıflarca restore ettirilmiştir144. 141 Has-oda-başı medresesi (1 5) Has-oda-başı Haşan Ağa145 tarafından yaptırılan medrese Horhor’da Çmgırakh bostan sokağmda146 olup hâlen ayaktadır. İçinde bazı imâlâthâneler faaliyette bulunmaktadır. 139 Haşan Efendi’nin Rumeli kazaskerliği ancak bir kaç ay (Ramazan 1038-Safer 1039/M ayıs-Eylül 1629) sürmüş, 1046 (1637)’de ölmüştür (SO, II 133). 140 VF, I, 147a. 141 BO, I, 101; PG, s. 86. 142 Medrese-i merhûme H aseki Sultan der A vrat Pazarı, bab 1 : TM, s. 33; TE, s. 94. 143 BO, aynı yer. 144 Baltacı, s. 497. 145 SO’de Has-oda-başı olan 3 Haşan A ğa tesbit edilmektedir. 1) Gedik P aşa’da sebili olan H. Süleyman devri has-oda-başüarından Haşan A ğa (H, 120); 2) XVI. asır ortalarında has-oda-başılık yapan H afızî Haşan A ğa (D, 135) ve 3) 1075 (1664/65)’de has-oda-başılıktan mirahur-ı sâniliğe yükselen Haşan A ğa (H, 139). A ncak medrese sahibinin bunlardan biri mi, yoksa başka bir Ha şan A ğa m ı olduğunu tesbit mümkün olamamıştır. 146 Eyice, («İstanbul’un ortadan kalkan bazı tarihî eserleri», TD, sayı 27, s. 158) 1894 zelzelesinde zarar gören binâlar arasmda Lâleli civârmdaki «Hacı oda-başı Haşan Ağa» medresesinin de bulunduğunu Sabah gazetesine dayana rak kaydetm ektedir k i bahsi geçen medresenin Horhor’daki Has-oda-başı med resesi olduğuna şüphe yoktur. Bk. Şekil 7. M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Şekil 7 — Has-oda-başı medresesi (Pervititch plâm, P afta 45, Aksaray-Horhor, 1934) İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 331 Resim 14 — Haydar Paga m edresesi 84 Haydar Paşa medresesi (G 6) Haydar’da, Haydar caddesi üzerinde Bıçakçı Ali ve Haydar Hamamı sokakları arasında bulunan medresenin bânisi Hadım Haydar Paşa’dır147. Câmi’, çifte hamam ve bir çeşmenin bulunduğu manzûme içindeki med reseye Muharrem 974 (Temmuz 1566)’da henüz inşaat tamamlanmadan ilk müderris tayin edilmiştir148. Câmi’in kitabesine göre bitiş tarihi 977 (1569)’dir149. , 147 Haydar Paşa, ak ağalıkdan Kanûnî Süleyman devrinde vezirliğe ka dar yükselm iş ve Muharrem 971 (1563 A ralık)’de ölmüştür (SO, H, .260). 148 «74 muharreminde Haydar P aşa m edresesi binâ olundukda ibtidâ bun lara (Bedreddin Mahmud) i'tâ olundu. Binâ-i medrese tamam olmadan revak-ı vücûdu ârıza-i inhidam olup 978 Şa'ban’mda Remzi-zâde A li Efendi, medrese-i mahlûle ile bekam oldu» (TŞ, s. 141). 149 HC, I, 96. Bk. Resim 14, 15. 332 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Resim 15 — Haydar P aşa medresesi dershanesi (bahçe tarafından görünüşü) 165 Hayriye medresesi Makaleye esas olan listede bir Hayriye medresesi bulunduğu halde, di ğer üstelerde biri Çırçır’da, diğeri ise Çarşamba’da Cebeci-başı mahallesin de150 olmak üzere iki Hayriye medresesi tesbit edilmektedir. 1914’de tanzim edilen raporlara göre Çırçır’daki bir kişiye dahi yetme yecek büyüklükte 7 odalı, sıhhî bakımdan talebenin yaşamasına kat’iyyen mü150 İME, Nr. 113. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 333 sâid olmayan bir yapı olarak gösterilmektedir. Fâtih yangınında yandığından 1918’de arsa halindedir151. Çarşamba’dakine gelince: Diğer adının «Hafız Seyyid Efendi» olduğu nu öğrendiğimiz bu ikinci Hayriye medresesi de ahşab, sıhhî şartlan ihtivâ etmekten uzak ve harab olarak görülmektedir152. Bugün ikisinin de yeri tayin edilemediği gibi, listemizdekinin de hangisi olduğu bilinememektedir. 138 Hekimbaşı Ömer Efendi medresesi (14) Millet caddesi üzerinde ve bunu Vatan caddesine bağlayan Molla Gürânî caddesi köşesinde bugün arsa hâlinde olan yerde medrese, sebîl, çeşme ve sıbyan mektebinden müteşekkil olan manzûme153, XVIII. asrm ilk çeyre ğinde reîsü’l-etibbalık yapmış olan ve bilfiil Rumeli kazaskerliğine kadar yükselmiş bulunan Ömer Efendi154 tarafından inşâ ettirilmiştir. 1126 (1714)155’de tedrise açılan medrese 1251 (1835)’de vakfın nâ zın Mekkî-zâde Mustafa Âsim Efendi tarafından tamîr ettirilmiştir156. Medreselerde ıslahat yapıldığı sırada (1914) yerinin havâdar ve arsası nın da geniş oluşu sebebiyle, burada yeni ve modem bir medrese inşâsının 151 DVMD, s. 105’deki medrese mühründeki «der Câmi‘-i Haraççı Muhyiddin» ibaresinden Tûtî A bdüllâtif medresesi yakınında olduğu anlaşılm akta dır. 152 DVMD, s. 116. 153 13 Rebiülevvel 1136 (11 A ralık 1723) tarihli vakfiyesinde «Molla Gürânî mahallesinde bir taraftan Kıbleli-zâde Mehmed B eğ’den müşterâ mülk menzüim ve bir tarafdan yine mûmaüeyhden m üşterâ m ülk bağçem ve tarafeyni tarîk-i’amm üe mahdûd olup sukufu kurşun ile mestûre bir kargîr dershâne ve dokuz bâb kargîr hücerât ve m edrese-i mezbûre köşesinde tarîk-i’amma nâzır kârgîr sebilhane ve medrese-i mezbûreye m uttasıl ve kâffe-i ‘ıtâşa mebzûl mâ-i lezizi müştem il kârgîr çeşm esar ve çak-ı vasat-ı medresede mebnî m â-i lezîz-i câriyi m üştem il ve burmalı lüleler ile m üsta'mel taş şadırvan ve üç bâb kârgîr kenîf» (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, H arem eyn EvTcafı, Nr. 746, s. 271) sayıldığı halde mektebinden bahsedilmemektedir. Zirâ mekteb vasiyeti üzerine ölümünden sonra inşâ edilmiştir (HG, I, 207-208). 154 Gülsen Gökçay, XV III. asn n ilk ya n sın d a Anadolu ve R um eli K a za s kerleri, Edebiyat Fakültesi, Tarih Mezuniyet tezi, 1964, s. 48-50; SO, m , 590; HC, I, 208. 155 Hammer, XVIII, 128/265. 156 HC, L 208. M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U 334 münâsib olacağı düşünülmüş ise de harâb bulunduğundan kadro hârici bıra kılmıştır157. 137 Hekim Çelebi medresesi (17) Koska civarında Balaban Ağa mahallesi, Çifte Tulumba sakağında158 bulunduğuna işaret edilen ve Mimar Sinan yapısı olan159 medrese 19145de yanmış olarak görülmektedir160. Arsası muhtemelen Fen Fakültesi’nin Kurultay sokağinın karşısına isa bet eden kısmı içinde kalmıştır. Ataî161 ve Ayvansarayî162 eski Fil damı yıktırılarak nakşibendî şeyhle rinden îzmidli Mehmed Efendi’ye163 tekye ve mescid yapıldığmı kayd, fa kat medreseden bahs etmemektedirler. Ancak Tuhfetü’l-mîmârîn’de Hekim Çelebi medresesinin de ismi mevcuddur. 126 Hoca Üveys (Veys) medresesi Musalla’da Şeyh Ferhad mahallesinde idi164. XIX. asır İstanbul harita sında165 Musalla caddesi üzerinde ve Musalla câmi’inin yanında bir medre senin mevcud olduğu görülmektedir. Nâşir tarafından (Mustafa Efendi med resesi) olarak gösterilen bu medresenin Hoca Üveys medresesi olması muh temeldir. Hoşkadem medresesi (bk. Ankaravî İsmail Efendi medresesi) 120 İbrahim Han-oğlu medresesi (B 3) Eyüb’de Câmi’-i Kebir mahallesinde166 ve Sokullu türbesi arkasındadır. II. Selim’in kızı îsmihan Sultan ile Sokollu Mehmed Paşa’nm oğullan 157 158 Nr. 826. 159 160 161 162 163 161 165 DVMD, s. 168. İstanbul V akıf Suları Müdürlüğü, İstanbul Suları D efteri, s. 29, TM, s. 35. DVMD, s. 68. T g, s. 216. UO, I, 89. SO, IV, 117. İME, N r. 70; DVMD, s. 70. İst. n ., pafta C3. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 335 İbrahim’in evlâdlan İbrahim Han-zâdeler adıyla şöhret bulmuşlardır. Ayvansarayî167 «cümlesi Eba-Eyyüb-ı Ensârî ¿1 Câmi’-i şerifi kurbünde vâki’ türbe-i mahsûsalarmda medfûndurlar ve türbeleri kurbünde olan Yazıh Medrese denmekle şehir medrese dahi bunların âsâr-ı hayriyeleridir» demektedir. ---1914 tarihli defterde «Sultaniye» adıyla kaydedilen medresenin müh ründe «medrese-i İbrahim Han-oğlu der Eyüb»168 ibaresinin okunması, İsmihan Sultan, Hemşire Sultan ve Yazdı medrese adlarıyla andan medre se168“ de listemizdeki İbrahim Han-oğlu medresesinin ayni olduğu hakkmdaki kanaati kuvvetlendirmektedir. Mi'mar Sinan yapısı olan medresenin içinde halen Ruh Sağlığı Dispan seri faaliyet halindedir. 144 İbrahim Kethüda medresesi (H7) Süleymaniye civarında169, Şeyh Vefa mahallesi’nde170 olduğu kayd edi len medrese, bugün mevcud değddir. Ancak, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nce hazırlanmış olan medreseler plânında171, Süleymaniye de Vefa arasında.Ki razlı Mescid sokağının devamı olan Yoğurtcuoğlu sokağı de Moda Şemseddin sokaklar! köşesinde Yoğurtcuoğlu adım taşıyan bir medrese bulunduğu görülmektedir. Tapu Kadastro Arşivi’nde mevcud 1929 tarildi Vefa semti ne âid kadastro paftasında Yoğurtcuoğlu ve Divan Efendisi sokaklarım bir leştiren sokağın «Medrese» sokağı adım taşıması ve 540 ada 4 parselin ev kafa âid olduğunun işaretlenmiş bulunması, bunun medrese arsası olabdeceğini171a düşündürmekte ve bu, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nce yapdan plâna uymaktadır. Hammer’de172 Yoğurtçu İbrahim adıyla bir medresenin mevcudiyeti ve 166 İME, Nr. 133. 167 HC, n , 38. 168 DVMD, s. 136. 168a Bk. Baltacı, s. 197. 169 DVMD, s. 59. 170 İM E, Nr. 59. 171 Müller - W iener Plânı, pafta E5. 171a Bk. Şekil 8. 172 XVXU, 118/105. Hammer, medresenin tesis tarihini 1061 (1651) ve kurucuyu da ilk müderris olarak gösterm ekte ise de Baltacı (s. 256), ruüs kayıdlarma dayanarak 986 (1578-79)’da medresenin mevcud olduğuna işaret et mektedir. M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U 336 V Şekil 8 — İbrahim Kethüda Medresesi (Tapu Kadastro Arşivi, Vefa, P afta 134, Ada 540, Parsel 4, Yapılıg 929, Tasdik 934) Topkapı Sarayı Arşivi’nde medrese talebelerine dağıtılacak reçel baha liste sinde173 İbrahim Kethüda medresesinin adı bulunmadığı halde Süleymaniye’de Yoğurtcu-zâde medresesi’nden bahsedilmesi, Yoğurtcuoğlu’nun, İbrahim Kethüda medresesinin diğer adı olduğu hakkındaki kanaati kuvvetlendirmek tedir. Medresenin bânisi ise muhtemelen Yoğurtçular kethüdası veya oğlu İbrahim174 olmalıdır. 173 TSMA, D. 8432. 174 Baltacı (s. 256), medresenin bânisinin Kuyumeubaşı İbrahim B ey ola bileceğini yazıyorsa da doğru olm asa gerektir. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 337 1914’de iskâna müsâid görülmemekle beraber 8’i haricden 20 talebesi olan medrese, 1918’deki Vefa yangınından zarar görmemiş olacak ki bu tarihte diğer birçok medreseler gibi «harikzedelere» barınak olmuştur175. İbrahim Paşa medresesi (bk. Damad-ı Cedîd İbrahim Paşa) 86 İbrahim Paşa medresesi (Ese Kapısı) (H 9) İstanbul İşçi Sigortaları Hastahanesi’nin yukan tarafında Et-yemez tekkesi sokağında bugün Ese Kapısı denilen İsa Kapısı176 yakınında olan medrese, 1560’da177 Hadım İbrahim Paşa’nın178 câmiye çevirttiği manastım yanma Mimar Sinan tarafından yapılmışta179. Medrese 1894’deki zelzelede harab olmuş180, bu yüzden evkaf tarafın dan kapatılmıştır181. Bugün dershânesi ile birkaç hücresi harab bir halde bulunmakta181“ ve içinde âile otamaktadır. 87 İbrahim Paşa medresesi (Acı musluk) (J3) Cağaloğlu’ndaki Acı Musluk, Şimdiki adıyla Cemal Nadir sokağı’nda ve Acı Musluk Hamamı karşısındaydı182. Gerek medrese, gerekse hamamın banisi Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’dır183. 85 İbrahim Paşa-yı ‘atik (H 8) Medrese, Mercan’daki Valide Hanı’nın arkasında Uzunçarşı caddesi üzerindeki Paşa câmn sokağında ve câmi (inşâsı 883/1478), sıbyan mektebi ve çeşmesinin de bulunduğu manzume içinde idi184. 175 DVMD, s. 59. 176 İME, Nr. 165. 177' PG, s. 90. 178 8 0 , I, 94. 179 TM, s. 34; TE, s. 96. Mehmed Ziya, İstanbul ve Boğaziçi, İstanbul 1336, I, 45-46. 180 PG , s. 90. E. Mamboury, The Tourist’s İstanbul, İstanbul 1953, s. 302-303. 181 DVMD, s. 166. 181a Bk. Resim 16, 17. 182 İst. B ., P afta B4. 183 HC, I, 52. 8 0 , I, 124-125. 184 BC , I, 26; ÎVTD, s. 82;Baltacı, s. 193-194. Tarih Enstitüsü Dergisi: F, - 22 338 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Resim 16 — İbrahim P aşa (E se kapısı) " medresesi dershanesinin kapısı R esim 17 —.İbrahim P a şa (E se kapısı) medresesi ' İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 339 Banisi, II. Bâyezid devri sadrâzamlarından Çandarlı Halil Paşa-zâde İbrahim Paşa185 olan medrese, 1918’de evkaf tarafından y ık t ır ılm ış olup186, bugün yerinde yapılan dükkânlar arasından sadece bir duvarının kesiti gö rünmektedir187. •' : . ■ İncirli medrese (bk. Ma‘lûl-zâde) 44 tshak Paşa medresesi (J10) Topkapı sarayı surlarını takiben Ahur-kapı’ya inerken solda görülen tshak Faşa câmi’inffi içinde bulunduğu, hamam ve sıbyan mektebi188 de olan manzumenin medresesi, 4 odadan ibâret ve ahşab olduğundan189 asrın ilk çeyreğinde kullanılamaz hâle gelmiş ve «enkazdan ibâret» k a lm ıştı. Bugün ise yeri, dahi belli değildir199. ~ -Tv .■ Medresenin bânisi İshâk Paşa191, Fâtih Sultan Mehmed ve II. Bâyezid devirlerinde, sâdrâzamlık yapmıştır. Manzumenin inşâsı XV. asır sonları olmalıdır. : 162 İsmet Bey medresesi Yüksek kaldırımda, Defterdar Ahmed Çelebi mahallesinde192 ve aynı adla anılan câmiin yanında sadece 4 odası olan küçük bir medrese idi. 1918’de «son derece harâb» olan193 medresenin yerini tesbit mümkün olmamıştır. 185 186 SO, I, 92. DVMD, s. 37. • 187 Câmiün, bugünkü avlu duvarı yakın tarihteki restorasyon sırasında yapümış. olup bu tam irat sırasında örülen duvarın bulunduğu yerde toprak al tından çıkan mermer merdivenin medresenin g ir iş. kapısına âid olacağı câmi’in müezzini; tarafından ifâde edilmiştir. . .r 188 EDM, s.. .16, 172:. 189 DVMD, s. 77. 190 ö z, I, 77. 191 SO, I, 323. :: '' ’ ,192; İME, ;Nr, 160. y ü k se k :kaldırım, C. Ştople, Plan de la, ville de Gonstantinople, İstanbul 1863’de. Fmdıkzade ile Taşkasab arasında ve Molla Gürânî Câm i’i tarafında görülmektedir. 193 DVMD, s. 169. 340 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 38 Îsmihan (Esmâhan) Sultan medresesi (E 5) «Çarşamba pazarı civârında Kâtib Muslihiddin mahallesinde»194 göste rilen medresenin, II. Selim’in kızı ve Sokollu Mehmed Paşa’nm eşi19S Ismihan Sultan tarafından yaptırılmış olup, «Fethiye medresesi» adıyla da anılan Sinan Paşa medresesinin yanında ve Fethiye câmi’i avlusunda olduğu anla şılmaktadır196. 105 İzzet Mehmed Efendi darü’l-hadîsi (F 5) Darüşşafaka’nın karşısında eski adı Sakız Ağacı caddesi olan Darüşşafaka Ön sokağı’nda ve Yahya Efendi medresesinin yanında bulunmakta idi197. Bânisi hakkında kat’î bir kayda rastlanamamışsa da Şeyhülislâm Debbağ-zâde Mehmed Efendi198’nin kaympederi ve Zekeriyya Efendi-zâde Lûtfullah Efendi sulbünden Vişne-zâde İzzeti Şeyh Mehmed Efendi199 olması muhtemeldir. Ancak, bu şahsın biyografisinde, medresesi olduğuna dâir bir kayda rastlanamamıştır. 1918’deki «Bu sefer muhterik olmuştur» kaydına bakılırsa Fâtih yangı nından kurtulamamış olduğu anlaşılmaktadır200. 194 İME, N r. 112. 195 îsm ihan Sultan, Sokollu’dan sonra Feridun P aşa ile evlehdirilmişti (SO, I, 15). 196 Fethiye ve îsm ihan Sultan m edreseleri İM E, (Nr. 111-112) v e DVMD (s. 114-115) arka arkaya yer alm akta ve haklarında tek bir rapor hazırlanan medreselerin yalnız müderrislerinin değil bevvablarının da aynı şahıslar oldu ğu görülmektedir. Bu bilgüer muvacehesinde Baltacı, s. 225’de «Fethiye medre sesi» olarak gösterilen medresenin «îsm ihan Sultan» m edresesi olarak düzeltil m esi gerekmekte, s. 284-85’deki «Koca Sinan Paşa» medresesinin diğer adının ise îsm ihan Sultan olmayıp «Fethiye» olduğu ortaya çıkmaktadır. 197 İst. H , pafta C5’de «Yahya Efendi medresesi» işaretlenm iş, fakat ya nındaki medresenin yeri belirtildiği halde ism i yazılm am ıştır. A ncak DVMD, s. 128’deki raporda yeri D arüşşafaka karşısı olarak gösterildikten başka «Yahya Efendi m edresesine m uttasıl olduğundan arsasının ana ilâvesiyle yen i v e mü kemmel bir medrese» yapılabileceğine işaret olunmaktadır. 198 Debbağ-zâde Mehmed Efendi m edresesi (s. 30) bk. 199 SO., m , 455; Nuran Bakır, XV II. a sn n ikinci yarısın da p â yeli v e bil fiil Anadolu v e R um eli kazaskerleri, Ed. Fak. Tarih m ezuniyet tezi (1966), s. 41-43. 200 DVMD, s. 128. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ Şekil 9 — Kaba Halil Efendi medresesi (Pervititch plânı, Çarşamba-Karagümrük, P afta 32, 1929) 342 M tÎB A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 106 Kaba Halil Efendi medresesi (F 4) Eski adı Zincirlikuyu olan semtte Atik Ali Paşa mahallesinde, bugünkü adı Fâtih Nişancası olan caddenin Saray Ağası caddesi üe birleştiği köşede olan medrese200“, hâlen metruk bir vaziyettedir. Bânisi Elhac Halü Efendi20!’nin avlusunda gömülü bulunduğu medrese, XVIII. asrın ortalarında yapılmış olmalıdır. Resim 18 — Kaba H alil Efendi medresesi 159 Kalenderhane medresesi (17) Fetihten sonra Fâtih Sultan Mehmed tarafından camiye çevrilen Bozdo ğan kemeri yanındaki Christ Acataliptos manastırı fukara ve mesâkin için vakfedildiğinden «Kalenderhane» adı verilmiştir202. Sonradan bunun yanma bir medrese ile bir de sıbyan mektebi ilâve edilmiştir203. 200a Bk. Şekil 9; Resim 18. 201 İstanbul kadılığa yapmış ve Anadolu payesi de tevcih edilmiş olan Ha lil Efendi, 1181 (İ767)’de m a’zûlen ölmüştür (K ve P , s. 82; BG , T, 51, 119; SO, H, 269). 202 FDM, s. 17. 203 HC, I, 166. İS T A N B U L . M E D R E S E L E R İ Şekil 10 — Kalenderhâne medresesi (Pervititch plânı, Vezneciler, P afta 48) 343 344 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L Ü Bugün mevcud olmayan medrese204, Şehzaddbaşı’nda Site Öğrenci Yurdu’nun karşısında ve 16 Mart şehidleri .-Kalenderhane Câmi‘i- Kalenderhane medresesi sokaklarınm çevrelediği üçgen şeklindeki adacık içinde idi205. 145 Kapu-ağası Mahmud Ağa medresesi' (J 9) Babüssaâde ağalarından Mahmud Ağa20“ tarafından Sultan Ahmed’in güneyinde ve Küçük Ayasofya caddesine dik olan Kapuağası sokağı üe Mus tafa Paşa sokakları köşesinde cami, medrese, mekteb ve çeşme’den mürekkeb olarak207 inşâ ettirilen manzume, Mimar Sinan208 yapısıdır. Kitabesinde ki tarih 961 (1554)’de bina olunduğunu ifade etmektedir209. Medrese 1914’de «muhterik» olarak görülmektedir210. Kara Ahmed Paşa medresesi (bk. Gazi Ahmed Paşa medresesi) 109 Ka‘riye medresesi (E 4) Eğri kapı civarındaki eski Hora manastırı XV. asırda Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrilmiş211, XVI. asırda ise Koca Sinan'ın mimarlığı sı rasında yanına bir medrese ilâve edilmişti212. Bugün izine rastlanamayan 4 odalı ahşab medrese213, câmi‘in kuzey ya204 Ayverdi (FDM, s. 17), 1930’da yıktırıl dığını kaydetmektedir. Baltacı (s. 267) ise Fâtih zamanında, önce câmi’ haline getirilen manastırın - ruus kay dından hareketle - vakfiyenin tanziminden sonra, fakat yine padişahın hayatın da m edreseye çevrilmiş olm ası gerektiğine işaret etm ekte ve «sonraları câmi’ olarak kullanılan medrese, harab hâle gelm işken tekrar restore edilmiş ve fakat senelerden beri boş durmaktadır» diyerek câmi’ üe m edreseyi aynı bina olarak kabul etmektedir. Hâlbuki Pervititch plânında medresenin câmiden ayrı olduğu açıkça görüldüğü gibi bugün dahi şehir plânında Kalender câm ü ve medresesi adlarıyla iki sokak bulunması ikisinin ayrı binalar olduğunun delüidir. 205 Pervititch plânı, Veznecüer, P afta 48 (1935). Bk. Şekü 10. 206 SO, IV, 311. 207 HG, I, 51-52. 208 TM, s. 34. 209 HC, X, 52. 210 DVMD, s .4. 211 ö z , I, 85. 212 TE, s. 94. 213 DVMD, s. 135. 345 İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ nmda214 idi. i : ........ ........... ............. 146 Kayış Mustafa Ağa medresesi (H 9) Sirkeci, civârında Hoca Paşa semtinde Karaki Hüseyin Efendi câmi’i karşısında Saray Ağası Mustafa Ağa tarafından 999 (1591)’de inşâ ettiril miş olan medrese215 1938’de yıktırılmıştır. Yerine yapılan bina Maliye Tah sil şubesi olarak kullanılmaktadır216. Kazasker Haşan Efendi medresesi (bk. Haşan Efendi) Resim 19 — Kemankeş Kara M ustafa P a şa m edresesi (E.H. Ayverdi koleksiyonundan) 214 . A yvansarayî [BC, I, 159), medresenin câmiin yanında, olup, kapısı dahilinde eshabdan Sa'idü’l-Hudrî’nin gömülü olduğunu kaydetmektedir. Türbe halen m evcud olup câmi’in kuzey tarafın da dır. 215 B C , I, 173; Hammer, X V in , 115/63. 216 ö z, I, 83. 346 M Ü B A H A T S. KÜTÜKOĞLTJ 88 Kemankeş Kara Mustafa Paşa medresesi (18) Çarşıkapı’da Merzifonlu Kara Mustafa Paşa medresesinin karşı tara fında bulunan Kemankeş Kara Mustafa Paşa217 medresesi, 1051 (1641)’de inşâ edilmişti218. Manzume, medrese, türbe, sebil ve çeşmeden ibâret oldu ğundan.dershâne.mescid olarak kullanılmaktaydı. Ancak yol zarûreti yüzün den'binaiım ön cephesi kesilip.fevkani odalar yapılmış, 1957’de.yine yol açıl ması sebebiyle medresenin kalan kısmı da kaldırılmıştır213. .1 Medresenin yerinde durak olarak kullanılan meydancık vardır. 154 Kepenekci Sinan medresesi (H 8) Banisi Kanun! Süleyman devri ulemâsından Kepenekci Hoca Sinan220 olan medrese, Eminönü’nü Süleymaniye’ye bağlayan yolun, çıkarken sol ta rafında Kepenekci Sabunhane, sokağının köşesinde olup ön kısmı aslî şekli ni muhafaza ettiği halde, arka kısmı binanın hüviyetini bozacak şekilde kö tü bir tamir görmüştür. 115 Kıbrıs! Abdullah Efendi medresesi (G 5) Faydalanılan listelerden birinde «Kadı Çeşmesi civânnda Şeyh Resmî Mahmud Efendi mahallesinde»221, diğerinde ise «Otlukcu yokuşunda»222 ola rak gösterilen medresenin yerini, bu semtin plânında yapılan değişiklik do-, layısiyle tam olarak tesbit maalesef mümkün olamamıştır. Ancak Haliç cad desi ile Kadı Çeşmesi - Şebnem ve Kangal sokaklarının çevreledikleri ada içinde kalmış olması kuvvetle muhtemel görünmektedir. Yan kârgir olduğu tesbit edilen Abdullah Efendi medresesi evler ara şma sıkışmış olduğundan İ914’de talebe için sıhhî bakımdan pek elverişli bulunmamıştır. 1918 Fâtih yangınında arsa haline gelmiştir223. 217 SO, IV, 390. Bk. Şekil 11. 218 VF, I, 117 a. . ; : .; 219 ö z, İ, 88. Medresenin yıkılm ası sırasında bânisinin m ezarı da hiç bir iz bırakılmaksızm yok edilmiştir (Eyice, «İstanbul», t A , V, 1214/106). Bk. Re sim 19. :-220 Hoca Sinan aslen m usevî olup ihtida etmiş, daha sonra İlmiyeye g i rerek..aklî ve naklî ilimler sahasında tem eyyüz etm işti (SO, m , 107). . 221 İME, N r. 96. 222 DVMD, s. 93. 223 A y n ı yer. fr- 348 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U 82 Kılıç Ali Paşa medresesi (F 10) Sultân ü . Selim ve IH. Murad devirlerinde Kapdan-ı deryalık yapan Kılıç Ali Paşa224 tarafından Tophâne’de câmi, medrese, sıbyan mektebi, tür be, hamam ve sebil’den müteşekkil külliyenin bir parçası olarak inşâ edilen medrese, hâlen dispanserdir. Câmi, türbe ve hamam225 Mimar Sinan'ın eserleri arasında kayıtlı ol duğu halde, listede medresenin adma rasüânamamaktadir. Kızlar Ağası medresesi (bk. Mehmed Ağa) 158 Kirmasti medresesi (H 6) . Son devirlere âid listelerde Vefa’da226 gösterilen medresenin II. Bâyezid devri kadılanndan Sinâneddın Yusuf b. Hüseyin Kirmasti’ye âid olan ve Fâtih’te bulunan medrese ile aynı olmaması227 gerekmektedir. Husûsiyle İs tanbul Müftülüğü Arşivindeki defter, medreselerdeki ıslahat arefesinde İs tanbul medreseleri birer birer dolaşüarak hazırlandığı için bir yanılma bahis konusu olamaz: Kaldı ki Vefa yangınım görmüş bulunan mahalleliler içinde, Kirmasti medresesinin yerini de hatırlayanlar bulunmakta ve bu, Alman Ar keoloji Enstitüsü’nde Müller - Wiener tarafından yapılan çalışmalar sonucu hazırlanan plâna uymaktadır. Buna göre Kirmasti medresesi Vefa bozacısı nın yanındaki .Mimar Ağa Câmi’i adıyla tanınan câmi’in arkasında idi. 8 odası olan Ve 1061 (1651)’de ihdas edilen228 medrese, 1918’deki Vefa yangınında yanmijştı229. ; 46 Koca Mustafa Paşa medresesi (jK 2) : Bizans eséri olan Hagios Andreas manastırını çâmiye çeviren230 H. Bayezid devri sadrazamlarından Koca Mustafa? Paşa23Sj câmi’in etrafında türbe, 224 SO, m , 502; B C , II, 59-60. I | 225 TE, 1/34; V /17, X II/20. ! 226 İME, Nr. 58; DVMD, s .58. 227 Krş. IV T p , s. 198; Baltacı, s. 102-103. : 228 VF, X 30Ö b; Hammer, XVHI, 118. ¡ 229 DVMD, S, 58. 230 S. Eyice, «İstanbul’da Koca M ustafa P aşa Câmi’l v e onun OsmanlıTürk mimarisindeki y eri» . TD, V, sayı 8 (1953), s. 153 v.d. 231 SO, IV, 371. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 349 zâviye, şadırvan, çeşme ve imâretle beraber bir de medrese yaptırtmıştı. Kendi adıyla anılan semtte ve câmi’in yanında Koca Mustafa Paşa med resesi sokağında bulunan medrese içinde halen Kur’an kursu faaliyet halin dedir. . 155 Koğacı Dede medresesi (F 5) Çarşamba’da Koca Dede232 mahallesinde, Darüşşafaka caddesi’nde Fâ tih Kız Lisesi’nin karşısına isabet eden ve sadece, hazîresi kalmış olan yerde Halvetiye şeyhlerinden Şeyh Sevimdik Şuca'üddin233 tarafından yaptırılan mescid ve zâviyeden mürekkeb manzumenin zâviyesi Safer 1049 (Haziran 1639)’da medreseye çevrilmişti234. 1914’de gerek câmi, gerekse medresenin çok harab olduğu tesbit edil miş, ancak arsasının geniş ve yerinin yüksek oluşu sebebiyle yeni bir medrese inşâsının uygun olacağı düşünülmüştü. 1918 sonunda 9 odasından 5’inin kadro harici talebe, 4’ünün ise mu hacirler tarafından işgal edildiğine bakılırsa, Fâtih yangınından zarar gör memiş demektir235. 58 Köprülü Mehmed Paşa medresesi (19) Çenberiitaş’ta Divan yolu caddesi üzerinde Darüşşafaka sitesi yanında Peykhâne sokağı köşesinde olan medrese 1070 (1659)’da yapılmış ve hepsi bir senede tamamlanmış olan236 mescid, türbe, çeşme, sebil, kütübhâne, dük kân ye handan müteşekkil bir külliye içinde olup, klâsik üslûbda inşâ edtimişti237. 8 köşeli bir plân üzerine tek kubbeli olarak yapılan medrese dershânesi ayni zamanda mescid vazifesi görüyordu. Yol zarûreti dolayısiyle medre senin ön kısmı kesildiğinden dershâne cadde üstüne çıkmıştır238. 232 Mahalle «Koğacı. Dede»den bozma olarak «Koca Dede» adını taşım ak tadır. Bk. Şekil 4. 233 8 0 , m , 115. 234 VF, I, 232 b; Hammer, XVIII, 117/84. 235 DVMD, s. 120. ö z (I, 92), medresenin Şeyhülislâm Hayri Efendi zam a nında tecdîd olunduğunu: kaydetmektedir. 236 HC, li 177. .. ...237 : G ü çyener.tez, s. 14. . . . . 238 ö z , I, 93. 350 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U . 54 Kuyucu Murad Paşa medresesi (1 7) -v : Vezneciler’de, Fen. Fakültesi?nin arkasmda halen Edebiyat Fakültesi’ne bağh Tarih Araştırmaları Enstitüsü olarak kullanılan medrese, türbe, sebil;ve çarşı ile birlikte bir manzûme olarak 1019 (1610)’da inşâ edilmişti239. Klâsik üslûbda240 olan medresenin bânisi I. Ahined devri sadrazamla rından Kuyucu lâkabiyla meşhur Murad Paşa’dır241. 163 Küçük242 medrese (F 4) Eski adı Zincirlikuyu olan Fâtih Nişantaşı caddesi üzerinde ve Nişan cı câmi’inin karşı tarafmda bulunan bu medrese Kazasker Abdullah Efendi243’ye âiddir. ' ! - ' Bugün yerinde Ahnıed Rasim Ortaokulu vardır. 239 VF, I, 36 a’da, Murad P aşa m edresesinin-bitiş tarihi Muharrem 1019 (Mart-Nisan- 1610) olarak gösterilmektedir. . ‘': , . 240 Güçyener, tez, s. 9-12. . • :-b 241 8 0 , IV, 355. 242 İst. H, pafta D5’.de Küçük, medrese, naşir tarafından (Haşan Efen di) m edresesi olarak gösterilm işse de DVMD s. l3 3 ’de Kazasker H aşan Efendi medresesi hakkmdaki raporda «...ittisalin d ek i Küçük, nâm -ı diğer Kazasker Abdullah Efendi medresesi»; s. 134’de Küçük m edresede-ise « ... m uttasıl olan Kazasker Haşan Efendi medresesi ...» ifadelerinin '•kullanılm ış ölma'sı." Küçük medresenin Abdullah Efendi’ye âit olduğunda şübhe bırakmamaktadır. . 2 İ 3 . Ayvansarayî . (HC, I, 185) Zincirlikuyu’da Keskin Dede m escidi kar? şısında Kazasker Abdullah Efendi’nin türbesi olduğunu kaydetmektedir. Bugün, bu türbe mevcud değildir; yalnız N işancı Mehmed P aşa îlkokulu’nun yanındaki sokak seviyesinden 2,5 m. kadar yükseklikteki şedde bulunan mieZar-taşların dan birinde «şabik Anadolu kazaskeri merhum ve mağfurunleh Hâmid-zâde Abdullah Efendi’nin . ruhuyçün» ibaresiyle altında 1226-(1811)’da tam ir .edil diğine dâir kayıd mevcuddur (Abdullah Efendi’nin m ezar taşm a Râşid Meh m ed Efendi tarafmdan yazüan manzum kitabe için bk. VF, Veliyüddin Efendi Ktb: ,;N r. 2362, HE, 253 b.). Ancak buradaki taşların sokağın karşı-tarafındaki Ahmed Rasim Ortaokulu’nun inşâsı sırasmda, oradaki mezarlardan ''sökülüp bu kısm a nakledildikleri İlkokulun müdürü tarafmdan ifade oIühmuştur.; ' Her ne kadar ne Şeyhî (VF, EH, 252“ b-253 b) ne A yvansarayî, ne de M. Süreyya (80," IH," 372-73) Hâmid-zâde’nin biyografisinde m edresesinden•'bah setm iyor iseler de, Küçük medrese adıyla anılan m edresenin 1126-1127 (1714-15)de Anadolu kazaskerliği yapan Abdullah Efendi’ye âid olduğuna hükmedebiliriz (Biyografisi için ayrıca bk. Gülsen Gökçay, XVIII. a sn rrü le ya n sın d a Anadolu ve R um eli kazeskerleri, tez s. 41-43). - İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 35\ Küçük Âyasofya medresesi (bk. Ayasofya-yı sagîr medresesi) 43 MahmudPaşa-yı Velî medresesi (18/9) Fâtih Sultan Mehmed devri sadrazamlarından Mahmud Paşa tarafın dan244 ayni adı taşımakta olan semtte câmi, medrese, sıbyan mektebi, mah keme, imâret, türbe, çifte hamam, han (kürkçü hanı), çarşı ve çeşmeden mürekkeb bir külliye inşâ ettirilmişti. Resim 20 — Mahmud P aşa-yı V elî m edresesi dershanesi (Mahmud P a şa Okulu bahçesinden görünüşü) 352 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Câmi’in kuzeyine düşen medresenin bugün sadece dershânesi kalmış olup, hücrelerinin dershânenin doğu, batı ve kuzeyinde bulundukları245 an laşılmaktadır. Dershâne, Nuru Osmaniye caddesine dik olan Mengene sokağındaki Mahmud Paşa İlk ve Ortaokulu binasının bahçesinin Nuru Osmaniye tara fındaki köşesindedir245a. Maktul Ahmed Paşa medresesi (bk. Gazi Ahmed Paşa) 71 Ma‘lûl-zâde medresesi (F 4) Eski adı Zincirlikuyu olan Fâtih Nişancası’nda Küçük ve Kazasker medreseleri karşısında Müezzin sokağında bulunan ve İncirli medrese246 de denilen Ma‘lûl-zâde medresesi İÜ. Murad. devri şeyhülislâmlarından Ma‘lûl Emir-zâde Mehmed Efendi’ye âiddir247. Eski Eserleri Koruma Encümeni’ndeki dosyada 990 (15 82)’de yapıldı ğı ve 1331 (1915)’de tamir gördüğü248 kayıtlıdır. Bugün medresenin yerinde Nişancı Mehmed Paşa İlkokulu bulunmak ta olup, okulun, Müezzin sokağı tarafındaki 90cm. genişliğindeki duvarı, medreseye âiddir. 130 Mehmed Ağa medresesi (F 5) Divanyolu’nda, Sultan Ahmed’den Bayezid’e çıkarken kapalı durağın arkasındaki Hoca Rüstem sokağı’nda, medrese, sebil ve mektebden müte şekkil olarak Kızlar ağası Hacı Mehmed Ağa249 tarafından yapılmış olan 244 SO, IV, 309. 245 FDM, s. 180. 245a Bk. Resim 20. 246 İst. S , pafta D 5’de naşir tarafından (Şeyhülislâm Mehmed Efendi) m edresesi olarak gösterilm iştir. 247 Ebussuud Efendi’ye damad olan v e Rebi’ülâhır 988-Zilhicce 989 (Ma yıs 1580-Ocak 1581) tarihleri arasmda şeyhülislâm lık yapm ış bulunan Mehmed Efendi’nin, babasının Zincirlikuyu’daki darülkurasmda gömülü olduğu (/S , s. 400) ifadesine bakarak darülkuranın bilâhıre medreseye çevrildiği düşünülebilir. 248 EEKE, dosya 223. DVMD, s. 146’da 1330 (1914)’de tanzim edüen ra porda harab bulunduğu ve avlusu, «ittisalindeki kabristana karışm akla beraber mecmu’ arsası da yeniden bir medrese inşâsına pek m üsâid olmadığından ihya sı da pek münâsib» görülmediği kayıtlıdır. IS T A N B U L M E D R E S E L E R İ; 353l Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 23 354. M Ü B A H A T S. K ÜTÜK OĞ LU maozûmenin medresesi250, Çocuk Esirgeme Kurumu’nca kullanılmaktadır251. Kârgir ve kubbeli, 10 hücre ile bir dershânesi olan medrese252 990 (1582-83)’de inşâ edilmiştir253. 151 Mehmed Ağa medresesi (1 9) Kızlar ağası Habeşî Mehmed Ağa’nın vakfiyesinden de anlaşıldığı gibi Çarşamba’da, câmi’i yanında ve Çilekeş ile Çulhalar sokakları köşesinde câmi’, darülhadis254/tekye, türbe, çifte hamam ve çeşmeden mürekkeb bir külliyenin parçası olarak inşâ edilmiş olan medrese255, maalesef günümüze ulaşamamıştır. 66 Mehmed Paşa medresesi (Sohtdlu) (J 9) Sokollu Mehmed Paşa256 tarafından bir kilisenin yerine yaptırılan, Edirnekapısı’ndaki Mihrimah Sultan câmi’indeki gibi medrese odalariyle çevre lenmiş olan câmi’, Mimar Koca Sinan'ın257 en güzel eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir258. 30 hücreli bir zâviye, sıbyan mektebi, imâret ve çeş me üe külliye tamamlanmaktadır259. 