01 künye 09
Transkript
01 künye 09
künye ‹Ç‹NDEK‹LER TOKAT: ZAMANA KÖK SALAN KENT TAR‹HÇE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -10 TOKAT ADININ KAYNA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -14 KENT‹N KISA TAR‹H‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -18 CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER - - - - - - - - - - - - - -20 ADIM ADIM TOKAT - - - - - - - - - - - - - - - -24 KONT DRAKULA TOKAT KALES‹’NDE - - - - - - - - - - - - - - - - - - -26 TOKAT KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -26 GÖK MEDRESE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -28 TOKAT MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -33 SÜMBÜL BABA ZAV‹YE VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -35 NUREDD‹N ‹BN SENT‹MUR TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -36 HIDIRLIK KÖPRÜSÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -36 fiEYH MEKNUN ZAV‹YE VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -37 TAfi HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -38 P‹R AHMET BEY TÜRBES‹ (HOROZO⁄LU TÜRBES‹) - - - - - - - -39 HOROZO⁄LU ZAV‹YES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -39 MEYDAN CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -39 GELENEKSEL KONUT M‹MAR‹S‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -41 YAZMACILAR HANI VE YAZMACILIK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44 AL‹ PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -46 VEZ‹R AHMET PAfiA MESC‹T VE TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - -47 AL‹ PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -47 SULUSOKAK (800 ADIMDA 800 YIL) - - - - - - - - - - - - - - - - - - -48 AL‹ TUS‹ TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -48 SULU HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49 ARASTALI BEDESTEN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49 KAZANCILAR MESC‹D‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -49 TAKYEC‹LER CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50 YA⁄IBASAN MEDRESES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50 DEVEL‹K HAN (DEVEC‹LER HANI) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -51 ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -52 ALACA MESC‹T CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -53 PAfiA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54 PAfiA HAN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54 ERENLER TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -54 içindekiler BEHZAT CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -55 SAAT KULES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -55 LAT‹FO⁄LU KONA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -58 ATATÜRK EV‹ VE ETNOGRAFYA MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - -59 MEVLEV‹HANE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -59 BEY SOKA⁄I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -60 TAK TAK… TOK TOK… ÇIT ÇIT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -60 MES‹RE VE YAYLALAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -61 PAZAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -63 MAHPER‹ HATUN KERVANSARAYI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -64 BALLICA MA⁄ARASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -65 HACI S‹NAN CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -66 HAL‹L BEY CAM‹‹ VE HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -66 KAZ GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -67 ARTOVA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -69 SEBASTOPOL‹S - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -74 K‹L‹SE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -75 ROMA HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76 fiEH‹R SURLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -76 TABANI MOZA‹KL‹ YAPI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77 AÇIK HAVA MÜZES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -77 SULUSARAY KAPLICASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -78 YEfi‹LYURT - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -79 Z‹LE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -81 YAZILI TAR‹H ÖNCES‹ VE Z‹LE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -82 YAZILI TAR‹H - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -82 Z‹LE ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -88 BEYAZIT BESTAM‹ CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -88 HOCA ‹SHAK CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -89 ELBAfiO⁄LU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -90 TURHAL - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -93 TURHAL KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -94 içindekiler ‹Ç‹NDEK‹LER SULUSARAY - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -73 ‹Ç‹NDEK‹LER ERBAA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -97 S‹LAHTAR ÖMER PAfiA CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -100 HACI AHMET HAMAMI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -101 N‹KSAR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -103 N‹KSAR KALES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -105 YA⁄IBASAN MEDRESES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -106 YA⁄IBASAN TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -108 BÜYÜK HAMAM (KRAL KIZI HAMAMI) - - - - - - - - - - - - - - - - -109 LEYLEKL‹ KÖPRÜ (YILANLI KÖPRÜ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - -110 N‹KSAR ULU CAM‹‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -110 ÇÖRE⁄‹ BÜYÜK TEKKES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -111 KIRK KIZLAR / KIRGIZLAR KÜMBET‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -112 MEL‹K GAZ‹ TÜRBES‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -113 N‹KSAR EVLER‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -113 ÇAM‹Ç‹ YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -114 BAfiÇ‹FTL‹K - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -115 ALMUS - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -117 ALMUS BARAJ GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -119 REfiAD‹YE - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -121 KALELER - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -122 Z‹NAV GÖLÜ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -123 SELEMEN YAYLASI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124 REfiAD‹YE KAPLICALARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -124 GELENEKSEL KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - -126 EL SANATLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -129 TÜRK YAY VE OKU YÜZ YILLIK UYKUSUNDAN TOKAT’TA UYANIYOR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -135 GELENEKSEL G‹Y‹M - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -135 GELENEKSEL HALK OYUNLARI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -139 GELENEKSEL MUTFAK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -141 SÖZLÜ KÜLTÜR - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -146 KRONOLOJ‹ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -148 KAYNAKÇA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -153 PRAT‹K B‹LG‹LER - - - - - - - - - - - - - - - - -155 HAR‹TALAR içindekiler Kap› Tokma¤› Yeflil›rmak ZAMANA KÖK SALAN KENT Yeflil›rmak, Kelkit ve Çekerek Havzalar›n›n bereketli topraklar› üzerinde kurulmufl olmas›n›n verdi¤i avantajla 7500 y›ll›k tarihi boyunca üzerinde bar›nd›rd›¤› medeniyetlerin izlerini tafl›yan Tokat ili; çok çeflitli ve zengin bir kültürel yap› ile yo¤rulmufl, 14 devlet ve birçok beyli¤e ev sahipli¤i yapm›flt›r. Hatti, Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanl› dönemine kadar geliflen süreç içerisinde, tarihin her dönemine ait eserleri Tokat’›n her kar›fl topra¤›nda bulabilmemiz mümkündür. Hitit yerleflim yeri Maflathöyük ören yeri, tarihi Comana flehri, Roma ve Bizans dönemlerinin izlerini tafl›yan Sebastopolis, Daniflmend Devletine baflkentlik yapm›fl Niksar ‹lçesi, Tokat Kalesi, Mahperihatun Kervansaray›, Taflhan, Bedesten, Mevlevihane, Bey Soka¤›, Atatürk Evi gibi daha birçoklar›n› sayabilece¤imiz tarihi ve kültürel zenginliklerimiz ilimizi daha da güzellefltirmektedir. Yüzy›llard›r bozulmadan günümüze ulaflan gelenek ve göreneklerimiz, yemek kültü- rümüz, giyim kültürümüz, folklorik de¤erlerimiz, bak›rc›l›k, yazmac›l›k, hal›, kilim ve kumafl dokumac›l›¤› günümüzde de ayn› disiplin ve ayn› hevesle yap›lagelmektedir. Deniz, kum ve günefl anlay›fl›na alternatif olarak kültür turizminin altyap›s›n› oluflturan tarihi doku, as›rlard›r el eme¤i ve göz nuru ile yap›lagelen, baflta yazmac›l›k ve bak›rc›l›k olmak üzere el sanatlar›, gelenek ve göreneklere ba¤l› kalm›fl bir yaflam biçimi, ma¤aralar, ovalar, göller ve yaylalardan oluflan el de¤memifl do¤al güzellikler ‹limize bu konuda önemli bir ayr›cal›k kazand›rmaktad›r. Tokat halk› olarak temel hedefimiz; sahip oldu¤umuz bu de¤erleri, gerek ulusal gerekse uluslararas› pazarlarda hedef kitleye ulaflt›rmak olacakt›r. Bu amaçla haz›rlad›¤›m›z kent rehberi ile tarihi, turistik, kültürel ve do¤al zenginliklere sahip “Tarih, Kültür, Do¤a” flehri Tokat’› sizlerin de görmenizi arzu etmekteyiz. fierif YILMAZ Tokat Valisi TAR‹HÇE Bey Sokak Tokat Genel Görünüm 13 “Halim selim, kin tutmaz, hile bilmez insanlar›n” üzerinde yaflad›klar› bu kent, baflta Kelkit, Tozanl›, Çekerek gibi pek de küçük olmayan akarsular›n açt›¤› ovalarda do¤up geliflmifltir. Karadeniz’in güney k›y›lar›ndaki en düflük yüksekli¤e sahip da¤lar›n›n hizas›nda bulunmas› sebebiyle ya¤mur yüklü bulutlar içeri geçebilmekte ve bu ilde çok özel bir iklimin oluflmas›na sebep olmaktad›r. Bu sebeple Tokat, ne Karadeniz kadar afl›r› ya¤›fll› ne ‹ç Anadolu kadar kurak, ikisinin aras›nda bütün mev- simlerin dengeli yafland›¤› bir özelli¤e sahiptir. Yeflil›rma¤›n üç kolunun oluflturdu¤u üç paralel vadinin farkl› rak›mlarda olmas› sebebiyle ilde Akdeniz iklimine yak›n özelliklere sahip Kelkit Vadisi (220 m) biraz daha serin olan Kazova (650 m) ‹ç Anadolu’nun kurak karasal iklimine yak›n Artova (1100 m) gibi farkl› özelliklere sahip alanlar bulunmaktad›r. Bu sebeple bütün Anadolu’da görülebilecek bitki örtüsünün tamam›n› ve bunun yan›nda çok say›da endemik bitkiyi üzerinde bar›nd›rmaktad›r. Kelkit Çay› tarihçe Yeflil›rmak ile Kelkit Çay›n›n Birleflim Noktas› TOKAT ADININ KAYNA⁄I 14 Tarih boyunca birçok yerleflime sahne olan Tokat’a de¤iflik dönemlerde farkl› isimler verilmekle birlikte “Tokat” ismi daha çok kabul görmüfl ve kullan›lm›flt›r. Tokat isminin nereden geldi¤i hakk›nda ise kesin bir kan›t bulunmamaktad›r. Tokat ad›n›n kayna¤› ayr› bir önem tafl›r, çünkü tarihçiler Tokat ad›n›n kayna¤›yla hayli Gelenksel Konut Mimarisi tarihçe u¤raflm›flt›r. Kentin ad›n›n bu yöreye yerleflti¤i düflünülen “Togay›t Türklerinden geldi¤i” san›s›n›n yan› s›ra, Âli Cevat ve ‹. Hakk› Uzunçarfl›l› gibi kimi tarihçiler “surlu kent” anlam›na gelen “Toh-Kat” sözcü¤üne de yak›n durmaktad›r. Besili at ya da atlar›n topland›¤› yer anlam›nda “Tok-at” gibi benzetmeden gelen söylenifller de bulunmaktad›r. Kentin ad› tarih içinde Dokat, Kah-cun, Sobaru, Togat, Tokiye, Dokiye, Tukiye olarak da an›lm›flt›r. Komana Pontika, Evdoxia, Dokia sözcükleri MÖ 4. yüzy›ldan bafllayarak Pers, Helenistik, Roma ve Bizans devirleri boyunca varl›¤›n› sürdüren tarihsel kent Tokat ve çevresinin kayda geçen en eski adlar›d›r. Birçok Anadolu kentinin ad›n›n kökeni bak›m›ndan kaynak isimlerden biri say›lan Ramsay, ‘‘Tokat eski Bizans kalesi Dazimon’dur.” demektedir. Ancak; H. Gregorie, söz konusu olan yerin ‘‘Turhal’›n kuzeydo¤usundaki Dazmana” oldu¤unu önemli ölçüde kan›tlam›flt›r. Paul Wittek, Bizans Devrinde Halit Sokak “Tokat’›n, Dokeia kenti” oldu¤u görüflünü ileri sürmektedir. Wittek’in kan›tlar›ndan biri Bizansl› tarihçi Khoniates’in Selçuklunun buradaki hükümet merkezini “Dokeia” olarak kaydetmesidir. ‹bn Bibi ve ‹bn’ül Esir’in yaz›lar›nda da kentin ad›, Tokat’t›r. 13. yüzy›l Arap tarihçilerinden Muhyiddin bin Abduzzahir, “Onlar, Kayseri’den dört günlük mesafede bulunan Tokat ad›ndaki kaleye gitmifllerdi.” diye yazmaktad›r. 13. yüzy›lda Türk halk diliyle yaz›lm›fl Tarih-i Al-i Daniflmend’in iki nüshas›nda Tohiya, Toqia, Tokia, Dokia olarak geçen kent ad›, üçüncü nüshada Tokat sözcü¤üne dönüflmüfltür. ‹lin ad›n›n kayna¤›na iliflkin yorumlar, ayn› zamanda bizi baz› ünlü simalarla karfl›laflt›r- maktad›r. Bunlardan biri, Malazgirt’te yenilgiye u¤rayan Bizans kral› Roman Diojen’dir (Romanos Diogenes). Anadolu’daki depremlere iliflkin düflünceleriyle de tan›nan tarihçi Michael Attaliates, Alp Arslan’›n serbest b›rakt›¤› Romanos Diogenes’in kaleye gelmesini, “Dokeia kalesini iflgal etti ve orada ordugâh kurdu.” diye anlatmaktad›r. Ebu’l-Fereç ayn› olaydan söz ederken “iflgal” sözcü¤ünü kullanmadan flöyle der: “Doqia Kalesi’ne gitti ve Doqia’ya yerleflti.” Olay baflka tarihçilerde “‹mparator Diogones’in burada hapsedildi¤i” biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Sargon Erdem, il için verdi¤i konferansta, “Dokeia ad›, doke sözcü¤üne Grekçede yer adlar›nda kullan›lan ‘ia’ tak›s›n›n eklenmesiyle oluflmufltur” tarihçe 15 Yonca A¤›zl› Testi, Demir Ça¤› Taflhan diyerek eklemektedir: “Grekçe’de dekomai veya dehomai (almak, istiap etmek) mastar›n›n da kökü olan doke veya dohe, ‘kap, su kab›’ anlam›na geliyor. Dokeia kent ad›n›n ‘çanak memleket’ anlam›na geldi¤i öne sürülebilir. Tokat, da¤larla çevrelenmifl oldu¤undan co¤rafi bak›mdan bir çanak görünümündedir.” Selçuklular kente Darü’n-Nusret demifltir. 1392 y›l›nda kent, Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan al›n›nca ad› Darü’n-nasr olarak de¤ifltirilmifl. Kentin ad› Arapçaya Dokat, Osmanl› Türkçesine Tok-at olarak yerleflmifltir. Kaleden bak›nca görülen, flimdi modern binalar›n oldukça daraltt›¤› boflluk, asl›nda kentin tarihi meydan›d›r. Buradaki en güzel yap›ya kenti genifl aç›dan görebilece¤iniz bir yoldan, K›rk Badallar’dan (K›rk Merdiven) inece¤iz. Bafllang›çtaki genifl aç› her merdivende biraz daha silinecek. ‹nmeden önce merdivenlerin üstündeki mahlep a¤açlar›n› inceleyebilirsiniz. Bir zamanlar Tokat’›n mahlep ve üzüm yetifl- tirdi¤i küçük bahçe-ba¤lard› buras›. Tokat önemli mutfak kültürünün yan› s›ra dünyada mahlep flarab› yapan tek kent olmas›yla da tan›nmaktad›r. Gazi Osman Pafla Bulvar›ndaki Pervane Darüflflifas›, di¤er ad›yla Gök Medrese, hem bir Selçuklu eserini tan›mak bak›m›ndan, hem de bugün müze olarak kullan›lan yap›da Tokat’›n neredeyse alt› bin y›lla ölçülen geçmiflinden kesitler bulabilece¤imiz için önemli. Gelenksel Konut Mimarisi tarihçe 17 Malt›zl› Tencere, Hitit Dönemi KENT‹N KISA TAR‹H‹ 18 Tokat’›n MÖ 5500’lere inen bir tarihi geçmiflinin oldu¤u bilinmektedir. MÖ 2000’lerde Hitit egemenli¤i alt›nda olan bölge Frig, Pers, Kappadokya ve Makedon krall›klar›n›n egemenli¤i alt›na girmifltir. MÖ 4.yüzy›l bafllar›nda Pontus, MÖ 1. yüzy›lda ise Roma kontrolüne giren bölge 395’te Bizans’a ba¤lanm›flt›r. 11. yüzy›la kadar Bizans’›n elinde bulunan Tokat’a 11. yüzy›ldan sonra Türkmen ak›nlar› bafllam›flt›r. Kaynaklar›n verdi¤i bilgilere göre Malazgirt Savafl›’ndan sonra Daniflmendli topraklar›na kat›lan bölge 1175 y›l›nda Selçuklulara ba¤lanm›flt›r. 1243 Köseda¤ Savafl› sonras›nda ‹lhanl›, 1335 sonras› Eretna, 1388’de Kad› Burhaneddin yönetimine giren flehir 1392’de Osmanl› topraklar›na kat›lm›flt›r. Ankara savafl› sonras› bir süre Osmanl› idaresinden ç›kan bölge 1413’te yeniden Osmanl› yönetimine girmifltir. Tokat 16. ve 17. yüzy›llardaki Celali ayaklanmalar›ndan büyük zarar görmüfl, 1863’te Sivas Eyaleti’ne ba¤l› nahiye, tarihçe 1878’de Mutasarr›fl›k, 1920’de müstakil Liva, 1923 y›l›nda ise il konumuna getirilmifltir. Tokat, 12 ve 13. yüzy›llarda Anadolu’daki en önemli kentlerden biridir. Özellikle kervan yollar›n›n geçti¤i bir bölgede yer almas› Tokat’›n k›sa sürede geliflmesini sa¤lam›fl, bu ekonomik geliflme ile flehir k›sa sürede birço¤u günümüze ulaflan dini veya sosyal ifllevli yap›lar ile donat›larak imar edilmifltir. Tokat’›n geliflmesini Osmanl› döneminde de sürdürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. 1455 tarihli Tokat Tahrir Defteri’ndeki kay›tlara göre 15. yüzy›l ortas›nda yaklafl›k 2000’i Müslüman 1000 kadar da H›ristiyan hanesi olmak üzere toplam 3000 vergi yükümlüsü vard›r. Kent nüfusunun 15.000 kifli kadar oldu¤u tahmin edilmektedir. Mahalle say›s› 56’d›r. 15. yüzy›l sonlar›nda yaflanan depremler ve baz› isyanlar nedeni ile Tokat ekonomik olarak gerilemifl ve nüfus azalm›flt›r. 16. yüzy›lda flehrin ekonomisinin k›smen düzeldi¤i ve yüzy›l›n sonunda nüfusun tek- Kahve De¤irmeni, Osmanl› Dönemi rar 15.000’lere ç›kt›¤› görülmektedir. 16. yüzy›lda Tokat’a gelen Evliya Çelebi; Tokat’› “havas› hofl, dört taraf›nda ba¤ ve bahçeleri olan bir flehir olarak tan›mlar. Meyveleri lezzetli ve latiftir. Her ba¤›nda bir köflk, havuz, f›skiye ve çeflitli meyveler bulunur. Cami, saray, köflk ve imaretleri flehre gelenleri kendisine hayran b›rakmaktad›r” diyerek anlat›r. Tokat 16. yüzy›ldaki geliflimini 17. yüzy›l›n ortalar›na kadar sürdürmüfltür. 18. yüzy›l bafllar›nda Tokat’ta bulunan Tournefort’a göre Tokat evleri çok iyi yap›lm›flt›r ve ço¤u iki katl›d›r. Sokaklarda ya¤mur sular›n›n evlerinin bodrumuna dolmamas› için kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Su kaynaklar› zengin olan flehirde her evin kendi çeflmesi vard›r. Yine Tournefort’un verdi¤i bilgilere göre flehir k›sa bir süre önce yang›n geçirmifltir ve infla halindedir. 1772 y›l›ndaki Tokat fier’iye Sicil kay›tlar›na göre kentte 73 mahalle bulunmaktad›r. Mahalle say›s›ndaki art›fl yeni yerleflim yerlerinin kuruldu¤unu göstermektedir. 1851 y›l›n- da yap›lan bir tespitte Tokat’ta 2.271 Müslüman ve 1.685 gayrimüslim hane vard›r. Nüfusun yaklafl›k 20.000 kifli oldu¤u tahmin edilmektedir. 19. yüzy›l ortalar›nda ise kentte 73 mahalle vard›r. 1772 tarihli sicillerdeki kay›tlarla ayn› olan bu say› kentte ekonomik bir durgunluk yafland›¤›n› göstermektedir. Bu durgunluk iflyeri say›lar›n› gösteren kay›tlarla da do¤rulanmaktad›r. 1827 y›l›nda esnaf ve zanaatkarlar›n çal›flt›¤› 1.478 ifl yerine karfl›n 1883 ve 1886-87 y›llar›nda kentte toplam dükkan tipi iflyeri say›s›n›n 1.300’e düflmüfltür. Bu veriler kentsel üretim eylemlerinin gerileme içinde oldu¤unu göstermektedir. Bu gerilemede depremler ile Celali isyanlar› gibi olaylar›n rolü olmakla birlikte 19. yüzy›lda farkl›laflan ekonomik iliflkilerle birlikte Samsun gibi baz› liman kentlerinde sa¤lanan ekonomik geliflmelerinde pay› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Cumhuriyetle birlikte ekonomisi tar›ma dayal› bir flehir haline gelmifltir. tarihçe 19 CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER Kazova 22 9958 km2’lik yüzölçümü ile Türkiye topraklar›n›n % 1,3’ünü kaplayan Tokat ‹li Karadeniz bölgesinde, Orta Karadeniz bölümünün iç k›s›mlar›nda yer al›r. Kuzeyinde Samsun ve Ordu, güneyinde Sivas ve Yozgat, do¤usunda Sivas ve Ordu, bat›s›nda Amasya ili bulunmaktad›r. 39° 51’-40° 55’ Kuzey enlemleri ile 35° 27’- 37° 39’ Do¤u boylamlar› aras›nda yer alan Tokat denizden 623 metre yüksekliktedir. Tokat ‹li Akda¤ (1900 m) ve Çaml›bel Da¤lar›’n›n (2020 m) oluflturdu¤u vadiler aras›nda bulunur. Deveci Da¤› (1892 m), DuYeflil›rmak co¤rafi özellikler manl› Da¤› (2200 m), Canik Da¤lar› (1340 m), Bugal› Da¤› (1945 m) ve Mamu Da¤› (1779 m) Tokat’›n di¤er önemli da¤lar›d›r. ‹lde bulunan ovalardan olan Kazova (20.000 hektar), Turhal Ovas› (4500 hektar), Erbaa Ovas› (6500 hektar), Niksar Ovas› (8000 hektar), Omala Ovas› (3200 hektar), Artova Ovas› (15.000 hektar) ve Zile Ovalar› (Toplam, 10.000 hektar) bereketli tar›m alanlar›d›r ve buralarda önemli ölçüde meyve ve sebzecilik yap›lmaktad›r. Kiraz ve viflnenin en önemli gen kaynaklar› Tokat yöresin- Kelkit Çay› dedir. Tokat’a özgü Cerasus inkana adl› kiraz türü endemik bir bitkidir. Yaylalar›n›n bafll›calar›; Merkezde Topçam, Batmantafl, Muhat ve Dumanl› yaylalar›, Refladiye'de Selemen, Bozçal› ve K›z›lcaören yaylalar›, Almus Babaköy Yaylas› ile Niksar’daki Çamiçi Yaylas›’d›r. ‹lin içinden Tozanl›, Kelkit ve Çekerek Çay› akmaktad›r. Zinav Gölü, Göllü Köy Gölü, Kaz Gölü ve Almus Baraj Gölü ilin önemli su havzalar› ve en büyük gölleridir. Pek çok kufl türüne ev sahipli¤i yapan Kaz Gölü koruma alt›na al›nm›flt›r. Almus Baraj Gölü de su sporlar› için ideal bir alan oluflturmaktad›r. Milyonlarca y›lda oluflmufl yaylalar›n, yüzy›llarca topra¤a kök sal›p çotuk atm›fl sonsuz ormanlar›n diri yeflilli¤ini, serin ve güven veren ›fl›¤›n› anlayarak uygarl›klar a¤›rlam›fl, farkl› kültürlerin deneyimlerini özümseyerek geliflmifltir Tokat. Bahar ve yaz›n bafllar›nda ak›fl› ve sesiyle kente dingin bir serinlik sa¤layan Tozanl› Çay›ndan bafl›n›z› kald›rd›¤›n›zda, sarp kayalar üstüne kurulmufl Tokat Kalesi karfl›lar bak›fllar›n›z›. ‹KL‹M Da¤larla çevrili vadiler aras›nda ve Orta Karadeniz bölümünün iç k›s›mlar›nda yer ald›¤› için, Tokat ‹li hem Karadeniz iklim özelliklerini, hem de ‹ç Anadolu'daki step (kara) ikliminin özelliklerini gösterir. ‹l, yaz mevsiminde alçak alanlarda s›cak ve kurak, yüksek yerlerde serin ve yer yer ya¤›fll›, k›fl mevsiminde so¤uk ve kar ya¤›fll›d›r. Tokat’›n iklim özelli¤inde denize olan uzakl›¤›n ve denizden yüksekli¤in etkisi büyüktür. Bu nedenle ilin ikliminde kuzeyden güneye do¤ru gidildikçe, yükseltinin artmas› nedeniyle, önemli farkl›l›klar görülür; örne¤in, güneye do¤ru k›fl mevsimi daha sert bir karakter gösterir. co¤rafi özellikler 23 ADIM ADIM TOKAT 26 Tokat Kalesi (Kont Drakula Silueti) KONT DRAKULA TOKAT KALES‹’NDE… Korku filmlerinin efsanevi kahraman›, di¤er ad›yla Kaz›kl› Voyvoda! Osmanl›lar’a yenik düflen Eflak (Romanya) krall›¤› prensi olan III. Vlad, yani Drakula zaman›nda kardefli ile birlikte önce Kütahya E¤rigöz Kalesi’nde, daha sonra Tokat Kalesi’nde gözetim alt›nda tutulduktan sonra da Edirne’ye fiehzade Mehmed’in (Fatih Sultan Mehmet) yan›na gönderilmifl, belli bir süre e¤itim almas› sa¤lanm›flt›r. Kim bilirdi ki Osmanl› terbiyesinden uzaklafl›p bir vampire dönüflece¤ini… Akflam saatlerinde Hükümet Meydan›’nda durup, Tokat Kalesi’nin bat› taraf›ndaki burcun devam›na yatay olarak bakt›¤›n›zda sanki tac›n› giymifl Drakula’y› görürsünüz. kent merkezi TOKAT KALES‹ Tokat Kalesi’nin kurulufl tarihine ve ilk kullan›m dönemlerine iliflkin elde kesin bilgiler bulunmamaktad›r. Fakat konumundan, plan özelliklerinden, yap›m tekni¤i ve ad›n›n geçti¤i kimi tarihsel olaylardan yola ç›k›larak, yap›n›n MS 5. ya da 6. yüzy›llarda yap›lm›fl oldu¤u sonucuna var›lmaktad›r. Bu bulgulara ve ç›kar›mlara kalenin Evdoksia, Endoksia, Dokia gibi adlarla an›lmas› efllik etmektedir. Surlar›n üzerinde yükseldi¤i sarp kayal›k asl›nda do¤al bir kaledir. Bugün kim olduklar›n› bilmedi¤imiz ilk yerleflimcilerini ve Komana Pontika’dan (Gümenek) göçen kimi H›ristiyan gruplar› buraya yerleflmek için çeken de bu özellik olmal›. Komana’n›n 9 km bat›s›ndaki bu sarp kayal›k, bir yandan Si- Tokat Kalesi vas yönündeki dar K›z›linifl Geçidini kontrol etti¤i, öte yandan da dik G›jg›j Tepe sayesinde kaleye ulaflan yolu kolayca denetleme olana¤› verdi¤i için oldukça güvenli bir noktad›r. Buna, kayal›¤›n do¤al y›k›mlara dayan›kl› görünümünü de eklemek gerek. Kalenin günümüze ulaflan mimarisi birçok bak›mdan Ortaça¤ izlerini tafl›maktad›r. Kesme ve moloz tafl kullan›lan sur duvarlar› d›fl ve iç surlar olmak üzere kademeli biçimde do¤u ve bat› yönlerindeki kaya kütlelerinin üzerine oturmufltur. Kalenin plan›, kuzey yönündeki do¤al kayan›n kap› olarak kullan›lmas›na olanak verecek biçimde oluflturulmufltur. Beflgen planl› yap› on sekiz burçla güçlendirilmifl ve bat›da “Ceylan Yolu” da denilen 362 basamakl› sarn›ç kuflatmalar esna- s›nda ortaya ç›kan su ihtiyac›n› karfl›lamak üzere yap›lm›flt›r. Kuleleri, burçlar›, mazgallar› ve sur duvarlar›n›n bir bölümü günümüze ulaflabilmifltir. ‹çinde çok say›da mekân bulunmaktad›r. Tonozlu yap›lar ve bugün de görülebilirken, di¤er mekânlar›n sadece temelleri izlenebilmektedir. Kuzey ve güney yönündeki duvarlar› depremlerden ve onar›m eksikli¤inden ötürü büyük ölçüde y›k›lm›flt›r. Bu yönde sadece bir burç ve ana kaya üzerindeki surlar ayaktad›r. Yaln›zca uzaktan bak›nca de¤il, içten gördükten sonra da flunu söyleyebiliriz: Yap›n›n günümüze ulaflan kesimleri bile, onun yüzy›llar boyunca u¤rad›¤› ihmale ve tahribata karfl›n görkemini anlatmaya yeter. kent merkezi 27 Gök Medrese 28 Yaz›l› tarih, kalenin kuruluflundan sonra uzun y›llar Bizansl›lar›n elinde kald›¤›n› gösterir. Selçuklu ve Osmanl› devirlerinde savunma amac›yla onar›l›p yenilenen kale, bir de dönem dönem kimi isyanc›lara ve yöneticilere hapishane ve s›¤›nak olmas›yla ünlenmifltir. Kaleye en son hükmeden Osmanl›lar da san›r›z bu özelli¤ini vurgulamak için, “Çardak-› Bedevi” demifl kaleye. 