F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R?
Transkript
F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R?
PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 1 F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKLARINA G¿R¿≈ PROPERTY TURK 6/8/05 1 9 4:15 PM Page 2 F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R? EKONOM¿K VE POL¿T¿K ÖZGÜRLÜK ¿Ç¿N DESTEK ABD Patent ve Ticari Markalar eski sorumlusu; etkin bir fikri mülkiyet haklar¨ sisteminin kurulmas¨ ve devam ettirilmesinin neden her ülkenin ç¨kar¨na olaca·¨n¨ anlatmaktad¨r. 15 23 Elektrik ampulü, 1800’lerin sonunda Amerikal¨ mucit Thomas Edison’un patentini ald¨·¨ pek çok önemli bulu∆ aras¨ndayd¨. GEL¿≈MEKTE OLAN B¿R ÜLKEN¿N BAKI≈ AÇISI Ganal¨ bir telif hakk¨ görevlisi, fikri mülkiyet haklar¨n¨n ulusal kültürü bulu∆ becerisini ve yarat¨c¨l¨·¨ korurken yerel sanayiyi de harekete geçirece·ini belirtmektedir. 20 25 ¿ki uzman; patent, ticari marka, telif hakk¨ ve ticari s¨rlar¨n gizemlerini aç¨klamaktad¨r. Apple® ve Apple logosu, California Silicon Valley’de 1976’da do·an bir firma olan Apple Computer Inc.’in tescilli ticari markalar¨d¨r. ¿LAÇ SANAY¿NDE ¿LERLEME Birli·in eski bir üst düzey yöneticisi ilaçlar ile ilgili ara∆t¨rmalar¨n gelece·i için patent korsanl¨·¨na kar∆¨ sars¨c¨ bir darbenin gerekli oldu·unu söylemektedir. Ceclor ® adl¨ ilac¨n patenti 1970’lerde Eli Lilly and Company taraf¨ndan al¨nm¨∆t¨r. Patent süresi geçti·inden, jenerik bir benzeri üretilmi∆ ve Cefaclor olarak sat¨labilmi∆tir. ¿≈BA≈INDA B¿R T¿CARET B¿RL¿Ê¿ Bir yay¨nc¨lar birli·i temsilcisi kurulu∆unun uluslararas¨ telif hakk¨ standartlar¨n¨ uygulama çabalar¨ndan bahsetmektedir. ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR Burada üye ülkelerin yabanc¨ uyruklular¨n yarar¨na fikri mülkiyet korumas¨ sa·lamas¨n¨ gerektiren ba∆l¨ca çok uluslu anla∆malar ve sözle∆meler yer almaktad¨r. 35 SÖZLÜKÇE Bir hukukçu, “Alan ¿simlerinden” “Yenilik” konusuna kadar, fikri mülkiyet haklar¨ ile ilgili olarak s¨kça kullan¨lan baz¨ terimleri tan¨mlamaktad¨r. 42 F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKLARI HAKKINDA B¿LG¿ KAYNAKLARI ABD hükümeti organlar¨, uluslararas¨ kurulu∆lar ve fikri mülkiyet sahnesinde ön s¨ralarda yer alan di·er gruplar ile temasa geçme yollar¨. 45 EK OKUMA PARÇALARI KISACA W. Atlee Burpee ≈irketi’nin “Big Boy ®” domatesi, Birle∆ik Devletlerdeki di·er tüm melez bitkiler gibi, ticari bir s¨r olarak korunmaktad¨r. 1700’lerin ba∆¨nda, ¿ngiltere’de Kraliçe Anne Yasas¨ hükümetin de·il eser sahiplerinin telif hakk¨ kanunundan öncelikle yarar sa·lamas¨n¨ tan¨m¨∆t¨r. 5...Adil Kullan¨m 7...Elektronik Ça·da Telif Hakk¨ 10...ABD Patent Sistemi 14...ABD “Special 301” Süreci 22...Örnek Çal¨∆ma: Brezilya ¿laç Sanayi 24...Örnek Çal¨∆ma: Güney Kore’de Korsanl¨·¨ Önleme Çabalar¨ 34...Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 3 F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R? Laurence R. Hefter & Robert D. Litowitz Yenilikçi yerel endüstrileri bulunan ülkeler neredeyse de·i∆mez bir kuralla, bulu∆lar¨n kopyalanmas¨, sembollerin belirlenmesi ve yarat¨c¨ ifadeler ile ilgili düzenlemeler yaparak yenilikleri artt¨racak yasalara sahiptir. Bu yasalar, mülkiyetin dört ayr¨ türünü, yani topluca “fikri mülkiyet” olarak adland¨r¨lan patentler, ticari markalar, telif haklar¨ ve ticari s¨rlar¨ kapsamaktad¨r. Fikri mülkiyet, gerçek ve ki∆isel mülkiyet ile ilgili pek çok özelli·i payla∆¨r. Örne·in, fikri mülkiyet bir tür mald¨r ve bu nedenle al¨nabilir, sat¨labilir, lisans¨ verilebilir, de·i∆ toku∆ edilebilir ya da di·er türden mallarda oldu·u üzere kar∆¨l¨ks¨z olarak verilebilir. Ayr¨ca, fikri mülkiyet sahibi mülkiyetin izinsiz kullan¨m¨ ya da sat¨∆¨n¨ önleme hakk¨na sahiptir. Ne var ki, fikri mülkiyet ile di·er mülkiyet türleri aras¨ndaki en bariz fark fikri mülkiyetin soyut olu∆u, bir ba∆ka deyi∆le kendi fiziksel de·i∆kenlerine göre tan¨mlanamamas¨ ya da belirlenememesidir. Korunabilir olmas¨ için aç¨k bir ∆ekilde ifade edilmelidir. Fikri mülkiyetin dört türü de ulusal bazda korunur. Bu nedenle koruman¨n kapsam¨ ve korumay¨ sa·lamaya yönelik gereksinimler ülkeden ülkeye de·i∆mektedir. Ancak ulusal yasal düzenlemeler aras¨nda benzerlikler bulunmaktad¨r. Ayr¨ca, günümüzde dünyadaki e·ilim ulusal yasalar¨n uyumla∆t¨r¨lmas¨ do·rultusundad¨r. 1879’da Amerikal¨ Thomas Edison taraf¨ndan geli∆tirilen elektrik ampulü, Edison’un patentine sahip oldu·u 1000’i a∆k¨n bulu∆tan biridir. Atölyesi ve laboratuarlar¨ ayn¨ zamanda dünyaya fonograf¨, telefon ahizesi ile mikrofonda kullan¨lan karbon dü·meli vericiyi ve ilk ticari elektrikli ayd¨nlatma ve enerji sistemini arma·an etmi∆tir. PATENTLER: TOPLUMUN MUC¿TLER ¿LE SÖZLE≈MES¿ Genel olarak, patentin, toplum ile birey olan bir mucit aras¨nda bir sözle∆me oldu·u söylenebilir. Bu toplumsal sözle∆me ∆artlar¨ kapsam¨nda, mucide bulu∆un ayr¨nt¨lar¨n¨ kamuoyuna aç¨klamas¨ kar∆¨l¨·¨nda belirli bir süre için di·er ki∆ileri patentli bulu∆u yapma, kullanma ve satmadan al¨koyacak münhas¨r hak verilir. Bu amaçla, 3 patent sistemleri, mucidi çabas¨ kar∆¨l¨·¨ ödüllendirerek kamuoyuna bilginin sunulmas¨n¨ sa·lar. “Patent” sözcü·ünün kökeni, Orta Ça·’da ¿ngiliz yönetimi taraf¨ndan imtiyaz vermek üzere sa·lanan belgelere uzansa da, günümüzde sözcük bulu∆ sahiplerine tan¨nan münhas¨r hak ile e∆anlaml¨ hale gelmi∆tir. Dünya Ticaret Örgütü’nün (WTO/DTÖ) Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨ (TRIPS), ba∆vuru tarihinden itibaren 20 y¨l olarak belirlenen patent süresi konusunda uluslararas¨ standard¨ sa·lamaktad¨r. Yürürlülük tarihi olan 1 Ocak 2000’den itibaren tüm DTÖ üyeleri bu standard¨ yerine getirmekle yükümlüdür. Tüm patent sistemlerinde, bu süre sona erdi·inde, ki∆iler bulu∆lar¨ istedikleri gibi kullanma konusunda serbesttir. Etkin bir patent sisteminin yararlar¨ k¨smen a∆a·¨daki gibi aç¨klanabilir: ❏ Patent, harcanan zaman¨, paray¨ ve ara∆t¨rma ile ilgili çabay¨ ödüllendirir. Rakipler, patentli bulu∆lara alternatifler bulaca·¨ndan daha fazla ara∆t¨rma yap¨lmas¨n¨ sa·lar ve ∆irketlerin münhas¨r haklar¨n süresi boyunca ara∆t¨rma ve geli∆tirme masraflar¨n¨ kar∆¨lamalar¨n¨ sa·layarak patentli bulu∆lara ili∆kin yenilik ve yat¨r¨mlar¨n yap¨lmas¨n¨ sa·lar. ❏ Patent için verilen s¨n¨rl¨ süre, ayn¨ zamanda, bulu∆lar¨n k¨sa sürede ticarile∆ip, bu sayede kamuya bir an önce sunulmas¨n¨ sa·layarak kamu ç¨kar¨n¨ gözetir. Patentler, ara∆t¨rma gruplar¨ aras¨nda bilgi al¨∆veri∆i yap¨lmas¨n¨, ayn¨ ara∆t¨rman¨n tekrar yap¨lmamas¨n¨ ve en önemlisi kamuoyunun genel bilgisinin artmas¨n¨ sa·lar. Patentle tan¨nan hak di·er ki∆ileri patent süresi boyunca patentli bulu∆u yapma, kullanma ve satmadan al¨koyacak bir hak olsa da, patentin, her zaman patent sahibinin kendisine bulu∆u yapma, kullanma ve satma hakk¨n¨ vermeyece·i PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 4 F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R? iyi anla∆¨lmal¨d¨r. Örne·in; kimyasal bir bile∆imi üretmenin ileri bir yöntemi üzerine patent sahibi olan ki∆i, bile∆imin patenti ba∆kas¨nda ise patentli yöntemi kullanarak yap¨lan bile∆imi satma konusunda serbest de·ildir. TRIPS anla∆mas¨nda tüm DTÖ üyeleri patent hükümlerine tabi olmas¨na ra·men, patentler ulusal yasalar kapsam¨nda sa·lan¨r ve bu nedenle kapsam aç¨s¨ndan haklar da ulusald¨r. Bu yüzden, bir ABD patenti ancak ABD’de meydana gelen ihlal durumunda kullan¨labilir. Ço·u ülkede, bu haklar ceza hukukundan ziyade medeni hukuk kapsam¨nda yürürlü·e sokulabilir. Buna göre, yapt¨r¨m yaln¨zca patent sahibine aittir. Genel olarak, izin al¨nmaks¨z¨n patentli bulu∆u devlet, kurulu∆ ya da birey olarak yapma, kullanma ya da satma eylemleri söz konusu patenti ihlal eder. Bu türden ihlal eylemleri patent hakk¨nda bilgi bulunmamas¨ ya da ihlal edenin niyetine bak¨lmaks¨z¨n yükümlülük do·urur. Patent ihlalleri için çözümler aras¨nda men etme, ihlal sebebi mallar¨n da·¨t¨lmas¨ ya da ortadan kald¨r¨lmas¨ ve patent sahibine ait zarar¨n tazmini ya da ihlal edenin yapt¨·¨ kar¨n al¨nmas¨ gelmektedir. Verilen patentin geçersizli·i söz konusu olabilir ve iddia alt¨ndaki, ihlal eden için patentin geçersiz oldu·unu söylemek yayg¨n bir savunmad¨r. Ayn¨ ∆ekilde, patentler, talep edilen bulu∆un ad¨ geçen bulu∆ sahibi d¨∆¨nda biri taraf¨ndan yap¨ld¨·¨ ya da bulu∆un ilgili teknoloji alan¨nda yetenekli ki∆ilere aç¨k olmas¨ gerekti·i gerekçeleri ile zorlanmaktad¨r. NELER PATENTLEND¿R¿LEB¿L¿R? TRIPS Anla∆mas¨’s¨n¨n 27. Maddesi, DTÖ üyesi ülkelerin “yeni, yenilikçi bir a∆amaya sahip ve endüstriyel uygulama için elveri∆li” olmas¨ halinde ürün ya da ürünü olu∆turacak süreç benzeri her türlü bulu∆a patent vermelerini öngörmektedir. Bir ba∆ka deyi∆le, patentlenebilir olmak için, bulu∆un yeni, kullan¨∆l¨ olmas¨ ve herkes taraf¨ndan biliniyor olmamas¨ gerekir. Patent alman¨n ön ko∆ullar¨ndan biri de bulu∆un uygulanabilir olmas¨d¨r. Bu, patent sisteminin yararl¨l¨·a verdi·i önemi vurgulamaktad¨r. Bu ilke de·i∆mez olsa da, her ülkenin yasa dilinde kullan¨lan tabirler de·i∆mektedir; örne·in, patentlenebilir nesne ABD’de “faydal¨”, William Klahr’¨n çal¨∆mas¨ olan patentli bir bisiklet modelinde, bisikleti harekete geçirmenin yeni bir yöntemi olan bir pedal ve di∆li düzene·i ile yayl¨ bir çubuk üzerine monte edilmi∆ ayarlanabilir bir sele bulunuyordu. Klahr’¨n modeli, 1870 ile 1880’ler aras¨nda patenti verilen ve bisikletin popülerlik kazanmas¨n¨ sa·layan pek çok yenilikten biriydi. Charles Hammelmann’¨n patentli geli∆tirilmi∆ velosipet modelinde arac¨ ileriye do·ru hareket veren ve geriye gitmesini önleyen bir di∆li vard¨. Hammelmann’a göre “normal bir yolculuk s¨ras¨nda, arac¨n arkaya do·ru gitmesi gereksizdi”. 4 ¿ngiltere’de ise “endüstriyel uygulamaya elveri∆li” olmal¨d¨r. Bulu∆ yeni olmal¨, yani bulu∆un konusu halihaz¨rda bilinen ya da bunun bir parças¨ olmamal¨d¨r. Bu genellikle “yenilik” gereksinimi olarak bilinmektedir. Yeni ya da yenilikçi, bu ba·lamda, “kamu aç¨s¨ndan yeni” anlam¨na gelmektedir. Bu nedenle, önceden kullan¨lan ya da bilinen, ancak, kamuya aç¨klanmam¨∆ ∆eyler (örne·in, s¨r olarak saklanm¨∆sa) patentlenebilirli·e engel de·ildir. Bulu∆, ayr¨ca, a∆ikar olmamal¨d¨r. Bu, ki∆ilerin patent sisteminden yararlan¨p, yaln¨zca bilinen bir ∆eyin geli∆tirilmi∆ hali ya da gereksiz bir sürümü için koruma almas¨n¨ önler. Genelde bulu∆ özelli·i gösterme ya da a∆ikar olmama için kullan¨lan test, ilgili alanda makul ölçüde uzman bir ki∆iye göre bulu∆un yap¨ld¨·¨ tarihte a∆ikar olmayan¨n ne oldu·una ba·l¨d¨r. TRIPS Antla∆mas¨, zirai-kimyasal ya da ilaç alan¨nda halihaz¨rda ürün patenti korumas¨ sa·lamayan geli∆mekte olan ülkelere bir geçi∆ dönemi tan¨maktad¨r. Asl¨nda ço·u, tam patent korumas¨n¨n biyo-teknoloji sektörünü geli∆tirci katk¨lar¨ nedeni ile bunu zaten uygulamaktad¨r. Patenti koruma süreci, patent sürecinin uygulama zorlu·u nedeni ile yat¨r¨m¨ te∆vik etmemektedir. ¿hlal edilen patenti ispat etme görevi patent sahibine dü∆tü·ü için, patent sürecinin uygulanmas¨ özellikle güçtür. Patent sahibi belirli bir üretim sürecinin (yani patentin kapsad¨·¨ sürecin) belirli kimyasallar¨ üretmede kullan¨ld¨·¨n¨ kan¨tlamal¨d¨r. Birden fazla olas¨ süreç de·i∆kenleri bulundu·unda ve ihlal etme olas¨l¨·¨ bulunan ki∆inin tesisine eri∆im sa·lanamad¨·¨nda, bu oldukça güçle∆ebilir. Uygulamada, bu üretim sürecinin özelliklerini gösteren izlere bak¨larak yap¨l¨r. Örne·in, ilaçlar konusunda koruman¨n bulunmad¨·¨ bir ülkede yap¨lan ve ard¨ndan yaln¨zca üretim süreci için koruma sa·layan ikinci ülkeye ihraç edilen bir ilaç üzerinde patent korumas¨n¨n ne kadar karma∆¨k bir hal alaca·¨ tahmin edilebilir. Yakla∆¨k son 15 y¨l içinde, birçok ülke patent “sürec”inden “ürün” patentine geçmi∆tir; DTÖ, TRIPS Anla∆mas¨ uyar¨nca üye ülkeler 1 Ocak 2005 itibariyle tam ürün patenti korumas¨ sa·lamak durumunda oldu·undan, önümüzdeki y¨llar- PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 5 da da tüm DTÖ üyelerinin patent yasalar¨n¨ geli∆tirmeleri beklenmektedir. Yeni ve yararl¨ bulu∆lar¨n yaln¨zca faydal¨ yönleri patentlenmez, bir çok ülke patent korumas¨ kapsam¨na yeni, süsleme benzeri endüstriyel tasar¨mlar¨ da almaktad¨r. Ço·u Avrupa ülkesinde endüstriyel tasar¨m üzerindeki mülkiyet hakk¨ tasar¨m modeli olarak geçerken, ABD’de bu türden koruma tasar¨m patenti olarak bilinmektedir. Ayg¨tlar, kimyasal bile∆imler ve süreçler gibi al¨∆¨lagelmi∆ patent nesnelerine ek olarak baz¨ ülkeler canl¨lar için de patent korumas¨ sa·lamaktad¨r. Örne·in, bakteriler, kültürlenmemi∆ bitkiler ve tüberle üretilmi∆ bitkiler d¨∆¨nda yer alan e∆eysiz olarak yeniden üretilmi∆ bitki çe∆itleri t¨pk¨ bakteriyel, mantar¨ms¨ ve ilk ku∆ak hibridler hariç (tohumla) e∆eyle yeniden üretilmi∆ bitkiler gibi koruma alt¨na al¨nabilir. TRIPS Anla∆mas¨ yeni canl¨ ya da bitki türleri konusunda korumay¨ zorunlu k¨lmamakla birlikte, tüm DTÖ üyeleri Bitkilerin Yeni Türlerini Koruma Uluslararas¨ Birli·i’ne (UPOV) kat¨labilmektedir. T¿CAR¿ MARKALAR VE H¿ZMET MARKALARI: KAYNAÊIN BEL¿RLENMES¿ Ticari markalar ve hizmet markalar¨ as¨l olarak mal ve hizmetlerin kayna·¨n¨ belirleme ve ticari markas¨ al¨nm¨∆ mal ve hizmetleri di·erlerinden ay¨rma amaçl¨d¨r. Bunlar ayn¨ zamanda kullan¨ld¨klar¨ ürün ya da hizmetin kalitesini simgeler. Ço·u ticari marka ya da hizmet markas¨ (k¨saca “marka”) sözcüklerden olu∆ur, ancak simge, logo, ses, tasar¨m ve hatta ay¨rtedici i∆levsiz ürün konfigürasyonlar¨ gibi hizmet ya da mal¨ di·erlerinden farkl¨la∆t¨racak her∆ey kullan¨labilir. TRIPS Anla∆mas¨ t¨pk¨ ticari markalar gibi hizmet markalar¨ için de ayn¨ düzeyde tan¨ma ve koruma sa·lamaktad¨r (TRIPS Anla∆mas¨ Madde 15 ve 16). Baz¨ ülkelerde markan¨n korunmas¨ için tesciline gerek olmayabilir, ancak her durumda DTÖ üyeleri tan¨nm¨∆ ticari marka ya da hizmet markas¨ için koruma sa·lamakla yükümlüdür. Markan¨n ilgili kamu kesiminde tan¨nman¨n belirlenmesi her olay için ayr¨ ayr¨ gerçekle∆tirilece·inden, ∆irketler tan¨nm¨∆ markalar¨ tescil ettirmeyi tercih edebilirler. Tan¨nmam¨∆ markalar için, söz konusu ülkede Haftal¨k yay¨n Scientific American’¨n 6 Ekim 1877 tarihli say¨s¨nda mucit Alexander Graham Bell’in telefon ile ilgili son yeniliklerinin (derginin üst orta k¨sm¨nda) “telefonun yap¨s¨n¨ biraz basitle∆tirdi·ini, ayr¨ca daha kompakt ve portatif bir ∆ekilde düzenledi·ini” ilan etti. Bell, telefonu bundan önceki y¨l icat edip, patentini alm¨∆t¨. Yeni versiyonda elektrik ya da batarya kullan¨lm¨yor, bunlar¨n yerine ak¨m konu∆an¨n sesinden elde ediliyordu. Levi Strauss & Co. ticari markas¨, t¨pk¨ 1853 y¨l¨nda ∆irketin üretimine ba∆lad¨·¨ denim pantolonlar gibi dünya çap¨nda s¨kl¨kla taklit edilmektedir. Pek çok Levi’s ürününde Strauss ve terzi Jacob Davis’in 1873 y¨l¨nda patentini ald¨klar¨ bir yenilik olan ceplere yerle∆tirilen metal z¨mbalar halen kullan¨lmaktad¨r. 5 koruma verilmeden önce marka sahibinin markay¨ ulusal ticari marka kurumuna tescil ettirmesi