249 Kapı ağalığı üe dariissaade ağalığını ayıran bu Mehmed A ğ a olup, ölümü 999 (1591)dir (SO, IV, 128-29). 151 Nr. daki Mehmed A ğ a medresenin ba nisi de aynı Mehmed A ğa’dır. 250 Müller-Wiener plânında bu medrese «Kızlar A ğası» m edresesi olarak işaretlenm iştir (F 7). 251 B altacı (ş. 300), medresenin yerinde işhanları olduğunu söylerken ya nılmaktadır. EEKE (dosya 254)’de de medresenin ÇEK tarafından aşevi olarak k u llan ıldığı kayıdlıdır. Bk. R esim 21, 22. 252 DVM D, s. 11; 1st. A b., s. 64-65. 2Ö3 TŞ, s. 407 ve ondan naklen Baltacı, s. 300. 254 10 Rebi’ülahır 999 (5 Şubat 1591) tarihli vakfiyede (TSMK, E m anet Hâzinesi, Nr. 3023 ve ondan naklen 1st. A b., 64-65) 10 hücreli bir dariilhadisden bahsedüdiği halde son devir medrese listelerinde bunun darülhadis olduğu na dâir kayıd yoktur. 255 Mehmed A ğa câm i’i ve türbesi Mimar Davud A ğ a tarafından yapıldı ğına göre (M uzaffer Erdoğan, «Mimar Davud A ğa’nın h ayatı v e eserleri», Tür k iy a t Mecmuası, TUL (1959), s. 187, 189) medrese de onun olmalıdır. 256 SO, IV, 122-123. 257 TE, s. 95. 258 ö z , I, 101-102. 259 Doğan Kuban, «An Ottoman Buüding com plex of the Sixteenth Cen tury : The Sokollu Mosque and its dependencies in Istanbul», A r s Orientalis, VH (1968), s. 25-26. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 355 Biri fevkani olmak üzere 17 odası260 biılunan bu medresenin dersha nesi hücrelerden dışarı taştığından bol ışık almaktadır261. 59 Merzifonî Mustafa Paşa medresesi (1 8) Çarşıkapı’da yer altı geçidini geçince sağda, İstanbul Fetih Cemiyeti ve Yahya Kemal Enstitülerinin faaüyette bulunduğu bina, Merzifonlu Kara Mus tafa Paşa262 tarafından Viyana seferinden bir sene önce inşaatına başlatılan, fakat bozgunu müteâkıb inşaatı bir müddet geciken külliyenin medresesidir. Mescid, medrese, kütübhâne, sıbyan mektebi, sebil ve açık türbeden mü teşekkil külliye263, Paşa’nm oğlu Ali Bey tarafından bina emîni Hamdi Ağa’ya havale edüerek 1690’da tamamlatılmıştır264. Klâsik devir üslûbunda inşâ edilmiş265 olan medresenin dershânesi aynı zamanda mescid vazifesi görüyordu256. 35 Mihrümah Sultan medresesi (E 3) Kanunî Sultan Süleyman’ın kızı ve sadrazam Rüstem Paşa’nm karısı olan Mihrümah Sultan267’m biri Üsküdar, diğeri ise Edime kapısı’nda olmak üzere iki medresesi vardır. Bunlardan Üsküdar’daki, iskele yakınında ve câmi, medrese, sıbyan mektebi, imâret ve kervansaraydan müteşekkil külliye içinde olup 954 (154748)’de tamamlanmıştır268. Medrese halen dispanser olarak kullanılmaktadır. Halen Talebe Yurdu olan Edime kapısı’ndaki medreseye ise, Zilka'de 976 (Nisan 1569)’da ilk müderris tayin edilmiştir269. Bu da câmi’, medrese, 260 DVMD, s. 8. 261 İst. Ab., s. 100-101. 262 8 0 , IV, 402. 263 HC, I, 171. ' 264 Güçyener, tez, s. 18. 265 A yni yer. 266 HC, I, 171; ö z , I, 83. 267 Bazı eserlerde. Mihrümah Sultan'm ölümü babasından önce vukubulmuş gibi gösterilm ekle (bk. HC, n , 187:964; I, 24:965; 8 0 , I, 83:964 veya 965 ve Baltacı, 304) beraber hakikatte hayli sonra ve büyük bir ihtimalle 986 (1578)’dedir (Krş. Cavid Baysun, «Mihrümah Sultan» İA , V E , 307). 268 TŞ, s. 52 ve ondan naklen Baltacı, s. 35. 269 Baltacı, E dim e kapısı’ndaki Mihrümah Sultan külliyesinin kimin ta rafından kimin ruhuna yaptırıldığı hakkında karar verem em iş gözükmektedir. 356 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U sıbyan' mektebi, çifte hamam ve çarşıdan mürekkeb bir külliye içindedir. İstanbul’da iki Mihrümah Sultan medresesi bulunduğu halde 1869’da bunlardan sadece birinin faal olduğu görülmekte ve bunun Edime kapısı’nda- Şekil 12 — Mimar Haşan medresesi (Tapu Kadastro Arşivi, Çemberlitaş, P afta 38, Ada 274, Parsel 41) s. 305’de «Edim e kapı’da babasmm ruhuna yaptırdıgı câmi, m edrese...»den bah setm ekte, s. 307/86’de ise «Bânisi, Kanunî Sultan Süleyman’dır, Kızi Mihrümah Sultan için yaptırmıştır» diyerek çelişkiye düşmektedir. Mihrümah Sultan’ın ölümünün babasınınkinden sonra olm ası vakıası karşısında herhalde birinci ifa de doğru olsa gerektir. Müellif medresenin 976’da tamam landığını yazarken de . hataya düşmekte dir. Zira TŞ (s. 270)’de «976 Zilka’de’sinde'Edirne kapusu’nda bina olunan med rese elli akçe ile ibtida bunlara îtâ olundu» dendikten sonra şöyle devam olun maktadır : «Henüz tam am olm amağla Rüstem P a şa : câm i’inde ders demek_ferman olundu». Buna göre E dim e kapısı Mihrümah Sultan m edresesi için talebe alınmakla beraber bina henüz bitmediğinden bir müddet için tedrisat Rüstem Paşa,:camiinde yapıldığından tamam lanma tarihi 976’dan sonra, muhtemelen 977’dir. / İS T A N B U L . M E D R E S E L E R İ 357 ki olduğu tahmin edilmektedir270. 152 Mftnâr Haşan Ağa medresesi (18) - Eskidea Irgad Pazarı demlen Çarşıkapı’da Hüseyin Ağa mahallesinde Tavuk pazarı yakınında olan medrese ahşab olup, sadece 3 oda ile bir tu valetten ibaretti271. . ; 153 AKhnâr Hâsım medresesi (16) Şehzadebaşı’nda272 Ankaravî medresesi ile Hoşkadem mescidi 'civarın da273 olduğu tesbit edilebilen Kâsıin Ağa medresesinin yerini, bütün âraştırrnalarâ rağmen tesbit mürükün olamamıştır. Ancak Laleli’de, Öirdü caddesi ile Şehzadebaşı’nı birbirine bağlayan Gençtürk caddesi" üzerinde, Ordu cad desine parelel olan ilk" sokağın adinin "Mimarbaşı sokağı olması' «Mimar Ka-r sun medresesi»ne izafeten bu adm verilmiş olabileceği ve medresenin de bu rada veya pek yakınında bulunduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Mahalle arasında sıkışmış bir vaziyette ve âhşab olduğu tesbit edilebi len. medrese, imparatorluğun son senelerinde, meskûn olmakla beraber harab bulunuyordu274. 102 MPmâr Sinan Yusuf Efendi medresesi (F 6) ; Fâtih Sultan Mehmed devrinde adı Sarı (veya Baba) Saltuk275 olan, 270 N eşre esas olan listede medreselerin sadece isimlerinin kaydedilmiş, yerlerinin belirtilmemiş olm ası burada da tereddütlere sebeb olmaktadır. An cak, J3BBM, dokuzuncu dairede Üsküdar’dakinin «hali» olarak gösterilm esi 1869’daki faal medresenin de Edirne kapısı’ndaki olabileceğini düşündürmek tedir.' ■ ' ır - 271 DVMD, s. 35. Yeniçeriler caddesine parelel- A tik ; Âli' P aşa medresesi sokağının eski adının sadece «Medrese sokağı» olması ve A tik -A li F aşa •med resesinin caddede bulunması, sokağın, Mi‘mar Haşan medresesinden dolayı bu adla anıldığının ifadesi olmalıdır. Bk. Şekil 12. 272 İME, Nr. 64; DVMD, s. 64. 273 BO , £ 99. ' ' 274 Köprülü Mehmed P aşa’nin sadarete getirüişinde rol oynayan Kasım A ğa’nın ölümü 1070/1660 (8 0 , IV, 49)’da olduğuna göre/m ed rese hayatında ve kendisi tarafından yapıldıysa bu tarihten önce olmalıdır: Bu takdirde Hammer (XVIII, 125)’in verdiği 1103 (1691) tarihinin tashihi gerekir. 275 Sarı S altu k ; ÎVTD, s .273; Baba S altu k ; İbrahim H akkı KonyalI,’ Fâtih’in m im arlarından A zadlı Sinan (Sinan-ı A tîh ), İstanbul 1953i; s .41. 358 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U mescidin inşâsiyle Âşık Paşa olarak değişen276 mahalledeki bu medresenin bânisi Fâtih devrinde mimarbasilik yapan Sinan Ağa277’dır. Vakfiyesine göre, Sinan Ağa’nın, Baba Saltuk mahallesinde, Fâtih Sul tan Mehmed tarafindan kendisine verilen arsa üzerine yapılmış, bir sınırı üzerinde mescid (Âşık Paşa Câmi’i) bulunan zâviyesi vardır. Karadeniz caddesini Haydar caddesine bağlayan Esrar Dede sokağı (es ki adı Tekke sokağı) ile Şâir Baki sokakları köşesinde ve Sultan D. Bayezid’in süt annesi Âsûde Hâtun’un türbesi karşısında bulunan zâviyenin bir ka pısı Esrar Dede sokağında (No. 6), diğer kapısı ise Şâir Baki sokağında ve câmi ile çeşme arasındaydı278. Âşık Paşa-zâde Şeyh Ahmed Efendi’nin kızı tarafindan zâviye avlu suna bina ettirilen hücreler daha sonra yıktırılarak 10 oda yapılmış ve med rese bu suretle teşekkül etmiştir279. Medrese 1918’deki Fatih-Cibali semtlerini kül eden yangında arsa hâ line gelmiştir280. 39 Mirzeban Sultan medresesi (K 9) Osmanlı hanedanı içindeki yerini tesbit etmek maalesef mümkün ola mayan Mirzeban Sultan’m inşâ ettirdiği medrese, Küçük Ayasofya’da demir yolunun deniz tarafında281 bugün Belediye Temizlik İşçileri Bürosu olarak kullanılan binanın, yerinde idi. Medreseden herhangi bir iz kalmamıştır. 276 İVTD, s. 273, notda  şık P aşa m ahallesi Karadeniz caddesinin batı tarafında gösterilmektedir. Halbuki m ahalleye adim verm iş olan  şık P aşa Câ m i’i doğuda, Karadeniz ve Haydar caddeleri arasındadır. İst. H, pafta C5; ŞB, 20, K - 40. 277 A zadlt Sinan, s. 4-5. 278 K esâ, s. 41-42. 279 «...zâviyenin hareminde Râbi'a Hatun ‘ulema ve suleha sâkin olmak içün bina etdüğü sekiz aded hücerâtı... medrese olm ağa kabildir ve evkaf m zevâiddinden önhi müsâade vardır. Şöyle k i 20 akçe cihet-i tedris ve 10 akçe cihet-i talebe olsa zevâid-i evkaf vefa ider» diyerek padişahdan ferman alınmış ve iki hücre daha ilâvesiyle A li Çelebi’ye verilm işse de sonradan bu şer’î bu lunmayarak tekrar zâviyeye çevrilmiştir (İVTD, s. 290; A za d lı Sinan, s. 42). Daha sonra yine medrese haline getirildiği Şaban 1051 (Kasım 1641)’de pâye ihdas edilmesinden (VF, I, 224 a) anlaşılmaktadır. 280 DVMD, S. 108. 281 DVMD, s. 7; Ankara Tapu Kadastro A rşivi’nde, Küçük A yasofya sem tine âit 1928 tarihli bir kadastro paftasında (pafta 72) Mirzeban Sultan med resesi 115 ada 2 parselde «Mihriban Sultan medresesi» adıyla işaretlenmiştir. Bk. Şekil 13. (Tapu Kadastro Şekil 13 — Mirzeban Sultan medresesi Arşivi, Ktlçükayasofya, Pafta 72, Ada 115, Parsel 2) İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ L_ 359 360 M Ü B A H A T -S . K Ü T Ü K O Ğ L U 99 Misli Ali Efendi darülhadişi (G 5) Fâtih Câmi’inm arka tarafında,;bir. ucu Dariişşafaka diğer ucu Haliç caddesine birleşen _Otlukar yokuşunda ve ismini mahalleye vermiş olan Şeyh Resmî Mahmud Efendi Câmi’i yanında idi282. 1918’de bu da arsa halinde görülmektedir283. ; 101 Moravî Elhac Osman Efendi medresesi (G 5) »• i Kadı Çeşmesi civarında284 ve Otlukcu yokuşunda286 bulunduğu kayde dilen medrese, o civardaki diğer birçok medrese gibi 1918’deki büyük yan gında yanmış olmalıdır. Zira 1914’de. «muhtac-ı ta‘mir» olarak rapor veril diği halde 1918’de «arsa halinde» görünmektedir286. . - -:• . XIX. asır İstanbul haritasında Büyük Otlukcu yokuşu ile Altı Boğaça caddesi arasında gösterilen medrese287 bu olsa gerektir. 160 Mulıyiddin-i Kocavî medresesi (F 7) ¡ Haydar caddesi’nden Cibâli’ye inerken sağda, Salih Paşa caddesi’nden sonraki Gibâli mescid sokağında, K aranlık mescid adıyla anılan. Şeyh Muhyiddin-i Kocavî mescidi yanında288, Rebi’ülevvel 1065 (Ocak 1655)’de ih'282 İME, Nr, 100; HG, I, diride «Resmî m escidi civârmda olan medrese A li Efendi nâm kimsenin binasıdır» denilmekte, Pervititch plânında (pafta 36 Fatih) ise Şeyhülisİâmi (Şeyh Resm î olacak) câmi’inin yanmda Minkî (Mislî) A li E fen d i m edresesi harabesi izlerinin 1933’de henüz m evcud olduğu görülmek tedir. Bu paftada câm i’in karşı köşesinde «Yeni Çeşme medresesi» olarak işa retlenen medrese İst. H.’nm (C5) aslında sadece «medrese» olarak gösterilmiş, naşir tarafından. (A li Efendi) ilâve edilmiştir. Ancak, Pervititch plânında diğer tarafında Abdülhalim Efendi m edresesinin yer alm ası v e DVM D, s. 109’da da «Abdülhalim Efendi medresesi ile yanyana» bulunduğunun ifade edilmiş olması İst. H.’daki ilâvenin düzeltilmesini gerektirmektedir. Bk. Şekil 1. 283 DVMD, s. 109. : 284 İME, N r. 101. 285 DVMD, s. 99. 286 A ynı yer. 287 İst. H ., P afta C5. Hem Kadı Çeşmesi’ne yakın hem de Otlukcu yokuşu üzerinde olm ası dolayısıyla bu medreseyi, Osman Efendi m edresesi olarak kabul ediyoruz. Bugünkü İstanbul plânında yeri Haliç caddesi ile Şebnem sokağının kesiştikleri köşe olarak gösterilebilir. 288 A yvansarayî {HC, I, 173) m escid ve zaviyeden bahsetmektedir. EEKE, dosya 602’de Cibâli m escidi sokağındaki mescidden bahis vardır. DVMD (s. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ das olunân?®? medrese- sadece 4 -ahşab-. odadan ibaretti290 Bugün ne medrese ne de mescid mevcuddur. 361 . - 76 Muld Ahmed Efendi medresesi (G 6) ; , Fâtih CâmiTnin arkasmda Haliç caddesi’ne parelel olarak inen Kadı Çeşmesi sokağı ile Şebnem sokağı’nın kesiştikleri köşedeki Yarhisar Mustafa Muslihiddin CâmiTnin yanmdaki medrese291, Şeyhülislâm Mu'id Ahmed Efendi292’ye âid olup ölümünden birkaç ay sonra tamamlanmıştır299. ' Resim 23 — Mu‘id Ahmed Efendi m edresesi dershanesi 113) 'deki «Bu nâm ile mevsum mescid-i şerife m uttasıl, ahşab, sonradan medre se haline konulmuş» ifâdesinden, diğer bazı medreselerde de görüldüğü gibi za viyenin medrese hâline sokulduğu neticesine varılmaktadır. 289 YF, I, 349 a; Hammer, XVIII, 120/133. 290 DVMD, s. 113. 291 HC, I, 220. Bk. Resim 23. 292 Mu‘id Ahmed Efendi, Zilhicce 1055-Cemâziyelevvel 1057 (Ocak 1646Haziran 1647) arasında şeyhülislâm lık yapmış, 1647’de ölümünde medresesine gömülmüştür ( 8 0 , IV. 504; İŞ, ş .453). 293 YF, I, 175 b’de medresenin tamam lanması Receb 1057 (A ğustos 1647) olarak gösterilmektedir. 362 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Bugün, medresenin; sadece dershanesi kalmış olup, içinde âile otur maktadır. 57 Murad Paşa-yı atâk medresesi (15) : Aksaray’da Vatan ve Millet caddelerinin köşesinde bulunan ve Fâtih Sultan Mehmed devri vezirlerinden Has Murad Paşa294 tarafından inşâ et tirilen manzûme câmi, medrese, çifte hamam ve tabhâneden müteşekkil idi. Paşa’iun Ölümünden (878/1473) iki sene önce tanzim edilen vakfiye de câmi ile beraber medrese ve imâretten de bahis olduğu halde medresenin Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde bulunan kitâbesinde 882 (1477-78) tari hinde ve sadrazam Mesih Paşa tarafından yapıldığı kayıdlıdır295. Câmi’in avlusunda batı tarafında bulunan medrese 19301arda29B be lediyece yıktırılmıştır. 108 Mustafa Efendi medresesi (F5) Çarşamba’da, bugün «Koca Dede» denilen Koğacı Dede mahallesinde, Koğacı Dede ve Beyceğiz sokakları arasındaki adada ve Koğacı Dede med resesinin sokak kapısı karşısında297 bulunan medrese, Şeyhülislâm Esirî Meh med Efehdi’nin kardeşi Rumeli kazaskeri Mustafa Efendi298 tarafından 1088 (1677)’de299 yaptırılmıştı. 294 BO , I, 204. 295 Tâcizâde Sa'dî Çelebi, M ünşeat (Lugal-Erzi neşri) İstanbul 1956, s. 60 ve ondan naklen B altacı (s. 318) kitabedeki tarihi 882 olarak gösterirlerken Ayverdi {FDM, s. 190) 888 (1483) olarak hesablıyor ve bu tarihi, muhtemelen geğirdiği bir harabe sonucu 14 sene sonra Mesih P aşa tarafından ihyası tarihi olarak kabul ediyor.'Halbuki tarih '882 öldüğü gibi Tâcizâde’niü' ifâdesinden de medresenin Mesih P aşa tarafından tam am latıldığı açıkça anlaşılmaktadır. -296 Yıkılış tarihini Baltacı (s. 318) 1929-30 olarak verdiği halde, Eyice (PG, s.. 87) 1938’e doğru kayb olduğunu kaydetmektedir. 297 Bu ifadeye; -göre medresenin kapısı Koğacı Dede sokağm a açılıyor olmalıdır. HC, I, 170. - ■ 298 M ustafa Efendi’nin Anadolu kazaskerliği 1085-87 (1674-76), Rumeli kazaskerliği ise 1094-96 (1683-85) tarihlerindedir. SÖ, IV, 405; Nuran Bakır, XVII. asn n ikinci yan sın da pâyeli ve Vi’l-fiB Anadolu v e R um eli K a za sk er leri, s. 56-57. 299 Şeyhî (VF, I, 4 0 9 b )’de «Rebi‘ü lew el 1088’de Kazasker M ustafa Efen di’nin müceddeden binâ ettikleri m edreselerinden bahsedilmektedir. Hammer (XVH, 123/187) de buradan almış olmalıdır. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 363 1914’de «etraf duvarları münhedim»300 olarak gösterilen medrese, bu gün mevcud değildir. 97 Müfti Hüseyin Efendi medresesi Çarşamba caddesi (bugünkü Darüşşafaka caddesi) üzerinde olan med rese «Çukur medrese»301 adıyla da anılmaktaydı. Bugün yerini kesin olarak tesbit edemediğimiz medresenin «bir tarafı altlı üstlü, bir tarafı zem ine muttasıl»302 olarak tarif edilmesi bir yokuş ba şında olduğunu düşündürmektedir. Bânisi maktul Şeyhülislâm Ahî-zâde Hüseyin Efendi’dir303. Ahşab olan medrese, Fâtih yangınında yanmıştır304. 143 Nazır Hüseyin Ağa medresesi Medrese ve bânisi h akkında malûmat sahibi değiliz. Medrese listelerin de Lâleli’de gösterilmiştir305. Topkapı Sarayı Arşivi’ndeki listedeki kayıt- 300 DVMD, s. 125. 301 DVMD’iıde biri Çarşamba, diğeri N işancı’da olm ak üzere iki çukur medrese gösterilm ekte olup, bunlardan Çarşamba’dakinin Hüseyin Efendi’ye âid olduğu işaretlenm iştir. D iğer listelerde de Çarşamba’daki medreseler (İME, Nr. 120; DBSM, 2. daire : Valide Sultan ve Debbağ-zâde; M A B 8 : Papas-zâde Ahmed P aşa ve Abdülhalim E iendi medreseleri) arasında sayılan Hüseyin Efen di medresesinin Zincirlikuyu’daki «Çukur medrese» ile karıştırüdığı görülmek tedir. Hammer (XVHI, 116/81), Şüheda m escidi [Hüseyin Efendi’nin B alat’da kiliseden çevirttiği m escid (TŞ, s. 756) «Şüheda mescidi» adı üe tanınmaktadır (8 0 , n , 190)] civarmda gösterdiği gibi, B altacı da (s. 562) N işancı Mehmed P aşa kCâmi’i yanındaki Çukur m edreseyi Ahî-zâde Hüseyin Efendi’y e m al et miştir. Ayvansarayî, gerek F âtih Câmi’i yakınındaki Ahî-zâde Yusuf b. Cüneyd (I, 42), gerekse Şühedâ m escidi (I, 128) maddelerinde Hüseyin Efendi’nin «Çu kur medrese» sahibi olduğunu kaydetm ekte ise de medresenin yeri hakkında herhangi bir îmâda bulunmamakta, sadece oğullarından Abdullah Efendi ile Fazlullah Efendi’nin, medresesinin mezaristanında Seyyid Ahmed N esîbî E fen di’nin de dershanesinde göm ülü olduğundan bahsetmektedir. A tâî (TŞ, s. 756) ise medresenin, evinin karşısında olduğunu kayd üe iktifa etmiştir. 302 DVMD, s. 123. 303 TŞ, s. 755-57; İS, S. 446-47; SO, H, 189-190. 304 DVMD, s. 123. M Ü B A H A T. S. K Ü T Ü K O Ğ L tf 364 tan3“6 ..XIX.:asır. İstanbul haritasındalKoska medresesi30? olarak gösterilen medrese olabileceği fikri doğmaktadır. ... Sicill-i Osmanî’de Çanakçı Limanı mescidinin bânisi olan bir Nâzır Hü seyin Ağa308 tesbit edilmektedir ki medrese de ona md olabilir. ; Ağustos 1914’de «muhterik olarak arsa halinde» gözüktüğüne309 bakı lırsa, Sultan Mustafa medresesi gibi bu da 23 Temmuz 191 l ’deki büyük yangmda yanmış olmalıdır. 90, 91 Nişancı Mehmed Paşa medreseleri (F 4) Fâtih Nişânçası’nda Nişancı Boyah Mehmed Paşa310 tarafından yaptı rılan câmi, türbe, iki medrese, harikah ve sebilden müteşekkil külliyenin med reseleri 1001’de tamamlanıp tedrisata başlamıştı311. Mimar Sinan’ın baş m im arlığı zamanında inşâsına başlanan küUiyenin mimarı büyük bir ihtimalle Davud Âğa’dır312. ' •' ' Câmi’in avlusunda ve altlı üstlü inşâ edilmiş olan medreseler 1251 (1835)’de Mekkî-zâde Mustafa Âsim Efendi tarafından tamir ettirilmiş313 olmalarına rağmen 1914’de «talebe iskânına katiyyen müsaids görülmeye cek314 kadar harab bulunuyorlardı. Bugün ise tamamen kaybolmuşlardır. 92 Nişancı Mehmed Paşa (Çukur) (F4) Nişancı câmi’i ve medreseleri ile diğer binalar arasında, sıkışmış bir va ziyette ve 1914’de «kâmüen.harab»315 olarak görülen, medrese bugün meveud değildir; inşâ tarihi ve bânisi hakkında da şimdilik birşey söylemek mümkün ola mamaktadır316. 305 306 307 308 . 309 ' 310 311 ' 312 313 314 315 316 na dâir İME, Nr. 72;' DVMD, si 72. ■ TSM A, D .8432. P afta C3. ■ SO, H, 187. DVM D, s. 72. HC, I, 211; 8 0 , TV, 131. TŞ, s. 533 ve ondan naklen Baltacı, s.~ 176. Muzaffer Erdoğan, ayn ı'm akale, s. 188; '....................... ................ HC, İ, 212. DVMD, s. 147, 148. DVMD, s .149. M üfti Ahî-zâde Hüseyin Efendi’ye âid Çukur medresenin bu olmadığı «Müfti Hüseyin Efendi» medresesine bkz. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 365 ■ 93 Nişancı^ Paşaryı atik medresesi (Tezkireci Osman Efendi medresesi) (J 7) Kumkapı’da Nişancı Karamâhî Mehmed Paşa tarafından yaptırılan câyanında bulunan bu medrese ile «Tezkireci Osman- Efendi» medrese-. sinin ayni olması gerekir317.Medresenin ilk banisi ile tesis tarihi malûm değildir318. Yeniden binası ise 1099 (1688)319’de Süleymaniye vakfı ruznâmecisi Osman Efendi320 tarafmdandır. .. 1914’de 13 talebesi olan medrese 1918’de «muhterik, arsa halinde» gö zükmektedir321. m i’in 113 Nnh Efendi medresesi (K 2) Koca Mustafa Paşa’da Ali Fakıh mahallesinde Koca Mustafa Paşa med resesi ile-.Canbaziye ve Ali Fakıh sokakları ataşında kalan adada; bulunan medrese322 Hekimbaşı Nuh Efendi tarafından yaptırılmıştır32?. • • 317 M ABS, İM E (Nr. 69) ve D BSM (1. daire)’de «Nişancı-i atik» medre sesi zikredil diği halde DVMD’de bu adı taşıyan bir medrese bulunmamakta, fa kat câmi’in bitiğinde «Tezkireci Osman Efendi» medresesinden (s. 69) bahsedil mektedir. 1208 (1793-94) tarihli bir tevliyyet tevcihinde ise «sâbıka m âliye tezkirecisi merhum Osman Efendi’nin Kumkapı kurbünde N işancı P aşa Câmi’i şerîfi ittisalinde vâki’.binâ eylediği medresesi» şeklinde geçm ektedir (Bşb. A rşi vi, G evdet-E vkaf, Nr. 4313). Bundan da anlaşılmaktadır k i medrese ekseriyetle câmi’in bânisinin adıyla anılm akla.beraber Tezkireci Osman Efendi’ye âiddir. 318 Baltacı s. 118. Gerek T Ş, gerekse: V i”da 1099’dan önce :atik Nişancı m edresesinden-bahis vardır. 319 « E w e l-i müderris be medrese-i cedîde-i Osman Efendi; fi 5 Rebi’ülevvel sene 1099» (9 Ocak 1688), VE, Veliyüddin Efendi ktb. 2362, U t , -280 b; Hammer (XVIII, 125/217)’deki tarihin tashihi gerekir. 320 Tezkireci Osman Efendi, Hadikatü’l-vüzera m üellifi Osman-zâde Ahmed Tâib Efendi’nin babasıdır (VF, aynı yer).- ,i 321 DVMD, s. 69. 322 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, H arem eyn E vk a fı, Nr. 734, vrk. 80a’da bulunan N uh Efendi’nin vakfiyesinde m ed resesi,«... câm i‘-i şerif (Koca M ustafa P aşa) kurbünde vâk i’ olup câmi’-i şerîf-i mezbûr vakfına senede 40 ak çe m ukata‘a-i kadîm üe taht-ı tasarrufunda olan 800 zira* arsa-i sarfadatt izn-i m ütevelli ve m alı ile müceddeden binâ eylediğim etraf-ı erba’ası tarîk-i ‘amme ve m ülk yağhânem üe mâhdud ve mümtaz 6 bab hücre ve bir dershâneyi müştem ü m edrese...» şeklinde ta v sif edilmektedir. Bu^ A yvansarayî’nin, Koca Mus tafa P aşa Câmi’inin «ittisâlinde hânesi yanında hazîre ve mukabüinde medfe- 366 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Nuh Efendi medresesi için 1914’de verilen raporda, «Bir kısmı münhedim 6 oda324 ile 2 aded muhdes barakası olup... medrese dahilinde yeni den bir oda inşa edilerek mescid halinde ihya, geceleri zikr ü tevhîd iştigal eder bir zat oturuyormuş...» denilmektedir ki bundan, medresenin sonra dan tékye haline, getirildiği anlaşılmaktadır325. 1918’de «gayr-i kabil-i iskân» olarak gösterilen medrese32? bugün mevcud değildir. Nuru Osmaniye (bk. Sultan Osman) 81 Ömer Hulûsi Efendi darü’l-hadisi (G5) Darülhadis, Darüşşafaka caddesi üzerinde328 Oüukcti yokuşunun cad denin karşı tarafındaki devamı olan Baş-hoca ve Musannif sokaklarının çevrelediği adada yer almaktaydı. IH. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmud devirlerinde 3 defa şeyhülislâm lık mevkiine getirilen ve toplam 5 sene bu makamı işgal edén Ömer Hulûsi Efendi, Samânî-zâde lâkabıyla meşhurdur327. sesi» (B C , I, 165) bulunduğu ifadesine uymaktadır. İstanbul V akıf Suları Mü dürlüğü, İstanbul S u lan defteri (s. 33/966)’nde de medresenin Yağhane sokağın da bulunduğu kayıdlıdır k i bu, vakfiyede adı geçen yağhanenin sokağıdır. K oca M ustafa P aşa m edresesi üe Canbaziye sokakları köşesinde hazîre ve ön tarafta da Nuh Efendi’nin k abri hâlen mevcuddur. 323 Hekim oğlu A li P aşa’nın babası olan N uh Efendi aslen Giridli olup ihtida ettikten sonra 1084 (1673-74),de cerrahbaşı, .1106 (1695)’de hekimbaşüığa yükselm iş ve Rumeli payesi tevcih edilmiştir. (SO, IV, 579; Süheyl Ünver, «Akrabadin sahibi Giridli Nuh Efendi hakkında birkaç kelime» D irim , XIV sayı, 11-12 (1939), s. 424-25). 324' S. Ünver’in 4 oda, bir dershaneden ibâret olarak çizdiği medrese plâ nı aslm a uygun olm asa gerektir. 325 DVMD, s. 174. S. Ünver (aynı makale, s. 424) ve ondan naklen S. Eyice («İstanbul’da Koca M ustafa P aşa Câmi’i ve onun Osmânlı-Türk mimarisin deki yeri», TD, c. V, sayı 8, s. 159, not 21) de medresenin tekye olduktan son ra yıktırüdığına işâret etmektedirler. 326 DVMD, s. 174. 327 İS , s. 567. 328 DVMD, s. 106. İME, N r. 97’de «Otlukcu yokuşu civarında» gösteril mektedir. İst. B , pafta D5’de «Sâmânî-zâde medresesi» olarak kayıdlıdır. Bk. şekü 1 . . İS T A N B U L , M E D R E S E L E R İ 367 1918’de burası da arsa halinde görülmektedir. Halen arsası üzerinde inşaat malzemesi deposu vardır. 96 Papas-zâde Ahmed Paşa medresesi (F 5) Darüşşafaka caddesi üzerinde ve Valide medresesinin yanında olan Papas-zâde medresesi329 günümüze ulaşamayan medreselerden biridir. XIX. asır İstanbul haritasına330 göre Yavuz Selim İlkokulu’nun bahçesinde bulun ması gerekmektedir. 136 Papâs-zâde Mustafa Çelebi medresesi (17) 949 (1542) tarihli vakfiyesi331 olan medrese Koska’da bugün Koca Ragıb Paşa İlkokulu olan yerde idi332. Dershanesi mescid olarak kullanılan medresenin bânisi Ayvansarayî’ye göre Hoca Sadeddin Efendi’nin kayın pederi Mustafa Çelebi’dir333,. 100 Perviz Efendi medresesi (G 5) \ Şeyh Resmî Mahmud Efendi mahallesinde ve Otlukcu yokuşu’nda334 bulunduğu muhakkak olduğu halde ahşab olduğu için muhtemelen Fâtih yangınında yandığından 1918 sonunda «arsa halinde»335 görülen medrese nin yeri kesin olarak tesbit edüememiştir. Ancak, XIX. asır İstanbul .hari tasında «Ali Efendi»ye maledilen medresenin «Perviz Efendi» medresesi, ol ması pek muhtemel görünmektedir. 329 Cevdet Paşa, m edrese tahsili için İstanbul’a geldiğinde ilk defa bu medresede kaldığını ifade etmektedir (Tezâhir, Cavid Baysun neşri, IV, 5). 330 İst. H, p afta D5. Bk. Şekil 4. 331 «Höcerat 28'bab der nezd-i m escid berây-ı süknâ-i ’ulemâ ve fudala» İVTD,' s. 136/764. Medresenin tahtanî ve fevkani olmak üzere 14’erden 28 odası olduğu DVMD, s. 67’de de kayıdlıdır. 332 Bk. Şekü 14. Papas-oğlu medrese m escidi yıkılmış, yerine ükokul ya pılmıştır: ö z, I, 114/254. Pervititch, Sekban-başı Yakub Ağa. paftası (1924). Va kıflar Genel Müdürlüğü’ndeki k ayıtta medresenin Koca M ustafa P aşa’da gösterüdiği hakkında bk. Baltacı, s . ' 333. 333 HC, I, 58; krş. Baltacı, s. 332. 334 İME, Nr. 99’da Otlukcu yokuşu’nda, Şeyh Resm î Mahmud Efendi m a hallesinde (listede Baltacı, s. 334’de gösterilen «Kadı Çeşmesi» kaydı yoktur), DVMD, s. 110,’da Otlukcu yokuşu’nda gösterilmektedir. 335 DVMD, s. 110. 368 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 0 r d u c a d d. e s / . Şekil 14 —. Papas-oğlu M ustafa Çelebi Medresesi . (Pervititch plâm, İstanbul, Sekbanbaşı, Yakupağa, 1924) Medresenin bânisi. 971-74 (1563-1566) tarihleri arasında Anadolu ka zaskerliği yapan Perviz Efendi’dir336. Mimar Sinan'ın baş mimarkğı zama■ 336 :P e r v iz . Efendi N işancı Abdi B ey ile Frenk İbrahim P aşa’nın' kölesi olup îb n-i Kemal’den okuyup müderris olmuştu. TŞ, s. 253-55; SO, H, 40; M. Kemal Özergin, Kanunî Sultan Süleym an Han Çağm a d it Tarih Jcayıtlan, Erzu rum, 1971, s. 50/219. Baltacı, Abdi B ey’in oğlu gibi gösterirse, de doğru olamaz. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 369 nında bina edilmişse337 de bir harâbî geçirmiş olacak ki XIX. asrın başmda yeniden yapılmıştır338. 47 Pîr Mehmed Paşa medresesi (G 6) Câmi, medrese, imâret, tabhaneden müteşekkil olan ve Pîrî Mehmed Paşa339 tarafından yaptırılan manzumenin medresesi İshak-i Karamânî için zâviye olarak bina ettirilmiş, ancak vâkıf tarafından 933 (1526-27)’de med reseye çevrilmiştir340. Zeyrek’te Pîrî Paşa sokağında431 olan ve 1918’de harab bulunan342 med rese daha sonra yıktırılmıştır342*1. 156 Rahıkî-zâde medresesi (18) Mahmud Paşa yokuşunda, inişte sol tarafta Tarakçılar sokağında Dâye Hatun mahallesinde343 bulunan ve 4 odadan ibaret olan medrese'avlusuna etrafdan yapılan tecavüzlerle daha da küçülmüştür344. Yaptığımız araştırmalara göre medrese Dâye Hatun câmi’i karşısında ve Tarakçılarla Sandalyacılar sokaklarının kesiştiği köşede dar bir kapıdan girilen avluda idi. Bugün içinde bir âlilenin oturduğu ahşab bina bu medrese olmalıdır. Medresenin bânisinin Rahıkî-zâdelerden hangisi olduğu hakkında da maalesef kesin bir bilgimiz yoktur345. 112 Rakım Efendi (F 4) İstanbul’da biri Tavşantaşı civarında Soğan Ağa mahallesinde346 Dalta337 TM, s. 34. : 3381 «Yeni yapılm ış ahşab» DVMD, s. 110. 339 SO, IV, 43. 340 Baltacı, s. 336-39. 341 İst. H , pafta C5. 342 DVMD, s. 104. 342a ö z, I, 123. 343 İME, Nr. 24. 344 DVMD, s. 24. ■ 345 Prof, özergin, banisinin Tabib Yusuf Sinan R ahikî (ö. 953/1546) ola bileceği ihtimalinden bahsetmektedir. 346 İME, Nr. 33. Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 24 370 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U ban yokuşu’nda347 diğeri Zincirlikuyu’da Atik Ali Paşa mahallesinde348 ol mak üzere iki Rakım Efendi medresesi vardı. Bunlardan medrese ve türbeden müteşekkil bir manzume olan İkincisi meşhur hattat Mustafa Rakım Efendi’nin (ö. 1241/1826) vasiyeti üzerine ölümünden sonra onun adma yaptırılmıştı349. Bugün her ikisi de mevcud değildir350. Ruznainçeci Ali Efendi medresesi (bk. Ali Efendi). 48 Rüstem Paşa medresesi (19) Cağaloğlu’nda Cumhuriyet gazetesinin arka tarafında Rüstem Paşa so kağında bulunan bu medrese Kanunî Sultan Süleyman’ın sadrazamı ve dama dı Rüstem Paşa351 tarafından yaptırılmıştır. Sinan yapısı olan352 ve mimârî değeri çok yüksek bulunan medrese353 954 (1547)354’de inşa edilmiştir. Bir ara kimsesizler yurdu olarak kullanıl mış355, 1966’da ise MTTB tarafından «Rüstem Paşa Medresesi Öğrenci Yurdu» adıyla üniversite talebelerinin ikametine tahsis olunmuştur. Sahn-ı Seman medreseleri (bk. Sultan Mehmed Han) 128 Sayd-ı Cenan Kalfa medresesi (12) Mevlevihane kapısı yakınındaki Yayla civarında, Aydm Kethüda ma347 DBSM, 1. daire; DVMD, s. 33. 348 İME, Nr. 137; DBSM, 3. daire; DVMD, s. 143. 349 SÖ, H, 365-66. 350 JMABS’deki Rakım Efendi medresesinin bunlardan hangisi olduguuu tayin çok güçtür. A ncak A tik A li Paşa mahallesindekinin 10 odası olm ası ve 1869’da da medresede 20 talebenin bulunmasına bakarak (her odada 2 talebe kaldığı hesabıyla) listem izdeki medresenin bu olabileceği düşünülmüştür. 351 SO, H, 377-78. 352 TE, s. 95. 353 ö z, I, 117. 354 «... Rüstem P aşa ... mücedded binâ eylediği m edreseyi 50 akçe ile ibtidâ bunlara (‘A taullah Ahmed Efendi) ihsan ...» TŞ, s. 150. İst. A b . (s. 9 4 )’inde medresenin inşa tarihi 957 (1550) olarak gösterilm iştir, Hammer (XV i n , 113/46); ise Rüstem P aşa’nın ölüm tarihi olan 968 (1560)'da tesis edildiğini k ay detmektedir ki yanlıştır. 355 İst. A b., s. 94-95. Ista n b u l m e d r e se l e r i 371' hailesinde bulunan bu medrese356 1914’de «münhedim ve dört duvar içinde arsa halinde» gösterilmektedir357. Bugün yerini tam olarak tesbit etmek mümkün değilse de Aydın Kethü da Câmi’i yanından geçen Yayla caddesi ile Yaylak sokağı köşesindeki odun deposu olarak kullanılan arsa üzerinde bulunmuş olması muhtemeldir. 140 Segban-başı Kara Ali368 medresesi Karagümrük, Zincirlikuyu civarında Atik Ali Paşa mahallesinde359 bu lunan bu medrese Mimar Sinan devri yapısıdır360. XIX. asrm başlarında har ab olduğu tesbit edilen medresenin361 yerini tam olarak tesbit etmek mümkün olamamıştır. Semiz Ali Paşa medresesi (bk. Cedid Ali Paşa medresesi) 49 Sinan Paşa362 medresesi (18) Divanyolu’nda halen İşletme Enstitüsü olarak kullanılan medrese yanın daki türbe ve sebille birlikte bir manzume teşkil etmektedir363. Koca Sinan Paşa364 tarafından Mimar başı Davud Ağa’ya yaptırılmıştır. 50 Sinan Paşa medresesi (E 5) Fethiye Câmi’i avlusundaki ikinci medrese Koca Sinan Paşa’nıhdır365. Musıla-i Süleymaniye derecesinde366 olan ve bugün yerinde Fethiye İlkokulu bulunan bu medrese «Fethiye medresesi»367 adıyla da anılmaktaydı. 356 İME, Nr. 164. 357 DVMD, s. 172. ; 358 DVMD, s. 144’de H alil olarak geçmektedir. . v 359 İME, Nr. 138. 