1277 y›l›nda Memluk sultan› Baybars’›n Kayseri’ye ilerlemesinden sonra, Muineddin Pervane’nin II. G›yaseddin Keyhüsrev’i kaç›rmas›n› Ebu’l Fereç, “Sultan› alarak Doqia Kalesi’ne kaçt›.” diye yazmaktad›r. Bu sözler, kentin ad›n›n o günkü söylenifllerinden birini verdi¤i için de önemlidir. GÖK MEDRESE Anadolu Selçuklular›n›n önemli yap›lar› aras›nda say›lan Gök Medrese’nin kitabesi yoktur. Ancak, Muiniddin Süleyman Pervane’nin etkin oldu¤u dönem göz önünde bulundurularak yap›m›n›n 13. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤inde yap›lm›fl kent merkezi oldu¤u kabul edilmektedir. ‹bni Bibi, Pervane için flunlar› söylemektedir: “1243 Köseda¤ Savafl› y›l›nda Selçuklu ordusu yenilince Mo¤ollarla Muiniddin Süleyman Pervane diplomatik iliflki kurmufltur. Mo¤ollar onu çok be¤enmifl ve baflka kimseyle muhatap olmam›flt›r.” Selçuklu sultanlar› ile Mo¤ollar aras›nda devlet ifllerini yöneten vezir Pervane, bilginleri ve fleyhleri korumufl, hatta “Mevlana Celaleddin-i Rumi ile dostluk kurmufl bir kifli” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dostlu¤un ileri bir düzeyde oldu¤u Menakib-ül Arifin ve Fi-hi Mafih adl› kitaplardan anlafl›lmaktad›r. Mevlevilikle ilgili en eski iki kaynak olan bu kitaplarda Muiniddin Süleyman Pervaneye Mevlana Hazretlerinin övgülerini ve Pervanenin talebi üzerine Hazreti Mevlanan›n Fahreddin-i Iraki isimli bir halifesini Tokat’a gönderdi¤i onun için bir dergâh yap›ld›¤› ve Mevlevili¤in henüz Mevlana hayattayken bu kente ulaflt›¤› ifade edilmektedir. Gök Medrese, Tokat Müzesi Gök Medrese’nin fiifahane olarak 18. yüzy›la kadar kullan›ld›¤› vakfiye kay›tlar›ndan anlafl›lmaktad›r. Medrese halk aras›nda Pervane Medresesi, K›rk k›zlar Medresesi, Darüflflifa, Bimarhane gibi adlarla an›lm›flt›r. ‹simsiz ‹kiz Gök Medrese’nin mimari özünü anlamak da yap›l›fl sürecini anlamak kadar zordur; hatta Tokat a¤z›yla çelpeflük (çaprafl›k) demek abart› olmaz. Medresenin flimdi müze olarak düzenlenen zemin kat›na girmeden önce; sa¤da, yap›n›n kuzey bat› cephesinde yer alan, temelleri son y›llardaki kaz›larla belirginlefltirilen bir yap›y› tan›maya çal›flal›m. Bu temeller, burada plan ve yap›l›fl düflüncesi bak›m›ndan Gök Medrese’nin neredeyse bir benzerinin oldu¤unu göstermektedir. Bu yap›y› anlamak Gök Medrese’yi anlamak kadar önemlidir. Bu temellerin özelliklerine gerçek anlamda ilk dikkat çekenlerden biri Gönül Cantay’d›r: “Medresenin kuzey bat›s›nda ve mevcut ya- p›n›n uzun eksenine paralel eksende, bitiflik ve ba¤lant›l› olarak infla edilmifl ikinci bir yap› bulunmaktad›r.” “Bu yap›n›n kal›nt›lar› da, tu¤la malzemeli beflik tonozlu ana eyvana aittir. Eyvan›n kuzeybat› köflesinde ise beflik tonozlu örtülü dikdörtgen konumlu bir köfle mekân› yer almaktad›r. Bu mekân ile ana eyvan aras›ndaki bölme duvar›nda bir pencere aç›kl›¤› ve hemen yan›nda bir ocak niflinin baca kal›nt›lar› bulunmufltur. Ayr›ca tonoz örtüsünde 120 x 100 m ölçüsünde özgün havaland›rma aç›kl›¤› ile bat› duvar›nda tonoz seviyesine yak›n k›s›mda dikdörtgen bir pencere ve dar duvarda ise mazgal pencereleri yer almaktad›r.” Bu mekân›n özgün girifli 1980 y›l›n›n sonunda bafllayan kaz› çal›flmalar› ile belirginleflmifltir. Köfle mekân›n kuzeybat› duvar›, kuzeye do¤ru uzanmaktad›r. Ana eyvan›n Gök Medrese ile ortak olan duvar›, bir köfle pah› ile afla¤› do¤ru devam etmektedir. Eyvana yak›n olan duvar yüzeyinin bir geçide ait oldu¤u söylenebilir. kent merkezi 29 Gök Medrese Yan›, Medrese Kal›nt›s› 30 Tokat Müzesi’nde uzun y›llar görev yapan Sanat Tarihi uzman› Ekrem Anaç’›n henüz literatüre yans›mayan görüfllerine göre bir kaz› ile ortaya ç›kar›lan ve üst örtüsü büyük ölçüde y›k›k olan ve Gök Medrese’nin kuzey bitifli¤inde yer alan bu yap› bir Daniflmentli medresesi olmal›d›r. Gök Medrese’nin kuzey bat›daki üç odas› simetriye uymamakta ve iki katl› planlanan medrese yaln›zca bu üç odada tek katl› olarak b›rak›lm›flt›r. Yandaki kal›nt› ile beraber de¤erlendirildi¤inde bu üç odan›n Gök Medrese’den daha çok yandaki kal›nt›ya ait oldu¤u fark edilmektedir. Kentte sel bask›nlar› ile sürekli seviye yükselmifltir, bu farkl›l›k bize tarihlendirmelerde yard›mc› olmaktad›r. Kal›nt› ile Gök Medrese seviyeleri de farkl›d›r. Bu farkl›l›k sebebiyle erken bir döneme ait olmas› gerekti¤i ve plan incelendi¤inde Daniflmetli medrese plan›na uydu¤u görüflündedir. K›saca Gök Medrese’nin kuzey kanad›n›n Daniflmetli medresesinin güney kanad›n›n üzerine oturdukent merkezi ¤u düflünülmektedir. Gök Medrese’nin Yap› Özellikleri Roma Dönemine ait mesafe tafl›n› (bugün ana yollardaki trafik levhalar›na denk gelir) geçerek Gök Medrese’ye girmeden önce Taç kap›n›n önünde durmak gerekir; kap›, iki renkli kesme tafltand›r. Kap›daki mukarnas, yani prizmatik ö¤elerin belli bir geometrik s›raya göre, her biri bir alttakinden d›fla taflan s›ralar halinde üst üste dizilmesiyle oluflan süsleme, yap›daki ‹slam mimarisinin simgelerinden biridir. Yerel k›rm›z› tafllar›n kullan›ld›¤› taç kap›da iki küçük kemerli pencereyi tamamlayan rozetler k›r›lm›flt›r. Pervane Darüflflifas› iki katl›, aç›k avlulu ve revakl›d›r. Cephesi tafl örgülüdür. Revakl› iki kat›n çevreledi¤i tek eyvanl›d›r. Revak sütunlar› ve bafll›klar› Roma ve Bizans dönemine ait devflirme sütunlard›r. Birinci katta 17, ikinci katta 15 odas› bulunmaktad›r. Avlusundaki bugün gördü¤ümüz havuz özgün de¤ildir. Gök Medrese, Duvar Çinileri Lahitler, Tokat Müzesi 32 Bat›daki ana eyvan›n iç duvarlar› ile avluyu kuflatan revaklar firuze ve mor renkli çinilerle kapl›yd›. “Gök Medrese” ad›na gök mavisi çinilerin kaynakl›k etti¤i görüflü akla yatk›nd›r. Ana eyvan›n kemeri ve köflelikleri çini mozaik tekni¤inde bitkisel ve geometrik kompozisyonlar ile ve yaz›l› bezemelerle kaplanm›flt›r. Böylece, Tokat merkezini do¤u bat› do¤rultusunda ikiye ay›ran Gazi Osman Pafla BulBüst, Roma Dönemi kent merkezi var›’na ç›km›fl olduk. Plevne Savafl›’nda bir komutan olarak gösterdi¤i büyük direniflten ve cesaretten sonra II. Abdülhamit’in “Gazi” unvan›n› verdi¤i Plevne Kahraman› Osman Pafla bural›d›r. Cadde, kentin geçmifliyle bugününü, gelece¤ini ve bural›lar›n deyimiyle töreyen (türeyen, do¤an, ço¤alan) kültürü birbirine ba¤layan anayoludur diyebiliriz. Kentin tarihi merkezine gitmeden önce biraz geriye, yeni Madalyon, Eski Tunç Dönemi otogar›n kuruldu¤u yöne do¤ru elli metre kadar yürüdü¤ümüzde, mimari bak›mdan Gök Medrese’yle ortak noktalar› bulunan küçük bir yap› olan Sümbül Baba Zaviyesi ve az ilerdeki Nureddin ‹bn Sentimur Türbesi’ni görece¤iz. temelli eserler önemli bir yer tutar. Heykelcik/Gladyatör, Roma Dönemi 33 TOKAT MÜZES‹ Tokat Müzesi; 1926 y›l›nda emekli ö¤retmen Halis Cinlio¤lu’nun çabalar›yla toplanan tarihi eserlerin, Gazi Osman Pafla Bulvar› üzerinde yer alan ve Muiniddin Süleyman Pervane taraf›ndan 13. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤inde yapt›r›lm›fl olan Gök Medrese’de toplanmas›yla kurulmufltur. Müzenin günümüzde de içinde faaliyet gösterdi¤i bu an›t iki katl›, iki eyvanl›, revakl›, ortas› aç›k avlulu plan tipine girmektedir. Bina 1976 y›l›nda çevresindeki yap›lar›n kamulaflt›r›lmas›yla geniflletilmifl ve 1982 y›l›nda tekrar ziyarete aç›lm›flt›r. Sergileme odalar›nda Maflat Höyük kaz› eserleri, Hanözü sondaj kaz›s› eserleri ile H›ristiyanl›k eserleri ve etnografya kent merkezi Apollon Heykelci¤i, Roma Dönemi Sümbül Baba Zaviyesi Tarihi de¤erleri anlam›nda çok önemli olan sikkeler ve süs eflyalar› da müzenin nadide eserleri aras›nda bulunmaktad›r. Tokat Müzesi çeflitlilik ve say›sal bak›mdan de¤erlendirildi¤inde çok zengin bir sikke koleksiyonuna sahiptir. Müzede ayr›ca, çeflitli Anadolu medeniyetlerine ait eserler ile Ulutepe kaz›s› buluntular› da görülebilir. Gök Medrese’nin yan›nda yer alan kal›nt›da, d›fl bahçe ve iç bahçede çok say›da steller, kitabeler, çeflitli ‹slami dönemlere ait mezar tafllar›, kabartma bezemeli tafl eserler sergilenmektedir. ögesi tümüyle beyaz mermerden yap›lan portalidir. Dokuz s›ra mukarnas kavsaral› portalin sivri kemerli kap› aç›kl›¤›n›n iki yan›nda birer nifl yer al›r. Sümbül Baba Türbesi SÜMBÜL BABA ZAV‹YE VE TÜRBES‹ Baflka bir yerde rastlayamayaca¤›m›z say›da 13-15. yüzy›llar aras›na ait zaviye bar›nd›ran kentin en güzel zaviyesidir. Kitabeden, yap›n›n Hac› Abdullaho¤lu Sümbül taraf›ndan 1291-92 tarihinde yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yap›, kubbeli mekan ile ona aç›lan bir eyvan, girifl koridoru ve yan mekanlardan ve türbeden oluflur. Zaviyenin en dikkati çeken kent merkezi 35 36 Nureddin ‹bn Sentimur Türbesi NUREDD‹N ‹BN SENT‹MUR TÜRBES‹ Do¤u cephedeki pencere üzerinde yer alan kitabeye göre; Nureddin ‹bn Sentimur taraf›ndan 1314 tarihinde infla ettirilmifltir. Kesme tafltan kare planl› olan yap›, tu¤ladan sekizgen y›ld›z külahla örtülüdür. Kubbeye geçifl sa¤layan tromplar› d›fltan da görülebilmektedir. Caddeye bakan do¤u penceresi palmet ve rumilerden oluflan kompozisyonlarla bezenmifltir. Do¤u pencerede alttaki kitakent merkezi bede, Fars dilinin büyük ustas› Firdevsi’nin, “Tanr›ya tapmay› sen ifl edin Düflün ki bofluna geçmesin ömrün Tanr›’dan korkup incitme kimseyi Do¤rular›n yoludur gidilecek yol senin için” diye çevrilebilecek Farsça dizeleri okunmaktad›r. Türbenin bas›k kemerli girifl aç›kl›¤›n›n bulundu¤u güney cephesi son derece sadedir. Al›nl›kta yer alan kitabede, eski ça¤lardan bugüne, dinin öteki dünya telkinini yineleyen sözler yer almaktad›r: “Her nefis ölümü tadacakt›r.” H›d›rl›k Köprüsü HIDIRLIK KÖPRÜSÜ Bat›da Amasya ve Turhal’dan gelen yollar› do¤uya, Karadeniz’den gelen yollar› da Orta Anadolu’ya ba¤layan bir kavflak olan 700 yafl›ndaki H›d›rl›k Köprüsü 5 gözlüdür. 151 m uzunlu¤unda, 7 m geniflli¤indeki köprü kesme taflla yap›lm›flt›r. Bu Selçuklu eseri, yaz›tlar›yla da dönemin bir olay›n› ayd›nlatmaktad›r. Eskiden üzerinde mermer bir küre bulunan kitabede, II. G›yaseddin Keyhüsrev’in üç y›l boyunca çat›flm›fl üç o¤lu, ‹zzeddin, Rukneddin ve Alaeddin’in isimleri birlikte yaz›lm›flt›r. Zaman›n bilginleri çat›flan üç kardefli bir eserle bar›flt›rmay› amaçlam›fl, bunu da baflarm›flt›r. Köprünün yan›ndaki H›d›rl›k çay›r› yüzy›llard›r Tokat’›n mesiresidir. Buraya, “Kümsük Sultan Tekkesi Mesiresi” diyen Evliya Çelebi, flöyle devam eder: “Cümle halk, haneleri ve yak›nlar›yla gelip sefa eder.” Köprünün yan›nda yer alan ve bak›ms›zl›ktan hayli y›pranm›fl olan türbe, içindeki kaz›ma tekni¤i ile yap›lm›fl bezeme- lerle hem geçmifl ça¤lara hem de Anadolu tarikatlar tarihine iliflkin ça¤r›fl›mlar yaratt›¤› için önemlidir. fiEYH MEKNUN ZAV‹YE VE TÜRBES‹ fieyh Meknun Türbesi’nin 13. yüzy›lda Mesut bin Keykavus taraf›ndan imaret olarak yapt›r›ld›¤› düflünülmektedir. Kitabesi olmad›¤›ndan mezar›n kime ait oldu¤u bilinmemektedir. Yap›, kubbeli mekan ve eyvan ile bunlara ba¤l› türbeden oluflur. Moloz tafltan infla edilen türbenin kap›s› güneydedir. Yap›da mezar›n bulundu¤u kubbeli bölüm ve iki hücre yer almaktad›r. Duvarlardaki mavi, patl›can moru ve siyah çini süslemelerin bir bölümü bugün yok olmufltur. Yap›n›n içindeki kubbeli mekân›n kuzey duvar›nda, kaz›ma tekni¤i ile yap›lm›fl iki bezeme bulunur. Tokat’ta yerel a¤›zda kullan›lan sözcükle baya¤tan (biraz önce) gezdi¤imiz tarihsel merkezde bugün de göz dolduran yap›lardan biri, bir kervansarayd›r. kent merkezi 37 Tafl Han TAfi HAN 38 Gök Medrese’nin yan›ndaki soka¤›n köflesinde, yol üzerindeki Tafl Han’›n bir ad› da “Voyvoda Han›”d›r. Kesin infla tarini veren bir kitabesi olmamakla birlikte 1631-32 y›llar› aras›nda yap›ld›¤› kabul edilir. Osmanl› Döneminin bölgedeki en önemli an›t eserlerinden biri olan yap› 1939 depreminde oldukça hasar görmüfl ve onar›lm›flt›r. Kuzey-güney do¤rultusunda, dikdörtgen planl› yap›, moloz tafl ve tu¤la malzeme ile infla edilmifltir. Kuzey ve do¤u cephelerde alt katlarda kesme tafl kullan›lm›fl, üst katta ise kesme tafl ve tu¤la ile almafl›k teknik uygulanm›flt›r. ‹ki katl› han›n ortas›nda büyük bir avlu ve iki kat›n da avluya bakan yüzünde revaklar bulunmaktad›r. Bir mescidi olan han›n alt kat›nda içte 37, d›flta 25 dükkân bulunmaktad›r. Bu dükkânlar hangi ifllevle kullan›l›rsa kullan›ls›n, kemerleri ve tafl dokusu tarihsel bir yap›n›n içinde oldu¤unuzu fazlas›yla hissettirir. Üst katta ise 46 oda/bölüm bulunmaktad›r. 17. yüzy›ldaki benzerleri arakent merkezi s›nda en büyük flehir han›d›r. Bu büyüklük flehirdeki ticaretin hacmi ile ilgili fikir vermektedir. Osmanl›’n›n son dönemindeki para s›k›nt›s› akla “vak›flar›n gelir getirmesini amaçlayan” baz› tasar›mlar getirmifltir. Bu günlerden bafllayarak, kervansaray birbirinden çok farkl› amaçlarla kullan›lm›flt›r. Bir dönem kiraya verildi¤i kifliden yeniden Vak›flar ‹daresi’ne geçmifl, sonra cezaevi yap›lmak üzere adliyeye verilmifl, kentin tam merkezinde olmas›ndan ötürü olsa gerek bundan k›sa zamanda vazgeçilerek sebze meyve hali, sonra da ö¤renci yurdu olmufltur. 2006-2007 y›llar›nda restorasyonu yap›lan Tafl Han hâlihaz›rda Tokat’ta faaliyet gösteren ve geleneksel el sanatlar› icra eden sanatkârlara ev sahipli¤i yapmaktad›r. Tokatl›lar›n yerel deyimiyle çöçelenmeden (zaman yitirmeden, oyalanmadan) bu kenti ve etraf›n› tan›mak için meydana do¤ru yürümek gerekir. Bulundu¤umuz yer eski kentin oldu¤u kadar, modern Tokat’›n da merkezidir ve bu noktada, yolun Horozo¤lu Zaviyesi karfl›s›na geçti¤imizde, birbirine yak›n birkaç tarihi yap›y› ayn› anda görebiliriz. P‹R AHMET BEY TÜRBES‹ (HOROZO⁄LU TÜRBES‹) Yap›ya Pir Ahmet Bey Türbesi denmekle birlikte bu türbede yatan Ahmet Bey’in kimli¤i tam olarak saptanm›fl de¤ildir. Bir görüfl, “Ertena beylerinden Ali Bey’in o¤lu Pir Ahmet ve ailesine ait” demektedir. Horozo¤lu Türbesi olarak da bilinen yap›n›n örtü sistemi ve duvarlar› y›k›lm›flt›r. Eyvan fleklinde d›fla aç›lan türbe kareye yak›n dikdörtgen planl›d›r. s›nda tam simetrik kubbeyle örtülü ikifler oda bulunmaktad›r. ‹lk yap›ld›¤›nda bitkisel ve hayvan motifleri içeren alç› panolarla süslenmifl yap›da zaman içerisinde bu süslemeler büyük ölçüde tahrip olmufltur ve flimdi yaln›zca güneydo¤udaki odan›n bir duvar›nda az miktarda görülebilmektedir. MEYDAN CAM‹‹ As›l ad› Hatuniye Camii’dir. II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun için infla ettirdi¤i cami 1485 tarihlidir. Meydan Camii HOROZO⁄LU ZAV‹YES‹ Pir Ahmet Bey (Horozo¤lu) Türbesi’nin yan›nda yer alan yap›, 15. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›lm›fl olup, Tokat’taki zaviyeler aras›nda en geliflmifl plana sahip yap›d›r. Giriflten sonraki kubbenin güney yönünde bir eyvan, do¤u ve bat›kent merkezi 39 40 Beysoka¤› 1931 ve 1943 y›llar›ndaki depremlerde y›k›ma u¤rayan yap›, halk›n da yard›mlar›yla, 1953 y›l›nda onar›l›p yeniden hizmete aç›lm›flt›r. Cami, bir medrese ve bir imaretten oluflan külliyenin parças›d›r. Yap› kare planl› ve kubbeli harim ile harimin iki yan›nda yer alan küçük boyutlu, giriflleri son cemaat yerinden sa¤lanarak harimle iliflkisi azalm›fl tabhane odalar›ndan oluflmaktad›r. Yap›n›n kuzeyindeki revak befl bölümlü ve kubbelidir. Yap› bu haliyle Tres T veya Zaviyeli Camii ad› verilen plan tipinin son örneklerinden birisidir. ‹çeri girmeden önce kap›n›n incelenmesi gerekir, zira Tokatl›lar, “Ali Pafla’n›n yap›s›, Meydan Camii’nin kap›s›” demifltir. kent merkezi Yap›n›n yan›nda, yine Gülbahar Hatun’un ad›yla iliflkili bir yap› kal›nt›s› bulunmaktad›r. Bu kal›nt› medrese veya imarete ait olabilir. Yerel kaynaklar, Hatuniye Medresesi’nin 1930’lu y›llarda y›kt›r›ld›¤›n› söylemektedir. fiimdi yine yolun karfl›s›na gecece¤iz. Bu kez hem Tokat’a tarihsel kimli¤ini kazand›ran yap›lardan baz›lar›n› anlamaya çal›flaca¤›z, hem de kentin oldukça eski mahallelerine girmifl olaca¤›z. Kabe-i Mescit Mahallesi, Tokat’›n geleneksel halk mimarisini ve yeni yap›lar› bir arada bar›nd›rmaktad›r. Tarihsel nitelikli Sulusokak’a ç›kmadan ara yoldan ilerlersek, Halit Soka¤a ç›kar›z. Burada yak›n y›llarda yap›lan baz› yenileme ve 41 Latifo¤lu Kona¤› ‹ç Görünüm boyama çal›flmalar›; tarihsel estetik konusunda biraz daha rahat, ya da geleneksel olan› h›zla yitirmekte oldu¤umuz endiflesinden biraz daha uzak düflünmemizi sa¤layabilir. GELENEKSEL KONUT M‹MAR‹S‹ Ev say›s›, 15–18. yüzy›llarda 3300 dolay›ndad›r. 1825 tarihli sicile göre ev say›s› 7500 olan Tokat’ta, geleneksel konutlar varl›¤›n› günümüze kadar sürdürebilmifltir. Kenti 1881 y›l›nda gezen Cuinet’ye göre “ev say›s› 6000’dir.” 1864 ve 1881 tarihli siciller ve seyyahlar›n notlar›na dayanarak, 19. yüzy›lda 4000–6000 aras› ev bulundu¤unu söylemek olanakl›d›r. Evliya Çelebi, Tokat evleriyle il- gili flu bilgileri kaydeder: “Bu eski flehir içinde nice bin eski kârgir, seyre de¤er binalar vard›r. Gerçi bir küçük flehir gibi görünür ama sekiz adet dere, tepe, bay›r ve sahrada birbiri üzerine üçer dörder kat saraylar› ve di¤er zengin evleridir ki, hepsinin pencereleri do¤uya kuzeye bakar. Çat›lar› kiremit, lâl renklidir.” 18. ve 19. yüzy›llarda Tokat’a gelen seyyahlar Tournefort, Pecocke, Cuinet ve Bore, Tokat’› Avrupa’n›n büyük kentlerine benzetmek bak›m›ndan ortaklafl›rlar. Evliya Çelebi’yi heyecanland›ran saraylar›n bugüne yaln›zca adlar› kalm›flt›r. Yeflil›rmak boyunca kuzeye do¤ru yükselen s›rtlardaki bahçeli, beyaz badanal›, k›rm›z› kiremitli ba¤ evlerini de günümüz yap›laflmas› neredeyse silmifltir. kent merkezi Geleneksel Konut Mimarisi Kap› Tokma¤› Tokat evleri mimari ve yap›m bak›m özellikleri bak›m›ndan klasik Türk Evi karakterini tafl›maktad›r. Dar alanlara uygun bina kurma arzusundan dolay›, çeflitli farkl›l›klar gösteren plan flemalar›na, binalar›n ön cephelerinin daima genifl manzaraya hâkim olma iste¤inden dolay› sokaklara ç›kmalar fleklinde taflmak iste¤i yap›larda görülmektedir. Sofalara çok önem vermifllerdir, alt katlarda teraslar, üst katlarda sofalar evin hayatiyetini artt›ran unsurlard›r.Tokat evleri genellikle iki katl›d›r. Zemin katlar› hizmet alanlar›d›r ve bir k›sm› tafll›k bir k›sm› da depo gibi mekânlara ayr›lm›flt›r. Buralarda büyük ve küçük ocakl›klar, f›r›n ve ifl evi bulunmaktad›r. Üst kat ise oturma mekânlar› olarak kullan›lmaktad›r. Evin as›l soka¤a aç›lan k›s›mlar› da buras›d›r. Evlerin büyük bir k›sm›nda zemin katla üst kat aras›nda bir ara kat bulunmaktad›r. Tokat’ta bu k›sma yerel olarak “bölme” denilmektedir. Daha çok k›fl›n oturmak için yap›lm›fl, kolayca ›s›t›labilmesi için biraz bas›k bir mekând›r. Tuvalet yine zemin katta ya da ara kat›n bir köflesinde yer al›r. Y›- kanma ifllemi ise ara kat veya üst kattaki odalarda yer alan dolaplar›n içinde yap›lmaktad›r. Ara kattaki odalarda belirgin bir özellik olmasa da, üst katlarda daha genifl, daha ayd›nl›k ve iflçili¤in itinas› ile di¤erlerinden ayr›lan bir bafloda görülmektedir. Odalar, Türk Evi odas›n›n tüm özelliklerine sahiptir. Giriflte bir pabuçluk k›sm›, sedirler, ocakl›k, dolap, yüklük, sergen ve lambal›k odalar›nda mevcuttur. Tokat evlerinin ana infla malzemesi ahflap ve kerpiçtir. Çok alçak bir tafl temel üzerine ahflap dikme ve kirifller çat›l›r, h›m›fl tekni¤i denilen, aralar› daha ince ahflap direklerle bölünür, onlar›n da aras› kerpiç ve tu¤la ile doldurulur. Ba¤dadi tekni¤i daha çok ara duvarlarda ve ç›kmalarda kullan›lm›flt›r. Tavanda ve döflemede de malzeme ahflapt›r. S›va ve ahflap üzerine kalem ifli süslemeler daha çok natürmortlardan, yelkenli ve kent manzaras›ndan ya da camilerden oluflur. Bu tür konular›n ifllenmesi, 19. yüzy›lda ‹stanbul kaynakl› bir ak›m›n Anadolu’da yer bulmas› olarak yorumlanabilir. kent merkezi 43 44 Tokat Yazmalar› YAZMACILAR HANI VE YAZMACILIK Sulusokak’a ç›karken yol üstünde görece¤imiz Gazio¤lu Han›’n›n ad›, buradaki özel bir üretimle birlikte de¤iflmifltir. Bu yap› neredeyse elli y›ld›r Yazmac›lar Han›’d›r. Bundan k›rk y›l önce Tokat’ta yazmac›l›k baflka hanlarda da yap›l›rd›. Tokat, o zamanlar bu alanda gerçekten çok ünlüydü. Bölgenin meyve ve bitki bereketinin simgesi olan elma, üzüm, kiraz gibi desenlerin yan›nda çiçek ve bitki desenlerini de s›kça kent merkezi görebiliriz. Desenler ›hlamur a¤ac›ndan kal›plara oyulur ve do¤al boylarla bezlere bask› yap›l›r. Böylece yazman›n kumafl› eskir ama renkler asla y›pranmaz. Karakalem ve elvan olarak iki tip yazma bas›lmaktad›r. Ancak, ad› yazmac›l›kla özdeflleflen Gazio¤lu Han› son y›llarda kapal›d›r. Yazmac›lar, kentin d›fl›nda say›labilecek yeni sanayi sitesinde bir hana tafl›nm›fllard›r. Fakat, geleneksel yazmac›l›¤› sürdürebilen esnaf say›s› da yok denecek denli azalm›flt›r. Tokat Ce- Tokat Yazmalar› zaevi atölyesi ve Tafl Han’da faaliyet gösteren Yurdanur ile Birdane kardefller kiflisel çabalar›yla gerek kal›p oymac›l›¤› gerekse bask› çal›flmalar›yla 600 y›ll›k bir geçmifli olan bu sanat› gençlere verdikleri kurslarla gelece¤e tafl›maya, ayakta tutmaya çal›flmaktad›rlar. Gazio¤lu Han›’n›n hemen karfl›s›ndaki yap› Kâbe-i Mescit Camii’dir. Gördü¤ü onar›mlar yap›y› özgünlü¤ünden uzaklaflt›rm›flt›r. KALIP OYMACILI⁄I Tokat bölgesi 15. ve 16. yüzy›llarda Anadolu’nun yazmac›l›k merkezi olmufltur. Yazma desenlemeleri, önceleri kalem ifliyle yap›l›rd›. Kal›p tekni¤inin geliflmesi ile önce kal›pla kalemin bir arada kullan›ld›¤› “Kal›p-Kalem Yazmalar›” yap›ld›. Sonra tümüyle “Kal›p Yazmalar” yayg›nlaflt›. Tokat yöresinde 1300’lü y›llarda bafllanan kal›p oymac›l›¤› günümüzde, Tokat befllisi, Dramal›, Tokat üzümlüsü, Karanfilli, Elmal›, Kafl›k sap›, Çengelköy, fial deseni, Geyikli, Osmanl› Tu¤ras›, Dokuz dall› gibi kal›p desenlerde kendini göstermektedir. Bask› kal›plar›, sulak yerlerde yetiflen ve yumuflak oldu¤undan kolay oyulan ›hlamur a¤ac›ndan yap›lmaktad›r. Bunlar›n kimi kalem ifli, kimi dolgu desenler ve elvan kal›b›d›r. Yazma desenlemenin baflörtüsü d›fl›nda kullan›lmas› kal›plar›nda farkl› formatlarda çal›flmas›n› beraberinde getirmifltir. Yazmac›l›¤›n Hitit uygarl›¤›ndan geldi¤i düflünülür. Hem bu düflünceye, hem de Hititlerin bu bölgede yaflam›fl olmas›na sayg› olarak, Tokat yazmalar›nda Hitit uygarl›¤›n›n simgeleri de s›k görülen desenler aras›nda yer al›r. kent merkezi 45 Ali Pafla Camii 46 fiimdi, Ali Pafla Camii külliyesini bir bafllang›ç sayarak Sulusokak üzerindeki yap›lara geçebiliriz. Caminin yaz›t› bulunmad›¤›ndan Ali Pafla’n›n kimli¤i kesin olarak belirlenememekteydi. Kitabenin olmamas›, Osmanl› Devri’nde sürgüne gönderilen ya da bulunduklar› yerde yaflamaya zorlananlar›n yapt›rd›klar› eserlere yaz›t koydurmad›klar› biçiminde yorumlan›yordu. Bununla birlikte Ali Pafla hakk›nda yaz›lanlar flöyle özetlenebilir: “Ali Pafla’n›n 1564 y›l›nda ölen o¤lu Mustafa’n›n burada bulunan mezar›ndaki ‘Nesli Sultan Beyazid’ yaz›s›, Ali Pafla’n›n, Kanuni Sultan Süleyman’›n o¤lu fiehzade Beyazid’in damad› oldu¤unu düflündürmektedir. Ayaklanma ç›karan fiehzade Beyazid yenilince ‹ran’a kaçm›fl ve orada öldürülmüfltür. Ali Pafla ise Tokat’ta yaflamak zorunda b›rak›lm›flt›r. II. Selim, isyanc› fiehzade Beyazid’›n yak›nlar›ndan sayd›¤› Ali Pafla’y› da Kazova’n›n Söngüt Çay›r›’nda 1572’de idam ettirmifltir.” Erhan Afyoncu, bu bilginin bir kent merkezi bölümünün do¤ru olmad›¤›n› saptamaktad›r: “Sivas Defterdar› olan o¤lu Mustafa Bey, Sivas, Ba¤dat, Erzurum gibi merkezlerde Beylerbeyilik yapan Temerrüd (‹nat) Ali Pafla’dan önce ölmüfltür (1565/ 66). Ali Pafla o¤luna yapt›rd›¤› türbenin yan›na bu camiyi yapt›rmaya bafllam›fl, ancak cami tamamlanmadan 1572’ de ölmüfltür. Cami, saray›n emriyle ve Ali Pafla’n›n ay›rd›¤› maddi kaynaklar kullan›larak tamamlanm›flt›r.” Bugüne dek Ali Pafla’n›n efli ve Mustafa Bey’in annesi hakk›nda da berrak bir bilgi yoktu. Afyoncu, Ali Pafla’n›n kimli¤inden yola ç›karak, bu kad›n›n II. Bayezid’in k›z›ndan torunu Fatma Sultan oldu¤unu saptam›flt›r. AL‹ PAfiA CAM‹‹ Ali Pafla Camii, Tokat’›n önemli Osmanl› yap›lar›ndand›r. 1572 y›l›nda fiehzade Bayezid’in damad› Kemer Ali Pafla taraf›ndan yapt›r›ld›¤› kabul edilir. 