gerekebilir. Markaya tan¨nan koruma süresi ülkeden ülkeye büyük ölçüde de·i∆mektedir. Tesciller s¨n¨rl¨ bir süre için yap¨l¨r. Ancak tesciller, kamuoyunun yan¨lt¨lmamas¨, rekabetin artt¨r¨lmas¨ ve marka sahibinin korunmas¨ gibi marka fikrinin temel nedenlerinden dolay¨ yenilenebilir ve bu sayede kullan¨ld¨·¨ süre boyunca k¨s¨tlanmaks¨z¨n uzat¨labilir. Marka sahibi, al¨c¨lar¨n zihninde kar¨∆¨kl¨·a yol açacak ise, benzeri markalar¨n ba∆kalar¨ taraf¨ndan kullan¨lmas¨n¨ engelleyebilir. ¿ki markan¨n bu kar¨∆¨kl¨·a yol açacak derecede benzeyip benzemedi·ini belirleme; taraflar¨n markalar¨n¨, mal ya da hizmetlerini, reklam ve ticaret yöntemlerini kar∆¨la∆t¨ran, daval¨n¨n markas¨n¨ seçme niyetini ve gerçekten kar¨∆¨kl¨k bulunup bulunmad¨·¨n¨ de·erlendiren çok faktörlü bir analizi içerir. T¿CAR¿ MARKALAR VE H¿ZMET MARKALARI ¿Ç¿N KORUMA KAPSAMI Di·er fikri mülkiyet alanlar¨nda oldu·u gibi, ticari marka ve hizmet markas¨ mevzuat¨ kaynak bak¨m¨ndan ulusald¨r, ancak TRIPS Anla∆mas¨ hükümlerine uymak durumundad¨r. Baz¨ ülkelerde i∆ hayat¨nda markan¨n kullan¨lmas¨ için ilk ki∆iye hak tan¨n¨rken, di·erlerinde ilk ki∆iye söz konusu ülke içinde tescil alabilmek için haklar tan¨n¨r. “¿lk kullanan” kural¨n¨n geçerli oldu·u ülkelerde, haklar marka ulusal ticari marka kurumuna tescil ettirilmeksizin verilir. Ancak, markan¨n geçerlili·i ve sahibinin kullanma hakk¨ konusunda aç¨k kan¨t sa·lad¨·¨ndan tescil yine de gereklidir. Bu sayede marka sahibinin kullan¨m¨ ve sahibiyet talebini dünyaya bildiren ulusal marka sicilinde de yer al¨r. TRIPS uyar¨nca, ticari markan¨n as¨l kullan¨m¨ ticari marka ya da hizmet markas¨ tescili için ba∆vuru ko∆ulu olu∆turmayacakt¨r. Ticari markan¨n kullan¨m¨ ya da tescilinin ard¨ndan, marka sahibi markay¨ kullanmal¨d¨r, aksi halde marka sahibinin vazgeçti·i gerekçesi ile di·erleri taraf¨ndan sald¨r¨ya maruz kalabilir. Asgari ko∆ul olarak; ço·u ülkede markan¨n ay¨rtedici olmas¨, yani marka sahibinin mal ya da hizmetinin di·erlerinin mal ya da hizmetlerinden fark¨n¨n bulunmas¨, gerekmektedir. Marka; say¨, harf ya da di·er semboller, renkler ya da müzik PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 6 F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R? tonlar¨n¨n orjinal birle∆imini içerebilir. Markan¨n buna uyup uymad¨·¨n¨ belirlemek için, markan¨n içeri·i belirlenmelidir. Markan¨n içeri·i genellikle bir kritere göre ölçülür. Bu kriter en zay¨ftan en güçlüye do·ru jenerik, betimleyici, hat¨rlat¨c¨ (görünüm), keyfi ve tasar¨mlanm¨∆ terimlerini içerir. Kriterin en zay¨f k¨sm¨nda, kitap, masa ya da sandalye gibi mal¨n kendisini tan¨mlamak üzere kullan¨lan yayg¨n terim olduklar¨ için mallar¨ ay¨rtedemeyecek sözcük, sembol ya da ayg¨tlar bulunmaktad¨r. Bu terimlere jenerik (genel) terimler denir ve bunlar ticari markalar gibi korunamaz. Sonraki kategori betimleyici terimleri içerir. Marka; kasdedilen amac¨, i∆levi, fiziksel özelli·i, övgüye de·er niteli·i ya da ürünün nihai yarar¨n¨ tan¨ml¨yorsa betimleyicidir. Betimleyici markalara örnek olarak ayd¨nlatma malzemesi olan DAYBRITE, çok küçük a·¨rl¨k tekerle·i olarak MICRO ve mükemmel kalitede oldu·u iddia edilen bir ∆arap olan SUPREME verilebilir. Bunlar tek ba∆lar¨na ay¨rtedici olmad¨klar¨ndan, betimleyici terim yayg¨n sat¨∆ ve reklam arac¨l¨·¨yla markay¨ ta∆¨yan mallar¨n kayna·¨n¨ belirleyene kadar marka olarak korunamaz. ABD’de betimleyici marka ay¨rtedicili·in bu düzeyini gerçekle∆tirdi·i takdirde, bunun “ikincil anlam” kazand¨·¨ söylenir. Betimleyici markalar¨n aksine, hat¨rlat¨c¨ markalar (ticari görünümü ön planda olanlar) markan¨n kullan¨ld¨·¨ mallar¨ hemen tan¨mlamaz; bunun yerine mal¨n içeri·i hakk¨nda bir karara varmak için dü∆ünce, hayalgücü ya da alg¨lamay¨ gerektirir. Hat¨rlat¨c¨ markalar, ilk a∆amada ikincil anlam kazanmaks¨z¨n sürekli ay¨rtedici ve korunabilir oldu·u dü∆ünülür. Hat¨rlat¨c¨ markalara örnek olarak; yang¨n söndürücü HERO ya da çiviler için STRONGHOLD verilebilir. Keyfi markalar; yayg¨n olarak kullan¨lan, ancak ticari marka sahibinin mallar¨ üzerinde kullan¨ld¨·¨nda mallar¨ tan¨mlamayan ve nitelikleri hakk¨nda fikir vermeyen sözcük, sembol ya da ayg¨tlard¨r. Keyfi markalara örnek olarak bilgisayar markas¨ APPLE ve sabun markas¨ DOVE verilebilir. Hat¨rlat¨c¨ markalar gibi keyfi markalar da sürekli ay¨rtedici olup, ikincil anlamlar¨n¨n kan¨tlanmas¨na gerek yoktur. En ay¨rtedici marka tasar¨mlanm¨∆ markad¨r. Tasar¨mlanm¨∆ marka, yaln¨zca marka olarak i∆lev görmek üzere seçilen ya da olu∆turulan bir sözcük ya da semboldür. Tasar¨mlanm¨∆ marka- lara örnek olarak yak¨t markas¨ EXXON, foto·rafç¨l¨k malzemeleri markas¨ KODAK, fotokopi malzemeleri markas¨ XEROX ve me∆rubat markas¨ PEPSI verilebilir. Tasar¨mlanm¨∆ markalar geleneksel olarak en geni∆ koruma kapsam¨nda yer al¨r. Mr. Peanut TM, önceki Planters Nut and Chocolate Company’nin monokl takan maskotu, ilk olarak 1916 y¨l¨nda Amerika’n¨n ilk kavrulmu∆ yer f¨st¨·¨ ∆irketinin reklamlar¨n¨ yapmak için kullan¨lmaya ba∆lanm¨∆t¨. Mr. Peanut TM, Amerika’n¨n en iyi bilinen reklam karakterlerinden biri olarak, art¨k Nabisco Brands Company’nin ticari markas¨d¨r. Çizgilerden olu∆an ¨s¨r¨lm¨∆ elma, 1976’da California’da do·an Apple Computer, Inc.’¨n tan¨nm¨∆ logosudur. Yaln¨zca Apple Computer, yetkili lisansl¨ bayileri ve sat¨c¨lar¨ Apple® logosunu reklamlar¨nda ya da sat¨∆ sergilerinde kullanabilir. 6 TEL¿F HAKKI: ESER SAH¿B¿N¿N ¿FADES¿ Telif hakk¨; somut ifade ortam¨nda tespit edilen eser sahibinin orjinal eserini ço·altma, orjinal esere ba·l¨ kalarak i∆lenme eserleri haz¨rlamak ve müzikal, dramatik, koreografik eserler ile heykeltra∆ eserlerinin olmas¨ durumunda eseri icra ya da sergilemek amac¨yla verilen münhas¨r hakt¨r. Telif hakk¨ korumas¨; tan¨mland¨·¨, aç¨kland¨·¨ ya da olu∆turuldu·u biçim dikkate al¨nmaks¨z¨n, dü∆ünce, yöntem, süreç, sistem, çal¨∆ma yöntemi, fikir, ilke ya da ke∆if için uygulanmaz. Bundan ziyade telif hakk¨ korumas¨, somut ortamda oldu·u gibi, eser sahibinin belirli bir süreç, fikir ve kavram¨ ifadesi ile s¨n¨rl¨d¨r. Telif hakk¨ korumas¨, olu∆turuldu·u andan itibaren eser sahibinin tüm eserlerinde otomatik larak geçerli olur. TRIPS Anla∆mas¨, telif hakk¨ korumas¨ süresince geçerli asgari standartlar¨ belirtmektedir. Bir insan söz konusu oldu·unda süre, yazar¨n ya∆am¨ art¨ 50 y¨ld¨r. Bir kurulu∆ söz konusu oldu·unda süre, yetkili yay¨m¨n gerçekle∆ti·i takvim y¨l¨ndan itibaren ya da yay¨m¨n olmamas¨ halinde olu∆turulan takvim y¨l¨ndan itibaren 50 y¨ld¨r (TRIPS Madde 12). Kaydedilen canl¨ icralara yönelik koruma süresi icrac¨ ve yap¨mc¨ için 50 y¨l; çal¨∆may¨ yay¨nlayan için ise 20 y¨ld¨r. ABD k¨sa süre önce Dijital Biny¨l Telif Hakk¨ Kanunu (DMCA) do·rultusunda telif hakk¨ verilen eserlere ili∆kin korumay¨ güncelle∆tirdi. Örne·in, ABD’de 1. Ocak. 1978 tarihinde ya da sonras¨nda olu∆turulan tüm bireysel eserlerin koruma süresi eser sahibinin ya∆am¨ art¨ 70 y¨l olarak belirlendi. Ancak, eser kiralama amac¨yla yap¨lm¨∆sa, telif hakk¨ hangisinin k¨sa oldu·una ba·l¨ olarak yarat¨lma tarihinden itibaren 120 y¨l ya da ilk yay¨nlanma tarihinden itibaren 95 y¨l boyunca devam eder. Eser sahibine verilen münhas¨r haklar, di·er ki∆ilerin eser sahibinin eserini adil kullan¨mdan yararlanmas¨n¨ engelleyici hakk¨ içermez. Bu tür bir adil kullan¨m, ele∆tiri, yorum, haber röportaj¨, e·itim – ö·retim ve ara∆t¨rma amaçlar¨ için eserin kullan¨m¨n¨ içerebilir. Eserin içeri·i, kopyalanan eserin kapsam¨ ve eserin ticari de·eri üzerindeki kopyalama etkisi izinsiz bir kulla(devam¨ sayfa 6’da) PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 7 AD¿L KULLANIM Birle∆ik Devletler’de eser sahibine tan¨nan haklardan biri bir eseri kopyalama ya da ses kay¨tlar¨ ∆eklinde ço·altma ya da bunun için ba∆kalar¨n¨ yetkilendirme hakk¨d¨r. Bu hak, ABD yasalar¨ndaki baz¨ k¨s¨tlamalara tabidir. Bunlardan daha da önemli k¨s¨tlamalardan birisi ise, Adil Kullan¨m ilkesidir. Adil Kullan¨m önceden ABD telif hakk¨ yasas¨nda geçmese de, söz konusu ilke zamanla önemli mahkeme kararlar¨ ile ortaya ç¨km¨∆t¨r. Bu ilke Telif Hakk¨ Yasas¨, Bölüm 107’de yer almaktad¨r. Bölüm 107’de ele∆tiri, yorum, haber röportaj¨, e·itim, ö·retim ve ara∆t¨rma gibi belirli bir eserin ço·alt¨m¨n¨n “adil” say¨labilece·i farkl¨ amaçlar¨ içermektedir. Bölüm 107 ayn¨ zamanda kullan¨m¨n adil olup olmad¨·¨n¨ belirlemede dikkate al¨nacak dört etkeni ortaya koymaktad¨r: ❏ Bu tür kullan¨m¨n ticari amac¨ ya da kar amac¨ gütmeyen e·itim amac¨na yönelik olup olmad¨·¨ dahil olmak üzere kullan¨m¨n amac¨ ve özelli·i; ❏ Telif hakk¨ verilen eserin içeri·i; ❏ Bir bütün olarak telif hakk¨ sa·lanan eserle ilgili kullan¨lan k¨sm¨n miktar¨ ile ❏ Telif hakk¨ sa·lanan eserin de·eri ya da muhtemel pazara yönelik kullan¨m¨n etkisi. “Adil Kullan¨m” ile ihlal aras¨ndaki ayr¨m belirsizdir ya da kolayca tan¨mlanamaz. ¿zin al¨nmaks¨z¨n rahatça al¨nt¨ yap¨labilecek belirli say¨da sözcük, sat¨r ya da nota yoktur. Telif hakk¨ verilen malzeme kayna·¨n¨n bildirilmesi izin alma anlam¨na gelmez. Kodak Corporate logotipi 1880’lerde Eastman Dry Plate and Film Company olarak Londra’da faaliyete ba∆layan Eastman Kodak Company of New York’u tan¨mlamaktad¨r. ≈irketin kurucusu George Eastman’¨n sadece 1 $ perakende fiyatla sat¨lan kullan¨m¨ kolay foto·raf makinas¨, 20. yüzy¨l¨n ba∆¨nda foto·raf çekmeyi binlerce amatör foto·rafç¨ aras¨nda yayg¨nla∆t¨r¨ld¨. “Xerox” sözcü·ü, t¨pk¨ markan¨n temsil etti·i grafik görüntülerin tekrar üretilmesi süreci olan “xerography” sözcü·ü gibi Haloid Company and Batelle Development Corporation taraf¨ndan 1948 y¨l¨nda kullan¨lmaya ba∆land¨ ve ticari marka oldu. “The Document Company, Xerox” 1994 y¨l¨nda ∆irketin kurumsal imzas¨ olarak ortaya at¨ld¨. 7 1961 tarihli “ABD Telif Hakk¨ Kanunu’nun Genel Revizyonu ile ¿lgili Telif Haklar¨ Kay¨t Tescil Raporu” adil kullan¨mla ilgili olarak mahkeme karar örnekleri vermektedir: “gösterme ya da yorum amac¨ ile bir ele∆tiri ya da tan¨t¨mda al¨nt¨lar¨n yap¨lmas¨; eser sahibinin gözlemlerinin aç¨klanmas¨ ya da belirtilmesi amac¨yla bilimsel ya da teknik çal¨∆mada k¨sa pasajlar¨n kullan¨lmas¨; parodiye dönü∆türülen eserin içeri·inin bir k¨sm¨n¨n parodide kullan¨lmas¨; bir haber röportaj¨nda, k¨sa al¨nt¨larla, bir konu∆ma ya da makalenin özeti; hasarl¨ kopyas¨n¨n yerine konmak üzere bir eserin belli bir k¨sm¨n¨n bir kütüphane taraf¨ndan ço·alt¨lmas¨; bir dersi anlatmak amac¨yla bir eserin küçük bir k¨sm¨n¨n ö·retmen ya da ö·renci taraf¨ndan ço·alt¨lmas¨; yasama ya da yarg¨ süreci ya da raporlar¨ ile ilgili k¨s¨mda kullan¨lan bir eserin ço·alt¨lmas¨; bildirilen bir olay yerinde geçen bir eserin ço·alt¨lmas¨.” Telif hakk¨ eser sahibinin kendisini ifade etti·i belirli bir yöntemi korumaktad¨r; eserde geçen herhangi bir fikir, yöntem ve uygulama esaslar¨n¨ kapsamaz. En do·ru yöntem telif hakk¨ verilen eseri kullanmadan önce mutlaka eser sahibinden izin almakt¨r. ¿zin almak mümkün olmad¨·¨nda, “adil kullan¨m” ilkesi duruma tam olarak uygulanam¨yorsa telif hakk¨ verilen eserin kullan¨■ m¨ndan kaç¨n¨lmal¨d¨r. Yukar¨daki materyal http://www.lcweb.loc.gov/copyright/fls adresindeki Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesi sayfas¨ndan al¨nm¨∆t¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 8 F¿KR¿ MÜLK¿YET NED¿R? n¨m¨n “adil kullan¨m” olup olmad¨·¨n¨ belirlemede gözönüne al¨nmal¨d¨r. TEL¿F HAKKINA YÖNEL¿K ORJ¿NALL¿K Telif hakk¨ korumas¨n¨ sa·lamak için söz konusu eserin somut ifade ortam¨nda tespit edilen orjinal bir eser olmas¨ gerekmektedir. Bu tan¨mlamaya dahil olan eserler; ❏ Edebi eserler (bilgisayar programlar¨ dahil), ❏ Müzik eserleri ve sözlü müzik eserleri, ❏ Dramatik eserler ve diyaloglar, ❏ Pandomim ve koreografik eserler, ❏ Resim, grafik eserleri ve heykeller, ❏ Sinema filmleri ve di·er görsel-i∆itsel eserler ile ❏ Ses kay¨tlar¨n¨ içerebilir. Eser sahiplerini kendilerini ifade etmek için yeni yöntemler aray¨∆¨n¨ sürdürdüklerinden, birçok ülke kanunlar¨n¨n eserin ∆ekil veya çe∆idini s¨n¨rlamad¨·¨n¨n belirtilmesi önem ta∆¨maktad¨r. Bir eserin orjinalli·inin s¨nanmas¨ genel olarak iki yönlüdür. Birincisi; eser, eser sahibi taraf¨ndan ortaya konmal¨d¨r, ∆öyleki eser ba∆ka eserlerden kopya de·il, eser sahibi taraf¨ndan ba·¨ms¨z olarak yarat¨lm¨∆ olmal¨d¨r. ¿kincisi; s¨radan olmamas¨ için yeterince yarat¨c¨l¨k özelli·i ta∆¨mal¨d¨r. Bir esere telif hakk¨ verilebilmesi için eser, “somut bir ifade ortam¨nda” tespit edilmelidir. Somut anlamda bir eserin içeri·i, alg¨lanacak, yeniden ço·alt¨lacak ya da aksi halde geçi∆ sürecini içermeyen belirli bir süre topluma iletecek ∆ekilde yeterince sabit ya da sürekli olmas¨ halinde eser tespit edilmi∆ olur. Tespit ortam¨, arac¨ ya da yöntemi önemli de·ildir. Birçok ülkede telif hakk¨ kay¨t-tescil sistemi oldukça ucuz ve kolayd¨r. Telif hakk¨ korumas¨, somut ortamda eserin tespit edilmesiyle ba∆lamas¨na ra·men, telif hakk¨ kay¨t-tescili baz¨ ülkelerde di·er yararlar¨ da beraberinde getirir. Aralar¨nda ABD’nin de bulundu·u baz¨ DTÖ üyelerinin, telif hakk¨ verilen eserlere ili∆kin kay¨t-tescil sistemleri olmas¨na ra·men, TRIPS Anla∆mas¨, yabanc¨ uyruklular için telif hakk¨ ihlalini durdurma ya da avukat ücretleri dahil yürütmenin masraflar¨n¨ alma amac¨ ile yasal tahkikat¨ ba∆latmadan önce ön ko∆ul olarak kay¨t-tescil sistemi gibi formalitelerin kullan¨m¨n¨ engellemektedir. Bu nedenle, örne·in, ABD kendi vatanda∆lar¨n¨n ABD Telif Hakk¨ Bürosu- na kaydolmalar¨n¨ isterken, yabanc¨ uyruklu eser sahiplerinden bunu istememektedir. Ayr¨ca, baz¨ ülkelerde, telif hakk¨ kay¨t-tescili, geçerlili·inin ilk delilini ve eser sahipli·ini olu∆turmaktad¨r. Evde izlenme amac¨yla dü∆ünülen 1943 yap¨m¨ film klasi·i “Casablanca”n¨n dijital video diski, film korsanlar¨n¨n genellikle göz ard¨ etti·i bir telif hakk¨na sahiptir. Amerikan Sinema Filmleri Birli·i, kamerayla tespit edilenler ile video kaset ve video disk haline getirilen di·er türde korsan filmlerin sinema filmi endüstrisine her y¨l yakla∆¨k 2,5 milyar $’a mal oldu·unu tahmin etmektedir (Warner Bross. ve Turner Entertainment Co. izni ile. Tüm haklar¨ sakl¨d¨r.) 8 T¿CAR¿ SIRLAR: REKABETÇ¿ UÇ Ticari s¨r, gizli ya da sektörde fazla bilinmeyen bilgidir ve sahibine rakiplere kar∆¨ bir avantaj sa·lar. Ticari s¨rr¨n korunmas¨ bilgi gizli kald¨·¨ ya da sahibi taraf¨ndan aç¨klanmad¨·¨ sürece varl¨·¨n¨ korur ve di·erleri taraf¨ndan kanun yoluyla ya da ba·¨ms¨z olarak elde edilemez. Ticari s¨rlara örnek olarak formüller, kal¨plar, yöntemler, programlar, teknikler, süreçler ya da bir i∆ alan¨nda rekabet avantaj¨ sa·layacak ∆ekilde derlenmi∆ bilgiler verilebilir. Ticari s¨r sahibi sahip oldu·u s¨rr¨n bir ba∆kas¨ taraf¨ndan kullan¨lmas¨ndan ya da uygunsuz bir ∆ekilde a稷a ç¨kmas¨ndan kaynaklanacak zararlar¨ tazmin edebilir. T¿CAR¿ SIR NE ZAMAN SIR OLUR? Ticari s¨rlar di·er fikri mülkiyet biçimleri gibi tescil edilmez ve yasal düzenlemelerin bir sonucu de·ildir. Bunun yerine, her ülkenin