360 Sekban A li B ey m edresesi : TM, s. 35; TE, s. 98. 361 DVMD, s. 144. 362 Listemizde 49, 50, 51 numaralı medreseler Sinan Paşa m edresesi ola rak gösterilm ekte, fakat bunların yerleri belirtilmemektedir. 49’un Çarşıkapı, 50’nin Fethiye ve 51’in B eşik taş’taki olarak kabûlü -diğer listelerdeki sıra göz önüne alınarak- uygun görülmüştür. 363 E C , I, 204; Baltacı, s. 598-99. 364 8 0 , IH, 109-110. 365 EO , I, 157. 366 İS, s. 105. 372 M Ü B A H A T S. K ÜTÜK OĞ LTJ 51 Sinan Paşa medresesi (C 13) Beşiktaş’ta, câmi, medrese, fevkani mekteb, mahkeme ve hamamdan müteşekkil külliyenin bir parçası olarak inşa edilen bu medresenin368 banisi Kanunî Sultan Süleyman devri sadrazamlarından Rüstem Paşa’nın kardeşi Kapdan Sinan Paşa309’dır. Câmi’in kitabesi 963 (1555)’de inşa edildiğini göstermektedir3™. 52 Siyavuş Paşa medresesi (H 8) Süleymaniye’de Müftülük üe Mimar Sinan türbesi arasından inen Fetva yokuşunun sol tarafındaki Odun kapısı yokuşunda Devoğlu Çeşmesi ve Ho- Resim 24 — Siyavuş P aşa m edresesi dershanesi (avlu tarafından görünüşü) 367 DVMD, s. 114. İsm i hakkındaki münakaşa için Ismihan Sultan med resesi (38), not 196’y a bkz. 368 HC, H, 90. 369 SO, m , 106. 370 Hammer medresenin bitiş tarihi olarak 953 (1555)’ü Vermektedir (XVIII, 113/39) k i m üâdî tarih doğru olduğuna göre bir baskı hatası olma lıdır. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ R esim 25 — Siyavuş P a şa m edresesi (dıştan görünüşü) 373 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 374 ca Hamza mescidinin karşısmda bulunan medrese371 II. Selim’in damadı Kanijeli Siyavuş Paşa372 tarafından karısı Fatma Sultan için yaptırılmış373 olup arazinin meyli dolayısiyle iki kadı olarak inşa edilmiştir374. Halen ayakta olan medresenin bazı odalarında âileler barındığı gibi dershanesi de iş yeri olarak kullanılmaktadır. Sokollu Mehmed Paşa medresesi (bk. Mehmed Paşa) 32 Sultan Abdülhamid Han medresesi (H 9) Sirkeci’de Hamidiye caddesi üzerinde 4. Vakıf Ham karşısmda Sultan I. Abdülhamid tarafından 1192-1195 (1778-81)’de inşâ ettirilen mekteb, imâret, sebil, çeşme, medrese ve kütübhaneden müteşekkil külliye içindeki bu medresenin375 kapısı Zahire Borsası sokağmdadır. Kapı üstündeki kita besinde 1194 (1780) tarihi olan medrese, halen Ticaret Borsası olarak kul lanılmaktadır. 29 Sultan Ahmed Han medresesi (J 9/10) Sultan I. Ahmed tarafından Sedefkâr Mehmed Ağa’ya inşa ettirilen kül liye câmi376, darüşşifa, misafirhane, imâret, sebil, medrese ve mektebden mü teşekkildir377. Türbenin karşısmda yer alan medrese, Başbakanlık Arşiv deposu olarak kullanılmaktadır. 20 Sultan Bayezid medresesi (17) Sultan II. Bayezid tarafından 906-911 (1501-1506)’da inşa edilen378 câmi, medrese, imâret, tabhane, sıbyan mektebi, türbe, hamam ve sebilden 371 372 373 374 375 376 377 103-105). HC, I, 110. 8 0 , m , 116. Baltacı, s. 419-20. EEKE, dosya 559. Bk. Resim 24, 25. HC, I, 58; ö z , I, 124-25; PG, s. 20-23. Camiin inşâ tarihi 1026 (1617)’dir. Külliyenin inşası için 1811 yük 2944 akçe harcanm ıştır (İ s t. A b . s< İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 375 müteşekkil külliyenin medresesi379 halen Belediye Kütübhanesi olarak kul lanılmaktadır. 1-16 Sultan Mehmed Han medreseleri380 (Sahn-ı Seman) (G 5) Fâtih Sultan Mehmed tarafından Mimarbaşı Sinâneddin Yusuf Ağa (ö. 876/1471)’ya3S1 inşâ ettirilen cami, medreseler, türbe, darü’ş-şifa, tabhane, imâret, kütübhâne, darü’t-tâlim, sıbyan mektebi, hamam ve kervansaray dan müteşekkil külliyenin 8’i semaniye 8’i ise tetimme olmak üzere 16 med resesi382 vardı. Câmi’in kitabesine göre inşaat 867-875 (1463-1470) târihleri arasında dır. 31 Sultan Mustafa Han medresesi (16) Lâleli’de, cami, imâret, sebil, türbe, çeşme ve muvakkıthanenin de için de bulunduğu külliyenin383 medresesi THK apartmanlarının işgal ettiği ada üzerinde ve arka tarafı bugünkü adı Kurultay sokağı olan Derbend sokağı tarafında idi384. Kapısının bulunduğu sokak ise apartmanlar yapılırken orta dan kalkmıştır. Sultan IH. Mustafa tarafından Hassa baş mimarı Mehmed Tahir Ağa’ya yaptırılan külliyenin inşası 1173-77 (1760-63/64) senelerindedir385. 17 65’deki zelzelede harab olan medrese 1782’de Seyyid Mustafa Ağa tarafından 378 ö z, I, 33. 379 BC , I, 14; Baltacı, s. 163-165; O. Durusoy, İstanbul B elediyesi K ütübhânesi A lfa b etik K ataloğu, c. I, s. I-H, İstanbul 1953. 380 Listemizde, F âtih medreselerinin isim leri ayrı ayrı zikredilmemiş ol duğundan hepsi bir arada gösterilm iştir. 381 Konyalı, Anadil Sinan, s. 73 vd.; FDM, s. 168-171. 382 Akdeniz ve Karadeniz tarafındaki semâniye medreseleri doğudan ba tıya doğru baş kurşunlu, çifte baş kurşunlu, çifte ayak kurşunlu ve ayak kur şunlu; tetim meler ise Akdeniz tarafında doğudan batıya ûlâ, saniye, sâlise, râbia, Karadeniz tarafındaki hâmise, sâdise, sâbiâ ve sem âniye idi (FDM, s. 127, 154-155). Tetimmeler bugün m evcud değüdir. 383 B C , I, 23. 384 S. Eyice, «İstanbul’un ortadan kalkan bazı târihî eserleri, VHL Çukur Çeşme Hamamı», TD, sayı 27 (1973), s. 158, not 74. 385 Muzaffer Erdoğan, «XVIII. asır sonlarında bir Türk sanatkârı, H assa baş mimarı Mehmed Tahir A ğa H ayatı ve M eslekî faaliyetleri», TD, VH, sayı 10 (1954), s. 166. 376 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O G L U tamir edilmiştir. 1894 zelzelesinde yine harab olduğu kaydedilen medrese380 1911’deki büyük yangında yanarak geriye dört duvar kalmış387 ve büâhıre yerine Harikzedegân apartmanları adıyla anılan binalar yapılmıştır. 30 Sultan Osm an H an medresesi (N uru Osmaniye) (1 8) Nuru Osmaniye Câmi’inin Cağaloğlu tarafından girişinde avlunun sol tarafında halen Kur’an kursu olan bina, câmi, medrese, türbe, imâret, kütübhâne, muvakkıthâne, sebil ve çeşmeden388 müteşekkil külliyenin medresesidir. Temeli I. Mahmud zamanmda 1161 (1748)’de atılan külliye ancak IH. Osman saltanatında 1169 (1755-56)’da389 tamamlandığı için bu padişahın adıyla anılmaktadır. Mimar Mustafa Ağa tarafından inşa edilmiş olan medrese, Türk-barok devri üslûbundadır390. 21 Sultan Selim H an m edresesi (H 4 ) Eski adı Yenibağçe391 olan semtte, Halıcılar köşkü civarında, Öksüzce Hatib mahallesinde392, şimdiki Vatan caddesi üzerinde Aksaray’dan gidişte Luna Park’a varmadan solda Türk Yazı Sanatları Müzesi olarak kullanılmak ta olan bina Sultan Selim medresesidir. Kanunî Sultan Süleyman tarafından babasının ruhu için yaptırılan bi na393 Mimar Koca Sinan’ın eseridir394. 22-28 Sultan Süleyman H an395 m edreseleri (H 7) Tuhfetü’l-mimârîn ve Tezkiretü’l-ebniye’de, Mimar Koca Sinan'ın muh teşem eseri Süleymaniye külliyesinin 6 medresesinden390 bahis olduğu halde 386 Eyice, gösterilen yer. 387 DVMD, s. 73. «Lâleli medresesi» adıyla kayıdlıdır. 388 HC, I, 22-23. 389 Medresenin kapısında Hâkim Efendi tarafından yazılm ış «Medhal-i ‘ilm ola bâb-ı m edrese (1169)» tarihi vardır (HC, I, 23). 390 Güçyener, tez, s. 50. 391 DBSM , 3. daire. 392 İME, Nr. 157. 393 Haşan Bey-zâde Ahmed, Tarih, TSMK, Bağdad Köşkü ktb., Nr. 207, vrk. 287a. A yvansarayî (HC, I, 125), I. Selim tarafından yaptırıldığını yazar ken hataya düşmektedir. 394 TE, s. 93; TM, s. 33; Öz, I, 131. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 377 listemizde Sultan Süleyman Han adı altında 7 medrese mevcuddur. Medreselerden, câmi’in Marmara tarafında olan üçü evvel, sânî ve darü’t-tıbdır. Bunlardan ilk ikisi Süleymaniye kütübhanesi, darü’t-tıb ise Süleymaniye Doğum Evi olarak kullanılmaktadır. Haliç tarafındakiler ise sâlis, râbî ve darü’l-hadis’dir397. Yedinci medreseye gelince : «Mülâzımlar» adım taşımaktadır ve 1914’de «2 si fevkani 22 si de muhdes baraka olmak üzere 24 odadan ibaret» ol duğu ve «Dökmeci medresesiyle arka arkaya bulunduğu cihetle onunla bir likte veya ayrı ayrı yeniden fennî sûretde inşa» sının uygun olacağına işâret edilmektedir398. 142 Süleyman Subaşı medresesi (H 7) Süleymaniye külliyesinin güneyinde Kirazlı mescid sokağı üzerinde, ay nı adla anılan mescidin avlusunda399 idi. Bugün tamamen yıkılmış olan med resenin hücrelerine âid izler mescid avlusuna girişte sağ taraftaki duvarda görülebilmektedir. 1914’de «muhtac-ı tâmir» ve ahşab 18 odası400 olduğu kaydedildiğine göre mescidin arkasına isabet eden kısımda da medrese odalarının bulunmuş olması icâb eder. Bânisi Karcı Süleyman Bey olan medrese, Mimar Koca Sinan devri ya pısıdır401. 123 Şah-ı Huban medresesi (19) Vilâyet bahçesindeki Başbakanlık Arşivi’nin Ebussuud caddesine ba395 Yedi medrese de «Sultan Süleyman Han» adıyla verildiği için numa raların hangisine tekabül ettiği bilinememektedir. 396 «Medâris-i Sultan Süleyman Han, der kurb-i im âret-i hod 4 bab, Dârü’l-hadis-i mezbûr bab 1, darü’t-tıb bab 1» TM, s. 33; «İstanbul'da Sultan Sü leyman Han'ın 6 bab medresesi» TE, s. 93. 397 Süleymaniye külliyesinin plânı için bk. Ömer L. Barkan, Süleym aniye Câmi ve İm âreti İnşaatı, I, A nkara 1972. 398 DVMD, s. 44. Süleymaniye darü’l-hadisinin o tarihte alt tarafında dök meci dükkânları bulunduğundan {DVMD, s. 43) bu ad verilm iş elm alıdır. 399 B C , I, 183. 400 DVMD, s. 52. 401 TE, s. 98. Hammer ( X v m , 116/76) inşa tarihini 1033 (1623) olarak gösterm ekte ise de T E ’de bulunduğuna göre bu tarihin doğru olm aması gere kir. 378 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U kan arka tarafında halen 3 numarah arşiv deposu olarak kullanılan bina Şah-ı Huban medresesi dershanesi olup, 971 (1563/64)’de inşâ edildiği ka pısı üzerindeki kitâbeden anlaşılmaktadır. Bânisi I. Selim’in kızı ve Sadrâzam Lütfi Paşa’nın karısı Şah-ı Huban Sultan’dır402. 122 gah Kolu medresesi (1 8) Sinekli medrese de denilen bu medrese403 Divanyolu’nda Parmakkapı’da Yeniçeriler caddesi404 ile Sinekli medrese sokağınm kesiştikleri köşede idi. Bânisi m. Mehmed’in nedimi Mehmed Çelebi olan medrese Mimar Si nan yapısı idi405. 37 gah Sultan medresesi (J 3) Câmi ve zâviyeden mürekkeb bir manzume olarak Yavuz Selim’in kı zı Şah Sultan400 tarafından inşa ettirilmiştir. Şeyh Yakub için mescidin et rafına yaptırılan zâviye hücreleri 981 (1573-74)’de407 medreseye çevrilmiş tir408. 402 I. Selim ve n . Selim ’in. kızlarının adları birçok yerlerde «Şah Sultan» olarak geçmektedir. Ancak A.D. Alderson The S tructu re of the O ttom an D yn asty, Oxford 1956’da birinci (table XXIX) Şah Huban, ikinci ise Şah (table XXXI) olarak gösterilir. A yvansarayî de «Paça kapusı kurbündeki m edrese s in d e n bahsederken «Şah Huban Hatun» adını vermektedir (I, 129). Krş. Gültekin Oransay, Osmanlı D evletinde kim kim di?, Ankara 1969, s. 277; Baltacı, s. 434. 403 HO, H, 7. 404 İME, Nr. 32’de Şah Kulu medresesi Daltaban yokuşu civarmda Kâtib Sinan mahallesinde gösterildiği halde DVMD, s. 32’de Divan yolu’nda Parmak kapı’da bulunduğuna işaret edilmiştir. Bu, Ayvansarayî’nin «Şah Kulu» ile «Si nekli-medrese» nin aynı olduğu ve Kemankeş Kara M ustafa P a şa medresesinin karşısında bulunduğu ifadesine uymaktadır. Sinekli medresenin yeri ise Tapu Kadastro Arşivi, P a fta 58 Çarşıkapı-Gedikpaşa’da işaretlenm iş olup şifahen edi nilen m alûm ata göre medrese 1950’ye kadar kısm en ayakta iken daha sonra yıkılm ıştır. Bk. Şekil 15. 405 TE, s. 97; TM, s. 35. 406 SO, I, 45. Nr. 123’deki Şah-ı Huban medresesi (buna bk.) bâniyesi ile bu Şah Sultan ayni şahıs olmalıdır. 407 Baltacı, s. 437. Hammer, bu tarihi 1116 (1704) şeklinde vermektedir (XVIII, 127/245). 408 HC, I, 132. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ B a ya z / / (Y e n i ç e r i l e r ) 379 c a d d e s i Şekil 15 — Şatakulu medresesi (Tapu Kadastro Arşivi, Çarşıkapı-Gedikpaşa, P afta 58, Ada 225, Parsel 13, Yapılış 1928, Tasdik 1933) Câmi’i, İşçi Sigortalan İstanbul Hastahanesi (Koca Mustafa Paşa) arka sında Çavuş-zâde câmi’i sokağı ile Tarhana mektebi sokaklan köşesinde Cer rah Paşa hastahanesi ilâve inşaatının güney-batı ucunda bulunmakta olup 1953409’de tamir görmüştür. Medresesi ise günümüze kadar gelememiştir410. 409 ö z , I, 136. 410 DBSM, 3. daire içinde, İME, Nr. 167’de «hâli» olarak gösterilen med resenin 1914 tarihli DVMD’de adı geçm ediğine bakılırsa bu tarihte m evcut ol madığı hükmüne varılabüir. 380 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 33 Şehzade medresesi (H 6) Kanunî Sultan Süleyman tarafından oğlu Mehmed için Mimar Sinan’a411 yaptırılmış, olan medrese, cami, medrese, sıbyan mektebi, tabhâne, imâret, türbe ve fırından müteşekkil külliyenin parçası olup 950 (1543/44)’de412 in şasına başlanıp farsça kitabesine göre 954 (1547)’de tamamlanmıştır. 68 Şemsi Paşa medresesi (F 14) Kanunî Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad devri vezirlerinden Ahmed Şemsi Paşa413 tarafından câmi, medrese, türbe, zâviye ve kasrdan414 mürekkeb olarak Üsküdar iskelesi yakınında inşa ettirilen külliye Mimar Si nan'ın eserlerindendir415. Kitâbesine göre câmi’in tamamlanış tarihi 988 (1580)’dir416. Bugün kütübhâne olarak kullanılan medrese, bu asrın başlarında hayli harab iken417 1940’larda bir tamir görerek kullanılacak hale getirilmiştir. 69 Şemsüddin Molla Gtirânî medresesi (H 7) Vefa’da Molla Şemseddin Câmi’i sokağı ile Divan Efendisi sokakları arasında bulunan Saint Theodor kilisesi, Fatih Sultan Mehmed devri şeyhü lislâmlarından Şemsüddin Ahmed Efendi418 tarafmdan câmiye çevrilmiş ve 411 TM, s. 33; TE, s. 94. Başlanış tarihi ile ilgili olarak bk. Danişmend, İOTK, H, 245. 412 Baltacı (s. 513), A taî (TŞ, s. 15)’ye istinaden 950’y i bitiş tarihi gibi göstermektedir. Halbuki ?\Ş’deki ifade şöyledir : « ... 950 hudûdunda Şehzâde Sultan Mehmed Han ruhiyçün hayrat-ı celîle binâsm a ibtida olundukda medrese-i cedide 50 akçe ile bunlara (Ahmed-i Kazvînî) tâyin olundu». Baltacı, m ü derris tayin edilmesine bakarak medresenin inşasının tamam lanm ış olduğuna hükmetmektedir. Halbuki inşaatın tamamlanmasından önce müderris tayin edil m esine diğer bazı medreselerde de rastlanmaktadır. 413 8 0 , m , 170. 414 HO, H, 192. 415 TE, s. 96; TM, s. 34. 416 TŞ, (s. 464)’de Şeyh Hızır bin îly a s’ın biyografisinde «980 hudûdunda Üsküdar’da Şem si P aşa’nm Câmi’-i şerifi ve darü’l-hadis ve hankahı tamam oldukda ibtida bunlar muhaddis ve m üfessir ve zâviyedar ve müzekkir olmuş idi» denilmektedir k i C. Baltacı’nın da işaret ettiği gibi (s. 606) bu ifade medrese inşaatının tamam lanış tarihi hakkında kat’î bir fikir verm ekten uzaktır. 417 DVMD, s. 184. 418 18, s. 334-35; 8 0 , IH , 161; A. Ateş, «Molla Gürânî» ÎA , V H I (1958), 406-408. IS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 381 müştemilâtından olan binâda da medrese tesis edilmişti419. Câmi günümüze ulaştığı halde 1918’de «son derece harab» olduğu420 tesbit edilen medrese bugün mevcud değildir. 121 Şeyh Ebu’l-Vefa medresesi (H7) Vefa semtinde câmi, medrese, imâret, türbe, zâviye, hamam ve çeşme den mürekkeb külliye421nin medresesi Sultan n . Bayezid tarafmdan inşa et tirilmiştir422. II. Abdülhamid devrinde tamir geçiren câmi’in 1909’da yanıp yıkılmasından sonra külliyeden geriye Şeyh Vefa’nm çilehânesi, türbe ve ha rab medrese odaları kalmış423, 1918’deki Vefa yangınında bu kalan kısım da yanmıştır424. 17 Tabhane-i Fatih Sultan Mehmed Han medresesi (H 5) Fatih külliyesi içinde ve câmi’in güney-doğu tarafmda bulunmaktay dı425. Tetimme medreseleri (bk. Sultan Mehmed Han) 132 Tevkil Ca‘fer Efendi medresesi (F 5) Çarşamba ile Fener arasında Kiremid mahallesinde ve Fener426’deki 419 FDM, s. 30/199. Medresenin tesis tarihi k at’î olarak bilinememektedir. Ancak B altacı (s. 311) «vakfiyesinin 889 (1494)’de tesis edilmiş olmasına ba karak» medresenin bu veya buna yakın bir tarihte yapılm ış olabileceğini kayd etmektedir. 420 DVMD, s. 57. 421 HC, 1,132. 422 Ayvansarayî, kiilliyenin H. Bayezid zamanında inşa olunduğunu yaz maktadır. Ayverdi ise (FDM, s. 198) yalnız medresenin Bayezid devrinde yapıl dığını, kiilliyenin diğer parçalarının F âtih devrine âid olduğunu belirtmek tedir. Câmi kitabesinin 881 (1476-77)’y i gösterm esine bakarak bu ikinci ifâ denin daha doğru olacağına hükmedilebilir (Krş. Baltacı, s. 536). 423 FDM, s. 198. 424 DVMD, s. 55. 425 FDM, s. 156-57; DVM D, s. 91. 426 İME, Nr. 116. Bugün bu mahalle«Tevkiî Cafer» adını taşım akta olup bununla Kâtib Muslihiddin m ahallesi hududunu teşkü eden cadde Kiremid cadde sidir. ÎR, pafta 8; §R , 20, 1-38/39. 382 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Rum mektebinin üst ve karşı tarafında bulunan ahşab medrese427 Nişancı Ca‘fer Çelebi’nin428 vakfiyesine uyarak câmi avlusundaki hücrelerin medre seye çevrilmesiyle meydana gelmiştir429. 1914’de «oraya buraya gayr-i mun tazam surette ilâve edilmiş barakalarla medrese halinden çıktığı» gibi son derecede harab olduğu da görülmektedir430. Bugün ise mevcud değildir. Tezkireci Osman Efendi medresesi (bk. Nişancı Paşa-yı atîk) 103 Tûtî Abdüllâtif Efendi medresesi (G 6) Fâtih medreselerinin arka tarafında bugünkü adı Yesârî-zâde olan so kak üzerinde inişte solda431 olan medrese daha 1918’de arsa olarak görül mektedir432. Bugün de arsa halindedir. Bânisi sesinin güzelliğinden dolayı «tûtî» lakâbiyle şöhret bulmuş olan Hoca-zâde Abdüllâtif Efendi’dir433. Medrese, XVII. asnn 3. çeyreğinde yapılmış olmalıdır434. 133 Uncu Hâfız medresesi (G5) San güzelde, Çıkrıkçı Kemâleddin mahallesinde435 bulunan medrese XIX. asır İstanbul haritasında Fatih tetimmelerinden Sânî medresesinin alt tarafındaki şimdiki adı Ocaklı olan Taksim sokağı436 üzerinde görülmekte427 DVMD, s. 119. İsm ail A ğa ve Mesnevihâne caddelerinin kesiştiği yerde, bir ara tamirine teşebbüs edilip sonra vaz geçilen câm i görülmektedir. 428 SO, H, 68-69. 429 İVTD, s. 298. Krş. Baltacı, s. 77. 430 DVMD, s. 119. 431 Tûtî Abdüllâtif medresesinin yeri İst. H, p afta C5’de g ayet açık ola rak görülmektedir. Burada üzerinde bulunduğu cadde «Acı Çeşme caddesi» olarak işaretlenm iştir. Ancak, Baltacı (s. 449)’da medrese, belki de DBSM ’de «Yeni hamam» da bulunduğu kaydedilmiş olmasına dayanılarak- «Acı Çeşme caddesi»nin devamı olan «Yeni Hamam caddesi»nde gibi gösterilm iştir. Ayvansarayî ise m edreseyi Yeni bağçe’de göstermektedir k i muhtemelen câmi’i ile karıştırmış olmalıdır (bk. İst. H, pafta D 5). 432 DVMD, s. 107. 433 HC, I, 140-41. 434 Hammer ( X v m , 122/175) 1081 (1670)’de yapılm ış olarak gösterm ek tedir. Ayvansarayî’ye göre bu Abdüllâtif Efendi’nin öldüğü yüdır. 435 İM E, N r. 148. 436 İst. H, pafta D4. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 383 384 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U Resim 28 — Uncu H afız m edresesi (E.H. Ayverdi koleksiyonundan) dir. Halen Vakıflara âid olan arsanın Câzip sokağı köşesinde yeniden inşa edilmiş olan odada «Muhtarlar Demeği Genel Merkezi» ve «Haşan Halîfe Mahallesi Muhtarlığı» faaliyettedir. 1914’de «hey’et-i mecmuasıyla harab» bulunduğuna işaret edildiği hal de 1918’de «asker ve muhacirler tarafından işgal» olunmuş bulunan med resenin437 kalan kısmı da 1942’de yıkılmıştır438. 164 Üçbaş medresesi (F 4) Karagümrük, Zincirlikuyu’da, Saray Ağası caddesi üzerinde, Kaba Ha lil Efendi medresesinin karşı tarafında Fethiye caddesine inerken sağda bu437 DVMD, s. 153. 438 Sayın E.H. Ayverdi’nin koleksiyonlarından verm ek lûtfunda bulunduk ları fotoğrafların arkasında 1942'de yıkıldığı kayıtlıdır (Bk. R esim 26, 27, 28). Gerek koleksiyonlarından istifade etmeme im kân vermeleri, gerekse medrese nin yerinin tayini hususundaki yardımlarından dolayı kendilerine teşekkür et m ek isterim. Medreseye âid iki sütun başlığı halen İstanbul F etih D em eği (Mer zifon! Kara M ustafa P aşa medresesi) bahçesinde bulunmaktadır. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 385 Resim 30 — Ü çbaş medresesi (avlu tarafından görünüşü) Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 25 386 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U lunaa mescid ve medreseden mürekkeb manzûmenin438a banisi müderris Nureddin Hamza439, mîmârı ise Koca Sinan440’dır. Bugün içinde Kur’an kursu olan medresenin, mescidi kitabesine göre, inşâ tarihi 939 (1532-33)’dür441. 137 Ümm-i Veled medresesi (F 4) Fâtih Nişancası’nda, eski Zincirlikuyu caddesi üzerinde Nişancı Mehmed Paşa Câmi’inin karşı tarafında442 Beycegiz fınn sokağının köşesinde idi443. Bânisi Ümm-i Veled-zâde Abdülaziz Efendi olan medrese, Mimar Si nan devri yapılarından olmakla444 beraber maalesef günümüze ulaşamamıştır. Medresenin inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber XVI. asrın ortasında yapıldığı anlaşılmaktadır445. 43 Vâlide-i Atik medresesi (H 16) Üsküdar’da Toptaşı’nda bulunan medrese câmi, medrese, dârü’l-hadîs, darü’ş-şifâ, imâret, sıbyan mektebi, tabhane, darü’l-kurra, han, çifte hamam ve çeşmeden mürekkeb külliyenin parçası olup, câmi’in sol tarafında bulun makta ve halen yurt olarak kullanılmaktadır446. 438a Bk. Resim 29, 30. 439 Nureddin Ham za (ö. 940/1533-34) «Üçbaş» köyünden olm ası dolayı sıyla bu adla meşhur idi. SO, TV, 581; HC, I, 51; ö z, X, 148. 440 TM, S. 34; TE, s. 97. 441 Tuhfetü’l-m im ârîn’de «Karabufdan seferine varüup ... geldikde» (s. 17), Tezkeretü’l-ebniye’de « . . . Karabuğdan seferleri o lu p ... Ol tarihde bu ha kiri m üstahak görüp R eis-i m imârân-ı Dergâh-ı A lî eylediler» denmektedir. Padişahın Boğdan seferinden dönüşü Kasım 1539 (ÎO T K , H, 217)’a rastladığına göre, Koca Sinan'ın mimarbaşlığa tayininden önce m eydana getirdiği eserlerden olmalıdır. 442 HC, I, 212. 443 Mahalle sakinlerinden edinilen bilgiye göre N işanca caddesi üzerinde 30 N r.yı taşıyan pencerenin bulunduğu yerde vaktiyle medresenin kapısı varmış. Bk. Şekil 16. 444 TM, s. 34; TE, s. 97. 445 1660’larda tanzim edilen İstanbul medreseleri listesinde bu medrese «medrese-i Abdülaziz, eş-şehîr bi-Ümmiveled-zâde» şeklinde geçm ektedir : özergin, «İstanbul ve Rum eli medreseleri» TED, sa y ı 4-5, s. 276. A yrıca bk. Baltacı, s. 459. 446 HC, H, 182-84; Baltacı, s. 470; Eyice, PG , s. 114. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 387 Şekil 16 — Ümm -i Veled medresesi (Pervititch plânı, Çarşamba, P afta 34, 1933) Külliye İÜ. Murad’m annesi Nurbânû Sultan tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmıştır447. Câmi kitabesi, bitiş tarihi olarak 991 (1583)’i göstermekte ise de med reseye ilk müderris tayini 987 (1579-80)’dedir44S. 447 TM, s. 33; TE, s. 94. 448 TŞ, s. 307; Baltacı, ayni yer. Hammer (XVIII, 114/54) medresenin tesis tarihi olarak da câminin bitiş tarihini vermektedir. 388 M Ü B A H A T S. K Ü T Ü K O Ğ L U 40 Valide Saltan medresesi (F 5) Bağçe kapısında Çelebi-oğlu Alâeddin mahallesinde449 olduğu kaydedi len medrese, cami, türbe, darü’l-kurra, kütübhâne, çarşı, mekteb, sebil, çeş me, köşk, hamam, dükkân ve muvakkıthanelerden mürekkeb manzûme için de bulunuyordu. Külliyenin arsası 13 Receb 1006450 (19 Şubat 1598)’de Di. Mehmed’in annesi Safiye Sultan adma istimlâk edilmiş451, ancak inşaata uzun ca bir müddet ara verilmiş ve IV. Mehmed’in annesi Turhan Sultan tara fından tamamlatılmıştı. Mimar Dâvud Ağa tarafından başlanan inşaat Dalgıç Mehmed Ağa452’nın mimarlığı sırasında devam etmiş, Mustafa Ağa tarafından tamamlanmış tır. Medresenin tamamlandığı tarih bilinmemekle beraber inşaatın başlan masını müteakib (1006/1598)’de müderris tayin edildiği görülmektedir433. Medrese, bugün Bahçekapısı’ndaki îş Bankası’nm bulunduğu yerde idi454. 41 Valide Saltan medresesi (H 8 /9) Çarşamba’da Darüşşafaka ve Yavuz Selim caddelerinin kesiştiği yerde Halic’e doğru yolun sol alt köşesinde bugün Muallim Yahya Efendi ilkoku lunun bulunduğu yerde idi455. Medrese, Özdemiroğlu Osman Paşa tarafından yaptırılmış, daha sonra IV. Murad’m annesi Mahpeyker Sultan’m «vezâif ilhak etmeleriyle İstanbul 449 İME, Nr. 21. 450 s. 512. 451 İst. A b ., s .120. 452 Şehabeddin Akalın, «Mi’mar D algıç Ahmed Paça», TD, IX /13, s. 75, İstanbul 1958. A yvansarayî Hüseyin Efendi, inşaata Kösem Valide tarafından başlanıldığım kaydederken hataya düşmektedir {B C, I, 20). 453 B altacı (s. 556), TŞ, (s. 512)’da Ebu’l-Meyâmin M ustafa Efendi’nin biyografisindeki « ... Safiye Sultan medrese-i cedide binâsm a ferm an eyledikde ibtida bunlar (a) ihsan olundu» ifadesine dayanarak 1006’y ı medresenin tamam lanış tarihi olarak kabul ediyorsa da ifadeden de açıkça anlaşılacağı gibi bu tarihde inşaatın başlam ası emr olunmuştur. 454 Baltacı, ayni yer. 1914 tarihli DVM D’de bu medresenin adı geçm e diğine göre asrın başmda ortadan kalkm ış olduğuna hükmedüebilir. 455 İst. B , pafta D5. Bk. Şekil 4. İS T A N B U L M E D R E S E L E R İ 389 validesi medresesi tesmiye olunup Cemaziyelahır 1044 (Ocak 1635)’de ilk müderris tayin» edilmişti456. Vefa medresesi (bk. Şeyh Ebu’l-Vefa medresesi) 114 Veli Efendi medresesi (G 5) Edirne’den mazul Cârullah Veliyüddin (ö. 1151/1741) Efendi tara fından Fâtih medreselerinden Akdeniz tarafı Ayak kurşunlu medresesi yarım da kapısı bunun avlusuna açılan bir kütübhâne ile hücreler yaptırılmıştır457. Fâtih medreseleriyle beraber tamir görmüş olup halen mevcuddur. 74 Yahya Efendi medresesi (F5) Darüşşafaka’nın kapısının bulunduğu, eski adı Sakız Ağacı olan Darüşşafaka Ön sokağı’nda İzzet Mehmed Efendi Darülhadisi ile yanyana idi458. 1914’de pek harab bulunduğu ve yanındaki medresenin (İzzet Mehmed Efendi) de arsası katılarak modem bir medrese yapılmasının çok uygun ola cağı kaydedilen medrese 1918’deki Fâtih yangınında yanmıştır459. 124 Yahya Güzel medresesi (H 6) Vefa’da, Kâtib Çelebi caddesinde Atatürk Bulvan’na giderken solda ve Manifaturacılar çarşısının arkasında, plânda görülen, fakat hakikatte mevcud olmayan Yahya Güzel sokağında bulunan medrese Hoca Teberrük460 adıyla da anılan mescidin yanında idi. 456 VF, J, 34 a; B C , I, 215-16. 457 B C , I, 12. Bk. R esim 31, 32. 458İME, N r. 126’da sadece, Çeragî Ham za mahallesinde olduğu kayd edildiği halde DVMD, s. 129’da «Sakız A ğacı Yahya Efendi, D arüşşafaka kargı sında» geklinde yeri tam olarak belirtilmiştir. İst. B , pafta C5’te de Yahya Efendi medresesi ism en işaretlenm iş bulunmaktadır. Baltacı, biri Defterdar Yahya Efendi (s. 442-43), diğeri Şeyhülislâm Y ahya Efendi (s. 578-79) olmak üzere iki Yahya Efendi medresesinden bahsetmekte, ancak yerini hemen ayni göstermektedir. Son asır m edrese listelerinde Çarşamba’da bir Yahya Efendi medresesi görülmektedir. Şu hailde Defterdar Yahya Efendi medresesi, bu sem tte idiyse dahi XIX. asra ulaşam am ış olmalıdır. 459 DVMD, s. 129. 460 ö z, I, 151, not 343’de ilk bânisini Hoca Tobruk, İkinciyi Y ahya Güzel şeklinde gösterir. Eyice, «İstanbul’un ortadan kalkan bazı tarihî eserleri» TD, sayı 26 (1972), s. 148’de her ik i ism in de yanlış olduğuna işâret eder. 392 m übahat s . k ü t ü k o Gl u Kız Lisesi’nin bulunduğu yerde idi467. Banisi 999-1001 (1591-1592) tarihleri arasında 1 sene 5 ay müddetle meşihat makamım işgal etmiş olan Zekeriyya Efendi’dir468. Medresenin tesisi 1592’dedir460. Şevval 1048 (Şubat 1639)’da ise sani yesi ihdas edilmiştir470. Zekerriyya Efendi medresesi 1251’de Vakıf Nazırı Şeyhülislâm Mekkîzâde Mustafa Âsim Efendi tarafından tamir ettirilmişse471 de XX. asrın ba şında pek harab olarak görünmektedir. Bu yüzden 1914’de içinde kimse yok tur. Ancak «son derece harab» bulunmasına rağmen 1918’sonunda muha cirler tarafından işgal edilmiştir472. 467 İst. B , pafta D5. 468 18, s. 412. 469 «1001 muharreminde (Ekim 1592) Zekeriyya Efendi hazretleri bina ettikleri medrese tamam oldukda ihtida bunlara (Seyyid Mehmed Efendi) in'âm olundu {T8, s. 742). 470 VF, I, 321 b. 471 B C , I, 170. 472 DVMD, s. 171. «MİLLÎ BİR GÜÇ OLARAK TÜRK KÜLTÜR SOSYOLOJİSİ» ÜZERİNDE BİR İNCELEME -DENEME*- Ahmet Cevat Eren Konumuzun başlığından da anlaşıldığı üzere «Millî bir güç olarak Türk Kültür Sosyolojisi üzerinde bir inceleme» derken, san’at, ilim, din ve netice itibarile bütün Türk Kültür ve medeniyetini çeviren, kapsayan büyük bir problemle karşı karşıya bulunuyoruz. Bilindiği üzere, dün olduğu gibi gü nümüzde de, feylesoflar, sosyologlar, kültür tarihi yazarlan ve mütefekkirler insanlığın saadeti ve gerçeklerin iyi bilinmesi için, kültür meselelerine büyük bir önem vererek görüşlerini, düşündüklerini açıklamağa gayret etpıişlerdir. Dünyanın dönüşü, kanın deveranı, ayın, güneşin doğuşu, batışı nasü ki ha reket kanununa tâbi bir gerçek ise, insanlığın durmadan gelişme ve ilerle mesi de öyle bir hareket kanununa bağlıdır. Tarihî devirler bize bA hareket kanununun en cardı örneklerini göstermektedir. îşte kültürün başlangıcı, ta rihi oluşturan, inkişaf ettiren, geliştiren, yahut buhranlara sevk eden bu de ğişmez hareket kanununun bir eseri olarak görünmektedir. Çağımızın düşü nürlerinden Erich Rothacker, tarihi geliştiren, oluşturan bu hareketi «Subs trat» terimi ile ifade ediyor (yâni maddede değiştirilemeyen bir temel= Substrat). Toplumlar tarih boyunca bir gelişme ve derleme kayd ettikçe ha yat üslûbu, dünya görüşü, kültür anlayışı da bir tebeddüle, değişikliğe uğ rar. Bu sebeple tarihte, çeşitli dünya görüşü hayat tarzım, üslûbunu meyda na getiren kültürel devirler doğmuştur. Devirler değiştikçe, kültür anlayışı da değişir, ya bir décadence-inhitat, yahut da progress-inkişaf, derleme mey dana gelir. W. Ddthey’in tabiriyle «Her büyük kültürle birlikte yeni bir dün ya tablosu, yeni bir dünya görüşü ortaya çıkar». Kültür meselesi bu öneminden dolayı, medeniyet sahasında derlemiş ve gelişmiş olan mdlet ve devletleri ötedenberi meşgul eden ve üzerinde çalışı lan zarurî bir dava olarak telâkki edilmiştir. Kültür meselelerinin araştırdmasında ise, tarih başlıca bir kaynak teşkd eder. Bu bakımdan tarih bir sta tik ilim değd, bir dinamik ilim olarak kabul edilir. * Prof. Dr. Ahm et Cevat Eren’in, 6 A ralık 1974’de Millî Güvenlik Akade' misinde verdiği konferansın metnidir. 