1939 ve 1943 depremlerinde zarar gören yap› 1947 y›l›nda onar›lm›flt›r. 16. yüzy›l›n Ali Pafla Hamam› Osmanl› mimari özelliklerini tafl›maktad›r. Kesme tafltan yap›lan caminin kare planl› ana mekân›, tek kubbesi ve tek minaresi yap›n›n sadeli¤inin belirtisi say›lmaktad›r. Sekiz sütun üzerinde yedi kubbeli son cemaat yeri bulunmaktad›r. Ana mekân›, mihrap d›fl›ndaki üç yönden kad›nlar mahfiliyle çevrilidir. Mermerden özenle ifllenmifl taç kap›, camideki mimari süslemenin belirgin yan›d›r. Caminin güney yönünden yal›n bir kütle olarak görünen minaresi kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ali Pafla Camii’nden meydana do¤ru bakt›¤›n›zda çukurda üç kubbeli çat›s› görülen yap›, belediyenin burada bir yeralt› çarfl›s› yapt›rmaya bafllad›¤›nda yeniden a盤a ç›kan bir mescittir. VEZ‹R AHMET PAfiA MESC‹T VE TÜRBES‹ Yap›n›n as›l ad› Ebu fiems Hangâh›’d›r. Giriflin üzerindeki kitabeden yap›n›n, 1288 y›l›nda, II. ‹zzeddin Keykavus’un o¤lu Sultan Mesud zaman›nda Ebu’l Hasan bin efl-fiems tara- f›ndan Hangâh olarak yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yap›, Vezir Ahmet Pafla Mescidi ad›yla da bilinmektedir. Yap›ya bu ismin verilmesinin Vezir Ahmet’in yap›y› tamir ettirmesinden kaynakland›¤› ve bilmedi¤imiz bir nedenden kendi üstüne kaydettirdi¤i anlafl›lmaktad›r. Yap›, kubbe ile örtülü ana mekana aç›lan eyvan, bir oda ve bir türbeden oluflmaktad›r. Kubbenin ortas›n›n aç›k olmas› bu yap› tipinin ortak özelli¤idir. Eyvan, genellikle mescit olarak kullan›l›r. Bu yap›n›n tam karfl›s›nda bulunan hamam, bu kesitin bütünleyicisi gibidir. AL‹ PAfiA HAMAMI Ali Pafla Külliyesinin bir birimi olan yap›n›n Ali Pafla Camii ile ayn› tarihte, 1572 y›l›nda yap›ld›¤› kabul edilir. D›fltan klasik bir Osmanl› yap›s› oldu¤u belirgin olan Ali Pafla Hamam›, Osmanl› Döneminin önemli eserlerindendir. Çifte hamam olarak tümüyle kesme tafltan infla edilmifltir. Dört eyvanl› ve köfle odal› plan tipindedir. kent merkezi 47 Ali Pafla Hamam Girifli 48 Tu¤la kullan›lan üst örtünün yal›t›m amaçl› kurflun kaplanmas›, soyunmal›k bölümlerinin aynal› kemerli olarak tasarlanmas›, kad›nlar bölümü giriflinin bir odac›kla gizlenmesi, so¤uklu¤un kendi içinde bölümlere ayr›larak helâ ve t›rafll›¤›n so¤ukluk içinde ayr› birer oda haline getirilmesi, erkekler bölümünde cepheye ayd›nlatma konulmas›, kad›nlar bölümünde soyunmal›k ve halvetin eyvan içinde sa¤lanmas› ve hamam›n cephesine çeflme yap›lmas› gibi 16. yüzy›l Osmanl› hamamlar› için “ilk” denebilecek pek çok Ali Tusi Türbesi özelli¤e sahiptir. SULUSOKAK (800 ADIMDA 800 YIL) Bu sokak üzerindeki hanlar, Selçuklu ve Osmanl› devirlerinde yap›lm›flt›r. Ancak bölgedeki han gelene¤inin daha eskiye dayand›¤› bilinmektedir. Öyle bir sokak düflünün ki bir benzeri Anadolu’nun herhangi bir yerinde olmas›n ve 800 ad›mla Türklerin Anadolu’daki 800 y›ll›k mimarl›k serüveni izlenebilsin. Daniflmentli’den 20. yüzy›la kadar bütün dönemlerin eserlerini yaln›zca Sulusokak’ta görebilirsiniz, hem de sadece 800 ad›mda. Ali Tusi Türbesi, Sulu Han, Bedesten bu yap›lardan bir kaç›d›r. AL‹ TUS‹ TÜRBES‹ Ali Tusi Türbesi, kitabesine göre Selçuklu devlet adam› Ebul Kas›m bin Ali Tusi taraf›ndan 1233 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Kare planl› yap›n›n örtü sistemi içte, sekizgen kasnak ile geçilen kubbe, d›flta ise pramidal çat› idi. Pramidal çat› y›k›l›nca bugünkü kiremit çat› yap›lm›flt›r. Tu¤ladan infla edikent merkezi Sulu Han ve Bedesten len yap›n›n cephesinde kesme tu¤la tekni¤inde yap›lm›fl, çini mozaik süslemeleri bulunan sivri kemer al›nl›kl› iki dikdörtgen pencere bulunmaktad›r. Mor, firuze, lacivert renkli geometrik süslemelerin görüldü¤ü pencerelerin üst bölümünde, sar› zemin üzerinde mavi çini mozaikle yaz›lm›fl küfi hatl› iki ayet yer almaktad›r. Türbenin hemen yan›nda bugün ifllevsiz ve kapal› olan Kat›rc›lar Han›’n› geçtikten sonra, sokakla ayn› ad› tafl›yan yap›n›n önüne geliyoruz. dörtgen bir plana sahiptir ve d›fl duvarlar› sa¤›rd›r. Han›n belirgin tek ögesi d›fla taflk›n taçkap›s›d›r. 1930 y›l›na kadar cezaevi olan han, 1957 y›l›nda onar›larak ö¤renci yurdu olmufltur. Yak›n zamana (2005) dek Belediye Aflevi olarak kullan›lmaktayd›. ARASTALI BEDESTEN Han›n bitifli¤indeki Bedesten, 15. yüzy›l yap›s›d›r. Dokuz kubbeli bedestenin do¤usunda ve bat›s›nda her biri 20 dükkândan oluflan birer arasta yer almaktad›r. SULU HAN Sulusokak’ta bir bütünlük içinde görünen yap›lardan biri Sulu Han’d›r. Han›n kesin infla tarihi veren bir kitabesi bulunmad›¤› gibi, özgün özelliklerini de yitirdi¤inden tarihini saptamak mümkün de¤ildir. Ahflap ve kâgir olan yap›, yan›ndaki bedestene mal getiren ya da buradan mal alan tüccarlar›n kalmas› amac›yla infla edilmifltir. ‹ki katl› olan yap›, kuzey güney do¤rultulu dik- KAZANCILAR MESC‹D‹ Kap›n›n üzerinde saça¤a yak›n bir yerde bulunan isimsiz kitabeden, Kazanc›lar Mescidi’nin Yavuz Sultan Selim döneminde 1518 tarihinde yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Kare planl› ve tek kubbeli yap› moloz tafl ve tu¤la kullan›larak almafl›k teknik ile infla edilmifltir. Nedeni bilinmeyen bir hasara u¤rayan yap›n›n arka bölümüyle önünde bulunan revak y›k›lm›flt›r. kent merkezi 49 Takyeciler Camii Mescidin çevresine esnaf yerleflmifl ve bitifli¤indeki Ya¤c› Han’› belediye 1985 y›l›nda y›kt›r›nca, mescit iyiden iyiye ortada kalm›flt›r. 50 TAKYEC‹LER CAM‹‹ Takyeciler Camii’nin de yap›m tarihi belirsizdir. Edirne Eski Camii plan›yla, son cemaat yeri d›fl›nda plan› bire bir ayn›d›r. Edirne’deki Cami Çelebi Mehmet taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u bilinmektedir. Bu sebeple caminin 15. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›ld›¤› kabul edilmelidir. Moloz ve kesme tafltan yap›lan, kare planl› çok destekli Ya¤›basan Medresesi kent merkezi ana mekân dokuz kubbe ile örtülüdür. Onar›mlardan önce kubbelerin üzeri kiremit çat›yla örtülüydü. ‹ç mekânda sekiz köfleli kesme tafltan yap›lm›fl ayaklar ve bafll›klar› süslemelidir. 1871 onar›m›nda yap›lan ve günümüze bütünüyle ulaflamayan Barok süslemelerin mavi tonlarda ifllendi¤i kal›nt›lardan anlafl›lmaktad›r. K›sa say›lan minaresi kesme tafltand›r. YA⁄IBASAN MEDRESES‹ Ya¤›basan Medresesi ya da bilinen ad›yla Çukur Medrese, Tokat Müzesi’nde bulunan ki- 51 Develik Han tabesine göre 1247 tarihinde Nizameddin Ya¤›basan taraf›ndan infla ettirilmifltir. Ancak Nizameddin Ya¤›basan’›n 1164’de ölmüfl olmas› kitabenin hatal› yaz›ld›¤›n›, medresenin 1151 y›l›nda yap›ld›¤›n› göstermektedir. Kapal› avlulu, üç eyvanl›, kareye yak›n planl› bir yap›d›r. Yap›ya kuzeydeki kap›dan girilmektedir. Girifl, yap›n›n merkeziyle ayn› eksende de¤ildir; 1 m do¤uya kayd›r›lm›flt›r. 14 m çap›ndaki iki katl› tromp düzenlemesi üzerinde yer alan kubbesinin yaklafl›k 10 m çap›ndaki bölümü aç›k b›rak›lm›flt›r. Moloz tafltan infla edilmifl yap›da tu¤la yaln›zca tromp kemerleri ve kubbe gözünün çevresinde kullan›lm›flt›r. DEVEL‹K HAN (DEVEC‹LER HANI) Takyeciler Camii’nin güneyindeki Develik Han’›n kitabesi yoktur, ancak plan› Voyvoda Han› ve 17. yüzy›l Osmanl› flehir hanlar› ile benzerlik gösterdi¤inden, 17. yüzy›lda infla edildi¤i kabul edilebilir. Yap› bugün oldukça harap durumdad›r; kal›n çevre duvarlar› d›fl›ndaki bütün mekânlar y›k›lm›flt›r. Do¤u-bat› ekseninde, aç›k avlulu, iki katl› ve dikdörtgen planl› han, kesme ve moloz tafl malzemeyle infla edilmifltir. 1960’lara kadar ifl yeri olarak kullan›lm›flt›r. Do¤usunda, birbirine paralel olarak uzanan yüksek mekânlar hana ait deve bar›naklar›d›r. kent merkezi Ulu Camii 52 Görülmeye de¤er özgün parçalar› aras›nda, kuzey yöndeki an›tsal giriflteki genifl demir kap› yer almaktad›r. Buradan kaleye do¤ru k›vr›lan sokak, bizi az önce gezdi¤imiz geleneksel evlerin bulundu¤u sokaklar›n bafl›na götürür. Hem kaleyi yak›n bir noktadan izleyecek hem de tarihin baflka kesitleriyle tan›flaca¤›z. ULU CAM‹‹ Camii Kebir Mahallesi, Sulu Sokak Mevkiinde bulunan Ulu Camii, Tokat’›n ilk Türk yerleflimi bölgesinde olup; ilk kez muhtemelen Daniflmentli Döneminde, 12. yy.’da yap›lm›flt›r. Bat› kap›s› üzerinde bulunan kitabesinden anlafl›ld›¤›na göre de, 1679 y›l›nda IV. Mehmed (Avc› Mehmed) zaman›nda yenilenmifltir. Bat›daki avlusuna, güneybat› köflesindeki k›rm›z› beyaz renkli kamal› geçme tafllardan oluflan bas›k yuvarlak kemerli kap›dan girilen yap›, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planl› olarak infla edilmifltir. Do¤u ve bat› cepheleri boyunca uzanan birer son cemaat revak› yap›n›n bu cephelerini hareketlendirkent merkezi mektedir. Yap›n›n bat› cephesindeki son cemaat yeri, devflirme sütun bafll›klar›na sahip dört sütun taraf›ndan befl yüksek kemerle oluflturulmufltur. Do¤u cephesindeki son cemaat yeri ise; befl s›ra paye ile oluflturulan dört s›ra sivri kemerle oluflturulmufltur. Yap›n›n dört cephesini kornifl hizas›ndan saran tafl konsollar ve kaval silmeler bat› taraf›nda da cephenin üst s›n›r›n› oluflturur. Ulu Caminin üst örtüsü, son cemaat yerlerini de kapsayacak flekilde üzerinde Marsilya tipi kiremitlerin bulundu¤u ahflap bir çat› ile örtülmüfltür. Ayr›ca, caminin güney cephesine, kornifle yak›n yerlefltirilmifl tafl malzeme ile oluflturulan kufl evi hofl bir eklentidir. 17. yy. mimari özelliklerini tafl›yan tek flerefeli minaresi yap›n›n kuzeybat› köflesinde bulunmaktad›r. Minareye girifl bat›daki revak›n içinde kalm›fl olan kaidesinden sa¤lanmaktad›r. Yap›n›n harim k›sm›na bat› ve do¤u cephelerindeki iki kap›dan girilmektedir. Bat› cephesinde yer alan bas›k kemerli kap› tafl söveli olup; k›rm›z›-beyaz renkli kamal› geçme Ulu Camii tafllardan oluflturulmufl ve üç adet kaval silme ile çerçevelendirilmifltir. Do¤u taraf›ndan girifli sa¤layan ikinci kap› da ayn› özellikleri tafl›maktad›r. Caminin harimi mihraba dikey, birbirine sivri kemerlerle ba¤lanm›fl iki s›ra paye ile üç sah›na ayr›lm›flt›r. Yap›n›n güney cephesinde yer alan mihrab›, harime do¤ru ç›k›nt› yapm›flt›r. Üstünde üçgen bir al›nl›kla taçland›r›lm›fl mihrap silmeli kuflakla çevrelenmifltir. Köflelerinde birer rozetle hareketlendirilen mihrab›n nifli alt› s›ra mukarnasl› bir kavsara ile oluflturulmufltur. Mihrab›n bat›s›nda yer alan minberin yan aynal›klar› birbirine geçmeli sekizgenlerin oluflturdu¤u ahflap oyma iflçili¤iyle düzenlenmifltir. Caminin harimi düz ahflap tavan ile örtülmüfltür. Tavana k›rm›z› ve yeflil renklerin hâkim oldu¤u fonlar aras›nda yalanc› kündekâri tekni¤inde oluflturulmufl kare göbekler alt›n varak ile kaplanm›fl ve ç›ta aralar›nda kalem ifli bitkisel süslemeler ifllenmifltir. Bu göbeklerde bulunan alt›n varakl› sark›tlar Tanr›’n›n rahmetinin namaz k›lan- lar›n üzerlerine olmas›n› sembolize etmektedir. ALACA MESC‹T CAM‹‹ Yap› Alaca Camii ve Küçük Minareli Camii adlar› ile de bilinir. Girifl kap›s› üzerinde, minare kaidesinde ve çeflmede olmak üzere 3 kitabe bulunmaktad›r. Çeflmedeki kitabede, K›l›çarslano¤lu G›yaseddin Keyhüsrev’in ad› ve 1271 tarihi, girifl üzerindeki kitabede Sultan Bayez›d bin Mehmed Han ad› ve 1505 tarihi okunur. Kitabelerden anlafl›ld›¤›na göre, yap› Selçuklu Döneminde yap›lm›fl, tahrip olmas› nedeniyle 1505 y›l›nda Abdurrahman bin Ahi Eda ad›na Abdülaziz bin ‹brahim taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›flt›r. Abdurrahman Ahi, 1503-1507 y›llar› aras›ndaki fiah ‹smail olaylar› s›ras›nda öldürülen bir Tokatl›’d›r. Bu nedenle hem Selçuklu hem de Osmanl› yap›mlar›na ait iki yaz›t› bulunmaktad›r. Mescit, kubbeli ibadet mekan› ve girifl bölümünden oluflur. Bat› cepheye bitiflik minaresi tu¤la bezemesiyle Selçuklu özelli¤i tafl›maktad›r. kent merkezi 53 Pafla Hamam› PAfiA HAMAMI 54 Bir mahalle hamam› olan Pafla Hamam›; Deveci ve Pafla hanlar› gibi yap›lar aras›nda, tarihsel ticari alan›n merkezinde bulunmaktad›r. Yörgüç Pafla taraf›ndan H.838/M.1435 y›l›nda infla ettirilen hamam kuzey-güney do¤rultusunda, dik dörtgen ve tek hamam planl›d›r. kabartmas› bulunmaktad›r. Sa¤daki aslan, soldaki ise daha çok bir köpe¤i and›r›r. Bütün durgunlu¤una karfl›n y›rt›c› bir hareketi düflündüren bu figürlerin buraya hangi nedenle kondu¤unu anlamak zordur. Moloz tafl ile infla edilen han›n güneydeki demir kap›s› özgündür. ERENLER TÜRBES‹ PAfiA HAN Pafla Han Sulusokak’›n sonundad›r. Kitabeden, I. Sultan Mahmut zaman›nda Trabzon ve Sivas valili¤i yapm›fl Zaral›zade Vezir Abaza Mehmet Pafla taraf›ndan 1752 y›l›nda yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ana duvarlar› ve en dikkat çekici yan› olan, kesme tafltan yap›lm›fl güzel portali d›fl›nda y›k›k durumdad›r. Portal›n özgün kap›s› sökülmüfltür. 1930 y›llardaki foto¤raf›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, portal›n bulundu¤u cephenin zeminin yaklafl›k 1 m alt›nda kald›¤›n› görebiliriz. Bu cephede, girifl eyvan›n›n kemerinin iki yan›nda, yüzleri kemere dönük, selvi a¤ac›na zincirle ba¤lanm›fl iki hayvan kent merkezi fiimdi, Sulusokak’›n ucundaki Erenler Mahallesine geldik. Bugün harap durumda olan türbenin kitabesi yoktur. Mimari özelliklerine göre 13. yüzy›l sonu 14. yüzy›l bafl›na tarihlenebilir. Moloz tafl örgü malzemesi olarak kullan›lm›fl, kesme tafl ile kaplanm›flt›r. Kare planl› mekân›n üzeri tu¤la kubbe ile örtülüdür. Dört cephesinde sivri kemerli genifl aç›kl›klar olan türbenin kesme tafl kemerlerinde, kabartma bordür ve yar›m y›ld›zlardan oluflan bezeme bulunmaktad›r. Böylece, Sulusokak bitmifl oluyor. Yani yaklafl›k sekiz yüz metrelik bir yürüyüflle 12. yüzy›ldan 20. yüzy›la dek sekiz yüz y›lda oluflan yap›lar› bir Behzat Camii arada gördük. Türkiye’de böyle bir baflka sokak yoktur diyebiliriz. Tokat kent tarihini gösteren yap›lar›n yo¤unlaflt›¤› sokaklar›n bir k›sm› afla¤›daki Behzat Çay›’n›n etraf›ndad›r. Burada yan yana duran iki yap›, Tokat ad›n›n geçti¤i hemen her yerde birer görsel simge olarak ç›kar karfl›m›za. BEHZAT CAM‹‹ Tokat’›n karakteristik yerlerinden Behzat Çarfl›s›’nda Behzat Çay› yan›ndaki cami, Kanuni Süleyman döneminde Fakih o¤lu Hoca Behzat taraf›ndan 1535 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Küçük ve kare planl› yap›ya II. Abdülhamid döneminde, 189192 tarihinde halk›n deste¤iyle bir kubbe daha eklenmifltir. 1908 y›l›nda da Tokatl› Ahmet Lütfi Pafla taraf›ndan onar›m yapt›r›lm›flt›r. Cami, dikdörtgen planl› harim ve 1956 y›l›nda eklenen son cemaat yerinden oluflur. Moloz tafl ve tu¤la ile infla edilen yap›n›n güneydo¤u köflesinde tek flerefeli minare yer al›r. Yandaki mezar, Behzat-› Veli’nindir. SAAT KULES‹ Caminin yan›ndaki Saat Kulesi’nin tipik özelli¤i eski kentin hemen her yerinden görülecek biçimde tasarlanm›fl olmas›d›r. Büyük bölümü kaz›nm›fl olan kitabede, yaln›zca kulenin yap›m y›l› olan 1902 okunabilmektedir. 33 m uzunlu¤undaki kule, II. Abdülhamit’in padiflahl›¤›n›n 25. y›l›n› kutlamak için yap›lm›flt›r. 1917’de saat aksam› alafrangaya çevrilmifltir. Kare kaideli, sekizgen gövdeli kule kesme tafl ile infla edilmifltir. Bugün de her yar›m saatte bir, iki dakika arayla kente zaman› an›msatmaya devam etmektedir. Bu ses eskiden kentin her yerinde duyulurdu. Ancak günümüzde otomobil ve sanayi gürültüsünden ve yo¤un yüksek yap›laflmadan ötürü, saatin sesi yaln›zca kuleye yak›n yerlerde duyulabilmektedir. Buradan yolun karfl›s›na geçti¤imizde görece¤imiz en güzel yap›lardan biri, kentin yaflam kültürünün seçkin yan›n› gösteren bir konakt›r. kent merkezi 55 Burgaç Hatun Türbesi TOKAT’IN D‹⁄ER CAM‹LER‹ 56 Tokat’ta, Daniflmendlilerden Osmanl›ya dek çeflitli y›k›mlar ve yenilenmeler geçirmifl birçok baflka cami daha bulunmaktad›r. Kentin tüm yap›lar› gibi camiler de yörenin iklim ve toplumsal koflullar›na uygun bir biçimde geliflmifltir. Kent merkezinde ibadete aç›k olan 59 caminin 39’u Osmanl› Döneminde infla edilmifltir. Bu yap›lar›n baz›lar›n› flöyle s›ralayabiliriz. GAR‹PLER CAM‹‹ (Yeflil Minareli Camii) Pazarc›k Mahallesi’ndeki yap›, 14. Anadolu Vakfiye Defteri’ne göre, Daniflmend Ahmet Gazi taraf›ndan 1074 y›l›nda yapt›r›lm›fl. Bu nedenle Tokat’›n ve Anadolu’nun en eski camii oldu¤u düflünülür. Moloz tafl duvarlar› onar›mlarda özelli¤ini yitirse de minaresinin renkli kent merkezi çinilerle süslenmifl oldu¤una dair izler günümüze kadar gelmifltir GÜDÜK M‹NARE CAM‹‹ (Rüstem Çelebi Camii) Güdük Minare Camii, Rüstem Çelebi Mahallesi’ndedir. Kitabesi bulunmayan yap›y› A. Gabriel, plan ve bat› cephesi süslemelerine dayanarak 15. yüzy›la tarihlendirmektedir. ‹ç mekan, 20. yüzy›lda yeflil ve sar› boyayla kaplanm›flt›r. Pandantiflere ve baldaken kemerlerinin üst bölümlerine bitkisel motifler ifllenmifltir. Pandantiflere dört halifenin ad› yaz›lm›flt›r. Güneydeki kemer köfleli¤inde “Allah” yaz›l›d›r. Mihrap niflindeki kalem iflleri de 20. yüzy›la aittir. Güdük Minare Camii, Edirne Üç fierefeli ve Manisa Hatuniye camilerinin basitlefltirilmifl bir biçimini tafl›r. Takyeciler Camii TOKAT’IN D‹⁄ER CAM‹LER‹ MAHMUT PAfiA CAM‹‹ çimli göbekte bitkisel ve geoMahmut Pafla Mahallesi’nde metrik geçmelerin oluflturduBehzat deresinin sol yan›nda ¤u kompozisyonlar önemlidir. yer alan Mahmut Pafla Ca- Kuzeybat›daki minare, sekizmii’nin kitabesi bulunmamak- gen kaideli, sekizgen pabuçlu tad›r. Ancak, 1616 y›l›nda öl- ve tu¤la gövdelidir. dürülen Mahmut Pafla ve HORUÇ CAM‹‹ 1681’de ölen Kemankefl Mah- Horuç Camii, Hoca Ahmet Mamut Pafla ile iliflkilendirilerek hallesi yak›nlar›ndad›r. ‹ç me17. yüzy›la tarihlendirilmekte- kanda kubbe, d›flta piramidal dir. Haziredeki mezarlar›n en külah örtülüdür. Yap› 19. yüzeskisi ise 1878 tarihini tafl›- y›l özellikleri gösterse de, mimaktad›r. Kare planl› k›rma narenin kaide ve pabuç k›sm› çat›l› yap›, tek minarelidir. Ka- 15. yüzy›la kadar iner. Kuzeylem ifli süslemesi, Anadolu ca- deki son cemaat yeri, ahflap mileri aras›nda ender bulunan desteklerle tafl›nan befl Bursa bir düzeydedir. E¤ik çat›l› son kemeriyle d›flar› aç›l›r. Bat› cemaat yeri yap›n›n kuzeyine duvar›nda küçük bir kap›, dosonradan eklenmifltir. Duvar- ¤u cephesinde yüksek düfley lardaki farkl›l›klar caminin de- dikdörtgen pencereler bulu¤iflik dönemlerde onar›m ge- nur; güney cephesi sa¤›rd›r. çirdi¤ini gösterir. Ana mekân›- Kubbe ete¤indeki gülbezek n›n en önemli özelli¤i ahflap ve tomurcuk desenli kalem ifltavan iflçili¤idir. Çift kenar sü- leri caminin yal›n süslemelerisünün s›n›rland›¤› dörtgen bi- ni oluflturur. kent merkezi 57 Latifo¤lu Kona¤› LAT‹FO⁄LU KONA⁄I 58 19. yüzy›la ait oldu¤u tahmin edilen Latifo¤lu Kona¤›’da eski Tokat evlerinin güzel bir örne¤idir. Gazi Osman Pafla Sokak’taki Latifo¤lu Kona¤›’n›n yerinde daha eskiden 17. yüzy›la ait eski bir evin mevcut oldu¤unu bu yap›da kullan›lan devflirme malzemeden anlafl›lmaktad›r. Plan› “L” fleklinde düzenlenmifl, avluya aç›k bir sofan›n etraf›na odalar›n dizilmesi ile oluflmufl iki katl› bir yap›d›r. Tafl döflemeli avlusunda genifl bir havuz yer al›r. Tokat evlerinde görülen standart plan tiplerinden farkl›d›r. Kalabal›k bir ailenin ihtiyaçlar›na cevap Latifo¤lu Kona¤› Tavan Göbe¤i kent merkezi verecek flekilde, Türk Evi’nin ana esaslar› çerçevesinde fakat daha serbest bir plana göre yap›lm›flt›r. Zemin katta bir de hamam› bulunur. Pencere sistemi daha çok 17-18. yüzy›l büyük konaklar›nda görülenlere benzer. Konak ahflap, kalemifli ve alç› malzemeyle bezenmifltir. Özellikle baflodas›, bu bölgenin en güzel ahflap iflçili¤ini gösterir. D›fltan kare, içten daire formlu ahflap bordürün s›n›rlad›¤› alanda, ortada tavan göbe¤i yer almaktad›r. E¤ri kesim tekni¤i ile yap›lm›fl, Avrupa etkili çiçek ve yaprak motifleri görülür. Tezyinattaki genel üslup ampir özellikler gösterir. Binadaki ikinci süsleme türü kalemifli teknikle yap›lan bezemedir. Üst kat güney uçtaki odan›n pabuçluk k›sm›nda bir cami, bir yelkenli ve deniz ile bir flehir manzaras› yan yana resmedilmifltir. Bafloda ve üst kat›n güney uçtaki odas›n›n ocakl›k davlumbazlar› ve tepe pencerelerinde çok güzel alç› iflçilik bulunmaktad›r. Güney uçtaki adada yer alan ocakl›k, hafif kabart- Mevlevihane ma alç› üzeri boyama ile yap›lm›fl lale ve karanfillerle klasik üslubu yans›t›r. Baflodadaki ocakl›¤›n davlumbaz› ise plastik akantus yapraklar› ile aç›k bir bat› tarz›nda bezenmifltir. Tepe pencerelerinde ise “Mühr-ü Süleyman” motifi ifllenmifltir. ATATÜRK EV‹ VE ETNOGRAFYA MÜZES‹ Milli Mücadele y›llar›nda Mustafa Kemal Atatürk’ün Tokat’a geldi¤inde kalm›fl oldu¤u yerdir. 2001 y›l›nda Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’nca kamulaflt›r›lm›fl olan yap›, Atatürk Evi ve Etnografya Müzesi olarak hizmete aç›lm›flt›r. Tokat’›n Devegörmez Mahallesi’nde bulunmaktad›r. MEVLEV‹HANE Mevlevilikle ilgili en eski kaynak olan Menak›b-ül Arifin kitab›ndan anlafl›ld›¤› üzere mevlevilik ilk defa Hazreti Mevlana hayattayken Muineddin Süleyman Pervane’nin iste¤i üzerine Fahreddini Iraki isimli halifesini Tokat’a göndermifl ve Pervane’nin 13. yüzy›lda D‹⁄ER KONAKLAR Tokat konak mimarisi bak›m›ndan bölgenin zengin illerinden biridir. Çok yak›n zamana dek Ya¤c›o¤lu Kona¤›, Vak›f Evi, Mad›maklar Evi, Cevdet Erek Evi, Fatma Ercan Evi, Yo¤urtçuo¤ullar› Kona¤›, Maaz Gürkan Evi gibi birçok konak neredeyse ifllevine uygun olarak yaflamaktayd›. Ancak bir yandan bu yap›lar›n bak›m›n›n maddi yük getirmesi, öte yandan yeni mimarinin bask›n gelmesi, bu yap›lar›n ço¤u için “terk edilmifl” tan›m›n› kullanmay› zorunlu k›lmaktad›r. yapt›rd›¤› zaviyede Mevlevilik Tokat’ta yay›lmaya bafllam›flt›r. Muhtemelen bu zaviye 15. yüzy›l›n sonunda Uzun Hasan’›n Tokat’› yakmas› esnas›nda yok olmufl ve ikinci defa Bey Soka¤› giriflinde bulunan arsaya Sultan III. Ahmed döneminde Yeniçeri a¤as› Sülün Mustafa Pafla taraf›ndan 1638’de yapt›r›lm›flt›r. kent merkezi 59 Kap› Tokma¤› 60 Bu yap› tümüyle varl›¤›n› günümüze kadar sürdürememifltir. Yandaki bugün özel mülkiyette bulunan Mevlana hamam› giriflteki tafl kap› ve konaktaki hamam ve bitifli¤indeki oda o dönemden kalm›flt›r. Bugün son onar›mlarla 19. yüzy›l Tokat evlerinin mimari özelliklerini yans›t›r. ‹ki katl› yap›n›n zemin kat›, “L” biçimli bir koridor çevresindeki odalardan oluflan bir plana sahiptir. ‹kinci kat, büyük tek salon olarak planlanm›flt›r. Semahane olarak kullan›lan bu bölüm kubbe ile örtülmüfltür, kubbenin ortas› ise bitkisel motiflerle bezenmifltir. Yap›, ahflap karkas aras› kerpiç dolgu kullan›larak ba¤dadi tarz›nda infla edilmifltir. BEY SOKA⁄I Bey Soka¤›, sa¤l› sollu uzanan eski evleriyle, kentin bugün de en güzel sokaklar›ndan biridir. Evlerin ço¤u bitiflik s›ra yap›lm›flt›r. Aralarda ayr›ks› duran baz› evler, bizi Tokat genel mimarisinin kimi yanlar› üzerinde düflündürmektedir. fiimdi d›fltan bak›l›nca görülemeyen çok fley, bu evlerin iç mekânlakent merkezi r›nda ve güzel kesitler halinde bulunmaktad›r. Bu nedenle süslemeye ve geleneklere iliflkin baz› noktalar› da yine kentin bu evlerine bakarak ele alabiliriz. TAK TAK… TOK TOK… ÇIT ÇIT Bunlardan biri, evlerin kap›s›ndaki tokmaklard›r. Bugün de kimi kap›larda birden fazla tokmak görüyoruz. Bunun asl› üçtür. “Tak tak” sesi ç›karan tokmak, eve ergin erkek konu¤un geldi¤ini haber verir. O zaman, evin kad›nlar› ev halinden ç›k›p örtünür, haz›rlan›r. “Tok tok” sesi ç›karan tokmak erkek çocu¤un geldi¤ini haber vermektedir. “Ç›t ç›t” sesi ç›karan ise gelenin bir kad›n oldu¤unu söylemektedir. O zaman da evin erke¤i derlenip toparlan›r. Bunun yan› s›ra, ev içi süslemeler daha çok oda kap›lar›nda, yüklüklerde, geçme tekni¤iyle yap›lan dolap kapaklar›nda, tavanlarda ve duvarlarda görülebilmektedir. Ahflap süsleme, ahflap ve s›va üzerine kalem ifli ve alç› süsleme teknikleri bugün de evlerin Yeflil›rmak bir k›sm›nda görülebilmektedir. 