hukuki sistemi ticari s¨rlar¨n korunmas¨n¨n sa·lanmas¨ için gerekenleri belirler. Ticari s¨rlar¨n korunmas¨, TRIPS Anla∆mas¨nda “aç¨klanmam¨∆ bilginin korunmas¨” ba∆l¨·¨ alt¨nda yer almaktad¨r (TRIPS Madde 39). T¨bbi ürünlerin sat¨∆ izinleri için gerekli olan aç¨klanmam¨∆ test verilerinin korunmas¨ özellikle hassas bir konudur ve TRIPS Madde 39(3)’te öngörülür. Ortak olarak göz önünde bulundurulan baz¨ faktörler ∆unlar¨ içermektedir ❏ ¿∆ haricinde bilginin ne derece bilindi·i; ❏ Ticari s¨rr¨ elinde bulunduran ki∆inin i∆inde çal¨∆anlar ve yer alan di·er kimseler taraf¨ndan bilginin ne derece bilindi·i; ❏ Ticari s¨rr¨ korumak için ne derecede önlem al¨nd¨·¨; ❏ Bilginin ticari s¨r sahibi ve rakipleri aç¨s¨ndan de·eri; ❏ Ticari s¨r sahibi taraf¨ndan s¨rr¨n geli∆tirlmesinde harcanan para ve çaban¨n miktar¨; ❏ Ba∆kalar¨n¨n “reverse engineering” yolu ile bilgiyi elde etmek ya da kopyalamak için harcad¨klar¨ çaba. Varl¨·¨ iddia edilen ticari s¨rr¨n gizlili·i gözönüne al¨nacak en önemli faktördür. Ticari PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 9 s¨r oldu·u iddia edilen bilgi yasal herhangi bir yolla elde edilebiliyorsa ve bu ∆ekilde elde edilmi∆se, bilgi art¨k gizli de·ildir ve korunmas¨na gerek kalmayabilir. Bununla birlikte, e·er bilginin sahibi bunu korumak için makul a∆amalar kaydetmi∆, ancak ticari s¨r bilgisi buna ra·men kamuoyuna aç¨lm¨∆sa da, bir çok ülkenin mahkemeleri koruma vermeye devam edebilir. Burada bahsedilen a∆amalar, bilgiyi gizlilik anla∆malar¨ imzalanacak normal giri∆imlerin sonucu olarak gören ki∆ilere ba∆vurulmas¨n¨n kapsayabilir. MAL¿YETE KAR≈I YARAR ¿∆ dünyas¨ ile ilgili tüm etkinliklerde oldu·u gibi, ekonomi fikri mülkiyetin korunup korunmamas¨n¨ belirlemede önemli bir rol oynar. ≈irketler fikri mülkiyet hakk¨n¨n potansiyel de·eri ile hem bu hakk¨ sa·lama, uygulama ve sürdürme maliyetlerini hem de de·erin gerçekle∆me olas¨l¨·¨n¨ kar∆¨la∆t¨rmal¨d¨r. Bir fikri mülkiyet hakk¨n¨n potansiyel de·erini belirleyen kat¨ ve net kurallar bulunmamaktad¨r. Bir ki∆i ya da kurulu∆ için de·erli olan, bir ba∆kas¨ için de·ersiz olabilir. Fikri mülkiyetin potansiyel de·erini belirleyen çok say¨da belirgin faktör bulunmaktad¨r; bunlar aras¨nda münhas¨r ya da di·er haklar, temlik ya da lisanslar, çapraz lisanslar, ihlal durumunda yürütmeye ba∆vurma ve finansman sa·lamak için teminat kullan¨lmas¨ s¨ralanabilir. Bir ticari marka ya da hizmet çok de·erli bir varl¨k olabilir. Örne·in, Alman otomobil üreticisi BMW’nin ¿ngiliz otomobil üreticisi Rover’¨ özellikle “Land Rover”, “Range Rover”, “Triumph”, “Austin” ve “MGB” gibi sevilen ticari markalardan olu∆an portföyünü ele geçirmek üzere sat¨n ald¨·¨ görü∆ü yayg¨nd¨r. Öte yandan, tüketiciler ticari markay¨ kötü kalite ile ili∆kilendirdi·inde, ticari marka sanal olarak de·ersiz ■ hale gelebilir. Laurence R. Hefter ve Robert D. Litowitz, ABD’nin en büyük fikri mülkiyet hukuku bürolar¨ndan biri olan Finnegan, Henderson, Farabow, Garret & Dunner’¨n ortaklar¨ndand¨r. Hefter ticari marka, haks¨z rekabet, franchising ve davalar hakk¨nda yaz¨lar yazmakta ve s¨k s¨k konferans vermektedir. Ayn¨ zamanda George Washington Üniversitesi’ndeki Ulusal Hukuk Merkezi’nde yard¨mc¨ ö·retim görevlisi olarak ve Uluslararas¨ Ticari Marka Birli·i ve Amerikan Fikri Mülkiyet Hukuku Birli·i’nin yönetim kurullar¨nda görev alm¨∆t¨r. Litowitz de ticari marka konusunda ders vermi∆, yaz¨ yazm¨∆ ve Uluslararas¨ Ticaret Komisyonu nezdinde çal¨∆malar yürütmü∆tür. Uluslararas¨ Ticari Marka Birli·i ve Amerikan Fikri Mülkiyet Hukuku Birli·i üyesidir. Elektronik ÇaÊda Telif HakkI Bu ka·¨t po∆ette Birle∆ik Devletlerin ilk melez domatesi olan W. Atlee Burpee Company’nin popüler Big Boy’unun tohumlar¨ bulunmaktad¨r. Melez bir tohum olan Big Boy® ve bu tohumun üretilmesini sa·layan maddeler ticari bir s¨r olarak korunmaktad¨r. Paketin arkas¨nda verilen domates ekimi talimatlar¨n¨n telif hakk¨ Burpee’ye aittir. “Coca-Cola içiniz” diyen 1903 tarihli bir reklam. Bu popüler içece·in içindekiler bilinse de, oranlar¨ Coca-Cola Company’nin merkezinde kilit alt¨nda tutulan ticari bir s¨rd¨r. Formül 1886’da eczac¨ Dr. John S. Pemberton taraf¨ndan geli∆tirilmi∆tir. Coca-Cola ad¨ ve yaz¨m ∆ekli 1893’te, k¨sa ad¨ “Coke®” 1945’te, özel cam ∆i∆esi ise 1977’de tescil ettirilmi∆tir. 9 Günümüzün teknolojik yenilikleri, telif hakk¨ verilen eserlerin dünya çap¨nda da·¨t¨m¨ ile ilgili genellikle s¨n¨rs¨z olanaklar sunmaktad¨r. Ancak, yine ayn¨ teknoloji herhangi bir ki∆inin tek bir tu∆a dokunu∆uyla eserleri korsan olarak ço·altmas¨n¨ olanakl¨ k¨lmaktad¨r. Bu durumu aç¨kl¨·a kavu∆turmak amac¨yla Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO), Aral¨k 1996 tarihinde, 25 y¨l içinde uluslararas¨ hukukun en kapsaml¨ revizyonunu gerçekle∆tirerek WIPO Telif Hakk¨ Anla∆mas¨ (WCT) ile WIPO ¿cralar ve Fonogramlar Anla∆mas¨n¨ (WPPT) kabul etmi∆tir. En az 30 üye ülkenin onad¨·¨ bu anla∆malar eser sahiplerine, sanatç¨lara ve telif hakk¨ verilen eserlerin ve telif hakk¨ verilen eserlerin di·er yarat¨c¨lar¨na elektronik korsanl¨·a kar∆¨ evrensel koruma sa·lar. (Bu anla∆malar hakk¨nda bilgi için “Uluslararas¨ Politika ve Anla∆malar” hakk¨ndaki bölüme bak¨n.) Bunun ard¨ndan, 12 Ekim 1998 tarihinde, Birle∆ik Devletler Kongresi 28 Ekim’de Ba∆kan Clinton taraf¨ndan imzalanarak yasa haline gelen Dijital Biny¨l Telif Hakk¨ Kanunu’nu (DMCA) kabul etti. Kanun, iki WIPO anla∆mas¨n¨ yürürlü·e sokmakta; elektronik ça·a ili∆kin konularla aç¨klay¨c¨ hükümleri de içermektedir. ❏ Ba∆l¨k I: 1998 tarihli WIPO Telif Hakk¨ ve ¿cralar ve Fonogramlar Anla∆malar¨ Uygulama Kanunu, WIPO Anla∆malar¨ kapsam¨nda korunmas¨ gereken eserlere ve ayn¨ ∆ekilde WCT ile WPPT üyesi ülkelerindeki eserlere koruma sa·lamak amac¨yla ABD Kanunu’nu de·i∆tirmektedir. Bu ba∆l¨k, ayn¨ zamanda telif hakk¨ verilen eserleri korumak amac¨yla birçok ticari yaz¨l¨mda olu∆turulan teknolojik önlemleri engelleyecek ve telif hakk¨ hak yönetim bilgi bütünlü·üne zarar vermekten al¨koyacak yeni k¨s¨tlamalar¨ gündeme getirmektedir. ❏ Ba∆l¨k II: On-line Telif Hakk¨ ¿hlal Yükümlülü·ü K¨s¨tlama Kanunu, on-line hizmet sa·lay¨c¨lar¨na göre teli∆f hakk¨ ihlaline yönelik yükümlülükte dört yeni k¨s¨tlama olu∆turmaktad¨r. Özellikle hizmet sa·lay¨c¨lar¨n¨n yükümlülü·ü k¨s¨tlanmaktad¨r: ■ Bir kimsenin iste·i üzerine a·da bir yerden di·er bir yere dijital bilgiyi aktararak hizmet sa·lay¨c¨n¨n sadece veri iletiminde faaliyet göstermesi halinde; PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 10 ■ S¨n¨rl¨ bir süre için, hizmet sa·lay¨c¨ d¨∆¨nda bir ba∆kas¨ taraf¨ndan on-line’a aktar¨lan ve daha sonra abonenin iste·i do·rultusunda aboneye ula∆t¨r¨lan malzemenin di·er kopyalar¨n¨n kullan¨lmas¨ amac¨yla, hizmet sa·lay¨c¨n¨n a· üzerinde orjinal kaynaktan malzemeyi tekrar elde etmenin yerine, bir sonraki iste·i yerine getirmek amac¨yla malzemeyi a· üzerinde her an haz¨r bulundurmas¨ halinde; ■ Hizmet sa·lay¨c¨n¨n ihlalin fark¨nda olmamas¨ ve bundan do·rudan bir maddi kazanç elde etmemesi ve ihlal bildirimi yap¨lams¨ durumunda bilgiye eri∆imi engellemesi ya da bilgiyi ç¨karmas¨, sistemlerine ba·l¨ web sitelerindeki malzemenin ihlali ve hiper-ba·lant¨lar, on-line rehberleri, arama motorlar¨ ve benzeri araçlar kullanarak ihlal edilen malzemeleri içeren bir siteye kullan¨c¨lar¨ yönlendirmesi ya da ba·lamas¨ halinde. ❏ Ba∆l¨k III: Bilgisayar Bak¨m¨ Rekabet Teminat¨ Kanunu, bilgisayar sahibine ya da kiralayan¨na bilgisayar¨n tamiri ya da bak¨m¨ s¨ras¨nda bir bilgisayar program¨n¨n kopyas¨n¨ yapma ya da tamiri s¨ras¨nda bir bilgisayar program¨n¨n kopyas¨n¨ yapma ya da yetkilendirmeye izin vermekle ilgili olarak A.B.D. Telif Hakk¨ Kanunu’ndaki mevcut muafiyeti geni∆letmektedir. ❏ Ba∆l¨k IV: Di·erleri arasunda a∆a·¨dakileri içeren Çe∆itli Hükümler: Internet’in yayg¨n kullan¨m¨ ve eri∆ilebilirli·i dünya çap¨nda insanlara ke∆fetme, ö·renme ve e·lenme f¨rsatlar¨ sa·larken, Internetteki telif hakk¨ bulunan malzemelerin kötüye kullan¨m¨ hakk¨nda ciddi sorunlar¨ ortaya koymaktad¨r. 10 ■ Yay¨n s¨ras¨nda “h¨zla” de·i∆tirilmesi gereken orijinal CD’ler yerine yeni kay¨tlardan radyo istasyonunun yay¨n yapmas¨na olanak sa·layan -yay¨n¨n kolayla∆t¨r¨lmas¨ amac¨yla yap¨lan kay¨tlar gibi– “geçici kay¨tlar¨n” yap¨lmas¨na yönelik muafiyeti sa·lar; ■ Kullan¨c¨ ihtiyaçlar¨ ile eser sahiplerinin haklar¨ aras¨nda gerekli dengeyi korurken, dijital teknolojiler arac¨l¨·¨yla uzaktan e·itimin nas¨l geli∆tirilece·ine yönelik ABD Telif Haklar¨ Kay¨t Tescil Sistemi’nin Kongre’ye öneride bulunmas¨n¨ sa·lar; ■ Kar amac¨ gütmeyen kütüphane ve ar∆ivlere, bir eserin, kütüphane olanaklar¨ haricinde kamu kullan¨m¨na aç¨lmamas¨ ∆art¨yla, dijital ya da di·er türlü en fazla üç kopyas¨n¨ yapma izni sa·lar; ■ ¿∆itsel teknolojiler kullanarak internet üzerinde ses kay¨tlar¨n¨n dijital iletimini yapan “Webcaster”lar¨n ses kay¨t ∆irketleri■ ne lisans ücretlerini ödemelerini sa·lar. Bu bilgi, Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesi taraf¨ndan haz¨rlanan Dijital Biny¨l Telif Hakk¨ Kanunu’nun özeti kullan¨larak haz¨rlanm¨∆t¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 11 EKONOM¿K VE POL¿T¿K ÖZGÜRLÜK ¿Ç¿N DESTEK Bruce A. Lehman 1776 y¨l¨nda, Ba·¨ms¨zl¨k Bildirgesi, Amerika Birle∆ik Devletleri’nin do·u∆unu müjdeledi. Ayn¨ y¨l, Adam Smith’in serbest piyasalar ile adil rekabetin önemi hakk¨ndaki önemli eseri, Uluslar¨n Refah¨ bas¨ld¨. Ba·¨ms¨zl¨k Bildirgesinin ilkeleri sivil ve siyasi özgürlük aray¨∆¨ndaki Amerikal¨lar ile dünya halklar¨n¨n ya∆amlar¨n¨ bilgi ile donatarak zenginle∆tirdi. Adam Smith’in eseri; serbest piyasa ekonomisini isteyenlerle devlet eliyle planlanan bir ekonomi isteyenler aras¨nda, ekonomik özgürlük ve devletin ulusal ekonomideki rolü hakk¨nda 20. Yüzy¨l boyunca süren tart¨∆man¨n k¨v¨lc¨m¨n¨ ortaya att¨. Günümüzde dünyadaki birkaç istisna d¨∆¨nda, uluslar piyasa güçlerinin ekonominin geli∆me yönü ve h¨z¨n¨ belirlemesini seçmi∆tir. Fikri mülkiyetin, yani telif haklar¨, ticari markalar, patentler, ticari s¨rlar ve ilgili haklar¨n, bu özgürlüklere büyük destek sa·lad¨·¨na inan¨yorum. Birle∆ik Devletler kay¨t-tescil eski sorumlusu Barbara Ringer, ¿ngiltere ve Birle∆ik Devletler’in telif hakk¨ kanunlar¨n¨n “¿ngiltere ve Amerika’da büyüyen zorlu ancak serbest giri∆imcilik sistemine dayand¨·¨n¨” belirterek, “bu sistemde, çok marjinal bir kar sa·lasa da eserlerinin yay¨labilece·i büyüklükte bir kitlenin dikkatini çekebildiklerinde, eser sahipleri eser ortaya ç¨karma ve bu sayede ya∆amlar¨n¨ kazanma konusunda özgürdür” demi∆tir. Ticari marka korumas¨ da ayn¨ özellikleri göstermektedir. Serbest piyasa, güçlü ve etkin bir ticari marka yasas¨ olmaks¨z¨n varl¨·¨n¨ sürdüremez. Ticari kimlik ve bu sayede ki∆inin çal¨∆mas¨n¨n meyvalar¨n¨ toplamas¨ olanaklar¨, serbest giri∆im ve rekabet olmaks¨z¨n, geli∆me için motivasyon bulunamaz. Patent korumas¨ mucitlere bulu∆lar¨n¨ kullanma konusunda münhas¨r hak tan¨r. Bu münhas¨r hak ekonomik güvence sa·lar ve bu ∆ekilde mucitler be∆eri yarat¨c¨l¨klar¨ ve hayal güçlerinin onlar¨ yöneltece·i her tür yolu izleme özgürlü·ünü kazan¨r. ¿∆te bu nedenle, 1948 tarihli Uluslararas¨ ¿nsan Haklar¨ Beyannamesi Madde 27 (2)’de tüm eser sahiplerinin “ortaya koyduklar¨ her türden bilimsel, edebi ya da sanatsal üretimden kaynaklanan” ç¨karlar¨n¨n korunmas¨ hakk¨na sahip oldu·u belirtilmektedir. TAR¿HSEL KÖKLER Fikri mülkiyet, yeni ya da dura·an bir kavram de·ildir. Mucitlere bulu∆lar¨ hakk¨nda bir tür münhas¨r hakk¨n bir devlet taraf¨ndan verilmesi ilk defa 15. Yüzy¨l ba∆lar¨nda Venedik’te görülmü∆, ard¨ndan h¨zla 16. Yüzy¨l içinde Almanya, Fransa, Hollanda ve ¿ngiltere’de de uygulanmaya ba∆lam¨∆t¨r. Serbest pazar ekonomisinde patent korumas¨n¨n; bulu∆ yapma, bulu∆u aç¨klama, bulu∆un ticari geli∆imine yat¨r¨m yapma ve patentli bulu∆la ilgili tasar¨mlar yaparak be∆eri bilgiye katk¨da bulunma konusunda di·er ki∆ileri harekete geçirme için gerekli te∆vi·i sa·lad¨·¨ çok önceleri anla∆¨lm¨∆t¨r. 1709’da ¿ngiltere’de ç¨kar¨lan Kraliçe Anne Kanunu, ilk gerçek telif hakk¨ kanunudur ve ilk defa burada yarat¨c¨ eser sahipli·i telif hakk¨ kayna·¨ olarak tan¨nm¨∆t¨r. Telif hakk¨ kanunlar¨ topluma di·er türlü ortaya konamayacak ya da yay¨lmayacak edebi, müzikal ya da ba∆ka türde eserlerden yararlanma olana·¨ tan¨rken, eser sahiplerine de ekonomik yarar sa·lama olana·¨ vermektedir. Ticari markalar¨n geçmi∆inin 3500 y¨l öncesinde f¨r¨nlanm¨∆ toprak kaplar¨n kayna·¨n¨ belirlemek için kullan¨lan çömlekçi i∆aretlerine dek uzand¨·¨ dü∆ünülmektedir. Ticari markalar¨n korunmas¨na ili∆kin hukuk ile kanunlara ise, “ancak” 350 y¨l önce 17. Yüzy¨l ba∆¨nda ¿ngiltere’de rastlanmaktad¨r. Ticari markalar belli bir mal ya da hizmetin men∆eini veya kayna·¨n¨ belirlemeye yarar ve bu sayede bir kurulu∆un mal ve hizmetlerini bir di·erine ait olanlardan ay¨r¨r. Ticari markalar ayr¨ca bir mal ya da hizmet ile kayna·¨ aras¨ndaki ili∆kiyi kurarak 11 (devam¨ sayfa 11’de) PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 12 EKONOM¿K VE POL¿T¿K ÖZGÜRLÜK ¿Ç¿N DESTEK ABD PATENT S¿STEM¿ Birle∆ik Devletler’deki patent sistemi, dünya çap¨nda genelgeçer bir standarda uygun görülebilecek sistemlerden çe∆itli yönleri ile ayr¨lmaktad¨r. Halihaz¨rda, ilaçlar ve t¨bbi ayg¨tlar benzeri istisnalar hariç, bir ABD patentinin ba∆vurunun kabul edildi·i tarihten 20 y¨l sonras¨na kadar geçen bir süresi vard¨r; yani ba∆vuru i∆lemleri sürerken patent süresi ba∆lamam¨∆ kabul edilir; bu süre ancak patentin verildi·i andan itibaren ba∆lat¨l¨r. Patent, ilk ba∆vurunun yap¨ld¨·¨ tarihten uzun süre sonra verilebilir. Di·er birçok patent sisteminde, ilk patent ba∆vurusu tarihinden ba∆layan ve sabit bir süre için geçerli patent süreleri bulunmaktad¨r. Örne·in; ¿ngiltere, Almanya, Fransa, Japonya, Kanada ve di·er bir çok ülkede patent süresi, ilk ba∆vurusu tarihinden itibaren 20 y¨ld¨r. Amerika Birle∆ik Devletleri patent haklar¨n¨n verilmesi konusundaki yakla∆¨m¨yla benzersizlik göstermektedir. Birle∆ik Devletler’de patent haklar¨, evrensel olarak kabul edilen yakla∆¨mda oldu·u gibi “ilk ba∆vuru sahibi” yerine “ilk bulan”a verilir. Sonuç olarak Birle∆ik Devletlerde hangi taraf¨n ilk bulan oldu·unu belirlemede kullan¨lan benzersiz bir “Ayr¨m Sistemi” bulunmaktad¨r. Yenilik, kullan¨∆l¨l¨k ve a∆ikar olmama temel ilkeleri Birle∆ik Devletler’de patent alabilmenin ön ko∆ullar¨ olarak geçmektedir. Ne var ki, gerek yenilik gerekse a∆ikar olmaman¨n belirlenmesi ile ilgili olarak, bilinen kullan¨m ya da halka mal olmay¨ anlatan “tekni·in bilinen durumu”, di·er yerlerde yayg¨n olarak benimsenen standartlardan büyük ölçüde farkl¨l¨k göstermektedir. Bas¨l¨ bir yay¨n ya da patentte tan¨mlanan konu, “tekni·in bilinen durumu” haline gelse de, Birle∆ik Devletler’de bir yay¨nda yer alm¨∆ ya da patent alm¨∆ olup olmad¨·¨na bak¨lmaks¨z¨n, halk¨n kullan¨m¨nda ya da halk taraf¨ndan bilinen bir konuda patent verilmesi söz konusu de·ildir. Bu türden durumlarda, yaln¨zca Birle∆ik Devletler ya da topraklar¨nda kullan¨m ya da bilinme, “tekni·in bilinen durumu”nu olu∆tu- Mickey Mouse’¨n tan¨d¨k yüzünün süsledi·i bir kol saati, bu çizgi film karakterinin görüntüsünü kullanman¨n Walt Disney Company taraf¨ndan lisansland¨r¨ld¨·¨ yüzlerce üründen biri. Mahkeme emri ile “Mickey Mouse”, Mickey Mouse görüntüsünün telif hakk¨na da sahip olan Walt Disney Company’nin ticari markas¨ olmu∆tur. (Disney karakteri ©Disney Enterprises, Inc. Disney Enterprises Inc. izni ile kullan¨lm¨∆t¨r) Texas Instruments Company’nin bilgisayar çipi. TMS 370C050, bir Frans¨z bilgisayar yap¨mc¨s¨na kar∆¨ Texas Instruments taraf¨ndan aç¨lan çip patenti ihlali davas¨n¨n konusuydu. 