394 A H M ET CEV AT E R E N Kendi tarihini, eski tabirle o devirlerin ahval ve zamanı «yani zamanın ahvalini - devrini iyi anlayamayanlar» ve iyi bilmeyen, öğretmeyen millet ve devletler büyük zorluklarla karşılaşmışlardır. Bu zorluklar çok kere içinden çıkılması pek zor, müşkil kültür buhranlarına sebep olmuştur veyahut kül tür inhilâllerine yol açmıştır. «Millî bir güç olarak Türk Kültür Sosyolojisi» nasıl araştırılmalıdır?, sorusu konumuzun esasım teşkü eder. Bu hususa biraz sonra daha geniş öl çüde temas olunacaktır. Yalnız şurasını açıklamak lâzımdır ki, böyle bir ko nunun araştırılmasına başlarken bir «Dilettentinism» felsefesi (yani her şeye merak, fakat hiçbir neticeye ulaşamamak) içinde kalmaktan kaçınmağa son derece dikkat edilmesi ve mümkün olduğu kadar «Concret» gerçeklere da yanan görüş ve neticeleri ortaya çıkarmağa gayret etmek bir zarurettir. Zira Türk-Kültür Sosyolojisi, çok az işlenmiş bir sahadır. Büyük Türk tarihi ne tahlil, ve ne de, terkip edilmiş bir çağa ulaşamamıştır, henüz başlangıçta bu lunuyoruz. Konumuza başlarken bir diğer noktayı daha göz önünde tutmağı faydalı buluyoruz. Bilindiği üzere, bugün Türkiye Cumhuriyeti, tarihî ve coğrafî mevkı’i ve başlamış olduğu inkılâblan ile yeni bir tarihî devrin dönüm noktasında bulunmaktadır. Milletlerin tarihlerinde görüldüğü üzere, büyük inkılâblardan sonra bir dönüm noktası sayılan devirlerde, umumî olarak önemli zorluklar ve kültür buhranları meydana gelir. Bu bakımdan Türkiye’de de simptom alâmet ve işaretleri görünen bazı güçlükler vardır. Fakat, birçok yazarlar, Türkiye’nin bu zorlukları da yenecek güçte bulunduğu kanaatmdadır, yeter ki, güçlükleri ilmî açıdan görelim ve öğrenelim. Meselâ, Türkiye hakkında Avrupa yolunda Türkiye (Die Türkei auf dem Wege nach Europa. München 1952, sahife 172/173) başlığı altında bir eser yazmış olan Friedrich von Rummel eserinin sonuç bölümünde özet le şöyle bir neticeye varmış oluyor : «... Türkiye XX. yüzyüda kendisine düşen vazifeyi başarmağa muvaffak olmuştur ve Türkiye millî bir devlet olarak garp me deniyetini şarkta en iyi bir şekilde kavramıştır. Hatta bu bakım dan Türkiye Avrupa'nın en büyük oğludur (Fills ainée de l’Europe) diyebilirim. Bununla beraber, Türkiye’nin daha çok çözüm bekleyen birçok görevleri vardır ve Türkiye, özellikle kültürel sa hada (auf dem Geistigen Gebiete) eskiden kalan yani maziden ge len değerlerle, zaruri olarak kabul edilmiş bulunan yabancı -yani Avrupa’dan gelen kültür ve medeniyet- arasında doğru, haklı bir T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 395 muvazene ve ahenk bulmak mecburiyetindedir...» mütalâasını ileri sürüyor ve diyor ki, «Avrupa metodlan üe yetişen Türk nes li (yeni ve modem Türk tipi insan) bu güçlükleri de aşmağa mu vaffak olacaktır...» Esasen bu inanç Türk inkılâbını yapanların da hedefi idi. Nitekim, bir çok Tiirk devlet adamları, özellikle Büyük Atatürk, Türkiye Cumhuriyeü’nin daha birçok güçlükleri yenecek, aşacak bir güce, kudrete sahip olduğunu be lirtmişlerdi. Bu sebeple şurasını tebarüz ettirmek lâzımdır ki, Türk aydın larının, eğitim sistemimizin millî bir güç olan Türk Kültür-Sosyolojisi’ne önem vermeleri bir mecburiyet, bir zarurettir. Zira, Türk vatanı, Türk toprağı, yüz yıllara dayalı ve Türk milletinin yarattığı bir âbidedir. Bu toprak milletimi zin ilham kaynağıdır. Bu vesile ile Atatürk’ün bir sözünü hatırlamak doğra olur. Atatürk diyor k i : «Türk toprağı sen, seni seven Türk milletinin me zarı değilsin, Türk milleti için yaratıcılığını göster». Biz burada Türk topra ğının felsefesini buluyoruz ve bu sözlerin Türk-Kültür-Sosyolojisi için nekadar büyük bir mana taşıdığım anlamağa çalışmalıyız. Antropolog ve sosyal coğrafya âlimi Ratzel’in dediği gibi, «nerede ki bir toprak var -Raum- ve onun üzerinde yaşayan bir millet vardır ve orada bir devletin yaşamasına hiçbir mani yokdur». Devlet, kültür sosyolojisinin bir eseridir. Devlet olmayan yerde kültür sosyolojisi de aranmaz. Yukarda özetle arz olunan bilgilerden anlaşıldığı üzere, kültür sosyolo jisi, her devlet için yol gösterici, millî gücü açıklayıcı bir bilim dalı olma sına rağmen, Türkiye’de üzerinde pek az işlenmiş bir konu olarak görülmek tedir. Burada konumuzu aydınlığa kavuşturmak için, özet olarak, plânımızı üç büyük başlık altında mütalâa etmeği faydalı bulduk : I — Kültür-Sosyolojisi nasıl bir ilimdir, bu bilim dalı hangi felsefeye dayanır? II — Kültür-Sosyolojisi açısından, Türk toplumunun, devletinin kül türü mazide nasıl bir manzara arz eder? III — Günümüzde Türk Kültür-Sosyolojisi’nin değerleri nelerdir? Birinci Bölüm : Kültür-Sosyolojisi’nin tarifi, bu bilim d alının dayandığı felsefe: Birçok yeni bilim dallan gibi Sosyoloji ve Kültür-Sosyolojisi de Tür kiye’ye ancak ikinci Meşrutiyet ve daha doğrusu Türkiye Cumhuriyeti dev 396 A H M E T C E V A T E R E ltf rinde bir bilim dalı olarak yer almağa ve yavaş yavaş gelişmeğe başlamıştır. Bugün Türkçe’de, Sosyo-Kültür daha doğrusu Kültür-Sosyolojisi terimi ile ifade ettiğimiz bilim dalı, batı dillerinde, genel olarak Kültür-Sosyolojisi te rimi ile ifade edilerek adlandırılmıştır. Kültür-Sosyolojisi’nin Türkçe’de he nüz kesin bir tarifini göremiyoruz. Bunun başlıca sebebi, sosyolojinin ancak Ziya Gökalp ile Türkiye’de başlamış olmasında aramak lâzımdır. Bir başka diğer sebep de, kültür ile medeniyet, civilisation’unj Fransa ve diğer bazı ba tı dillerinde, kültür kavramının medeniyet, civilisation ile bir anlamda kul lanılmış olmasından ileri geldiği iddia edüecek olursa, hataya düşülmemiş olur. Ziya Gökalp, fransızca kültür kelimesinin iki ayrı mana ifade ettiğini iyice kavramış, bunlardan birini «Hars» diğerini «Tezhib» terimleri ile ifa de etmiştir. Bunlardan «Hars»ı demokratik, «Tezhib»i ise aristokratik ola rak tavsif eder ve hars’ı halkın an’anelerinden, teamüllerinden, örfünden, şifâi ve yazılmış edebiyatından, dilinden, musikisinden, dininden, ahlâkından, bedi’î ve İktisadî mahsullerinden ibaret olduğunu kayd eder. Bu suretle, «Harsn halkın zengin bir hâzinesi sayar ve bundan dolayı da «Harssa demokratikdir diyor. «Tezhib »i ise, yalnız yüksek bir tahsil görmüş, yüksek bir terbiye ile yetişmiş hakikî münevverlere mahsustur, diyor. Güzel sanat ları, edebiyatı, felsefeyi, ilmi, hiç bir taassuba karıştırmaksızın dini samimi bir aşk ile sevmektir, şeklinde ifade ediyor. Netice itibarile, terbiye yolu ile husule gelmiş bir duyuş ve yaşayış tarzıdır diyor, birincisini millî, İkincisini de gayri millî yani beynelmilel olarak ifade ediyor. (Türkçülüğün esasları, eski harflerle, sayfa 88/89). Türkiye’nin en idealist ve mefkûreci sosyologunun bu ifadesinden anlı yoruz ki, kültür meselesi, özellikle sosyolojisi tam manasile açıklığa kavuşturulmamıştır. Halbuki son yapılan araştırmalardan açıkça belli olduğu üzere, Türkçe’ye Fransızca’dan geçen «Cultive» sözü, batı dillerinde daha başka zaviyelerden, görüşlerden incelenmiştir. Kültür-sosyoloji dediğimiz zaman, umumî olarak, bu b ilim dalı bugün «din, san’at ve ilmin, yani kültür var lıklarının toplum üzerine, yani sosyal alanda görülen tesirlerini araştırır, keşf eder» suretinde tarif edilmektedir. Bu tarifin doğruluğunu şuradan anlıyoruz. Kültür bir milletin yaratıcı gücü olduğu halde, civilisation, kültürün sade bir vasıtası olarak kabul edi lir. Birinde insan, diğerinde vasıta söz konusudur. Kültür-sosyolojisini daha başka yönden tarif edenler de vardır. Fakat, biz burada kültürü, civilisation’dan ayrı olarak kabul eden nazariyecilerin istikametinden mütalâ’a ede ceğiz. T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 397 Kültür-sosyolojisi üzerinde ileri sürülen çeşitli mütalâ’a ve görüşlere geç meden evvel, kültür deyince ne anlaşıldığını açıklamak lâzımdır. «Kültür» sözü câzib, çekici bir mana ifade ettiğinden, hemen birçok batı dillerinde çe şitli surette tarif edilmiştir. Bir Cemü Meriç (Ümrandan Uygarlığa) adlı ki tabında iki Amerikalı yazarın «Kültür» ün 160 çeşit tarifini bulmuştur (sahife 87). Kültür, Lâtince «Colare» - işlemek, bakım, ıslâh, örtmek manası na gelen sözünden colore kökünden alınmıştır. Kültür nazariyatcılanna göre, kâinatda -evrende- mevcut işe yarayan bir varlığın yahut varlıkların bakımı, ıslâhı hususunda yapılan bütün gay retlerin hemen hepsi kültür terimi ile ifade edilmiştir. Toprağın ıslâhı -agricultuf-, bitkilerin ıslâhı -phlanzen kultur-, siyaset ilminin bir dalı olarak -Kulturpolitik-, insanın hayatının asilleştirilmesi, bakımı, soysuzlaştırılmadan geliştirilmesi, bir toplum veya toplumlann fâaliyet, fonksiyon sahalarının ol gunlaştırılması, hep birer kültür problemi olarak ifâde edilmektedir. Özetle diyebiliriz ki, kültür bir idrak, fehm, kuwe-i müfekkire, âkildir. Batı dille rinde Entendement, Vemümft, Wohmehmen başlıca insanlara mahsus fıtrî, yahut İlâhî yaradılışın bahşettiği bir duygudur. (İslâmdâ) mahluk Hakıkafı Hâlık’ı idrak edemez. Fakat semavî dinlerin kitablârmda görüldüğü üzere, yer yüzünde Hâlık’in yarattığı varlıkları insan idrâkile kâvrâr, ânlar. Bu su retle insanlar diğer mahlûkattan daha âyn hassalara mâliktirler ve yaratıl mışlardır. Nitekim, Avrupa’da ortaçağı karanlığı ile örten ıskolâstik zihniyetten kurtulmak için Rönesans'ın başladığı devirlerde, 1480 de Flörânsalı şâir, Pheosoflesen Hazret-i Âdem’in ağzından devrini aydınlatmak için insanlâra şu nasihâtta bulunuyor: «Ben seni ne dünyevî, ne semavî yaratmadım; Sen kendi kendini terbiye ve kemâle, olgunlaştırmağa gâyret etmelisin İstersen insan, istersen hayvan gibi olmakta kendi kendine düşünmen lâzımdır İstersen soysuzlaşır, istersen Allah’a yükselmeğe çâhşırsm» (Hârtuıig, Weltgeschichte, S. 120, Bd. Renassens). Bizim büyük mutasavvuf, halk şairimiz Yunus Emre insanın öğrenme sini, dünyâsını anlamasını bir şiirinde yine şöyle güzel ifade eder: «İlim, ilim'dimekdir • ilim kendün bilmekdir Sen keüdüni bilmez isen Bıi nice okumakdır» diyor ki, insanini kendini bilmesi, tanıması 39 8 A H M ET CEVAT E R E N için ilim yapar ve böylece yükselir. Bu küçük mısralarla insanları yükselten çok derin bir felsefe ve hayat görüşü anlatılmak istenmiştir. Bilindiği üzere insan, tabiat ne ise, onu olduğu gibi kabul edip hayatını sürdürmek isteyen bir mahluk, bir yaratık değildir. İdeale, ruha değer veren hassalara sahibdir. Bu ideal ve kıymet mefhumu hassalafı, sezgileri saye sinde diğer canlı ve cansız mahlûkatdan faydalanmasını bilen bir güce sa hiptir. İşte insanlar hassaları (hayal düşünceleri, havsalası) yani ideali, idra ki, aklı ve sezgileri ile yaratıcı olur (Creation, Genialgedanke). Bu yaratıcı hassası ile, arzu ettiği, yani tasavvur ve ideali olarak gördüğü yeni bir hayat tarzı, bir dünya görüşü ile vücuda getirdiği âlemde dünyada yaşar. İslâm di ninde création, halketme, yaratma yalnız Allah’a mahsustur. Bu sebeple Création terimini dilimizde «mübdi’, muhteri’, keşif, yeni bir buluş» terim leri ile ifade etmek daha doğrudur. İşte insan arzu ettiği, tasavvur ettiği böyle yeni bir hayat görüşü yeni bir dünyayı meydana getirmek için de bir takım vasıtalara muhtaçtır. İnsa nın ferdi, yahut toplumun hayatında geliştirdiği bu vasıtalar yahut nizamlar dır ki, bunlar organizasyon, teknik, ekonomide icap eden şartlardan ibaret tir. Bunları bazı müellifler yalnız «civilation», bazı müellifler de «culture ci vilisation» olarak birlikte kabul etmişlerdir. Fakat ister ayrı, ister culturecivilisation ile birlikte mütalâ’a edilsin, bütün nazariyecilerin birleştiği bir nokta vardır ki, o da «civilisation» kültürün bir vasıtasıdır. Nitekim, sivilizasyonun elde edilmesinde, bir toplum için ırk, kabiliyet, örf, âdet, istidat, san’at, tradisyon, tarihî tesirler gibi kültür unsurlarının ka bul etmesi mecburiyeti yoktur; Daha açık bir ifade ile sivilizasyon olarak kullanılan her vasıtayı, her ferd her toplum san’at, tradisyon, ruhî istidat duygularına da sahip olmadan elde edebilir, kullanabilir. Ziya Gökalp’in millî ve gayri millî diye kültürü tarifi bu farkdan ileri gelmektedir. Kültürün millî bir karakter taşıması devlet hayatının devamında önemli bir faktördür. Bir toplumda sivilizasyon vasıtalarının, makine, top, tank, uçak vesaire bu lunması, o toplumun büyük bir kültüre sahip olduğunu göstermez. Bugün dünya siyasî haritasında Afrika’da, Asya’da, Güney Amerika’da, bunların tarihlerinde kültürün en yüksek vasfı olan «Devlet San’atı», yani devlet mef humu bulunmuyordu. Birçoğunda kabile teşkilâtı hayatı devam eden millet lerdi. Fakat bu devletlerin, kültürün bir vasıtası olan sivilizasyondan fayda lanmalarına hiçbir engel yoktur. Birçoğu toplarla, uçaklarla, fabrikalarla teç hiz edilmişlerdir. Bazılarının güçlü orduları dahi vardır. Bu vasıtalar kendi yaratıcı kültürlerinin eserleri değildir. Zira, medeniyet Fallmerayer’in tarifi ile, bizatihi, kendiliğinden bir feth gücüne sahihtir. Yani feth edicidir. O, me- T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 399 deniyet kendisini benimsemeyenleri dahi feth eder. Medeniyetin bu karakteri beynelmilel (evrensel) dir. Taklid edilebilir, fakat kültür taklid yolu ile asla elde edilemez. Oswald Spengler, (Der Mensche u die Technik, S. 52 vd.) adh eserin de Avrupa'nın teknik sahada fazla ileri gitmesini, kültür için bir sukut alâ meti saymıştır. İnsan ister istesin, ister istemesin makine inşam kendi isti kametinde yürütecektir. İbdâ’ edilen mübdi’e karşı çıkmaktadır. Vaktile, Mikrokosmus-mensch (kendi başına bir âlem olan insan) nasıl tabiata karşı mücadele etdi ise, şimdi de kendi başma bir âlem olan Mikrokösmusmaschine insana karşı mücadele etmektedir, yani makine inşam feth etmiştir diyor. Spengler’i belki pesimist olarak telakki edenler, eleştirenler olmuştur. Fakat onun Birinci Dünya Harbi ve harbden soma XX. yüzyıl için söyle dikleri birer gerçek olmuştur. Nitekim Amerikalı Moreno ikinci Dünya Har binden soma Spengler’i tasdik eden nazariyeleri ortaya atmıştır ki, özet de olsa, biraz soma söz konusu olacaktır. Fakat, burada Spengler’in XX. yüz yıla ait söylediklerini dikkat nazardan kaçırmamak lâzımdır. XX. yüzyıl başmda küçük plânetimiz’in yani arzın dünya görüşü şöyledir : «Şimal katma mensup bir gurup insan, İngiltere, Almanya, Fransa Jankee (şimalî Amerikalılar için kullanılan bir tâbir) durumu, yani dünyayı ida re ediyorlar, bıınlann siyasî gücü servetleri üzerine kurulmuştur. Onların servetleri ise kuvvetli endüstriye dayanmıştır. Daha soma sözlerine devam la, neredeki kömür, petrol, su kuvveti vardır, orada Faust insanın (yani ma nevî kültür ve İlâhî güc, ebedî insan) kalbine karşı bir silâh geliştirilebilir. Kömür, petrol bitince ne olacaktır. Artık siyah insanlar da beyazların yap tıklarını öğrendiler. Dünya için bir çıkış noktası bulmak bir hayalden ibaretdir. Bu hususta optimist olmak bir korkaklık mıdır (Optimismus ist Fergheit, S. 60)». Burada Atatürk’ün bir sözüne işaret etmek isterim: «Tehlike varsa gelecektir, tehlike beklemekle önlenemez, tedbir lâzımdır.» Bugün Ortadoğu ve dünya petrol mücadelesine girdi. Bir Arap lideri bugün şöyle diyor : «Ba tı dünyasındaki gelişmenin bizden alman ucuz petrol sayesinde sağlandığını unutmamalı» (Cumhuriyet, 20 Kasım 1974, Sahife 8). İşte Spengler’in sözü bugün artık gerçek olmuştur. XX. yüzyıl başmda Spengler’in geri bir ülke olarak gördüğü Rusya, makine gücü sayesinde «Sü per» devlet olarak ortaya çıktı. Bmada bu konulara temas etmemizin başlı ca sebebi, kendi Kültür-sosyolojimizi tahlil ederken, özellikle millî güvenlik açısından meseleyi ortaya atarken bu görüşlerin özel bir değeri vardır. Zira, hiç bir devlet kendini bugün dünyayı tesirleri altında bulunduran felsefenin dışında göremez. Spengler (Der Untergang dés Abendlandes - Avrupa'nın in- 400 A H M ET CEVA T E R E N hitatı) adlı eserinde bu meseleyi açıkça ortaya atmıştır. Hatta tezinde (teo risinde) hııgünkü makine süratine, maddenin insana hükmeden gücüne karşı, Avrupa kültürü mukavemet edemiyecek ve Avrupa bir gün demir ve kö mür yığını haline gelecek fikrini savunmuştur (Spengler’i IH. Reich devlet adamları pesimist olarak görmüşlerdir): Kültür felsefesinin tarihi bilindiği üzere, İlkçağlara Hindistan, Çin, Pers, Grek, Roma, Orta-Asya’da Türkler (Mete devri), daha sonra İslâm dünya sına, islâmiyetin ortaçağlarda geliştiği devre, netice itibarile Rönesans devri ni çevresine alan çok eski tarihle yaşıt bir maziye sahip olmasına rağmen, «Kültür» terimi biraz önce temas edildiği üzere, Fransa’da ancak 1756 dan sonra ortaya atılmıştır. Yani Fransız İnkılâbı’nın hazırlanmasında başlıca âmir olan devr-i intibaha yani uyanma devrine rastlar. Kültür sözü gibi «Sosyoloji» sözü de yine XVIII. asrın /bilginleri tara fından ortaya atıldı. Kültür ile sosyolojinin biribirile ilgili olması, Kültürsosyolojisi’nin kurulmasında âmil oldu. Iskolastik devrin F. Petroçia (13041374) -Italyan şairi, millî görüşe sahip-, Dante, Bokaçio ile yıkılmağa baş laması ile ilimde, devlet hayatında, toplum ile tabiat arasında, ferd ile din arasındaki münasebetlerde aklın hâkim olması yeni bir dünya görüşünü or taya attı. Özellikle ekzakt (exakt) bilim dallarında yeni keşifler, buluşlar or taya atan Galilei (1562-1642), Johan Kepler (1571-1630) ve daha sonra İsaac Newton (1642-1727) ve daha diğer matematik, mekanik,. astronomi, tabi’i bilgilerde, büyük gelişmeler kayd eden.âlimler Renée Descart (15961640), Gotfried Leipnitz (1646-1716), felsefe ve ilim sahasında yetişen bü yük düşünürler toplum ile tabiat arasındaki münasebetlerin araştırılması za ruretini ortaya attılar. Fakat, bu âlimler toplumdaki hareketleri riyazi, ma: tematik bir görüşle izah etmeğe çalıştılar. Bu suretle 17. yüzyılda ilk olarak «Sosyal-Fizik» terimi ortaya atıldı. Bu suretle tarihte Sosyal (Şozio) terimi, yani cemiyet, toplum söz konusu oluyordu, 17. yüzyıl v e 18. yüzyıl SosyalMatamatik, Sosyal-Fizik sistemlerinin mücadeleleri ile geçti. Bu sistem toplumun karakteristik vasıflarım, olaylarım bir tarafa bıra kıyordu. Fakat daha sonra toplumun Enerjetik-sosyoloji ile .izahının kabil olamıyacağı, insanların yalnız bir organik maddeden ibaret olamıyacağı, ma nevi kudretlerin, ruh, akıl, idrakin de insan ve toplum hayatında, toplum ve tabiat arasındaki münasebetlerin daha derin bir faktör olduğu kabul edildi (N. Şazi Kösemihal, Sosyoloji Tarihi-îstanbul 1957; Oswal, Energesische Grundlagen der Kultur, Leipzig 1909). Hegel (1770-1831), Schelling (1775-1854), H. Chamberlein (1855- T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 401 1927), Max Weber, Oswald Spencer (1820-1903) gibi nazariyeciler, toplum hayatında, psikoloji, ruh, akıl ve idrakin (Raison) âmillerini tesbit ettiler. Bi lindiği üzere, A. Comte (1798-1857) ile sosyoloji bilim dalı büyük bir açık lığa kavuştu ve sosyolojiye bilimdalı adım veren de bu Fransız bilgini Auguste Comte oldu. Positivizm teorisini ortaya atan Auguste Comte, din ile toplum arasın daki münasebetleri red etme cihetine gitmesi, geniş tepkilere yol açtı. Kül tür tarihinin, san’at, ilim ve kültürün (manevî güçler) toplumda müdafasmı yapanlar positivizme karşı cebhe aldılar. Almanya’da W. von Humbold (1767-1853) kültür, dü ve din meselelerini daha başka yönden mütalaa eden eserler yazdı. Prusya devlet adamlarından ayni zamanda Goethe ve Schiller’in yakm dostu olan Humbold mefkûreye, ideale, yani idealist felsefeye bağlı olan dostlarının da tesiri altında idi. Goethe bir sözünde diyordu ki: «Ein macht ohne Geist, heisst Weder macht noch Geist» bir kudret ki, maneviyetsizdir, ne kudret ne de maddedir, yani hiçbir şey yaratamaz. Daha doğru bir Türkçe manevi ve maddi güc, kudret bir arada olmalıdır. Özet olarak ifade ettiğimiz bu birkaç satırdan anlaşıldığı üzere, Kültür-sosyolojisi anlatılırken, maddî ve manevî kudretlerin toplum üzerindeki tesirleri açıklanmahdır. Zira manevi kudret, maddeye müessir olur. İnsan üstün sezgi lere, bir ruha, bir akla ve idrake sahip olduğundan, tasavvur ettiği hayata ve receği şekli bu manevî kudretle elde eder. Bu suretle kültür gücü maddî var lığa estetik bir surette biçim ve forum verir. İlim de esas varlıkları tahlil, analiz etmek, sonra bunları terkip etmek kaidesine, temeline dayanır. Bu hususa bir misal olmak üzere Husten Chamberlein’in nazariyesine kısaca göz gezdirelim. Zira bu nazariye ve diğer nazariyecilerin görüşleri ve tesbit ettikleri metodlar bilinmeden bir Türk Kültür-sosyolojisi üzerinde durmak pek zayıf olur. Huston Chamberlein (XIX. yüzyılın temelleri, ü . cilt, Sahife 870) adlı eserinde bütün hayatımızın çeşitli görünümlerini (Erscheinung= Fenomen) başlıca'üç büyük gurup altında toplar ve gurupları şöyle ayırır: 1 — Bilgi (Wissen), bunu da ikiye ayırır: a) Keşif, ihtirah, ibda (Entdechung) b) Doğrudan doğruya ilim (Wissenschaft=Sience) 2 — Medeniyet (Civilisation) = Bu da 3 guruba ayrılır: â) İndüstri b) İktisadî ekonomi c). Politika ve Kilise Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 26 4Ö2 A H M ET CEVAT E R E N 3 — Kültür, bu da yine 2 kısma ayrılır: a) Dünya görüşü, din telâkkisi (Weltanschaung) b) San’at. Bu tasnifi yaptıktan sonra, herhangi bir anlayış yanlışlığına süi tefehhü me ve karşı iddialara mani olmak için bu üç gurup altında ayrı ayrı müta lâalardan hangi neticelere (concret= kesin) varmış olduğunu açıklığa ka vuşturmak için bunları tafsilâtı ile anlatır. Biz burada ayrıntılara gitmeden bu guruplarda ileri sürülen mütalâalara özetle temas edelim. 1 — Bilgi nedir, birçok şeyler biliriz. Bunların esasım anlamak ve bir prensibe bağlamak ilimdir. Fakat birşeyin ilim olabilmesi için keşif lâzımdır. Evrenin (kâinat)m azametini düşününüz bizi çeviren kosmos’da nekadar bil mediklerimiz vardır. İşte fezada görünenleri keşf etmek, yer altında kalan maddeleri bulmak, bilinmeyen lisanları öğrenmek, okumak... bu gibi herşey bir keşifdir. Bu suretle keşif olmadan ilim olmaz. Yalnız görmekle de birşey elde edilemez. Eğer böyle olsaydı, ilim korkunç bir metedoloji hâline ge lirdi. Evvelâ keşf edip onu tahlil edeceğiz, ondan sonra tasnif edeceğiz, keşf ettiğimiz maddenin neden ibaret olduğunu anlayacağız ve bir esasa bağlaya cağız. H. Chamberlein burada Aristo’nun bir sözünü nakl eder, Aristo : «herşeyden eVvel gerçekleri toplamah, ondan sonra düşünerek bunları birbirine bağlamalı, ilim de bundan ibarettir» diyordu. Bu özel mütalâalarımızdan şü neticeyi çıkarıyoruz : a) Dünyada genel olarak kültür üe civilisation arasında mücadele var dır. Bunun hedefi nasıl son bulacaktır. Bunu kesin olarak söylemek . hiçbir fâniye nasip olamaz. Spenglere göre medeniyet makineleşme bu süratle devam ettiği müddetçe, kültürümüzün bir kömür, demir yığını, haline gelmesi mümkündür. b) Kültür ile civilisation arasındaki fark, ahenksizlik kültür buhranları na sebep olur.. Bu ahenksizlik, bu fark bugün özellikle makineleşme devrine yeni girmiş olan devletlerde daha ziyadedir. Kültür ile civili sation ciddi buhranlar yaratmaktadır. Birçok yerlerde görülen ih tilâl, karışıklıkların sebebi bu ahenksizlikten doğduğu bir gerçektir. Bu karışıklıklar daha XDC. yüzyıl yarısından sonra başladı. H. Cham berlein ırkçı :bir: düşünür olmasına rağmen, edebiyatsız, san’atsız, ilimsiz bir kültür olmaz, bunlardan mahrum bir civilisation, insanlık için en büyük tehlikedir. Civilisation, teknik yükseldikçe kültür çôkmèkte ve hâttâ bir vah şetin Avrupa’da hâkim olacağına işaret etmektedir. Bu sürede Auguste Com T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 403 te’in positivism nazariyesine karşı çıkanların sayısı arttı. Birçok âlimler İlâ hî, ruhî güçlerin varlığının zaruretini kabul ettiler. Bütün dünyadaki gelişen kültürün maziden güç aldığım ileri sürdüler. Max Weber, A. Weber, daha sonra Rothalker, Dilteh, Moreno, Linton ve diğerleri kültür tarihine, din ah lâk, eski Hind, antik devir, hırıstiyan ve İslâm âlemlerinin yükselişi ve çö küşü sebeplerini araştırdılar. A. Weber (1868-1956) Trajedi ve Tarih, Tarih’e veda, ve son eseri olan Kulturgeschichte als Kultursoziologie (kültür tarihi-kültürsosyolojisi) eserlerinde insanlığın bütün tarihî devirlerdeki kültür safhalarını, dinlerini, ekonomi, siyasî sahadaki rollerini, yani dünya görüş lerini inceledi. Bu son eserinde (Şark ve Garp) yani (Demokrasi-Antidemokrasi) meseleleri üzerinde durmuştur. Materyalist tarih görüşüne karşı idealist tarih görüşünü müdafaa etmiştir. Hatta bu eserinde İslâm dininden söz eder ken, diyor ki, bugünkü kültür mücadelelerinde İslâm dininin daha mukave metli olduğunu görüyoruz. İkinci dünya harbinden sonra bu kültür mücadeleleri yanında antropolo ji, sosyoloji, psikolojiye yeni katkılarda bulunan bilginler yetişti. Sosyometri adı altında yeni bir ilim ortaya atıldı. Bilindiği üzere, Sosyometri’nin kuru cusu İ.L. Moreno’dur. Sosyometri nasıl bir ilimdir. Moreno’nun tarifine göre: Sosyometri halk tarafından halk için hazırlanmış bir halk sosyolojisidir. Şübhesiz ki, bu özet tarif, sosyometri gibi geniş iş, idare, hukuk, felsefe,' teknik, kültür, psikoloji, ahlâk gibi birçok bilim dallarına yayılan bir ilmi tarife kâfi değildir. Moreno demokratik bir düşünce ile bu eserini yazmıştır. Kültür ve makinenin hayatta aksiyonu, tesirlerini karşılıklı olarak incelemiş ve özellikle bugün makineleşmiş bir dünyayı korkutan hadiselerin üzerinde durmuştur. Moreno bu görüşlerinde Spengler, Weber, Chamberlein’e göre daha optimist görünmektedir. Moreno diyor ki, insanlar bundan sonra robotların tesiri altinda kalmıyacaktır. İnsanlığın makineden korkmaması lâzımdır. Makine insan gücünü kat, kat aştığı bu durumda insan yaratıcı (Creation, Spontanitee) gücünün kayb edeceği endişesi olmamalıdır. Bugün insanlar bu makinelerin bir nevi ölümsüz olduğuna inanıyorlar, bu doğru değildir. Makineyi veya robotu yaratan insandır. Makinenin verdiği heyecandan kendimizi kurtaralım. Bu korlar ve endişeyi bir alışkanlık haline getirmeyelim. Çünkü m akine insan şu’urunun derinliğine, yaratma gücüne ulaşamıyacaktır. O halde ne yapmalı yız? İnsanı yaratıcı bir varlık olarak tutmak istiyorsak, ilme, tabiatm insanlara bahşettiği kudretlere (akü ve idrak) değer vermeliyiz ve değer vermemiz lâ zımdır. İnsanlığın yüksek ahlâkî vasıflarına inanmamız icap eder. Bugün in sanlarda yaratıcı gücü durduran en büyük düşman, yaratıcı gücü azaltan robot korkusudur. Bugün insanlar zan ediyorlar ki, bir atom bombası dün 404 A H M ET CEVAT E R E N yayı bir anda yok edecektir ve insanlar bunun korkusu içindedir. Şurası bi linmelidir ki, insanlığı bir anda yok edecek böyle bir işe, böyle bir makine ile uğraşmağa kimse cesaret edemiyecektir». Kendisine oldukça günümüzde büyük bir şöhret yaratmış, sosyometri ilm in i kurmuş olan Moreno biraz optimist görünmekte, fakat diğer taraftan her ne olursa olsun insanın yüksek ahlâkı vasıflarım, yaratıcı gücünün korun masını ve devamını istemektedir. Gerek mekanik, teknik devrinin getirdiği bilgüer ve gerekse yeni ve eski kültür dünyasının neticeleri üzerinde araştırma yapanlar, kültür gücünün teknik yaranda devam etmesinin zaruret ve mecbu riyetine inanmışlardır. Maneviyatsız bir güc, ne maneviyat ve ne de güçtür. Her ik isin in birden mevcut olması insanlık ve netice itibarile devletler için bir temel, değişmez prensiptir. Bu hususta çağdaş düşünürler arasında önemli yeri olan Erich Rothacker, «Tarihte geüşme ve Krizler»unvanh risalesinde (kültür nedir, hayat uslubu ve dünya görüşü, kültürün özü üzerinde açıkla malar, tarihte krizler, krizler ve kültür tabakaları) başlıkları altında bize ay dınlatıcı malumat vermiştir -bu konferanslar Türkçe’ye de tercüme edilmiş ve yayınlanmıştır-. Rothacker’in burada devlet ve dünya görüşü meselelerine özetle temas faydalı olacaktır. Rothacker «Kültür nedir» başlığı altındaki mütalâasında, herşeyden evvel tarihi gelişme ve hareketlerin kritik devirlerinde (buhran) nasıl meydana geldiklerini ve bu gibi devirlerde (anlarda) bu hareketlerin na sıl bir strüktür (yapıya) bünye vücude getirdikleri sorularının açıklanması için, tarihte hareket eden şey nedir?; (Tarihin değişmeyen temelini yahut maddesini ve esasını «Substrat» terimi ile ifade eder). Ancak bu soruların aydınlığa kavuşturulması ile kültür nedir? sorusunun cevabını daha kolay bu lacağına işaret eder. Şayet bu soruların cevabım vermek lâzım gelirse, diyebiliriz ki, tarihi oluşun, tarihi gelişme ve kemalin dayandığı temel devlettir ,devletlerdir diye ifade eder ve devletleri harekete sevk eden, geçiren «Kudret arzusu» iradesi de tarihi gelişmedir. Çünkü devletlerin kablanna sığmayarak, yayılma, geniş leme istekleri tarihteki hareketleri (Mouvments) doğurur. Şayet XIX. yüzyıl tarihine bir göz gezdirecek olursak bunun doğru olduğunu görürüz. Rothacker bundan daha önemli bir noktaya temas ederek diyor ki, «Devletlerin iç yapısı, dış baskının eseri olarak kabul edilen görüşler, düşün celer, siyasi tarihin dayandığı ana prensiplerdendir. Kültür meselesinde bu görüşü ortaya attıktan sonra, Rothacker, gerçi tarihin esas dayandığı unsuru kavimlerde gören düşüncesinde olanlar vardır. Fakat bu görüşler de yine ayni neticeye, yani devlet görüşüne gelmiş olurlar. T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 405 Zira kavim demek devlet demek değildir, kavimler ancak siyasi ve hukuki bir formasyon geçirdikten sonra devlet haline gelirler. Çağımızın büyük dü şünürlerinden olan Rothacker kavimlerin devlet haline gelmesi felsefesini in celer, ve sonra kendi tezi olan «Substrat»ı (değişmeyeni) isbat için (kültür dediğimiz medeniyet dediğimiz şey nedir) der. Bunun neden ibaret olduğunu anlatmak için, belli insan kitlelerinin, belli bir takım sosyal, hukuki, iktisadi formlar içinde yaşadıklarım, bundan başka da, dini ve bir takım âdet ve dü şüncelere sahip olduklarım, sonra felsefe, ilim, san’at eserleri yarattıklarım, vücude getirdiklerini söyleyip geçmek kâfi midir? diyor ve bu yüzeyde (satıh ta) görünen şeylerin altında başka hiçbirşey yok mu, kültür görünümlerini, tezahürlerinin asıl kaynağı nedir, diye bir takım sorular meseleler ortaya at mıştır. Bu soruların cevaplarım Alman filosoflarından Wilhelm Düthey in eser lerine dayanarak açıklar. Dilthey, eserinde Şark milletlerinin (Hindistan, Asya, Türkler) dini ve hayatım nakl ettikten sonra Grekleri söz eder ve daha sasonra Romalılara gelir. Romalılar bütün güçlerini ve bütün hayatı, bir ida re sanatında, bir idare kurallarında toplamış bir kavimdir diyor ve her yerde hayatı idare için yeni kaideler kurmağa matuf yol gösterici bir takım esas ları şuurlu bir hale getirmeğe gayret etmişlerdir. Yani hükm etme düşünce si onlarda öyle bir prizma haline gelmişti ki, Roma ruhunun en büyük eseri olan eski Roma hukuku, hayatın bütün bağlarını bu prizma (yani hükm et me görüşü) açısından mütalâa etmiştir. Bu suretle, hukuka dayanan Roma ruhu, irade otoritesi maksada uygun, işe yararlık, dünyayı doğru görmenin ve kavramanın organları (unsurları) haline gelmiştir. İşte Romalıların bu görüşü birçok kavramlar ortaya atmıştır. Romalılar bu görüş altında politikalarını da izlemişlerdir. «Ben Roma vatandaşıyım» diye gurur duymuşlardır. Bu gurur da başka kavimleri mağlup edip, onları kendilerine bend etmişlerdir. Fakat, bu gururda daha başka bir mana vardı ki, o da, biz dünyanın kalbiyiz, kavimlerin gözdesiyiz, seçkiniz, insan bizim gibi yaşıyorsa doğru yaşıyor demektir. Yabancılar, barbarlar bizim yaşadığı mız tarzda yani gerçek hayatın icap ettiği tarzda yaşamıyorlar», Dilthey’e göre bir kavim için tarihteki gelişme ve serpilmede esas olan şey de budur. Sadece kudret kazanmak, itibar kazanmak değil, belli bir. tarzda yaşamak tır. Roma hukukundan ve Romah’nm hayat görüş ve anlayışından faydala nan Avrupalı insanında da şeref ve haysiyeti hakkında kendi özgü, has bir anlayış vardır. Bu anlayış şahsın hür olması fikrinde en yüksek noktasına erişir. Bu hürriyet demokratik hürriyettir. Burada gerek Rothacker, gerek Dilthey insanın bir makine haline getirilemeyeceğini, insanın hayat tarzını, 406 A H M ET CEVAT E R E N yaşayış usulünü bir hürriyet içinde görüp, düşünme felsefesini müdafaa eder ler. (Rusya’da insan hür değildir, istediği şeyleri yapamaz, yani insana lâyık bir hayat tarzı Avrupah için Roma’dan miras kalmıştır. İnsan hür olduğu sürece de kendi dünya görüşüne uygun olarak hayata şekil ve biçim verir. İşte kültür, yahut medeniyet dediğimiz şey de bu şekillendirme prosesidir. Fakat hür demek, otoritelerin yıkılmasını hedef tutan bir gaye değildir. Baş ta aile disiplini, askerî disiplin, devlet işlerini hazırhyan okullar, aile ruhunu yaşatan duygu (Pietas) çünkü aile kutsal bir bağlılıktır geleneklere tutkulu dur. Devlet idare, şehir hayatı, Roma milletinin yüceliği, fazileti, Roma va tandaşı gibi şeyler insana tabiattan verilmiş şeyler değildir. Bunlar tarihin tecrübelerinden faydalanılarak geliştirilmiş olan şeylerdir. Dil, edebiyat, san’at, aralarında farklar olmasına rağmen hep tarihî gelişmelerdir. îşte bizim kültür dediğimiz şeyler de bunlardır. Hayat üslûbu, insanın realite (gerçek) karşısındaki davranış tarzım gös terir. Bu davranış tarzı hayata hâkim olmanın, yaşama nizammm, yaratıcı güç olmanın bütün şekillerinde kendini gösterir. Böyle bir hayat tarzı, yeni bir dünya görüşü yaratır, kültürel gelişme olur. Birçok gayretlerle elde edilen bu hayat tarzı içimizi, benliğimizi gururla doldurur, insanın şerefti bir varlık olduğu duygusunu yaratır. Milletlerin tarihinde önemli olan bir mesele de, kültür buhranları, kriz lerdir. Tarihte görülen krizler, yalnız sosyal, siyasî hayatta görülen buhran lar değildir. Dil, din gibi kültür değişmelerinde de krizler görülür. Yeni bir hayat tarzı, yeni bir dünya görüşü eski hayat üzerine müessir olur ve kültür buhranları meydana getir. Bu buhran ferdler üzerinde müessir olduğu gibi, bütün bir toplum üzerinde de kendini gösterir. Yaşama gücü olan görüş kazanır. Fakat kültür bir toplumda çeşitti tabakalar halinde bu lunur. Bu gibi hallerde bazı eski tabakalarda bulunan kültürler, daha geniş bir yaşama gücüne sahip olduğundan yeni hayat tarzım etkiler. Buhranların önlenmesi, eski ve yeni arasında bir ahenk kurmakla mümkün olur. Bu im kân bulunmadığı devirlerde, yeni hayat görüş ve tarzı eski kültürü tamamen ortadan kaldırır ve yeni hayat onun yerine kaim olur... (fazla bilgi için bak: Rothacker; M. Turhan, Kültür değişmeleri). Netice: Yukarda arz olunan özet malûmattan anlaşılmaktadır ki, kül tür sosyolojisi, bir milletin geçirmiş olduğu bütün tarihî devirlerin safhaları nı, kültür, sanat, din ve o milletin hayat görüşü ve hayat üslûbunu, yaşama tarzını tetkik etmek demektir. Bu araştırmalar, o milletin, devletin kültür entegrasyonu hakkında kesin bilgi verir. Millî güvenlik açısından kültür en T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 407 tegrasyonu, bir devletin en önemli temel gücü sayılır. Bu arz olunan açılar dan kendi kültür sosyolojimizi değerlendirmek zarureti vardır. II. Bölüm Kültür-Sosyolojisi açısından Türk Devleti’nin, toplumunun geçmişteki, mazideki durumu nasıl bir manzara arz eder: Bilindiği üzere, dünya tarihinin bütün devirlerini yaşamış, büyük im paratorluklar, hanlıklar ve daha çeşitli adlar altında devletler kurmuş olan Türklerin mazideki kültür ve medeniyetleri bu milletin büyük bir yaşama gücüne sahip olduğunu göstermektedirler. Milletlerin kültürlerinin derecele rini kesin ölçülerle tayin etmek, birtakım kalıblara dökerek değerlendirmek pek zordur. Meselâ, H. Chamberlein, İslâm kültür ve medeniyetine bir kıy met mefhumu vermeği uygun bulmazken, A. Weber, O. Spengler daha di ğer âlimler İslâm kültür ve medeniyetinin değerlerini açıklamağa çalışmışlar dır. Demek ki, kültür değerlendirmelerinde ekseriyetle bir relâtif görüş mev cuttur. En doğru görüş, o milletin vasıl olduğu en yüksek kültür ve mede niyet devri, o milletin kültür hayatının değerini tayin eder. Milletlerin kendi medeniyet ve kültür tarihlerini keşf etmeleri de gösterdikleri gayret hep bü açıdan, yani yüksek bir kültür ve medeniyete sahip olduğunu duymak ve bunu değerlendirmekten ileri gelmektedir. Türklerin kültür ve medeniyetini de kendi tarih, görüş ve düşünüşümüz açısından mütalâa etmemiz lâzım ge lir. Çünkü, ilerleyen ve gelişen medeniyet ve kültür günün, hal-i hazırın çeh resini nekadar değiştirirse değiştirsin, mazinin, tarihin çehresini değiştirecek hiçbir güc yoktur. O halde değiştirilmesi mümkün olmayan mazinin gerçek değerlerini meydana çıkarmak en doğru yoldur. Biz burada kendi tarihimi zin medeniyet ve kültür değerleri üzerine eğilmeden önce, programımızda gösterilen organizasyon, dezorganizasyon, integrasyon, dezentegrasyon terim leri üzerinde özetle durmağı faydalı buluyoruz. Çağdaş modem devletlerin incelenmesinde ekonomi, İdarî, malî, hu kukî, sosyal-politik, sosyo-psikoloji, etnoloji, sosyal-antropoloji gibi herbiri bugün ayrı birer bilim dallarına da yer verilmesi zarureti vardır. Özellikle bu bilim dallarının XX. yüzyıl başlarından itibaren büyük ilerleme kayd etme leri ve bu bilim dallarının öğrenilmesi için ileri sürülen nazariyeler çeşitli te rimlerle ifade edilmişlerdir. Bu sebeple bugün dünyada terminoloji, âdeta büyük bir ilim dalı haline gelmiştir. Meselâ kendi d ilimizde muhacir, göç men, (muhaceret) göç, mülteci, misafir göçmen, daha birkaç terimle ifade edilen, göçmen meseleleri için, batı dillerinde 50 den fazla terim mevcuttur. 