17. yüzy›lda kent, “Valide sultanlara has olarak” tan›mlanmaktayd›. Bu, Tokat’›n bak›rc›l›k, dokumac›l›k ve yazmac›l›k bak›m›ndan o y›llarda zenginleflti¤inin göstergesidir. ‹flte bu evler, Tokat’›n ayan, eflraf ve tüccar kesiminin bu geçmiflinin yaflayan yan›d›r. ‹nsan hayal kurmuyorsa e¤er, bir kenti gezmifl olamaz. fiimdi, rahatça hayal kuraca¤›m›z do- ruklara gidece¤iz. Ço¤u zaman H›d›rl›k Köprüsü’nün yan›nda bir çay içip söyleflen Tokatl›lar›n dinginlik istediklerinde ilk seçimi G›jg›j Tepesi olmakta. Küçük bir koruyu bar›nd›ran bu tepe, özellikle yaz günlerinde çam kokulu bir serinlik demektir. Tepeden bak›nca Tokat, yerel deyimle “hayaller içinde hayal, düfller içinde düfltür.” Bir zamanlar hayvanc›l›k için gidilen yaylalar, Tokat merkezinde yaflayanlar ve gezginler için yeni dinlence alanlar› haline geldi. TOKAT fiARAPLARI TARIM TUR‹ZM‹ Tokat topra¤›n›n en büyük zenginliklerinden olan k›rk dört çeflit üzüm türünden elde edilen say›s›z flarap, yemeklerin en önemli tamamlay›c›s› ve bölgenin en önemli özgün lezzetlerindendir. Bunlar aras›nda bölgeye özgü olan ve dünyada sadece bu bölgede üretilen “Mahlep Vermutu” bölgenin tüm flarap türleri aras›nda en bilinenidir. Tar›m turizmi “TaTuTa” ya da “ekolojik çiftliklerde tar›m turizmi, gönüllü bilgi ve tecrübe takas›” ad›yla tüm Türkiye’de, aralar›nda Tokat’›n da yer ald›¤› 69 çiftlikte yaflam bulan bir do¤a etkinli¤idir. Tokat Niksar’da bulunan Küçük A¤a Çiftli¤i’nin kat›ld›¤› bu etkinlik, konuklar›na yöresel mutfak kültürünü ö¤renme ve çevre gezileri gibi olanaklar› sa¤lamaktad›r. MES‹RE VE YAYLALAR kent merkezi 61 Almus Baraj Gölü 62 Bunlardan biri olan Topçam Yaylas›, il merkezine 15 km uzakl›kta ve deniz seviyesinden 1600 m yüksekliktedir. Burada orman içinde geleneksel yayla evlerini tan›ma olana¤› vard›r. Hem günübirlik hem de konaklama olana¤› sa¤layan çam orman› içindeki Batmantafl Yaylas›, il merkezine 28 km uzakl›kta ve deniz seviyesinden 1850 m yüksekliktedir. Buraya günübirlik gidilebilirse de, kendi ola- OLTA BALIKÇILI⁄I Merkez ilçede Gökçeyol Göleti olta bal›kç›l›¤› için uygundur. KAMP VE KARAVAN Merkez ilçede yer alan G›jg›j Tepesi ile Almus Orman evleri kamp ve karavan alanlar›na sahiptir. YÜRÜYÜfi VE TIRMANIfi Tokat ilinde Alan yaylas› – Akda¤ Zirvesi (1770 m), yürüyüfl ve t›rman›fl merakl›lar› için önerilir. kent merkezi naklar›n›zla da konaklayabilirsiniz. Tokat’a uzakl›¤› 29 km olan, deniz seviyesinden 1740 m yükseklikteki Akbelen (Bizeri) Yaylas›’nda çam ve kay›n a¤açlar›n›n dinlendiricili¤ine s›¤›nabilir, dilerseniz pek az yerde bulabilece¤iniz çimli yamaçlarda çim kaya¤› yapabilirsiniz. D‹MES Tokat’›n ve Türkiye’nin ekonomisinde önemli bir yere sahip olan Türkiye’nin ilk meyve suyu üreticisi Dimes, 1958 y›l›nda kurulmufltur. Tokat flehir merkezinde 33.500 metrekarelik bir alan üzerine kurulu, 16.000 metrekarelik kapal› alana sahip olan fabrikas›nda meyve suyu, süt ve süt ürünleri, meyve püresi, marmelat ve meyve iflleme üretimi devam etmektedir. fiimdi, Tokat merkezden Yeflil›rmak’› izleyerek biraz güneye do¤ru gidece¤iz, sonra bir ara yolla bat›ya yönelece¤iz. Gitti¤imiz ilçe küçük, ama birçok bak›mdan flenlikli bir yer. PAZAR Mahperi Hatun Kervansaray› 64 Kazova, Ayna Pazar› olarak an›lan ilçenin ad› Cumhuriyet devrinde Pazar’a dönüflmüfltür. Burada arkeolojik bak›mdan genifl, sistemli bir yüzey araflt›rmas› yap›lm›fl de¤ildir. Ancak, ilçenin yak›n›nda bulunan ve zamanla giderek derinleflen, geniflleyen bir ma¤ara, bize bir co¤rafik an›t kazand›rd›. 1.085 m rak›mda olan ma¤ara ad›n› Ball›ca Köyü'nden almaktad›r. Pazar ilçesinden Ball›ca Ma¤aras›na ulaflan 8 km’lik yol, Selçuklular zaman›nda da kullan›lan önemli bir Mahperi Hatun Kervansaray› ‹ç Görünüflü pazar kervan yoludur. Yol üzerinde bir Selçuklu yap›s› olan Pazar Köprüsü bulunmaktad›r. Köprü, Tokat-Turhal yolunu Pazar’a ba¤lamaktad›r. H›d›rl›k Köprüsü’nün bir benzeri olan bu köprü de kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yol üzerinde önemli ikinci eseri, yap›m› 1237 y›l›na tarihlenen Mahperi Hatun Kervansaray›’n› görece¤iz. MAHPER‹ HATUN KERVANSARAYI Alâeddin Keykubat’›n kar›s› Mahperi Hatun taraf›ndan o¤lu G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda yapt›r›lan han Selçuklu kervansaraylar›n›n en güzel örneklerindendir. Tamamen kesme tafl malzeme ile infla edilen yap›n›n çevresi 16 takviye kulesi ile desteklenmifltir. An›t kap›s› görkemli ve ifllemeleriyle dikkat çekicidir. Avlunun iki taraf›nda revaklar yer almaktad›r. Tek nefli olan kapal› mekân›n tek bir portali vard›r. Taç kap›da yer alan ve bir k›sm› k›r›lm›fl yaz›t›nda, “Büyük Sultan, Ulu Hakan, yeryüzünde Allah’›n gölgesi, dinin ve dünyan›n imdatç›s› Ball›ca Ma¤aras› Keyhüsrev Bin-i Keykubat Mükerrem vadiyle kral hatunlar›n›n melikesi Mahperi Hatun 1238-39 y›l›nda bu han› yapt›rd›” diye yazar. BALLICA MA⁄ARASI Dünyan›n en büyük ma¤aralar›ndan biri olan Ball›ca Ma¤aras›, 680 m uzunlu¤unda ve 95 m yüksekli¤indedir; ziyarete aç›k 8 salonu vard›r. Yaklafl›k 3-4 milyon y›l yafl›nda oldu¤u belirlenen ma¤ara, flimdiye kadar saptanan ma¤ara oluflumlar›n›n tüm özelliklerine sahip olman›n yan› s›ra, özgün So¤an sark›tlar›yla da uluslararas› önem tafl›maktad›r. Ball›ca Ma¤aras›, kristalleflmifl kireç tafllar›ndan meydana gelmifltir. Ortalama s›cakl›¤› 18°C ve ortalama nem oran› % 54 - % 73 olan ma¤aran›n bol oksijenli havas›, nefes almay› kolaylaflt›rmaktad›r. Giriflin hemen ard›ndaki Havuzlu Salon’daki yüksek s›cakl›k ve düflük nem oran›, damlatafllar› oluflturan kalsit kristaller aras›ndaki ba¤› zay›flat›p pul pul kabarm›fl bir görünü- me büründürmüfltür. Bu salonda ayr›ca, geçmifl devirlere ait olan ve harç kullan›larak infla edilmifl dikdörtgen bir yap› yer almaktad›r. Ma¤aran›n en genifl alan› olan Büyük Damlatafllar Salonu’ndaki küçük havuzlar, ma¤ara incileri ile kapl›d›r. Salonda nem oran› yüksektir ve aç›k havaya oranla 4 kat daha fazla oksijen bulunmaktad›r. Dev boyutlu sark›t ve dikitleri göz al›c›d›r. Bu muhteflem salondan kuzey ve kuzey do¤u yönünde ilerleyen yürüme yolu, blok, sark›t, dikit ve küçük havuzlardan oluflan Çamurlu Salon, ma¤aran›n en üst noktas›nda bulunan ve ma¤aran›n en yafll› salonlar›ndan olan Fosil Salon ve Cüce Yarasalar›n yaflam alan› olan Yarasal› Salon’a ulafl›r. Buradan kuzey - güney yönünde bulunan ve Muhteflem Galeri olarak adland›r›lan Çöküntü Salon’a geçilir. Salon ad›n› taban›nda bulunan iri bloklardan al›r. Çöküntü Salon ve Bloklu Mahzen’den sonra, bir köprüyle Sütunlar Salonu’na ulafl›l›r. pazar 65 Ball›ca Ma¤aras› 66 Ma¤aran›n en büyük sütunu olan 18 m boyunda ve 8 m çap›ndaki sütun bu salonda yer almaktad›r. ‹kiye ayr›lan yürüme yolu kuzeyden iri so¤an sark›tlar›n ve damlal› sark›tlar›n en güzellerinin bulundu¤u Mantarl› Salon’a, güneyden ma¤aran›n en genç salonu olan Yeni Salon’a ulafl›r. Yeni Salon’da büyük sark›t, dikit ve havuzlar›n yan› s›ra, yaprak, Halil Bey Camii perde ve p›rasa fleklindeki oluflumlar büyüleyicidir. HACI S‹NAN CAM‹‹ Hac› Sinan Camii, Kanuni Sultan Süleyman döneminde, 1534 y›l›nda Hac› Sinan bin ‹brahim taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kare planl›, tek kubbeli yap›, moloz tafl örgü üzerine kesme tafl kaplama ve tu¤la kullan›larak infla edilmifltir. HAL‹L BEY CAM‹‹ VE HAMAMI ‹lçe merkezinde, tarihi meydanda bulunan ve Halil Bey Camiisi olarak an›lan yap›, kitabeye göre 1334-35 y›l›nda ‹lhanl› hükümdar› Ebu Said Bahad›r Han zaman›nda Hac› Mehmed bin Hüseyin taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 1996 y›l›nda restore edilen yap› orijinal özelliklerini kaybetmifltir. Yaklafl›k 50 metre afla¤›da infla edilmifl ve ayn› isimle an›lan hamam Beylikler dönemi hamam mimarisine uygundur ve 14. yüzy›l›n ilk yar›s›na tarihlenir. Pazar ilçesinin yak›n komflular›yla paylaflt›¤› ama idari yap› bak›m›ndan kendi pazar Kaz Gölü ad›yla an›lan hem Önemli Do¤a Alanlar› (ÖDA) hem de mesireleri bulunur. KAZ GÖLÜ Kazova’n›n bat› kesimindeki Kaz Gölü Önemli Do¤a Alan›’d›r. Baz› araflt›rmalar, 10-12 y›l içerisinde gölün çok önemli bir bölümünün kurudu¤unu göstermektedir. Bunun bir nedeni köylülere arazi yaratmak, bir nedeni de sulama amac›yla göle yeni ç›k›fl kanallar›n›n eklenmesidir. Burada s›kça kufl gözlemcilerini görebilirsiniz, çünkü göl yaklafl›k 108 çeflit kufl için bir konaklama merkezidir. Bunlar aras›nda ilk akla gelenler flunlar: Saksa¤an, Ang›t, Akleylek, Alacabal›kç›l, Akkuyruk, Sallayan, Gri Bal›kç›l, Su Tavu¤u, Su Kuflu, Sakarmeke, Elmabafl, Karn›flç›n, Karatavuk, S›¤›rc›k’t›r. Deniz seviyesinden yüksekli¤i 535 m olan Kaz Gölü, bu bölgede görülebilecek en önemli do¤a alan› olma özelli¤ini sürdürmektedir. Göl, sulak alan ekosistemlerinin çok güzel bir örne¤idir. Göl kenar›, mesire olarak da son y›llarda h›zla önem kazanm›flt›r. Kelkit Vadisi’nin bir bilefleni olarak buras›, baflta küçük akbabalar (Neophron percnopterus) olmak üzere çeflitli kufl türleri için önemli bir yuvalama alan›d›r. Bunlar›n yan› s›ra çift yaflaml›lar ve kelebek türleri aç›s›ndan da bu bölge önemli say›lmaktad›r. Kaz Gölü pazar 67 Kaz Gölü Kaz Gölü’nün Bitkileri 68 Bö¤ürtlen (Rubus), yaban gülü (Rosa), s›¤›r kuyru¤u (Verbascum thapsus), civan perçemi (Achillea millefolium), eflek h›yar› (Ecballium eleterium), tarak otu (Dipsacus), devedi- YABAN YAfiAM Bölgede, Tokatl›lar›n “cüce yarasa” dedikleri yarasa türü üzerinde inceleme yapan Do¤a Derne¤i, bölgenin bu kesitine iliflkin ç›kard›¤› dökümde flunlar› dile getirmektedir: “Ball›ca Tepeleri memeli türleri aç›s›ndan oldukça zengindir. Küresel ölçekte tehlike alt›nda olan nal burunlu yarasa (Rhinolophus mehelyi) bölgede yaflayan öncelikli bir memeli türüdür. Ball›ca Ma¤aras›nda yap›lan turizm etkinliklerinin ma¤arada yaflayan yarasalar› rahats›z etmeyecek flekilde düzenlenmesi ve buray› gezenlerin bu canl› türüne özen göstermesi gerekmektedir.” pazar keni (Circium), saz, kam›fl ve çay›r otlar›. Pazar’›n, baz› cilt hastal›klar›n›n sa¤alt›m›na yard›mc› oldu¤una inan›lan sular›ndan biri “Uyuz Suyu” ad›yla bilinir. Gökçeli Kasabas›’ndaki Ball›ca Mahallesi’nin 1 km bat›s›nda Çardakl› ad› verilen bölgede bulunan ve kükürt içeren suyu bölge halk› uyuz hastal›¤›na karfl› kullanmaktad›r. Yine ayn› civarda sa¤alt›mla iliflkili iki sudan biri, köy camisinin üst taraf›nda akan “Hera Çermi¤i”dir. Bölge halk› bu su ile banyo yap›ld›¤›nda sar›l›k hastal›¤›n›n geçti¤ini düflünür. ‹kincisi “Kuflgeçmez Suyu”dur. Ball›ca Mahallesi’nin güneyindeki K›lavuzlu Mevkii’nde bulunmaktad›r. Halk aras›nda, suyun çamurunun yaralara iyi geldi¤i düflünülür. Geçim kaynaklar› bak›m›ndan daha çok tarla ve bahçe tar›m›na dayanan Pazar’›n, tar›m ürünlerini iflleyen salça ve un fabrikas› bulunmaktad›r. ‹lçede ba¤c›l›k; viflne ve domates üretimi yap›lmaktad›r. Hayvanc›l›kta a¤›rl›k süt s›¤›r› yetifltiricili¤ine verilmifltir. ARTOVA Artova Genel Görünüm 70 “fiimale do¤ru giderek Çaml›bel Da¤›’ndan, Sivas eyaleti topra¤›nda mahsulü çok, mamur ve müzeyyen kasaba misali köylerden geçtik. Ar›kova (Artova) kasabas›na geldik.” Evliya Çelebi, Artova’ya yolculu¤unu anlat›rken, ilçenin ad›n›n o zamanki söyleniflini de vermifl olur. Yap›lan araflt›rmalar, Artova’n›n çok daha eski devirlere ait yerleflimler üzerinde yükseldi¤ini göstermektedir. Kayap›nar Höyük, Kunduz Höyük gibi tarihsel yerleflmeler, Artova’n›n ‹lk Tunç Ça¤›’yla olan iliflkisi bak›m›ndan önemlidir. Yenice Köyündeki Kayap›nar Höyük, Kalkolitik devirden Friglere uzanan bir yerleflim yeridir. Çanak çömle¤in yan› s›ra burada bulunan iki damga mühürden steatit (bir tür tafl) olan›, nokta ve çizgilerle bezelidir ve MÖ 2000’in ilk çeyre¤ine tarihlenir. Piflmifl topraktan artova olan mühürde ise tek merkezli daireler görülür. Bu mühür MÖ 1500’e tarihlenir. Höyük madensel kaplar, silahlar ve toplu i¤ne gibi eflya bak›m›ndan da zengin buluntular vermifltir. Raci Temizer’in 1952’de yapt›¤› araflt›rmalarda ç›kan k›rm›z›, kahverengi ve siyah astarl› seramik çanak-çömlek, Boyunp›nar Köyünün Kalkolitik zamana ait bir arkeolojik alan oldu¤unu göstermektedir. Ayn› köyün Özündürük bölgesinde, kayalara oyularak yap›lm›fl üç katl›, befl odal› bir yeralt› yerleflim de ilçenin geçmifl zenginli¤inin kan›tlar›ndan biridir. Cumhuriyet Devrinde Tokat’›n yerleflim merkezlerinden biri olan Artova, 1944’te ilçe konumuna gelmifltir. Artova tarihi mimariden çok, do¤a bak›m›ndan görülmeyi hak eden bir yerdir. Do¤as›n›n en önemli özelli¤i, Yeflil›rmak’›n güçlü kollar›ndan Artova biri olan Çekerek Suyu’nun açt›¤› vadiler silsilesiyle iç içe olmas›d›r. Çaml›bel Da¤lar›’ndan do¤an K›z›k, Dinar, Çal› sular›yla ve Kavak Tepesinden do¤an Finize suyuyla Çaml›bel Buca¤› dolaylar›nda birleflerek büyüyen Çekerek, Artova’n›n s›n›rlar›nda muhteflem derinlikte vadiler açar. Artova'da güneybat› do¤rultusunda geniflleyerek akar. 15.000 Hektarl›k Artova Ovas› tam burada oluflmufltur. Buna ek olarak, Artova’da Karacaö- ren, Ekinli 1, Ekinli 2, Büget, Çelikli, Afla¤› Güçlü, Belekderesi, Ç›kr›k gibi yerlere kurulmufl göletler, ilçeyi bir su diyar›na dönüfltürmüfltür. Baflta Tokat olmak üzere bölgenin gereksinmesini karfl›layan kömür yataklar›, ilçenin belli bafll› yeralt› zenginliklerinden biridir. Artova’dan Yeflilyurt’a giden yoldan güneybat›ya do¤ru ilerledi¤imizde bizi tarihin katmanlar› ile Artova’n›n bileflenleri de say›lacak do¤a zenginlikleri karfl›lar. ‹stasyon Binas› artova 71 Artova SULUSARAY Sulusaray Genel Görünüm SEBASTOPOL‹S 74 Sebastopolis, “Büyük, azametli kent” anlam›na gelmektedir. Çekerek Irma¤› üzerindeki köprünün yaz›t›nda geçen Heracleaopolis’in kentin ad› oldu¤u da ileri sürülmüfltür. V. Cuinet, 1880–1892 y›llar› aras›ndaki inceleme kay›tlar›nda Pontus Kral› Mithridates VI. Eupator’un Pompeius’a yenilmesinin ard›ndan Nicopolis ve Sebastopolis olarak kenti yeniden kurdu¤unu yazmaktad›r. Timur’un Anadolu’yu istilas› s›ras›nda y›k›lan kentin harabeleri aras›ndan kaynayan su nedeniyle buraya Sulusaray ad›n›n verildi¤ini söylenmektedir. Tarihi kent, Hitit ‹mparatorlu¤u’nun önemli merkezlerinden olan Maflat Höyük’le ayn› yol üzerindedir. Bu yol Akda¤madeni, Sulusaray, Maflat Höyük, Zile, Amasya, Samsun güzergâh›n› izleyerek Kappadokya’y› (Cappadocia) Karadeniz’e ba¤lamaktad›r. Ayn› zamanda; Roma ‹mparatorlu¤u’nun do¤udaki önemli kentlerinden olan Niksar (Neocaesarea) ve Gümenek (Comana sulusaray Pontika) ile birlikte, Sebastopolis, Kappadokya’y› Karadeniz’e ba¤layan ikinci bir hatt›n da bileflenidir. Baz› kaynaklarda MÖ 1. yüzy›lda kurulmufl oldu¤u kaydedilmektedir. Roma ‹mparatoru Trajan zaman›nda (MS 98 – 117) Pontus Galatius’la, Pontus Polemoniacus eyaletlerinden ayr›larak Kappadokya eyaletine dâhil edilmifltir. Bunu, kente Vali Arrian ad›na dikilen kitabeden ö¤reniyoruz. 1987 y›l›nda Tokat Müze Müdürlü¤ü’nce yap›lan kurtarma ve sondaj kaz›lar› sonucunda elde edilen veriler ile daha önce ortaya ç›km›fl bulunan mimari parçalar de¤erlendirildi¤inde, kentin Helenistik, Roma ve Bizans devirlerinde önemli bir yerleflim alan› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bölgenin, MÖ 3000’lerde Eski Tunç Ça¤›’nda ve daha sonra, MÖ 2000’lerde Hitit, MÖ 1000’lerde Frigler zaman›nda da iskân edilmifl oldu¤u son y›llardaki çal›flmalarla netleflmifltir. 1987 kaz›lar›nda bulunan tarihi eserlerin bir k›sm› Tokat Roma Hamam› Müzesi’nde sergilenmektedir. Bir k›sm› da ilçe merkezinde, eski Belediye binas›n›n karfl›s›ndaki Aç›k Hava Müzesi’ndedir. K‹L‹SE Tarihi kentin önemli yap›lar›ndan biri kilisedir. Kuzeydo¤uda, höyü¤ün eteklerindeki sur duvarlar› yak›n›ndaki kaz›larda ortaya ç›kar›lan yap› üç nefli, üç apsisli, naosu, s›radan insanlar›n girmesi yasak olan bölümü (bema) ve ‘synthronon’ u ile tipik bir Erken Bizans Dönemi kilisesidir. ‹ç bölümün alt k›sm›ndaki tünelin geniflli¤i 1,5 m’dir. Duvarlar tutma sistemle; içte ve d›fltaki kesme tafl aras› mo- loz malzeme ile örtülmüfltür. Yap›da kullan›lan tafl büyük ölçüde, yak›ndaki Alpudere ve Ç›kr›k köyleri aras›nda, Antik Ça¤da da tafl oca¤› olarak kullan›lm›fl olan kayal›ktan getirilmifltir. Kesme kalker tafllar ve özellikle üst k›s›mlarda kullan›lan konglomera tafllar, Elmal› köyünün Ebekayas› bölgesinden getirilmifltir. Büyük apsis kavisinin bafllad›¤› yerde, kesme tafllarla tafl›y›c› eleman›n alt düzeyinin hemen yan›nda gri mermerden, yaz›s› olan sekizgen formlu bir sütun parças› bulunmaktad›r. Taban›n koyu renkli mermerle kaplanm›fl oldu¤u, özgün yerlerinde olan parçalardan anlafl›lmaktad›r. Sebastopolis’ten Kabartma, sulusaray 75 76 Sütun Bafll›¤› ROMA HAMAMI Kentin do¤u taraf›nda, yak›n zamanda yap›lm›fl evler aras›nda bulunan tarihi yap›n›n kaz›lmas›yla, Hamam’a ait zeminli, moloz tafl duvarl› bölüm a盤a ç›kar›lm›flt›r. Yap›da yang›n izleri saptanm›flt›r. ‹ri blok tafllarla harçs›z oluflturulmufl iç mekâna do¤ru üçer kademe yapan, iki tafl s›ras› korunmufl tafl›y›c› ayaklar ve bu ayaklar›n aras›na konumland›r›lm›fl, üst k›sm› k›r›k iki sütun kaidesi bulundu. Kaidelerden biri halen yerindedir. Sütun kaidesi ile ayak aras›, kap› aç›kl›¤›n› oluflturmaktad›r. Buradan düzgün tafl döfleme zeminli mekâna geçilmektedir. Zeminde kuzey-güney yönünden gelip, bat›-do¤u yönüne giden art›k su kanal› dönesulusaray min mimarisindeki özeni kavramak aç›s›ndan önemlidir. Do¤udaki sütun üst kesimi d›fl›nda oldukça sa¤lam durumdad›r. Duvarlar›ndaki kükürt izleri, yap›da bugün ilçenin 3 km güneybat›s›nda kullan›lan kapl›ca suyunun kullan›ld›¤›n› ya da o dönem kapl›ca suyunun burada ç›kt›¤›n› düflündürmektedir. fiEH‹R SURLARI Kentin do¤usunda yap›lan kaz›larda a盤a ç›kar›lan 17 m yüksekli¤indeki duvar kal›nt›s› çok büyük blok kesme tafllarla harç kullan›lmadan yap›lm›flt›r. Duvar› destekleyen, dörtgen biçimli iki payanda vard›r. Bu duvar›n yaklafl›k 100 m bat›s›nda yine iri tafllarla yap›lm›fl, yar›m daire biçimli, olas›- Roma Köprüsü l›kla burç olan kal›nt›lar ortaya ç›km›flt›r. Yuvarlak planl› burçla, duvar›n ayn› do¤rultuda olmas›, bunlar›n bir surun parçalar› oldu¤unu akla getirmektedir. TABANI MOZA‹KL‹ YAPI Üzerinde kaçak kaz›lar yap›lm›fl olan bu yap›, apsisli, orta ve yan neflerden oluflan bir plana sahiptir. Orta ve yan nef aras›nda 30 cm’lik bir kademe fark› bulunmaktad›r. Her iki taban da mozaik döflemedir. Mozaiklerin tan›mlanabilen kesitlerinde panolar halinde bitkisel ve geometrik desenler görülmektedir. Yine karfl›l›kl› dört pano içinde insan portreleri dikkat çekmektedir. Portrelerden üçü afl›r› derecede bozulmufltur. Tan›mlanabilen mozaikte, elinde orak olan bir insan figürü yer al›r. Figürün sa¤ omuz hizas›nda Yunanca yaz›lm›fl “yaz mevsimi” sözcükleri okunmaktad›r. Bu mozaikten ve pano say›s›n›n dört olmas›ndan yola ç›k›larak, öteki üç desenin de mevsimlerle iliflkili oldu¤u sonucuna var›lmaktad›r. Yap›n›n mozaik- leri kald›r›ld›ktan sonra tahribata engel olmak üzere yap›n›n üzeri kapat›lm›flt›r. Yap›da bulunan kemik plakalar üzerindeki demir pim izlerinden, bunlar›n bir nesnenin dekoratif kaplamalar› oldu¤u düflünülmektedir. fiimdi Tokat Müzesi’nde sergilenen “tuhaf” denecek biçimde ifllenmifl aslan figüründen oluflan masa aya¤› da buradan ç›km›flt›r. Masan›n öteki üç aya¤› henüz bulunamam›flt›r. AÇIK HAVA MÜZES‹ 1987 y›l› sondaj ve kurtarma kaz›lar› s›ras›nda, Tokat Müzesi Müdürlü¤ü’nce Sulusaray’da saptanan mimar› parçalar ile mozaikler eski Belediye binas›n›n karfl›s›nda infla Aslan Figürlü Masa Aya¤› sulusaray 77 78 Sulusaray Kapl›cas› edilen bina ve bahçesinde sergilenmeye bafllad›. Burada yaklafl›k 60 eser bulunmaktad›r. SULUSARAY KAPLICASI “Çermikönü Kapl›cas›” olarak da an›lan kaynak, bölgenin en önemli kapl›cas›d›r. Tarihi Sebastopolis harabeleri aras›nda ç›kan kapl›ca kayna¤› deniz seviyesinden 750 m yüksektedir. So¤uk ve ›l›k tuz- DO⁄A ETK‹NL‹⁄‹ Dutluca Baraj Gölü’nde aynal› sazan bal›kç›l›¤› yap›labilir. sulusaray lu su kaynaklar› aras›nda gösterilen suyu sodyum klorür, sülfat ve bikarbonatl› sulardand›r. S›cakl›¤› ortalama 32 – 44,3 °C olan kapl›ca bir fay hatt›ndan kaynamaktad›r. Kapl›ca Roma ve Bizans devirlerinde oldu¤u gibi, Selçuklu ve Osmanl›’da da etkin olmufltur. 1962’de kurulan modern tesisler, gereksinmelere göre geliflip yenilenmektedir. Günümüzde 2 otele sahip olan kapl›ca, özel banyolar›, havuzlar›, lokanta ve gazinosuyla y›l boyunca hizmet vermektedir. Sulusaray’dan Yeflilyurt’a giden yol ayn› zamanda ola¤anüstü ormanlara giden yoldur. YEfi‹LYURT Yeflilyurt Genel Görünüm 80 Yeflilyurt ilçesi, Musaköy’ün göçlerle geliflmesi ve isim de¤iflikli¤i ile oluflmufltur. 1982 y›l›nda Yeflilyurt ad›n› alan kasaba, 1987’de ilçe olmufltur. ‹lçeye 2 km mesafede olan Boztepe’de yer alan ve Helenistik Ça¤’a tarihlenen ve kaçak kaz›larla tahrip edilmifl olan an›t mezar ilçenin eski ça¤larla iliflkisi bak›m›ndan tek buluntudur. Bölge halk› ve gezginler taraf›ndan daha çok orman yürüyüflleri ve dinlencesi için seçilen ilçede, yerleflik göçerler taraf›ndan üretilen el yap›m› deri eflya merakl›lar› taraf›nYeflilyurt Tren ‹stasyonu yeflilyurt dan aranan, istenen bir üretimdir. Buna ek olarak, ilçenin a¤›rl›kl› geçim kaynaklar› tar›m ve hayvanc›l›kt›r. Geçmiflte yayg›n olarak yap›lan karakovan ar›c›l›¤› bugün çok az aile taraf›ndan da olsa sürdürülmektedir. Böylece Tokat’›n Sivas’la s›n›r›n› çizen yay›n bir ucuna gelmifl olduk. fiimdi bat›ya, Tokat’› neredeyse bütün tarihsel ba¤›nt›lar›yla gösteren en kapsaml› tarihsel dokuya do¤ru gidece¤iz. Zile yaln›zca ilin de¤il, ayn› zamanda Anadolu’nun da tarihine aç›kl›k getiren höyüklerle doludur. Z‹LE Zile Kalesi YAZILI TAR‹H ÖNCES‹ VE Z‹LE 82 Tokat’ta en eski yerleflimler Kalkolitik Ça¤a tarihlenir. Ad›n› tafl›n yan› s›ra bak›r kullan›m›ndan da alan Kalkolitik Ça¤, kent kültürlerinin sistemli ön aflamas› olarak bilinir. MÖ yaklafl›k 5400–3300/3000 y›llar› aras›yla an›lan Kalkolitik Ça¤daki geliflkin tar›m ve hayvanc›l›k, insan›n sosyal yap›s›ndaki de¤iflimleri giderek h›zland›rm›flt›r. Yöneticiler, din adamlar›, çeflitli zanaatkârlar gibi farkl› sosyal gruplar›n yan› s›ra an›tsal mimari, savunma ve sulama sistemleri, KALKOL‹T‹K ÇA⁄I YERLEfi‹MLER‹NDEN BAZILARI Emirdolu Yüzellik Tepesi, Kozdere Karga Tepesi, Karayün Höyük, Yeflilce Köyü Okçutepe, Üçköy Viran Camii Höyük, Akdo¤an Köyü Kale Tepe, Üçköy Dökmetepe Tepe Üstü Yerleflmesi, Savc› Köyü Gâvur Kalesi. zile uzak mesafe ticareti ile seçkinlere yönelik de¤erli “sayg›n” maddelerin ticareti geliflmifltir. Tokat il s›n›rlar› içerisinde, Kalkolitik Ça¤a ait 11 höyükten 9’u Zile’dedir. Bunun yan› s›ra, Anadolu ve Trakya'da 1000’in üzerinde yerleflimle temsil edilen Eski Tunç Ça¤›na (ETÇ) ait merkezlerin 37’si de Zile ve çevresindedir. Tokat il s›n›rlar› içindeki bilinen en önemli ETÇ merkezi, Zile ‹lçesi’nin 20 km güneydo¤usundaki Maflat Höyük’tür. Höyük, genel özellikleriyle ETÇ’ye tarihlenir. Bölge ETÇ ile birlikte yo¤un bir yerleflime sahne olmufltur. YAZILI TAR‹H Tokat tarih ça¤lar› Hititler ile bafllamaktad›r. Labarna’n›n kurdu¤u Hitit Devletinin baflkenti Hattufla’n›n (Bo¤azköy) Tokat’›n çok yak›n›nda olmas›, bu zaman kesitlerine ait kültürel dokunun il topraklar›nda yayg›nlaflmas›n› da sa¤lam›flt›r. Kalkolitik Ça¤ ve Eski Tunç Ça¤›n›n ard›ndan Orta Tunç Ça¤› içinde, MÖ 1650’lere do¤- Geleneksel Tokat Evi Kap›s› ru kurulan eski Hitit Krall›¤› ve daha sonraki Büyük Hitit ‹mparatorlu¤u (MÖ 1550-1190) dönemlerine ait yerleflim alanlar› Tokat'›n sulak vadilerine, bereketli ovalar›na serpilmifltir. Zile’nin Yal›nyaz› Köyü yak›n›nda saptanan ve Hititçe ad› Tapigga olan Maflat Höyük bu dönemin kültürünü yans›tan en iyi korunmufl yerleflimlerden biridir. Buluntulardan anl›yoruz ki; Tapigga’da, Baflkent Hattufla’daki krala ba¤l› bir yönetici bulunmaktayd›. Bu nedenle büyük Hitit ‹mparatorlu¤u’na ba¤l› federasyonlar aras›nda Tapigga’n›n önemli bir merkez oldu¤unu söyleyebiliriz. Maflat Höyük’te, bugün kim taraf›ndan ve tam olarak hangi amaçla yapt›r›ld›¤› saptanamayan ama bir beye ait oldu¤u düflünülen sarayda çivi yaz›l› tabletler ve bu saray›n çevresinde, Tunç ve Demir ça¤lar›na ait çeflitli seramik eflya bulunmufltur. Maflat Höyük’te bulunan Saray’›n 40’tan fazla odas› kaz›lar sonucunda ortaya ç›kar›lm›flt›r. Saray›n do¤uya bakan odalar›nda çok say›da tablet ve üzeri mühür bask›l› kilden nesneler (bulleler) ortaya ç›kar›lm›flt›r. Tabletlerin bulundu¤u odalar büyük bir Hitit arflivine iflaret etmektedir. ESK‹ TUNÇ ÇA⁄I YERLEfi‹MLER‹NDEN BAZILARI Ac›p›nar, Alime Tepesi, Hamam Tepe Hamzan›n Çal, Karga Tepesi Yamaç Yerleflimi, Kaz›kl› Höyük, Merdivenli Düz Yerleflmesi, Güm Güm Tepesi, Mal Tepesi, Maflat Höyük, Medrese Tepe, Ö¤lenlik Tepe Tepe Üstü Yerleflmesi, Toptepe Höyük, Üyük Höyük, Karayün Höyük, Kayadibi Yamaç Yerleflimi, Kayaönü 1 Höyük, Kayap›nar’›n Tepesi Yamaç Yerleflmesi, Kösele Tepesi Höyük, Küçüközlü Höyük, Recep Day›’n›n Tepesi Höyük, Sinelik Höyük, Somun Dede Höyük, Tafll›ca Höyük, Ya¤l›p›nar Yamaç Yerleflmesi, Y›lanl›kaya Tepe Üstü Yerleflmesi, Yüzellik Tepe. zile 83 Ana Tanr›ça ‹dolü, Eski Tunç Ça¤› 84 Çivi yaz›l› tabletler aras›nda, Hattufla’daki Büyük Kral’›n önemli kiflilere, devlet adamlar›na ve beylere gönderdi¤i mektuplar, çeflitli listeler yer almaktad›r. Örne¤in, depolardaki bak›r, gümüfl, bu¤day miktarlar›, fal ve kehanetlerle ilgili metinler yer al›r. Hattufla’dan gelen