1970 ve 1980’ler boyunca sanayi casuslu·u ile ilgili kar∆¨l¨kl¨ suçlamalar¨n ard¨ndan, iki firma 1995’in Ocak ay¨nda mahkeme d¨∆¨nda bir uzla∆maya vard¨. 12 rur. Pek çok ülke, “tekni·in bilinen durumu”nun uygulanabilirli·ini co·rafi s¨n¨rlamalar dikkate al¨nmaks¨z¨n belirlemektedir. Birle∆ik Devletler, bir bulu∆un kamuoyuna sunulmas¨ndan patent ba∆vurusunun yap¨lmas¨na kadar bir y¨ll¨k bir geçi∆ süresi tan¨maktad¨r. Di·er bir deyi∆le, patent ba∆vurusunun ancak konunun kamuoyuna sunuldu·u tarihten itibaren bir y¨l içinde yap¨lmas¨ ko∆uluyla, ba∆vuru sahibi patent alabilir. Di·er yerlerde, ba∆vuru patent konusu kamuoyuna sunulmadan yap¨lmal¨d¨r. Bu nedenle, di·er ülkelerde, mucitlerin bulu∆lar¨n¨ kullanma ve yayma özgürlü·ü büyük ölçüde k¨s¨tlanm¨∆t¨r. Baz¨ ülkelerde orta düzeyde bir özgürlük söz konusudur. Örne·in; kullan¨m ya da kamuoyuna sunma için alt¨ ayl¨k bir süre tan¨n¨r. Ancak bunun için kullan¨m deneme mahiyetinde olmal¨, kamuoyuna sunma ise bir sergide gerçekle∆tirilmelidir. Birle∆ik Devletler, en iyi kullan¨m yönteminin de patent ba∆vurusunun bir parças¨ olarak kamuoyuna sunulmas¨n¨ öngörmektedir. Ço·u ülkede bu türden yükümlülükler bulunmamaktad¨r ve bu yüzden mucit patentli ürünün yap¨m¨n¨ ya da patentli i∆lemin kullan¨m¨n¨ sakl¨ tutar. Ne var ki bu uygulama, teknolojik yeniliklerin aç¨klanmas¨n¨ engelledi·inden, patent sisteminin amac¨na uymamaktad¨r. Birle∆ik Devletlerde, patent ba∆vurular¨ patent verilene dek yay¨nlanmaz ve indekslere al¨nmaz. Bu sayede üçüncü taraflar¨n patentin verilmesine kar∆¨ ç¨kmas¨ ve hatta ba∆vurunun yap¨lmas¨ konusunda bilgi sahibi olmas¨ engellenir. Di·er ülkelerde patent ba∆vurular¨ yay¨nlanmakta ve üçüncü taraflar¨n patentin verilmesi ile ilgili itirazlar¨ için prosedürler bulunmaktad¨r. Örne·in, Avrupa Patent Bürosu’nun bu türden bir prosedürü vard¨r. Son olarak, Birle∆ik Devletler’de patent süresinin uzat¨lmas¨ ile ilgili ücretlerin patentin verildi·i tarihten itibaren üç buçuk, yedi buçuk ve on bir buçu·uncu y¨llarda ödenmesi gerekirken, di·er ülkelerde ayn¨ amaçla yap¨lan ödemeler ■ y¨ll¨kt¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 13 önemli bir tüketiciyi koruma i∆levini yerine getirir. Böylece, tüketici kötü mal ya da hizmet ald¨·¨ durumlarda kime dönece·ini bilir. Ticari s¨rlar¨n korunmas¨ ise dürüst i∆ dünyas¨ uygulamalar¨n¨n vazgeçilmez bir parças¨d¨r: bilgi yayg¨n ∆ekilde bilinmiyorsa, ticari bir de·eri olur ve bilgi sahibi bunun korunmas¨ için bir tak¨m önlemler al¨rsa, koruma sa·lanmal¨d¨r. Ticari s¨rlar¨n, genellikle teknoloji transferi anla∆malar¨n¨n gerçekle∆mesini sa·layan bir i∆levi vard¨r. Bu olmaks¨z¨n, taraflar¨n anla∆ma için ya∆amsal öneme sahip bilgi al¨∆veri∆ini serbestçe yapabilmeleri oldukça güç, hatta olanaks¨z hale gelirdi. Fikri mülkiyetin korunmas¨ ile ilgili kanunlar dura·an de·ildir, aksine teknoloji ve toplumdaki de·i∆imler paralelinde de·i∆iklik göstermektedir. Uluslar¨n Refah¨ adl¨ eserinin 2. Cilt, 3. Bölümünde, Adam Smith, günümüzde “icrac¨” dedi·imiz ki∆ilerin i∆ini “basit hizmetçi i∆lerinden, de·er aç¨s¨ndan getirisiz ve tek ba∆¨na belli bir konuya hizmet etmeyen ya da varl¨·¨n¨ ancak i∆ bitene dek sürdüren sat¨labilir bir mal ve sonradan e∆de·er miktarda i∆gücünün sat¨n al¨nabilece·i” bir i∆ olarak görmektedir. Dü∆üncelerini “t¨pk¨ bir oyuncunun tirad¨, bir hatibin söylevi ya da müzisyenin melodisi benzeri i∆lerin tümü üretildi·i anda yok olur” diyerek noktalamaktad¨r. Elbette 1776’da bir performans¨ somut bir ortamda tespit etme olanakl¨ de·ildi. Günümüzde icralar¨n video, kaset ve kompakt disklerde kal¨c¨ hale getirilmesi konusunda dünya çap¨nda milyonlarca dolarl¨k bir sanayii kurulmu∆tur. ¿∆te teknolojideki bu de·i∆iklikler fikri mülkiyet sistemi kar∆¨s¨na en büyük zorluklar¨ ve imkanlar¨ ç¨karmaktad¨r. Fikri mülkiyet alan¨ndaki standartlar¨; fotokopi makinalar¨n¨n, radyonun, televizyonun, video kay¨t cihazlar¨n¨n, kablolu televizyonun, uydular¨n, bilgisayarlar¨n ve Internetin yarat¨lmas¨n¨ gören 20. yüzy¨lda oldukça h¨zl¨ geli∆mi∆tir. TRIPS ANLA≈MASI Fikri mülkiyet koruma alan¨ndaki standartlar¨n evrimindeki en önemli son olay Sahte Mal Ticareti dahil Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨ olmu∆tur. K¨saca TRIPS olarak adland¨r¨lan Anla∆ma, 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’¨n Marake∆ ∆ehrinde imzalanan ve 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlü·e giren Dünya Ticaret Örgütü’nü (DTÖ) olu∆turan Anla∆ma’n¨n ayr¨lmaz bir parças¨d¨r. Ürünleri yukar¨daki resmin üst k¨sm¨nda gösterilen bir kad¨n ve erkek giyimi perakendecisi olan Abercrombie & Fitch Stores, Inc. (AF) Haziran 1998’de ürünleri alt k¨s¨mda gösterilen giyim perakendecisi American Eagle Outfitters, Inc. (AE)’ye kar∆¨ “ticari giyim konusunda ihlal ve haks¨z rekabet” konusunda umumi hukuk davas¨ açt¨. Abercrombie davas¨nda American Eagle ≈irketi, Abercrombie markas¨n¨, ticari ürünlerini ve katalo·unu vb. etkinliklerini aynen alma, kopyalama ve taklit etme ile suçlanmakta ve halk¨n American Eagle’nin mallar¨n¨n Abercrombie’ninkilerle ili∆kili oldu·una inand¨r¨larak yan¨lt¨labilece·i söylenmektedir. Haziran 1999’da dava mahkemelerde devam etmekteydi. 13 TRIPS Anla∆mas¨ fikri mülkiyetin korunmas¨na ili∆kin haklar¨n düzenlenmesi ve bu haklar¨n uygulamas¨na yönelik DTÖ üyelerinin kar∆¨layaca·¨ asgari standartlar¨ belirlemektedir. Telif hakk¨ ve ba·lant¨l¨ haklar, ticari markalar, co·rafi i∆aretler, endüstriyel tasar¨mlar, patentler, entegre devrelerin planlar¨ (topografileri) ve ticari s¨rlarla ilgili, tüm üyelerin uymas¨ gereken ayr¨ asgari ∆artlar bulunmaktad¨r. Anla∆ma ayn¨ zamanda sözle∆meli lisanslarda rekabet kar∆¨t¨ uygulamalar¨n denetimi için de standartlar belirlemektedir. Geleneksel olarak, fikri mülkiyet anla∆malar¨n¨n en zay¨f noktas¨ daima uygulama olmu∆tur. TRIPS, bu gelene·in aksine, uygulama prosedürleri ile ilgili olarak ayr¨nt¨l¨ yükümlülükleri belirtmekte ve anla∆may¨ imzalayanlar aras¨nda i∆birli·i ve teknik yard¨m konular¨nda hükümler içermektedir. Fikri mülkiyet haklar¨ alan¨nda standartlar¨n geli∆tirilmesi TRIPS Anla∆mas¨n¨n imzalanmas¨ ile sona ermemi∆tir. 1994 y¨l¨nda imzalanan Ticari Marka Kanunu Anla∆mas¨ (TLT) taraf ülkeler aras¨nda ticari markalar¨n kay¨t-tescil i∆lemini basitle∆tirip, uyumland¨rmaktad¨r. 20 Aral¨k 1996 tarihinde Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Baz¨ Telif Haklar¨ ve Ba·lant¨l¨ Haklar Konusunda yapm¨∆ oldu·u Diplomatik Konferans’ta iki anla∆may¨ kabul etmi∆tir: WIPO Telif Hakk¨ Anla∆mas¨ ve WIPO ¿cralar ve Fonogramlar Anla∆mas¨. TRIPS Anla∆mas¨’n¨n imzalanmas¨ndan k¨sa bir süre geçmesine ra·men fikri mülkiyetin baz¨ ∆ekillerinin korunmas¨ teknolojideki ilerlemeler nedeni ile güçle∆mi∆ ve k¨sa süre içinde olanaks¨zla∆m¨∆t¨r. Bu ilerlemeler büyük miktardaki bilgi ve e·lence ürünlerinin dijital olarak iletilmesini ve al¨nmas¨n¨ sa·layan Internet ve uydu a·lar¨n¨n ticari geli∆imini de içermektedir. WIPO Telif Hakk¨ Anla∆mas¨ bilgisayar programlar¨ ile veri tabanlar¨n¨n telif hakk¨ korumas¨ ile kamuoyuna da·¨t¨m¨, kiralanmas¨ ve iletilmesi konular¨nda hükümler içermektedir. WIPO ¿cralar ve Fonogramlar Anla∆mas¨ yeniden ço·alt¨m, da·¨t¨m ve kiralama haklar¨ dahil ses kay¨tlar¨n¨n yap¨mc¨lar¨ ile icrac¨lara verilen asgari haklarla ilgili hükümleri içermektedir. Her iki anla∆ma da, ayn¨ zamanda, dijital ortamda haklar¨n etkin kullan¨m¨ için vazgeçilmez olan koruma ve elektronik yönetim bilgisi ve teknolojik önlemlerin güvenli·ini sa·layacak hükümleri de içermektedir. Daha anla∆malar¨n üzerinden fazla bir süre geçmeden, bunlar¨n nas¨l geni∆letilip güçlendiri- PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 14 EKONOM¿K VE POL¿T¿K ÖZGÜRLÜK ¿Ç¿N DESTEK lece·ine dair tart¨∆malar ba∆lam¨∆t¨r. Ayr¨ca, Amerika Serbest Ticaret Bölgesi dahil fikri mülkiyetin korunmas¨ için bölgesel tart¨∆malar ba∆lad¨. (Aral¨k 1994 tarihinde demokratik olarak seçilen 34 lider taraf¨ndan ba∆lat¨lan Amerika Serbest Ticaret Bölgesi 2005 y¨l¨na dek Bat¨ Yar¨kürede adil ve aç¨k pazar taahhüdünü ortaya koymaktad¨r.) Bu da dünya çap¨nda de·i∆en teknoloji ile ekonomik ve politik ko∆ullar¨n kaç¨n¨lmaz bir sonucudur. ¿MKANLARIN GEN¿≈LET¿LMES¿ Birle∆ik Devletler hükümeti, tüm ülkelerin TRIPS Anla∆mas¨ dahil imzalanan anla∆malardaki yükümlülüklerin gere·ince yerine getirmesini ve Ticari Marka Kanunu Sözle∆mesi ile WIPO Telif Hakk¨ ve ¿cralar ve Fonogramlar Anla∆malar¨n¨ imzalayarak uygulamas¨n¨ istemektedir. Aç¨kças¨, Amerikal¨ mucitlerin, eser sahiplerinin ve icrac¨ sanatç¨lar¨n¨n bundan do·rudan yarar sa·lamas¨ için bunun yerine getirlmesi istenmektedir. Toplum olarak de·er verilen ekonomik ve politik özgürlükleri destekledi·i için bu hedefin de gerçekle∆tirilmesi amaçlanmaktad¨r. Dünya çap¨nda fikri mülkiyetin korunmas¨ birçok fayday¨ beraberinde getirecektir. Gerçekten de Dünya Bankas¨ taraf¨ndan TRIPS’in ekonomik etkileri üzerine yap¨lan bir çal¨∆mada “TRIPS’in uygulanmas¨n¨n ticaret yaratma konusunda do·rudan bir etkiye sahip olaca·¨” belirtilmektedir. ¿mkanlar¨n geni∆letilmesi yaln¨zca büyük kurulu∆lar¨n de·il ayn¨ zamanda ba·¨ms¨z eser ve bulu∆ sahiplerinin, yaln¨zca kalk¨nm¨∆ ülkelerin de·il ayn¨ zamanda büyüklü küçüklü kalk¨nmakta olan ülkelerin de ç¨kar¨na olacakt¨r. Pek çok kalk¨nmakta olan ülke bu temel gerçe·i fark etmi∆tir ve fikri mülkiyetin korunmas¨ ile ilgili ad¨mlar atmaktad¨r. Örne·in, son dönemde, Malezya hükümeti fikri mülkiyet haklar¨n¨n korunmas¨ ve bunlar¨n uygulanmas¨ hakk¨ndaki kanunlar¨n iyile∆tirilmesi konusunda çabalar¨n¨ iki kat¨na ç¨karm¨∆t¨r. Bu Malezya’n¨n “süper multi-medya koridoru” ad¨n¨ verdi·i ülkedeki endüstriye dayal¨ dayal¨ bilgilerin geli∆tirilmesini destekleyecek çaban¨n olu∆turulmas¨nda esas olarak görülmektedir. Fikri mülkiyetin, Gana dahil daha önce fikri mülkiyetin bulunmad¨·¨ ülkelerde güçlü bir kay¨t endüstrisi kurma konusunda bir temel sa·lad¨·¨n¨ da görmü∆ bulunuyoruz. Venezuela, Trinidad ve Tobago gibi ülkelerde ekonomilerinin yönelimini mallara dayal¨ ekonomiden (bu örnekte petrol) yüksek teknolojiye ve katma-de·erli endüstriye çekici k¨lacak bir ekonomi haline dönü∆türme için güçlü ve etkin fikri mülkiyet korumas¨n¨ destekleyen bilinçli kararlar al¨nd¨·¨n¨ da görmekteyiz. Kevlar®, 1965’te DuPont’da çal¨∆an bilimadamlar¨ Stephanie Kwolek ve Herbert Blades taraf¨ndan yarat¨lan güçlü ve hafif lifi tan¨mlayan ve 1970’lerde ticari olarak kullan¨m¨na geçilen bir DuPont Company tescilli ticari markas¨d¨r. Kevlar® lifleri poliparafenilen tereptalamidden yap¨lan uzun moleküler zincirlerden olu∆maktad¨r. Lastik üreticileri 25 y¨ldan uzun zaman önce Kevlar’¨n ilk endüstriyel kullan¨mc¨lar¨ olmu∆tur. Günümüzde bu lif, lastiklerin yan¨ s¨ra, hortumlar, kablolar, teller, koruyucu giysiler, ipler, kasklar, para∆ütler ve pek çok di·er malzemede de halen kullan¨lmaktad¨r. 14 ETK¿N B¿R ALT-YAPININ OLU≈TURULMASI Sorunun neyin, ne zaman yap¨lmas¨ gerekti·inden (TRIPS Anla∆mas¨ ve onu izleyen anla∆malar bu sorunun yan¨t¨n¨ vermi∆ti) nas¨l yap¨labilece·ine dönü∆tü·ünü görmekteyiz. ABD hükümeti bu sorunun yan¨t¨n¨ bulmaya kararl¨d¨r. Gerçekten de, ABD hükümeti, di·er hükümet ve hükümetler aras¨ kurulu∆lar ile birlikte tüm ülkelere uluslararas¨ fikri mülkiyet yükümlülüklerini yerine getirmeleri ve bunlar¨ a∆malar¨ konusunda yard¨m etmek üzere çal¨∆maktad¨r. Çal¨∆man¨n kapsam¨ göz ard¨ edilemez boyuttad¨r. Fikri mülkiyetin korunmas¨ için etkin bir alt-yap¨ in∆a etmek üzere ülkelerin a∆a·¨dakileri yapmalar¨ gerekti·ine inan¨yoruz: ❏ Fikri mülkiyetin korunmas¨ ile ilgili her alanda kanun ya da kanunlar ile bunun gerekli görülen ∆ekilde medeni kanun, ceza kanunu ya da idari usul çerçevesinde uygulanmas¨ için gereken yetki dahil TRIPS ile uyumlu kanunlar¨ bir an önce ç¨karmak ve tam olarak uygulamak. ❏ Endüstriyel mülkiyet korumas¨ sa·layan, tan¨nan haklar ve fikri mülkiyet ile ilgili genel bilgiyi yayan ve kanun uygulay¨c¨lar ile i∆birli·i içinde olan yeterli ve yetkin personele sahip, e·itimli ve donan¨ml¨ bir fikri mülkiyet haklar¨ bürosuna eri∆imi sa·lamak. ❏ H¨zl¨, adil ve saydam bir ∆ekilde cezai ve di·er türde yasal takibat¨ gerçekle∆tirecek becerisi, yeter düzeyde para ve hapis cezas¨ uygulayabilecek yetkiye ve ihlal durumunda gerçek anlamda a·¨r cezalar ile birlikte öncül ve kal¨c¨ karar alma iste·i bulunan iyi e·itimli bir hukuk kurumu kurmak. ❏ Fikri mülkiyet korsanlar¨na kar∆¨ yasal takibat¨ ba∆latacak ve soru∆turmalar¨ üstlenecek istek ve (gerekirse di·er yetkili merciler ile i∆birli·i içinde) yetkisi bulunan ve saydam bir ∆ekilde çal¨∆an iyi e·itimli bir polis gücü kurmak. Böyle bir polis gücünün ayn¨ zamanda ihlali gerçekle∆tirene önceden bildirmeksizin bask¨n düzenleme gücüne (ancak suiistimali önlemek için do·ru kurallarla), bunu yapma iste·ine, ihlal konusu mallara, bunlar¨n yap¨m¨nda kullan¨lan PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 15 makinalara ve i∆ kay¨tlar¨na el koyma ile bunlar¨ yok etme (ya da bunlar¨ fikri mülkiyet sahibine devretme) yasal yetkisine sahip olmal¨d¨r. ❏ S¨n¨rda fikri mülkiyet kanunlar¨n¨ uygulayacak istek ve yetki ile saydam yöntemlerle çal¨∆acak iyi e·itimli bir gümrük gücü olu∆turmak. ❏ Yasal hak sahibi lehine fikri mülkiyet korumas¨n¨n uygulanmas¨n¨ sa·layacak idari merciiler, polis, yarg¨ ve gümrük yetkilileri ile çal¨∆abilen iyi bir e·itimli avukat ve bürolar¨n özel sektörde geli∆tirilmesini desteklemek. ❏ Meslek Birlikleri, fikri mülkiyet konusunda uzmanl¨·¨ olan barolar ve eser ve bulu∆ sahiplerini temsil eden örgütler benzeri özel sektör örgütlerinin kurulmas¨n¨ ya da geli∆tirilmesini desteklemek. YÜKÜMLÜLÜKLER¿M¿Z¿N YER¿NE GET¿R¿LMES¿ Fikri mülkiyet haklar¨n¨n korunmas¨ hakk¨nda pek az deneyimi olan ya da hemen hemen hiç deneyimi bulunmayan ülkeler tüm bu ö·elerin oturtulmas¨n¨ y¨ld¨r¨c¨ bulabilir. Ne var ki yasal uygulama ve ko∆ullar elverdi·ince bölgesel ve uluslararas¨ i∆birli·i sayesinde, bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi gerçe·i görüldü·ü kadar güç olmayabilir. Örne·in, TRIPS Anla∆mas¨ entegre devre planlar¨ için özel koruma tedbirleri gerektirmektedir. Ancak, korunma amaçl¨ ba∆vurular¨n incelenmesi