408 A H M ET CEVAT E R E N Bu suretle yalnız göç meselesi başlı başma bir ihtisas sahası ve bilim dalı haline gelmiştir. Bu sebepledir ki, Avrupa konseyi, birleşmiş milletlerde yük sek muhaceret komisyonları kurulmuştur. Zira, tesbit edildiğine göre, XX. yüzyılda, 175 milyondan fazla bir insan kitlesi muhacir durumuna düşmüş ve muhaceret durumunun yarattığı sosyal, kültürel, ekonomik ve diğer zor luklar bütün dünya devletlerini ilgilendiren aktif bir siyaset haline gelmiştir. Bugün 2 milyonu aşkm Filistin göçmenlerinin integrasyonu bütün Ön-Asya devletlerini ilgilendiren aktif ve önemli bir mesele halini almıştır. integration terimi nedir, hangi kavramı ifade ed er: İntegrasyon terimi de kültür ve medeniyet terimleri gibi, Yakın-Çağlar tarihinde özellikle n . dünya harbinden sonra çok kullanılmağa başlanmıştır. integration terimi Lâtince Integre (eksiği tamamlama, ilâve) kökünden gelmektedir, integration demek, dağılan bir bütünün parçalarım yeniden bir leştirmek, toplamak, bir merkeze toplama demektir. Eskiden bu terim Türk çe’de idari sahada «tevhid-i mesai» yani işleri bir araya toplamak... diye ifa de edilirdi (İsmail Fenni, Lügatçe-i Felsefe). integration kelimesi ikinci Dünya harbinden sonra, sosyal, siyasî, İdarî, hukuki, kültür, iskân ve daha birçok sahalarda kullanılmağa başlandı. Mil letler arası teşekküllerde ve birçok devletlerin kanunlarında da yer almıştır. Meselâ Avrupa İntegrasyonu: Bilindiği üzere, ikinci Dünya harbinden sonra Marşal Plânı’nın tatbik edilmesi sırasında, Avrupa’daki ekonomik, kültürel, İdarî, hukuki ve daha birçok meseleleri bir araya toplamak, böyle Marşal plânında ön görülen siyasi, kültürel konuların tatbikini kolaylaştırmaktı. Yine bunun gibi, Federalismus, çeşitli devletlerin Federe olması, bir federasyon altında çalışması ve bu federasyonda görülecek işleri toplu bir teşkilâta bağlamak, böylece, iş gücünü arttırmak (Funktionalismus), gayelerine matuf bulunuyordu. Bu terimler altında ve diğer yeni terimler üzerinde Türkçe’de bazı önemli ya yınlar yapılmıştır (bak, XX. Yüzyıl dünya ekonomisi, Prof. Dr. Yüksel Ülken, İstanbul 1970). Kültür İntegrasyonu: (integration) Konumuzda bizi ilgilendiren önemli terim «Kültür-İntegrasyonu» dur. Linton nazariyesine göre, bir toplumda bulunan ferdlerin kişisel, şahsi gö- T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 409 rüşlerin arz ettiği tutum, (Attitut) kültür-integrasyonu’nun mihrak noktasını, ağırlık noktasını teşkil eder. Kişisel görüşlerin arz ettiği tutum ne demektir, açık bir ifade ile söy lemek lâzım gelirse, diyebiliriz ki, eğer bir toplumda ferdlerin şahsi görüşü, yukarda açıklandığı üzere bir bakımdan dünya, hayat görüşü ve telekkısi, ayni bir kültürün tesirleri altında bulunuyorsa, o toplumda kültürel bir integrasyon gücü vardır. Bu görüş güçlü bir tutum (Attitut) arz eder. Zira, kültür, ferdlerin dıştan gelen tesirlerin altında değildir. Toplumun yarattığı bir tu tumdur, millidir. Bu hal o toplumu teşkil eden ferdlerin zihninde dimağında birleşmiş ruhi bir duygudur. Bu duygu, birçok feylesofların kabul ettiği üzere, irsi olarak devam edegelen şuurlu bir varlık bir dünya görüşüdür. Din, âdat, hars, antropologlara göre, Raum, yani yaşanan bölgenin toprağın verdiği ilhamdır. Kültür dekadanslarında, kültür değişmelerinde bu milli varlık, kendisine karşı koyan, yahut yeni gelen kültürün tazyikine karşı varlığını korumak için müdafaa eder, mücadelecidir, reaksiyonerdir. Bu mücadelenin târihte sa yısız örnekleri vardır. Meselâ bugün İsviçre’nin Sion bölgesinde yaşayan bazı gurublar, Atilla devrinde buraya kadar gelen eski Türk oymaklarından ka lan bekayadır. Aradan geçen yüz yıllara rağmen, Sion bölgesinde bulunan bu gurublar elân eski Türk ananelerin bazı âdetlerini devam ettirmektedir. Bu reaksiyonlar bir toplumda fazla bulunursa, o toplumda kültür integrasyonunu sağlamakta devletler büyük güçlüklerle karşılaşır. Çok zararlı, yıpratıcı, psiko-sosyal arızalar meydana gelir. Psikologlara göre, insanlar bir bakımdan fıtratan egoist duyguya sahih tirler. Fakat insanlar toplum halinde yaşamak mecburiyetinde olduklarından o toplumda bulunan kültür integrasyonu bu egoizmi, egoizm duygusunu azal tır. Bu duygular devletlerin tarihinde dinin verdiği manevî güc ve telkin, ka nunların harsdan güc almaları sayesinde çok kere ortadan kaldırılmış, ya hut tamamen izale edilmiş silinmiştir. Kültür integrasyonunda Türklerin istidat ve kabiliyetleri birçok millet lere nazaran daha üstündür. Bu hususta büyük Türk tarihçisi olan Cevdet Paşa’nın Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna ait yaptığı bir tahlil çok dikkate şa yandır. İslâm dünyasının Arap, Pers mücadelesinden nasıl dağıldığı ve Sel çuk devleti’nin zuhuru ile tekrar islâmiyetin ne suretle kuvvetlendiğini anla tan Cevdet Paşa, Anadolu Selçuk İmparatorluğu’nun dağılması üzerine Os manlI Devleti’nin kuruluşunu şöyle izah eder: «İşbu saltanat-ı Selçukıyye (699. H/1298) senesinde sönüp bitmiştir. İşte o zaman Allah’a şükr olsun, hamd olsun ki, bu mukaddemat-ı zulmiyenin netice-i hayriyesi olarak buna kor- 410 A H M E T CEVAT E R E N kulu rüyaların tâbir-i dilarası (gönül açıcısı) âfitab-ı Devlet-i Osmaniye maşrik-i şân-ı şevketten zuhur ile aktar-ı islâmiye’yi pür nur etmiştir» diyor. Bü yük tarihçi devamla, gerçi Osmanh Devleti bir küçük hükümet şeklinde idi. Lâkin Türklüğe mahsus olan sıfat-ı sabite-i memduha (Türklerin medhe şa yan değer vasıflan ile) şecaât ve diyanet-ı arabiyyeyi cem’ etmiş bir cemiyyet-i cemile olduğundan millet-i islâmiyyeye nokta-i ittihat ve cihet-i vahdet olmak istidat ve kabiliyeti vardı». (Tarih-i Cevdet, Cilt I, S. 29). Cevdet Paşa, bu sözleri ile Türklerin devlet kurmaktaki ve özellikle ken dilerine has vasıfları ile bir kültür integrasyonu vücude getirmek istidadım göstermek istemiştir. Bu sözlerinde şecaati belki arab’a ve İslâm dinine mal etmek isterse de, bu onun özel bir dinî görüşüdür. Gerçekte şecaat Türkle rin başlıca millî karakterinin vasıflan arasında yer alır (yürekti olmak, kor kulması icap eden anda korkmayan kimse demektir = şecaat). Demin, biraz evvel arz olunduğu gibi, Türklerde bu kültür integrasyonu kabiliyeti olmamış olsaydı, bugün Cumhuriyet devri ile üçbin yılı aşan ve devamlı bir devlet olarak dünyada kalmalarına imkân var mıydı. Bu sebeple bugün ilmin aydın metodlan altında ezelden ebediyete akan zaman ve bu zaman içinde geçen tarihimizi mütalâa etmeliyiz. Kültür integrasyonu hayat üslûbunda ve dünya görüşünde milletimizin tek vücut gibi bir duyguya sahip olması lâzımdır. Bir topluma mal edilemiyen, yahut o toplumun malı olmıyan bir kül tür ferdlerin zihninde, telâkkisinde daima bir reaksiyonla karşılaşır. Bu gibi sosyal bir bünyeye sahip yapıda daima bir dağılma, parçalanma karakteri arz eder. Bugün toplumlarda görülen, özellikle kültürel sahada, din, mezhep, ırk kavgaları, o toplumun dezentegrasyonuna, yani tekrar cüzlere ayrılmasını gös terir. Siyasî sahada milletin kültürüne uymayan yabancı mefkûre, dünya gö rüşlerinin toplumlara sızması bir dezentegrasyonun başhca alâmetleridir. Bir dağılma vahdetin bozulması demektir. Bir vahdetin, birliğin bozulması, bü tün bir millet ve devletin organizasyonunu baştan başa tahrip eder. Dağılma devrinde, Osmanlı İmparatorluğunda bu husus için birçok canlı örnekler vardır, yerinde temas edilecektir. Organizasyon: Organizasyon, Türkçe’de çok eskidenberi teşkilât terimi ile ifade edil miştir. Organizasyon nazariyeleri tarih kadar yaşlıdır. Dünyada bir toplum, bir toprakda hayatını sürdürmek çabasmda, gayretinde bulunmuş ise orada, belli, muayyen maksatlara, hedeflere, gayelere ulaşmak için bir teşkilât ku rulmuştur. Bu bakımdan organizasyon’un menşeleri insanlığın bilinen en es T Ü R K K Ü L T Ü R S O S Y O L O JİS İ 411 ki devirlerine kadar çıkar. Klan, primitif kabilelerde bile bir teşkilât vardır. Bütün dinler, devletler hep bir teşkilât etrafında toplanmışlardır. Biz bura da teşkilât tarihi nazariyelerinin açıklanmasını konumuzun dışında bırakarak, yalnız bir teşkilâtın mükemmel olması, yani bir organizasyonu bozan unsur ların nelerden ileri geldiğine kısaca temas edeceğiz. Teşkilâtın başlıca gayesi: Herhangi bir sahada yapılması zaruri görülen bir işin bir faaliyetin, en verimli, faydalı bir neticeye ulaşması için kurulmuş olan müesseselerden iba rettir. Bu müesseselerin en verimli bir güce ulaşması için, kökleri yine kültü re ve tarihe dayanan, fakat günün şartlam a uygun bir surette, ortaya konul muş, vaz edilmiş prensiplerden ibarettir. Bu prensipler nelerdir: 1) Kabul edilen, ön görülen bir nazariye (theorie) yahut siyasî amaçlar teşkilâtın, organizasyonun (hem lâfzı, hem ruhî bakımdan) kurulmasında yer almalıdır. Diğer bir ifade ile maksada ulaşmak için düşünülen nazariyenin teşkilâta uygun olarak vaz’ edilmesidir. 2) Teşkilât içinde, özellikle birbirine yakın olan işler birleştirilmelidir. Yani bir tevhid-i mesai, işbirliği, integrasyon’a gidilmelidir. 3) Bir teşkilâtta görevli bulunan kimseler, gördükleri işin mesuliyeti ni duymalı, teşkilâtın gayesine hizmet duygusu daima göz önünde tutul malıdır. 4) Bir organizasyonun nâzımı, âmiri olan kimse teşkilâtın gayelerinin, yerine getirilip getirilmediğini araştırmalı, bunun için de kontrol imkânları na sahip olması ve kendisinin de teşkilâtın gayelerine uygun yüksek mesuli yet duygusuna sahip bulunması zarureti vardır. 5) Bir organizasyonda, genel olarak yüksek bir moral duygusunun dai mi surette ayakta kalması ve bu gücün devamım sağlayacak bir eğitim, siste mi kurulması lâzımdır. 6)' Büyük endüstri işlerinde olduğu gibi, küçük ticarî işlerde de malî güc için prensipler vardır. Memleketimizde organizasyon çalışmaları için, modern devletlerin ka nunlarından, nizamnamelerinden faydalanılarak birçok eserler yazılmıştır. Teşkilâtların hangi prensiplere dayandığı bu eserlerde açıklanmışta. Bunlar arasında (Bakanlıklar arası doktrinler merkezinin yayınladığı, Organizasyon El Kitabı, adlı eser, Ankara 1964; İşletme Fakültesi’nin 1966 da yayınladığı, Organizasyonların beşerî yönü) adlı eserlerde organizasyon meseleleri bir çok yönlerden incelenmiştir. 800 sahifeden ibaret olan bu eserde teşkilâta te A H M ET CEVAT E R E N 412 mel prensiplerin nelerden ibaret olduğu ve organizasyon nazariyeleri üzerin de durulmuştur. Netice : Şayet bir organizasyon kendi temel prensiplerine, bağlı bir faaliyet için de bulunuyorsa, o teşkilât, ulaşılması istenen gayeye en yararlı bir teşki lâttır. Bu temel prensiplerin bozulması, o organizasyonda çözülme* dağıl manın işaretleridir ki, gerek devlet teşkilâtında, gerek büyük endüstri ve kü çük teşkilâtlarda desorganizasyon, yani teşkilâtm bozulması sebebi, sebep leri yer almış demektir. Şimdi dezorganizasyonun en bariz sebepleri, alâmetleri nelerdir, bunla ra da özetle göz gezdirelim : 1) Özellikle fikir, düşünce, dünya görüşü ayrılıkları, kültür entegras yonun bulunmaması. 2) Teşkilâtm bozulduğu belli olduğu halde, bu bozulmaya devam edil mesine göz yumulması. Bu müsamaha yahut bilgisizlik, alâkasızlıktan doğan bozulma, bir devlet bir teşkilât için en büyük felâketin başlangıcıdır. Çünkü bozulan teşkilâtı kendi yanlış istikametinde bırakmak, zamanın geçmesine sebep olur. Zaman ise hiçbir suretle intikam alınması mümkün olmayan bir gücdür «zaman nakittir» ata sözünün dilimizde yerleşmiş bulunması Türklerde çalışmanın mesuliyetin yüksek bir ahlâka dayandığına işarettir. Tarihte birçok devletler ve imparatorlukların dağılması, çökmesi vaktile bir gaye, özel bir maksat için kurmuş oldukları nazariyelerin tatbik edil memesinden ileri gelmiştir. Türk tarihinde bunun birçok örnekleri vardır. Özellikle bir toplumda, organizasyon yürütülmesinde mesuliyet duygusunun kalkması gibi unsurlar temel prensipler dezorganizasyonu hazırlar ve teş kilâtı yıkar. Gerek entegrasyon ve gerek organizasyon biri diğerini tamamlayan bir bütündür. Biri daha ziyade kültürü, diğeri Sivilizasyonun faaliyet sahaların da yer alır. Sivilizasyon kültürün bir vasıtası olduğunu dikkat nazara alacak olursak diyebiliriz ki, kültür sahasında yüksek bir dereceye varmış olmak, sivilizasyonu da beraber yaratır. Buraya kadar medeniyet, kültür, integrasyon, dezentegrasyon organizas yon, dezorganizasyon problemleri üzerinde özet de olsa durmuş oluyoruz. Şimdi bu prensiplerin millî güvenlik açısından Türk Kültür-sosyolojisindeki uygulanması nasıl olmuştur, şimdi bu kısmın açıklanmasına gelelim: N o t : Sağlığında hazırlam ış olduğu ve ancak bu kadarını daktilo ettire bildiği bu yazının geri kalan kısmım, gelecek sayılara hazırlayabileceğimiz! be lirtiriz. ÖZEL BAHRİYE MEKTEPLERİ HAKKINDA BİR GENELGE (1851) Ali İhsan Gencer 1768 senesinde başlayan Osmanlı-Rus savaşları, henüz iki seneyi idrak ettiği bir sırada, Osmanh Devleti’nin kara ve deniz kuvvetlerinin başarısızlığı, bu iki mühim müessesenin köklü bir ıslâhata ihtiyaç gösterdiği gerçeğini açık ça ortaya koymuştu. Bilhassa 1770 senesinde Çeşme’de Türk deniz gücü nün, İngiliz amiral ve denizcilerinin yardımı ile Rus’lar tarafından yakılması1, Türk denizciliğine 1571 İnebahtı deniz savaşmdan sonra vurulan ikinci bir darbe olmuştu. Fakat bu acı hâdiseyi, devletin, bahriye işlerini daha ciddî olarak ele almasını sağlayan, bir dönüm noktası olarak da düşünebiliriz. Ni tekim devrin padişahı IH. Mustafa (1757-1774), daha önce topçu öğretme ni sıfatıyla devlet hizmetine giren, Fransa'nın İstanbul elçisi De Vergennes’in damadı, Macar asıllı Baron de Tott’un da yardımı ile, Haliç’te tersâne ya kınında, daha ziyade bahriye mühendisliğine mahsus bir okul kurdurmuştur .(1773). Bu suretle denizciliğin daha İlmî metodlarla öğretilmesi en bü yük amaç edinilmiş oluyordu. 1773’de Batı tarzında bir deniz mektebinin açılması için atılan bu ilk âdımdan sonra, mektep, HE. Selim zamanında (1789-1807) girişilen reform hareketleri ile daha da geliştirilmiş ve fakat tam mânası ile istenilen seviyeye ulaştırılamamıştır. n. Mahmud’un (1808-1839) da bu hususta gayretleri görülmüş ise de, 1828-1829 Osmanlı-Rus harbinde, ne Deniz Mühendishânesinden yetişmiş bir kaptana ne de Kara Mühendishânesinden yetişmiş bir subaya tesadüf edilememiştir2. Bütün bunlara, devletin içinde bulunduğu iç ve dış gailelerin yanı sıra, bahriyenin her türlü kademesini içine alacak bir reform komisyo 1 Bu hususta fazla bilgi için bk. F evzi Kurtoğlu, 1768-17.74 T ürk-R us H ar binde A kdeniz H arekâtı v e C ezayirli G azi H aşan P aşa, İstanbul,. 1942; Şehabettin TeMndağ, «Çeşme» maddesi, İslâm A nsiklopedisi, UT, 396. 2 Mahmud Cevad, M aârif-i U m um iyye N ezâ reti Tarihçe-i T eşk ilâ tı v e İc rââtı, İstanbul, 1338, s. 5. 414 A l i İH S A N G E N C E R nunun, daha doğrusu bîr reform kadrosunun henüz teşekkül etmemiş olma sını âmil olduğunu söyleyebiliriz. Tanzimat Fermanı ile başlayan devlet teşküâtındaki Avrupai değişiklik ve bu arada Bahriye Meclisi’nin kuruluşu, arzu edilen reform kadrosunu oluş turmağa ve dolayısiyle girişilecek reform çabalarının daha sistemli bir şekil de ele alınmasına en büyük âmil olmuş ve bu devirde Bahriye Mektebi üze rinde daha ciddî bir şekilde durularak ıslâh edilmeye çalışılmıştır. Tanzimat Fermanı döneminin ilk yıllarında Bahriye Mektebi’nin duru munu, daha sonra «Paşa» unvanını alarak tarihimizde «Yâver Paşa» olarak anılan, İngiliz kaptan Sir Baldwin Wake WALKER’in 19 şubat 1840 tari hinde Kaptan Paşa’ya sunmuş olduğu lâyihasından açıkça öğrenmekteyiz3. Mora ihtilâlinde, Türklere karşı savaşan, hattâ başarılarından dolayı Yu nanistan halâskan nişânı ( — Redeemer of Greece) ile de taltif edilen Wal ker*, Osmanlı hizmetindeki ilk görev yılında sunduğu bu lâyihasında, Bahri ye Mektebinde bâzı eksikliklerin olduğunu belirterek, neler yapılması gerek tiğini madde madde belirtmiştir. Walker’in belirttiği bütün bu hususlar, Bah riye Meclisi’nde ele alınarak, evvel emirde, mektep hocalarının adedi arttırıl mış, mektep için bâzı yeni âletler alınarak talebelerin daha modem bir şe kilde yetişmelerine gayret sarfedilmiştir*. Bahriye Mektebi için alman bu ilk tedbirler, semeresini yavaş yavaş ver meye başlamış, özellikle harita yapmak fenni, oldukça ilerlemiştir. Nitekim bu sıralarda Bahriye binbaşılarından Ömer Kaptan ile, mühendis Emin efen di Basra körfezinin haritasını yapmışlar ve müşterek bir lâyiha hazırlayarak 23 Safer 1264 (30 Ocak 1848) tarihinde Kaptan Paşa’ya takdim etmişlerdir8. Görüldüğü gibi, Tanzimat Fermam ile birlikte Bahriye Mektebinde önemli bir kıpırdanma meydana gelmiş, bu arada mektep binası Kasımpaşa’ dan Heybeli-ada’ya naklolunmuştu. Bütün bunlara rağmen mektep, arzu edi len seviyeye ulaşamamış, yeni yeni hamleler yapılmasını gerektirmiştir. Ni tekim mektebin eğitim ve öğretim sistemindeki bâzı bozuklukları, hiç olmaz sa bir noktaya kadar dolduracak olan yeni bir lâyiha, 23 Cemaziyelevvel 1264 3 W alker’in lâyihası için bk. Topkapı Sarayı Müzesi A rşivi, nr. E. 4788; F evzi Kurtoğlu, D eniz M ektepleri Tarihçesi (1928-1939), IX, İstanbul, 1941, s. 19-21. 4 The D ictionary of N ational Biography, London, 1917, XX, 501. 5 Fazla bilgi için’ bk. A li İhsan Gencer, Bahriye’de Yapılan Islâhat H are k etleri ve B ahriye N ezaretinin Kuruluşu, Basılm am ış doktora tezi, İstanbul, 1976, Tarih Semineri Ktp.' Tezler nr. 2679, s. 271 vd. . 6 Başbakanlık Arşivi, M esâil-i Mühimme tasn ifi,'nr. 371. Ö Z E L B A H R ÎY E M E K T E P L E R İ 415 (27 nisan 1848) tarihinde, Patrona-i Hümâyun Mustafa Paşa tarafından Bahriye Meclisi’ne sunulmuştur7. Patrona Mustafa Paşa’nm lâyihasında; tahsil müddetinin 4 sene olma sı, alınacak talebenin Kur’ân okuyup yazı yazmayı bilmeleri, talebelerin sıh hî muayenelerinin bir heyet tarafından tetkiki, özellikle subay çocuklarından 14-16 yaşlarında olanlarının mektebe kaydedilmesi, ikinci sınıftan itibaren talebelerin makine ve inşâiye talebesi olarak ayrılmaları, mektebin birinci ve ikinci sınıfındaki derslerin müşterek olması; üçüncü ve dördüncü sınıf ta lebelerine ilmihâl, arapça, hesap, hendese, cebir, resim, Fransızca8; güver teye ayrılan talebeye hey’et, müsellesât-ı küreviyye, seyr-i sefâin; makinaya ayrılan talebelere cerr-i eşkâl, inşâiyye talebelerine de inşâiyye ile ilgili ders lerin okutulması zarureti belirtiliyordu. XIX. yüzyıl gemiciliğinin tamamen ilim ve tekniğe dayanması, Bahriye Mektebinin önemini bir kat daha arttırıyordu. Bu hususu gayet iyi düşünen Osmanlı Devleti, bütün gücü ile Bahriye Mektebini ıslâh etmeye çalışıyor ve bunda yavaş da olsa bir ilerleme kaydediyordu. Gerek gemi yapımı, gerekse bu yeni tip gemilerin sevk ve idaresinin ta mamen tekniğe ve teknik bilgiye dayandığı bir devirde, bir takım kimselerin Akdeniz’in bâzı mahallerinde bahriye mektepleri açarak, bilip bilmeden bah riye tekniğini öğretmeye kalkıştığı haber verilmiş ve yapılan tahkikatta ihbânn doğruluğu anlaşılmıştır9. Devlet, bu durumla yakından ilgilenerek metni aşağıda aynen verilecek olan genelge ile ilgililere, bundan böyle, bu tarzda bir mektep açmak iste yenlerin, önce, bağlı olduğu vilâyet veya kazanın mahallî meclisinde hal ve hareketlerinin tetkik edilip bunun bir mazbata ile tesbit olunarak İstanbul’a gönderilmesini ve Bahriye Meclisi’nde imtihan yapılmadıkça kendi bildikle rine göre bahriye mektebi açıp tedrisata girişmemelerinin «irâde-i seniyye» gereği olduğu, bildirilmiştir. Görüldüğü gibi, Devlet, kendi denetim ve gözetimi altında özel bir bah riye mektebinin açılarak, denizcilik tekniğinin tedris edilmesine mâni olma maktadır. 7 M ustafa P aşa’mn lâyihası için bk. Saffet, B ahriye Tarihim izden Seçil m iş Filâsalar, İstanbul, 1329, s. 17-18. 8 Bahriye Meclisi, Patrona M ustafa Paşa’nm lâyihası üzerinde müzakere lerde bulunduğu bir sırada, alm ış olduğu bir kararla, okulun bundan böyle, ya bancı düinin İngilizce olm asını kabûl etmiş, Fransızca ihtiyarî bir ders olarak kalmıştır, (bk. Bşk. Arş., M esdîl-i Mühimme, nr. 373). 9 Deniz Müzesi Arşivi, M ehtabı tasnifi, defter nr. 10, s. 24. A L Î İH S A N G E N C E R 416 Bahriye, özellikle Maarif tarihimiz yönünden çok büyük ehemmiyet ta şıyan bu 19 Rebiülevvel 1267 (22 Ocak 1851) tarihli genelgeyi, Aydm, Se lanik, Girit, Sayda, Cezâir-i Bahr-ı Sefid, Kıbrıs, Biga, İzmit, Tırhala, Sakız, Bozcaada, Gemlik, İstanköy, Teke, Limni, Tekfurdağı, Erdek vâli, mutasar rıf ve kaymakamlarına göndermiştir. Bu genelgeye Aydm, Girit, Sayda, Ce zâir-i Bahr-i Sefid, Biga, Bozcaada, Teke ve Limni’den hemen cevap gel miş10, diğer yerlerden herhangi bir karşılık verildiğine dair bilgimiz yoktur. Genelge aynen şöyledir : «Aydın ve Selânik ve Girid ve Sayda ve Cezâir-i Bahr-ı Sefîd ve Kıbrıs ve Biga ve îzmid ve Tırhala ve Sakız ve Bozcaada ve Gemlik ve İstanköy ve Teke ve Limni ve Tekfurdağı ve Er dek Vali ve Mutasarrıf ve Kaymakamlarına, Bahr-ı Sefîd’in bâzı mahallerinde bir takım kesân mekteb güşâdıyla bilür bilmez tadîm-i fünûn-ı bahriyye etmekte olduk ları tahkik u istihbâr kılındığına mebnî, ba’d-ez-în bu makule mekteb güşâdını istid’â eden kimesnenin mahallî meclisinde ah vali tahkîk u tedkik olunarak bâ-mazbata bu tarafa irsal ile Bah riye Meclisi’nde dahi imtihan icra olunmadıkça hod-be-hod mek teb giişâdıyle tedris-i fen eylemelerine ruhsat verilmemek üzere tenbıhât-ı muktazıyyenin icrâsı hususuna dâir müteallik ve şerefsudûr buyrulan emr ü irâde-i hikmet-dâde-i cenâb-ı mülûkâne mantûk-ı celîli üzere tasdîr buyrulan emirnâme-i sâmî-i hazret-i dest-gâh-ı dâverâneden kılınmış olmağla ber-mantûk-ı irâde-i seniyye şu sûretde bundan böyle nizâm ittihâzıyle temâmî-i icrâsı hususuna himem-i meâlî-tev’em-i safderâneden derkâr u şâyeste buyurulmak babında.» 19 Rebîülevvel [1267] 10 Vesikada nerelerden cevap geldiğine işaret olunmuştur. 417 gencer . Levha I KÎTABÎYAT Dr. Gerard R. Bosscha Erdbrink, A t the threshöld of felicity : O ttom anD utch relations during the em bassy of C om elis Calkoen of th e Sublime P orte, 1726-1744 (Saadetin eğiğinde : Cornelis Calkoen’in Bâb-ı âli’deki elçiliği (17261744) sırasında Osmanlı-Hollanda münasebatı), Ankara 1975, VHI x 326, 16 resim ve planş. Tanıtmaya çalışacağım ız eserin ya zan , artık Türkiye’de Osmanlı tarihi ile uğraşanların yabancısı olmayan Hollan dalI genç bir üim adamına aittir. Ese rin yazarı Bosscha Erdbrink bu sahaya tesadüfen atüm ış olmayıp, kendisi de ta nınmış bir arkeolog olan babasının Tür kiye’ye yaptığı araştırma gezilerinden birinde Türkiye ve Türk tetkiklerine il g i duymuş ve bu ilgi onu Osmanlı tari hinin muayyen bir sahasında ihtisasa götürmüştür. Yazarın Türk tetkiklerini tarihî ihtisas sahası olarak seçmesinde belki de ailede yetişm iş Hollanda’da meşhur tarihçüerin bulunması da rol oy namıştır. Meselâ XIX. yüzyılın tarihçi lerinden olan P. Bosscha’yı ve «16871716 yılları arasında Kuzey ve Doğu A v rupa Tarihi» (D o Geschitedenis van en N oordelijk O ostelijk Europa gedurende h et M erkvjaarding T idvak van 16871716, Zaltbommel 1860) adlı eseri, dev rin olaylarma bakış açısı bakımından, değil çağdaşlarının, XX. yüzyılda yazıl m ış bazı umumî tarihlerden dahi ileri dir. Çünkü, Osmanlı devleti tarihini, A v rupa tarihi çerçevesi içinde vermiştir. Gene aynı aileden Herman Bosscha «Napolyon’a karşı Hollanda ihtilâli tarihi -1813 de» (Geschiedenis der Nederlandsche Staats-Om voentelm g in 1818, Amsterdam 1819), J. Bosscha «taç ve bakan lar» (Kroon en M inisters, Amsterdam 1863), W aterlo’daki Hollanda kahrama nı H. Giyom’un hâyatm a a it resm î anma kitabım telif eden v e hazırlayan (H et L even van W ülem (1842 -1852) den Tweede, Amsterdam 1852), «Karada HollandalIların gösterdikleri kahraman lıklara ait» (N ederlands Heldendaden te land, Leuwardin 1872, 3 cüt) gibi eserlerin m üellifleri Bosscha Erdbrink ailesinin seleflerindendir. Esere önsöz ve açıklam alar üe baş lam akta olup, birinci bölüm «1600’den 1726 y a kadar Osmanlı-Hollanda müna sebetleri : ticarî ve diplomatik tem as ların m enşei ve gelişm esi» (s. 1-39) baş lığını taşım aktadır. îlk tem aslar 1600 yıllarına kadar gitmektedir; bu tem as lar Akdeniz’de çalışan tüccar ve seyyah lar vasıtası ile başlam ıştır. Avusturya elçüik hey’eti ile Osmanlı devletine g e len Gİıislain de Busbecq aslen bir «Flemish» asilzade aüesinin ü yesi idi; 1561'de, A vusturya elçisi Johannes Malvezius vefat edince, Busbecq onun halefi oldu. Onun Hollanda’daki dostlarına ve meslekdaşlanna göndermiş olduğu latinçe mektuplar, Osmanlı imparatorluğu hak kında bir HollandalInın yazdığı ilk ra porlar olarak kabul edüebilirler. 1590’da bir Lehistan sefâret İıey’eti içinde bu lunan diğer bir HollandalI Georgius 420 C E N G İZ O R H O N L U lucu olarak çalıştı; nihayet Osmanlı dev Dousa İstanbul’a geldi. HollandalI tacir letinin Venedik Cumhuriyeti ile Avus ler, 1598’de Fransa kralı’nm müsaadesi turya’y a karşı savaşı sona erdirmek hu ile gemilerinin Fransız bandırası altın susunda çalışm aları Pasarofça anlaşm a da Osmanlı limanlarında seyretm e mü sı (1718) ile sonuçlandı. Bu diplomatik saadesini elde ettiler. Osmanlı devleti ile faaliyetler, Osmanlı-Hollanda m ünase Hollanda’yı doğrudan doğruya siyasî betlerinin geliştirilmesinde büyük katgımünasebet tesis etm eye zorlayan sebep, da bulunmuşlardır. kuzey A frika’daki korsanların Hollanda İkinci bölüm XV3XT. yüz yılın ilk y a ticaret gemüerine devam lı tecavüz etme rısında Osmanlı idaresinin işlem e tarzı leri idi; bu sebeple diplomatik m ünase bet tesisi hususundaki teşebbüsler 1604 başlığı (s. 40-76) altında idarenin çeşitli kademeleri v e işlem e prensipleri hakkın yılından itibaren başladı; fakat, bunun da bilgi verilmektedir: devlet teşküâtısem eresi 1610’da görülm eye başladı. İs nın prensipleri, m âliye idaresi, vergi sis tanbul'a gönderilen ilk Hollanda elçisi temi, idare teşkilâtı, D îvan-ı hümâyûn, Comelis H aga’dır. H aga 1612’de İstan askerî teşküât, saray teşkilâtı, ulemâ, bul’a geldi. İlk Oşmanlı-Hollanda anlaş adalet teşküâtı gibi. m ası da 1612’de imzalandı; bunu takiben Üçüncü bölüm (s. 77-114) Comelis bu anlaşm a 1624 ve 1634 tarihlerinde iki Calkoen’in aüeşi hakkında kısa bir büdefa yenüendi. N ihayet 1680’de yapüan giy i ve Hollanda dışına elçi olarak atan yeni anlaşm a ile Osmanlı-Hollanda mü m ası ele alınmıştır. Com elis Calkoen nasebetleri daha iy i ve dostane bir ha 1725’de m üteveffa Jacobus Colyer’in ha vaya bürünmüştür. Son anlaşmanın yenüenmesinde rol oynayan Hollanda el lefi olarak İstanbul’a elçi tayin edümiştir. Başlangıçta çok az diplomatik tec çisi Justinus Colyer’in İstanbul’daki si rübesi olan C. Calkoen’un böyle önemli yasî faaliyetine işaret edilmelidir. Justi bir mevkide ne kadar başanlı olacağı nus Colyer 1682’de İstanbul’da vefat şüphe ile karşılanm ıştı. Çünkü, Fransa, edince yerine oğlu Jakobus Colyer elçi liği vekâleten idare etti; ancak 1684’de Venedik gibi devletler, İstanbul’a daima çok tecrübeli diplomatları elçi olarak ta onunla ilgili itimadnâme geldi ve 1688’yin etm eyi gelenek haline getirmişlerdi. de de büyük elçilik rütbesine nâü oldu. O devirde dışardaki Hollanda elçilerine Jacobus Colyer İstanbul’da büyüdüğü genellikle yeteri derecede m aaş veril için türkçe büiyordu. Bu, onun İstanbul’ memektedir; İstanbul elçüiğinin bir kı daki diplomatik görevi sırasmda büyük sım m asrafı Amsterdam ’daki The Le faideler sağladı, özellik le Osmanlı dev vantine Directorate tarafından finanse let adamları nezdinde İstanbul’daki di ediliyordu. O tarihlerde bu teşkilât İs ğer büyük elçilere nazaran mümtaz bir tanbul elçüiğinin kendi hissesine düşen m evki tem in etti. Daha sonra İngiltere tahsisatını fazla m asraflar sebebiyle elçisi üe birlikte Karlofça anlaşmasının azaltm ıştı. Bütün bu güçlüklere rağmen, yapılmasında aracı rolü oynadı; bu ara Calkoen için, İstanbul, şahsen tercih et buluculuk şüphesiz Osmanlı idaresinde tiğ i nisbî bağım sız hareket etme imkâ k i memleketlerde, Hollanda devletine ve Hollanda tacirlerine büyük faydalar te nı yüzünden ona câzib gelm işti. İstan min etm iştir. Bundan sonra Jacobus Col bul’daki D am at İbrahim P aşa ve onu ta kiben IH. Ahmed’In huzuruna kabul edi yer, îngfiiz m eslektaşı ile birlikte 1711’deki Osmanlı-Rus savaşm da da arabu len Calkoen, hiç bir Hollanda elçisinin K İT A B ÎY A T nâil olmadığı şekilde ağırlandı. Huzura kabul merasimi, hem Calkoen’ia bizzat yazdığı kayıtlarda belirtilmiş, hem de Fransız ressam Jean-Babtiste Vanmour’un eserinde tem sil edilmiştir. Elçiliğinin ilk yılları nisbeten sâkin geçti. İstanbul’daki diğer yabancı elçi liklerle iy i münasebette bulunmaya gay ret etti. Böyle olm akla beraber, Fransız elçisi Marquis de Villeneuve ile m ünase betleri soğuk ve zaman zaman bir çekiş me havasm a bürünmekte idi. HE. Ahmed’in tahttan indirilmesine sebep olan Patrona vak’asına şahid olan Calkoen, I. Mahmud’un tahta çıkışına da şahid oldu. Bu vak’anın bütün ayrıntılarını an latan raporlar, bugün Hollanda devlet arşivinde bulunmaktadır. Cornelis Cal koen yeni dönemin devlet adamları ile de iyi münasebetler tesis etti. Muhtelif vesileler üe sadrazama Avrupa m es’eleleri hakkında görüşlerini büdirmek fır satını buldu. 