mektuplardan, iki merkez aras›nda önemli bir iletiflim a¤›n›n bulundu¤unu anlamaktay›z. Düflman tehlikesi, yard›m istekleri; ekinlerin ekilmesi, ürünün toplanmas›, ba¤bozumu gibi tar›mla ilgili bilgi al›flverifli ya da ekinleri çekirge istilas›nda zarar gören Kaflkal›lar›n Hitit ekinlerine sald›rmas›na iliflkin de¤erlendirmeler... Yasalara, vergi yükümlülüklerine iliflkin Kevgir, Maflat Höyük, Frig Dönemi zile yaz›flmalar da iliflkinin kapsam› ve düzeyi aç›s›ndan önemli kan›tlard›r. En büyük kazançlar›m›zdan biri de çevredeki yerleflim adlar›n›n bu yaz›flmalarda kullan›lm›fl olmas›d›r. Son Hitit yap› katman›ndaki buluntular, yan yana dikdörtgen planl› üç odadan oluflan bir ev, çanak çömlek ve hiyeroglifli bullelerle temsil edilmektedir. Baflta Mikenler olmak üzere, çeflitli uygarl›klara ait buluntular, Maflat Höyük’ün o dönemindeki iliflkiler a¤› bak›m›ndan önemlidir. Orta Anadolu’da MÖ 1000 y›llar›n›n çanak-çömlekçili¤inde, Ana Tanr›ça kültü ile ilgili 2 grup görülmektedir. Birincisi, Demir Ça¤›n›n sonuna tarihlendirilmekte ve üzerindeki kad›n figürleri Ana Tanr›ça’yla iliflkilendirilmektedir. ‹kincisi ise, kabartma olarak yap›lm›fl ve bir çift meme beze¤i ile bir kad›n›n gö¤üslerini yans›tarak büyük olas›l›kla Ana Tanr›ça’y› simgeleyen ve Helenistik devre tarihlendirilenlerdir. Birinci grupta biri Bo¤azköy’den, ikisi de Maflat Höyük'ten olmak üzere toplam 3 örnek bulun- Rython, Maflat Höyük, Hitit Dönemi maktad›r. Yüksek düzeyde Hitit kültür ve sanat› yaflanan di¤er önemli merkezler; Erbaa ‹lçesi’nde Horoztepe, J.G.C Anderson’un “Verisa” ve J. Garstang'›n “Z›ppalanga” dedi¤i kutsal Hitit kenti Aktepe (Bolus) Höyü¤ü ve Zile Kalesi’nin bulundu¤u Anzilia Höyü¤ü’dür. Bu höyü¤ün karfl›s›nda bafllatt›¤›m›z tarih söyleflisini, Zile’de baflka bir boyuta vard›rabiliriz. fiimdi kap›s›ndan girdi¤imiz ilçenin ad›, çeflitli dönemlerde Zela, Anzilia, Anziliya, Zelitid, Zelitis Silas (ki burada bulunan Amanos mabedinde muhterem anlam›na gelen Sulla ve sonra Roma komutan›na ad olan S›lla’dan dönüflmüfltür), S›lay, Sileh, Zeleh, Zelos, Zilch, Zilon ve G›rg›riye Zeyli olarak de¤iflime u¤ram›flt›r. Zile’nin yaz›l› ilk ad›, Hitit kenti olan Anziliya’d›r. Buras› birçok kaynakta, Anaitis Tap›na¤›’n›n en önemli merkezlerinden biri olarak geçmektedir. Zile’nin 29 km güneydo¤usundaki Maflat Höyük’te bulunan çivi yaz›l› tabletleri de¤erlendiren Ord. Prof. Dr. Sedat Alp, Maflat Höyük’te kaz›lar yapan Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal ve Prof. Dr. Tahsin Özgüç, Zile Kalesi yerleflimi ile birlikte Maflat Höyü¤ün, Eski Anadolu uygarl›¤›n›n ana merkezlerinden oldu¤u düflüncesindedir. Zile idari olarak Tokat’a ba¤l›d›r. Ancak, hem tarihi süreç bak›m›ndan eskidir hem de Tokat'tan daha meflhurdur. Strabon’dan daha önce Zéla’dan söz etmifl olan Hirtius, “Zéla, Romal›lar›n yenildikleri ve yendikleri iki savafl ile meflhurdur. Birincisi Mith ridates ile Lucullus’un kumandan› Triarius aras›nda; ikincisi, Gaius Julius Caesar (Sezar) ile 2. Pharnakes aras›nda olmufltur. Yonca A¤›zl› Testi, Maflat Höyük, Demir Ça¤› Bulle, Maflat Höyük, Hitit Dönemi zile 85 Zile Kalesi 86 2. Pharnakes’i yenen Sezar, Roma Senatosu’na “Veni – Vidi – Vici” / “Geldim, gördüm, yendim” fleklinde üç kelimelik bir mektup göndermifltir. Zile Kalesi’nin giriflindeki saat kulesi, bir zamanlar›n muhaf›z ya da gözcü kulesidir. Daha sonralar› “Çan Kulesi” denmifl ve 1875’te Ziya Pafla buray› Saat Kulesi’ne çevirmifltir. SeMil Taflı, Roma Dönemi zile zar’a adand›¤› san›lan k›sa sütunun yan›ndaki yaz›tlar, Roma Devrine ait çeflitli yap› ve olayla ilgilidir. Do¤u yönündeki kayalara oyulmufl Roma Tiyatrosu bu bölgedeki tek örnektir. Ancak iyi korunamam›fl, tafllar› baflka yap›lara götürülmüfltür. Bu nedenle sahne k›sm› yok olmufltur. Zile’nin 1076’da Daniflmendler taraf›ndan al›nd›¤›n› biliyoruz. Eretna ve Kad› Burhaneddin beylikleri döneminde de önemli merkezlerden biridir. 1392’de Osmanl› egemenli¤inde olan kasabada ‹lhanl›lar k›sa bir süre egemenlik kurmufltur. ‹lçe 1413’te Osmanl› Devleti’ne kat›lm›flt›r. fiemseddin Sami’nin kay›tlar›na göre, “Zile Sivas’›n Tokat Sanca¤›na ba¤l›d›r. ‹lçenin 13 nahiyesi ve 600 köyü bulunmaktad›r.” Sami’den o dönem “57.200 olan nüfusun 45 bininin Müslüman” oldu¤unu ö¤reniyoruz. Kalenin yan›ndaki Ziya Pafla Caddesi’ni izleyip kavflaktan Amasya Caddesi’ne ç›kt›¤›m›zda, Zile’nin tarihi sokaklar›na erifltik demektir. Tiyatro, Roma Dönemi Zile’nin kadim dokusuna giderken bir fleyden daha söz etmeliyiz. Baflka çok az kasabada görece¤iniz, bugünün Zilesi için de neredeyse geçmiflin süsünden baflka anlam tafl›mayan tarihi itfaiye çanlar›ndan. Bu çanlar asl›nda sade birer süs nesnesi de¤ildir. Tarih burada büyük iki yang›n› kaydetmifltir. Biri, 1800’lü y›llar›n son çeyre¤inde kasaban›n büyük bölümünü yok eden yang›nd›r, öteki de Kurtulufl Savafl› y›llar›nda (1922) ç›kan bir ayaklanmada ilçenin bir k›sm›n›n yanmas›na neden olan yang›nd›r. Amasya Caddesinin arka sokaklar›nda, özellikle Kislik Mahallesi’nde görece¤imiz eski konut dokusu, iflte bu yang›nlara ra¤men ve sonras›nda verilen çabalarla bugüne ulaflm›flt›r. ‹lk bak›flta da¤›n›k gibi görünse de, Kislik semtinin etraf›nda birçok sokak ve birinden ötekine geçilen birçok mahalle vard›r. Zile’nin 17. yüzy›lla 19. yüzy›l›n sonuna tarihlenen konut mimarisinin yo¤unlaflt›¤› di¤er semtleri flöyle s›ralayabiliriz: Alacamescid Camii’ni de görece¤imiz Alacamescid Balâ Mahallesi, Ali Kad› Mahallesi, Minare-i Sa¤›r, Yaz›c›, Hac› Mehmet, Çay, Sakiler ve Minare-i Kebir mahalleleri. Zile Ba¤ Yolu zile 87 88 Zile Ulu Camii Z‹LE ULU CAM‹‹ Zile Ulu Camii’nin kuzey cephesindeki kitabe, ilk yap›n›n III. G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda, Mehmed Zalüli Bin Ebu Ali taraf›ndan 1267 y›l›nda infla ettirildi¤ini gösterir. 1591’de yenileme çal›flmas› gören cami, bir dönem bu çal›flmay› yapt›ran Nasuh Pafla’n›n ad›yla an›lm›flt›r. 1904’te büyük oranda y›k›l›nca, dönemin Zile Kaymakam› Süleyman Necmi ve halk›n çabalar›yla 1904-1909 y›llar› aras›nda, Neo-klasik tarzda yeniden yapt›r›lm›flt›r. Kesme tafl malzemeli yap›n›n ana mekân› dikdörtgendir. On alt› penceresi bulunan sekizgen kasna¤›n tafl›d›¤› kubbesi kurflun kapl›d›r. Kuzeyinde dört mermer sütunlu, kurflun kapl› üç kubbeli son cemaat zile yeri vard›r. Ahflap sundurmayla örtülü kap›n›n bas›k kemeri geçme tafl tekni¤iyle yap›lm›flt›r. Kap› kemerinin üzerindeki yatay dörtgen mermer panoda dua yaz›t› yer almaktad›r. Bat›daki kap› aç›kl›¤› do¤udakiyle ayn›d›r ve ayetli bir yaz›ta sahiptir. Bat› cephesinin kuzey ucunda kaide benzeri bir ç›k›nt› olmas›na karfl›n so¤an kubbeli minare, beden duvar› üzerinde yer almaktad›r. Caminin taç kap›s›n›n Zile’deki an›tsal örneklerin en önemlisi oldu¤unu söyleyebiliriz. BEYAZIT BESTAM‹ CAM‹‹ Ali Kad› Mahallesi’nde bulunan Beyaz›t Bestami Camii’nin 1206 ve 1305 tarihli iki ayr› yaz›t› bulunmaktad›r. Cami, Be- 89 Zile Ulu Camii, Taç Kap›s› yaz›t Bestami soyundan gelenler taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Nitekim caminin içerisinde bulunan türbede Beyaz›t Bestami’nin torunlar› gömülüdür. Cami dikdörtgen planl›d›r. ‹badet mekân› oldukça yüksek bir tavanla örtülmüfltür. Yan›ndaki minare tafl kaide üzerine tek flerefeli, k›sa boylu ve yuvar- lak gövdelidir. XIX. yüzy›lda yap›lm›fl ahflap minarelerin özelliklerini tafl›maktad›r. HOCA ‹SHAK CAM‹‹ Küçük Minare Mahallesi’nde bulunan Hoca ‹shak Camii’ni Fatih Sultan Mehmet döneminde Hac› Ali o¤lu Hac› ‹smail 1475 y›l›nda yapt›rm›flt›r. Beyaz›t Bestami Camii zile 90 Elbaflo¤lu Camii Kiremit örtülü çift kubbeli bu küçük caminin minaresi tu¤la örgülüdür. 1939 depreminde flerefesinin üst bölümü y›k›ld›¤› için, halk taraf›ndan “Küçük Minare” olarak adland›r›lm›flt›r. ELBAfiO⁄LU CAM‹‹ Elbaflo¤lu Camii Zile’nin do¤u giriflinde Çayp›nar› Deresi’nin yan›ndad›r. Zile eflraf›ndan Elbaflo¤lu Seyit Ahmet taraf›ndan 1801’de yapt›r›lm›flt›r. Kesme tafl ve moloz tafl malze- OLTA BALIKÇILI⁄I Y›ld›ztepe’de Boztepe Baraj Gölü’nde, aynal› sazan olta bal›kç›l›¤› yap›lmaktad›r. zile meli yap›, kare mekânl›, kiremit çat›l›d›r. Tavan› ç›takâri süslemeli olan yap›n›n Barok biçemli mermer taç kap›s›n› görmek için, sonradan eklenen beton bölümü geçmek gerekir. Ana mekâna kuzeyden yuvarlak kemerli kap›dan girilir. Yanlardan kaide ve bafll›kl› ince birer sütunçe ile desteklenen kap› kemeri, k›rm›z›, gri ve beyaz mermer geçmelidir. Zilelilerin o eski deyimiyle, buran›n bir k›l›¤›n› alacak (foto¤raf›n› çekecek) olursak, Zile ve etraf›ndaki her köfle insana her an yeni fleyler ö¤retebilir. fiimdi biraz do¤uya do¤ru, suyun karfl› yakas›na geçece¤iz. Roma döneminde küçük bir yerleflme olan Turhal, Tokat’›n köklü ilçelerinden biridir. Üzüm Ba¤› AL ÜZÜM KARA ÜZÜM Tokat’ta ve birçok ilçesinde üzüm, yüzy›llardan beri yetifltirilen, emek verilen bir üründür. Bilinçli ba¤c›l›¤›n bilinen tarihi 15. yüzy›la uzanmaktad›r. Özellikle Tokat merkez, Erbaa, Zile ve Turhal ba¤lar›n›n üzümlerinden yap›lan flarap, pekmez, sirke aran›r ve istenir olmufltur. Bu¤day, arpa, çavdar, yulaf, nohut, mercimek, flekerpancar›, ayçiçe¤i, kuru so¤an ve fi¤ yetifltirilen Zile Ovas› ve etraf›ndaki teraslarda ba¤c›l›k da yap›lmaktad›r. Kal›n kabuklu beyaz bir üzüm türü olan Narince’nin verimi yüksektir. fi›ra, flarap ve pekmez yap›m›nda kullan›l›r. Kara üzüm ve fenerittenden k›rm›z› flarap yap›- Z‹LE PEKMEZ‹ l›r. Eskiden yayg›n olan bu türler yerine annot türü yetifltirilmeye bafllanm›flt›r. Sofral›k üzüm türlerine iliflkin Zile’de süregelen baz› bilgiler flunlard›r: Misket Çavuflu, Çavufl Üzümü, Boduro¤lu aral›k ay›na, Bekiro¤lu ve Kömüfl Cici¤i mart ay›na, fiamk›z›l› nisan ay›na, Hevenklik ise may›s ay›na kadar evlerin kilerlerinde saklanabilmektedir. Alasüt, Tekçi¤it, Ç›tl›k adl› beyaz üzüm türlerinden pekmez, sucuk, pestil ve sirke üretilmektedir. Neredeyse Ana Tanr›ça döneminden günümüze dek süre gelen Zile “Deir” Festivali’nde üzümün pay›n› küçümsemek olanaks›zd›r. Zile Pekmezi Zile bölgesinde yetiflen k›rk dört çeflit üzüm türünden en yayg›n kullan›lan› olan “Narince” türü üzümlerden yap›lan Zile Pekmezi, bölgede “Çalma” ad›yla bilinen türdendir. zile 91 Zile Gödek Sokak TURHAL Kesikbafl Camii ve Türbesi 94 Bu kadar zengin bulgular›n oldu¤u co¤rafyan›n önemli bir yerinde olmas›na karfl›n, Turhal ilçesinin tarihi hakk›nda fazla bir bilgi yoktur. MÖ 3000 y›llar›nda Mezopotamya’da yaflam›fl olan Sümerlerin alfabesiyle yaz›lm›fl iki kitabenin Turhal Kalesi’nde bulundu¤undan söz edilmektedir. Ama bu önemli olay henüz kan›tlanamam›flt›r. Birçok söylence olsa da Turhal ad›n›n hangi sözcükten dönüfltü¤ünü de tam bilmiyoruz. Geçmiflte Kuraflar, Kasiura, Gaygura, Turnalit, Taulara, Gaziura gibi adlar ile özdefllefltirilmifltir. Beylikler döneTurhal Kalesi turhal minde Eretna Beyli¤i’ne ba¤l›yd›. 1399’da Osmanl› egemenli¤ine giren Turhal, Timur’un k›sa süreli iflgalinin ard›ndan 1413’te Osmanl›’ya ba¤land›. TURHAL KALES‹ Turhal Kalesi ve kalenin etraf› ilçenin tarihi merkezidir. Kale’den bu tarihi dokuyu kufl bak›fl› görmek için kaleye ç›kmak gerekir. Roma devrine tarihlenen yap›dan iki burç harabesi ve kapat›lm›fl yeralt› geçitleri d›fl›nda kaleden günümüze pek az fley kalm›flt›r. Yap› malzemeleri, kale ete¤inde kurulan kent için sökülerek Turhal Kültür Evi tafl›nm›flt›r. Turhal’da, günümüzde görülmeye de¤er mimari olarak flu yap›lardan söz edebiliriz: ‹lhanl›lardan kalma Mehmed Dede Türbesi 1312 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Semerci esnaf›n›n piri olarak bilinen Ahi Yusuf’un ad›na yapt›r›lan türbe ise, 1324 y›l›na tarihlenmektedir. ‹lçeye 7 km uzakl›kta bulunan Çivril Köyü’nün hemen giriflinde bulunan Tekkeflin Hamam›, ad›n› hemen yan›ndaki Tekkeflin Tekkesi’nden al›r. Hamama ismini veren tekke hakk›nda ise herhangi bir bilgi bulunma- maktad›r. Yap›da sadece tekli su tesisat› bulunmas› 14. yüzy›l hamamlar›na has bir özelli¤i iflaret eder. Tuhaf onar›mlarla asl›ndan hayli uzaklaflan ve bugün y›k›k olan hamamda tromplardaki dilimler d›fl›nda herhangi bir süsleme görülmez. ‹lçe Yeflil›rmak havzas›nda, Karadeniz bölgesinin orta bölümünde; ‹ç Anadolu’yu Karadeniz’e, Do¤u Anadolu'yu Bat›ya ba¤layan yollar›n kesiflti¤i yerde kurulmufltur. Derin vadilerin a¤z›nda kurulmufl olan ilçe, göz alabildi¤ine ovad›r. Turhal turhal 95 Turhal Koca Kavak 96 Suyunu Yeflil›rmak’tan al›r. Kazova ve Yeflil›rmak boyunca k›vr›mlar aras›nda bulunan Turhal Ovas› fleker pancar› üretiminde önemli yer tutar. Bu ovalar tütün tar›m› gibi karakteristik üretimin yan› s›ra; ilçeye, kalitesi dünyaca takdir edilen fleker üretimi yapan Turhal (Muammer Tuksavul) fieker Fabrikas›’n› kazand›rm›flt›r. Turhal çevresindeki 3 10.004.000 m jeolojik rezervli oniks yataklar› zaman zaman iflletilmektedir. Bu yataklardan aç›k yeflil, beyaz ve sar›ms› renkte oniksler elde edilir. Dayan›kl› ve ifllemeye elveriflli olan bu mermerler, daha çok süs eflyas› yap›m›nda kullan›Turhal fielalesi l›r. Az miktarda da olsa manganez bulunan ilçede, kalite olarak yüksek de¤erde antimuan ç›kmaktad›r. Önce ormanlar›n süsledi¤i ara yollardan, sonra ana yolu izleyerek ilin kuzeybat›s›na do¤ru gidece¤iz. Burada baflka bir ova, Kelkit Irma¤› Tepek›flla Mevkii önünde bafllay›p Kale Bo¤az›’na kadar devam eden 6500 hektar geniflli¤indeki Erbaa Ovas› karfl›lar bizi. YAMAÇ PARAfiÜTÜ fienyurt’ta yamaç paraflütü yap›lmaktad›r. fienyurt Kasabas›nda son y›llarda ulusal düzeyde yar›flmalar yap›lmaktad›r. TURHAL YEMEK KÜLTÜRÜ ‹lçede yemek kültürü çok çeflitlidir. ‹lçeye özgü yemeklerden baz›lar›, Çökelekli, Bat, Mad›mak, Keflkek, Bakla dolmas›, Tokat kebab›, M›s›r pastas›, Turhal çöre¤i, Pancar tatl›s› velibah, yufkal› pilav, Pekmez helvas›d›r. turhal ERBAA Erbaa Genel Görünüm 98 ‹ldeki ilçeler aras›nda, en çok Eski Tunç Ça¤› yerleflmesine sahip yerlerden biridir Erbaa. Bu höyükler, Erbaa’n›n yaz›l› tarih öncesinde de önemsenen bir yerleflim oldu¤unu göstermektedir. Örne¤in, Kozlu Buca¤›, Ezeba¤› Köyü’nde, Eski Gümüfllük Mevkii’nde 1977 y›l›nda saptanan en eski yeralt› maden iflleme atölyesi MÖ 5000’in ilk yar›s›na tarihlenmektedir. ‹lçenin kuzeybat›s›ndaki Kaleköy’ün 1 km bat›s›nda, Yeflil›rmak’›n do¤u, Kelkit’in kuzeybat› kenar›ndaki Eski Tunç Ça¤› yerleflimi K›l›ç Kökten taraf›ndan saptanm›flt›r. Erbaa’ya ba¤l› K›z›lçubuk Köyü’nün 1.5 km kuzeyinde, Kaleköy’ün güneybat›s›ndaki Eski Tunç Ça¤› yerlefliminin Kelkit Çay› erbaa yan› bafl›nda Yeflil›rmak’›n kolu olan Kelkit Nehri akmaktad›r. Arkeolojiyle ilgili kimi metinlere yanl›fl bir isimlendirmeyle “Horoztepe” olarak geçen Dere Mahallesi yerleflme ve mezarl›¤›, Erbaa’n›n geçirdi¤i fliddetli depremlerden sonra mezarl›k alan› olarak kullan›lm›flt›r. Tahsin Özgüç, ilçenin güneyinde, ‹nbat Deresi’nin yan›ndaki Horoztepe Höyü¤ü, “önemli bir Hitit yerleflimi” olarak de¤erlendirmektedir. fiimdi Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunun ve ana tanr›çayla özdefllefltirilen, çocu¤unu emziren anne figürünü, Eski Tunç Ça¤›’n› en güzel temsil eden eserlerden biridir. Gümüfl ve alt›n kar›- Kevgir Kalesi fl›ml› bu küçük eser, hem madenin kullan›m› bak›m›ndan hem de sanat bak›m›ndan dikkat çekicidir. Erbaa ilçesinin tarihsel adlar›ndan en eskisi, Strabon’a göre, Mithridates Krall›¤› devrindeki Fonorova’d›r. Günümüzde ilçenin ad› olan Erbaa 18. yüzy›ldan bafllayarak resmi kay›tlarda yer alm›flt›r. Osmanl› devrinde Niksar ve Amasya aras›ndaki Erek (Erbaa), Karayaka, Sonusa (Uluköy) ve Taflabat (Taflova) nahiyeleri, “dört nahiye” anlam›na gelen “Nevahi-i Erbaa” ortak ad›yla an›lmaktad›r. Bu genel adland›rma sonucunda, ba¤l› oldu¤u nahiyelerle birlikte Kaza-i Erbaa olarak da kay›tlara geçmifltir. Daniflmendler taraf›ndan ele geçirilen Erbaa, 1413’te Osmanl› egemenli¤ine girdi. 1670’li y›llarda küçük bir köy olarak bilinen Erbaa, Ali Cevad’a göre, “1890’da Sivas ‹li’nin Tokat Sanca¤›’na ba¤l› 119 köyü ve 27.000 nüfusu bulunan bir kazad›r.” 1872’de do¤rudan Sivas ‹li’ne ba¤lanan kaza, 1892’de Tokat’a kat›ld›. Tarihi yerleflim 1939, 1942 ve 1943 y›llar›nda meydana gelen depremlerde neredeyse tamamen y›k›l›nca, ilçe bugünkü yerine, günümüz mimarisiyle yap›lm›flt›r. Bu nedenle mimari bak›mdan özellikli yap› yoktur. Ancak Akça Köyü’ndeki bir yap› bugün de görülmeyi hak edecek denli güzeldir. Erbaa Sedir Orman› erbaa 99 Silahtar Ömer Pafla Camii S‹LAHTAR ÖMER PAfiA CAM‹‹ 100 Kitabesi bulunmayan Akça Köyü Silahtar Ömer Pafla Camii, 17. yüzy›la tarihlendirilir. Silahtar Ömer Pafla’n›n 1707 y›l›ndan önce öldü¤ü bilinir. Camideki iki adet bak›r flamdan›n üzerinde, Ömer Pafla’n›n flamdanlar› 1688 y›l›nda camiye vakfetti¤i yaz›l›d›r. Bu durumda caminin bu tarihte veya öncesinde yap›ld›¤› düflünülebilir. Anadolu’da özgün yap›s›n› koruyabilmifl ahflap yo¤unluklu bir cami olarak de¤er tafl›r. Bir s›ra kesme tafl ve üç s›ra tu¤la örgüden yap›lm›flt›r. Ön cephesiyle birlikte üç yönü, Silahtar Ömer Pafla Camii ‹ç Görünüfl erbaa ahflap sütunlu ve kemerli revaklarla çevrilen son cemaat yeri genifl tutulmufltur. Revaklar, ahflap desteklerin tafl›d›¤› ahflap sivri kemerlerden oluflur. Bu bölüm, sahne gibi yükseltilerek yap›ya özgün bir görünüm kazand›r›lm›flt›r. Yan cephe kemerlerinin iç yüzleri kuzeydeki kemerlerin hem iç hem de d›fl yüzleri aç›kl› koyulu mavilerle süslenmifltir. Köfleliklerde bitkisel desenler vard›r. Kuzeybat› köflesindeki çokgen gövdeli tek flerefeli minare, deprem sonras›nda pabuçluk bölümüne kadar hasara u¤ram›fl, Cumhuriyet devrinde onar›lm›flt›r. Hac› Ahmet Hamam› Anadolu’nun mütevaz› ahflap camileri, tafl süslemeli camilerin küçük bir örne¤i olarak infla edilir. Bu yüzden yap›larda ahflap boyama, renkli tafl süslemelerin bir öykünmesi olarak biçimlenir. Caminin girifl kap›s›, böyle bir ahflap iflçili¤in zengin bir örne¤idir. Çatma tekni¤iyle yap›lm›fl kap› kanatlar›n›n yüzeyleri panolara ayr›larak kabaral› çiviler çak›lm›flt›r. Kap› kemeri ve çerçevesi, iki renkli kilitli kesme tafl görünümü alacak biçimde boyanm›flt›r. Ç›takari ve ahflap boyama süslemeli tekne tavanda Selçuklu alt›genleri, göbekte kesiflen on bir kenarl› biçimler, sark›tlar ve kabartmalar görülür. K›rm›z› ve sar›n›n tonlar› ile turuncu, yeflil ve beyaz renklerdeki desenlerde, Selçuklu çinilerindeki gibi çiçek ve yaprak motifleri kullan›lm›flt›r. Ahflap çatma tekni¤iyle yap›lm›fl minberin köflk tavan› merkezdeki y›ld›zlar ve kollar›ndaki kalem ifli süslemelerle göz al›c›d›r. Kad›nlar mahfilinde de caminin genel süslemesi sürdürülmüfltür. Türk süsleme sanat›n›n en güzel örneklerinin bulundu¤u camide ahflap tavan, ahflap destekler, minber ve mihrap süslemelerinde, hem Selçuklu hem de 18. yüzy›l Osmanl› dönemlerinin biçemlerini bulmak olanakl›d›r. HACI AHMET HAMAMI Erek Mahallesi’nde yer alan Hac› Ahmet Hamam›’n›n, Hac› Mehmetzade Ahmet Efendi ve orta¤› Durmuflzade Hüseyin Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› söylenir. EKONOM‹ ‹lin tar›m potansiyelinin %25’i Erbaa ilçesi kaynakl›d›r. Ceviz, f›nd›k, karpuz, so¤an, çilek, hububat, baklagiller, fleker pancar› üretimi ve sebze serac›l›¤› yap›lmaktad›r. Erbaa’da sanayileflme yeni say›labilecek bir etkinliktir. ‹lçede toprak (tu¤la, kiremit), orman ürünleri (parke, kabartma, kereste), tekstil ve kireç sanayi bulunmaktad›r. erbaa 101 102 Kelkit ‹le Yeflil›rmak’›n Bulufltu¤u Nokta Çifte hamam olarak planlanan hamam›n yap›m› 1. Dünya Savafl›’ndan ötürü yar›m kalm›fl ve günümüze kadar tamamlanamam›flt›r. Hiç çal›flt›r›lmad›¤› anlafl›lan yap› bugün oldukça kötü durumdad›r. Dört eyvanl› plan de¤iflik yerlerde kullan›lm›fl olmas›na karfl›l›k, kad›nlar bölümünün plan› Bursa Ulu Camii’nin hamam› ile benzerlikler gösterir. Erbaa’n›n etraf› ormanl›k ve mesiredir. Çatalan ve Ak›nc›lar orman serisi içinde yetiflen Lübnan Sediri, önem tafl›yan yöresel bir a¤aç türüdür. Ancak buran›n en güzel mesiresi, deniz seviyesinden 1900 m yükseklikte yer alan Bo¤al› Yaylas›d›r. Sakarat da¤›ndaki otlaktan yöre halk› hem hayvanc›l›k hem de tar›m için yararlan›r. Bu yayla ayr›ca yararl› bitkileerbaa riyle ünlüdür. Erbaa’daki ba¤lardan elde edilen üzümlerden yap›lan flarap ve sirke bölgenin gözde ürünleri aras›ndad›r ve flu mani, Erbaa’n›n ünlü tütünü için söylenmifltir. “Tütünün milâyim mi Cigara saray›m m› Ay do¤du flafak att› Daha yalvaray›m m›?” Tokat’›n kuzey ormanlar›n›n eteklerinden geçerek do¤uya, Kelkit Vadisi’ne güneflin do¤du¤u da¤lar›n önüne gidece¤iz. Bizi karfl›layacak olan ilçe, Roma’n›n iflgalcili¤ine karfl› uzun y›llar direnen Pontos’un Kaberia kentinin s›n›rlar› içerisindeydi. Niksar tarihi asl›nda bölgenin kaderindeki bütün dönemeçlerin tarihidir, çünkü stratejik konumundan ötürü Niksar önemli merkezlerden biriydi. N‹KSAR Niksar Genel Görünüm 104 Pers krall›¤›n›n y›k›lmas›ndan sonra I. Mithridates’in kurdu¤u krall›¤a ba¤l› bir yerleflim olan Kabeira, Niksar’›n ilk kuruluflunu oluflturur. Krall›k Roma’ya ba¤lan›nca, MÖ 66-62 y›llar› aras›nda Romal› komutan Pompeius, yöreye Diospolis (Zeus Kenti) ad›n› vermifltir. Kentin ad›, yaklafl›k 100 y›l Kelkit Çay› niksar sonra ‹mparator Augustus’u onurland›rmak amac›yla Sebaste olarak de¤ifltirilmifltir. MS 14-37 tarihleri aras›nda Roma imparatoru Tiberius döneminde kent, Neocaesarea (Yeni ‹mparator Kenti) ad›yla an›lmaya bafllanm›flt›r. Bizans devrinde kentin Harsanusiya olarak adland›r›ld›¤›na rastl›yoruz. Daniflmendname’de Harsanusiya ve Niksar adlar› birlikte kullan›lm›flt›r. Niksar, Daniflmend Ahmet Gazi’nin Anadolu seferi s›ras›nda egemenlik alt›na al›nd›. 1077’de Daniflmendlerin baflkenti oldu. 1289 y›l›nda büyük bir sel bask›n›yla tahrip olan yöre, Beylikler dönemi boyunca Eretna Beyli¤i’ne ba¤l›yd›. Timur’un k›sa süreli iflgalinin ard›ndan 1410’lu y›llarda Osmanl› Devleti’ne kat›ld›. fiemseddin Sami’nin kay›tlar› flöyledir: “Sivas ilinin Tokat sanca¤›na ba¤l› olan Niksar, 9 nahiye ve 80 köyü olan 21.000 nüfuslu bir kazad›r.” Niksar’›n 1840 y›l›nda kaza oldu¤unu dönemin salnamelerinden ö¤renmekteyiz. Niksar Kalesi Niksar kalesine ç›kmak, yaln›zca tarihin bu evrelerinden kalma yap› tafllar›n› görmek anlam›na gelmez; ayn› zamanda, Niksar’›n yasland›¤› co¤rafi konumla bütün bu iliflkiler silsilesi üzerine yeniden düflünmek demektir. N‹KSAR KALES‹ Niksar’›n Tarihi geliflimi kale için de geçerlidir. Kalenin ilk yap›m tarihi Romal›lara kadar geri gider. Yap›ld›¤›nda akropol alan›n› tan›mlayan sur duvarlar›, tipik Roma savunma plan› gibi iç, d›fl ve orta sur duvarlar› olarak üç ayr› hat olufl- turmufltur. Kale duvarlar›n›n önemli bölümü bugün iskân alan› içindedir. Sadece Ulu Camii’yle Melik Gazi aras›ndaki k›s›m ayaktad›r. Depremler, savafllar ve bak›ms›zl›k nedeniyle ço¤u y›k›lm›fl olan burçlar yuvarlak ve kare planl›d›r. Bunlardan en bilineni halk›n “Kulakl›” dedi¤i burçtur. Bu burcun önemli bir özelli¤i de devflirme olarak kullan›lm›fl Bizans devri lahit kapa¤›d›r. 7. ve 9. yüzy›llarda güneyden gelen ak›nlara karfl› güçlendirilen kalede kilise, sarn›çlar, depolar ve çok say›da mekân bulunmaktayd›. Niksar Kalesi Tonozlu Mezar niksar 105 Ya¤›basan Medresesi Bugün harap durumdaki medrese, cami ve Ya¤›basan Türbesi, iç kaleye Nizamettin Ya¤›basan taraf›ndan Daniflmend döneminde yapt›r›lm›flt›r. 106 YA⁄IBASAN MEDRESES‹ Ya¤›basan Medresesi’nin plan›, Tokat merkezindeki adafl› olan yap›yla neredeyse ayn›d›r: kapal› avlulu, iki eyvanl›, tromplu kubbesinin üst bölümü aç›kt›r. 1939 ve 1942 depremlerinde hasar görmüfl, MAHLEP TOHUMU (SEMEN PRUN‹ MAHALEB) Niksar’da bulunan bitki, idrisa¤ac› tohumlar›n›n kurutulmufl çiçekleridir. Mahlep, 10 m yüksekli¤inde beyaz çiçekli bir a¤açt›r. Mahlep tohumu elde etmek için olgun meyveler güneflte kurutup çekirdekleri ezilerek toz haline getirilir. Kelkit Vadisi’nde bolca bulunan mahlep, ilin önemli bir ihraç ürünüdür. niksar kubbesi y›k›lm›flt›r. Dört köfle mekân›n kuzey ve do¤usunda birer eyvan ve çevresinde hücre biçiminde odalar yer al›r. Moloz tafl malzemeyle yap›lm›fl medresenin taç kap› ve kaplama tafllar› sökülmüfltür. E. Yavi, “yap›n›n 1158 tarihli yaz›t› ‹.H. Uzunçarfl›l› taraf›ndan Melik Gazi Türbesi’nde bulundu” demektedir. Yaz›tta Ya¤›basan ad› geçmesine karfl›n 1897–1898 tarihli Maarif Salnamesi’nde yap›n›n kurucusu Nizameddin Ya¤›basan ile Ali A¤a olarak kay›tl›d›r. Kitabede “el-Buk’a” sözcü¤ü yaz›l›d›r. Erzurum’da ayn› dönemde yap›lan Saltuklu yap›s› Erzurum Yakutiye Medresesi’nin yaz›t›nda da Buk’a sözcü¤ünün bulunmas›, “Buk’a”n›n medrese karfl›l›¤› kullan›ld›¤›n› akla getirir. Kay›tlara göre Niksar Kalesi’nde cami, hamam, flifahane, medrese ve türbeden oluflan bir külliye bulunmaktayd›. Medrese de bu külliyeye ait bir yap›d›r. Anadolu’daki bilinen ilk medrese yap›s› olan bina, yak›n zamanda yeni bir onar›m geçirmifltir. 