ve hatta kay¨t-tescili için herhangi bir idari altyap¨ yat¨r¨m¨ yapma konusunda zorunluluk bulunmamaktad¨r. Ulusal kanunlardaki bu tür teknolojinin korunmas¨na yönelik hükümler yeterlidir. Buna ek olarak, koruman¨n gerekli oldu·u her ülkede bir patent ba∆vurusunun ara∆t¨rmas¨n¨n ve incelemesinin yap¨lmas¨ için bir neden yoktur. Ço·u patent ba∆vurusu, önceden ABD Patent ve Ticari Marka Bürosu, Japon Patent Bürosu ya da Avrupa Patent Bürosuna yap¨lm¨∆ olacakt¨r. Her büroda ba∆vuru ara∆t¨r¨lm¨∆ ve incelenmi∆ olacakt¨r. Söz konusu çal¨∆ma oldukça karma∆¨kt¨r ve iyi e·itimli personel gerektirir. Örne·in, ara∆t¨rma ve geli∆tirme konular¨nda becerileri daha yararl¨ olacak bilim adamlar¨. Bu yüzden, ülkeler di·er ülkelerde gerçekle∆tirilen ara∆t¨rma ve inceleme sonuçlar¨n¨ dikkate alan bir sistem kurmay¨ isteyebilir. Yüzde 100 Kevlar ® marka liften üretilen eldivenler a∆¨r¨ s¨cakl¨·a dayanabilir ve ayn¨ ∆ekilde aleve dayan¨kl¨d¨r. DuPont’a göre ayr¨ca binlerce i∆çi keskin nesnelerle çal¨∆¨rken ellerini korumak için Kevlar’dan yap¨lm¨∆ kesilmez eldivenleri kullanmaktad¨r. Uluslararas¨ yükümlülüklerini yerine getirmeye çal¨∆an ülkelerin e·itim ve altyap¨ in∆as¨ sorunlar¨n¨n modern teknolojilerin yasal kullan¨mlar¨ sayesinde daha kolay ele al¨nabilece·i bir dönemden geçmekteyiz. Internetin ticarile∆mesindeki patlama beraberinde patent ofisleri ile patent ba∆vurusu sahipleri aras¨nda güvenli ileti∆imi sa·layan aç¨k veri standartlar¨ ve yeni becerileri getirmi∆tir. Fikri mülkiyet korunmas¨n¨ daha etkin olarak sa·layabilmemiz bu faktörlerin topluca etkisine ba·l¨d¨r. Birle∆ik Devletler teknik yard¨m ve e·itim konusunda imkanlar¨ yayg¨nla∆t¨rmak amac¨yla Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü ile yak¨n i∆birli·i içindedir. E·itim ve teknik yard¨m¨n etkin bir fikri mülkiyet sistemi olu∆turup, devam ettirmeleri için, dünya çap¨ndaki tüm ülkeler gibi, geli∆mekte olan ülkelerin de s¨nai mülkiyet ofislerine gerekli oldu·u bilinmektedir. Kan¨mca, Birle∆ik Devletler hükümeti ve WIPO’nunkiler dahil ikili ve çok tarafl¨ kaynaklar her ülkenin bunlar¨ yapabilmesi konusunda yard¨m için kullan¨ma aç¨kt¨r. Bunun gerçekle∆tirilmesi ile uluslararas¨ yükümlülükler yerine getirilmi∆ olur. Daha da önemlisi, bu her devletin halk¨na kar∆¨ ekonomik ve politik özgürlükleri koruma ve devam ettirme konusunda sahip oldu·u bir yükümlülük ■ olacakt¨r. Bruce A. Lehman 1993’ten 1998’e kadar ABD Ticaret Bakanl¨·¨’nda ticaret bakan¨ yard¨mc¨s¨ ve patentler ve ticari markalar sorumlusu olarak çal¨∆t¨. Ayn¨ zamanda Ulusal Enformasyon Alt-yap¨s¨ Ekibinin Fikri Mülkiyet Haklar¨ Çal¨∆ma Grubunun ba∆kanl¨·¨n¨ yapt¨. Ticaret Bakanl¨·¨’ndaki görevine ba∆lamadan önce, Lehman Washington D. C. de Swindler & Berlin Hukuk Firmas¨n¨n orta·¨ idi. 15 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 16 EKONOM¿K VE POL¿T¿K ÖZGÜRLÜK ¿Ç¿N DESTEK ABD “SPECIAL 301” SÜREC¿ “Special 301” süreci, ABD Ticaret Temsilcili·inin (USTR) fikri mülkiyet haklar¨ (IPR) konusunda yeterli koruma sa·lamay¨ reddeden ya da IPR güvencesindeki ABD vatanda∆lar¨ için adil ve e∆it piyasa eri∆imi sa·lamayan ülkeleri belirlemesini gerektiren ABD Ticaret Hukukunun bir parças¨d¨r. De·i∆iklikler ABD’nin kayg¨lar¨n¨ ortadan kald¨rmazsa durum ortaya “ç¨kt¨·¨nda” ülke, ABD ticaret ambargosu ile kar∆¨ kar∆¨ya kalabilir. Special 301 kapsam¨nda, en kötü yasa, politika ya da uygulamalara sahip veya yasa, politika ya da uygulamalar¨ ilgili ABD ürünleri üzerinde, gerçek ya da muhtemel, en kötü etkiye sahip olan ve bu sorunlar¨ ele almak üzere iyi niyetli görü∆melere taraf olmayan ülkeler “öncelikli yabanc¨ ülkeler” olarak belirlenmelidir. USTR genellikle 31 Mart tarihinde Birle∆ik Devletler Y¨ll¨k Ulusal Ticaret Tahmin Raporu’nun tamamlanmas¨ndan sonraki 30 gün içinde yay¨nlanan bir Special 301 görü∆ü ile her y¨l hangi ülkelerin belirlenece·ine karar vermelidir. Ticaret ortaklar¨ndan biri öncelikli yabanc¨ ülke olarak tan¨mlanm¨∆sa, USTR bu tan¨mlaman¨n temelini olu∆turan söz konusu kanun, politika ve uygulamalarla ilgili bir soru∆turma ba∆lat¨l¨p ba∆lat¨lmayaca·¨na 30 gün içinde karar vermek durumundad¨r. Soru∆turman¨n ba∆lat¨ld¨·¨ tarihten itibaren alt¨ ay içinde, USTR soru∆turma ve incelemelerin ard¨ndan çal¨∆may¨ ba∆latan ko∆ullar¨n halen sürüp sürmedi·ini belirlemelidir. Bu karar olumlu ise USTR e·er yap¨labilecek bir ∆ey varsa bunun ne oldu·una karar vermelidir. Faaliyetler, 1974 tarihli Ticaret Kanunu’nun 301. K¨sm¨nda yer alan çift tarafl¨ ticaret yapt¨r¨mlar¨n¨ da kapsayabilir. Shanghai’da korsan kompakt disk stand¨nda seçim yapan bir mü∆teri. Amerika Kay¨t Endüstrisi Birli·i, yasal kay¨tlar¨n izinsiz kopyalanmas¨, yay¨nlar¨n izinsiz kaydedilmesi ve Internet sitelerinden ses kay¨tlar¨n¨n izinsiz indirilmesi nedeniyle müzik endüstrisinin her y¨l yakla∆¨k 5 milyar $ kadar zarara u·rad¨·¨n¨ tahmin etmektedir. Bu karar¨n verilebilece·i son tarih, USTR karma∆¨k ya da güç konular¨n söz konusu olup olmad¨·¨ ya da önemli geli∆melerin gerçekle∆ip gerçekle∆medi·i konusunda karar verirse, ba∆lang¨ç tarihinden dokuz ay sonras¨na kadar uzat¨labilir. USTR, IPR korumas¨ ile ilgili Birle∆ik Devletlerin endi∆e ta∆¨d¨·¨ ülkeleri ayr¨ bir kategoride tutmaktad¨r, ancak bu uygulama ne öncelikli bir statü ta∆¨r ne de bu ∆ekilde belirlenmi∆tir. Uygulamalar¨n etkin olmayan, ancak yine de durumu ciddi olan ülkeler, “öncelikli izlenecek ülkeler listesine” al¨n¨r. Bu ülkeler, sorun alanlar¨ ile ilgili artan ikili tart¨∆malar¨n odak noktas¨n¨ olu∆turmaktad¨r. USTR, IPR korumas¨n¨n uygulamas¨ndaki geli∆melerin h¨z¨ ve ABD ürünleri için k¨yasa tabi piyasa eri∆imi sa·lama konusunda Birle∆ik Devletlerin endi∆e ta∆¨d¨·¨ ülkeler içinde ayr¨ bir “izleme listesi” kullanmaktad¨r. Bir de y¨ll¨k inceleme raporunda USTR’nin de·inmesini gerektiren uygulamalara sahip ülkeler için “di·er gözlemler” kategorisi bulunmaktad¨r. USTR’nin y¨ll¨k Special 301 incelemesinde, ülkeler öncelikli statüye getirilebilir ya da ba∆ka bir listeye geçirilebilir veya tamamen listelerden ç¨kar¨labilir. Periyot d¨∆¨ incelemeler, y¨l boyunca herhangi bir zamanda s¨kl¨kla görüldü·ü üzere gerçekle∆tirilebilir. Bu incelemeler, y¨ll¨k düzenli inceleme ile ayn¨d¨r: Öncelikli yabanc¨ ülkeler belirlenir ve di·er ülkeler izleme listelerine eklenebilir ya da bunlardan ç¨kar¨labilir. ABD hükümeti giderek artan bir ∆ekilde DTÖ üyesi ülkelerle olan IPR anla∆mazl¨klar¨ için Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) anla∆mazl¨k çözüm sistemini kullanmak■ tad¨r. – Warner Rose, USIA Ekonomi Yazar¨ 16 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 17 GEL¿≈MEKTE OLAN B¿R ÜLKEN¿N BAKI≈ AÇISI Betty Mould-Iddrisu Fikri mülkiyet haklar¨n¨n geli∆mekte olan ülkelerde yönetimi ve uygulanmas¨, fikri mülkiyet haklar¨n¨n geli∆mi∆ ülkelerdeki yönetim ve uygulanmas¨ndan farkl¨ bir boyutta ele al¨nmal¨d¨r. Avrupa ve ABD’de Devletlerinde fikri mülkiyet haklar¨ sisteminin ortaya ç¨k¨∆¨ 16. yüzy¨l ba∆lar¨na dayanmaktad¨r. ¿lk telif hakk¨ kanunu olan ¿ngiltere’deki Kraliçe Anne Kanunu 1709’da yürürlü·e girdi; bu kanun Gutenberg’in matbaa makinas¨n¨ bulmas¨ndan sonra sadece yerli matbaac¨lar¨ de·il, ayn¨ zamanda o dönemde Avrupa’dan ¿ngiltere’ye ithal edilen yabanc¨ eserleri (özellikle kitaplar) koruma için de ç¨kar¨lm¨∆t¨. ¿ngiliz Telif Hakk¨ Konseyi eski ba∆kan¨ Dennis de Freitas, uygar bir ülkede oldu·u gibi telif hakk¨ sisteminin modern toplum yap¨s¨n¨n önemli bir parças¨ oldu·unu söylemi∆tir. Bunun nedeni gazete, radyo, televizyon, film, yay¨n ve e·itim yolu ile bilginin topluma iletilmesi ve yay¨lmas¨nda telif sisteminin rol oynamas¨d¨r. 1996 y¨l¨nda, Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Birli·i telif hakk¨ endüstrilerinin ülkenin gayri safi yurt içi has¨las¨n¨n yüzde 3,7’sine kar∆¨l¨k gelen 278,4 milyon dolarl¨k Amerika’n¨n en büyük ve en h¨zl¨ büyüyen ekonomik varl¨·¨ oldu·unu tahmin etmektedir. Ba∆l¨ca telif hakk¨ endüstrileri, bilgisayar ve bilgisayar yaz¨l¨m¨, sinema filmi, televizyon programlar¨, ev kullan¨m¨ için video kaset filmleri, müzik ve ses kay¨tlar¨, ders kitaplar¨, ticari kitaplar, ba∆vuru ve mesleki yay¨nlar ve gazeteleri üreterek da·¨t¨m¨n¨ yapmaktad¨r. ¿ngiltere’de, kay¨t endüstrisi ile ilgili 1995 raporunda ¿ngiliz Fonogram Endüstrisi taraf¨ndan yay¨nlanan istatistiklere göre; ¿ngiliz müzik sat¨∆lar¨n¨n 1994 y¨l¨ perakende de·eri, 800 milyon sterlin de·erindeki ihracat ve görünmez kazançlar ile birlikte 1,4 milyar sterlindi. Do·rudan kay¨t ∆irketi istihdam¨ d¨∆¨nda, ¿ngiliz müzik endüstrisi perakende müzik sat¨∆lar¨ ve müzik yay¨nlar¨ konusunda 50.000’den fazla ki∆inin geçimini sa·lamaktad¨r. Avrupa Komisyonu ve di·er örgütler taraf¨ndan di·er geli∆mi∆ ülkelerde yürütülen çal¨∆malar di·er ülkeler aras¨nda Avusturya, Avustralya, Almanya ve ¿sveç’te gayr¨safi milli has¨lan¨n yüzde 3 – 5’inin telif hakk¨ endüstrisinin kar∆¨lad¨·¨n¨ göstermektedir. Ayn¨ zamanda, dünya çap¨nda görsel-i∆itsel pazar¨n toplam de·erinin 1994 y¨l¨nda yakla∆¨k 290 milyar dolar oldu·u tahmin edilmektedir. Afrika’daki durum hakk¨nda ne söylenebilir? M¨s¨r, Gana, Malavi, Mauritus ve Nijerya benzeri ülkelerde yap¨lan baz¨ ara∆t¨rmalar, 1970 ve 1980lerden önce fikri mülkiyetin korunmas¨ ile ilgili kanunlar¨n ço·unun sömürgeci ülkelerin mevcut kanunlar¨ ile ayn¨ oldu·unu göstermektedir. Bu kanunlar, özellikle sömürgeci ülke vatanda∆lar¨, bunlar¨n i∆leri ve ∆irketlerinin haklar¨n¨ koruma amac¨ ile tasarlanm¨∆ ve sömürgeler ile geli∆mi∆ ülkelerdeki farkl¨ ko∆ullar dikkate al¨nmam¨∆t¨r. Afrika’n¨n sömürgecilikten kurtulmas¨ sonras¨ndaki dönemde, Afrika hükümetleri fikri mülkiyet haklar¨n¨n korunmas¨ gere·ine öncelik tan¨mad¨. Pek çok endüstri henüz geli∆me a∆amas¨ndayd¨ ve yerli üretim temeli gerçek anlamda yoktu. Afrika’da hakim olan tek ∆ey müzik, tekstil, mücevher ve benzeri alanlarda kültürel endüstrilerin olu∆turdu·u çarp¨c¨ bir folklor gelene·i idi. Gana’daki fikri mülkiyet sistemi üzerine küçük bir ara∆t¨rma, 1970lere dek Gana Telif Hakk¨ Tescili’nin yüzde 90’¨ yabanc¨ ∆irket ve ki∆ilere ait olan yakla∆¨k 17.000 ticari marka tescil etmi∆ oldu·unu göstermektedir. 1996 y¨l¨nda, tescilde yüzde 15 – 20’si Ganal¨lara ait 27.625 marka bulunuyordu. Getirdi·i düzenleme ile tekstil tasar¨mlar¨n¨ tescil eden 1966 tarihli Tekstil Tasar¨m¨ Kay¨t Tescil Kararnamesi, özellikle “Kente” ve “Adink17 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 18 GEL¿≈MEKTE OLAN B¿R ÜLKEN¿N BAKI≈ AÇISI ra” sembolleri gibi tan¨nm¨∆ Gana tasar¨mlar¨n¨n tescilini hariç tutmu∆tur. 1966 ile 1997 y¨llar¨ aras¨nda bu kanun kapsam¨nda 23.000 tasar¨m¨n tescil edilmesi, bunlardan yakla∆¨k yüzde 66’s¨n¨n (15.000’in üzerinde) yabanc¨ tasar¨mc¨lara, 7.592’sinin ise yerel tasar¨mc¨lara ait olmas¨ ilginçtir. Patent aç¨s¨ndan, sömürge döneminden kalma Patent Tescil Düzenlemesi, Cap 179, sadece o dönemde ¿ngiltere’de tescilli tüm Alt¨n Sahil patentlerinin geçerlili·ini uzatm¨∆t¨r. Bu sayede tescilli patentlerin tamam¨ yabanc¨ ki∆i ve ∆irketlere ait olmu∆tur. Bu düzenleme, bir patent sisteminin kurulmas¨ndaki güçlükler nedeni ile, yeni bir patent yasas¨n¨n ç¨kar¨ld¨·¨ 1 Temmuz 1994 tarihine dek Gana'da yürürlü·ünü sürdürmü∆tür. Ne var ki 1970lerden sonra ç¨kar¨lan fikri mülkiyet kanunlar¨n¨n ço·unda, uluslararas¨ ticaret ve yat¨r¨m faaliyet alanlar¨n¨ düzenleme konusunda mücadele veren yeni devletlerin ve yeni ortamlar¨na uyum zorunluluklar¨ nedeniyle farkl¨ bir e·ilim görüldü·üne dikkat çekilmelidir. Geli∆mekte olan ülkelerin, artan fikri mülkiyet kanunlar¨ uygulamalar¨ ile fark¨na vard¨klar¨ baz¨ avantajlar ∆unlard¨r: ❏ Toplumda yarat¨c¨l¨k ve yeni bulu∆ yapma becerisini harekete geçirmek ve bu sayede ülke kalk¨nmas¨na katk¨da bulunmak. ❏ Kültür, e·itim ve e·lence endüstrilerinde üretim ve da·¨t¨m¨n büyümesi için gerekli alt-yap¨y¨ sa·lamak ve korumak. ❏ Telif hakk¨ endüstrilerine yerli ve yabanc¨ özel sektör yat¨r¨mlar¨n¨ çekebilecek bir ortam yaratmak. ❏ Ortaya ç¨kan teknolojiler dikkate al¨narak, icrac¨ sanatç¨lar¨n haklar¨ üzerinde artan koruma sayesinde, canl¨ gösteri ve folklor etkinliklerini korumak. Afrika k¨tas¨nda fikri mülkiyet sistemi, ayn¨ zamanda, geli∆mekte olan ülkelerin, ba∆ta geli∆mi∆ ülkeler olmak üzere di·er ülkelerin eserlerini kopyalama konusunda serbesti içinde olmas¨na inanan ve bunu savunan yanl¨∆ yönlendirilmi∆ bireyleri ile yüzle∆mek durumunda kalmaktad¨r. Bu ki∆iler, geçmi∆teki s¨n¨rl¨ fikri mülkiyet kanunu korumas¨ nedeni ile, di·er ülkelerin eser ve mallar¨n¨n kopya, korsan ya da sahte versiyonlar¨n¨ yaparak, yerel endüstrilerini dünya piyasalar¨nda önemli bir güç haline getirmeyi ba∆arm¨∆ Asya ülkeleri ile di·erlerini örnek göstermektedir. Gana’da geçmi∆i 12. yüzy¨l Afrikas¨na uzanan renkli Kente dokumalar¨. 