1736 yılında Avusturya ile Osmanlı devleti arasındaki m uhtemel harbi önlemek için Hollanda-İngiltere elçilerinin aracılık teşebbüsleri, harbin başlam ası ile başarısızlıkla sonuçlandı. Cornelis Calkoen’in, 1743’de İstanbul’dan alm arak başka elçiliğe nakledilmesine karar verilmişti. 1744’de İstanbul’dan ayrıldı. 1746’da Polonya krallığı nezdine ve Saksonya elektörü nezdinde Hollanda elçisi tayin edildi. 1761 yılm a kadar bu görevde kalan Cornelis Calkoen, tekrar İstanbul elçiliğine nakledilmesini daima ümid etti. 1762’de Hollanda’ya dönmesi ne izin verüdi; daha sonra İstanbul’daki elçilikte halefi olan Elbert de Hochepied’in vefatı üzerine 1764’de İstanbul’a elçi olarak tayin edildi; fakat çok istedi ğ i bu elçiliğe ağır bir hastalığı müteakip vefatı üzerine gidemedi. Dördüncü bölüm (s. 115-141) Cor nelis Calkoen’in zamanında İstanbul’da k i Hollanda elçüiği (1726-1744) başlığı 421 nı taşımaktadır. Burada İstanbul’daki elçüik binası hakkında bilgi verilerek bi nanın kimlerden ve nasıl ele geçirildiği, elçilik binasının elde m evcut bilgilere göre bölümleri ve şekli hakkında resmî belgelere dayanarak bügiler veriliyor. Bunu takiben, elçilikte çeşitli hizmetler de görevli hizmetkârlar v e memurlar hakkında açıklamada bulunuluyor. Elçi liğin bütün memurları ve hizmetkârları Hollanda him ayesi altında telâkki edil miştir; bunların bir kısm ı aslen Hol landalI değüdi. Hollanda elçiliğinde ça lışanlar 8 «etba-ı hizmetlüsü» hariç 30 k işi idi; halbuki Fransa elçiliği 63 kişiye sahip olup «etba-ı hizmetlüsü» olan 15 k işi de buna üâve edilmeli idi. Buna ba karak Hollanda elçiliğinin m ütevazi bir kadroya sahip olduğu anlaşılıyor. Elçili ğin en önemli üyeleri tercümanlardı. Ço ğu rum v e levanten ailelere mensup bu lunan bu tercümanlar, bazen ik i taraflı da çalışırlardı. Bu tercümanlar, İstan bul’da oturan rum ve yahudi asıllı kim seler idiler. Elçilik sorumlularından bi rinin imparatorluk içinde bir yere gitm e si halinde refakatine bir çavuş verilirdi. Elçilikte resmî dairelerle yazışm alar için bir de Türk kâtib bulunduruluyordu. Beşinci bölüm (s. 142-219) Hollan da Doğu ticaretini geliştirm ek için Cor nelis Calkoen’in çalışm aları başlığını ta şımaktadır. Doğuda yabancı ticaret ilgi leri bakımından dört önemli bölge var dı : Anadolu, Suriye, Mısır ve İstanbul dahil olmak üzere Balkanlar. XV H . yü z yü ortalarından itibaren İzmir, Hollan da doğu ticaretinde mümtaz bir yer iş gal etm ekte idi. XVHI. yüz yılın Uk yıl larında Adriyatik sahilleri Avrupa tica retinin dikkate şayan bir gelişm esine m azhar olmuştu. Hollanda bu havalide Osmanlı devletinin bir haraçgüzarı olan R aguza ile iyi ticârî münasebette bulun m akta idi. Calkoen, elçiliğinin ilk yılla 422 C E N G İZ Û R H O N L U rında dikkatini Hollanda’nın İstanbul «İl gındaki menfaatlerine çevirdi. Calkoen, İran'ın ipek, Bengal’le yapılan Hindis tan baharat ticaretinin Hollanda doğu ticareti için ne kadar önemli olduğunu anladı. Bunun için Bâb-ı âlî’den Basra valisine hitaben yazılmıg bir emir temin etm eye m uvaffak oldu; bu emirde im paratorluğun diğer taraflarında olduğu gibi HollandalI tacirlere % 3 tercihli gümrük tarifesi uygulanm ası müsaade sini, Basra havalisinde de uygulanması tem in ediliyordu. Bununla beraber Hol landa elçisinin Hollanda Doğu ticaretini geliştirm eye yönelik bu tip faaliyetleri Osmanlı hüküm eti tarafından her zaman müsamaha ile karşılanmadı. D iğer bir nokta da Calkoen’in Doğu Hint ticareti n i yöneten genel valiliğe tavsiye ettiği gibi o havalide ticaret yapan Hollandalüar kendisi ile muntazam bir haberleş m e ve işbirliği havası içinde bulunma dılar. Halep Hollanda'nın D oğu’daki ti cari yerleşmelerinin en önemlilerinden idi. 1734;’de Calkoen Mısır’da yen i kurul m uş Hollanda konsoloshanesi için hü küm etten alm aya m uvaffak olduğu gümrük tarifesinin bir nüshasını Kıb rıs’a göndermişti; HollandalI tâcirlerin ticareti zeytin, şarap, bal gibi gelenek sel maddeler olmakla beraber en önem lisi pamuk idi; pamuk Hollanda doku m a sanayü için ithal edüiyordu. Calko en’in siyaseti açıkça ifade edilmemekle beraber, çeşitli limanlarda yen i konso loshaneler açm ak şeklinde ifade edile bilir. Yerli ram lar küçük limanlarda Hollanda konsolos vekilleri olarak tayin edüiyorlardı; şüphesiz bunun için hükü m etten berat almıyordu. Calkoen’in za manında Mora ve D raç’daki konsolosha neler için bazı şahıslara berat alınmıştı. Ege. adalarından Midilli, Sakız, Sisam, Tinos, Santorin adalarmda da Hollanda konsoloshaneleri m evcuttu. Bunların yö netim i İzm ir’deki Hollanda konsolosu Daniel Alexander de Hochepie«! tarafın dan yapılıyordu. Hollanda doğu ticareti İzmir, İstanbul v e Selanik lim anları ara sında cereyan ediyordu. Selanik, İstan bul üe birlikte Balkanlardan gelen mad delerin Akdeniz v e Karadeniz arasmda en önemli bir ihraç merkezlerinden biri idi. Yabancı tacirler yalnız ihraç ve it hal ettikleri m allar üzerinden gümrük vergisi vermezlerdi: amediye, selamettik resmi, kapan resmi, tercümanlık resmi gibi ilâveten verm ek zorunda kaldıkları vergüer de vardı. Gerek Selanik, gerekse İzmir veya başka şehirde bulunan Hol landalI tacirler Amsterdam ’daki genel merkezle muhabere etm ek m ecburiyetin de idüer. Osmanlı devleti reayasından bazı zimmüer, HollandalI tâcirlerle ça lışarak fiilen ticarette uğraşm aya baş lam ışlar ve h atta Hollanda Cumhuriye ti tebaası olarak Amsterdam ’a yerleş mişlerdi. Burada HollandalI bazı tacir lerin Ankara’da da faaliyet gösterdikle rine işaret edilmelidir, ö zetle denebilir k i Hollanda Doğu ticareti Amsterdam ’ daki genel müdürlük makamının her za man anlayışla karşılamam asına ve des teklem em esine rağmen, Comelis Cal koen’in elçüiği sırasında büyük ölçüde gelişm iştir. A ltıncı bölüm (s. 220-259) Comelis Calkoen’in 1736-39 y ılla n arasmda Osm anlı-Rusya v e Avusturya arasmda în gütere elçisi ile birlikte arabuluculuk yapm aya teşebbüs etm esi ve bu teşeb büsün başarısızlığa uğram ası anlatıl maktadır. Burada İstanbul’da cereyan eden devletler arası siyasî rekabetin açık v e gizli bütün siyasî manevraları ve ça tışm aları ayrıntılı olarak bahsedilmek tedir. Bu aracüık teşebbüslerinde Hol landa elçisinin, Avusturya tarafmdan Bâb-ı âlî’nin tarafdarı olduğundan ara buluculuk için uygun olmayan bir kim K İT A B ÎY A T 423 se olarak itham edilm esi ilgi çekicidir. Yedinci bölümde (s. 260-267) Cor nells Calkoen’in Hollanda’ya avdeti ve kendisine bir halef bulmak hususunda uğranılan güçlükler üzerinde durulmuş tur. Yukarıda ifade edildiği gibi Calkoen Polonya’da elçilik yapm akla beraber, daima İstanbul’u ve oradaki Hollanda ti carî ve siyasî faaliyetini dikkatle takip etmiştir. Tekrar İstanbul’a tayin edil m eyi ümid etm iş ve bunun için çalışmış, fakat tayin edildikten sonra (1764) ağır h astalığı müteakip vefat etm işti. . Eser ingüizce (s. 268-270) ve türkçe (s. 271-274) özet ile birlikte bibliyog rafya (s. 275-291), ekler (s. 292-310), in dex (s. 311-324) Ue sona ermektedir. Esere ek olarak Hollanda ve Türk ar- şivlerinden alınmış bazı belgeler v e re simlerin (16 adet) örnekleri de verilm iş tir. E ser gerek Türk v e gerekse Hollan da devlet arşivleri kullanılarak hazırlan m ış olup, Türkiye’de konu üe ilgili ola bilecek bütün yayınlar büyük bir titiz likle kullanılmıştır. Ele aldığı devir Os manlI tarihinin konu bakımından hemen hemen ihmal edilmiş bir devir olup, hem bu tarz çalışmalar için güzel bir örnek, hem de işlediği konuya büyük bir katkı teşk il etmektedir. Bu bakımdan Dr. Bosscha Erdbrink’in Osmanlı-Hollanda münasebetinin 1744 den sonraki devre sini de işlem esini tem enni etm ekten ken dimizi alamıyoruz. Cengiz Orhonlu Michel Lesure, L ésan te. L a crise de l’em pire ottom an, P aris (Julliard) 1972 (Collection Archives dirigée par Pierre Nora et Jacques Revel, no. 48), 279 s. 7 Ekim 1571’de OsmanlI donanma sıyla Venedik, İspanya ve P apalık kuv vetleri arasmda yapılan înebahtı (Lepant) deniz savaşı, XVI. yüzyılın en çok yankı yapan olaylarından biridir. Bu savaşın «Kutsal Birlik» tarafından ka- zanılması, Avrupa’da büyük coşkuyla karşüanm ış ve bunun sonucu olarak Inebahtı çevresinde zengin bir literatür g e lişm işi, yüzyılın sanatçıları olayı akset tiren eserler bırakmışlardır. A ncak bü tün bunlar, înebahtı’y ı gerçek ölçüleri içinde değerlendirmeye yeterli değildir. Bu konudaki bilimsel araştırmaların g e çen yüzyüda başladığım v e günümüze değin sürdürüldüğünü belirtmek yerin- 1 Bk. C. Göllner, Turcica, Die eurapaischen Turkendrucke des XVI. J ahrhunderts, Bucaresti-Baden-Baden, 1961-68, H (1551-1600), s. 330 v.d. Bu rada görüldüğü gibi, savaşm yapıldığı 1571’de Avrupa'nın çeşitli dillerinde ya pılan yayınların sayısı, 200’e yaklaşm ak tadır. C.D. Rouillard, The T ürk in French H istory, Thought and L iterature, 1520-1660, Paris, 1938, s. 70-72, 132, 365, 651 v.d. A. Mas, L es Turcs dans la lit tératu re espagnole du siècle d’or, Centre de Recherches Hispaniques, Paris, 1967, 2 eût. G. Quarti, L a battaglia di Lepanto n ei can ti popolari dell’epoca, Milan, 1930. 424 Z E K Î A R 3K A N de olurz. Öte yandan Osmanlı kroniklerinin İnebahtı deniz savaşı konusunda verdik leri bilgiler, önemli olm akla birlikte oldukga sımrlıdırs. Ü stelik bu kaynaklar arasmda da büyük benzerlikler görül mektedir. Buna karşılık, konuyla ügili arşiv belgelerinin çok daha bol olduğu anlaşılmaktadır. Bu belgelerden bâzüarı yayımlanmıştır^. Osmanlı A rşivi bel gelerinin, bu savaşın askerî, siyasî ve ekonomik yönlerine büyük bir ışık tu t tuğuna şüphe yoktur. Bu bakımdan A v rupa’da şimdiye kadar yapüan araştır malarda bunlara başvurulmamış olma sı önemli bir eksikliktir. Bu boşluğun, burada tanıtm ak istediğim iz yen i bir araştırm a üe giderildiğini görüyoruz. «Lâpante, L a crise de l’em pire ottom a- ne» (Lepant, Osmanlı imparatorluğunda bunalım) başlığım taşıyan kitabın y a zarı Michel Lesure, İnebahtı savaşım yeni bir yöntem le ele alm akta ve biraz önce belirttiğim iz gibi araştırmasında geniş ölçüde Osmanlı kaynak ve belge lerine yer vermektedir. Kitabın giriş bölümünde (L a victoire du C h ristf, s. 9-19) Michel Lesure, zaferin H ristiyan dünyasındaki tesirleri n i incelem ekte ve kullandığı kaynaklar konusunda bilgi vermektedir. Bu savaşa katüan ve savaşın yönetiminde sorum luluğu olan görgü tanıklarının bıraktık ları belgelerin yetersizliği üzerinde du ran yazar, bunların bâzan birbiriyle çe liştiğine de dikkati çekm ekte ve bu ba kımdan konuyu bir bütün olarak aydın latmanın güçlüğünü belirtmektedir. Ge- 2 J.v. Hammer, D evlet-i Osmaniye tarihi, çev. M. A tâ, İstanbul, 1329-1337, VI, 241-288, 338-39. Jurien de la Gravière, L a guerre de Chypre e t la bataille de Lêpante, Paris, 1888, 2 cüt. Burada daha çok askerî olaylara ağırlık veril miştir. F. Braudel, L a M éditerranée e t le monde m éditerranéen à l’époque de Philippe II, Paris, 19662, n , 383-430. P. Braudel, konuyla ilgüi batı kaynaklarını verdiği gibi, yapüan araştırm aları da belirtmiştir. 3 Basılm ış olan O sm an lı kaynak larındaki bügüer, karşüaştırm alı olarak değerlendirilmiştir. Bk. S. Soucek, înebahtı savaşı (1571) halikında bâzı m ü lâhazalar, Tarih E n stitüsü D ergisi (İs tanbul 1973-74), sayı 4-5, s. 35-48. R. Mantran, L ’écho de la bataille de Lépante à Constantinople, Annales (Econom ies-Socétés-Civüisations ), Mars-Avrü 1973/2, s. 396-405. A ynı yazar, L a ba taille de Lépante vue p ar un chroniqueur ottom an, Cahier de linguistique d’Orientalism e et de slavistique de l ’ILGEOS, 1973, I-H, s. 183-189. Bunlara şu kayna ğ ı da ekleyebiliriz : Mehmed b. Mehmed Edim evî, N uhbetü’t-tevâ rih ve’l-ahbâr, İstanbul, 1276, s. 123-125. Çağdaş kay naklar içinde önemli bir yer tutan ve ko nuya ilişkin bölümü henüz basılmamış olan  li’den (Kühnü’l-ahbâr) Î,H. Uzunçarşüı (Osm anlı tarihi, Ankara, 1951, m / l , 15-24) ve M.C. Baysun (Lepanto, İA, VII, 32-45) yararlanmışlardır. 4 Bk. Safvet, «Sıngın donanma» harbi üzerine bâzı vesikalar, TOEM, 1327, sayı 9, s. 558-562. A. Refik, K ıbrıs ve Tunus seferlerine â it resm î vesikalar, Darülfünun E d eb iya t F akü ltesi Mec muası, V /l- 2 (1926). Î.H. Uzunçarşılı, K ıbrıs feth i ile L epan t (İnebahtı) m u harebesi sırasında T ürk devletiyle Ve nedik ve m üttefiklerinin faaliyetin e dâir bazı hazine-i evra k k a yıtla n , TM, 192633, m , s. 257-292. Z. Orgun, Selim Il.’in kapudan-ı derya K ılıç A li P aşa’y a em ir leri, Tarih Vesikaları, n /1 1 (1943), s. 325-334. K İT A B İY A T 425 gen yüzyılda yayım lanm aya bağlayan Avrupa arşivlerinin büyük koüeksiyonlans, sayısız belgenin gün ışığına çık masına yol açtı. Bu kolleksiyonlardaki belgeler, kitabın kaynakları arasında yer almaktadır. İspanya, Venedik ve Papalı ğın dışında yâni İnebabtı üe doğrudan doğruya ü gisi bulunmayan ülkelerin ar şivlerinde bile gerekli belgelerin bulun duğunu belirten yazar, sözü, dört yüzyüdan beri ihmâl edilen Osmanlı kay nak ve arşivlerine getirmektedir. Onun yararlandığı başlıca Osmanlı tarihçüeri; Selânikli Mustafa, Peçuylu İbrahim ve Kâtip Çelebi’dire. Bundan başka Michel Lesure, Türkiye’de yayım lanan belge ve araştırm alara da başvurmuş, Başbakan lık A rşivi’nde bulunan M ühimme D efterterı’ndeki? kayıdları da taramıştır. Hristiyan donanmasınm harekâta başla dığı ağustos 1571’den Venedik’le barışm yapıldığı m art 1573’e değin geçen süre de 300 kadar hüküm, Mühimme defter lerinde yer alm ıştır. Yalnız bu sayı büe Türkiye arşivlerinin İnebahtı konusun daki zenginliğini gösterm eye yeterlidir. Michel Lesure, bu girişten sonra bi rinci bölümde (L’Union sacrée de l’Oc cident, s. 22-116) Lepant’a giden siyasî gelişm eler üzerinde durmakta, Kıbrıs seferi, «Kutsal Birliksin gerçekleşm esi, Osmanlı devletinin askerî hazırlık ve gi rişimleri konusunda bügi vermektedir. 1570 yılında bütün doğu Akdeniz, Os manlI imparatorluğunun egem enliği al tına girm işti. Bunun karşısında yani ba tı Akdeniz’de İspanya kıralı n . Filip, babasmm evrensel bir monarşi kurma yolundaki çalışmalarından vazgeçm iş ve Ispanya'nın güçlenm esi için büyük bir çaba gösterm eye başlamıştı. Ekonomik refahın ı doğu ticâretine borçlu olan Ve nedik, İspanyol egemenliğinin güçlenme sini istemiyordu. 1538’den yani Preveze’den sonraki gelişm eler, Osmanlı devle tini batı Akdeniz’e kaydırmış bu durum, Ispanya'nın varlığını tehdit etm eye baş lam ıştı. Ü stelik bu sırada Ispanya’da çı kan iç savaş da n . Filip’i yeni bir tehli ke ile karşı karşıya bırakmıştı. Osmanlı devleti ise, imparator Maksimden üe ba rış yapmış, Yemen ayaklanm asını bas tırm ış ve Akdeniz’de yeni bir hareket için serbest kalmıştı. H ristiyan dünyasını, bir yandan mezhep kavgalarından öte yandan Türk tehlikesinden kurtarmak isteyen v e ol dukça fanatik bir k işüiği olan Papa V. Pie, yeni bir haçlı seferini» gerçekleştir m ek için olağanüstü bir çaba gösterdi. Her şeyden önce Ispanya kiralının bu sefere katılm asını sağlam ak gerekliydi. H. Filip, Venedik ve Papalığın hazırla yacağı ve Ispanya'nın kumanda edeceği bir donanma üe Tunus’u kurtarabüeceğin i umuyordu. A ncak papanın hazırla m ak istediği haçlı seferini Venedik cum huriyetinin On’lar meclisi, çügınca bir heves olarak görüyor ve doğu ticaretini baltalamak için yapüan önerüer karşı sında oldukça çekingen davranıyordu. A ncak H. Selim ’in gönderdiği ültim ato mun Venedik’e ulaşm ası Cumhuriyet’in «Kutsal Birlik» düşüncesine katılmasına yol açtı. 2 tem muz 1570’de yani Kıbrıs seferinin başlamasından bir süre önce 5 Michel Lesure, L épan te..., 259. F. Braudel, L a M éditerranée, n , 538543. 6 Krş. not 3. 7 Mühimme defterleri için bk. M. Sertoğlu, M uhteva bakım ından B aşve k âlet A rşivi, Ankara, 1955, s. 15-22. TJ. Heyd, O ttom an docum ents on Palestine, Oxford, 1960. 8 Bu konuda bk. C. Göllner, Zur problem atik der K reu zzüge und der Türkenriege im XVI. Jahrhundert, R e vue des Etudes Sud-Est européennes, x m / l (1975), s. 97-115. 426 Z E K İ A R IK A N Roma’da görüşmeler, güvensiz bir ortam içinde başladı. Görüşmelerin yapıldığı sırada Papa lık, İspanyol ve Venedik gemüerinden oluşan bir donanma Lefkoşe’nin yardı m ına gönderüdi. Bu donanmanın Girit’ ten ayrılıp Fethiye dolaylarına geldiği sırada (21 eylül 1570) Lefkoşe’nin düş tüğü ve M agosa’nın sıkıştırıldığı haberi geldi. Ispanya gem ilerine komuta eden Gian Andre Doria, seferden vazgeçtiğini bildirerek geri döndü. Papalık ve Vene dik gem ileri fırtınaya tutularak ağır hasara uğradı. Roma’daki görüşmeler birkaç kez kesintiye uğram akla birlikte, 19 m ayıs 1571’de Türklere karşı bir savunma ve saldırı paktı niteliğinde olan «Kutsal Birlik» imzalandı ve 25 m ayısta Saint Pierre kilisesinde büyük bir törenle üân edildi. Bu birliğe Papalık, Venedik Is panya’nın dışındaki devletler de katıla bilecekti. Birliğin çıkaracağı kadırga, gemi, asker, silah vb. sayıları ayrıntılı olarak saptanmış ve üye devletlerin g i derlere katılm a payı belirtilmişti. Türklerden alınacak toprakların, 1537 ant laşm asına göre paylaşılm ası öngörül m üş ve hazırlanacak kuvvetlerin başma Charles Quint’in gayr-i m eşrû oğlu Don Juan’ın getirilm esi kararlaştırıl mıştır. ö t e yandan İstanbul’da Sokullu Mehmet P aşa üe Venedik balyosu Marc’Antonio Barbaro arasındaki görüşmeler kesilmemiş, ancak «Kutsal Birlik»in imzalanmasının duyulması üzerine elçi göz hepsine alınmıştı». Fransa kıralı IX. Charles, hem Ispanya’ya karşı düş manca bir politika izlediğinden hem de Kutsal Birlik’in, Ispanya'nın çıkarlarına hizm et edeceğine inandığından Osmanlı devletiyle Venedik’i barıştırmaya uğra şıyor bu am açla D ax piskoposu François de N oailles’ı elçi olarak İstanbul’a doğru göndermiş bulunuyordu10. Bazı eksiklikleri olmakla birlikte, sayısı çeşitli kaynaklara göre 180-300 arasmda değişen; P eçevî’ye göre 400’ü bulan büyük bir Osmanlı donanması, 15 nisan-m ayıs başları arasmda İstanbul’ dan denize açıldı. Bu donanma kaptan-ı derya Müezzin-zade A li P aşa’mn komu tasında bulunuyordu. Donanma, Kıbrıs’ taki Türk kuvvetlerine yardım ettikten sonra Rodos’a ve Eğriboz’a gelm iş bu rada gereken ikm ali yaptıktan sonra Girit sularında harekâta başlam ıştı. D a ha sonra Çuha, Zenta ve Kefalonya ada larım vuran donanma D alm açya kıyıla rında Leçina, Antivari, U lgün ve Sopoto kalelerini ele geçirm iş, daha sonra da Kotor (C attaro)’u kuşatm ıştı. Bu sefe rin, A driyatik! tam olarak kontrol altı na alm ak v e Venedik’in Kıbrıs’a yardı mını engellem ek am acım güttüğü anla şılıyor. Osmanlı donanmasının bu faaliyet leri sırasında H ristiyan donanmasının Mesina’da toplandığı haberi gelmiş, bu nun üzerine kaptan paşa, Kotor kuşat m asını kaldırarak Kastelnuvo’ya çekil m işti İstanbul’dan gönderilen 19 ağus tos tarihli bir hüküm, kaptan paşaya, Hristiyan donanm asını. nerede bulursa bulsun vurm ak ve Kotor’da kışlam ak 9 A yrıca krş. Michel Lesure, N o tes e t documents su r les relations véneto-ottom anes (1570-1573), Turcica, IV (1972), s. 134-164; V m / 1 (1976), 117156. 10 Bu konuda bk. A. Degert, Une am bassade périlleuse de François de NoaiTles en Turquie, Revue Historique, CLJX (1928), 225-260. Türkçesi, A. R e fik, Fransua dö N oay’m T ürkiye’de teh likeli bir sefareti, TTEM, 1 /3 (1930), 1-32. K İT A B İY A T 427 emrini veriyordu. Bu emri almadan ön ce, kaptan pa§a ve P ertev Paşa, Kotor’da kışlamanın güçlüğünü anlayarak înebahtı’ya çekilmişlerdi. Osmanlı kuvvet leri oldukça yorulmuş, donanma da epeyce yıpranmış, askerin çoğu sefer so na erdiği gerekçesiyle kıyıya çıkmıştı. Bu nedenle gem ilere gerekli olan kürek çi ve cenkçilerin Mora’dan toplanm ası ve kıyılardaki kalelerin boşaltılm ası bü yük güçlükler gösteriyordu. Öte yandan «Kutsal Birlik» kuvvet leri komutanlığına atanan Don Juan, 18 temmuzda Barselona’dan ayrılarak Cenova’ya oradan Napoli’ye gelm iş ve 24 ağustosta M esina’ya varm ıştı. Yapı lacak harekâtın stratejisi konusunda Kutsal Birlik komutanları arasındaki görüşmeler oldukça çekişm eli geçmiş, en sonunda Türk donanmasıyla bir sa vaşa karar verilm işti. Bununla birlikte Don Juan’la Venedik amirali Sébastian Véniero arasındaki sürtüşme, savaşm sonuna kadar sürmüştür. 1 ekimde Don Juan’a ulaşan haber lere göre, Türk donanmasından ayrılan 60 kadırga, Modon ve Koron’a doğru yel ken açm ıştı. Geri kalan ve aşağı yukarı 200 kadırga da İnebahtı körfezine sığın m ıştı. A yni gün basit bir k ayıkçı kılı ğına bürünmüş olan Kara Hoca da tek nesiyle Hristiyan gem ileri arasında do laşarak onları saym aya çalışm ıştı. A n cak her ik i yanın, birbirlerinin gerçek kuvvetleri konusunda aldığı haberler oldukça yanıltıcıydı. Michel Lesure, ikinci bölümde ( V affrontem ent, 115-176), iki yanın güç lerini karşüaştırm akta, savaşm oluşu munu incelem ekte ve savaşm yankıları üzerinde durmaktadır. 7 ekim günü 500 gem i savaşa sokulmuştu. Ancak, savaşa katüan gemüerin sayısı, kaynaklara gö re değişm ekte, görgü tanıklarının da ifadeleri biribirini tutmamaktadır. Bu nunla birlikte Hristiyan donanması için kabul edilen sayı 208 kadırga (106 V e nedik, 90 İspanyol, 12 P apalık), 6 m av na, 20-30 kadar barçadır. Çağdaş bir kaynak olan Selânikî, Osmanlı donan masının 184 kadırgadan oluştuğunu be lirtmektedir. B atı kaynakları Osmanlı donanmasını, 230 kadırga ve 70 kalita olmak üzere toplam 300 gösterirler. Bu sayı, savaştan sonra sorguya çekilen tutsakların verdikleri bilgilere yakındır. F akat 70 sayısı, yalnız kalitaları değil, fosta, pergende ve firk a ten gibi hafif gem ilerin hepsini ifâde ediyordu. D oğ rudan doğruya savaşa katılan gemilerin herhalde 230 dolaylarmda bulunduğunu belirtmek gerekir. Bunlardan başka H ristiyan donanmasında 1815, Türk do nanmasında 750 top bulunuyordu. H a f if silahlar bakımından inebahtı, klasik bir savaştan m odem bir savaşa geçişin ilk örneğini vermektedir. Her iki yanın savaşa soktuğu insan gücü; cenkçi ve kürekçi olarak 170.000’i buluyordu. Kara Hoca’nın getirdiği haberler üzerine yapılan toplantıda, kaptan paşa aldığı emirlere göre düşmana saldırma nın zorunlu olduğunu belirttiği zaman Uluç A li Paşa, asker ve donanmanın du rumunu göz önüne alarak bir savunma savaşı yapılm ası gerektiği üzerinde dur muştu. Onun ileri sürdüğü görüşlerin, yenilgiden sonra, sorumluluğu kaptan paşaya yüklem ek için uydurulduğunu tutsakların tanıklığına dayanan Vene- 11 Osmanlı donanmasında yer alan gem i çeşitleri için bk. I.H. TJzunçarşıh, Osmanlı devletinin m erkez v e bahriye teşkilâtı, Ankara, 1948, s. 455-479. S. Soucek, Certain ty p e s of ships in Ottom an-Turkish term inology, Turcica, VII (1975), s. 233-249. 428 Z E K Î A R IK A N dikli Diedo belirtmektedir. A ncak bu görüşe katılm ak oldukça güçtür12. Her iki donanma, beklenmedik bir zamanda karşılaştüar (7 ekim 1571). Öğle saatlerinde başlayan ve akşam a doğru biten bu kanlı savaşta, OsmanlI donanması ağır bir yenilgiye uğramış, başta kaptan-ı derya A li P aşa olduğu halde bir çok ümera şehit düşmüş, Per tev P aşa güçlükle kurtulabilmiş, gem ile rin çoğu batmış, bir kısm ı da Haçlıların eline geçm işti. Yalnız U laç A li Paşa, eşsiz bir taktikle kendi gem ilerini Gian Andre Doria’nın önünden uzaklaştırabilm işti. Bu savaşta H açlılar 7.500 ölü, 20.000 yaralı vermişlerdi. (Bunlar ara sında Cervantes de bulunuyordu). B atı kaynaklarına göre Türklerden 20-30.000 k işi ölmüş y a da yaralanmış, gemilerde kürekçi olarak bulunan 15.000 Hristiyan kurtarılmış, 3486 tutsak alınm ıştı13. Ele geçirilen tutsak, gem i, top, silah ve mü himmatın paylaşılm ası savaştan sonraki günlerde Haçlıları uğraştıran en önemli sorunlardan bir oldu. Bu savaşın sonucu, Venedik, Roma, Madritw ve öteki Avrupa kentlerinde büyük bir coşkuyla karşüanm ış ve bir bayram sevinci içinde tantanalı tören lerle kutlanm ıştı. A ncak komutanlar arasındaki sürtüşme, savaştan sonra ye niden su yüzüne çıkm ış ve «Kutsal Bir lik» dağılmak tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı. Bununla birlikte Papalık daha geniş tasarılar hazırlıyor ve bütün Avru pa'yı «Kutsal Birlik»e katılm aya çağırı yordu. Fakat Venedik, barışa olan eği lim ini gösterm ekten çekinm em işti Fran sa tehlikesi, Hollanda’daki kargaşalık lar ve ekonomik sıkıntılar H. F ilip’i da ha dikkatli davranmak zorunda bırakı yordu. Bütün bu güçlüklere rağmen, Veniero’nun görevden alınmasından bir süre sonra İspanya yen i bir antlaşm a im zalamaya yanaştı (10 şubat 1572). Bu antlaşma, doğu Akdeniz’e yeni bir sefer yapılm asını öngörüyor; Ispanya' nın çıkarlarına daha çok hizm et edecek olan bir batı Alideniz seferi düşüncesine de yer veriliyordu. F akat papa V. P ie’nin 1 m ayıs 1572’de ölümüyle «Kutsal Birlik» önemli bir yara alm ış bulunu yordu. Michel Lesure üçüncü bölümde, sa vaşın Osmanlı imparatorluğunda yarat tığ ı bunalım, imparatorluğun iç durumu ve toparlanm ası üzerinde durmaktadır (L a crise de Vempire ottom an, 177-233). Bu bölüm, geniş ölçüde Mühimme def terlerindeki kayıtlara dayanm akta ve yer yer batı kaynaklarıyla da destek lenmektedir. U luç A li P a şa ’nın gönderdiği haber, Edirne’de bulunan padişah n . Selim ’e 23 ekimde ulaşm ıştı. Osmanlı donanma sı tamamen yok olduğu için Mora ya rımadası, adalar, Arnavutluk ve Ana dolu kıyıları H açlı saldırüarına açılm ış tı. Osmanlı imparatorluğundaki Hristiyanların ayaklanm aya hazırlandıkları, Venedik’e gelen haberler arasmda yer alıyordu. H attâ Mora yarımadasındaki Rumlar, inebahtı’dan sonra düzenledik leri gösterilerde, duygularını açığa vur maktan çekinmemişlerdi. libas an ve 12 Kr§. C. Baysun, Lepanto, lA , VH, s. 41. 13 A yrica bk. F. Braudel, ‘Bilan d’uné bataille’, II M editerráneo Nello seconda m eta del’500 alia luce di Lepan do, A Cura di Gino Benzani, Firenze, 1974, S. 109-120. 14 Kr§. Jam es C. D avis, P ursuit of P ow er, Venetian R ep o rts on Spain, Tur key, and France in the A g e of Philip II, 1560-1600, N ew York, Evanston, and London, 1970, s. 99-105. K ÎT A B ÎY A T Hersek’e bağlı köylerde ortaya çıkan olayları kontrol altına alm ak önemli güçlükler gösteriyordu. Devlet otoritesi sarsılm ıştı. Bunlara ek olarak Mora’daki Manyotlarm çalışm aları ve özellikle Ve nedik’le olan ilişküeri devletin dikkatini çekmekten geri kalmıyordu şimdiye ka dar yapüan araştırmalar, bu hareketi tam olarak aydınlığa kavuşturamamıştır. F. Braudel, imparatorlukta herhangi bir ayaklanm a belirtisi olmadığı sonucu na varm akla birlikte, arşiv belgeleri bu konuda bazı ip uçları vermektedir. Ger çekte Manyotlarm ilk ayaklanm ası 1570 baharında başlam ış ve kısa sürede bas tırılmıştı. İkinci bir ayaklanm a inebahtı’dan sonra patlak verm iş ancak H aç lılardan gerekli desteğin sağlanm am ası ve kaptan-ı derya Kılıç A li P aşa’nın ha zırlıkları üzerine etkisini yitirmiştir. ö t e yandan Osmanlı devlet adamla rı, yenilgi haberini alır almaz, Haçlıla rın yeni bir saldırıya geçeceklerini göz önünde bulundurarak hemen bir savun m a hazırlığına başlamışlardı. Mora’dan Ülgün’e kadar uzanan kıyı bölgesindeki sancak beylerine gönderilen hükümler de, buralardaki kalelerin onarılması, ge reken asker, süah ve mühimmatın sağ lanm ası istenm iştir. Gerçekten yapılan hazırlıklar, etkisini gösterm ekte gecik medi. Aralık ayından sonra düşmanın yaptığı tüm saldırılar püskürtüldü. An cak Osmanlı devlet adamları için önemli olan yeni bir donanmanın yapılmasıydı. 1572 baharmda 100 geminin denize indi rilm esi için çalışm alara başlandı. İstan bul tersanesindeki kızakların sayısı ar tırıldığı gibi Varna, Ahyolu, Amasra, Bartın, Sinop, İzmit, Gemlik, Gelibolu, Rodos, A ntalya ve A lanya limanlarında gem i yapımı ve buna gerekli olan mal zemenin sağlanm ışı için emirler gönde rildi. Bütün imparatorluğun bu çalış 429 m alara katılm ası gerçekteştirildi. Bu arada silah ve top yapımına da hız v e rilmiş; Trabzon’da dökülen ağır toplara ek olarak Eflâk-Boğdan’da Önemli öl çüde arkebuz yapılm ıştı. Sözün k ısası Sokullu Mehmet P aşa ve Kılıç A li P aşa gibi enerjik ve Ueri görüşlü devlet adamları, Osmanlı imparatorluğunu içi ne düştüğü tehlikeli durumdan kurtar m ak için büyük bir çaba harcadılar. N i tekim Fransız elçisi François de Noailles, beş ay içinde tayfa, süâh, araç ve gereçleri tam 150 gemiden oluşan bir donanmanın hazırlandığım belirtmek tedir. 1572 baharmda Kılıç A li Paşa, 250 geminin katıldığı yeni donanma ile İstanbul’dan denize açüdı. 