107 Kelkit Çay› “Ya¤›basan Medreseleri’nin Malazgirt Savafl› sonras›nda Anadolu’da kurulan en eski medreseler” oldu¤una dikkat çeken A. Kuran, “Selçuklu, ‹lhanl›, Beylikler ve Osmanl›’da uygulanan tek kubbeli medrese, darüflflifa, tekke ve zaviyenin bu plan tipinden esinlendi¤i” görüflündedir. 19. yüzy›l sonu ve 20. yüzy›l bafllar›na kadar “hekim mektebi” olarak faaliyet gösteren yap›, A. Gabriel taraf›ndan 1920–1921 y›llar›nda ziyaret edilmifl ve flu notlar al›nm›flt›r: “Güneydeki dar beflik tonozlu k›s›m, girifltir. Kuzeyde ve do¤uda avluya aç›lan iki eyvan bulunur. Kuzeydeki eyvan›n sa¤›nda ve solunda iki efl hücre ve bu hücrelerin yanlar›nda da sur burçlar› içine yerlefltirildi¤in- den d›fla do¤ru ç›km›fl iki oda mevcuttur.” Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu medreseleri, darüflflifa ve t›p medresesi olarak kurulurdu. Her ders için bir müderris atan›rd›. Daniflmend devri medreselerinde bir veya iki müderristen din, t›p, felsefe, astronomi, dil, matematik bilimleri okutulmaktayd›. YARARLI B‹TK‹LER Ceviz Yapra¤› (Folium Tuglandis), Kuflburnu (Rosa Canina), Nar A¤ac› Kabu¤u, Soy Otu, ayr›ca, Cücek›z Mantar›, Kuzu Göbe¤i, Saçak Mantar›, ‹çi K›z›l Mantar, Niksar’dan çeflitli Avrupa ülkelerine ihraç edilir. niksar Kelkit Çay› YA⁄IBASAN TÜRBES‹ 108 Ya¤›basan Medresesi’nin bat›s›nda 12. yüzy›lda infla edilen Ya¤›basan Türbesi’nin 1939 y›l›ndaki deprem yüzünden yaln›zca temel tafllar› kalm›flt›r. A. Gabriel’e göre sekizgen planl› yap›, moloz tafl üzerine kesme tafl örgülüdür. Pencereleriyse tu¤la kemerlidir. Türbenin biraz ilerisinde iç kalenin ortas› say›lacak yerdeki kal›nt›, “Kale Camii” ad› verilen yap›ya aittir. Ancak tarihi- fi‹FALI SULAR D‹YARI AYVAZ SUYU Ayvaz suyunun, özellikle, kalsiyum oran›n düflüklü¤ü nedeniyle, safra kesesi ve böbrek rahats›zl›klar›yla yüksek tansiyon ve ba¤›rsak hastal›klar›nda yararl› oldu¤u belirtilmektedir. 27°C s›cakl›¤a sahip olan su, bugün baflta Avrupa ülkeleri olmak üzere, Ortado¤u ve Orta Asya ülkelerine “Sa¤l›k Suyu” ad›yla ihraç edilmektedir. maktad›r. Sar›l›k hastal›¤›na iyi geldi¤ine inan›ld›¤› için bu hastal›¤› çekenlerce kullan›l›r. VARTAN SUYU Vartan Suyu Keten Deresi Bölgesi ve Saray Düzü denilen yerde çok say›da noktadan ç›kan bir sudur. Suyu ilk bulan, Vartan ad›nda biridir. Frengi ve sar›l›k gibi hastal›klar›n tedavisinde yard›mc› olarak kullan›l›r. 1970’li y›llardan sonra su flehir flebeke suyuna dahil edilmifltir. GUATR SUYU Çimenözü köyündeki guatr Niksar’a 16 km uzakl›kta Kelsuyunun bu hastal›¤›n tedavi- kit Irma¤›’n›n bat› yakas›ndasinde yard›mc› oldu¤u söyle- ki Sar›yaz› (Onan) Köyü’ne yaklafl›k 250 m uzakl›klarda niyor. üç tane çermik vard›r. Bunlar SARILIK ÇERM‹⁄‹ Sar›l›k Çermi¤i fieyhler Köyü Yel Çermi¤i, Urfiye Çermi¤i, yak›n›ndaki bir dereden ç›k- Uyuz Çermi¤i adlar›yla bilinir. niksar Niksar Çamiçi Yaylası ne iliflkin net bilgi yoktur. Kalenin s›n›rlar› içindeki ‹çkale Mahallesi’nde iki hamam yer al›r. Kale Hamam› 12. yüzy›la tarihlenmektedir. Öteki, 15. yüzy›la tarihlenen, “Kral K›z› Hamam›” da denilen Büyük Hamam’d›r ve burada en iyi korunmufl yap›lardan biridir. BÜYÜK HAMAM (KRAL KIZI HAMAMI) Fatih Sultan Mehmet Soka¤›’ndaki Büyük Hamam 15. yüzy›lda yap›lm›flt›r. Soyunmal›k bölümü hariç geri kalan k›sm› özgün haliyle günümüze ulaflm›flt›r. Tek hamam tarz›nda yap›lm›fl olan hamam, üç eyvanl›, köfle halvetli plan flemas›na sahiptir. Do¤udan bat›ya do¤ru soyunmal›k, aral›k, so¤ukluk, s›cakl›k, su deposu ve külhan fleklinde s›ralanan mekânlardan oluflan yap›n›n duvarlar›nda moloz tafl, zeminde düzgün bazalt tafl kullan›lm›flt›r. S›cakl›k bölümündeki sekiler tu¤ladan yap›lm›flt›r. Mekânlar aras› kap›lar yuvarlak kemerlidir. Aral›k bölümü oldukça karakteristik bir flekilde ele al›nm›fl, sekizgen planl› ve ›fl›k gözlü kubbelidir. Sekizgenin ara yüzleri yuvarlak nifl flekline getirilerek kubbeye geçifl tromplarla sa¤lanm›flt›r. Halvetin içindeki kurnalar yap›n›n bir baflka özgünlü¤ünü oluflturur. Kuzey cephe önünde bulunan kurna, bunlar aras›nda en dikkat çekici oland›r. Ön yüzleri pahlanm›fl ve kübik formlu olan bu kurnan›n üç yüzünde de figürlü süsleme bulunur. Ön yüzünde, üst k›sm› ç›plak, belden afla¤›s› pefltamall›, sa¤ aya¤›n› uzat›p sol aya¤›n›n üzerine atm›fl, sar›kl› bir insan figürü bulunur. Belden afla¤›s› yandan, gövdesi cepheden betimlenmifltir. Selçuklu dönemi çinilerindeki insan figürlerine benzer. Di¤er yüzeyde de benzer bir figür kullan›lm›flt›r, ayr›ca kuyruklar› yere de¤en iki tavus kuflu ve flahin benzeri bir kuflla mücadele eden keklik benzeri bir kufl kompozisyonu vard›r. Ayn› formda olan di¤er kurnalarda figürlü süsleme görülmez. Bunlardan do¤uda olan›nda hayat a¤ac› ve nar a¤ac› motifi dikkati çeker. niksar 109 Leylekli Köprü 110 fiimdi ilçenin tarihi di¤er yap›lar›na do¤ru aç›labiliriz. Önce Arasta’y› gezmeliyiz. Sa¤›nda solunda yeni binalar›n olmas› onun de¤erini eksiltmek bir yana, tersine daha da belirginlefltirmifltir. Tam önünde uzanan köprü, bölge yap›lar› aras›nda en çok tan›nand›r. LEYLEKL‹ KÖPRÜ (YILANLI KÖPRÜ) Çanakç› Deresi üzerindeki köprülerin hemen hepsi Roma ve Bizans devirlerine tarihlenir. Leylekli Köprü’nün de kitabesi olmamakla birlikte Roma döneminde yap›ld›¤›, Türk döneminde onar›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yar›m yuvarlak kemerli, tek gözlü kesme tafltan yap›lm›fl köprülerin en büyü¤ü ve en ünlüsüdür. Kemer k›sm›ndaki tafl üzerine ifllenmifl, a¤z›nda y›lan tutan leylek figüründen al›r ad›n›. Dere üzerindeki önemli di¤er iki köprü Seymenli ve Çilhane adlar›n› tafl›r. Buradan Ünye Caddesi’ne do¤ru gitti¤imizde çok eski bir yap›y› görürüz. N‹KSAR ULU CAM‹‹ Niksar Kalesi’nin güneydo¤u niksar eteklerinde, dere kenar›nda yer alan Niksar Ulu Camii, Çenepnizade Hasan Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Anadolu camileri içinde tarih bak›m›ndan en eskilerinden biridir ve günümüze sa¤lam olarak ulaflm›flt›r. Evliya Çelebi, yap›y› Melik Gazi Camii ad›yla anar: “Befl alt› basamak tafl merdivenle inilir. Uzunlamas›na yap›lm›fl eski bir camidir ki kalenin fatihinin ad›n› tafl›r.” fiimdi sadece mahzenini görebildi¤imiz ve Hac› Ç›kr›k Türbesi olarak bilinen kal›nt›, Ulu Cami’yi yapt›ran Çenepnizade Hasan Efendi’ye aittir. Moloz taflla infla edilen caminin köflelerinde ve yap›y› çevreleyen payandalar›n d›fl yüzeylerinde iri bloklar halindeki devflirme tafllar kullan›lm›flt›r. Pencereler, payeler ve kemerler de kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mihrap duvar›na dikey yerlefltirilmifl kare kesitli alt›flar payeden oluflan dört s›ra destek dizisi ile yedi sah›na ayr›lan yap›n›n avlusu yoktur. Dikdörtgen mekân, çapraz tonoz örtülüdür. Plan›n yap› derinli¤ine do¤ru geliflmesi ve sah›nlar›n mihrap duvar›na dikey olarak uzanma- Ulu Camii 111 s›, karakteristik olarak de¤erlendirilmesine karfl›n, yöredeki Bizans kiliselerine ba¤lan›r. Kuzey cephede yer alan Taç kap› bezeme aç›s›ndan yap›n›n en dikkat çekici ögesidir. Taç kap›y›, alt› kollu y›ld›z, okucu, dörtlü geçme gibi geometrik motifler ile bezeli üç bordür çevreler. Kitabelik k›sm› bofltur. Mihrap, bezeme aç›s›ndan taç kap›n›n üslubunu tekrarlar. Mihrap niflini üç bordür çevreler. Kavsaras›nda befl s›ra mukarnas bulunan nifl, üç kaval silmeli iki sütunla ile s›n›rlanm›flt›r. Selçuklu y›ld›z geçmeleri ve rozetler de mihrap niflinin süslemeleri ara- s›ndad›r. Mihrap önü kubbesinde ayd›nl›k feneri bulunmas›, taç kap›n›n asimetrik yerlefltirilmesi, kuzey do¤u köflesinin çarp›k olmas›, yap›n›n ay›rt edici özellikleridir. Caminin örtü sistemi, kubbelerin d›fl›nda düz çat›d›r. Kubbede ana eksenler üzerinde dört dar pencere bulunur. Burada ahflap bölümlemeli veya asma katl› bir mahfilin bulundu¤u anlafl›l›r. Ahflap aksam kal›nt›lar› 19. yüzy›lda burada bir asma katl› mahfil yer ald›¤›na iflaret eder. Cami, ‹lhanl› devrinin merkezi olan Erzincan’a ulaflan eski yolun bafllang›c›nda yer almaktad›r. Ulu Camii niksar Çöre¤i Büyük Tekkesi ÇÖRE⁄‹ BÜYÜK TEKKES‹ 112 Çöre¤i Büyük Camii olarak da bilinen yap›, 14. yüzy›lda Ebu Said Bahad›r Han zaman›nda infla edilmifl bir ‹lhanl› eseridir. Kare planl› cami, ilk yap›ld›¤›nda tekke ve zaviye olarak planlanm›fl ancak depremlerle zarar gören yap›n›n sadece portal duvar› ayakta kalm›fl içerde bölünmüfl alanlar y›k›lm›flt›r. Avlusunda sekizgen flad›rvan› vard›r. Revaklar kesme tafl, di¤er bölümler moloz tafl kullan›larak yap›lm›flt›r. Taç kap›, geometrik, bitkisel motifler ve ceylan benzeri hayvan figürü ile bezelidir. Kap›n›n iki yan›nda çöre¤e benzeyen iki disk nedeniyle bu ad› ald›¤› düflünülmektedir. Camii’nin karfl›s›ndaki çeflme, Harmanc›k Tepesi’ndeki nekropol alan›ndan getirilen Roma lahit tafllar›ndan yap›lm›flt›r. “Lülecizade Kardefller” ad›n› sülüs tarz› yaz›ttaki imzadan almaktad›r. Niksar’›n an›tsal yap›lar›ndan niksar birini, yeni binalar neredeyse çepeçevre sarm›flt›r. Ancak bina, bu yeni dokunun içinde tarihsel esteti¤in bir simgesi olarak durmaktad›r. KIRK KIZLAR / KIRGIZLAR KÜMBET‹ K›rk K›zlar Mahallesi’ndeki türbe, Niksar’daki di¤er yap›lardan farkl› olarak tu¤la örgülü an›tsal de¤erde bir yap›d›r. Yap›m tarihi, günümüzde kay›p olan kitabesine göre, 1220’dir. A. Gabriel, “bu türbeyi, Sivas I. Keykavus Darüflflifas›’n› yapt›ran mimar Ahmet bin Ebubekir’in eseri” olarak kaydetmifltir. Türbenin sekizgen biçimli piramidal külah› y›k›lm›fl, geriye saçak ç›k›nt›lar› ve tu¤la kubbesi kalm›flt›r. Yap›n›n cenazelik bölümü kesme tafl kaplamal›d›r. Cenazelik bölümünün ayr› kap›s› ve iki küçük havaland›rma penceresi bulunur. Cenazelik kat›n›n en büyük özelli¤i alt kat›n›n ortas›nda bir ayak bulunmas›- K›rk K›zlar Kümbeti d›r. Bu ayak günümüze ulaflmam›flt›r. Ana mekân, derzleri genifl tutulmufl tu¤la örgülüdür. D›fl köfleler, yap›n›n üst bölümünde birleflerek yap›ya süsleme etkisi sa¤lar. Türbenin iki cephesindeki dört köfleli sa¤›r nifllerin ortas›nda iki pencere bulunur. Pencere al›nl›klar›n›n birisinde beflgen tu¤lalarla, di¤erinde Selçuklu biçeminde tu¤la ve firuze renkli çinilerden oluflan süslemeler yer al›r. Niksar’da görülmeye de¤er di¤er baz› yap›lar› flöyle s›ralayabiliriz: Tafl Mektep Mahallesi’nde, Daniflmend Beyli¤i döneminde 1160 y›l›nda yap›ld›¤› san›lan Cin Camii; avlusunda, Celvetiye tarikat›na mensup Keflfi Osman Efendi’nin mezar›n›n da bulundu¤u Keflfi Camii; Taflra Mahallesi’nde 15. yüzy›la tarihlenen Çavufl Hamam›; Bengiler Mahallesi’nde yaz›t›nda “II. K›l›çarslan’›n komutan› Bedreddin fiahin fiah’a aittir” diye yazan Hac› Ç›kr›k Türbesi (“Ç›kr›k Evliya” ve “Keykubat Türbesi” olarak da bilinir). MEL‹K GAZ‹ TÜRBES‹ Niksar ilçesinde bulunun türbe Daniflmendli Devleti’nin kurucusu Melik Daniflmend Gümüfltekin Ahmet Gazi’ye ait olan türbe 12. yüzy›l›n rtalar›nda torunu Nizamettin Ya¤›basan (1143 –1164) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Daha sonraki dönemlerde hasar gören türbe, Osmanl› döneminde 15. yüzy›l ortalar›nda bugünkü haliyle yeniden infla edilmifltir. Günümüze kadar birçok de¤iflikli¤e u¤ram›fl olan türbe, kareye yak›n dikdörtgen plânl›d›r. Girifli kuzey cephesinde olan türbenin inflâ malzemesi tu¤la, moloz tafl ve kesme taflt›r. Do¤u, bat› ve güney cephelerinde düzgün moloz tafl örgü aras›nda üç s›ral› tu¤la hat›l kullan›lm›flt›r. Kuzey cephesi ise tamamen kesme tafl kaplamad›r. niksar 113 Softao¤lu Kona¤› N‹KSAR EVLER‹ 114 Kalenin eteklerindeki hemen bütün mahallerde Niksar’›n geleneksel mimarisinin izleri görülebilir. Resmi yap›lar›n toplanmas›ndan ötürü halk›n “Hükümet Yolu” dedi¤i Fatih Sultan Caddesi üzerinde de ilçenin geçmiflini yans›tan konaklar vard›r. Belediye’nin sat›n alarak otele çevirdi¤i Softao¤lu Kona¤› ve Ömerzade Evi bu bak›mdan gezmeye de¤er yap›lar›n bafl›nda gelmektedir. Niksar’daki evlerde ahflap ön plandad›r. Bunun bir nedeni ilçenin arkas›ndaki genifl çam ormanlar›, ikincisi de yak›n oldu¤u Karadeniz Bölgesi’ndeki ahflap a¤›rl›kl› mimariden etkilenmesidir. Niksar evlerinde Karadeniz’le ‹ç Anadolu evlerinin bir kar›fl›m› görülmektedir. Bu evler ço¤unlukla iki ve üç katl›d›r. Bu evlerin büyük ço¤unlu¤u birbirlerine bitiflik nizamda yap›ld›¤›ndan cephe ç›kmalar›na çok fazla yer verilmemifltir. Kentin girifline do¤ru yürüdü¤ümüzde, flimdi kendi halinde zamana direnen, ancak geçmiflte sa¤l›k bak›m›ndan birçok hizmet vermifl bir binayla Niksar’› baflka boyutlarda tan›may› sürdürebiliriz. Burada Niksar’›n geleneksel mimarisinin yan› bafl›nda uzanan mezarl›kta, ayn› zamanda Kulak Türbesi / Kümbeti, Akyap› Kümbeti, niksar Do¤anflah Alp Türbesi gibi Niksar’›n geçmifliyle iliflkili kifliliklerin an›t yap›lar› görülebilir. Burada görece¤imiz bir mezarda da bizi fliirleriyle, besteleriyle bu topra¤a daha derinden ba¤layan Erzurumlu halk ozan› Emrah yatmaktad›r. ÇAM‹Ç‹ YAYLASI Buraya gelmiflken, Niksar’›n Karadeniz’e k›y›s› olan da¤lar› üzerindeki Çamiçi Yaylas›’na mutlaka ç›kmak gerekir. Çam ormanlar› aras›ndaki bu yayla konaklama tesisleriyle son y›llarda yo¤un bir ziyaretçi ak›n›na u¤ramaktad›r. Özellikle Çamiçi Yayla fienlikleri yaylaya olan ilgiyi artt›rm›flt›r. Apart oteller ve di¤er konaklama tesisleri dört mevsim hizmet vermektedir. TARIM TUR‹ZM‹ KÜÇÜK A⁄A Ç‹FTL‹⁄‹ Davut Koçer ve ailesi çiftliklerinde 8 kifliyi 5., 6., 7., 9., 10. aylarda konuk etmektedir. Çiftlikte ceviz hasad›, cevizlerin kurutulup soyulmas›, meyve a¤açlar›n›n ve hayvanlar›n bak›m› gibi ifller yap›lmaktad›r. Ayr›ca çiftlikte organik tar›m da yap›lmaktad›r. Çiftlik, son 3 y›lda 12 farkl› ülkeden çok say›da ziyaretçiyi a¤›rlam›flt›r. BAfiÇ‹FTL‹K Baflçiftlik Genel Görünüm 116 Tokat merkezden bafllay›p ve yine o yöne do¤ru giderken neredeyse oval bir hat çizdik. Hatt›n bu noktas›ndaki Baflçiftlik, ilçe konumunu yeni kazanm›fl bir yerleflimdir. Asl›nda ilçenin geliflmesini, bütün çevresiyle uçsuz bucaks›z çiftliklerin kurulabilece¤ini ilham eden bu do¤a parças›nda çok az say›daki insan›n bafllatt›¤› bir serüvenin büyümesi olarak yorumlayabiliriz. ‹lçe sakinleri de, ilçenin ileri gelenleri de ilçelerinin ad›na iliflkin konuflurken flunu söylemektedir: “Baflçiftlik ilçesinin ad›, burada bulunan befl haneden dönüflerek Baflçiftlik olmufl. Beflçiftlik’ten, Baflçiftlik’e.” Bu kadar sade bir geçmiflin üzerinde, Baflçiftlikliler ToYayla kat’›n baflka bir tarihsel ürününü büyütmektedir: Hal›c›l›k. Burada neredeyse her köyde, her evde ve her atölyede hal› ve kilim dokundu¤unu görebilirsiniz. ‹lçe ekonomisinin %75’i hal›c›l›¤a ba¤l›d›r; örne¤in, köylerde y›ll›k 7000 m2 hal› dokunmaktad›r. Bulunmas› zor da olsa, kimi köylerde ‹ç Anadolu ve tarihi Tokat dokumalar›n›n hemen bütün özelliklerini bulabilirsiniz. Bu dokumalarda, saf yün, bitkilerden, kayalardan ve köklerden elde edilen do¤al boya kullan›lmaktad›r. Baflçiftlik’in bat›s›ndaki Büyük Çal Tepesi, kuzeyindeki Çart›l, Sivrilce, güneyindeki Karaçam ormanlar›n›n bulundu¤u yüksek tepeler ve do¤usundaki düzlük alanlar, do¤a yürüyüflleri için özellikle ilkbaharda eflsiz bir güzellik sunar. YAMAÇ PARAfiÜTÜ Baflçiftlik’teki Saman Da¤›, 1800 m yüksekli¤i ile 2003 y›l›nda ilde ilk kez yamaç paraflütünün yap›ld›¤› aland›r. baflçiftlik ALMUS Almus Baraj Gölü 118 Almus ilçesinin tarihi ad›, kaynaklarda Alumus olarak geçmektedir. Osmanl› Döneminde Ali Cevad, “Tokat merkez kazas›na ba¤l› Almus-u Kebir nahiyesi” olarak kaydetmifltir. Almus, Malazgirt Savafl›’n›n ard›ndan Daniflmendler taraf›ndan ele geçirildi. Almus, s›ras›yla Selçuklu, ‹lhanl›, Eretna ve Kad› Burhaneddin beyliklerine kat›ld›. 1399 y›l›nda Y›ld›r›m Bayezid döneminde Osmanl›lar›n ald›¤› yöre, 1402’de k›sa süreli Timur’un eline geçmifl ve ard›ndan 1413’te yeniden Osmanl› topraklar›na kat›ld›. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Tokat’›n merkez ilçesine ba¤l› olan Almus, 1954’te ilçe oldu. Almus Baraj Gölü kenar›ndaki ilçe, bugüne dek tam dört kez yeniden kurulmufltur. Do¤ubat› yönünde aç›lan Tozanl› Vadisi’nin yüksek noktalar›ndan birinde kurulmufl olan ilçe, eski ça¤lardan beri hem Tozanl› Vadisi’ne hem Komana kentine inen geçitlerden birinin üzerindedir. ‹lk yerleflimi bugünkü alan›n›n 3 km güneyindedir. Halk›n Eski Almus almus dedi¤i bu alan yok olmasayd›, büyük olas›l›kla Tokat’›n birçok ilçesinde gördü¤ümüze eflde¤er, mimari ve tarihsel bir doku görecektik. Çünkü bu alanda çok eski yap›lara ait izler bugün de görülebilmektedir. Bunun yan› s›ra, ilçenin Çayönü Köyü’ndeki Nekropol, Ar›su’daki Tarla Mevki’ndeki höyük ve nekropol, Serince Köyü’ndeki tarihi ‹slam mezarl›¤› ve Tufantepe’nin karfl›s›ndaki Maflattepe’deki höyük ve nekropol arkeolojik alanlar bak›m›ndan önemlidir. Bir de Bak›ml› Köyü’nde Eski Tunç Ça¤›’na ait atölye, tarihi süreci düflünmek bak›m›ndan, üzerinde k›s›tl› da olsa inceleme yap›lm›fl tek aland›r diyebiliriz. Hem ilçenin art arda gelen y›k›mlardan ötürü yer de¤ifltirmesi hem de geliflen ormanlar›n höyükleri örtmesi tarihi izlemeyi zorlaflt›rmaktad›r. Almus’un ikinci yerleflim alan› olan Tufantepe’nin bir k›sm› baraj suyunun alt›nda kalm›fl, geriye kalan bölümü de a¤açland›r›lm›flt›r. Bu alanda bugün de Horasan temellere, Bi- Almus Baraj Gölü zans’a tarihlenen mezarl›k alan›na ve zaman zaman da piflmifl toprak eflyaya rastlanabilmektedir. ALMUS BARAJ GÖLÜ Günümüzde bir alabal›k yetifltirme alan› olarak da önemsenen Almus Baraj Gölü, Yeflil›rmak’›n hafif bir dirsek çevirerek Omala Ovas› bo¤az›na girdi¤i yerde zonlu toprak dolgu tipinde yap›lm›flt›r. Baraj çevresi ormanla kapl›d›r. K›y›da çok say›da koy bulunmaktad›r. Göl su sporlar› için de ideal bir parkurdur. Görümlü’de (Varz›l), yaflam› 16. yüzy›la dayand›r›lan Pir Sultan Abdal’›n yine önemli bir halk ozan› olan müridi Kul Himmed’in oldu¤u san›lan mezar, Almus’un inanç turizmi bak›m›ndan önemli bir yeridir. Bu inanç güzergâh›nda önemli odaklardan biri de Hubyar Köyü’dür. Yörenin en yüksek da¤› olan Tekeli/Dokuzlar Da¤› (2640 m) eteklerindeki köy ve dergâh hem buran›n semah kültüründe önemli bir yere sahiptir hem de giyim kuflamda gelene¤in korunmas› gibi nite- likleriyle, bölge folkloruna katk› sa¤lamaktad›r. fiimdi biraz daha güneydo¤uya do¤ru gitti¤imizde, Tokat’›n Sivas’la s›n›r noktalar›ndan birine gelmifl olaca¤›z. Yolumuzun üzerinde yine yo¤un ormanlar, vadiler ve akarsu boylar› yer almaktad›r. Merkez Camii almus 119 Dumanl› Yaylas› REfiAD‹YE Refladiye Genel Görünüm 122 Refladiye ilçesinin tarihi ad› Eskefser’dir. 1906 y›l›nda Sultan Mehmed Reflat’a ithaf edilerek Refladiye olarak de¤ifltirilmifltir. 1461 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet döneminde Osmanl› egemenli¤ine geçmifltir. Osmanl› Dönemi boyunca küçük bir yerleflim birimi olan Refladiye, 1906 y›l›nda kaza konumuna getirilmifltir. KALELER Do¤u bat› yönünde dar bir koridor olarak uzanan Kelkit Vadisi’nin orta kesiminde bulunan Refladiye stratejik konumu nedeniyle karakol tarz› kalelerin yo¤unlaflt›¤› bir bölgededir. Hemen do¤usunda bugün neredeyse yok olmufl olan Koyulhisar Kalesi ve kuzeyinRefladiye refladiye deki Niksar Kalesi’nin aras›ndaki alanda çok say›da garnizon tipi küçük kale vard›r. Bu kalelerde Romal›lara, Bizansl›lara ve Türklere ait çok say›da küçük buluntu görülmektedir. Kaleler sadece geçit yollar›n› de¤il, bölgeyi de kontrol etmek için yap›lm›flt›r. Bu kaleler, bulunduklar› bölgelere göre, Tarfu, Güllü Köy, Feselek, Saraydüzü, Kalecik, Mengen, Kaledüzü, K›z›lcaviran, Tozanl› Irma¤› ve Turaç Köyü kaleleridir. Kalelerden günümüze sa¤lam ulaflan› yoktur. Baz›lar›n tamam› y›k›lm›flt›r; çok az›n›n ise sadece temel kal›nt›lar› izlenebilir haldedir. Refladiye’nin ilk kuruldu¤u merkez hakk›nda bugün de berrak bilgiler bulunmamakta- Refladiye d›r. Refladiyeli olan Prof. Atasoy, Ulu ve Keçiköy’ün tepesindeki Kaledüzü’nü göstermektedir. Evliya Çelebi’nin bölgeye iliflkin notlar tuttu¤u zamanlarda, Refladi’ye Erzurum eyaletine ba¤l› Eskefser kazas›d›r. Bütün bu de¤iflim nedeniyle, ilçede tarihi mimari yoktur. Hükümet Kona¤› yolu üzerindeki Çarfl› Camii bu bak›mdan tek örnektir. Kare planl› küçük bir yap›d›r. Üstü kiremit kapl› k›rma çat›yla örtülüdür. Kuzeyinde son cemaat yeri sonradan eklenmifltir. Bat›da ahflap flad›rvan› yer al›r. Yal›n ahflap iflçili¤i, tavan göbe¤inden oluflur. Minber ve mahfil korkuluklar› özenli bir ahflap iflçili¤ine sahiptir. Z‹NAV GÖLÜ Refladiye demek biraz da Zinav Gölü demektir. Yolüstü Kasabas›’na 3 km mesafedeki Zinav Gölü tatl› sulu bir göldür. Gölü, da¤lardan gelen bir dere beslemektedir. Yaklafl›k olarak, 1,5 km2’lik alana sahiptir. Mansap’tan boflalan ayakla Kelkit Irma¤›’na ulafl›r. Batakl›k yerleri yoktur. Ortalama derinlik 10–15 m aras›nda de¤iflmektedir. Etraf› korunmaya al›nm›fl ormand›r. Yak›nlar›nda, ‹ller Bankas› fonlar›ndan yararlan›larak bir gazino inflaat› yap›lm›flt›r. Halk dilinde K›z›lkanat (Aynal› Sazan) denilen çok lezzetli bal›klar› vard›r. Bölge insan›n› göl k›y›s›na çeken en önemli nedenlerden birisi de muhteflem gün bat›m› manzaras›d›r. Refladiye Delice Vadisi refladiye 123 Zinav Gölü 124 Orman Bakanl›¤›’nca Do¤al Hayat› Koruma Sahas› olarak koruma alt›na al›nan göl, çok say›da kufl türünün yaflama ve göçmen kufllar›n konaklama alan›d›r. Göllüköy Gölü, alan bak›m›ndan Zinav’dan daha genifltir. Yan derelerden gelen s›z›nt›larla ve k›fl sular›yla beslenen gölün ortalama derinli¤i 7 m’dir. Buradan, Refladiye’nin d›flar›dan gelen konuklar›n› da a¤›rlad›¤› bir yaylaya ç›kaca¤›z. Selemen, Bozçal› ve K›z›lcaören ilçenin gezSelemen Yaylas› refladiye mek ve yaflamak bak›m›ndan öncelik tafl›yan yaylalar›d›r. SELEMEN YAYLASI Yörenin Ordu iliyle s›n›r›n› çizen Selemen Yaylas› 1514 y›l›nda Çald›ran seferine ç›kan Yavuz Sultan Selim’in ordusuyla burada konaklamas› ve Cuma namaz›n› bu yaylada k›lmas› ak›llarda kalm›flt›r. Yaylan›n bir özelli¤i daha bulunmaktad›r: Bu yaylada para geçmez. Selemen Yaylas›’nda bahar aylar›ndan ilk kar düfle- Refladiye Kapl›calar› ne kadar her Cuma geleneksel yayla pazar› kurulmaktad›r. Tokat, Ordu, Samsun, Giresun, Sivas illerinden gelen insanlar ürünleriyle bu pazarda gereksinmelerini karfl›lar. Bu pazarda al›flverifller mübadele (de¤ifl tokufl) usulü ile yap›l›r; bu durum yörenin kültürel zenginli¤ini göstermesi bak›m›ndan da önemlidir. Bu da¤›n bir yüzü ilçeye özelli¤ini kazand›ran vadilere bakar. Refladiye hem Tozanl› Vadisi’yle hem de Kelkit Vadisi’yle iliflkilidir. Tozanl› ilçeye Eyüp Köyü’nün hemen kuzeyinden girer, Kelkit Vadisi ise Umurca Köyü yak›nlar›nda girer. Kelkit Vadisi çok engebelidir. Bu vadi, Canik Da¤lar›’yla ilin orta kesiminde uzanan ikinci da¤ s›ras›n› birbirinden ay›r›r. Refladiye’ye kadar dar olan vadi burada genifller ve etraf› ola¤anüstü da¤larla ormanlarla kapl› Refladiye ovas›n› oluflturur. Büyük ölçüde tar›ma dayansa da Refladiye ekonomisinde hayvanc›l›k, ar›c›l›k, kümes hayvanc›l›¤›, su ürünleri yetifltiricili¤i de sürdürülür. Hal›c›- l›k da geçim kaynaklar› aras›ndad›r. Refladiye’de ç›kar›lan bentonit, Samafl Bentonit Fabrikas›’nda ifllenmektedir. Refladiye ilçelerinin Kale/Çatalan ve Niksar-Ak›nc›lar orman serisi içinde yetiflen Lübnan Sediri, önem tafl›yan yöresel bir a¤aç türüdür. REfiAD‹YE KAPLICALARI ‹lçede sa¤alt›m özellikleri tafl›yan kaynaklar ilçe turizminin önemli bir parças›d›r. Refladiye ‹çmesuyu için, ‹stanbul Üniversitesi T›bbi Ekoloji ve Hidro-Klimatoloji Araflt›rma Merkezi’nce verilen t›bbi raporda analiz sonuçlar› flöyledir: “48 derecede hipertermal ›s›, litrede 4 gr'›n üzerinde yüksek mineral içeren kapl›cada her türlü romatizma hastal›¤›, ortopedik (k›r›k ç›k›k) rahats›zl›klar, ameliyat sonu sekmeler ve kad›n iç hastal›klar› tedavisi mümkündür.” Suyu hafif tuzlu, ekfli, kokusuz ve renksiz olan Refladiye Çermi¤i 40 - 49°C s›cakl›¤a sahiptir. Romatizma, çeflitli a¤r›l› hastal›klar ve deri hastal›klar›na iyi geldi¤i belirtilmektedir. refladiye 125 GELENEKSEL KÜLTÜR Tavan Süslemesi EL SANATLARI Ahflap Oymac›l›k Tokat’›n merkezinde, ilçelerinde, köylerinde kap›lar ince ifllemeli terekler (raf), dolaplar, korkuluklar, mihraplar, duvarlar ve tavanlar görürsünüz; iflte onlar söyler, söylenebilecek bütün sözcükleri. Ahflaba renk ve ses, can ve karakter veren ustalar›n bütün dünyas›n› onlar anlat›r size. Kalem iflçili¤inin, keskinin, çivinin, boyan›n burada yaflayan veya buraya gelen her insana söyledikleri, asl›nda yaflamak istedi¤imiz dünyan›n küçük izleri, iflaretleri, serüvenidir. Ustas›ndan el alm›fl her ahflap erbab›, yapt›¤› her ifle kendini katar. Ama o ifli isteyenin sosyal konumunu, yaflay›fl tarz›n›, özlemlerini de anlayarak geçer iflin bafl›na. Tokat’ta yaflam›fl uygarl›klar›n, kavimlerin birikimidir arac› tutan elin arkas›ndaki. ‹flte özü budur, Tokat’›n ahflap oymac›l›¤›n›n. Kuyumculuk Selçuklu ve Osmanl› Dönemle- ri’nde çok önemli bir ticari sanat potansiyeline sahip olan Tokat’ta kuyumculuk önemli bir yer tutard›. Günümüzde ustalar› azalm›fl olsa da, özel maharet ve deneyim marifetiyle yap›labilen “Tokat Bilezi¤i” popülerli¤ini halen korumaktad›r. Saraciye Geleneksel sanatlar›m›zdan olan saraçl›k zaman›n ve teknolojinin bütün bask›s›na ra¤men halen bir meslektir Tokat’ta. Tarihte çok ihtiyaç duyuldu¤undan önemli el sanatlar›ndan birisi haline gelen ancak günümüzde birkaç ustan›n yapt›¤› saraciye ürünleri, özellikle at koflum tak›mlar› olup halen do¤u ve güneydo¤uya akmaktad›r Tokat’tan. Bahçe Feneri Yap›m› Bu sanat›n belki de son temsilcisi diyebilece¤imiz bir usta taraf›ndan yap›lan geleneksel bahçe fenerleri, farkl› boyut ve flekillerden geçmiflimize ait mekana ›fl›k tutarlar Taflhan’daki mütevaz› atölyeden. geleneksel kültür 129 Seramik Üretimi Seramik – Çömlek Tokat’ta uygun iklim koflullar› ve malzeme zenginli¤i nedeniyle artan seramik üretimi, baflta Sivas olmak üzere çevredeki yap›larda da kullan›lm›flt›r. Kal›n k›rm›z› hamurlu, yeflil, sar› veya kahverengi s›rl› küp, kap, testi gibi günlük ev eflyas›, alemler, dikdörtgen ve alt›gen biçimli tu¤lalar, alaturka kiremitler üretim biçimleridir. Çeflitli büyüklüklerde birden çok kulplu yap›lan, genellikle hayvansal ve bitkisel g›da maddelerinin saklanmas›nda kullan›lan seramikler, göçebe yayla ve yerleflik yaflam›nda vazgeçilmezdi. Büyük boyutlu zahire küpleri önemli örnekler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu küpler, o y›llarda gezgin çömlek ustalar› taraf›ndan yaln›zca diplikleri seyyar tornada çekildikten sonra kurumaya b›rak›l›p bo¤umlu eklemeler yap›larak üretilirdi. 