1966 ile 1997 y¨llar¨ aras¨nda, 23.000’i a∆k¨n desen 1966 tarihli Gana Tekstil Tasar¨m Tescil Kararnamesi kapsam¨nda tescil edilmi∆tir; yakla∆¨k yüzde 66’s¨ yabanc¨ tasar¨mc¨lara, geri kalan ise yerel tasar¨mc¨lara aittir. Bir defas¨nda kararname Gana tasar¨mlar¨n¨n tescilini yasaklam¨∆t¨r. 18 Ancak bu ülkelerin ço·u art¨k fikri mülkiyet haklar¨n¨n uygulanmamas¨n¨n ekonomileri, yerel endüstrileri ve kültürleri üzerindeki etkilerinin fark¨na varmaktad¨r. Örne·in, Asya’da yak¨n zaman öncesine dek film konusunda telif hakk¨ ya da kiralama ile ilgili düzenlemeleri bulunmayan Malezya’n¨n yerli film endüstrisi yabanc¨ filmlerle rekabet konusunda s¨k¨nt¨ çekmektedir. Malezya film endüstrisi ve sanatç¨lar¨, hükümetin telif hakk¨ kanunlar¨n¨ etkin ∆ekilde uygulamas¨ için önemli ölçüde bask¨ uygulamak durumunda kalm¨∆t¨r. Malezya’da, art¨k, dünyan¨n her yerinde g¨pta ile de·erlendirilecek kuvvetli bir fikri mülkiyet uygulama program¨ bulunmaktad¨r. Önceden Afrika’da, bizlerin, özellikle de Anglo-Sakson hukuku gelene·ini sürdürenlerin, daha çok kamu davalar¨ yolu ile uygulanan fikri mülkiyet haklar¨ felsefesi konusunda temel bir sorunu vard¨. K¨sa süre öncesine dek Afrika hükümetleri, fikri mülkiyet haklar¨ uygulamalar¨n¨ yaln¨zca kendilerine kar∆¨ sorumluluklar¨ ve bu haklar¨ ihlal edenleri ise devlet ç¨karlar¨na ayk¨r¨ etkinlikte bulunan ki∆iler olarak görüyordu. GANA DENEY¿M¿ Afrika hükümetlerinin önündeki zorluk, art¨k telif hakk¨ sistemlerinin idaresini güçlendirerek güçlü fikri mülkiyet haklar¨ uygulamalar¨n¨ ba∆latmakt¨r. Afrika’da fikri mülkiyet haklar¨n¨n uygulanmas¨ ile ilgili olarak benim ki∆isel deneyimlerim güçlü ve etkin bir telif hakk¨ sisteminin geli∆tirilmesi için ön ko∆ulun en az a∆a·¨da verilen ölçütleri kapsamas¨ gerekti·ini göstermektedir: ❏ Güçlü bir telif hakk¨ kanununun ç¨kar¨lmas¨. ❏ Uluslararas¨ sözle∆melerine uyum sa·lanmas¨. ❏ Telif hakk¨ ücreti toplayabilen ve düzenli aral¨klar ile hakeden eser sahiplerine yap¨lacak da·¨t¨mlar¨ üstlenen etkili bir idari mekanizman¨n kurulmas¨. ❏ Dünya çap¨nda benzer birliklerle kar∆¨l¨kl¨ temsil anla∆malar¨ a·¨na girme. ❏ Korsanl¨·a kar∆¨ sava∆mak amac¨ ile etkin bir uygulama ve izleme mekanizmas¨n¨n olu∆turulmas¨. Bat¨ Afrika’dan Gana örne·i ile bu hususlar¨ aç¨klamak istiyorum. Gana, telif hakk¨ endüstrisini düzenleyen sömürge sonras¨ kanunlardan 1961 tarihli eski Telif Hakk¨ Kanunu’n¨n yerine, PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 19 1985 y¨l¨nda güçlü, ça·da∆ ve etkili bir telif hakk¨ kanunu olan PNDCL 110’u onaylad¨. Telif hakk¨n¨n uygulanaca·¨ bir çerçeve olan yukar¨daki ölçütlere Gana’da da uyuldu. Gana Telif Hakk¨ Birli·i (COSGA) olarak bilinen eser sahiplerinin haklar¨n¨n yönetimine ili∆kin bir meslek birli·i 1986’da kuruldu. Gana 1991’de Bern Sözle∆mesine kat¨ld¨ ve COSGA dünya çap¨nda di·er meslek birlikleri ile kar∆¨l¨kl¨ temsil anla∆malar¨ yapma program¨ kabul edildi. COSGA, etkinliklerinde belli bir ba∆ar¨ elde etti; ba∆lang¨c¨ndan itibaren ulusal ve uluslararas¨ çapta telif hakk¨ ücretleri topluyor ve da·¨t¨yordu. Confederation Internationale de Societes des Auteurs et Compositeurs (CISAC), Gana’da eser sahiplerinin haklar¨n¨n toplu idaresine göre gerçekle∆tirilen çal¨∆malar gözle görünür bir ilerleme kaydetti·inden, COSGA’y¨ Anglofon Afrika’n¨n önde gelen eser sahibi birliklerinden biri olarak görmektedir. Di·er pek çok Anglofon ülkede, eser sahibinin haklar¨n¨n toplu idaresi için harcanan çabalar s¨n¨rl¨ bir ba∆ar¨yla gerçekle∆tirilmi∆tir. Gana 1985 y¨l¨nda ça·da∆ bir telif hakk¨ kanunu ç¨karmas¨na ra·men, müzik, edebiyat ve film endüstrileri 1992 öncesine dek ciddi bir dü∆ü∆ ya∆ad¨ ve icrac¨ sanatç¨lar, besteciler ve eser sahiplerinin haklar¨ ciddi oranda ihlale u·rad¨. Yaln¨zca kanununun ç¨kar¨lmas¨n¨n uygulamas¨ konusunda garanti vermedi·i ve uygulama olmamas¨ halinde kanunun ç¨kar¨lmas¨n¨n anlams¨z oldu·unun alt¨n¨ çizmek isterim. Bu, özellikle de Afrika’da telif hakk¨ kanunlar¨ ile ilgili olarak aç¨kça görülmektedir. Geli∆mekte olan ülkelerde telif hakk¨n¨n ba∆ar¨ ile uygulanmas¨ Gana’da o müdahaleli y¨llarda % 90 gibi tehlikeli bir orana yükselen korsanl¨k sorununa anla∆¨lmaz bir ∆ekilde ba·l¨d¨r. Sonuçta yaln¨zca yazarlara, ressamlara, bestecilere, düzenlemecilere, icrac¨ sanatç¨lara ya da orijinal yap¨t¨n ortaya konmas¨nda katk¨da bulunan yarat¨c¨lara önemsiz miktarlarda telif hakk¨ ödemeleri söz konusu oldu·undan telif hakk¨n¨n uygulanmas¨ genel bir sorun halini ald¨. Afrika’da, özellikle de Gana’da zaman içinde telif hakk¨ verilen eserlerin korsanl¨·¨ a∆a·¨dakilere yol açm¨∆t¨r: ❏ Pek çok yetenekli yazar¨m¨z¨n Avrupa, Amerika Birle∆ik Devletleri ve di·er geli∆mi∆ ülkelere gitmesi. Bu, Afrika’y¨ yerel yarat¨c¨l¨·¨n zenginliklerinden yoksun b¨rakt¨. ❏ Telif hakk¨ ile ilgili tüm endüstriler ve me∆ru yarat¨c¨l¨k i∆iyle ilgili olanlar¨n yan etkinliklerinin geli∆tirilmesinde duraklamalar. ❏ Do·ru ve dolayl¨ vergilendirme ∆ekliyle devlet gelirlerinde önemli kay¨plar. ❏ Ulusal kimlik ve kültürel kökenleri ulusal ekonomik geli∆me ile ili∆kilendirilebilecek, geli∆mekte olan bir ülke için çok derinlere uzanan sonuçlar¨ olabilecek ∆ekilde yerel topluluklar¨m¨z¨n kültürel yarat¨c¨l¨·¨n¨n gerilemesi. KORSANLIÊA SON VERME Müzik endüstrisi, müzikal folklorun ifade edildi·i ∆ekillerden biri oldu·undan, tüm dallar¨yla kültürel endüstrinin önemli bir k¨sm¨n¨ olu∆turur. Gana’da müzisyenlerin ilham ald¨·¨ engin bir Gana yerli müzik kayna·¨ bulunmaktad¨r; müzisyenler folklorik ifadeleri günümüz müzi·ine uyarlayabilmekte ve bununla birlikte düzenleyebilmektedir. 1970 ve 1980’li y¨llar boyunca Gana’da, bant kay¨t cihazlar¨ ve video kay¨t cihazlar¨n¨n bulunmas¨ ile, yerli müzi·in üretimi artt¨ ve müzik ülkenin hemen her yerinde dinlenir hale geldi. Ancak müzisyenler, sanatç¨lar, yap¨mc¨lar ve müzi·in yasal üretimi ile ilgili ki∆iler, k¨saca müzik endüstrisinin bütünü, bu yeni kay¨t teknikleri ve bunlar¨n korsanl¨·¨ te∆vik etmesi nedeni ile daha önce hiç bu kadar fakir olmam¨∆t¨r. Gana hükümeti ve Telif Hakk¨ ¿daresi 1985 ile 1990 y¨llar¨ aras¨nda ba∆¨bo∆ hale gelen korsanl¨·a kar∆¨ mücadelede çaresiz kalm¨∆t¨r. Müzik üretiminin artan maliyetleri ve görece az say¨da sat¨lan “özgün” çal¨∆malar nedeni ile sanatç¨lar, besteciler ve müzik yap¨mc¨lar¨ yeni çal¨∆malar konusunda giri∆imciliklerini kaybetmi∆ti. Böylece, Gana, korsanlara ve korsan eserler için güvenli bir yer haline gelerek uluslararas¨ sayg¨nl¨·¨n¨ kaybetti. Ayn¨ zamanda, yabanc¨ ithal müzi·in korsan versiyonlar¨ piyasay¨ ele geçirdi·inden, Gana müzi·i geriledi. Ganal¨ yetkililer kopyalama yap¨ld¨·¨nda; ulusal eser sahipli·i, ulusal kültür ya da ulusal yarat¨c¨l¨·¨n desteklenmedi·ini fark etti. Telif hakk¨, patent, endüstriyel tasar¨m ya da ticari marka sistemi olsun ya da olmas¨n, bu, fikri mülkiyet yasal sisteminin tüm farkl¨ tabakalar¨ için geçerlidir. E·er bizler Afrika’da körükörüne yaln¨zca geli∆mi∆ ülkelerden gelenleri kopyalama yolunu izlersek, hiç ku∆kusuz sonsuza dek hem ekonomik hem de kültürel geli∆memizi geriletecek ∆ekilde kültürel olarak tükenme tuza·¨na dü∆eriz. 19 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 20 GEL¿≈MEKTE OLAN B¿R ÜLKEN¿N BAKI≈ AÇISI Gana hükümeti, Telif Hakk¨ Bürosu arac¨l¨·¨ ile, korsanl¨·a kar∆¨ sava∆ açma konusunda ilk giri∆imi yapma zorunda b¨rak¨ld¨. Müzik endüstrisinin çe∆itli organlar¨ ile ortakla∆arak ve Londra’daki Uluslararas¨ Fonogram Endüstrisi Federasyonu (IFPI) ile Gana’daki ulusal grubu, Gana Müzik Endüstrileri Birli·i’nin (ARIGh) teknik deste·i ile Telif Hakk¨ Bürosu “bandrol” sistemini kurdu. Sistem, uygulamaya geçmesinden sonra neredeyse s¨f¨r korsanl¨·a rastlanan Portekiz sistemine paralel olarak olu∆turuldu. Tüm müzik çal¨∆malar¨nda “bandrol” olarak bilinen, özgünlü·ü belirleme pulunun kullan¨lmas¨ 1 Haziran 1992 tarihi itibariyle Gana’da zorunlu hale gelmi∆tir. Bu pul ard¨∆¨k olarak numaraland¨r¨lan bir güvenlik arac¨d¨r; sadece müzik eserinin özgün yap¨mc¨lar¨na seri numaralar verilmekte ve kaydedilmi∆ tüm müzik eserlerinin ithali için Gümrük Vergisi ve Koruma Servisi (CEPS) ile ortakla∆arakTelif Hakk¨ Bürosu’ndan onay almak durumundad¨r. Gana’daki müzik endüstrisi, ¿ç Gelirler Servisi (IRS) i∆birli·i ile bandrollerin do·rudan ön ödemeli gelir vergisi kayna·¨ olarak kullan¨lmas¨n¨ kararla∆t¨rd¨. Kenya’da bandrol sistemi ilk planland¨·¨nda, bandrolün bir katma de·er vergisi (KDV) olarak kullan¨lmas¨ önerilmi∆ti. Nijerya’daki sistemin içine vergi ö·esi kat¨lmam¨∆t¨. Ne var ki, ∆u anda kabul edilemez düzeyde yüksek korsanl¨·¨n oldu·u Kenya’da, sistem asla i∆lemedi. Nijerya’da ise, iç sorunlar nedeni ile bir y¨ldan k¨sa bir süre içinde tamamen çöktü. Ancak, art¨k korsanl¨k oran¨ yüzde 80’i geçmi∆ durumda oldu·undan ülke bunu yeniden canland¨rma e·ilimindedir. Ard¨∆¨k numaral¨ güvenlik pulu olan bandrol, müzik korsanl¨·¨ ile mücadele etmek amac¨ ile Gana’da 1992 Haziran ay¨nda kullan¨ma sunulmu∆tur. Bireysel bandrol numaralar¨ müzik yap¨mc¨lar¨na tahsis edilmektedir; kay¨t öncesi müzik eserlerinin ithali Gümrük ile ortakla∆a olarak güvence alt¨na al¨nmal¨d¨r. 20 BANDROLLER¿N YARARLARI Gana ve müzik endüstrisi yetkililerinin, geçti·imiz y¨llarda bandrolün uygulanmas¨ s¨ras¨nda görmü∆ olduklar¨ faydalardan baz¨lar¨ ∆unlard¨r: ❏ Korsanl¨k konusunda, % 90’dan yakla∆¨k % 10 – 15’e bir dü∆ü∆ olmu∆tur. ❏ Bandroller özgün bir müzik yap¨mc¨s¨n¨n üretti·i orijinal müzik eserlerini belirleme konusunda i∆e yaram¨∆t¨r. Telif hakk¨ Bürosu yaln¨zca Gana’daki Müzik Endüstrisi Kurumu’nun gerçek üyesi olan ba∆vuru sahiplerine onay ç¨kartmaktad¨r. ❏ Bandroller, üretilen ve ülkeye ithal edilen müzik eserlerinin say¨s¨ hakk¨nda yeterli istatistik bilgileri vermi∆tir. ❏ Telif Hakk¨ Bürosu, bandrollerin al¨m¨ için onay vermeden önce, yap¨mc¨ ve sanatç¨ aras¨nda kay¨t anla∆malar¨ bulunmas¨ konusunda ¨srarl¨ oldu·undan yap¨mc¨lar kesin bir ∆ekilde sanatç¨lar¨na güvence vermek durumundad¨r. Böylece ilk defa, Ganal¨ sanatç¨ ve besteciler kesin olarak yap¨tlar¨n¨n ne kadar ço·alt¨ld¨·¨n¨ bilebilir, hesaplayabilir ve geçmi∆teki zorluklarla kar∆¨la∆maks¨z¨n imtiyaz haklar¨n¨ tahsil edebilir hale gelmi∆tir. ❏ As¨l olarak bandrollerin sat¨∆¨ndan sorumlu ¿ç Gelirler Servisi, önceden pek az gelir elde edilen ya da hiç kazan¨lmayan bir i∆ kolundan kazanç tahsil etmeyi ba∆arm¨∆t¨r. Bu özgünlü·ü belgeleme sistemi hali haz¨rda müzik eserleri için kullan¨lmaktad¨r. Sistemin ileride edebi eserler ve video eserleri için de kullan¨lmak üzere kapsam¨n¨n geni∆letilmesi dü∆ünülmektedir. Bandrol sisteminin kullan¨lmaya ba∆lamas¨, müzik endüstrisinin talihini tamamen de·i∆tirmi∆tir. Gana art¨k, gözde bir parçan¨n ancak 2000 ya da 3000 satt¨·¨ durumdan, 200.000 – 500.000 aras¨ satt¨·¨ bir duruma gelmi∆tir. Sistemin kurulu∆undan bu yana, 27 milyondan fazla bandrol sat¨lm¨∆t¨r. Bu uluslararas¨ arenada fazla bir de·er ta∆¨masa da, 17 milyonu a∆an nüfusu ile Gana’n¨n müzik sat¨∆lar¨nda dünya s¨ralamas¨nda 47. olmas¨n¨ sa·lam¨∆t¨r. Geçen son be∆ y¨l içinde müzik endüstrisinde, hem yerli hem de yabanc¨ yat¨r¨m¨ çekerek kay¨t stüdyolar¨, kaset üretim tesisleri ve benzerlerinin geli∆mesi ile önemli bir büyüme ya∆anm¨∆t¨r. Önemli yabanc¨ lisans sahipleri ülkeye dönmü∆ ve Gana art¨k kom∆u ülkelerden sanatç¨- PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 21 lar¨n da yap¨tlar¨n¨ üretebilece·i güvenli bir yer haline gelmi∆tir. Gana, fikri mülkiyet haklar¨n¨n uygulanmas¨ aç¨s¨ndan, Afrika’n¨n di·er yerleri için model olu∆turmaktad¨r. PATENTLER¿N B¿Ç¿MLENEN ROLÜ Bandrol sisteminin ba∆ar¨s¨ ¨∆¨·¨nda, patent rejiminin geli∆mekte olan ülkelerin kalk¨nmas¨nda neden çok etkin olmad¨·¨ sorusu akla gelebilir. Patent sisteminin çe∆itli teknik alanlarda uzmanlar ile birlikte pahal¨ denebilecek bir alt-yap¨ya gerek duydu·u bilinen bir gerçektir. Gana’daki patent kanunu henüz bir kaç y¨l önce; kanunun uygulanmas¨n¨ sa·layacak yönetmelikler ise k¨sa süre önce ç¨kar¨lm¨∆t¨r. Patent rejiminin oynayaca·¨ rol henüz olu∆makta; ancak, endüstriyel mülkiyet kanunlar¨ konusunda giderek artan bilinç sayesinde, bu alan önümüzdeki y¨llarda güçlenecek gibi görünmektedir. Bu durum k¨tan¨n pek çok yerinde ayn¨d¨r. Ne var ki, ticari marka ve tasar¨m sistemi ile, bir ölçüde, patent sisteminin geli∆mekte olan ülkelerde fikri mülkiyet haklar¨n¨n lisansland¨r¨lmas¨, da·¨t¨m ve “franchise” konular¨nda önemli rol oynad¨·¨ reddedilemez. Bunlar, asgari lisans standartlar¨ ve bunlar¨n kullan¨lmas¨ ile yeni know-how türlerinin yay¨lmas¨ ve teknoloji transferi konusunda kolayl¨k sa·lam¨∆t¨r. Gana’da üretilmi∆ bir müzik kasetinin üstündeki bandrol. Bandrol sistemine geçilmesinden bu yana, Ganal¨ yetkililer ve müzik endüstrisi, müzik çal¨∆malar¨ korsanl¨·¨n¨n yüzde 90’dan yüzde 10 – 15’e dü∆tü·ünü gözlemi∆tir. 21 Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨n¨n (TRIPS), ço·u Afrika ülkesinde, henüz piyasalar dengeye kavu∆mam¨∆ olsa da, 2000’den itibaren yürürlü·e girmesi ile; geli∆mekte olan ülkelerin dünya ticaretinde asgari fikri mülkiyet standartlar¨n¨n küreselle∆mesinden yararlanabilecekleri daha iyi bir konumda olmalar¨ ümit edilmektedir. Yukar¨da verdi·im ve ya∆ad¨·¨m Gana örne·i, geli∆mekte olan ülkelerde fikri mülkiyet haklar¨n¨n gelece·i konusunda iyimser olmam¨ sa·lamaktad¨r. Üçüncü Dünya’da fikri mülkiyet haklar¨n¨n uygulanmas¨n¨ ve gözetilmesini sadece geli∆mi∆ ülkelerin ç¨karlar¨n¨ koruma olarak de·il; bunun yerine ulusal kültür, ulusal yat¨r¨m ve ulusal yarat¨c¨l¨k korunurken, yerel endüstrimizi canland¨rabilece·imiz kuvvetli bir araç ■ olarak görmemiz gerekmektedir. Betty Mould-Iddrisu Gana Adalet Bakanl¨·¨, Uluslararas¨ ¿li∆kiler Bölümü’nde ba∆savc¨ olarak çal¨∆maktad¨r. Fikri mülkiyet kanunu uzman¨ olup, ayn¨ zamanda fikri mülkiyet konusunda Gana Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ders vermektedir. Toplumsal cinsiyet haklar¨ konusunda etkin olan Mould-Iddrisu, Kad¨n Hukukçular Uluslararas¨ Federasyonu (FIDA) Afrika Federasyonu Ba∆kan¨d¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 22 ¿LAÇ SANAY¿NDE ¿LERLEME Gerald J. Mossinghoff T¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri üzerindeki güçlü patent korumas¨, yeniliklere ekonomik te∆vik sa·layarak, t¨p alan¨nda ilerlemeye yol açmaktad¨r. T¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri patentlerinin uluslararas¨ anlamda gözetilmemesi halinde, t¨ptaki yenilikler zarar görecektir. 1988’de Pensilvanya Üniversitesi’nden Dr. Edward Mansfield taraf¨ndan 12 sanayi dal¨ üzerinde yap¨lan bir çal¨∆mada, uygun patent korumas¨ olmasayd¨, t¨bbi ve veteriner ilaç ürünlerinin % 65’inin piyasaya ç¨kamayaca·¨ belirtilmi∆tir. Bugün kullan¨lan ilaçlar¨n yakla∆¨k 2/3’ü, yani kemoterapi ilaçlar¨, kalp hastalar¨n¨n hayat¨n¨ kurtaran p¨ht¨la∆may¨ önleyici ilaçlar, prematüre bebeklerin hayat¨n¨ kurtaran ilaçlar ve daha niceleri olmadan, sa·l¨k hizmetlerinin nas¨l verilece·ini tahmin etmeye çal¨∆¨rsan¨z; fikri mülkiyet haklar¨n¨n ilaç sanayi için önemine ili∆kin fikir edinebilirsiniz. ¿laç sanayindeki ilerlemenin fikri mülkiyet korumas¨na ba·¨ml¨ olmas¨n¨n nedeni, ilaç geli∆tirme maliyetlerinin astronomik seviyede yüksek olu∆udur. Yeni bir ilac¨n geli∆tirilmesi, ortalama 500 milyon ABD dolar¨na mal olmaktad¨r. Ortaya ç¨kar¨lmas¨ ve geli∆tirilmesinin bu kadar yüksek maliyetli oldu·u bir ürünün, ar-ge maliyetlerinin çok küçük bir oran¨yla oldukça ucuza “reverse engineering” yoluyla üretilmesi ya da sahtesinin yap¨lmas¨, belki de ba∆ka hiçbir sanayi dal¨nda söz konusu de·ildir. Güçlü bir patent korumas¨ olmaks¨z¨n, ilaç ∆irketleri bu pahal¨ ve yüksek riskli ara∆t¨rmalar için gerekli yat¨r¨m¨ sa·layamaz. Amerikan ilaç sanayinin en belirgin özelli·i ara∆t¨rma-geli∆tirmeye yapt¨·¨ büyük ve sürekli mali yat¨r¨mlard¨r. 1985 ile 1996’da y¨llar¨ aras¨nda, bu sanayinin AR-GE alan¨ndaki y¨ll¨k yat¨r¨mlar¨ 1985’te 4,1 milyar dolardan 1996’da yakla∆¨k 16 milyar dolara ç¨karak, dört kat art¨∆ göstermi∆tir. ¿laç sanayi, AR-GE harcamalar¨ gelirleri ile kar∆¨la∆t¨r¨ld¨·¨nda, ileri teknoloji sanayileri aras¨nda en fazla ara∆t¨rma yapanlar aras¨nda yer almaktad¨r. TIBB¿ VE VETER¿NER ¿LAÇ ÜRÜNLER¿ PATENTLER¿ VE GEL¿≈MEKTE OLAN ÜLKELER Genelde sadece büyük ilaç sanayilerine sahip geli∆mi∆ ülkeler için faydal¨ oldu·u dü∆ünülen patent korumas¨, asl¨nda, geli∆mekte olan ülkeler için belki daha da önemlidir. Güçlü bir patent koruma rejimi; yerel ilaç ara∆t¨rma-geli∆tirme faaliyetlerini art¨r¨r, yabanc¨ yat¨r¨m¨ çeker, teknoloji transferini geli∆tirir, ileri teknoloji alan¨nda istihdam yarat¨r ve ihracat¨ art¨r¨r. Belki de en önemlisi, t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri üzerindeki patent korumas¨n¨n, insan sa·l¨·¨ için önemli modern ilaçlar¨ sa·lamas¨d¨r. 1994 y¨l¨nda, Dünya Bankas¨, bir grup firma nezdinde, patent korumas¨ olmayan ülkelerde ilaç ara∆t¨rmalar¨na yat¨r¨m yapmalar¨ için istenen ortam¨n ne oldu·unu bulmak amac¨yla bir ara∆t¨rma yapm¨∆t¨r. Ara∆t¨rmaya göre, ∆irketlerin % 29’u mevcut formülleri üretmek için gerekli tesislere yat¨r¨m yapmaya isteklidir. Sadece % 13’lük bir k¨s¨m, nihai ürün faaliyeti için yüklü miktarda malzeme sa·layacak tesislere yat¨r¨m yapmaya isteklidir ve firmalar¨n hiçbiri t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri için patent korumas¨n¨n bulunmad¨·¨ bir ortamda AR-GE’ye yat¨r¨m yapmak için istek göstermemektedir. Bu ara∆t¨rman¨n sonuçlar¨, Amerikan ∆irketlerinin mevcut yat¨r¨m davran¨∆lar¨yla da kan¨tlanm¨∆t¨r. 1996’da Brezilya oldukça iyi bir patent mevzuat¨n¨ kabul etmi∆tir. O zamandan beri Brezilya, özellikle ilaç sanayinde yo·unla∆an yeni ileri teknoloji yat¨r¨mlar¨ndan 1,7 – 2,2 milyar dolar aras¨nda gelir elde etmi∆tir. 1978’e kadar t¨bbi ve veteriner ilaç ürünlerine koruma sa·lamam¨∆ olan Japonya, bu tarihten sonra AR-GE faaliyetleri ile Amerikan yat¨r¨mlar¨n¨n 22 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 23 1985’teki 135,8 milyon dolardan 1994’te 505,5 milyon dolara ç¨kt¨·¨n¨ görmü∆tür. Benzer ∆ekilde t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri için güçlü patent korumas¨na geçen ülkeler yerel ilaç sanayilerinde etkileyici ilerlemeler kaydetmi∆tir. Örne·in ¿talya, 1978’de t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri için güçlü bir patent koruma sistemi olu∆turmu∆tur. 1978 y¨l¨nda ¿talyan yerel ilaç sanayinde AR-GE yat¨r¨m¨ sadece 123.000 milyon lireti. Yaln¨zca 10 y¨l içinde, bu yat¨r¨mlar 592.300 milyon lirete yükseldimi∆tir ve bu yükselme devam etmektedir. Güçlü patent korumas¨n¨n yerel ilaç sanayii üzerindeki olumlu etkisinin bir ba∆ka göstergesi de, dünyan¨n en büyük 100 firmas¨ aras¨ndaki ¿talyan firmas¨ say¨s¨n¨n 1978’de sadece 1 iken 1987’de 7’ye ç¨km¨∆ olmas¨ gerçe·idir. T¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri patent korumas¨n¨n faydalar¨n¨n ba∆ka bir örne·i de Meksika’d¨r. Meksika, t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri patent korumas¨n¨ 1991’de güçlendirmi∆tir. Bunun sonucunda, hem AR-GE’ye hem de tesislere yap¨lan yat¨r¨mlar 1990’da toplam 41 milyon ABD dolar¨ndan üç y¨l sonra 103 milyon dolara ç¨km¨∆t¨r. TIBB¿ VE VETER¿NER ¿LAÇ ÜRÜNLER¿ PATENT KORUMASININ ¿NSAN SAÊLIÊINA KATKILARI Fikri mülkiyet korumas¨n¨n be∆eri ilerlemeye katk¨s¨ ekonomi ile s¨n¨rlanmamaktad¨r. Patent korumas¨; yeni ilaçlar¨n geli∆tirilmesini sa·layarak, insan sa·l¨·¨na katk¨da bulunmakta, hastal¨klar¨n hem maddi hem de insani maliyetini dü∆ürmektedir. Her ne kadar hastal¨klar¨n yol açt¨·¨ ac¨ ve s¨k¨nt¨lar¨ ölçmek mümkün olmasa da, “DALYs (Disability Adjusted Life Years/ Malüliyetle Geçen Ya∆am Süresi)” kriteri ile fikir edinilebilir. Bu kriter, hastal¨k nedeniyle her 1000 ki∆i için kay¨p y¨l say¨s¨n¨ ölçmektedir. Geli∆mekte olan ülkelerde, bula∆¨c¨ hastal¨klara ba·l¨ y¨l kay¨plar¨ Birle∆ik Devletler, Avrupa ve Japonya’dan oldukça yüksektir. Örne·in Latin Amerika’da bula∆¨c¨ hastal¨klardan dolay¨ her 1000 ki∆i için kay¨p y¨l say¨s¨ 99 iken; bu say¨ ABD, Avrupa ve Japonya’da sadece 15’tir. Bu türden yerel bula∆¨c¨ hastal¨klar için, yerel AR-GE yoluyla geli∆tirilecek ilaçlar etkili olabilir. Büyütülerek gösterilen penisilin küfü dünyan¨n ilk antibiyoti·i olan penisilinin temel maddesidir. 1928’de Sir Alexander Fleming taraf¨ndan ke∆fedilmesine ra·men, penisilin 1940’lar¨n Ancak yaln¨zca patent korumas¨ ile, dünyadaki tüm sa·l¨k sorunlar¨n¨n üstesinden gelinebilece·i dü∆ünülmemelidir; bu, yine de, benzersiz bir f¨rsat olarak de·erlendirilebilir. Günümüzde bilim adamlar¨; insan vücudunda olup bitenleri, hastal¨klara nelerin yol açt¨·¨n¨ ve hastal¨klar¨ önlemek, durdurmak veya iyile∆tirmek için nas¨l müdahale edilece·ini anlamaktad¨rlar. Ancak t¨bbi ilerleme hakk¨nda verilen tüm sözlerin tüm dünyadaki insanlar¨n faydalanabilece·i bir gerçe·e dönü∆mesi için; ilaç ara∆t¨rmalar¨na yap¨lacak yat¨r¨mlar¨n önündeki engellerin kald¨r¨lmas¨ gerekmektedir. Patent korsanl¨·¨na vurulacak darbe, bunun ■ için iyi bir ba∆lang¨ç olabilir. ABD Ticaret eski Bakan Yard¨mc¨s¨ ve patent ve marka komiseri olan Gerald J. Mossinghoff, ∆u anda Washington DC’deki George Washington Üniversitesi Hukuk Fakültesinde Fikri Mülkiyet Hukuku konusunda konuk ö·retim üyesidir. Mossinghof, 1985 ile 1996 y¨llar¨ aras¨nda Amerikan Farmasötik Ara∆t¨rma ve Üretim Birli·i’nin ba∆kanl¨·¨n¨ yürütmü∆tür. ortalar¨na dek t¨bbi kullan¨mda yayg¨n de·ildi. ¿kinci Dünya Sava∆¨ s¨ras¨nda, Birle∆ik Devletler hükümeti silahl¨ kuvvetlerin yaral¨ üyelerini tedavi etmek amac¨yla Pfizer, Inc. taraf¨ndan geli∆tirilen bir teknik kullan¨larak penisilinin üretilmesi için 19 ∆irkete izin vermi∆tir. Çok yayg¨n bir üretime geçildi·inden, ilk “mucizevi ilaç” hiç bir zaman patent alamam¨∆t¨r. 23 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 24 ¿LAÇ SANAY¿NDE ¿LERLEME ÖRNEK ÇALI≈MA: BREZ¿LYA ¿LAÇ SANAY¿ 14 May¨s 1996 tarihinde Brezilya Devlet Ba∆kan¨ Fernando Henrique Cardoso yeni bir endüstriyel mülkiyet kanunu ç¨kard¨. Kanun, ilaçlar için 20 y¨ll¨k patent sa·lamakta ayn¨ zamanda da “boru hatt¨ korumas¨” olarak adland¨r¨lan henüz piyasaya sürülmemi∆ ilaçlar için korumay¨ da kapsamaktad¨r. Brezilya’da önceden uygulanan 1971 tarihli endüstriyel mülkiyet kanunu ilaçlara patent vermemekteydi. Bu önemli de·i∆im nas¨l gerçekle∆ti? Öncelikle, Birle∆ik Devletler liderli·inde uluslararas¨ topluluktan önemli oranda bask¨ gelmekteydi. Amerika ¿laç Ara∆t¨rmac¨lar¨ ve Üreticileri, ABD Ticaret Temsilcili·i Bürosu’na (USTR) yapt¨klar¨ bir ba∆vuruda, yaln¨zca 1995 y¨l¨nda patent korsanl¨·¨ nedeniyle ABD sanayinin Brezilya’daki kayb¨n¨n 720 milyon dolar¨ a∆t¨·¨n¨ tahmin ettiklerini belirttiler. Brezilya olas¨ bir ticari yapt¨r¨mlar tehdidiyle birlikte USTR’nin “öncelikli izleme listesine” al¨nd¨. Bunun d¨∆¨nda, Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ), Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨ uyar¨nca tüm DTÖ üyesi ülkeler, 2006 y¨l¨na kadar, yeterli patent korumas¨n¨ getirmekle yükümlü bulunuyordu. Ancak Brezilya’daki kanun baz¨ aç¨lardan, DTÖ’nün patent korsanl¨·¨na kar∆¨ al¨nmas¨n¨ istedi·i önlemlerden biraz daha sert oldu ve tan¨nan süreden çok daha önce ç¨kar¨ld¨. Bu da, söz konusu kanun için as¨l talebin Brezilya halk¨ndan geldi·ini göstermektedir. Önceden Brezilya, yoksul vatanda∆lar¨na daha uygun fiyatla ilaç sa·lamak için, ilaç patenti korsanl¨·¨na göz yumuyordu. K¨sa süre önce Brezilya, ekonomisini uluslararas¨ standartlara uyacak ∆ekilde ça·da∆la∆t¨rmas¨ halinde, daha iyi duruma gelece·i ∆eklinde bir bak¨∆ aç¨s¨ geli∆tirdi. Devlet Ba∆kan¨ Cardoso kanunu onarken, “yapt¨·¨m¨z sömürgeci zihniyete son vermektir. Daha fazla bulu∆ yapaca·¨z. Cesaretle bulu∆ yap¨p bulu∆lar¨m¨z¨n patentini alaca·¨z ve kim bilir belki bir gün ba∆kalar¨na para ödemek yerine onlar¨n bize ödeme yapmalar¨n¨ sa·layaca·¨z. Hiç bir ülke çapulculukla büyüyemez.” diyordu. Sol e·ilimli politikac¨lar ile yerel ilaç sanayinden kanuna kar∆¨ baz¨ itirazlar yükselse de, yeni kanunun Brezilya’n¨n ça·da∆la∆mas¨, AR-GE yat¨r¨mlar¨n¨n artt¨- Dünyan¨n en fazla satan oral antibiyotiklerinden olan Ceclor 1970’lerde Eli Lilly and Company taraf¨ndan patentlendirilmi∆ ve ticari marka olarak al¨nm¨∆t¨r. Lilly’nin 20 y¨ll¨k Ceclor patentinin süresi doldu·undan bu yana, genellikle çocuklardaki kulak, burun ve bo·az enfeksiyonlar¨n¨ tedavi etmek amac¨yla reçetelere yaz¨lan ilac¨n jenerik ve daha ucuz bir ∆ekli piyasada bulunmaktad¨r. r¨labilmesi ve halk sa·l¨·¨n¨n iyile∆tirilmesinde önemli oldu·u konusunda güçlü bir fikir birli·i olu∆mu∆tu. Patent önerisinin gündeme geli∆inin önemli bir nedeni ise Washington’da ciddi bir rahats¨zl¨k geçiren ve yeni ilaçlarla ba∆ar¨yla tedavi edilen Brezilya’n¨n Birle∆ik Devletler Büyükelçisi Paulo Tarso Flecha de Lima idi. Büyükelçi, “beni kanunlar¨n yetersizli·i nedeniyle Brezilya’da olmayan yeni ku∆ak bir antibiyotik beni kurtard¨. Önceden patent kanununa s¨cak bakm¨yordum ama her ∆ey de·i∆ti.” demi∆ti. Brezilya’n¨n ilaç patentlerini koruyaca·¨ aç¨kl¨·a kavu∆tuktan sonra, çok uluslu ilaç ∆irketleri Brezilya’da istihdam sa·layan, ekonomiyi canland¨ran ve ülkenin sa·l¨k ko∆ullar¨n¨ iyile∆tiren yüz milyonlarca dolarl¨k yat¨r¨m ba∆latt¨. Örne·in: ❏ Roche, Brezilya’da yap¨lacak bir Latin Amerika klinik ara∆t¨rma merkezi planlar¨n¨ aç¨klad¨. ❏ Glaxo Wellcome, Rio de Janerio’da 160 milyon dolarl¨k bir üretim tesisi in∆a ediyor. ❏ Bayer bir ara∆t¨rma merkezi in∆a etme planlar¨n¨ aç¨klad¨. ❏ SmithKline-Beecham 70 milyon dolarl¨k bir fabrika in∆a edecek. ❏ Hoechst Marion Roussel 100 milyon dolarl¨k yat¨r¨m yapaca·¨n¨ belirtti. ❏ 1981 y¨l¨nda Brezilya’daki tesisini devreden Astra, 10 – 12 milyon dolarl¨k bir tesisle Brezilya’ya geri dönecek. ❏ Pharmacia & Upjohn, Brezilya’daki istihdam¨n¨ % 150 art¨racak. ❏ Pfizer, Brezilya’daki üretimi % 50 art¨racak ve, di·er çal¨∆malar¨n¨n yan¨ s¨ra, ilaçlar¨n yerel ko∆ullara adaptasyonu konusunda uzmanla∆acak bir ara∆t¨rma merkezi olu∆turacak. ❏ Eli Lilly, 2000 y¨l¨ itibariyle üretim, ara∆t¨rma, e·itim ve ekipmana 82 milyon $ ■ yat¨racak. — Gerald Mossinghoff 24 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 25 ¿≈BA≈INDA B¿R T¿CARET B¿RL¿Ê¿ Nisha M. Vora Geçti·imiz üç y¨l boyunca kitap ve dergi korsanl¨·¨ndan do·an Amerikan ticaret kayb¨ 1,5 milyar ABD dolar¨n¨ a∆m¨∆t¨r. Bu kay¨p uluslararas¨ telif hakk¨ standartlar¨n¨n daha fazla uygulanmas¨ ve bu standartlara uyulmas¨ ihtiyac¨n¨ ortaya koymaktad¨r. Bunun yan¨s¨ra, telif hakk¨ korumas¨na deste·in olmay¨∆¨, yeni eserler için te∆vik unsurunu ortadan kald¨rmaktad¨r; bu da dünya çap¨ndaki e·itsel sistemler, endüstri ve ilgili i∆ alanlar¨n¨n büyümemesi anlam¨na gelmektedir. Amerikan Yay¨nc¨lar Birli·i (AAP), ABD’deki kitap yay¨n endüstrisi ile ilgili en önde gelen ticaret birli·idir. Di·er telif hakk¨ kurulu∆lar¨yla birlikte AAP, ekonomik kalk¨nmay¨ artt¨ran, küresel ticareti geli∆tiren ve fikir ve ürün al¨∆veri∆ini te∆vik eden uluslararas¨ telif hakk¨ standartlar¨n¨ geli∆tirmek ve te∆vik etmek için çal¨∆maktad¨r. AAP, yabanc¨ hükümetleri, fikri mülkiyet yarat¨c¨ ve sahiplerinin haklar¨n¨ koruyacak s¨k¨ kanunlar koymaya ve uygulamaya te∆vik konusunda, ABD hükümet kurulu∆lar¨ ve telif hakk¨ kurulu∆lar¨yla yak¨n i∆birli·i içerisindedir. ABD kitap yay¨m endüstrisi ayn¨ zamanda ulusal ve uluslararas¨ kitap fuarlar¨na, USIA taraf¨ndan desteklenen seminer ve toplant¨lara ve yabanc¨ konuklar¨n kat¨ld¨·¨ ve fikri mülkiyet konular¨n¨n tart¨∆¨ld¨·¨ panellere de kat¨lmaktad¨r. AAP, Uluslararas¨ Komitesi’nin himayeleri alt¨nda, uluslararas¨ korsanl¨·a ve telif hakk¨ verilen eserlerin yasal olmayan fotokopi ile ço·alt¨lmas¨na kar∆¨ mücadele için halen devam etmekte olan bir kampanya yürütmektedir. Komite, AAP üyeleri ad¨na hukuki yollar¨ takip eder ve dünya çap¨nda telif haklar¨n¨n korunmas¨na ili∆kin y¨ll¨k bir de·erlendirme haz¨rlayan Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Birli·i’ne (IIPA) vermek üzere, gerek yerel kanunlardaki geli∆meler, gerekse kanun uygulama eksikliklerine ili∆kin veri toplar. Dünyan¨n her yerinde geli∆mekte olan ülkelerdeki yay¨nc¨lara bas¨m ve çeviri haklar¨n¨ güvence alt¨na almalar¨na yard¨mc¨ olmak için; AAP ayn¨ zamanda, Telif Haklar¨ Evrensel Sözle∆mesinin 1971’de gözden geçirilmesini ve Bern Birli·i’ni takiben kurulan Birle∆ik Devletler Telif Haklar¨ Bilgi Merkezi’ni (INCINC) de çal¨∆t¨rmaktad¨r. Di·er konular aras¨nda 1971 revizyonu, (BM Genel Kurulu’nun yerle∆mi∆ uygulamas¨na göre) geli∆mekte olan ülke olarak kabul edilen devletlere, sözle∆me hükümleri alt¨nda özel zorunlu lisans ayr¨cal¨klar¨ndan faydalanma imkan¨n¨ getirmi∆tir. Washington DC’de bulunan AAP ofisindeki görevliler, dünyan¨n her yerindeki yay¨nc¨lara, ABD’de bas¨lan eserlerin telif hakk¨ sahiplerini tespit etmekte yard¨mc¨ olmaktad¨rlar. Ayr¨ca, telif hakk¨ standartlar¨na uyulmas¨n¨ te∆vik amac¨yla, ABD’deki telif hakk¨ kurulu∆lar¨ di·er ülkelerdeki yay¨nc¨larla, telif hakk¨ verilen eserlerin etkin bir ∆ekilde korunmas¨n¨ temin edecek ∆artlar¨ (iyi tasarlanm¨∆ kanunlar ve bu kanunlar¨n etkin bir ∆ekilde uygulanmas¨) tan¨mlamak için birlikte çal¨∆ma imkanlar¨n¨ aramaktad¨r. Ayn¨ zamanda AAP, üyeleri tüm dünyadaki yay¨nc¨ birliklerini kapsayan Uluslararas¨ Yay¨nc¨lar Birli·i ile de telif haklar¨n¨n korunmas¨ ve uygulanmas¨ konusunda i∆birli·i içerisindedir. AAP, ö·retim materyallerinin alg¨lanan de·erlerini art¨rarak ve üniversite pazar¨nda fikri mülkiyet haklar¨n¨ güçlendirerek üniversite yay¨nc¨lar¨n¨n da ticari menfaatlerini art¨rmak için çal¨∆maktad¨r. AAP, kampus içi çal¨∆ma yoluyla yüksek ö·renim toplulu·u ve bu toplulu·a hizmet veren kurulu∆larda telif hukukuna sayg¨y¨ geli∆tirmek için çal¨∆maktad¨r. AAP, yeni ortaya ç¨kan dijital ileti∆im teknolojisinin etkileri alt¨nda, elektronik formattaki materyallerin de korunmas¨n¨ te∆vik etmeye ve bu korumay¨ güçlendirmeye kararl¨d¨r. AAP 25 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 26 ¿≈BA≈INDA B¿R T¿CARET B¿RL¿Ê¿ Kurulu Internette i∆ yapmak ve bilgi yönetmek için, Telif Yönetim Sistemleri (CMS) ad¨nda ara∆t¨rma maksatl¨ bir özel görev gücü olu∆turmu∆tur. Bu sistemler, di·er görevlerle birlikte, giri∆ ve uygulama araçlar¨ sa·layabilir, kullan¨m takibi yapabilir ve elektronik al¨m, sat¨m ve lisans verme i∆lemlerini kolayla∆t¨rabilir. Her y¨l, AAP’nin üyesi oldu·u Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Birli·i, Birle∆ik Devletler Ticaret Temsilcisine, fikri mülkiyet hukuku uygulamalar¨, eskiyen telif hakk¨ rejimleri, uygulama eksikli·i veya di·er pazar engelleri yüzünden Amerikan telif haklar¨n¨ yeterince koruyamayan ülkeler hakk¨nda bir rapor haz¨rlar. Raporda 1998’de korsanl¨ktan do·an kay¨plara ili∆kin olarak, kitap endüstrisinin, tespit edilen 64 ülkede 685 milyon ABD dolar¨ndan fazla kayba u·rad¨·¨ belirtilmi∆tir. ABD yay¨n endüstrisi, telif hakk¨ korumas¨n¨n yarat¨c¨l¨·¨ geli∆tirdi·i ve özgün eserlerin yarat¨lmas¨n¨n e·itimi ilerletti·i fikrini desteklemekledir ve yeni teknolojilerin geli∆mesini de destekleyecek ve tüm ülkelerde telif hakk¨ endüstrisinin geli∆mesine imkan sa·laya■ cakt¨r. Nisha M. Vora Amerikan Yay¨nc¨lar Birli·i’nde telif hakk¨ ve yeni teknolojiler konusunda yönetici yard¨mc¨s¨d¨r. ÖRNEK ÇALI≈MA: GÜNEY KORE’DE KORSANLIÊI ÖNLEME ÇABALARI Eser sahipleri için daha güçlü telif hakk¨ korumas¨ elde etmeyi amaçlayan “The Great Republic’s Peanut Stand”in Amerikal¨ Samuel Clemens’e (daha iyi bilinen ad¨yla Mark Twain) ait el yaz¨s¨ ile 1898 tarihli ilk ve son sayfalar¨. Clemens, eser sahiplerinin eserlerinin bütünlü·ü üzerinde denetim uygulayabilmelerine öncülük ediyordu, ayn¨ zamanda eser sahibi olarak kulland¨·¨ ismini ticari marka olarak tescil ettirmek amac¨yla ba∆ar¨s¨z mücadelelerde de bulundu. 7000 sözcük içeren “Peanut Stand” yaz¨s¨ bir Do·ruluk Takipçisi (Clemens) ile Devlet Adam¨n¨, fikirlerin eser sahipli·i ve eser sahibinin adil ücret hakk¨ konusunda kar∆¨ kar∆¨ya getirmektedir. Amerikan Yay¨nc¨lar Birli·i (AAP), 1984 y¨l¨nda, pek çok ülkede üyelerinin telif haklar¨n¨n ihlal edildi·i ortaya ç¨kt¨·¨nda, deniz a∆¨r¨ yapt¨r¨mlar ba∆latt¨. Ders kitaplar¨, ba∆vuru kitaplar¨, ansiklopediler ile bilimsel, teknik ve t¨bbi eserler dahil ABD kitaplar¨n¨n korsan bask¨lar¨, Birle∆ik Devletler’de izinli olarak yay¨nlanmalar¨ndan birkaç ay sonra Seul bölgesindeki dükkanlarda görülmeye ba∆lad¨. 