7 ağus tosta Çuha adası açıklarında Haçlı do nanm asıyla Osmanlı donanmasının karşüaşm alarına rağmen bir çatışm a olma dı. Korfu’ya çekilen H açlı donanması, ikinci bir saldırıyı 15 eylülde Navarin üzerine yaptı. îk i donanma arasmda y a pılan k ısa bir topçu ateşinden sonra Hristiyan gem üeri geri çekildi. Don Juan 24 ekimde Venedik gemüerini Korfu’da bırakarak ayrıldı. Papa XTTT. Gregoire yeni bir sefer hazırlığına başla m akta geç kalmıştı. Çünkü söz artık diplomatlarındı. İstanbul’daki Fransız elçisi Fran çois de Noaüles, daha 10 haziranda Türklerin barışa yanaşm ak eğüiminde olduğunu büdirmişti. A ncak 1572 seferi Osmanlı devlet adamlarının moralini yükseltm iş ve yeni im kânlar yaratm ıştı. Bu, Fransız elçisinin görevini güçleştir m iş ve hatta Ispanya’ya karşı bir TürkFransız ittifakı söylentileri dolaşmaya başlam ıştı. F akat çok geçmeden bu teh likeli durum düzelmiş, N oailles’ın çaba ları sonunda Venedik tem silcüeriyle (balyos Marc’Antonio Barbaro ve Aloisio Mocenigo) 7 m art 1573’te barış im- 430 Z E K Î A R IK A N zalanmıgtıiB. Venedlk’in bu tutumu batı dünyasında bir «ihanet» olarak değer lendirilmiştir. Bu anlaşm ayı göz önünde bulunduran Voltaire, înebahtı savaşım Türklerin kazanmış olduğu yargısına varılabileceğini belirtmişti. Ana çizgileriyle tanıtm ağa çalıştığı m ız kitap, kaynaklar ve bibliyografya bölümüyle sona ermektedir. Her bölü mün sayfa altı notları kitabın sonuna eklenmiştir. Kitaba konulan harita ve krokiler (s. 24, 76-77, 121, 131, 195) ese rin kullanışını kolaylaştırmaktadır. Bun dan başka m etin dışında kitaba 30’a ya kın resim, tablo, plan ve gravür eklen miştir. înebahtı konusunda en son yazılan kitaplardan birini tanıtırken bir iki nok ta üzerinde durmayı yararlı görüyoruz. Inebahtı’nın ne olduğu sorusuna öteden beri kesin bir karşılık aranmaktadır. Çünkü Osmanlı devleti, bu yenilgiden sonra yeni bir donanma çıkarmış, H aç lılar 1572’de Navarin’den çekilmiş, Ve nedik 1573’te barış im zalayarak «Kut sal Birlik»ten ayrılmış, Tunus 1574’te Türkler tarafından geri alınmıştır. Bar zı batılı tarihçiler, înebahtı’nın Türkle rin yenilm ezliği efsanesinin yıkılışının ötesinde bir yarar sağlam adığı üzerin de durmaktadırlar. Ortaçağ H açlı sefer lerinin bir uzantısı gibi görünen «Kutsal Birlik», aslmda bütün batı dünyasını do ğuya karşı harekete getirem em işti. Profesör F em and Braudel, askerlik ve teknik açıdan înebahtı’nın XVI. yiizyüın en önemli olayı olduğu üzerinde durmuş, ancak bunu tarihî bir perspek tiften değerlendirmenin güçlüğüne dik kati çekmiştir. Braudel’e göre Türkle rin şaşkınlık verici gücü kırılm ış v e sa vaştan sonra H ristiyan donanması yeni forsalar kazanmıştır. Buna karşüık H aç lıların bütün düşleri ters yönden esen rüzgârlarla dağılm ıştı1«. Osmanlı imparatorluğuna gelince : İnebahtı’nın Osmanlı devletinin batı dünyası karşısında ilk büyük yenilgisi olduğuna şüphe yoktur. F akat devlet, yenilginin olumsuz etkilerini silerek kı sa sürede toparlanabilmiştir. Profesör Robert Mantran’ın belirttiği gibi, devlet yönetiminden sorumlu olanlar yenilgiyi hafif bir olay gibi değerlendirmekten ka çınmışlar, gerekli tedbirleri zamanında almışlardır1?. B aşka bir deyimle, herke sin sorumluluk büinci içinde hareket et m esi sağlanm ış, İstanbul’dan gönderilen emirler eksiksiz uygulanm ış v e bütün imparatorluk bu çabaya katılmıştır. Ekonomik yapısı henüz düzgün olan Os manlI imparatorluğu1» kaynaklarım kul lanarak yeni bir donanma ortaya koya bilmişti. Zeki A nkan 15 Bu antlaşm a için bk. Hammer, VI, 275-76. Uzunçarşüı, Osmanlı tarihi, m / 1 , 24-25. 16 L a M éditerranée, H, 383. 17 L ’écho de la bataille de Lépante..„ 403-405. 18 Bu konuda bk. Ömer Barkan, XVI. asrın ikinci yarısında T ürkiye’de fia t hareketleri, Belleten, XXXTV/136 (1970), s. 557-607; aynı yazar, Les m ouvem ents des prix en Turquie entre 1^90 e t 1655, H istoire économique du monde m éditerranéen (Mélanges en l’honneur de F em and Braude), Toulo use, 1973, H, s. 65-79. K İT A B İY A T Renate Lachmann (Eseri tercüme ve takdim eden), Claus-Peter Haase, Renate Lachmann, Günter Prinzing (Eseri yorumlayanlar) Memoiren eines Janitscharen oder türkische Chronik. (Bir Yeniçerinin Hatıraları veya Türk Kroniği) V erlag Styria. Graz-Köln-Wien 1975, s. 233. Styria kitabevinin «Slav Müverrih leri» serisinin 8. kitabı olarak yayınla m ış bulunduğu bu eser XVI. ve XVII. yüzyülarda özellikle Polonya ve Çekler üzerinde derin izler bırakmıştır. «Kron ika tu recka» adı ile çekçe ve «Pam iet1 Bilinen ve tanınm ış çek ve polonya yazm aları şunlardır : — Eserin en eski ve mükemmel polonya versionu W arşova’da Zamoyski Kütüphânesi’nde bulunmaktaydı. 16. yüzyılın ortalarma doğru istinsah edüen bu eser, bu gün Varşova’daki Millî Kütübhâne’nin (Biblioteka Narodowa) yaz malar kısmında yer almaktadır. Bu yaz m a 1912 Jan Los editionuna tem el teş kil etmiştir. — K om ik’de W ladyslaw Zamoyski Kütüphânesi’nde bulunan yazm a. 16. yüzyılın ük yarısında yazılm ıştır. — P rag’da Çek Müzesi’ndeki yaz ma. 16. yüzyılın ilk yarısından kalm a dır. — W ilna şehir m üzesindeki yazma. B u yazıtla eserin yalnız 13 bölümünü kapsamaktadır. Böyle olmakla beraber 1864 de Wilna’da basılmıştır. — Bohemya müverrihlerinden V. Hajek’in 1541 de neşrolunan ‘Bohemya Kroniği’ içinde yayınlanm ış bulunan, eserin 20. den 35. bölüme kadar olan k ı sımlarını kapsayan parçaları. — Krakau’da Czartoryski Kütüpha nesin deki yazm a. 16. Yüzyıldan kalma. 1828 de Varşova’da, 1857 ve 1868 de Sa- 431 niki Jancza/ra» adı üe polonyaca olarak yayınlanm ış bulunan bu eserin, bu yüz yıllardan kalma birçok yazm aları m evcudturi. Türklerle direk tem asta bulu nan slav halkları, Polonya ve Çekler için uzun zamanlar aktüalitesini korumuş olan bu eser, her şeyden evvel H. Mehmed’in seferleri, Türk ordusu, ordu teş kilâtı ve silâh tekniği hakkında bilgiler ve bir yeniçerinin hayatından parçalar aksettirm iş olduğu için ayrı bir özelliğe ve Ugi çekicüiğe haizdi. Büindiği gibi XVI. ve XVH. yüzyıllarda Orient’e dolayısı ile Türk dünyasına olan ilgi çok yüksek olmuştur. Bütün batı ve orta nok’ta basüan bu yazmadır. — Petersburg’ta Halk Kütüphânesi’ndeki (Publicnaja Biblioteka) yazm a. 16. Yüzyıldan kalma. — Eskiden, Petersburg’da Public naja Biblioteka’da iken şimdi Varşova’ da Biblioteka Naradowa’da bulunan yaz ma. 16. yüzyılın sonu. — 1565 ve 1581 de Leitom ysl’de A. Aujezdecky tarafından basılan yazma. Bu yazmanın sırpca tercümesi J. Safarık tarafından 1856 da Belgrad’ta basıl mıştır. — Petersburg’ta eski Publicnaja Biblioteka’daki bir yazm a. 17. Yüzyılın ilk yarısından kalma. — Krakau’da Jagellon Kütüphânesi’ndeki yazma. 17. Yüzyıl. — Krakau şehir arşivindeki yazma. 17. Yüzyılın ilk yarısından kalma. 2 H.J. Kissling, Türkenfrucht und Türkenhoffnung im 15. und 16. Jahrhun dert. In Südostforschungen, 23 (1964) s. 1-18. Prof. K issling bu makalesinde 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da Türklerden duyulan korkuyu ve Türklere beslenen ümidleri dile getirm iş bulun maktadır. 432 K E M A L B E Y D İL L Î Avrupa’yı saran korku, merak, helecan ve «ümid»2; haçlı ruhunun tekrar diril mesine m atûf propagandalar, uzun Türk savaşları, Türkler ile ilgili baskılara (Turcica) karşı büyük ve sıcak bir üginin doğmasına ve yaşam asm a, bu tip yayınların «hafiye romanları» gibi okun m asına yolaçmış, geniş ve m eraklı bir okuyucu kitlesi tarafından helecanla takib edilmesine sebeb olmuş bulunmak taydı. Bütün bu yayınlar XVI. ve XVII. yüzyıllarda Türk gelişm e (Expantion) politikası üe ilgili çok zengin eserlerin m eydana gelm esine vesile olmuştur3. Eserin kahramanı olan Ostravica’lı* Konstantin Mihaü Konstantinovic, ese rin bir Polonya m anastır kütübhânesinde bulunduğu XXX. yüzyıla kadar esefin tek yazarı olarak kabul edilmektedir. T ext içindeki bazı kısımlardan Konstantin’in bir Sırp şehri olan Novo Brdo’nun Türkler eline geçişinden sonra Anado lu’ya getirilerek Yeniçeri yapüm ış oldu ğu anlaşılmaktadır. Kendisi 1463 de Bos na’da Zveçajs kalesinde Dizdar olarak vazifeli iken Macarlarm eline esir düş m üş ve hatıra m ahiyetindeki notları o tarihe kadar getirilm iştir. Son zaman larda yapılan incelemeler Sırplı Kostantin’in bu eserin tek yazarı olam ıyacağı hakkında bir zannın doğmasına ve bu nun ilim adamları arasında, özellikle fi lologlar arasmda, hararetli bir müna kaşa konusu haline gelm esine yol açmış bulunmaktadır. Zira eserin heterojen ka rakteri yalnız yazarm m tayinini değil, aynı zamanda eserin m eydana getiriliş sebeblerini de bir problem haline sok maktadır. E ser uzun zamanlar etkenli ğini m uhafaza etm iştir. Bunun en bü yük sebeblerinden biri hiç şüphesiz o za manlar bütün Avrupa’y ı sarm ış bulunan Türk tehlikesinin varlığındadır. Bu yüz den eser XVI. ve XVTL yüzyıllarda bir çok defalar basılm ış ve yazm alar halin de çoğaltılmıştır. Eserin orijinal nüsha sı kayıptır. Bu sebebten eserin hangi dil ile yazılm ış olduğu meçhul kalmıştır. Eserin XVI. yüzyü Çek ve Polonya yaz malarında iki ayrı «Redaktion» izine raslanmış bulunması ise bu konuya bir açıklık getirilm esini oldukça zorlaştır maktadır. Eserin orijinal dilinin Sırp ça, Polonyaca ve Çekçe olduğunu savu nan üç ayrı görüş vardır». Bununla be raber eserin orijinalinin' çekçe olduğuna dâir üeri sürülmüş bulunan iddialar bu gün tevsik edilmiş sayılm akta ve her kesçe kabul görm üş bulunmaktadır?. A l manca tercümeye tem el teşkü eden «po- 3 Bu konu için Türklerle ilgili bü tün yayınları toplam ak gibi dev bir işin üstesinden gelen Cari Göllner’in eseri ne bakınız. Cari Göllner, Turcica. D ie europäischen Türkendrucke des XV. Jahrhunderts. I. Band. 1501-1550, Bucu reşti, Editura Akademiei. 1961. 4 Balkanlar’da Ostravica adını ta şıyan çeşitli yerler vardır. Bu konuda ileride bilgi verilm iş bulunmaktadır. 5 Bosna’da Vrbas suyu kenarında küçük bir kale. 6 Bu konu için kaynaklar : — J. Los, P am ietn iki Janczara (Kronika turecka K ontantego z Ostro- w ic y ), Rozprawy W ydzialu Filologieznego PAU, n , Krakau 1913, s. 1-72 — A. Brückner, Vrem ennik serbskoturecki, Slavia, H, 1923-24, s. 310-326 — D. Zivanovic, N a kom je jeziku K onstantin iz O strovice pisao svu ju hroniku, Prilozi za knjizevnost, jezik, istoriju i folklor, XTV, 1943, s. 174-180. 7 Bunun için, A. Danti, Od K roniki Turecke k P am ietn ikom Janczara, Sla via, 38, 1969, s. 351-372; yine Danti, Oontributi all’edizione critica dei P am i etn ik i Janczara, Ricerche Slavistiche, XVI, 1968-1969, s. 126-162. ■Ji. İ K İT A B ÎY A T 433 lonyaca» nüshası da bu «çekçe» orijina linin bir tercüm esi olarak kabul edümektedir. Eser, 1565 ve 1581 de A. Aujezdecky tarafından Leitom ysl’da iki def’a K ronîka tu recka (Türk Kroniği) adı üe basılm ış olup, başka tarihlerde yapılm ış herhangi bir neşri büinmemektedir. Eserin S. Otwinowski tarafından x v n . yüzyılda yapılan genişletüm iş bas kısı Polonya’da büyük bir ilgi görm üş tür. P am ietn iki Janczara (Bir Yeniçeri nin hatıraları) adı üe bu eser, hem polonya ehlinin o devir abidelerinden biri hem de Polonya literatürü içinde ük Türk aleyhtarı neşriyat olma v asfım kazanmıştırs. Eserin 1828 de yapüan Uk Polonya baskısını hazırlayan Galezowski, bu eserin müellifinin polonyalı oldu ğunu ve eserin düinin polonyaca olm ası gerektiğini üeri sürmüş ve yazüış tari hi olarak XV. yüzyılı gösterm iştir0. Bu na karşüık Pürst J.K. Zaluski aym ese rin 1857 ve 1868 yıllarında Sanok’ta ya pılan yeni neşirlerinde, eserin 1565 (dolayısıyle 1581) çek baskılarmdan yapüm ış bir tercüme olduğunu üeri sürerek, yazüış tarihini XVI. yüzyü olarak tesbit etm iştir10. Böylece eser hakkında tarih- çüer ve füologlar arasmda bir münaka şa başlamış ve ayrüıklar derinleşmiş oluyordu. Bütün bu karışıklıkları çöz m ek am acı üe İlmî m etotlarla eser üze rinde çalışan ve bunu 1912 de neşreden J. Los, bu yayını üe tarihçüer v e slavistler arasmda geniş bir üginin doğmasına yol açm ışsa da, yapm ış olduğu text kri tiği A. Brückner tarafından sert bir şeküde tenkid edilmiş ve geçerlüiğini kay betm iştir11. A ynı mealde yapüan tenkidlere yakın zamanlarda eser üzerinde ça lışm ış bulunan A. Danti de katilm işiz ve eserin yeniden bir münakaşa konusu ha line gelm esine sebeb olmuştur. Bütün: bunlardan anlaşüacağı üzere, eser hak kında son söz henüz söylenm iş değüdir.' Eserin çeşitli diüere tercüme edilmesi ise devam etmektedir. Elimizdeki almanca tercümesinden başka eser, 1966 da L o s . Edition’unu esas alan polonist D. Zivanovic tarafından sırpcaya tercüme edümiş ve basüm ıştır10. Türk Kroniğinin kaynak olarak önemine ük işaret eden lerden biri olarak Franz Babinger’i gör m ekteyiz. Kendisi «.Cenevizli Iacopo de Prom ontorio de Cam pis’in -lJflS terdeki osmanlı D evleti h akkm daki yazıları 8 Memoiren eines Janitscharen oder türkische Cronik. Einleitung, s. 22 9 Eserin 1828 Polonya baskısında kuUanüan ve 1823 de Berdiczow manastırmda bulunmuş olan yazmanın (bu gün Czartoryski Kütüphânesi’nde) 1490 veya 1500 de telif edilmiş olduğu yazm a nın sonundaki nottan anlaşılmaktadır. Bu elimizdeki almanca tercüme için de böyledir. 10 J.K. Zaluski, eserin 1857 neşri, önsöz, s. IV. 11 A. Brückner, Vrem ennik serbskotureeki. 12 A. Danti, A n i Janczar, ani auto r K roniki tu reckiej, Pam ietnik Slo- wianski, 19, 1969, s. 101-113; yine Dan ti, K ro n ik y TureckĞ. 13 D. Zivanovic, Konstantin Mihaflovic iz O strovice, Janicarove Uspomene ili Turska Hronika. Belgrad 1959 Çekceden yapılm ı şdiğer bir tercü m e de J. Safarik tarafından olup yine Belgrad’ta 1865 de basılmıştır. 14 F. Babinger, Die Aufzeichnung en des Genuesen lacapo de P rom on-: torio de Campis über den O sm anenstaat um 1475. In : Sitzungsberichte der B a yerischen Akademie der W issenschaft en. Phü.-Hist. Kl., Jg. 1956, H eft 8, München 1957 Tarih Enstitüsü Dergisi: F. - 28 434 K EM AL, B E Y D ÎL L Î adlı makalesinde bu eseri şöyle tarif et mektedir. «Bütün bu çeşitli ve dikkate değer şeyler, hiç bir yerde tevsik edüem iyen teferruatlar, zengin notlar araş tırıcılar tarafından henüz semereli ola cak bir şeküde kullanümamışlardır. Bu nun sebebi herhalde bütün bunların polonyaca olarak telif edilmiş bulunmasındandır. Eser, Türk savaşçılarının hayat larını ve yaptıklarını, bunların Fâtih devrinde ordugâhtaki hayatlarım fev kalâde canlı, renkli ve açık olarak ser gilemektedir. Bütün bunlar kısa zaman da daha geniş bir istifade edenler züm resine girm eğe hak kazanm ıştır .»ıs. Eser kaynak olarak yine Babinger tara fından çeşitli yerlerde kullanılmış bu lunmaktadır. Özellikle kendisi, Fâtih hakkında telif ettiği eserde« ve n . Mehmed’in Belgrad m uhasarası esnasında ordugâhtaki durumu inceleyen, muka yeseli kaynak tenkidini havi m akalesin de^ bu Türk Kroniğinden uzun uzadıya istifade etm iştir. Eserin osmanlı tarihi için önemli bir kaynak olduğu yargısı na varanlardan biri de polonyalı osman ist B. Baranowski’dir. Baranowskl bu eseri XV. yüzyıl Türk harb tekniğini ay- dinlatmada m ünakaşa kabul etm eyecek değerde bir eser olarak tanım lam akta ve slav lisanlarına vukûfsuzluktan ötürü batı Avrupa tarihçileri tarafından kul lanılam amış olduğuna dikkati çekmek tedir. Yine bu eserden «Osmanlı D evle tinin pek az bilinen eski ordu teşkilâ tı hakkında birinci sınıf bir kaynak» ola rak söz eden B aranow ski« den sonra, eserin kaynak olma değerini yücelten diğer bir osm anist de E. Werner’dir. Kendisinin <s.Büyuk bir ku vvetin doğuşu-Osmanlılar» adlı eserinde19, kahra manımız yeniçerinin notlarından geniş olarak istifade edilmiş bulunmaktadır. Werner aynı zamanda Türk Kroniğinin polonyaca yapılm ış bulunan editionun da değerlendirmiş bulunmaktadır. D i ğer tarihçüer içinde N . Jorga, Osmanlı Tarihi’nde™ ve K. Jirecek, Sırp Tarihinde21 bu eserden kaynak olarak faidelenmişlerdir. Bütün bunların yanında S. R n n kîm an jstan bu l F eth i adlı eserinde 22 ve F. Racki, K osova M uharebesi adlı eserinde 22 kahramanımız yeniçerinin eserinden parçalar aktarmışlar ve kay nak olarak değerlendirmişlerdir. Eser ayrıca m ukayeseli bazı çalışmaların 15 F. Babinger, Adı geçen m aka le, s. 12 16 F . Babinger, M ehmed der E r oberer und seine Zeit. W eltenstürm er einer Zeitenwende. München 1953, 19592, s. 95 vd., 132, 234 vd. 17 F . Babinger, D er Quellenwert der Berichte über den E n tsa tz von Bel grad am &1./22. Juli U/56. In : A ufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Sü dosteuropas und der Levante n , Mün chen 1966, s. 263-310 18 B. Baranowski, Znajomosc W schodu w daw nej Polsce do X V III w ieku, Lodz 1950, s. 23 19 E. Werner, D ie Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen-, Berlin 1966, s. 268 20 N. Jorga, Geschichte des osmanischen Reiches, 2 Bde. Gotha 1908-1909 21 K. Jirecek, Isto rija Srba, I-II, Belgrad 19522, s. 378-380 vd. 22 S. Runciman, The Fall of Cons tantinople 11/53, Cambridge 1965 23 F . Racki, B oj na K osovu, Rad J.A. 97, 1889 24 M. Braun, Kosovu. D ie Schlacht auf A m selfeld in geschichtlicher und epischer Überlieferung, Slavisch - B al tische Quellen und Forschungen, hrsg. V. R. Trautmann, H eft 8, Leipzig 1937 K tT A B İY A T 435 m eydana gelm esine de vesile olmuştur, özellikle M. Braun** K osova m uharebe si hakkında bilgi veren kaynaklar tasni fi, ve I. Dujcev*«in İstanbul'un fethi ile ilgili m ukayeseli slav kaynakları çalış m ası bu nevidendir. Eser hakkında süre gelen tarihî ve filolojik münakaşalar, textin meydana gelişi, ilk yazılm ış olabileceği yer, za manı, bitimi, böyle bir eserin yazılm a sına kimlerin amil oldukları sorunu ve bu gibi çeşitli m otifler ik i önemli nokta da kristalleşm iş bulunmaktadır : 1 . Ya zar, 2. Eserin dili. Eserin eski Polonya versionlarında m üellif «Ostrovica’lı sırplı Konstantin» olarak gösterilm iş bulun maktadır. Ostrovica adını taşıyan pek çok yerin m evcud bulunuşu, Konstantin’in doğum yerinin tesbitini de zorlaş tırmaktadır. E seri sırpcaya çevirip ya yınlayan Zivanovic, Nerodimlja ve Şiri nle yakınlarındaki Ostrovica’yı ortaya sürmekte, bununla beraber kesin bir yargıda bulunmaktan kaçınmaktadır. Buna karşılık Babinger yukarıda adı geçen makalesinde m üellifin doğum yeri olarak Rudnik yakınlarındaki Ostrovica’y ı kabûl etmektedir. Yine Babinger tarafmdan «Sırplı Devşirme» olarak ta nımlanan Konstantin, K. Jirecek’in gö rüşü üe «Yunan» asıllıdır*«. Doğum ye rinin tam tesbiti hakkında kesin bir ka rara varılamayan «Yeniçerimizin» ha y a t hikâyesi, eserin bâzı kısımlarından çıkartılabilinmektedir. Buna göre Kons tantin 1435 yılında doğmuştur. Çocuk yaşlarında Novo Brdo’y a gelm iş v e 1455 de, yani 20 yaşında iken Türklerin eline düşerek Anadolu’y a getirilm iştir. Novo Brdo maden işletm ecüiği yüzünden Stefan Lazarevic (1389-1427) ve Durde Brankovic (1427-1456) zamanında çok zenginleşm iş ve önem kazanmış, orta zamanlar Sırbistan’ının ilgi çekici bir şehri idi. Şehrin nüfusu oldukça yüksek ti. A ltın ve gümüş gibi kıym etli maden leri ve ticareti üe Balkanlar’da önemli bir mübadele merkezi haline gelm işti. Şehir aynı zamanda Sırp despotlarının m erkezi olma vazifesini de görm ektey di. Şehrin bu hali çeşitli m illetlerden bir çok tacirleri ve madenleri cezbetmekteydi. Cenevizli, Venedikli, Yunan, Macar tâcirleri yanında özellikle R aguza’lılar önemli bir yer tutmaktayddar. Bir çok BizanslI tarihçüer (Dukas, Chalkokondyles, Kritobulos) ve batılı yazarlar (Bertrandon de la Brocquiâre, Giovanni di Capestrano) bu şehrin canlılığından ve zenginliğinden bahsetmişlerdir. Türkler Novo Brdo’ya önce 1441 de sahibolmuşlar, fakat onu 1444 de n . Murad ve Durde Brankovic arasında yapılan fev kalâde bir anlaşm a üe iâde etmişlerdi. Ancak bozulan siyasî istikrar şehrin ti carî önemine de tesir etm işti. Halkın ve asülerin bir çoğu şehir içindeki m üs tahkem mevkiüere yerleşmişler, nüfusun bir kısm ı da tacirlerle beraber kaçm ış lardı. Konstantin’in âüesi üe işte böyle bir zamanda Novo Brdo’ya gelm iş oldu ğu sanılmaktadır. Eserin «hatıra» adına en yakışan ve «ben formu» üe anlatılmış kısımlardan hayatı hakkında bflgüer edinilmektedir. Bu konu üe ügüi olarak eserin 26. kısm ında kendisi hakkında ük bügüere Taşlanmaktadır. Buna göre, H. Mehmed yapüan anlaşm a uyarınca Sırp 25 I. Dujcev, L a conquête turque e t la prise de Constantinople dans la lit tératu re slave contem poraine m, Byzantinoslavica, 17 (1956), s. 276-340 26 k. Jirecek, S ta a t und Gesell- schaft im m ittelalterlichen Serbien, TV. Teü. In : Denkschriften der Akademie der W issenschaften in W ien, 2. Abhdlg. Wien 1919, s. 36 436 K E M A L B E Y D ÎL L İ despotundan sefere iştirak için 1500 sü-, vari taleb etm iş bulunmaktadır. Bu sü variler içinden Novo Brdo’dân gelm iş bir grup da yer almaktadır. Bu grup, n . Mehrhed tarafından istihkâm kazım ı konusundaki bilgileri gözönühe alınarak İstanbul muhasarasında kullanılmışlar dı. İşte bunlar ârâsında Konstantin de -kendi ifadesine göre- bulunmaktaydı. Böylece kahramanımız İstanbul’un dü şüşünde de bir rol oynamış bulunm ak-' tadır. Bununla beraber kendisinin bu ko nuda vermiş bulunduğu bilgiler, her hal de yapüacak m ukayeseli bir çalışm a ile daha gerçek 'bir değere kavuşmuş ola caklardır. 1455 de Novo Brdo artık k at’î olarak Türklerin eline düşmüş bulun maktadır. İstanbul’un fethinden sonra tekrar bu şehre dönmüş bulunan Könstantin de bu sırada Türkler tarafından esir edilerek Anadolu’ya gönderilmiştir. E sefin 27. kısm ında devşirme usûlü hak kında da ilgi çekici bilgiler veren;Kons-, tantin, bir yü sonra n . Mehmed’in hiz metinde olarak görülmekle beraber tam olarak yeniçerililiğe intisâb edip etm e diği hususunda kesin bir bügi verm e mektedir. Konstantin, muhtemelen 29. kısım da anlatıldığı gibi devşirmeler için normal olan yolu takib etm em iş ve Ana dolu’da herhangi bir Türk ailesinin ya-; nına verilmemiştir. A skerî talim Ve ter biyeden hemen sonra orduya ütihak et m iş olacağı ve kendisinin büinen istih-, kâm konusundaki teknik bilgisinin böy-' le bir istisnaî m uameleye cevaz verdiği düşünülebilinir. Konstantin 1456 Beİgrâd m uhasarasına iştirak etm iş bulunmak tadır. Kendisi Belgrad önünde ordunün başarısız muhasarasına ve yeniçerilerin uğram ış bulundukları ağır kayba şahit olmuştur. Bâzı araştırıcılar. Konstantin’in bu muhasara hakkında bügi verirken kullandığı «Tam o sırada biz, Yeniçeri lerin şehirden oluk oluk nasü kaçtıkları nı gördük» ifadesine dayanarak kahra manımızın o sıralarda henüz.resm en Ye-' niçeri sayılam ıyacağını ifade etmekte-, dirler. Fatih'in Mora seferine de (14581460) iştirak etm iş bulunan Konstantin, eserin 30. kısm ında bu konuda malûm ât vermiş bulunmaktadır. Eserin 31. kısm ı teferruâtlı bir anlatışla yine n . Mehmed’in Trabzon seferine hasredil miştir. Bu bölümde kendisinin artık res men Yeniçeri olduğunu kanıtlayacak ifadelere Taşlanmaktadır. 1462 yılında Eflâk Voyvodası II. Vlad’a karşı yapı lan sefere de iştirak etm iş bulunan Konstantin, bu seferi eserinin 33. bölü münde anlatmaktadır. Kendisi için en başarılı addedflebilecek sefer 1463 de Bosna Kralı Stefan Tom asevic’e karşı yapüan Seferdir. Eserin 34. kısmında kahramanımız bu sefer üe ilgili bazı dip lom atik manevralardan da bahsetmekte ve Bosna Kralının İstanbul’daki elçile-' rine oynanan oyundan ve vaadedüen sahte sulhtan bizzat görgü şahidi olarak söz etmektedir. H atta kendisinin elçile re bu konuda yapmış olduğu uyarısı ve ikâzın neticesiz kalışı da ayni kısımda okuyucuya sunulmuş bulunmaktadır. II. Mehmed’in Bosna’da Babovac, Jajce ve Kljuc adlı kaleleri ele geçirmesinden sonra Konstantin’i Zvecaj adlı küçük bir kaiede Dizdar olarak görm ekteyiz. Ken disine' 30 Türkten m üteşekkil bir kuv vetin destek olarak verilm iş bulunma sından başka 50 Yeniçeriden ibaret bir de m a’iyeti vardır, 6 aylık ulûfeleri de peşin alm ış bulunmaktadır. Böylece Konstantin yurdundan sökülüp alındık tan sonra m ütevazı bir «kariyer» yap m ış ve .OsmanlI idaresindeki Balkanlar da sık görülen bir olayın küçük bir ör neğini verm iş bulunmaktaydı: Devşirildiği topraklara fatihler safında idareci olarak tekrar geri dönmek. .Konstantin bu vazifede 1463 sonba- K İT A B tY A T harına kadar. kalm ıştır. M atthias Corvinus’un Bosna'yı geri alm ak am acı ile hücuma geçm esi ve Jajce’nin.düşüşü üe Zvecaj’m da düşman eline geçm esi kah ramanımızın hayatm m O sm anlı. Devleti hizmetindeki kısm ını sona erdirmekter dir. A rtık Konstantin Macarların eline esir düşmüştür. V eya kendi deyişi üe «hayırlısı üe esaretten Hristiyanlara ge ri» dönmektedir. ... . KONULARI VE ÖRNEKLERİ İLE ESER : .......................... Eser, küçük bir dua faslı ile başla maktadır. (s. 53) Bunu takib eden 1. ve 2. bölümlerde «Muhammedin yardımcı sı olarak». Hz. A li ve A li.K u ltu işlen m ekte ve Yeniçeriler arasında bu. kül tün iyice yerleşmiş olduğunu gösterm ek tedir. Hz. Adinin yaptıkları, Zülfikarının sihirli kuvveti, bu yüzden T ü rk .savaş çılarının üzerinde Zülfikar resmedilmiş «hamâibıleri koltuklarının altında taşı dıkları v.s. bu bölümlerin genel karak terini teşkil etmektedir, (s. 53-58) 3. Bö lümde Camüerden, abdest alma, namaz, oruç gibi ibadete m ütallik hususlardan bahsedilmektedir, (s. 58-61). 4. Bölüm de im aretler, vaaz ve tefsir hakkında bilgiler verilmektedir. İmaretlerde her cuma yapılan tefsirler, din farkı göze tilmeden verüen sadakalar, yem ekler an latılm akta, özellikle tefsircüerin hristiyanlık, m usevüik ve m üslümanlık hak kında söyledikleri üzerinde durulmakta dır. (s. 62-64) Yine bunun gibi 5. Bö lümde de tekrar Muhammed ve müslümanlık konularmı işleyen bir vaaz (ve ya tefsir) konu alınmaktadır, (s. .64-67) 6. Bölümde müderrisler ve dervişler ara sında yapüan mübahaselerden bahsedil mektedir. Böylece ‘orthodox-İslâm’ ile ‘tolerant-dervişler’ arasındaki fikir ayrı lıklarını aksettirdiğinden ilgi çekici bir 437 özellik taşım aktadır.. M ü e llif im iz Kons tantin böyle mübaheselerin Sultan’dan sonra en yüksek m akam sahibi kim se nin huzurunda yapüdığına işaret etmek te ve Mahmut P aşa’nm huzurunda ya pılan b iy le bir ‘bahs’ den sözetmektedir. Bir ‘salih’. idaresinde başlayan mübahase tekrar Muhammed ve İsa konusunu ele almakta, ve efdâliyet problemi tartı şılmaktadır. Bu mübahesenin sonu hava da kitabların uçuştuğu bir kavga üe. so na. ermekte ve Mahmut Paşanın araya girmesi, ile taraflar yatıştırılmaktadır. ,{s. .67-68) 7. Bölümde Melek, P eygam ber, Cennet, Cehennem v.s. kelimeleri nin türkçeleri verilmektedir, (s. 69) 8. Bölümde Türklerin adaleti (sadakatsiz likleri ve hüekârlıkları) hakkındaki ka yıtlar . yer.. almaktadır. Müellifimiz, bu konuda m eselâ şunları yazmaktadır. «Doğrusunu isterseniz kâfirler arasında büyük bir adalet hüküm sürmektedir. Onlar birbirlerine ve teb’alarına karşı, gerek hristiyanlara gerekse yahudüere ye bütün diğerlerine ..karşı adüdirler. Zi ra daha sonra teferruatla anlatüacağı üzre, Sultanın ğözü bizzat bu konu üze rindedir.» MüeUifimiz böyle adü bir ida renin varlığına rağmen halka bazen, Sul tanın haberi olmadan zarar verildiğin den, ancak, yapüan şikâyetler üzerine suçluların şehirlerin her tarafında aran dıklarından, fakat bazen bu aramalar dan b ü sonuç çıkmadığından bahset mekte, bazen kötülük, için «suçsuzdan su ç » , çıkarüdığma da işaret etmektedir. Gelen bütün sefaretlerin hediye getirme ve Sultana takdim etme zorunluluğunu ve bunun bir ubûdiyet nişanesi olarak telâkki edüdiğini kaydeden müeüifimiz, Türklerin bir taraf üe mütareke yapma sının sebebinin ancak başka bir yerde savaşm ak için olduğunu ve «Türklere elini yeren kolunu alam az manâsında», «Türklerde bir defa bir çorba içen bunu 438 K E M A L B E Y D İL L İ etle ödemek zorunda kalır» gibi yargı larda bulunmaktadır, (s. 69-71). 9. Bö lüm üe eser ‘kronik' adına yakışır bir bi çimde gelişmektedir. Bu bölümde Osmanoğullarının m enşeî ve ilk OsmanlI padişahları hakkında bilgi verilm ekte dir. Burada çok büyük bazı yanlışlıklar, isimlerde ve olaylarda karışıklıklar göze çarpıcı bir m ahiyet almaktadır. Çok k ı sa olan bu bölümlerde bazı Önemli nok talar da yer alm ış bulunmaktadır: 11. Bölümde Vezir Alâeddin tarafından ku rulan «Yaya» kuvvetinden bahsedilmek tedir. Başlarm a beyaz serpuş giyen bu askerlerden m üellifim iz el’ân 2000 kişi nin mevcud olduğunu büdirmekte ve ba kımsız, düşkün ve fakir olduklarım, bü tün sahiboldukları şeyleri bir eşeğe yük leyerek dolaştıklarım bildirmektedir. 12. Bölümde L Murad tarafından yaya ‘Azap’ askerlerinin kurulmuş olduğunu belirten müellifimiz, 13. bölümde ise (I. Murad) tarafından Yeniçeri ocağı’nın kurulduğundan söz etmektedir, (s. 7175) 14. Bölümde Türklerin Gelibolu’ya geçişleri ve Bizans ile ilgili bazı ifade lere haiz ise de eserin müellifinin gör güsüne dayanmayan diğer kısımlarda olduğu gibi, buralarda da bir çok büyük yanlışlıklar ve karıştırm alar mevcudtur. 15., 16. ve 17. bölümlerde Sırp tarihin den ve krallarından bahsedilmekte, «Sırpların günahları yüzünden» başları na gelenlerden, yani memleketlerinin Türk istilâsına düçar kalm ış bulundu ğundan bahsedilmektedir. I. Kosova ve I. Murad’m öldürülüşü, Yüdırım’ın tah ta geçişi ve Sırbistan siyaseti, Despina, Timur ve Yüdırım’m in tihan v.s. bu bö lümlerde çok kısaca değinilmiş konular arasındadır. Eserde H. Murad devri oldukça te ferruatlı bir şekilde anlatılmış bulun maktadır. 20., 21., 22., 23. ve 24. bölüm ler bu devre hasredilmiştir, (s. 89-105) Burada H . Murad’m savaşları, tahttan ferâgati, «derviş» olması, Edirne olay ları ile tekrar geri dönüşü ve Yeniçeri lerin yardım ı üe tahta çıkışı, Varna mu harebesi, bu büyük galibiyeti ve ölümü Ue II. Mehmed’in tekrar padişah oluşu anlatılmış bulunmaktadır. 