1970’li y›llar›n sonuna kadar dört atölyede üretimi süren bu sanat dal›, günümüzde Emir- seyit Kasabas›’nda yaflat›lmaktad›r. Yazmac›l›k Yazma, oyulmufl ahflap kal›plar kullanarak çeflitli boyalarla, pamuklu ya da ipek kumafllar üzerine elle çizilip resmedilerek veya bas›larak yap›lan bir kumafl süsleme sanat›d›r. Bu el sanat›n›n örnekleri ço¤unlukla kad›nlar›n bafl ba¤lamada kulland›klar› baflörtülerinde görülür. Ayr›ca bohça, sofra örtüsü, yorgan yüzü olarak da kullan›lmaktad›r. Tokat’ta her bölgede kullan›lan, her çeflit yazma bas›lmaktad›r. Ancak Tokat yazmalar›n›n en önemli özelli¤i Elvan Bask› olufludur. Renkleri ve desenleri eflsiz güzelliktedir. Çar›k geleneksel kültür 131 Geleneksel ‹flleme Örnekleri Tokat’a ait iki özgün desen vard›r. Tokat ‹çi Dolusu, Tokat Elmal›s› ad›yla an›lan çeflitli desenler kullan›lmaktad›r. Bak›rc›l›k Bak›r, Anadolu’da en yayg›n kullan›lan madenlerdendir. Bak›r yaprak halinde al›n›r ve kesilir, a¤aç tokmaklarla ve çekiçle dövülerek flekillendirilir. Bak›r ifllemelerinde çakma ve çizme yöntemleri en yayg›n yöntemlerdir. Tokat, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde bak›rc›l›kta önemli bir merkezdir. Ticaret yollar› üzerinde bulunan Tokat’ta bak›rc›l›k, 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda büyük bir sanayi halini alm›flt›r. Bu dönemde, zengin bak›r yataklar›na sahip Ergani’den ç›kar›lan bak›r da Tokat’ta bulunan kalhanelerde eritilerek tasfiye edilmekteydi. Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek elde edilen saf bak›r›n bir k›sm› kervanlarla, Amasya üzerinden Samsun’a buradan da deniz yoluyla ‹stanbul’a gönderilir, bir k›sm› da flehirde genifllemeye devam eden bak›r eflya üretiminin ihtiyac›n› karfl›lamak için zanaatkârlara ayr›l›rd›. Günümüzde bak›rc›l›k, az da olsa günlük kullan›m ve a¤›rl›kl› olarak süs eflyas› üretimine yönelik sürdürülmektedir. Geleneksel ‹flleme Sanat› Tokat’ta salta, entari, peflli entari, üçetek, saya, önlük, tuzluk, kuflak, cepken, z›vga, aba, yelek, gazeki, gömlek, flalvar, ya¤l›k, yazma, çit, findi, fes, burmal› fes, fermene, saçl›k, saç ba¤›, bel ba¤› gibi giyim eflyas› elde dokunur ve kök boyalarla boyan›rd›. Dokuma motifler gelin-kaynana iliflkisi, aflk, mutluluk, yafll›l›k, dulluk, k›skançl›k gibi sosyal yaflamdan türetilirdi. Giysilere ifllenen nak›fllar›n adlar› kara nak›fl, koçboynuzu, kirpik, ay nak›fl›, oymal›, önlük, üç kaya nak›fl›, flekerpare, flamatl›, sade karayazma, Arapkir saya, kurt izi deseni, karakufl, kilim, serpme, d›fl saya, karayazma, aynal› önlüktür. geleneksel kültür 133 TÜRK YAY VE OKU YÜZ YILLIK UYKUSUNDAN TOKAT’TA UYANIYOR Tokat’ta kültür çevrelerinin a¤aç oymac›l›¤› ile ilgili çal›flmalar›ndan tan›d›¤› Dr. Y. Metin Aksoy 2005 y›l›ndan beri atölyesini ve bofl vakitlerini Türk yay ve okunu yeniden canland›rmaya tahsis etti. Dünya literatürüne “Turkish Hornbow” ad› ile girmifl olan efsanevi Türk yay› yüzy›l›n bafl›ndan bu yana üretimi durmufl ve yap›m› unutulmufl de¤erlerimizdendir. Türklerin kurmufl oldu¤u devletler ile kazanm›fl oldu¤u savafllar›n hemen hepsinde baflrolü oynam›fl olan bu silah›n maalesef ‹stanbul Okmeydan›’n›n yüzy›l bafl›nda ifllevini kaybetmesi ile yap›m› durmufl ve yeni ustalar yetiflmemesi yüzünden yay yap›m› unutulmufl kültürel de¤erlerimiz aras›na girmiflti. 2005 y›l›na kadar yaln›z yurtd›fl›nda birkaç merakl› taraf›ndan Türk yay› kopyalar› yap›lmakta idi. Bu tarihte Dr. Y. Metin Aksoy’un ‹stanbul Askeri Müzede gördü¤ü yaylar› yeniden yapma iste¤i kendi ifadesi ile “önüne geçemedi¤i bir tutku” haline geldi. Osmanl›ca metinlerin günümüz Türkçesine kazand›r›lmas› ve dünya literatüründe Türk yay›’n› anlatan kaynaklar›n okunmas› ile bafllayan süreç sonucunda bir süredir orijinal yaylar kadar kuvvetli ve h›zl› olmamakla beraber ilk yaylar atölyeden ç›kmaya bafllam›fllard›r. Dr. Y. Metin Aksoy yay yap›m›n›n temel ilkelerini gün ›fl›¤›na ç›kartabildiklerini ancak tarihte 824 metreye varan oklar atan yaylar›n tüm s›rlar›n›n ortaya ç›kmas›n›n daha onlarca y›l alabilece¤ini ifade etmektedir. GELENEKSEL G‹Y‹M Kad›n Giyimi ‹ç Saya-‹ç Gömlek Beyaz pamuklu kumafltan yakas› V fleklinde oyulmufl yaka, kenarlar› ifllemeli, boyu ayak bile¤ine kadar, iki yan›nda y›rtmaç olan ön ve yan kenarlar› bele kadar ifllemeli bir iç giysidir. Gecelik olarak ta kullan›l›r. D›fl Saya/Üç Pefl ‹ç sayan›n üzerine giyilen d›fl saya, kadife, etamin veya kal›n dokuma kumafltan, yakas› V fleklinde, bir arkada iki önde ete¤i oldu¤u için üç pefl denmektedir. Boyu iç sayadan uzundur. Arkas›, yaka ve s›rt bölümleri ifllemelidir. Kutnu kumafltan da yap›lmaktad›r. fialvar Kutnu kumafl, beyaz patiska ve pazenden yap›lan flalvar›n a¤› k›sad›r. Beyaz patiskadan yap›lan flalvar›n bilek hizas›ndan itibaren bir kar›fl boyunda nak›flla süslüdür. Ya¤l›k D›fl sayan›n V fleklindeki aç›k olan bölümünü kapatmak için boncuklarla süslü ifllemeli olarak yap›l›r, boyuna ba¤lan›r. Önlük-fial Öynük Dokuma tezgahlarda yün iplerle iki parça halinde dokunan, diktörtgen fleklinde kenarlar› t›¤ oyas› ile örülen, pul ve boncuklarla süslenen bir giysidir. Aynal› Çar›k Çar›¤›n önyüzüne astar›n içerisine ayna yerlefltirilerek dikilir ve dü¤me ile sa¤lamlaflt›r›l›r, toka yerlefltirilir, çeflitli renk ipliklerle süslenerek aya¤a giyilir. Fes–Semerli, Fes/Parçal›, Fes/Terek Al› Keçeden yap›l›r. Ön k›sm› gümüfl veya alt›n paralarla süslü semerli bir bafl giysisidir. geleneksel kültür 135 Kolye, Osmanl› Dönemi Arkal›k Sar›-k›rm›z›, beyaz-k›rm›z›, sar›beyaz çizgili üçlü ya da dörtlü parçalar halinde yan yana dikilen arkal›klar›n (arkadan) sarkan ucuna 40-50 cm uzunlu¤unda saçak yap›l›r. Boncuklu Bel Ba¤› Arkal›¤›n üzerine gelecek flekilde püskül iplerinin her birine küçük ve renkli boncuklar ba¤lan›r ve yap›lan bu saçaklar yünden örülüp bele ba¤lanan kolan üzerine yan yana tutturulur Saç Ba¤› Saçlar genellikle iste¤e ba¤l› olarak örülür. ‹plere dizili mavi boncuklar örülen saç fleritlerinin aras›na kat›l›r. Çit–Findi-Elmal› Çit ve findi, fesin üzerinde kullan›lan beyaz ince tülbentten, etraf› firkete ile yap›lan pul oyas› dikilerek haz›rlanan örtüdür. Çorap El yap›m› olan çoraplarda genellikle k›rm›z› renk hâkimdir ve sar›, beyaz, mavi renklerle nak›fl yap›l›r. Erkek Giyimi: Terlik Bez, pamuklu dokuma veya beyaz etaminden tepesi büzdürülerek haz›rlan›p, renkli ipliklerle ifllenen bafla giyilen bir giysidir. K›rm›z› keçeden yap›lan ve etraf›na puflu sar›larak giyilen feste mevcuttur. ‹fllik El dokuma tezgahlar›nda sar›, k›rm›z›, beyaz ipliklerle dokunan veya bask› yap›larak yap›lan yakas›z bir gömlektir. Aba Dokuma tezgahlar›nda kal›n olarak dokunan omuzu dikiflsiz boyu kol boyu kadar uzun yanlar› y›rtmaçl› bir cekettir. Yelek ‹çi astarl›, önü ilik dü¤me ile kapal›, gö¤se kadar U fleklinde oyuntulu bir giysidir. Cepken Koyu renk kadife veya çuhadan yap›lan arka ve ön beden çeflitli harçlarla süslü giysidir. Z›z›ga Dokuma tezgahlar›nda kal›n olarak dokunan poturlu, a¤z› genifl cep a¤›zlar› paçan›n iç taraflar› kaytanlarla iflli bir pantolondur. Kuflak K›rm›z›, yeflil, sar› renklerden oluflan çizgili desenli kare biçiminde dokunmufl bele sar›lan bir giysidir. Para kesesi, köstek, mendil aksesuar olarak kullan›l›r. Yemeni- Çapula/Çar›k Manda veya Öküz derisinden yap›lan çar›k ba¤l›, tokal› olarak yap›l›r. Aynen ayakkab› görünümlü taban› az olan yemenide giyilmektedir. Çapula ise konçlu ve kaba görünümlü bir ayakkab›d›r. geleneksel kültür 137 GELENEKSEL HALK OYUNLARI Tokat, “Halay Bölgesi”nde yer al›r. Oyunlar davul, zurna, ba¤lama, kaval, def eflli¤inde kad›n-erkek veya karma olarak oynand›¤› gibi türkülü oyunlarda mevcuttur. Oyunlarda; dini, sosyal ve e¤lenceye dayal› olarak dayan›flma, sevgi, inan›fl, aflk, felaket, savafl, bar›fl, do¤a, insan, hayvan iliflkileri gibi temalar ifllenmekte olup derlenmifl olan 140 oyun mevcuttur. Oyunlar; a¤›rlama, yanlama ve yelleme olarak üç bölümden oluflmaktad›r. Ritmik olarak 2/4, 4/4, 7/8 veya 9/8 ‘lik bir yap›ya sahiptir. Tokat a¤›rlamas›, Tombul Makine K›z›k Halay›, Ellik Halay›, K›rat, Karadut, Ters Bico Çekirge Emine Can Kazova Yanlamas› Temira¤a, Koççari, Mero Sar›k›z, Üçayak, Yaryand›m, Simsim, Kartal, Gönüller Semah› ve Kafkas Oyunlar›(fieflen, Kafe, Vuig) yörede s›kça oynanan oyunlardand›r. Ayr›ca cem törenlerinde Hubyar Semah› ve K›rklar Semah› da icra edilmektedir. Tokat A¤›rlamas› Dü¤üne gelen misafirlerin karfl›lanmas›, a¤›rlanmas›, hoflnut edilmesini anlat›r. Üç farkl› melodisi vard›r ve “a¤›rlama”, “yanlama” ve “yelleme” bölümlerinden oluflur. Omuz Halay›, ise bu oyun içinde oynanan bir baflka oyundur. Gelin ve arkadafllar›, gelin al›c›lar taraf›ndan atlara bindirilerek damat evine getirilir. Evde, damat ve arkadafllar› çömelerek at üzerindeki k›zlar› ve gelini omuzlar›na al›rlar. Simsim Genellikle dü¤ün gecelerinde oynan›r. Büyükçe bir ateflin etraf›nda, önce çeflitli hünerler gösterilir, ateflin üzerinden atlan›r. Kartal Halay› Kartal›n uçuflunu, süzülüflünü ve av›na sald›rmas›n› ifade eden taklit hareketleri yapan oyuncularla karfl›l›kl› olarak oynan›r. Koyun Yüzü Saya Gezme - Deve Oyunu Dramatik ö¤eler tafl›yan seyirlik oyunlardan olan bu oyun, h›drellezde koyunlar›n kuzulamaya bafllad›¤› günde bollu¤un, bereketin sevinç içerisinde yaflamas›n› ifade eder. 12 kifliyle oynanan oyunda dede, gelin, c›b›r, arap, afl›k, kahya, dilenci, toplay›c›, döflürücü, söyleyici gibi kiflilerin evleri dolanarak toplad›klar› yiyecekleri birlikte yiyerek e¤lenceli bir vakit geçirmedir. K›rklar Semah› (H›z›r Semah›) Tokat yöresinde de Alevi nüfus içerisinde y›llard›r sürdürülen bu semah Anadolu’nun her yerinde yap›lan semahla ayn›d›r. Ellik Oyunu ve Guinness Rekoru Tokat, Cumhuriyet Meydan›’nda 2009 A¤ustos ay›nda, Tokat’›n dünyaya tan›t›lmas› amac›yla düzenlenen rekor denemesi, 1040 kiflinin kat›l›m›yla yörenin halk oyunlar›ndan ‘Ellik Halay›’ ile Guinness Rekorlar Kitab›’na girmeyi hak kazanm›flt›r. geleneksel kültür 139 Pehlili Pilav GELENEKSEL MUTFAK Tarihi MÖ 5000’lere giden ve co¤rafi olarak bir geçifl noktas› olan Tokat, evsahipli¤i yapt›¤› farkl› kültürlerin de etkisiyle edindi¤i zengin bir mutfak kültürüne sahiptir. Tokat Çöre¤i Her zaman bulunmas› mümkün oldu¤u gibi, özellikle Ramazan ay›nda neredeyse bütün evlerin iftar sofras›n›n vazgeçilmezi, fleker hastalar› için mükemmel bir hafifli¤i olan ve nohut mayas› ile yap›lan “Tokat Çöre¤i” iste¤e ba¤l› olarak sade, cevizli ya da ceviz ve üzümlü olarak da yap›lmaktad›r. Çorbalar Bacakl› Çorba, Bütün Çorba, Çatal Çorba (Niksar Yöresi), Erikli Çorba (Niksar Yöresi), Gendüme Çorbas›, Mercimekli Hamur Çorbas›, Mercimekli Helle Çorbas›, Nohutlu Yo¤urt Çorbas›, Pezüklü Toyga Çorbas›, Yeflil Fasulye Çorbas›, Zo¤all› Çorba (Niksar Yöresi). Bacakl› Çorba Malzemeler: 1 su barda¤› evde kesilmifl eriflte, 1 su barda¤› mercimek, 2 adet orta boy kuru so¤an, 1 adet orta boy domates, 3 adet yeflil Tokat biberi, 150 gr tuzlu ya¤, tuz, karabiber, kimyon, nane. Yap›l›fl›: Mercimek ay›klan›r, y›kan›r ve tuzlu suda hafllan›r. Hafllanm›fl mercime¤in suyuna eriflte ilave edilir. Baflka bir tavada tuzlu ya¤ içinde küp do¤ranm›fl kelle so¤an ve sotelik do¤ranm›fl biber sarart›l›r, domates kar›flt›r›l›r. Baharatlar ilave edilir. Sotelenmifl malzeme mercimek ve eriflteye eklenir ve s›cak olarak ikram edilir. Yemekler Ayval› Yahni (Zile Yöresi), Baklal› Sarma, Bat (Cevizli), Bulgur Domates Yeme¤i, But Yarmas›, Çökelekli Katmer, Domates Biber Yeme¤i, Ebe Gömeci, Ekmek Afl›, Erikli Yavan Sarma, Etli Bütün So¤an Yahnisi, Etli Yaprak Sarmas›, Gelmifl, Haflhafll› ve Cevizli Parmak (Erbaa Yöresi), Hafl›l, Ispanakl› M›hlama, ‹flkefe, Kabak Kabu¤u Kavurmas›, Keflkek, Kete (Turhal Yöresi), Kömeç Yeme¤i, Kuru Bamya, Kuru Patl›can Yeme¤i, Mad›mak, Mayal› Pifli, Mercimekli Bulgur Pilav›, Nivik, Pancar Dal› Silkelemesi, Pancar Yeme¤i, Patl›can Dizme, Patl›canl› Pehli (Zile Yöresi), Pehli, P›rasa Sarmas›, Sirrun, Sohta Cörme, fi›psi, Taze Fasulye Kavurmas›, Tokat Kebab›, Tokat Tavas›, Turflulu (Zile Yöresi), Velibah (Turhal Yöresi), Yeflil Fasulyeli Bulgur Pilav›, Yo¤urtlu Zeytinya¤l› Patl›can, Yufkal› Pilav (Turhal Yöresi), Yumurtal› Pürpürüm Kavurmas›, K›ymal› ve çökelikli Tokat Pidesi. geleneksel kültür 141 Tokat Kebab› Bat (Cevizli) Malzemeler: 1 su barda¤› hafllanm›fl yeflil mercimek, 2 kafl›k salça, 2 domates, 2 kuru so¤an, yeflil so¤an (3-5 dal), 200 gr üzüm yapra¤›, 3 su barda¤› su, 1 çay barda¤› dövülmüfl ceviz, 1 çorba kafl›¤› kuru reyhan, 1 demet dereotu, 1 tatl› kafl›¤› pulbiber, tuz. Yap›l›fl›: Mercimek hafllan›p so¤utulur. Salça, ceviz, önceden y›kan›p do¤ranm›fl domatesler, dereotu, reyhan, kuru so¤an, yeflil so¤an gibi tüm malzemeler kar›flt›r›l›r. Bat, üzüm yapra¤› ve köy ekme¤i ile servis edilir. Pehli Malzemeler: 1,5 kg kuzu, kol ve s›rt (Karayaka kuzusu), 3 bardak su, 2 çorba kafl›¤› tereya¤›, tuz. Yap›l›fl›: Tereya¤› tavada eritilir. Etler çepeçevre iyice k›zart›l›r. Bir tencereye al›n›r. Su ›s›t›l›p etlerin üzerine dökülür. Oca¤a al›n›r ve piflirilir. Yar›m saat sonra tuz kat›larak etler iyice piflinceye kadar kaynat›l›r ve suyun çekmesi sa¤lan›r. Yan›nda nohutlu pirinç pilav› ile s›cak servis yap›l›r. Tokat Kebab› Malzemeler: 1,5 kg taze kuzu eti, 500 gr kuyruk ya¤›, 1 kg çekirdeksiz patl›can, 1 kg yerli tarla domatesi, 300 gr yerli biber, 6 orta boy patates, 10 adet küçük so¤an, 6 bafl sar›msak, 10 adet uzun lavafl pide. Yap›l›fl›: Kibrit büyüklü¤ünde kesilmifl etler kaya tuzu ile tuzlan›r. Sap› kesilmifl patl›canlar soyulmadan boyuna ikiye ayr›l›r. Kaya tuzu ile iç yüzleri birbirine sürülerek ovulur. Bafl parmak uzunlu¤unda enine do¤ran›r. Patatesler kabu¤u soyulup yar›m cm kal›nl›¤›nda halka halka kesilir. Kebab fliflleri bir parça kuyruk ya¤› ile silinir. Daha sonra bu flifllere s›ras› ile bir parça kuyruk ya¤›, 1 bafl bütün sar›msak, daha sonra do¤ranm›fl et alt›na içi ete dönük patl›can, alt›na patates olmak üzere s›ras›yla tak›l›r. Her fliflte bir bafl sar›msak kullan›l›r. Kebab oca¤›n›n tavas›na domatesler ikiye bölünerek içleri yukar›ya bakacak flekilde dizilir. Yine di¤er flifllere her birine büyük bir parça kuyruk ya¤› tak›larak yeflil biberler dizilir. fiifller oca¤›n içine piflme s›ras›yla ve domateslerin içinde bulundu¤u tavan›n üstüne gelecek flekilde dizilir. 20-30 dakika aras›nda piflen flifller, üzerine lavafl serilmifl tepsinin içine, ortas›na domatesler gelecek flekilde dizilir. Domatesin ortas›na ayr›ca kebab ya¤› konur. Bu yemek, eski Tokat evlerinde bulunan topraktan yap›lm›fl özel ocaklarda piflirilir. Tokat kebab› ön haz›rl›¤›ndan piflirilmesine ve yeme adab›na kadar bir ritüeldir. Zevk ve sefa sahibi insanlar›n b›rakt›¤› bir kültür hazinesidir. Tokat kebab›n›n f›r›n› Tokat ba¤lar›n›n vazgeçilmez bir gelene¤idir. Tokat bölgesinde bu f›r›nlar› yapabilmek ayr› bir ustal›k ve de¤er ölçütüdür. Kebab› oluflturan her ürün bafll› bafl›na bir ustal›k ister. Tokat f›r›n›n›n, Anadolu medeniyetleri içinde kullan›lanlar›n aras›nda en geliflmifli oldu¤u söylenir. Özel yap›s›yla, yiyecekleri do¤rudan ›s›ya maruz b›rakmaz; yani, terletme yöntemiyle sebze ve etler hem ›zgara hem de f›r›nlama etkisi ile piflirilir. geleneksel kültür 143 T›rt›l Baklava Sebze ve etler f›r›n içinde bulunan ask›ya as›l›r ve böylece yüzeylerin efl zamanl› olarak, eflit flekilde piflmesi sa¤lan›r. Tokat Kebab› san›ld›¤›n›n aksine kuru hararette piflti¤i için sindirimi kolay bir yemektir. Eski f›r›n tipleri incelendi¤inde, geçmiflte Tokat kebab›n›n atefli hiç görmeden k›zd›r›lm›fl f›r›nlarda piflirildi¤i görülür. Ancak daha sonralar› zamana ayak uydurmak zorunda kalan ve ticari boyut kazanan Tokat kebab› pelit odunu ateflinde yap›lmaya bafllanm›fl ve günümüze kadar gelmifltir. lan›r. Hafllanan bulgur kafl›k yard›m›yla iyice ezilir. ‹yice ezebilmek için tavuk suyu da eklenebilir. ‹yice yo¤urulunca yani pütürsüz bir k›vama gelince yuvarlak bir tepsiye al›n›r ve üzeri düzlefltirilir, ortas› yuvarlakça aç›l›r. Servis yaparken etler kenara çorbas› ise orta bofllu¤a konur. Tatl›lar Kuru Erik Tatl›s›, Leylek Gili¤i, Pancar Tatl›s› (Turhal Yöresi), Pekmez Helvas› (Turhal Yöresi), Yufka Tatl›s›. 145 Kuru Erik Tatl›s› Basta-fiipsi (Kafkas Yeme¤i) Malzemeler: 1 bütün tavuk, 2 orta boy kuru so¤an, yar›m su barda¤› zeytinya¤›, 3-4 difl sar›msak, deniz tuzu, karabiber, su, 1 yemek kafl›¤› tereya¤›, 2 yemek kafl›¤› un, 1 yemek kafl›¤› salça, 1 su barda¤› iri bulgur. Yap›l›fl›: Tavuk önce tütsülenir sonra y›kan›r ve parçalan›r. Do¤ranm›fl so¤an ya¤da kavrulur, parçalanan tavuklar içine at›l›r. Sar›msaklarda eklenerek beraberce biraz daha kavrulur. Tuzu ve karabiberi eklenir ve etlerin üzerini geçene kadar su koyup hafllan›r. Ayr› bir kapta un tereya¤› ile çok az kavrulur. Salça kat›larak kavurmaya devam edilir. Tavuk suyu üzerine eklenir. Kaynay›nca tavuk parçalar› da kat›larak 10 dakika kadar piflirilir. Basta yapmak için ise bulgur, su ve tuz kat›larak iyice hafl- Malzemeler: 500 gr kuru erik, toz fleker, su, 1 su barda¤› iri dövülmüfl ceviz. Yap›l›fl›: Erikler iyice y›kan›r. Bir tencereye al›n›r. Erikleri 1 parmak geçecek kadar su konur. Erikler iyice yumuflay›ncaya kadar 10 dakika a¤z› kapal› olarak piflirilir. Yumuflad›ktan sonra 2 bardak fleker konur, 7 dakika daha piflirilir ve tad›na bak›l›r. fiekerinin ayar› arzuya göre artt›r›labilir veya eksiltilebilir. fieker ilave edildikten sonra tencerenin kapa¤› aç›k olarak kaynat›l›r. A¤z› aç›k tencerede suyu çektirilir. Az bir su (flurup) kal›nca alt› söndürülür ve yayvan bir cam kaba al›n›r. So¤umaya b›rak›l›r. So¤uyunca üzerine ceviz dökülür. Ayrıca Tokat Yapra¤›, Kuflburnu, Zile Pekmezi Tokat mutfa¤›n›n tad›n›lmas› gereken lezzetleridir. geleneksel kültür SÖZLÜ KÜLTÜR Muazzam bir tarihsel birikimin üzerinde geliflen Tokat’ta, tüm Anadolu ve yak›n co¤rafyalarda oldu¤u gibi anlaml› sözler ve deyimler günlük yaflam›n önemli bir parças›d›r. 146 Baltas› kütükten ç›kmak: Ç›kmazdaki bir iflini yoluna koymak. Derisine s›¤mamak: Çok k›zmak, köpürmek. Dokuz koyunun doymad›¤› yerde, dokuz araba ot yolmak: En elveriflsiz durumlarda bile kendine ç›kar sa¤lamak. Döfle¤ine oturmak: Zanaat›n› ö¤renip ele almak. Gözü düflmek: ‹mrenip bakakalmak. Rüyas›nda sinek avlamak: Saçmalamak. Sütünü yere sa¤mak: Bofl yere yalvar›p yakarmak. Yumurtadan yonga soyuyor: Çok cimri kifliler için kullan›l›r. Öve öve öküz ettiler, boynuzunu dokuz ettiler: Abart›l› biçimde överek, gerçekten uzaklaflma anlam›nda kullan›l›r. Çi¤ et çirkin görünür: Kaba davran›fl› yermek anlam›n› tafl›r. Bilmeceler Bölgenin kültürel hayat›n›n en önemli parças› do¤al hayat ve do¤al olaylard›r. Bu durum bilmecelerde de gözlemlenebilir. geleneksel kültür Kap›m›n efli¤i yavrumun befli¤i. (A¤aç) Ali Bey’in kat›r› bin serüven götürü. (Kirpi) Bir ça¤›r›fl bir ba¤›r›fl ç›k›verdi bir top gümüfl. (Yumurta) Benim bir halbur (kalbur) civcivim var, akflam atar sabah toplar›m. (Y›ld›z) Bir sinide iki tavuk, biri s›cak biri so¤uk. (Günefl-ay) Nazl› gitse izi yok, h›zl› gitse tozu yok. (Gölge) Teptim tekerlendi, öptüm flekerlendi, bal ile ba¤dem bir güzel âdem. (Kavun) Kat kat ama katmer de¤il, k›rm›z› ama elma de¤il, yenir ama meyve de¤il. (So¤an) Ekmeden biter, dünyaya yeter. (Tuz) Bit gibi burnu var. Küp gibi karn› var. (Nohut) Minareden att›m yay›ld›. Suya düfltü bay›ld›. (Pamuk) Karfl›dan bakt›m al. Yan›na vard›m bal. (Kiraz) Ezan okur namaz k›lmaz, kar› al›r nikâh k›ymaz. (Horoz) Yedi delikli tohmak (tokmak), bunu bilmeyen ahmak. (Bafl) Alk›fllar ve Karg›fllar Maniler Alk›fllarda, alk›fllanan insan›n sa¤l›kl› olmas›, erinçli yaflamas›, çoluk çocuk sahibi olmas›, zengin olmas›, evlatlar›n›n hayr›n› görmesi gibi özellikle toplumsal hayat içinde insan›n konumunu belirleyecek olan durumlar›n dilenmesi ön plana ç›kar. Bunlar bölgenin de¤er yarg›lar›n› göstermesi anlam›nda oldukça önemlidir. Halk deyifllerinin en ince ve çok aç›k ifade flekli olan ve genellikle bir k›ta ve yedi heceyle söylenen Tokat manileri halk edebiyat›m›zda çok zengin bir kaynak teflkil etmektedir. Tokat’ta mani söyleme gelene¤i günümüzde de canl›l›¤›n› korumaktad›r: Allah bafl›n› yast›¤a düflürmeye. Da¤ bafllar› kar m›d›r? Geçitleri dar m›d›r? Tokat’›n dilberleri Geçilecek yar m›d›r? Allah bafl›n› bozmaya. Allah bir tanenden yeflerde. Bir cebin alt›n bir cebin gümüfl ola. Etti¤in iyilik kötülere karfl› dura. Ayva gelmez nar gelmez Ölüm bana ar gelmez Tokat’tan ayr› düfltüm Y›llar›n sonu gelmez. Elde fincan titirer Kolda mercan titirer Yar karfl›dan gelirken Dil söyler de can titirer Allah ci¤erine od düflürmeye. Ninniler Allah can›na bedenine sa¤l›k vere. Karg›fllar da daha çok toplumsal olaylardan hareketle, kiflinin zorda kalmas› veya bafl›na gelmesi istenilen kötülük dile gelir. Allah beni göre seni ala. Duva¤›n dürülü kals›n. Anal›k yumru¤u yiyesin. Pisi pisi mav dedi Bir kafl›c›k ya¤ dedi Ya¤ olmazsa bal olsun Benim yavrum sa¤ olsun. O¤lum o¤lum at o¤lum Beyaz ipek sat o¤lum K›zlar dokusun onu Sen üstünde yat o¤lum. K›z›m k›z›m ak k›z›m Ç›k kap›dan bak k›z›m O beyaz tombul ele Elvan k›na yak k›z›m Ba¤r›n› kap›p yollara düflesin. geleneksel kültür 147 KRONOLOJ‹ MÖ 5400 – 3300/3000 Kalkolitik Dönem: Erbaa’da Dere Mahallesi Yerleflme ve Mezarl›¤› ve Kozlu Atölyesi; Zile’de Aklaya Höyük, Destimelik Tepe Üstü Yerleflmesi, Karayin Höyük, Okçutepe Höyük, Viran Camii Höyük ve Akdo¤an Höyük. MÖ 3300/3000 – 1900/1800 Eski Tunç Ça¤›: Tokat il s›n›rlar› içindeki bilinen en önemli ETÇ merkezi, Zile ‹lçesi’nin 20 km güneydo¤usundaki Maflat Höyük’tür. Bölgedeki bir di¤er önemli ETÇ merkezi de Horoztepe Höyük’tür. MÖ 1650 – 1450 Eski Hitit Krall›k Dönemi: Bu dönemin bölgede en iyi korunmufl ve en ilginç yerlerinden biri Zile ‹lçesinin Yal›nyaz› Köyü yak›n›ndaki Maflat Höyük’tür (Hititçe ad›yla Tapigga). Bu merkez ilk kez 1943 y›l›ndaki çal›flmalarda, höyük yüzeyinde bulunan bir Hitit tabletiyle ad›n› duyurmufltur. MÖ 1450 – 1190 Büyük Hitit ‹mparatorluk Devri: 148 Kalkolitik ve Eski Tunç Ça¤lar›’n›n ard›ndan kurulan Eski Hitit Krall›¤› ve daha sonraki Büyük Hitit ‹mparatorlu¤u dönemine ait yerleflim alanlar› Tokat'›n sulak vadilerine, bereketli ovalar›na serpilmifltir. MÖ 1190’lar Ege Göç Kavimleri Hareketi: Hitit ‹mparatorlu¤u’nun en büyük y›k›lma nedenlerinden biri olan ve MÖ 1200’lerde Yunanistan’›n kuzeyinden gelerek Trakya’dan geçen bu hareket özellikle Orta Anadolu co¤rafyas›n› ve siyasi yap›s›n› önemli ölçüde etkiledi ve uzun y›llar boyu sürecek olan flekillenmesini belirlemifltir. MÖ 800 – 696 Frig Devleti: Kral Midas döneminde Frig Devleti K›z›l›rmak ve Konya yörelerini ve Orta Anadolu’nun yüksek yaylalar›n› ele geçirdi. Böylece Frig Devleti MÖ VI. yüzy›lda tarih sahnesinden ayr›lana kadar bugünkü Tokat’›n tamam›n› elinde tutmufltur. MÖ 696’dan itibaren Kimmer ve ‹skit Ak›nlar›: Savaflç› ve atl› uluslardan biri olan Kimmerler ve ‹skitler, bat›da Tuna Nehri havzas›ndan, do¤uda Çin’e kadar uzanan genifl Avrasya steplerinde yaflam›fl ve göçebe hayat tarz›n› uygulam›fl toplumlard›r. MÖ 550 – 330 Pers Devleti Dönemi: ‹ran’da MÖ 550’lerde Med egemenli¤ine son veren Perslerin ikinci ünlü hükümdar› Darius’un en önemli icraat› yönetim yap›lanmas› oldu. ‹mparatorlu¤u 23 satrapl›¤a (askeri yetkilere sahip eyalet valili¤i) ay›rd›. Tokat, Erzincan (Eriza-Azi-riz) ve Sivas yöreleriyle birlikte önceleri çok büyük bir alan› kapsayan 2. Satrapl›k içindeyken, daha sonra Büyük Kapadokya (Katputukya: Güzel Atlar Ülkesi) s›n›rlar› içinde kald›. kronoloji MÖ 336 – 323 ‹skender Dönemi: ‹skender, Eski Yunan Uygarl›¤›’n›n Do¤u’ya yay›lmas›nda etkili oldu ve efsanevi bir kahramana dönüflmüfltür. MÖ 334–333 k›fl›nda Bat› Anadolu’nun fethini tamamlad›. MÖ 333 y›l›nda kazand›¤› ‹ssos savafl›ndan sonra tüm Küçük Asya’ya ve Mezopotamya’ya egemen olmufltur. MÖ 301 – 64/3 Pontus Devleti Dönemi: Roma’n›n, “Dividi et imperia” (böl ve yönet/sahip ol) tutumuna karfl› Anadolu’nun siyasi birli¤ini savunmufl tek Anadolu devleti olan Pontus Krall›¤›, Roma Dönemi’nden önce yaklafl›k 350 y›l boyunca bölgenin egemen gücü olmufltur. MÖ 64/3 – MS 395 Bölgede Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi: MÖ 47’de Julius Caesar, Zile, Tokat’a geldi ve Roma’ya baflkald›ran Pontus as›ll› Basforos kral› 2. Pharnake'nin ordular› ile Alt›a¤aç bölgesinde karfl›laflt›. Her fley befl saat içerisinde olup bitmifl, uzaktan gelerek çok büyük zafer kazanan Sezar bunu “Veni, vidi, vici” (Geldim, gördüm, yendim) diyerek Roma’ya bildirmifltir. 