26. Bölüm Ue büyük çoğunluğu üe m üellifimizin ken di görgüsüne dayanan notlar basılmış bulunmaktadır. Bu notlar «hatıra» adı na gerçekten lâyık bir karakterde olup, tarihî kaynak olm ak bakımından da üs tün bir öneme haizdir. Bu kısım da en Ug i çekici anlatım müellifim izin de gör gü şahidi olarak bulunduğu İstanbul’un fethi olayıdır. Bu bölümün bir kısmım burada örnek olarak sunm aktayız. «Sul tan Mehmed ordusunu topladı ve sanki Karaman’a karşı yürüyecekm iş gibi ya parak, mimârları, m arangozları, duvar cı ustalarını, demircüeri, kireç söndürü cülerini v e diğer bir çok zanaatkârları bütün lâzım olacak âlet ve edevatlarıyla birlikte yanm a aldı. Boğaza doğru yü rümeye başladı. Orada, Konstantinopel yakınında, bütün ordusu üe beraber de nizi geçm ek isterm iş gib i yaparak, B i zans îm paratoru’ndan (Boğazın) geçi şinde kUUanümak üzere kayıklar hazır latm asını taleb etti. Sultan m uvassalatından sonra Konstantinopel’den 5 İtal yan m üi uzaklıktaki Boğaz kıyısında or dugâh kurdu. Orada bir kale yapmayı düşündüğünden m imarlarına ölçmelerde bulunmaları için emir verdi. Bizzat ken disi hemen taşlarm tedarikine hazırlan dı. Sultanlarının bu gayretini gören di ğerleri taş, kereste ve böyle bir inşaat için ne gerekli ise her şeyi taşım aya ko yuldular. Kale tamam lanıncaya kadar geçen tam iki yü boyunca Sultan yerin den kımüdamadı. F akat hiçbir kimse onun bu kale üe ne amaç güttüğünü kestiremedi. Bizanslüar onun bu faaliye tini gördüklerinde, süâhlanm aya ve ka K tT A B İY A T lenin inşaasına m ani olmaya bağladılar. Bunu duyan Sultan, onların hükümda rına bir haberci yollayarak, bu kalenin onlara karşı hazırlanmadığını bahane etti. «Ben bu kaleyi hem sizin hem de bizim faydam ız işin yapmaktayım. Zira Karadeniz ve Akdeniz yolu ile Katalonyalılarm korkunç haksızlıklarına marûz kalan tüccarlarm şikâyetleri çok büyük tür. Ben, tüccarlarm rahatsız edilmeden mesleklerini icra etm eleri için, buna m a n i olmak istem ekteyim .» Bizans İmpa ratoru ve Rumlar bu haberi aldıktan sonra ne yapacaklarını şaşırmışlardı. Onların düşünceleri aradaki barışı mu hafaza etm ek merkezindeydi. Bu yüz den Sultanı kale tamam en bitene kadar rahat bıraktılar. Bununla beraber de vam lı olarak kaleyi, Sultanın çekilişin den hemen sonra muhasara ve zabtetm eği kurmaktaydılar. Onlar kendi ara larında böyle düşünürlerken, Türk Sul tam da başka şeküde (plânlar) kurmak taydı. Sözün kısası Rumlar gâvurlarm mü tareke anlaşm asına güvenmişler ve hiç bir şeküde bir hazırlığa g i r i ş m e m i ş l e r di. Kendüerinin kaygusuzluğu o kadar büyüktü ki, Türklerin kendi şehirlerine girip çıkmalarına müsaade ettikleri g i bi, kendüeri de Türklerin ordugâhına hiç bir m üşküâta uğramandan girebiliyor lar, şarap içiyor, yiyorlar, keyiflerine bakıyorlardı. Bu vaziyet kalenin Sultan tarafından tamamlanmasına kadar böylece devam etti. Bu kale bugün hâlâ Yenisar adını taşımaktadır. Çok sağlam ve muhkem bir kale olup, içinde Türk Sul tanının hâzinesi m uhafaza edilmektedir. Bu ana kadar Türk Sultanının henüz denizde gem üeri olmadığından, sahüden 4 İtalyan m üi uzaklıkta bir ormanda 30 beylik gem i inşaası için emir verdi. Bu nu duyan bazı kimseler, Sultanm bir ap tallık yaptığını ifâde etm ekte ve şimdi 439 ye kadar gem üeri hasara uğratmadan kuru arazi üzerinden denize nakletm e nin em sali olmadığım söylemekteydüer. Ü stelik arazi orada dağlık bir yapıya sahibti. Sultan (Sırp) Despotuna haber yoüayarak, yapüan anlaşm a mucebince 1500 a t(lı) yoüam asını istedi ve kale nin bitimini müteakib Karaman’a sefer etm eği tasarladığım tasrihen ifade etti. Despot, Sultanın esas fikrinden bihaber, kendisine Jaksa Brezicic adlı bir voyvo da kumandasında -bu voyvoda baba ta rafından Macaristandaki Jaksici’lerden gelmektedir- 1500 a t(lı) yoüadı. Sultan kalenin inşaasını itmam ettikte, fikrini ne kendi adamlarına, ne de herhangi bir yabancıya sezdirmeden v e aradaki m ü tarekeyi de bozduğunu ihbar etmeden, m uvasala hendeklerine kadar ele geçeçek herkesin öldürülmeleri için Konstantinopel’e süvarüer yoüadı. Bunun akabinden Sultan bütün ordusu üe üerliyerek Konstantinopel’i m ahasara etti. O sıralarda şehrin içinde hiç bir şeyden haberi olmayan bir çok Türk bulunmak taydı. Bunlar şehir sakinleri tarafından öldürüldüler. Sultanm bütün ordusu üe yaklaşm asından sonra, Türklerin «im paratorun yeri» anlamında «İstanbul» dedikleri Konstantinopel’in muhasarası na başlandı. Despot tarafından gönderi lenler ise -ki, bunlar arasmda bende vardım- Sultanm Konstantinopel’i mu hasarasını işittiklerinde geri dönmek istedüerse de; kendüerine, eğer geri dö nerlerse hemen öldürülecekleri hakkında bir uyarıda bulunulduğundan, mecburen Konstantinopel’e geldüer ve Türklere fe tih esnasında yardım ettüer. Bununla beraber iş yalnız bizim yardımımıza kalm ış olsaydı, şehir k at’iyen fethedüelere çok az bir faide sağlam ıştır. Biz Konstantinopel önlerine geldi ğimizde, Edirne Kapısı önünde konaklatüdık ve orada yerlerimizi aldığımız 440 K E M A L . B E Y D İL L İ esnada Sultan, gem ileri çok ilgi çekici bir tarzda ve çok büyük masraflarla sevketm ekteydi ki, bu hadise bütün şe hirde ve orduda bir şaşkınlığın doğması na yol açmıştı...» Müellifimiz gemüerin Haliçe indiril işi, şehrin muhasarasından bazı safhaları ve fethedüişini bu üslub üzre anlatm aya devam etmektedir, (s. 111) 27. Böİümde F atih ’in Sirbistah üzerine yürüyüşü hikâye edilmektedir. Novo Brdo, yani m üellifimizin doğduğu şehrin zabtı ve m üellifim iz Konstantinin diğer iki küçük kardeşi ile devşirilmesi ve Anadoluya şevkinden bu bölümde bahsedüenler arasmdadır. Bu belki k i tabın en ilgi çeken kısımlarından birini teşkü etmektedir.» ...Sultan erkeklerin ileri gelenlerinin idamını emretti. Geri kalan diğerlerinin ise şehîre geri dönme lerine izin verdi ve hiçkim seye m alı m ül kü elinden alınm ası için bir zorlamada bulunulmadı. Sultan 320 çocuk ve 704 kadını ayırmıştı. Kadınları kâfirler ara sında dağıttı. Çocukları ise Yeniçeri yapmak için alıkoyarak, denizin öte ta rafında, terbiye görecekleri' Anadolu’ya sevkettirdi. Bütün bunları yazan ben da hi o zaman bu şehirde (Novo Brdo) iki kardeşimle beraber esarete sürüklenmiş tim. Bize nezâret etm ek ile vazifeli Türkler, bizi önlerine katmışlardı. Yol esnasmda ne zaman karşımıza bir or man çıksa veya dağlık bir yere gelsek, daima zihnimizde olanın gerçekleşm esi için dikkat k esü ird ik : Hep birlikte Türkleri öldürüp, kaçmak. F akat pek genç olduğumuzdan böyle bir şey yapabüecek cesareti kendimizde bulamıyor duk. Bununla beraber bir defasmda di ğer 19 çocukla birlikte geceleyin Samo- kovo adlı bir köyden kaçm aya m uvaffak oldum. F akat bizi bütün m ıntıkayı tara yarak takib ettüer ve bizleri tekrar ya kaladıklarında pek fazla eziyet etmeye başladılar ve atların arkasından sürükledüer; öyle ki, hayatta kalmam ış bir mucize olmuştur. D iğer çocuklar, ki bunların arasında benim ik i kardeşim de bulunuyordu, bizim bir daha böyle bir şey yapm ayacağım ıza kefü oldular. Son ra bizi tekrar denizin öte tarafına sevk edümeye götürdüler...» (s. 113) 29. Bölümde F âtih’in Belgrad mu hasarasına geniş yer verilm iş bulun maktadır. Konstantin yine bu sefere iş tirak etm ekte ve yine görgü şahidi ola rak olayları bize nakletm ektedir (s. 118120) A ncak olaylarm ceryan ediş sıra larında bazı karışıklıklar vardır. Bu bö lümde m üellifim iz aynen şunları yazm ış bulunmaktadır. «Sultan Mehmed, Macar kral nâibi Janko (Johannes H unyadi)’nun (Sırp) despotuna yaptıkları baklan daki kötü haberi aldığında (Bu konu eserin 28. Bölümünde işlenmiştir, s. 115118) hristiyanlar arasında büyük bir geçim sizliğin hüküm sürdüğüne kanaat getirm işti. Sultan ordusunu toplayarak Belgrad üzerine yürümeye başladı. Ken disi Macarlarm kaleye (Belgrad) girme lerini önlemek için yaya askerlerin Sava (nehrinin) öte yakasına geçirilmesi, Tuna kıyısında bir ordugâh kurulması ve bunun etrafının hendeklerle çevrilip, toplar yerleştirilerek tahkim i fikrindey di. F akat bazı kimseler Sultanı bu fik rinden şu sözlerle vazgeçirdiler : Saa detti Hükümdarım, bunu yapmayınız, zira böyle bir şeye gerek yoktur” . Bun dan az bir zaman sonra Macarlar üerle- 27 Burada Aşıkpaşa-zâde’nin aşa ğıdaki kayıtlarını hatırlam amak elde değüdir. D ayı Karaca, Rumeli Beylerbeyisiydi. Hükümdâra ider, . «Devletlü Sultanım, ben kuluna destur ver Tuna suyun öte geçeyin, hisarın karşısında oturayın» der. Rum Beyleri râzı olma dılar. Anınçünküm ‘Belgrad feth olun- K tT A B İY A T 441 yerek Tunada ordugâh kurdular: ve ge rekli miktarda askeri de kaleye soktu lar. Sultan düşünmüş olduğu tedbirden vazgeçirilmiş olduğuna, çok üzgündü. D iğer bir büyük üzüntüsü de kendisi nin en yüksek rütbeli askeri olan (Ru meli Beylerbeyi) Karaca P aşa’nm öl dürülmüş bulunması idi. Bu hadise ise şöyle ceryan etm işti : Karaca Paşa bü yük toplarm bulunduğu bir mahalde durmakta ve . atışları izlemekteydi. O sırada büyük toptan çıkan bir gülle sur lara isabet itmiş ve buradan bir parça taş koparmıştı. Bu taş geriye sıçrayarak Sultanın en yüksek rütbeli beyi olan Karaca P aşa’nm k af asm a çarpmıştı. Kendisi birkaç gün sonra öldü. Sulta nın üçüncü üzüntüsü surların iki hafta daha döğülmesine dair plânından (Yeni çeri A ğası) îsm aü A ğa tarafından en büyük âmirleri Sultam bizzat kendisi olan Yeniçerilere olan fazla güveni yü zünden, lüzumu yoktur gerekçesi üe caydırılmış olmasıdır. Sultan, kendisi nin fikir ve tavsiylerini dinledikten son ra hüçüm için emir verdi. Böylece Yeni çeriler hücüma kalktılar ve k ısa bir za man. içinde kendilerini şehrin içinde bul dular. Burada 400’ü aşkın yaralı Yeni çeri saym ak mümkündü ve bunların ya nında ölüler de vardı. Bunun üzerine biz Yeniçerilerin şehri nasü kaçarak terkettiklerini ve Macarlarm bunları nasü vurarak, öldürerek ve katlederek kova ladıklarını gördük. Daha sonra surlar eskisinden çok daha iyi bir şeküde as kerlerle tâhkim edildiler. Sultanın dör düncü üzüntüsünü toplar yüzünden duy du. Şöyleki, top ile ilgili ne varsa, araba, halat ve sandıklar, hepsi bir araya yığüm ış ve üzerlerine sazdan yapılm ış bir dam örtülmüştü. İşte bütün bunlar bir geçe ateş alm ış ve geriye yalnız çıp lak toplar kalırcasm a kül olmuşlardı. (Bunun üzerine) Sultan bazı çadırların geriye bırakılmasını emretti. Bizzat kendisi sanki kaçm ak istiyormuş gibi harakete geçti. Bunu yapmasından m ak sadı şehirdekilerin her zaman olageldiği gibi (bıraküan) çadırlara tama etm e lerini sağlam aktı. (Gerçekten) bunlar şehirden çıkarak çadırları yağm a etm e ğe başladüar. Türkler çadırları alm ak için şehirden iyice uzaklaşm ış olan yaya askerleri görünce, süvarileri (bu) hile ile saldırtıp, bunları öldürdüler ve mu vasala hendeklerine kadar kovaladılar. Sultana verdiği isabetsiz tavsiyeden do layı affedilem iyeceğinden korkan îsm aü A ğa ise, Sultanın dışarı çıkan bu yaya askerlere karşı kazandan zaferden he men sonra oradan uzaklaşm ış bulunma sına rağmen, ihtirasla bir kahramanlık örneği verm ek ve böylece Sultanın lûtfuna tekrar kavuşm ak için geriye dön müştü. Kendisi hendeklerdeki yaya a s kerlere saldırmış ve orada öldürülmüş tü. Tanrının kafirlere Belgrad’ın fethini nasib etm em iş olması, onların en büyük üzüntüsü olmuştur.» (s. 120) 30 Bölümde n . Mehmed’in Mora seferini anlatan Konstantin (s. 120-124) yine görgüsüne dayanan bügüer ver m ekte ve 31. bölümde de aynı karakter de, Ugi çekici, orijinal ve kaynak değer de ifadeleri üe Trabzon fethinden bah setmektedir. Ordunun zigana geçitlerin de yapm ış olduğu m eşakkatli yürüyüşü canlı olarak tasvir eden m üellifimiz bu konuda da şunları yazm ış bulunmakta dır. «...Y alnız ordu değü Sultanın bizzat kendisi dahi bizim gibi büyük zorluklar- cak bize çift sürm ek düşer’ didiler. ‘Zi ra gayrı yerde düşman kalm az’ decüler. Alm am ağa hüeler ittüer, Beylerin him- m eti olmadı.» Aşıkpaşa-zâde, Tevârih l-i ‘Osman, İstanbul 1332, s. 147 442 K E M A L B E Y D tL L İ la yol almaktaydı. Bu (aşağıdaki) şu sebeblerden ötürü bu kadar güçleşm iş bulunm aktaydı: Birincisi (katedüecek) m esafenin çok büyük oluşu, İkincisi yer li halkın saldırıları, üçüncüsü açlık, dör düncüsü ise yüksek, sarp ve geçitverm ez dağlarm (bulunuşu). Ü stelik bu dağlar her gün yağm ur yağdığından ıs lak ve kaygandılar. Yol hayvanlar ta rafından çiğnenmekten çok bozulmuştu. Çamur ise atların karınlarına kadar çık maktaydı. N ihayet bu tip büyük zorluk larla Trabzon topraklarına çok yakın bir dağa eriştik. Dağdan aşağı inmeğe başladığımızda yolun tahrib edilmiş ol duğunu ve yıkılan ağaçlarla kapatılm ış bulunduğunu gördük. (Oysa) yalnız Sul tanın 100 arabası mevcuttu. Bu araba ların hepsinin çamura saplanm ış bulun m ası yüzünden ordunun hiç bir istika m ete hareket edem iyeceğini anlayan Sultan, arabaların parçalanmalarım ve yakılm alarım emretti. A tları ise isteyen lere istedikleri kadar almaları için ver di. Arabadaki eşyalar ve hazine devele re yüklenildi. Sultan kendisine yolun çok kötü olabüeceği hakkında anlatüanlara uyarak,, beraberinde 800 deve getirm iş bulunuyordu. Ve böylece dağlarda bir aşağı bir yukarı üerlem eye devam ettik. F akat bir yerde şöyle bir şey cereyan etti : Hâzinenin bir kısm ını taşım akta olan develerden biri yoldan çıkm ış ve dağın bir tarafına, aşağı düşerek taşı dığı kasalar param parça olmuş ve iç lerinde 60000 «Gulden» (altın) bulunan keseler her tarafa dağılmışlardı. Tesa düfen orada bulunan Yeniçeriler, yalın kılıç olarak, hâzineyi m uhafaza üe gö revli olanın oraya gelişine kadar hiç kimsenin bu paralara el sürmesine mü saade etmediler. B aşka bir yolun bulun m am ası nedeniyle bütün ordu bir deve yüzünden durmak zorunda kalmıştı. Bu esnada şiddetli bir yağm ur boşanmak taydı. Sultan olay yerine geldiğinde bu durumun sebebini sordu. Kendisine vu kuu bulan hadise açıklandığında, iste yenin istediği kadar bu altınları toplayabüeceğine dair emir verdi. Kendisi bu emri ordunun durup kalm asını önlemek için vermekteydi. Paraların yakınların da olanların şansları vardı. Zira bazıla rı bunlardan oldukça çok ele geçirm iş lerdi. Ben de tesadüfen oraya gelm iş bu lunuyordum. F akat m aalesef biraz iş iş ten geçm işti. Bütün altınlar yerlerini bulmuşlardı ve yalnız çıplak toprak g e ride kalm ıştı. B azd an altınları yerdeki çimen ve çamurlarla beraber kapışırlar ken bir yandan da birbirlerinin ganim et lerini kapm aya çalışıyorlardı. Toprak bir hamur kadar yum uşak olduğu için bu radan aşağı inene kadar devamlı olarak birçok zorluklarla mücadele etm ek mec buriyetinde kaldık. Toprak sön derece kaygan olduğundan Yeniçerüer Sultanı ta aşağıdaki düzlüğe kadar kollarında taşıdüar 28. H âzineyi taşıyan develer ise yukarıda dağda kalm ış olduğundan, Sul tan Yeniçerüere develeri dağdan aşağı indirmeleri için gayret göstermelerini ri ca etti. Böylece biz tekrar büyük eziyet lerle dağa tırm anm ak mecburiyetinde kaldık. Bütün bir gece, nihayet develeri vadiye indirinceye kadar canımız çıktı. 28 Bu konuda Ahmed Bahaüddin Efendi’nin yazdıkları m üellifim iz Yeni çerinin anlattıklarını teyid etmektedir. « ... (padişah) bir mertebe zahm et çek tiler ki, çehrelerinde hasü olan ter katreleri mübarek burunları ucundan ve lihye-i saadetlerinden nisan yağmuru g i bi zemine dökülür idi...». Cizyedâr-zâde Ahm et Bahaüddin Efendi, Cizyedâr-zâde Tarihi, Es'ad Efendi (Süleym aniye Ktb.) No : 2403, Yine Aşıkpaşa-zâde, A yn ı eser, s. 160 K tT A B İY A T Burada Sultan dinlenmek için bir gün kaldı, ve Yeniçerilere 50000 altın verdi. Onlar da bunları kendi aralarında pay laştılar. Sultan Yeniçeri yüzbaşılarının lilûfelerine zâm yaparak, şim diye kadar her dört gün için bir altın verilirken, bundan sonra her iki gün için bir altın alm aya başladılar. Bu, bugünkü günde de böyledir. Zirâ Sultanın saraymda ka rar altına aldığı bir şey, değiştirilmeden bütün günler için geçerli kalır. Sultan bulunduğumuz bu yerden Trapzon’a kar şı 2000 süvari yolladı. Bunlar orada pe rişan olup, son ferdine kadar öyle bir yenildiler ki, Sultan bizzat bütün ordusu üe o tarafa gitm esine ve öldürülenlerin orada duran cesetlerinin bulunuşuna ka dar, kendüerinden herhangi bir haber alamamıştık. Sultan büyük toplarm Ka radeniz üzerinden irili ufaklı 150 gem i üe takviye olarak gelm esi üzerine Trapzon’u m uhasaraya başladı. Trapzon için, ta fethe kadar, altı hafta boyunac çok büyük m asraflara katlanarak mücadele etti. Trapzon İmparatoru, Sultanın lûtf ve merhametine sığınarak teslim olmak zorunda kaldı. Sultan kendisini de Edir ne’ye yolladı ve bütün Trabzon toprak larına el koydu. Sultan, yanında deniz de bu kadar gem isi, karada bu kadar büyük bir ordusu bulunduğundan, yuka rıda kendisinden bahsedilmiş bulunan Gürcistan Kralı üzerine yürüm eği arzu etmekteydi. F akat orada büyük bir bir liğin hüküm sürdüğünü işitince, onları kendi hallerinde bıraktı ve kendisi için kız ve erkek çocuklarını ayırdıktan son ra Edirne’ye geri döndü. Trapzon im paratorunun başm a daha neler geldiğini ileride anlatacağız, (bk. 37. Bölüm ) D ö nüş yolu esnasmda N iksar şehrine var dığımızda Semendre Sancak B eyi A li B ey’den, Allahın inayeti üe gavûrları mağlub ettiklerini ve Michael Szüagyi 30 nin esir aldığını büdiren bir haber ulaş 443 tı. Sultan hemen Michael Szüagyi’nin kendisinin Konstantinopel’e m uvasalatı na kadar nezaret altında tutulmasını em retti. Kendisi vasü olduğunda ise ka fasını kestirtti. H angi sebebten ötürü olduğunu bilmiyorum ama, Sultan A li B ey’e kafasını kestirecek kadar çok kız gın imiş. F akat kendisi böylece hristiyanları yenm iş olduğundan, tekrar eski den olduğu gibi lû tfa nâü oldu.» (s. 127) Eserin 32. Bölümünde Uzun H asan’la yapılan mücadeleden parçalar akset tiren müellifimiz, bu seferde de hazır bulunduğunu belirtmektedir, (s. 128-131) 33. Bölümde E flâk Voyvodası H. Vlad (Drakula) nın Osmanlı D evletini uğraş tırm ası ve E flak ’a yapüan seferler an latılm akta. Bu kısım da da m üellif ha diseleri yine görgü şahidi olarak hikâye etmektedir, (s. 131-136). 34. ve 35. Bö lümlerde Bosna hâdiselerinden, Bosna Kralı Stapan Tom asevic’in mütareke yapm ak için İstanbul’u gönderilen elçi lerine sahte mütareke vaadi ile oynanan oyundan, Bosna'nın ele geçirüişinden, Kralın idamından, kendisinin Zveçaj ka lesine Dizdar olarak tayin edilmesinden sözedilmektedir. (s. 137-142) 36. Bölüm de Türklerin maddî kudretlerinin geniş liğinden bahsedilmekte (s. 142-144), 37. bölümde F âtih’in oğulları arasındaki k avgaya çok kısaca değinilmektedir. 38. Bölümden 49. son bölüme kadar devle tin teşküâtı üe ilgüi, o zamanlar Avru pa’da geniş ilgi bulan konular işlenmiş bulunmaktadır, (s. 146-175). Bu sahifelerde Türkiye’deki intizâmdan, saray daki durumdan ve teşküâtmdan, özel likle Türkler’in harb tekniğinden, hü cum taktiklerinden, ordugâh durumla rından, asker sayısı v e ulûfelerinden, akıncılardan Uâh... bahsedilmekte ve eserin bu kısımlarda esas gaye olan bir konuya aydınlık getirilm ek istenm ekte dir: Hristiyanlar, Türklere karşı en ba 444 M Ü C T E B A . İL G Ü R E L şarılı bir şekilde nasıl hazırlanmış olmaiıdîr? Türkler en iy i şekilde nasıl mağlub edilebilihirler ? Eğer Türklerin taktiklerini, disiplinlerini, Türklere üs tünlük sağlayan ve bu konuda açıkla nan her şeyi hristiyanlar da sağlayıp, yaparlar ise, onların da m uzaffer ölmamaları için hiçbir sebeb yoktur. Macar ve Polonya Kralları bu noktaları göz önüne alm alı ve Türklere karşi birleşerek mücadele etmelidirler! E sefin bu sahifelerinde ‘Anti-Türk’ ve ‘Pro-Christ’ bir redaktörün iş başında olduğunu ve XVI. yüzyıl için çok relevant olan böyle bir gayenin hedef alındığını söyleyebili riz. Macaristan ve Polonya’nm, Türkler E flâk’ta Küi ve Akkirm an’ı, Sırbistan’da Belgrad’ı ellerine geçirmedikleri müd detçe, Türk hücumlarını önleyebilecek lerini, Tuna üe Theiss ve Sava ile Drau nehirlerinin Türk hücumlarının duracağı tabiî bir sed olduğunu ve Belgrad’ın Ma caristan'ın anahtarı sayılm ası gerekti ğini ve ancak bu kal’a ve sedlerin dü şüşü iie hem M acaristan v e hem de P o lonya ile büyük bir tehlikenin doğaca ğını ifâde eden m üelifimiz, daha eserin yazılm a tarihi olarak verdiği 1490 (ve ya 1500) yılında bU gerçeği büyük bir isabetle sezm iş ve ileride olacakları ta mamen tesbit ederek, tarihin gelişm e is tikam etini jeopolitiğin tabiî kanununda okumuş bulunmaktadır. Kemal Beydili § em ’dânî-zâde Fındıklılı Süleym an Efendi Târihi Mür’i’t-tevârih I. (Yayın layan, Prof. Dr. M. Münir A ktepe), İs tanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları No : 2088, İstanbul 1976, X X X V + 258+V n (fotokopi). sebebiyle dikkati çekmekte, idi. Prof. Aktepe, m ezkûr devreyi üç kitap halinde düşünerek, şimdilik eserin I. Mahmud devrine âit (1143-1168) olan kısmını neşretm iş ve buna I. kısım demiştir. Eser, önsöz ve ayrı bir bölüm içinde mü verrihin hayatı, M ür’i’t-tevârih ’m m a hiyeti ve yazm a nüshalar hakkında ve rilen bilgiler ve diğer bir bölüm içinde metni ihtiva etmektedir. Ayrıca, nüsha farklarını belirten notlar v e tahlilî in deks sona konmuştur.; B aş tarafta bulu nan içindeküer kısmında, m etne âit baş lıkların ifadeleri bazen sadeleştirilmek ve bazen de kısaltılm ak sûretiyle esere bir yenilik ve açıklık kazadırılmıştır. Şem’dânî-zâde Süleyman Efendi, il m iye mensubu olup Ismaü, Beypazarı, Pravişte ve Ankara kadılıklarında bu lunmuş, 1190 (1776) yüında m ûsüe de recesiyle Fayyum kadısı olarak Mısır’da vazife görmüştür. Eserini 1191 (1777) Osmanlı D evleti tarihine âit olup, yazm a halinde kütüphanelerimizde bu lunan tarihlerin peyderpey tenkidli ne şirlerinin yapılarak Uim âlemine sunul m ası memnunluk vericidir. Nitekim, Mür’i’t-tevârih ’ia. neşri bu hizm eti yeri ne getiren bir çalışm a olmuştur. BUindiğ i gibi bu eserin Âdemden Kanûnî dev rine kadar olan kısm ı basılmış olup (İs tanbul 1338), Süleyman Efendi’nin ba basının ve kendisinin müşahedelerini ih tiva eden 1730-1777 yılları arasındaki vakaların bulunduğu kısım, vakanüvis tarihlerinden ayrı bir özellik taşım ası K tT A B İY A T 445 yılı sonlarında tamam layıp I. Abdülhamid’e takdim eden Şem ’dânî-zâde’nin 1193 de vefat ettiğini öğreniyoruz. Şem’dânî-zâde, Kâtib Çelebi’nin T akvîm ü’t-tevârih adlı kronolojik eserini ve daha sonra bu esere yapılm ış zeylleri ele alarak şerhler ve ilâveler yapm ıştır (s. XXI, 33). Böylece, 400 eserin tetkiki ile geçen on üç yıllık emek sonunda bahis konusu eser m eydana gelm iştir. .11431168 (1730-1755) yılları arası olaylarını ihtiva eden elimizdeki eser, devrin vakanüvis tarihlerinden ayrıldığı, bizzat naşir tarafından tesbit edilmiştir. A yrı ca, devletin resmî m emurları olan vakanüvislerin kaydedemedikleri hususlar ye devrin vüzerasmdan dinlenenler, M ür’i’ttevârih’e ayrı bir önem kazandırmakta dır. Mür’i’t-tevârih , Osmanlı D evleti ta rihinin en önemli olaylarından biri olan 1730 isyanına sebep olan amilleri ve olayları incelem esiyle de dikkatimizi, çekmektedir. Sadrıazam İbrahim Paşa devrinde israf ve sefahatin düe getiril mesi, isyanın safhaları, İstanbul halkın da devlet adamlarına karşı beliren nef ret, olayların gelişm esi ve zorbaların akıbetleri sosyal tarihimize ışık tutacak mahiyettedir (s, 3-21). N itekim Prof. Aktepe, P atrona İsyan ı (1180) adlı ese-, rinde Mür’i’t-tevârih ’den istifade ederek olaylarm tahlü ve tenkidini dahi yap mıştır. Padişah ve sadrıazam m ünase betleri üzerinde de duran Şem’dânî-zâ de, sadrıazamların ifrat ve tefritten sa kınmaları gerektiğini belirtmesi (s. 2829); İstanbul’a su getirilm esi için gös terilen gayretler hakkında bilgi verm e s i (s. 30-31); Humbaracı Ocağı için a lı- . nan tedbirler (s. 36) eserde ayrıca dik kati çeken yerlerdir. 1736 yılında neti celenen Osmanlı-İran savaşlarının sa f haları, ve Şem’dânî-zâde’nin yapüan sulh hakkindaki fikirleri; Yeğen Mehmed Paşa ’nm faaliyetleri, ulema için, çıkardan ferman gibi önemli konulara tem as ed il diği görülmektedir. Ayrıca, Osmanlı D evleti’nin batı ve d oğu -d e siyasî te maslarının bu devirde artm asiyle İstan bul’a gelen ve yabancı ülke m erkezleri ne gönderden Türk elçderi hakkindaki bdgüer de bu meyanda saydabilir. Bun dan başka, m üedif’in İstanbul’daki in-, şaat faaliyetine de yer verm esi sebebiy le, sanat tarihi üzerinde çalışanlar için dahi ü k m üracaat yerlerinden biri ol malıdır, . . Şem ’dânî-zâde’nin dilinde, X V ili. yüzyüın m uğlak ifadesinden çok bir. ber raklık ve anlama kolaylığının hâkim bu lunduğu, fikirlerin kısa cümlelerle ifade olunduğu görülmektedir. . Takriben 26 ydlık .tarihimizi aydın latan bu eser X V m . yüzyü tarihi üe uğ raşanlar için önemli bir. boşluğu doldur* m akta ve. ülkemizin sosyal m eseleleriyle m eşgul bulunanlar için de ayrıca büyükbir değer taşımaktadır. Mücteba İlgürel Ord. P rof. İsm ail H akkı Uzunçarşılı’y a Arm ağan, Türk Tarih Kurumu ya-, yınları, V H , dizi-Sa. 70, Ankara 1976, XLJV+494+6T sayfa resim ve şekdler, günümüz Türk tarihçüeri arasında, -ge rek yurt içinde ve gerekse, yurt dışın da haklı bir’itibara sahiptir.- M eslek ha yatının tamam ını Türk tarih v e kültürü üzerindeki çalışm alara hasretm iş ve-bu nun neticesi olarak her biri büyük cütler Ord. Prof. îsm aü H akkı Uzunçarşüı 446 H A K K I D . Y IL D IZ halinde 26 kitap ve yüzlerce makale m eydana getirmiştir. H âlâ da çalışm a larına devam etmektedir. Onun ism i yal nız tarihçiler arasında değil, uzaktan yalandan tarihe ilg i duyan herkes tara fından büinmekte ve saygıyla anılmak tadır. İsm ail H akkı U zunçarşılı 23 A ğus tos 1888 tarihinde İstanbul’da dünyaya gelmiştir. İlk ve orta tahsilini tam am ladıktan sonra İstanbul Dârulfünûnu’nun Edebiyat şubesine girmiş, 1912 yı lında burasını bitirerek m eslek hayatı na atılm ıştır. Onun tarih öğretm eni ola rak tayin edildiği ilk yer Kütahya olup burada sekiz yü çalışm ıştır. 30 Temmuz 1921 tarihinde Kütahya'nın Yunanlılar tarafından işgali üzerine oradan ayrıl mış, Kastam onu ve Balıkesir liselerin de öğretmenlik ve idarecüik yapmıştır. Bunu müteâkip Millî Eğitim Baaknlığı’nın merkez teşkilâtında m üfettişlik ve umum müdürlük görevlerinde bulunmuş tur. 1927 yılında Balıkesir m illetvekili olarak Türkiye Büyük M illet Meclisi’ne girmiş, 1950 yılm a kadar m illetvekilliği devam etm iştir. Bu arada 1933 yılında k i Üniversite Reformu’nu müteakip Î.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünde öğretim üyesi olarak vazife almıştır. Edebiyat Fakiiltesi’ndeki öğretim faali y eti Haşan A li Yücel’in Millî Eğitim B a kanı olmasına kadar devam etm iştir. Daha sonra 1950-1962 y ılla n arasmda yine aynı fakültenin Ortaçağ Tarihi Kürsüsü’nde konferans şeklinde dersler vermiştir. Bunların yanında Başbakan lık .Arşivi ile Topkapı Sarayı A rşivi’nin tasnifinde çalışm ış ve bilhassa Topkapı Sarayı A rşivi tasnifinin bitirilmesinde büyük em eği geçm iştir. Ord. Prof. îsm aü H akkı Uzunçarşılı, tarih sahasındaki ilk çalışmalarına Kü tahya’daki öğretm enliği sırasında baş lam ıştır. Bu şehirdeki sekiz yıllık öğret m enliği sırasında bir taraftan mahallî gazetelerde bölgenin tarihi ile Ugüi ma kaleler yazarken diğer taraftan da da ha sonra yayınlanacak olan K ü tah ya Şehri (İstanbul 1932) adlı kitabının mal zem esini toplam ıştır. Şehir tarihleriyle ilgili çalışmalarını Kastamonu ve Balı kesir’de de devam ettirm iştir. Kastam o nu’ya daha gider gitm ez burada yayın lanm akta olan A ç ık Süs gazetesinde ve D oğu dergisinde K astam onu Meşâhiri adiyle bir seri m akale yazm ış, bir ara Doğu dergisinin m es’ul müdürlüğünü yapmıştır. Balıkesir’de ise şehrin tarih çesini ve bu şeh.irde yetişen meşhurlarm hayatlarm ı konu alan kitaplar kaleme almıştır. Kısa süren Millî E ğitim Bakan lığ ı m üfettişliği sırasında gezdiği şehir ve kasabalardaki Türk tarihi ile ügüi kitabeleri toplam ış ve K itâbeler adiyle büinen iki cütlik kitabını m eydana g e tirmiştir. Yine bu devredeki çalışm ala rının mahsulü olarak S ivas Şehri (İs tanbul 1928) kitabını görm ekteyiz. Ord. Prof. îsm aü H akkı Uzunçarşılı’nm en verim li çalışm a devresi 1927 yılında Balıkesir m illetveküi olarak Bü yük Millet M eclisi’ne girm esiyle başlar. Uzunçarşılı’nm çalışm a azm ini farkeden Atatürk, ondan İlmî çalışm alarına de vam etm esini istem iştir. Yirmi üç yıl sü ren m illetvekilliği sırasında pek az Meclis’e uğrayan v e o günden zamanımıza kadar devam eden yarım yüzyıl boyunca arşivlerin, kütüphanelerin tozlu, yıpra tıcı vesika yığınları arasmda bıkmadan, usanmadan araştırm alarına devam eden Uzunçarşılı, OsmanlI tarihi hakkında yazdığı cütlerce kitap ve yüzlerce m a kale ile çalışm a azm ini ortaya koymuş tur. Ord. Prof. îsm aü H akkı Uzunçarşılı, araştırmalarında kasmak malzemesi olarak kitapların yanında çok miktarda arşiv vesikalarını kullanmıştır. Başba- K İT A B lY A T hanlık A rşivi ile Topkapı Sarayı Arşiv i’ndeki yıllarca süren çalışm aları ona bu im kânı vermiştir. En güvenilir kay nak m alzem esi olarak kabul edilen ar şiv vesikalarından bu derece fazla isti fade etm esi onun eserlerinin değerini artırmaktadır. Muhterem Hocamız, bir ilim ada mında bulunması gereken bütün husu siyetleri şahsında toplam ıştır. İlm î şah siyetini aslâ politikaya âlet etm em iş ve doğru bildiği yoldan ayrılm amıştır. Ord. Prof. Y usuf H ikm et Bayur onun bu hu susiyetini şöyle belirtmektedir: «Ord. Prof. İsm ail H akkı Uzunçarşılı arkada şım, A tatürk tarafından beğenilm iş, de ğer verilm iş ve sevilm iş bir büim adamı dır. Onun sofrasm da veya başkanlık et tiği toplantüarda inancını gizlem eyen ve değiştirmiyen bir arkadaştı. Görüşü, A tatürk’ün eğilim ine uym asa da diren m esini bilirdi. Onun bu içtenliğini değer lendiren Atatürk, onu ayrıca bu yüzden de beğenirdi». Türk tarih ve kültürünün araştırümasma yıllarını hasretm iş bu büyük in sana, eski öğrencilerinden Prof. Dr. Ok ta y Aslanapa, Prof. Dr. Münir Aktepe, Prof. Dr. Şahabeddin Tekindağ, Prof. Dr. Sem avi Eyice ve rahm etli Prof. Dr. Cengiz Orhonlu’dan m eydana gelen bir heyetin teşebbüsü ve kurucu üyesi bu lunduğu Türk Tarih Kurumu’nun deste ğ i ile bir armağan kitabı çıkarılmıştır. Hiç şüphesiz bu armağan kitabı aziz ho camıza en büyük manevî hediye olmuş tur. Ord. Prof. İsm ail H akkı Uzunçarşılı’ya Arm ağan adını taşıyan ve oldukça hacim li olan bu eserde şu yazılar yer al maktadır : U luğ iğdem ir, Sunuş; Prof. Dr. Ok tay Aslanapa, Önsöz; Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Ord. Prof. İsm ail H akkı Hzunçarşüı’nm K ısa H altercüm esi; Ad nan Sadık Erzi, Ord. Prof. İsm ail H ak 447 k ı Uzunçarşilı’nm Y ayınları; Hikmet Bayur, Ordinaryüs P rofesör İsm ail H ak kı Uzunçarşılı; H ikm et Bayur, İk i A n ı; Prof. Dr. A. Afetinan, T ürk Tarih Kurumu’nun Kurucu Ü yesi Prof. İsm ail H akkı U zunçarşılı; H akkı Dursun Yıl dız, Mu’tasım ’ın H alife Olmasında Türkler’in Rolü; Bertold Spuler, L’Iran e t Vlslam ; Ercümend Kuran, Osmanlı D ev letinin Londra M aslahatgüzarı M ehmed Sıdkı Efendi, 1803-1811; H rand D. Andreasyan, Celâlilerden Kaçan Anadolu H alkının Geri Gönderilmesi; Barbara Flemming, D ie Vorwahhalbitische F itna Im Osmanischen Kairo 1711; H âm it Hacıbegiç, K aradağ Sahilinde G ribaly N a hiyesi H akkında R esm î T ürk Vesikaları; Prof. Tayyib Gökbügin, Kanuni Sultan Süleym an D evri M üesseseler ve T eşkilâ tına Işık Tutan Bursa Şer’iye Sicillerin den Ö rnekler; Orhan Şaik Gökyay, R isale-i M im ariyye-M im ar M ehm et A ğaE serleri; Hanna Sohrweide, F ikrî Und Abdullah Çelebi, Zwei Vollender von Sâlih Çelebis Ü bersetzungen; Cengiz Orhonlu, D erviş Abdullah’ın D arüssaade A ğ a la n H akkında bir E seri; Risale-i Teberdariye F i A h vâl-ı D ârus’s-aâde; M. Kemal özergin, Rum eli K adılıkların da 1078 D üzenlem esi; V X . Ménage, Edirneli Rûhi’ye A tfedilen Osmanlı Ta rihinden İk i Parça; Prof. Dr. Münir A k tepe, Kâğıthâne’y e D air B âzı Bilgiler; Fujio Mitsuhashi, A S tu d y of the «Çin Deniz» in the «K itab-ı B ahriye» Compiled b y P iri R eis; Selçuk Batur, Ü skü dar’da Selim iye Cam isi; Zeynep Nayır, İstanbul H aseki’de B ayram P aşa Külliyesi; Ühami Bilgin, Merzifon’da Bulu nan B ir Ç ift A hşap K apı Kanadı; İbra him Artuk, Y a vu z Sultan Selim’in Harpu t ve H ısnkeyfâ’nın İlhakı ile İlgili İki S ikkesi; Doç. Dr. Metin Sözen, E lazığ’ın M ollakendi Bucağı’nda Şeyh A h m et P eyk erî K ülliyesi; A yla Ödekan, B ir H A K K I D . Y IL D IZ 448 M u kam aslı P ortal T arım K ubbesi Geo m e trik Semadan Üçüncü B oyuta Geçiş Örneği; Prof. Dr. Doğan Kuban, E dir ne’de B azı İkinci M urat Çağı H am am ları M ukam as B ezem eleri Üzerine N ot lar; N ejat Göyünç, XV III. Y üzyılda Türk İdaresinde Nauplia (Anadolu) ve Y apılan ; Orhan F. Köprülü, K an diye’de Köprülülere A it Kitabeler,; Resimler ve Şekiller (61 sayfa). . Arm ağan’da, büyük bir emek m ah sulü olarak hazırlanmış olan Ord. Prof. İsm ail H akkı Uzunçarşüı’nın yaym ları arasında, İslâm Ansiklopedisi’ndeki maddeleri bulunmamaktadır. Armağan kitabındaki yayın listesini tamamlamak m aksadiyle bunları burada verm eği uy gun buluyoruz : 1941 A cem i Oğlan, A ğa, A kçe, A kıncı, Alâeddin Paşa, A lay, A li Paşa, Çandarlı-zâde, 1942 ¿ y â n (Osmanlı kısm ı), A zdb, 1943 Baltacı, Başı-bozuk, B ayezid II, Berat, 1944 Bostancı, Bostancı-başı, Bölük, .. Bölük-başı, Cebeci, I, I, I, I, I, I, I, 117-118 146-147 232-233 239-240 282-285 293-294 325-326 H, H, 41- 42 81- 83 H, H, H, H, 286-287 328 392-398 523-524 H, H, H, H, IH, 736-738 738-739 739 739 35- 36 . 1945 IH, Çandarlı, IH, Çorbacı, D avud P aşa, D erviş ve ya m, K oca D avud P aşa, D efterdâr, IH, m, Deli, D evşirm e, m, 1946 Eretna, A lâ al-Dîn Eretna, IV, 1947 IV, Evrenos, IV, Fermân, 1948 Germiyân-Oğulları, IV, 1949 V /l, Hamîd-Oğulları, H am za, Silâlıdar H am za V /l, M âhir Paşa, V /l, H am za H am îd P aşa, Haşan P aşa, C ezayirli V /l, Gâzi, V /l, H aseki, V /l, H a tt-ı Hümâyûn, 1952 .V I, Kapıcı, 1953 Karasi-OğuUarı, VI, 1955 VI, Köse M ih a l,. VI, Kul-oğlu, VH, Levend, . VH, L ivâ, VH, Mangır, M ecidiye, VH, M ehmed I., Çelebi Sultan Mehmed, VH, 1957 M enteşe-O ğullan, 1958 Mirâhûr, 1959 M urad I., Murad V., 351-357 440-441 496-498 506-508 516-517 563-565 309-310 414-418 571-572 767-770 189-192 204-205 205-206 319-323 337-339 373-375 201-202 331-335 914-915 978-979 46- 48 63 282-283 439 496-506 VH, 724-731 V m , 347-350 V H , 587-598 VH!, 647-651 K İT A B İY A T M ustafa P aşa, B ayraktar (A lem dar), VHI, 720-727 Encyclopédie de l’Islam ’ın 2. tabın daki maddeler : 1960 B ostandji, I, 1316-1318 Bostandji-bashi, I, 1318 Bölük, I, 1294 Bölük-bashi, I, 1294 Oorbadji, H, 62- 63 1961 Deli, H, 207- 208 Arm ağan’da bulunmayan diğer ya yınları : 1969 Anadolu B eylikleri ve A kkoyunlu, K arakoyunlu D evletleri, 2. baskı, A nka 449 ra 1969, X ü + 2 9 7 + 5 9 resim, Türk Ta rih Kurumu yayınlarından v m . seri Sa. 2a M ekke-i M ükerrem e Em irleri, A n kara 1972, 177 (Metin dışında bir soy kütüğü vardır), Türk Tarih Kurumu Yayınlarından VH. seri-Sa. 59. 1976 N ahil ve N akil A layları, Belleten XLı/157 (Ocak 1976), s. 55-69, (dokuz resim vardır). T avu s Sultan Selim’in k ızı Hanım Sultan ve torunu K ara Osman Şah B ey vakfiyeleri, Belleten, XL/159, (Temmuz 1976), s. 467-478 (40 sayfa vakfiye fo tokopileri vardır). H akkı D. Yıldız