395 Bizans ‹mparatorlu¤u Devri’nin bafllamas›: 4. ve 5. yüzy›llarda bölgenin egemen gücü olan Bizans, topraklar›ndaki siyasi yap›lanmas›n› “thema” ad› verilen bölgeler üzerinden oluflturdu. Günümüz Tokat’›n› içine alacak flekilde Sinop’un hemen do¤usundan bafllay›p Amasya’y› içine alan ve Çarflamba-Terme k›y›lar›na kadar gelen, güneyde ise Sivas’›n güney bölgelerini kapsayan alan Bizans’ta “Armeniakon Thema”s› olarak adland›r›lmaktayd›. 625 Tokat’a Sâsâni Sald›r›s› 625 y›l›nda güneyden Anadolu’ya giren Sâsâniler, Tokat-Sivas civar›nda Bizans ordusu taraf›ndan durduruldu. 712 ‹lk olarak 634 y›l›nda bafllayan Arap ak›nlar› 712 y›l›nda Meleme komutas›ndaki Arap ordusunun Tokat’la birlikte Karadeniz’e kadar olan bölgeyi ele geçirmesiyle en üst seviyeye geldi. 732 Bizans ‹mparatoru 3. Leon döneminde (717 – 741), ünlü Arap Komutan› Muaviye bin H›flam komutas›ndaki Arap ordusu Amasya üzerinden Tokat ve çevresine sald›rd›. Fakat Bizans ordular›na büyük zararlar vermesine karfl›l›k baflar›l› olamad›. 740 Muaviye Bin H›flam baflar›l› olamay›nca, Süleyman bin H›flam Tokat ve çevresindeki Bizans ordular›na sald›rd› ve Tokat Araplar taraf›ndan yeniden ele geçirildi. kronoloji 149 860 Abbasi komutanlar›ndan Hasan bin Kahtaba ve Malik bin Abdullah, Tokat’a sald›rd› ve Bizans ordular› Tokat önlerinde a¤›r bir yenilgiye u¤ram›fl oldu. 1073 Normanlar, Niksar ve Amasya’n›n bir bölümünü ele geçirseler de bu uzun sürmedi. 1074 Tokat, Daniflmend Ahmed Gazi taraf›ndan fethedildi. Tokat’›n yan› s›ra Gümenek (Komana), Turhal (Talaura), Zile (Zela), Amasya, Çorum, ‹skilip, Osmanc›k, Malatya ve Sivas kentleri, ayn› dönemde Daniflmend egemenli¤ine girdi. 1105 Daniflmend Gazi, Bizansl›lara karfl› giriflti¤i savaflta öldürüldü ve Niksar’da ad›na yapt›r›lan türbeye gömüldü. 1127 Daniflmendlerin yönetim merkezi ise 1127’de Niksar’dan Malatya’ya tafl›nd›. 1139 – 1141 Bizans ‹mparatoru ‹oannes, Türkleri Anadolu’dan ç›karmak için 1139’da Niksar’› kuflatt›. Ancak kuflatma, Bizans ordusunun bekledi¤i sonuca ulaflmad› ve Bizansl›lar 1141’de geri çekildi. 150 1143 Melik Mehmed Gazi’nin ölümünden sonra, Daniflmend Beyli¤i üç bölüme ayr›ld›. Melik Mehmed’in o¤lu Zünnun Kayseri’yi, kardeflleri Aynüddevle Malatya’y›, Ya¤›basan ise Sivas ve Tokat çevresini yönetmeye bafllad›. 1143 – 1144 Daniflmend Beyi Nizameddin Ya¤›basan, (1142-1164) Tokat’ta yap› faaliyetlerine bafllad›. Ulu Camii, Ya¤›basan medreseleri, Daniflmend Gazi Türbesi, beyli¤in izlerini günümüze tafl›maktad›r. 1145 Daniflmend Beyli¤i devrinden günümüze sa¤lam olarak ulaflm›fl bir yap› olan Niksar Ulu Camii 1145 y›l›nda infla edildi. 1152 Çukur/Ya¤›basan Medresesi’nin Ya¤›basan dönemine (1142–1164) ait oldu¤u ve 12. yüzy›l ortalar›nda Niksar’daki medreseden olas›l›kla birkaç y›l daha geç bir tarihte infla edildi¤i düflünülür. 1157 - 1158 Niksar Ya¤›basan Medresesi; H. 577 (1158) tarihli kitabesi ‹.H. Uzunçarfl›l› taraf›ndan Melik Gazi Türbesi’nde bulundu. K. fiahin ise kitabenin tarihini H. 552 (1157) olarak kaydetmifltir. Kitabede Ya¤›basan ad› geçmesine karfl›n 1897–1898 tarihli Maarif Salnamesi’nde yap›n›n kurucusu Nizameddin Ya¤›basan ile Ali A¤a olarak kay›tl›d›r. kronoloji 1175 Selçuklu hükümdar› 2. K›l›çarslan, Anadolu’da tam bütünlük sa¤lamak istiyordu. Bu nedenle Sivas ve Tokat baflta olmak üzere tüm Daniflmend Beyli¤i’ni ele geçirdi. K›l›çarslan, ölmeden önce Anadolu Selçuklu Devleti’ni 11 o¤lu aras›nda paylaflt›rd›. O¤ullar›ndan Rükneddin Süleymanflah’a Tokat ve çevresini b›rakt›. 1240 Tokatl› Türkmenler, Baba ‹shak Ayaklanmas›’na kat›ld›. 1277 1277 y›l›nda infla edilen Gök Medrese; Anadolu Selçuklular›n devlet adam› Pervane Muiniddin Süleyman taraf›ndan bu y›lda bafllat›ld›¤› belirlenen yap›n›n, vezirin k›z› veya bir yak›n› taraf›ndan tamamland›¤› düflünülür. 1289 Niksar, sel bask›n›yla yerle bir oldu. 1296 ‹lhanl› valisi To¤açar Noyan Tokat’› ya¤malad›. 1327 – 1381 Tokat ve çevresinde ‹lhanl›lar›n devam› olarak önce Sivas, sonra Kayseri merkezli Eretnal›lar Beyli¤i kuruldu. 1381 – 1399 Kad› Burhaneddin, son Eretna hükümdar› Ali Bey’in ölümünden sonra naibi oldu¤u o¤lu II. Mehmed’i öldürerek beyli¤i ele geçirdi. 1381’de rakibi Amasya emiri Hac› fiadgeldi’yi yendi ve egemenli¤ini ilan etti. Beyli¤in s›n›rlar›n› 1387’de Niksar’›, 1388’de Turhal’› iflgal ederek geniflleten Kad› Burhaneddin, Tokat’› da kuflatt› ancak kenti almay› baflaramad›. Zile, Turhal, Niksar ve Tokat emirleriyle y›llar süren bu mücadelenin ard›ndan, yöre halk› Y›ld›r›m Bayezid’den yard›m istedi. Bunun üzerine Y›ld›r›m Bayezid’in o¤lu Süleyman Çelebi 1392’de Sivas, Amasya ve Tokat’› ele geçirdi. Tokat’› Darü’n Nasr olarak adland›ran Y›ld›r›m Bayezid, Evliya Çelebi’ye göre burada para da bast›rd›. Tokat ve çevresi ancak 1399 y›l›nda tam anlam›yla bir Osmanl› topra¤› haline geldi. 1474 II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun ad›na yapt›r›lan Meydan Camii’nin kay›tlardaki ad› Hatuniye Camii’dir. 1518 Bozok Türkmenlerinden ve Turhall› olan Celâl Osmanl› Devleti’ne karfl› ayakland›¤›nda, çevresinde 20.000 kifli gibi büyük bir güç toplamay› baflard›. 1572 Tokat’›n önemli bir Osmanl› yap›s› olan ve Cumhuriyet Meydan›’n›n güneyinde yer alan Ali Pafla Camii, II. Selim döneminde Ali Pafla taraf›ndan yapt›r›ld›. kronoloji 151 1535 Kanuni Sultan Süleyman döneminde Fakih o¤lu Hoca Behzat taraf›ndan yapt›r›lan Behzat Camii, Tokat’›n karakteristik yerlerinden Behzat Çarfl›s›’nda Behzat Çay› yan›nda yer al›r. 1617 “Valide Sultanlar›n voyvodal›¤›” gerçekleflti. 1684 Tokat ve yöresi 1684 y›l›ndaki depremde büyük bir y›k›ma u¤rad›. 1863 Tokat “nahiye” oldu. 1878 Tokat “mutasarr›fl›k” olarak kabul edildi. 1883 Tokat 1883’te “sancak” oldu. 25 fiubat 1919 Kurtulufl Savafl› öncesinde Tokat'ta az›nl›k durumunda olan Rumlar, merkezi Samsun olmak üzere Tokat'› da içine alan bölgede Pontus Devleti kurma çal›flmalar›na bafllad›lar. Bu nedenle Tokat'ta yaflayan Müslümanlar tedbir amac› ile “Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” Tokat flubesini kurdular. 152 1920 “Müstakil liva" olarak tan›mland›. 26 Haziran 1919 Mustafa Kemal Atatürk, 9. Ordu Müfettifli olarak Anadolu'ya gönderildi¤inde 26–27 Haziran 1919 gecesini Tokat'ta geçirdi. kronoloji KAYNAKÇA ACUNSAL, Ferit, Gerçeklerin Diliyle Tokat, ‹stanbul 1948. ADIGÜZEL, Selahattin, Gülü Barda¤ ‹çinde, Tokat’ta Folklor, Tokat 2004 ASLANAPA, Oktay, Türk Sanat›, C.1 – 2, Kervan Yay›nlar›, ‹stanbul 1984. BAKIRER, Ömür, “Sivas Darüflflifas› Türbe Cephesinde Geometrik Süslemenin Tasar›m›”, 1. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 161-166 (resimler s. 299-302) ‹stanbul 1983. CANTAY Gönül, “Tokat’ta T›p Medresesi ve fiifahanesi”, Bilim ve Teknik Dergisi ÇAL, Halit, “Tokat Evleri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 365-418 ÇAL, Halit, “Zile Ulu Camisi”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, C.7, s.27 – 51, ‹zmir 1994. DEM‹R, Necati, Daniflment Gazi Destan›, Niksar Belediyesi Yay›nlar›, Tokat 2005. DEM‹R, Necati, Tokat ‹li ve Yöresi A¤›zlar›, Niksar Belediyesi Yay›nlar›, Tokat 2005. DEN‹Z, Bekir, “Anadolu- Türk Dokuma Sanat›nda Cicim”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi. C.7, s. 59 – 66, ‹zmir 1994. ERAVfiAR, Osman Tokat Tarihi Su Yap›lar›, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul 2005. ERDEM, Sargon, “Tokat Kelimesi Üzerine Düflünceler”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 11-16 ERDEM‹R, Yaflar, “Tokat Yöresindeki Ahflap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 295-312 EY‹CE, Semavi, “Divri¤i Ulu Camii ve Darrüflifas›”, Vak›flar Dergisi, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›, Ankara 1998. EY‹CE, Semavi, Contributions a L’Histoire de L’Art Byzantin: Quatre Edifices Inédits ou Mal Connus III. Un Mausolée Musulman (?) a décoration céramoplastique a Tokat” CHARIES ARCHEOLOGIQUE, N.10, Paris 1945-1959. GÖDE, Kemal, “XIV. Yüzy›lda Tokat/Eretnal›lar Hakimiyetinde Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 17-22 kaynakça 153 KURAN, Aptullah, “Tokat ve Niksar’da Ya¤›-Basan Medreseleri”, Vak›flar Dergisi, C.7, ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 12. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 317-330, Ankara 1995. ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 13. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 205-228, Ankara 1996. ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 14. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 375-400, Ankara 1996. ÖKSE, Tu¤ba, “Sivas ‹li Yüzey Araflt›rmas›”, 19. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 229-238, Ankara 2001. ÖZCAN, Birsen, “Sulusaray – 1990 Kurtarma Kaz›s›”, 2. Müze Kurtarma Kaz›s› Semineri, s.167 – 187, Ankara 1992. ÖZCAN, Birsen, “Sulusaray – Sebastopolis Antik Kenti”, 1. Müze Kurtarma Kaz›s› Semineri, s.261 – 308, Ankara 1991. ÖZGÜÇ, T., Maflat Höyük, II. Bo¤azköy’ün Kuzeydo¤usunda Bir Hitit Merkezi, TTYK V.-38a, s. 39-43, Ankara 1982. ÖZSA‹T, Mehmet, “1997-98 Y›l› Tokat-Zile Çevresi Yüzey Araflt›rmalar›”, 17. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, C. XVII, s. 7388, Ankara, 2000. 154 ÖZSA‹T, Mehmet, “1997 Y›l› Tokat ‹li ve Çevresi Yüzey Araflt›rmalar›”, 17. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, s. 1-14 (harita ve resimler 73-88), Ankara 2000. SAVAfi, Saim, “Tokat’ta Hoca Sünbül Zaviyesi”, Vak›flar Dergisi, C. 24, s. 199 – 205, Ankara 1994. fiAH‹N, Kamil, Daniflmendliler Dönemi’nde Niksar, 1999 fiAH‹N, M.Adnan, ‹çinde“kiler”: Tokat Bölge Mutfa¤›, Ankara 2003. TÜRK TAR‹H‹NDE VE KÜLTÜRÜNDE TOKAT SEMPOZYUMU, ANKARA 1987. TÜRKER, Kemal, A¤aç Bask› Tokat Yazmalar›, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, Nisan 1996. UYSAL, A. Osman, “Tokat’taki Osmanl› Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 313-364 ÜÇER, Müjgan, “Tokat Efsaneleri, ‹nan›fllar›”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, s. 217-230 YAV‹, Ersal, Tokat, Tokat Otelcilik ve Turizm Yay›n›, Tokat 1987. kaynakça PRAT‹K B‹LG‹LER GENEL B‹LG‹LER YÜZÖLÇÜMÜ VE NÜFUS Tokat’›n yüzölçümü 9958 km2’dir. 2010 y›l› Ocak ay›nda yay›mlanan ADNKS sonuçlar›na göre 2009 y›l› il nufusu 624.439’dur. ÖNEML‹ TELEFONLAR Ambulans Polis Jandarma ‹tfaiye 112 155 156 110 ORTALAMA EN YÜKSEK SICAKLIKLAR Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k 9.4 9.0 12.7 19.1 23.3 25.8 30.5 32.3 26.6 17.5 11.8 8.4 ORTALAMA EN DÜfiÜK SICAKLIKLAR Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haz. Tem. A¤us. Eylül Ekim Kas›m Aral›k 0.5 156 0.1 2.5 7.5 16.2 12.5 16.7 17.9 12.6 7.9 S›cakl›klar ºC’dir. RESM‹ KURUMLAR VAL‹L‹K GOP Bulvar› Cumhuriyet Meydan› Tokat T. 0356 214 10 01 F. 0356 214 54 54 www.tokat.gov.tr BELED‹YE GOP Bulvar› No:184 Tokat T. 0356 214 22 20 F. 0356 212 07 07 www.tokat-bld.gov.tr TOKAT ‹L ÖZEL ‹DARES‹ Atatürk Kültür Saray› Tokat T. 0356 228 90 30 F. 0356 228 90 38 www.tokatozelidare.gov.tr EMN‹YET MÜDÜRLÜ⁄Ü Uzunburun Mevkii Tokat T. 0356 214 55 40 www.tokat.pol.tr pratik bilgiler 3.3 0.6 GOP ÜN‹VERS‹TES‹ GOP Üniversitesi 60250 Tokat T. 0356 252 16 16 F. 0356 252 16 27 www.gop.edu.tr TOKAT T‹CARET VE SANAY‹ ODASI GOP Bulvar› No: 412 Tokat T. 0356 214 10 33 F. 0356 214 50 40 www.tokattso.org.tr TOKAT’A SEYAHAT TUR‹ZM BÜROSU T. 0356 214 82 52 ULAfiIM fiEH‹RLERARASI VE ULUSLARARASI ULAfiIM TOKAT HAVAL‹MANI T. 0356 238 73 30 157 TOKAT OTOGAR T. 0356 213 36 62 TOPÇAM TUR‹ZM Cumhuriyet Meydan› Belediye Yan› No: 1 Tokat T. 0356 444 00 60 F. 0356 212 86 86 www.topcam.com.tr TOKAT SEYAHAT Cumhuriyet Meydan› Valilik Yan›, Latif Han No:1 Tokat T. 0356 444 11 60 F. 0356 212 60 05 www.tokatseyahat.com.tr TOKAT YILDIZI Cumhuriyet Meydan› Belediye Yan› TOKAT T. 0 356 444 00 90 www.tokatyildizi.com.tr SEYAHAT ACENTELER‹ AY fiAFAK AIR GOP Bulvar› Sivri Tekke Yan› 8. Sokak 1/C Tokat T. 0356 214 72 54 F. 0356 212 41 69 pratik bilgiler KOMANA TUR‹ZM Cumhuriyet Meydan› Latif Han No: 1 Tokat T. 0356 212 00 34 F. 0356 212 69 29 OTELLER (Turizm Belgeli) KENT MERKEZ‹ GRAND BALLICA OTEL **** Tokat-Turhal Karayolu Üzeri OBS Karfl›s› Tokat T. 0356 232 08 08 F. 0356 232 08 00 ODA: 100 YATAK: 200 www.grandballica.com.tr BÜYÜK TOKAT OTEL‹ 158 **** Demirköprü Mevkii Karfl›yaka Tokat T. 0356 229 17 00 F. 0356 229 17 06 ODA: 59 YATAK: 120 ‹fiER‹ OTEL Cumhuriyet Meydan› Tokat T. 0356 214 80 00 F. 0356 212 99 55 www.iseriotel.com ODA: 40 YATAK: 76 ÇAVUfiO⁄LU OTEL ** GOP Bulvar› No: 168 Tokat T. 0356 212 28 29 F. 0356 212 12 69 ODA: 28 YATAK: 58 YEN‹ ÇINAR OTEL GOP Bulvar› Tokat T. 0356 214 00 66 F. 0356 213 19 27 ODA: 32 YATAK: 82 pratik bilgiler GÜNDÜZ OTEL GOP Bulvar› No: 200 TOKAT T/F. 0 356 212 12 78 N‹KSAR N‹KSAR DORUK OTEL ‹K‹ZO⁄ULLARI TAT‹L KÖYÜ Çamiçi Yaylas› Ünye Yolu Üzeri, Niksar Tokat T. 0356 542 14 44 F. 0356 542 14 14 ODA: 22 YATAK: 55 ERBAA ÖNDER OTEL ** Cumhuriyet Mah. Hükümet Cad. No: 120 Erbaa Tokat T. 0356 716 03 00 ODA: 17 YATAK: 50 159 RESTORANLAR ‹fiER‹ OTEL RESTORAN Cumhuriyet Meydan› Tokat T. 0356 214 80 00 F. 0356 212 99 55 www.iseriotel.com Türk Mutfa¤› C 07.00 – 24.00 ‹fiER‹ PETROL RESTORAN ‹fleri Dinlenme Tesisleri Geyraz Mevkii Sivas Yolu Üzeri Tokat T. 0356 213 13 63 F. 0356 214 97 33 Türk Mutfa¤› C 09.00 – 24.00 LIVA RESTORAN 600 Evler Kavfla¤› Ç›nar Sitesi TOKAT T. 0356 228 70 00 F. 0356 229 00 78 Türk ve Uluslararas› Mutfak C 07.30 – 23.30 m Sal› ve Cuma Akflamlar› pratik bilgiler SULTAN RESTORAN Cumhuriyet Meydan›, Ulaflo¤lu ‹fl Merkezi TOKAT T. 0356 214 81 47 Türk Mutfa¤› C 07.00 – 23.00 YEfi‹L VAD‹ RESTORAN Sivas Yolu Üzeri, Saraço¤lu Çeflmesi Yan› Geyraz Mevkii TOKAT T. 0356 214 44 66 Türk Mutfa¤› C 10.00 – 24.00 KENT RESTORAN GOP Bulvar› Kentmar Al›flverifl Merkezi üzeri TOKAT GÜNEfi RESTORAN Taflköprü alt› TOKAT T. 0 356 212 49 02 YEN‹ HUZUR RESTORAN 160 Sivas Cad. Meridyen Al›flverifl Merkezi Yan› TOKAT T. 0 356 214 26 85 SAKLIBAHÇE RESTORAN Sivas Yolu Üzeri, Fatih Cami Üstü TOKAT T. 0 356 214 12 34 KARAGÖZ HAC‹VAT RESTORAN GOP Bulvar› 257/B TOKAT T. 0356 212 94 18 SARNIÇ Dr.Remzi Topçam Cad. No: 2 TOKAT T. 0 356 212 67 00 TOKAT SOFRASI Ali Pafla Hamam› Karfl›s› No:5 TOKAT T. 0 356 213 38 18 PARAD‹SE Kiler Al›flverifl Merkezi Üstü TOKAT pratik bilgiler OCAKBAfiI Valilik Yan›, Atatürk Heykeli arkas› TOKAT T. 0356 212 67 68 HOCAO⁄LU KEBAP SEMBOLLER GOP Bulvar› Üstgeçit yan› TOKAT MER‹DYEN RESTORAN Latifo¤lu Kona¤› Yan›, Meridyen Al›flverifl Merkezi üzeri TOKAT YEfi‹LPARK RESTORAN Medical Park Hastanesi Karfl›s› TOKAT fiEHRAZAT RESTORAN h t @ C k d m Havuz Toplant› Salonu ‹nternet Mutfak Aç›k Oldu¤u Saatler Alkollü ‹çecekler Kredi Kart› D›flar›da Masa Canl› Müzik Sivas Yolu üzeri Yeflilvadi üstü TOKAT HANEDAN RESTORAN Meydan Camii Yan› TOKAT MAHPER‹ HATUN KERVANSARAY Pazar ‹lçesi TOKAT T. 0356 261 39 00 161 SA⁄LIK KURUMLARI HASTAHANELER GOP ÜN‹VERS‹TES‹ TIP FAKÜLTES‹ HASTANES‹ Tokat Dr. Cevdet Aykan Devlet Hastanesi Yan› Tokat T. 0356 212 95 00 www.gop.edu.tr TOKAT DR. CEVDET AYKAN DEVLET HASTANES‹ T. 0356 214 54 00 KARfiIYAKA DO⁄UM VE ÇOCUK BAKIMEV‹ HASTANES‹ 600 Evler Karfl›yaka Tokat T. 0356 228 42 00 VAL‹ RECEP YAZICIO⁄LU DEVLET HASTANES‹ GOP Bulvar› Sivas Yolu Üzeri, Eski SSK Hastanesi Tokat T. 0356 212 23 81 MED‹CAL PARK HASTANES‹ Yeflil›rmak Mah. Vali Zekai Gümüfldifl Cad. No:29 TOKAT T. 0 356 214 01 11 F. 0 356 213 02 02 www.medicalpark.com.tr pratik bilgiler GÜNLÜK YAfiAM BANKALAR VAKIFBANK GOP Bulvar› TOKAT T. 0356 214 15 67 www.vakifbank.com.tr Z‹RAAT BANKASI GOP Bulvar› TOKAT T. 0356 214 32 50 www.ziraat.com.tr HALKBANK GOP Bulvar› No: 88 TOKAT T. 0 356 214 10 30 F. 0 356 214 30 93 www.halkbank.com.tr 162 KARGO SERV‹SLER‹ ARAS KARGO Yeflil›rmak Mah. Çeçenistan Cad. No: 9/B TOKAT T. 0356 214 81 45 www.araskargo.com.tr MNG KARGO Yeflil›rmak Mah. Çeçenistan Cad. No: 22 TOKAT T. 0356 213 07 50 www.mngkargo.com.tr YURT‹Ç‹ KARGO Mustafa Satan Mah. Gülbahar Hatun Cad. 2. Sokak No: 6/D TOKAT T. 0356 214 47 78 www.yurticikargo.com UPS KARGO Yeflil›rmak Mah. GOP Bulvar› 4. Sokak No: 7/A TOKAT T. 0356 213 19 61 www.ups.com.tr SÜRAT KARGO pratik bilgiler Alipafla Mah. Gazipafla Cad. 4. Sokak No: 9 TOKAT T. 0356 212 00 01 www.suratkargo.com.tr VARAN KARGO Yeflil›rmak Mah. Ça¤gölü Cad. Gizem Ap. No: 13/B TOKAT T. 0356 212 80 63 www.varankargo.com.tr KÜLTÜR VE SANAT MERKEZLER‹ 26 HAZ‹RAN ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZ‹ Karfl›yaka TOKAT T. 0356 228 90 30 F. 0356 228 90 38 S‹NEMALAR V‹ZYON Özel ‹dare ‹flhan› Kat: 2 TOKAT T. 0356 212 17 52 ASBERK 163 Kiler Al›flverifl Merkezi üstü TOKAT T. 0 356 214 11 96 FEST‹VALLER Z‹LE Z‹LE K‹RAZ FEST‹VAL‹ Yer: Zile Tarih: Haziran›n ikinci haftas› Organizasyon: Zile Belediyesi T. 0356 317 50 80 ALMUS ALMUS V‹fiNE FEST‹VAL‹ Yer: Almus Tarih: 11 – 12 Temmuz Organizasyon: Almus Belediyesi ERBAA GELENEKSEL YAYLA FEST‹VAL‹ VE KÜLTÜR ETK‹NL‹KLER‹ Yer: Erbaa Tarih: 15 – 17 Temmuz Organizasyon: Erbaa Belediyesi T. 0356 534 41 41 pratik bilgiler BAfiÇ‹FTL‹K KÜLTÜR VE SANAT FEST‹VAL‹ Yer: Baflçiftlik Tarih: 05 – 06 A¤ustos Organizasyon: Baflçiftlik Belediyesi T. 0356 451 20 01 TOKAT KAZOVA – KELK‹T – TOPÇAM ALTIN DOMATES FEST‹VAL‹ Yer: Merkez ‹lçe Tarih: A¤ustos Organizasyon: Tokat Valili¤i, Tokat Belediyesi, Gaziosmanpafla Üniversitesi T. 0356 228 07 00 N‹KSAR N‹KSAR’IN FETH‹ VE GELENEKSEL SÜNNET fiÖLEN‹ ETK‹NL‹KLER‹ Yer: Niksar Tarih: 24 A¤ustos Organizasyon: Niksar Belediyesi TURHAL TURHAL KÜLTÜR VE SANAT FEST‹VAL‹ Yer: Turhal Tarih: 29 A¤ustos – 04 Eylül Organizasyon: Turhal Belediyesi T. 0356 276 11 92 TOKAT’TA HED‹YEL‹K EfiYA Osmanl› döneminde saray ve sultanlar›n yazma ve ipekli dokumalar›n› karfl›layan Tokat, günümüzde de Tokat yazmalar›n›n pek çok çeflidinin sat›ld›¤› Yazmac›lar Çarfl›s›’nda ziyaretçilerini beklemektedir. Sulusoka¤›n bitiminde, Ya¤›basan Medresesi alt›nda yer alan Antikac›lar Çarfl›s› antika merakl›lar›n›n büyük ilgisini çekmektedir. Evinde otantik duyguyu arayanlar›n ziyaret noktas› olan Merkez K›z›k Köyü’ndeki K›z›k Kilimleri geleneksel anlay›fl›n› ziyaretçilerine yaflatmaktad›r. TUR‹ZM ETK‹NL‹KLER‹ MÜZELER GÖK MEDRESE TOKAT MÜZES‹ GOP Bulvar› No: 155 TOKAT T. 0356 214 15 09 F. 0356214 52 61 www.tokatmuzesi.org.tr pratik bilgiler Ball›ca Ma¤aras› TOKAT MEVLEV‹HANES‹ MÜZES‹ So¤ukp›nar Mah. Beyhamam Sok. TOKAT T. 0356 213 30 83 LAT‹FO⁄LU KONA⁄I MÜZES‹ 165 GOP Bulvar› Aksu Mh. TOKAT T. 0356 214 36 84 ATATÜRK EV‹ VE ETNO⁄RAFYA MÜZES‹ Devegörmez Mah. No:23 TOKAT T. 0 356 214 54 99 – 214 37 53 MA⁄ARACILIK BALLICA MA⁄ARASI Ball›ca Ma¤aras› Pazar - Tokat T. 0356 261 42 36 Ball›ca Ma¤aras›, Tokat’›n 26 km güneybat›s›ndaki Pazar ilçesinin Ball›ca Köyü’ndedir. ‹lçe merkezine 8 km uzakl›kta, deniz seviyesine göre 1,085 m rak›mda yer al›r. Ball›ca Ma¤aras›, 680 m uzunlu¤unda ve 95 m yüksekli¤indedir. Ma¤aran›n 8 salonu ziyarete aç›kt›r. Bu do¤a harikas›, keflfedilmemifl bölümleriyle de gizemini korumaktad›r. Ma¤aran›n yafl› yaklafl›k 3,4 milyon y›l olarak belirlenmifltir. Ball›ca Ma¤aras›’ndaki oluflumlar› izlemek do¤al bir müzeyi gezmek gibidir. Ma¤ara, özgün So¤an Sark›tlar› ile uluslararas› önem tafl›maktad›r. Ortalama s›cakl›¤› 18 ºC ve ortalama nem oran› % 54 olan ma¤aran›n bol oksijenli havas› nefes almay› kolaylaflt›r›r. pratik bilgiler Kaz Gölü EKO-TUR‹ZM Tokat, Bu¤day Ekolojik Yaflam› Destekleme Derne¤i’nin organize etti¤i Ekolojik Tar›m Turizmi ve Gönüllü De¤iflim Projesi (Ta Tu Ta Projesi)’ne kat›lan kentler aras›ndad›r. www.bugday.org KÜÇÜK A⁄A Ç‹FTL‹⁄‹ 166 Sulugöl Köyü Niksar Tokat Davut Koçer ve ailesi, konuklar›n› çiftlik evlerinin üst kat›nda düzenledikleri 8 kiflilik bir mekanda a¤›rl›yor. Çiftlik, organik tar›m›n yayg›nlaflmas› için çal›flmalar da yapmaktad›r. Rezervasyon: Gençtur, 0212 244 62 30 OLTA BALIKÇILI⁄I Tokat’ta olta bal›kç›l›¤› için pek çok alan bulunmaktad›r. Almus Baraj Gölü - Almus Boztepe Baraj Gölü - Y›ld›ztepe, Zile Gökçeyol Göleti - Merkez ilçe Bedirkale Göleti - Merkez ilçe Kaz Gölü - Pazar Güllüköy Gölü - Refladiye Zinav Gölü - Refladiye KUfi GÖZLEMC‹L‹⁄‹ KAZ GÖLÜ Tokat’›n en önemli do¤al alanlar› aras›nda olan Kaz Gölü, birçok kufl türüne ev sahipli¤i yapar. Bu nedenle kufl gözlemcileri için gözde yerlerden biridir. YAYLALAR Tokat ve çevresinde pek çok yayla bulunur. Yaylalar, yerel halk›n yaz aylar›nda yaflam alan› olarak kulland›¤› yerlerdir. Baz› yaylalar do¤al güzellikleri yan›nda sunduklar› hizmet olanaklar›yla da dikkat çeker. pratik bilgiler Yamaç Paraflütü SELEMEN YAYLASI Refladiye’de yer alan yayla, her cuma günü kurulan ve eski dönemlerde oldu¤u gibi takas yöntemiyle al›flverifl yap›lan pazar›yla ünlüdür. AKBELEN (B‹ZER‹) YAYLASI Kent merkezine 29 km uzakl›¤›ndaki yayla, 1740 m yüksekli¤indedir. Çam ve kay›n ormanlar›yla çevrili yaylada çim kaya¤› için elveriflli genifl alanlar vard›r. Ayr›ca burada bir alabal›k çiftli¤i bulunur. ÇAM‹Ç‹ YAYLASI Niksar ilçesinde yer alan yayla, Tokat’›n Karadeniz k›y›s›nda yer alan Canik Da¤lar›’ndad›r. Yaylada konaklama olanaklar› da bulunur. DA⁄CILIK AKDA⁄ TEPES‹ Alan Yaylas› – Akda¤ Tepesi (1770 m), da¤ t›rman›fl› ve do¤a yürüyüflü için önemli alanlard›r. Akda¤’›n eteklerindeki gölette olta bal›kç›l›¤› yap›lmakta, göletin yan›ndaki çaml›k piknik alan› olarak kullan›lmaktad›r. YAMAÇ PARAfiÜTÜ fiENYURT Turhal ilçesindeki fienyurt’ta yamaç paraflütü için elveriflli alanlar vard›r. SAMAN DA⁄I Baflçiftlik ilçesinde yer alan 1800 m. yüksekli¤indeki Saman Da¤›, Tokat’ta yamaç paraflütü etkinli¤inin ilk kez yap›ld›¤› yerdir. pratik bilgiler 167 Almus Baraj Gölü RAFT‹NG Kelkit Çay›’n›n Erbaa ilçesindeki bölümü, rafting için en elveriflli yerdir. SU SPORLARI ALMUS BARAJ GÖLÜ Almus Baraj Gölü’nde su sporlar› için çeflitli olanaklar bulunmaktad›r. KAPLICALAR SULUSARAY KAPLICASI 168 Sulusaray Tokat T. 0356 651 68 77 REfiAD‹YE KAPLICASI Çermik Mah. Kapl›ca Cad. Refladiye-Tokat T. 0356 461 55 56 F. 0356 461 55 61 JEOTERMAL KAYNAKLAR Kaynak Refladiye Sulusaray Gökbel Çermi¤i – Erbaa Sar›yaz› – Niksar Ayvaz - Niksar Refladiye Kapl›cas› pratik bilgiler S›cakl›k °C Debi (l/s) Kullan›m 40 – 49 4,29 Kapl›ca 32 – 44,3 2,56 Kapl›ca 40,5 0,1 Kapl›ca 32 0,1 Kapl›ca 27 1,5 Maden Suyu