1984 y¨l¨nda AAP, bugün kitap, film, bilgisayar yaz¨l¨m¨, müzik ve ses kay¨tlar¨ konusunda yedi ayr¨ telif hakk¨ ticari birli·ini temsil eden Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Birli·i’ni (IIPA) kurdu. 1985 y¨l¨nda, IIPA, ABD Ticaret Temsilcili·i’ni (USTR) Birle∆ik Devletler telif haklar¨, patentleri ve ticari markalar¨n¨ koruma konusundaki ba∆ar¨s¨zl¨·¨ndan dolay¨ Güney Kore’ye kar∆¨ bir Special 301 uygulamas¨ ba∆latma için harekete geçirdi. Kore’deki korsan kitaplar¨n Birle∆ik Devletler yay¨mc¨lar¨na maliyeti en az 70 milyon ABD Dolar¨ idi. Kore 1987 y¨l¨nda, Birle∆ik Devletler hükümetinden gelen bask¨n¨n sonucunda, tüm ABD telifli eserlerini koruyan yeni bir telif hakk¨ kanunu ç¨kard¨. O günden bu yana, Kore hükümeti bask¨nlar düzenleme, envanterlere el koyma ve bu durumlar¨ mahkemeye ç¨karma konusunda büyük i∆birli·i göstermektedir. 1995 y¨l¨nda, AAP ad¨na yerel hükümet yetkilileri taraf¨ndan yürütülen bask¨nlarda 5000’den fazla korsan kitap da·¨t¨mdan çekilmi∆ ve 8 korsan, 1 de ticari bas¨mevi kapat¨lm¨∆t¨r. Koreli yay¨nc¨lar bu yasal çabalar¨ndan hemen faydaland¨lar; çünkü, korsan fiyattan sat¨lan korsan eserlerin olumsuz etkileri olmaks¨z¨n, piyasa, Koreli yazarlar¨n Kore dilinde yaz¨lan kitaplar¨na olumlu ∆ekilde yöneldi. Kore’de telif hakk¨ korumas¨n¨ geli∆tirme çabalar¨ sonucunda Kore’deki kitap sat¨∆lar¨ 1985 ile 1998 y¨llar¨ aras¨nda % 700’ün üzerinde (2,6 milyon dolardan 20 milyon dolara) art¨∆ gösterdi ve korsan yay¨ndan kaynaklanan kay¨plar 1984’teki 70 milyon dolardan 1998’de 35 milyon dolara dü∆tü. ■ — Nisha M. Vora 26 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 27 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR Dünya Ticaret Örgütü’nü (DTÖ) kuran ve Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨’n¨ (TRIPS) da içeren 1994 tarihli GATT Uruguay Anla∆mas¨ öncesi, fikri mülkiyet haklar¨na ili∆kin zorunluluklar veya standartlar için tek bir kaynak mevcut de·ildi. TRIPS, a∆a·¨da an¨lan ve Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) taraf¨ndan yürütülen sözle∆melere at¨fta bulunmu∆tur; S¨nai Mülkiyetin Korunmas¨na dair Paris Sözle∆mesi, Edebat ve Sanat Eserlerinin Korunmas¨na dair Bern Sözle∆mesi; ¿crac¨ Sanatç¨lar, Fonogram Yap¨mc¨lar¨ ve Yay¨n Kurulu∆lar¨n¨n Korunmas¨na ili∆kin Uluslararas¨ Sözle∆me (Roma Sözle∆mesi) ve Entegre Devreler hakk¨nda Fikri Mülkiyet Anla∆mas¨ (IPIC Anla∆mas¨) . Bu da, DTÖ üyelerinin, bu WIPO anla∆malar¨nda bulunan zorunluluklar¨n uygulanmas¨nda DTÖ ihtilaf mekanizmalar¨n¨ kullanabilecekleri anlam¨na gelmektedir. Buna ek olarak, DTÖ TRIPS anla∆mas¨, sorumlulu·a yönelik önemli bir ad¨m te∆kil eden yeni yapt¨r¨mlar getirmi∆tir. Bu ∆ekilde, TRIPS Anla∆mas¨ ilk defa olarak, fikri mülkiyetin korunmas¨na yönelik tüm DTÖ üyeleri çap¨nda geçerli olan asgari standartlar¨ getirmi∆tir. DTÖ Sekreteryas¨, TRIPS Anla∆mas¨’n¨ TRIPS Konseyi arac¨l¨·¨yla yürütmesine ra·men, sistemin temelindeki anla∆malar halen Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü taraf¨ndan yürütülmektedir. TRIPS’in kabul edilmesinden bu yana, kayda de·er iki yeni WIPO anla∆mas¨ daha imzalanm¨∆t¨r: 1996 y¨l¨ sonunda, WIPO üyesi ülkeler, telif hakk¨ verilen eserlerin ve icrac¨ sanatç¨lar ile icrac¨lar¨n korunmas¨ ve bu telif hakk¨ verilen eserlerin dijital yay¨n¨ ile ilgili ortaya ç¨kan konular¨ düzenlemek amac¨yla iki yeni anla∆ma kabul etmi∆tir (s¨ras¨yla WIPO Telif Hakk¨ Anla∆mas¨ ve WIPO ¿crac¨lar ve Fonogramlar Anla∆mas¨). TRIPS Anla∆mas¨n¨n tam metni ile anla∆ma hükümlerinin herkesin anlayabilece·i bir dille aç¨klamas¨ DTÖ’nun http://www.wto.org adresli internet sitesinde bulunmaktad¨r. Tüm WIPO anla∆malar¨n¨n metinleri ile imza koyan ülkelerin bir listesi http://www.wipo.int adresli internet sitesinde mevcuttur. GENEL T¿CARETLE BAÊLANTILI F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKLARI ANLA≈MASI (1994) (DÜNYA T¿CARET¿ ÖRGÜTÜ TARAFINDAN YÖNET¿L¿R) Ticaretle Ba·lant¨l¨ Fikri Mülkiyet Haklar¨ Anla∆mas¨ (TRIPS) 1994 sonunda, Uruguay çok tarafl¨ ticaret anla∆mas¨n¨n parças¨ olarak imzalanm¨∆t¨r. Anla∆ma, fikri mülkiyet haklar¨n¨n tam olarak korunmas¨na ili∆kin standartlar¨n balirlenmesini ve bu standartlar¨n hem ülke içinde hem de s¨n¨rlarda hukuki ve idari tedbirler yoluyla uygulanmas¨n¨ sa·lamak amac¨ndad¨r. TRIPS Anla∆mas¨ kapsam¨ndaki fikri mülkiyet haklar¨ ∆unlard¨r: telif haklar¨, patentler, ticari markalar, endüstriyel tasar¨mlar, ticari s¨rlar (aç¨klanmam¨∆ bilgiler), entegre devreler (yar¨ iletkenler) ve co·rafi i∆aretler. A∆a·¨da anla∆man¨n genel hatlar¨ verilmi∆tir. TEL¿F HAKLARI ALANINDA TRIPS ANLA≈MASI: ❏ Manevi haklara ili∆kin, anla∆aman¨n gereksinimleri hariç, imza koyan ülkelerin Bern Sözle∆mesi hükümlerine uymas¨ gerekmektedir; ❏ Telif hakk¨ kapsam¨nda bilgisayar programlar¨n¨ edebi eser ve veri tabanlar¨n¨ da derleme eser olarak korumaktad¨r; ❏ ¿mza koyan ülkelere, bilgisayar program¨ ile ses kay¨tlar¨ sahiplerine ürünlerinin kiralanmas¨na izin verme ya da yasaklama hakk¨n¨ tan¨ma zorunlulu·unu getirmektedir; ❏ Ses kay¨tlar¨ için 50 y¨ll¨k koruma süreci belirlemekte ve imza koyan ülkelere mevcut ses kay¨tlar¨n¨ koruma zorunlulu·u getirmektedir; 27 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 28 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR ≈irketlerin eser sahibi olmas¨ halinde, sinema eserleri için asgari 50 y¨ll¨k bir koruma süresi belirlemektedir. ❏ PATENT ALANINDA TRIPS ANLA≈MASI: ❏ ¿mza koyan taraflara, t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri ve zirai kimyasallar¨ da içermek üzere tüm bulu∆lar için ürün ve proses patentlerini koruma zorunlulu·u getirmektedir; ❏ Ba∆vurunun yap¨ld¨·¨ tarihten itibaren 20 y¨ll¨k koruma süresi belirlemektedir; ❏ T¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri ve zirai kimyasallar¨ kapsayan patent ba∆vurular¨n¨n, anla∆man¨n yürürlü·e girmesinden itibaren, yeterli patent korumas¨ olmayan üyelerde de i∆leme konmas¨ için prosedürlerin h¨zl¨ ∆ekilde uygulanmas¨n¨ gerektirmektedir; ❏ Hükümetlerin bir patent sahibini ba∆kas¨na lisans vermesi için mecbur edebilece·i bir yöntem olan zorunlu lisans i∆lemine s¨n¨rlamalar koymaktad¨r. T¿CAR¿ MARKA ALANINDA ¿SE TRIPS ANLA≈MASI: ❏ ¿mza koyan taraflara, ticari markalarda oldu·u gibi hizmet markalar¨nda da tescil zorunlulu·u gerektirmektedir; ❏ Uluslararas¨ çapta tan¨nan markalar¨ korumaktad¨r; ❏ Ticari markalar¨n zorunlu ba·lay¨c¨l¨·¨n¨ yasaklamaktad¨r; ❏ Zorunlu olarak marka lisans¨ verilmesini yasaklamaktad¨r. Data General Corporation ≈irketi’nin bir bilgisayar bant¨ üzerinde bulunan tan¨sal yaz¨l¨m¨n¨n yasa d¨∆¨ kullan¨m¨, Data General ile Northrop Grumman Corporation’¨n yan kurulu∆lar¨ aras¨nda alt¨ y¨l boyunca süren telif hakk¨ ihlali ve ticari s¨r davas¨n¨n konusu oldu. Dava Northrop Grumman’¨n 1994’te Data General’e 44,5 milyon $ ödemesi ile sonuçland¨. D¿ÊER ALANLARDA TRIPS ANLA≈MASI A≈AÊIDAK¿LER¿N KORUNMASI ¿Ç¿N KURALLAR KOYMAKTADIR: ❏ Gizli bilgilerin aç¨klanmas¨ ya da izinsiz kullan¨m¨n¨ önlemeye yarayan ticari s¨rlar; ❏ Koruma süresinin asgari sekiz y¨ldan asgari 10 y¨la ç¨kar¨lmas¨ suretiyle, 1989 Washington Anla∆mas¨’n¨n eksikliklerini ortadan kald¨ran entegre devreler; ❏ Birle∆ik Devletler’in mevcut kanunlar¨na uygun endüstriyel tasar¨mlar; ❏ ≈arap ve alkollü içeceklerin tan¨mlanmas¨nda kullan¨lan ve jenerik olmayan co·rafi i∆aretlerin korunmas¨ için de kurallar getirmi∆tir. YAPTIRIMLAR: ❏ Genel olarak üyelerin, yayg¨n ihlalleri cayd¨r¨c¨ h¨zl¨, adil ve e∆it çözümler üretmeleri 28 gerekmektedir. Esasa ili∆kin yaz¨l¨ kararlar taraflara sa·lanmal¨ ve nihai idari kararlar¨n hukuki temyizi imkan¨ tan¨nmal¨d¨r. ❏ Mahkemeler yoluyla ihtiyati tedbir ve di·er etkin geçici çözümler uygulanabilmelidir. ❏ Hak sahibinin masraflar¨n¨n (vekalet ücretleri, vb.), yoksun kal¨nan kazanç ya da hukuki kay¨plar¨n ödenmesi ∆eklinde tazminat talep edilmesi mümkün olmal¨d¨r. Mahkemeler, hak ihlaline konu olan mallara el konulmas¨ ve benzeri yetkiler ile di·er yetkilere de sahip olmal¨ ve ayn¨ zamanda ∆ikayetçinin, yapt¨r¨m prosedürlerinin suiistimalinden kaynaklanan her türlü kayb¨ gidermek maksad¨yla, suçlanan taraf¨ tazmin etme yetkisi de olmal¨d¨r. ❏ Gümrük yetkililerinin mallar¨ al¨koymas¨, ithalatç¨ ve mal sahibine tazminat ödenmesi ve inceleme hakk¨ gibi s¨n¨r tedbirleri üyelerce tan¨nmal¨d¨r. ❏ En az¨ndan bilinen ticari marka ve telif hakk¨ ihlali için ceza muhakeme usul ve cezalar¨ uygulanabilir olmal¨d¨r. Sanayile∆mi∆ ülkelere uygulama için, TRIPS Anla∆mas¨n¨n yürürlü·e girdi·i 1 Temmuz 1995 tarihinden itibaren bir y¨ll¨k süre tan¨nm¨∆t¨r. Geli∆mekte olan ülkeler ile merkezi planl¨ ekonomilerden pazar ekonomisine geçi∆ durumunda olan ülkelere, uygulama için dört y¨ll¨k bir ek süre tan¨nm¨∆t¨r. Ancak bu ülkeler için, t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri ve zirai kimyasallar alan¨nda böyle bir koruman¨n mevcut olmamas¨ halinde, be∆ y¨ll¨k bir ek süre daha verilmi∆tir (toplam süre dokuz y¨la ula∆maktad¨r). En az geli∆mi∆ ülkelerin uyumla∆t¨rma çal¨∆malar¨ için 2006 y¨l¨na kadar süreleri bulunmaktad¨r. Geli∆mekte olan ülkelere daha uzun geçi∆ süresi tan¨nm¨∆sa da; tüm ülkeler için geçerli olmak üzere, bunlar¨n da ilk bir y¨ll¨k süre sonunda ulusal uygulamalar (yerli ve yabanc¨ taraflar için e∆it uygulama) ve en çok gözetilen ülke uygulamas¨ (tüm ticari ortaklar için e∆it uygulama) için istenen tedbirleri almalar¨ gerekmektedir. Uruguay Anla∆mas¨, GATT yerine Dünya Ticaret Örgütü’nü (DTÖ) kurmu∆tur. DTÖ anla∆man¨n uygulama ve idaresini yürütmektedir. GATT sisteminden ayr¨ olarak, DTÖ ayr¨ anla∆malarla (mal ve hizmetlere ili∆kin anla∆malar, TRIPS) belirlenen tüm ihtilaf çözüm prosedürlerini bütünle∆tirmektedir. TRIPS’e ili∆kin ihtilaflar, ¿htilaf Çözüm Organ¨ olarak çal¨∆an DTÖ Genel Konseyi taraf¨ndan ele al¨n¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 29 ¿htilaf¨n çözümü için bir araya gelen kurulun üye ülkelerden birinde fikri mülkiyet hakk¨ korumas¨ ya da uygulamas¨nda yetersizlik tespit etmesi durumunda, ∆ikayetçi taraf di·er sektörlerde mukabele hakk¨na sahip olur. SINA¿ MÜLK¿YET ALANINDAK¿ ANLA≈MALAR SINA¿ MÜLK¿YET KORUMASINA ¿L¿≈K¿N PAR¿S SÖZLE≈MES¿ (1883) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Paris Sözle∆mesi, en geni∆ anlam¨yla s¨nai mülkiyeti, bulu∆lar, ticari markalar, endüstriyel tasar¨mlar, kullan¨∆l¨ modeller, ticari isimler, co·rafi i∆aretler ve haks¨z rekabetin önlenmesi ∆eklinde ele almaktad¨r. Sözle∆menin kurucu hükümleri; ulusal uygulama, öncelik hakk¨ ve ortak kurallar olmak üzere üç ana kategoriye ayr¨lmaktad¨r. Ulusal uygulama hükümleri dahilinde sözle∆me, s¨nai mülkiyetle ilgili olarak, tüm akit taraflar¨n, kendi vatanda∆lar¨na sa·lad¨klar¨ korumay¨ di·er akit devlet vatanda∆lar¨na da sa·lamalar¨n¨ zorunlu k¨lm¨∆t¨r. Akit olmayan devlet vatanda∆lar¨ da, sözle∆meye akit bir devlet s¨n¨rlar¨ içerisinde ikamet etmekteyse veya gerçek ve i∆ler durumda bir endüstriyel veya ticari kurulu∆un sahibiyse; yine sözle∆me taraf¨ndan koruma alt¨na al¨nmaktad¨r. Sözle∆me, patent (ve varsa kullan¨∆l¨ modeller), ticari markalar ve endüstriyel tasar¨mlarla ilgili öncelik hakk¨na ili∆kin hükümler de getirmi∆tir. Bu hak; akit devletlerin birine yap¨lacak ilk ba∆vuru esas¨na dayanarak, ba∆vuru sahibinin belirli bir süre içerisinde di·er akit devletlerin herhangi birine de koruma için ba∆vurabilece·i anlam¨na gelir; sonradan yap¨lan bu ba∆vurular ilk yap¨lan ba∆vuruyla ayn¨ gün yap¨lm¨∆ gibi i∆lem görür. Sözle∆me, tüm akit devletlerin uymas¨ gereken baz¨ genel kurallar koymu∆tur Bunlar: ❏ Patentlerle ilgili olarak: ■ Ayn¨ bulu∆ için de·i∆ik akit devletlerde verilen patentler birbirlerinden ba·¨ms¨zd¨r; bir ülkede patent verilmesi di·er akit devletleri de patent verme yükümlülü·üne sokmaz. ■ Mucitin patentine isminin verilmesini isteme hakk¨ vard¨r. ❏ Markalarla ilgili olarak: ■ Sözle∆me, her bir akit devletin kendi iç hukukunca belirlenen, marka ba∆vuru ve MONOPOLY® (Monopol) oyunu dünya çap¨nda bulunan ve oynanan bir mal al¨m sat¨m oyunudur. MONOPOLY®, oyun tahtas¨n¨n tasar¨m¨, dört kö∆edeki kareler ile oyun tahtas¨ ve oyun parçalar¨n¨n ay¨rt edici özelliklerinin her biri Hasbro, Inc.® TM & ©1999 Hasbro, Inc.’¨n ticari markalar¨d¨r. Tüm haklar¨ sakl¨d¨r. MONOPOLY® oyunu 1934’te Charles B. Darrow taraf¨ndan icat edilmi∆tir ve bu onu dünyan¨n ilk milyoner oyun tasar¨mc¨s¨ yapm¨∆t¨r. Günümüzde, MONOPOLY® oyunu 32 ülkede lisansl¨d¨r ve Braille dahil 19 dile çevrilmi∆tir. 29 kay¨t-tescil prosedürünü düzenlememektedir. ■ Bir marka, akit bir ülkede usulüne uygun olarak tescil edilmi∆ ise, di·er ülkelerde de ba∆vuru için kabul edilmek ve korunmak zorundad¨r. Ancak, belirli baz¨ durumlarda tescil edilmesi reddedilebilir. ■ Herhangi bir akit devlette tescilli marka kullan¨m¨ zorunluysa; tescil, ancak makul bir süre sonra ve marka sahibinin durumunu izah edememesi durumunda iptal edilebilir. ■ Toplu markalar¨n koruma alt¨na al¨nmas¨ zorunludur. ■ Endüstriyel tasar¨mlar tüm akit devletlerde korunmal¨ ve bu koruma, tasar¨mla ilgili maddelerin o ülkede gerçekle∆medi·i gerekçesiyle bozulmamal¨d¨r. ■ Tüm akit devletlerde, ba∆vuru ya da kay¨ttescil zorunlulu·u olmadan, marka isimlerine koruma sa·lanmal¨d¨r. ■ Tüm akit devletler taraf¨ndan, mal¨n kayna·¨ veya üreticinin/tüccar¨n kimli·ine dair yanl¨∆ bilgilerin do·rudan ya da dolayl¨ olarak kullan¨lmas¨na kar∆¨ tedbir al¨nmal¨d¨r. ■ Tüm akit devletler haks¨z rekabete kar∆¨ etkili koruma sa·lamak zorundad¨r. MALLARIN KAYNAKLARIYLA ¿LG¿L¿ YANLI≈ YA DA YANILTICI ¿≈ARETLER¿N ORTADAN KALDIRILMASINA ¿L¿≈K¿N MADR¿D ANLA≈MASI (1891) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Madrid Anla∆mas¨na göre, akit bir devletin ya da akit bir devlet s¨n¨rlar¨ içinde bulunan bir yeri men∆e ülkesi olarak gösteren yanl¨∆ ya da yan¨lt¨c¨ bir i∆aret ta∆¨yan tüm mallara ithalat esnas¨nda el konulmas¨ ya da ithalat¨n¨n yasaklanmas¨ ya da bu mallar¨n ithalat¨na ili∆kin di·er tedbir ve yapt¨r¨mlar¨n uygulanmas¨ zorunludur. Anla∆ma, el koyman¨n talep edilebilece·i ve i∆leme konabilece·i durum ve ∆ekli ortaya koymaktad¨r. Anla∆ma, herhangi bir mal¨n sat¨∆¨, te∆hiri veya sat¨∆¨n¨n teklifi ile ba·lant¨l¨ olarak, mallar¨n kayna·¨na ili∆kin halk¨ yan¨ltabilecek reklam amaçl¨ her tür i∆aretin kullan¨m¨n¨ yasaklamaktad¨r. Jenerik nitelikleri gözönüne al¨narak, anla∆ma kapsam¨na giren isimlendirmeler hakk¨ndaki karar her bir akit devletin kendi mahkemelerinin takdirindedir. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 30 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR MARKALARIN ULUSLARARASI TESC¿L¿NE ¿L¿≈K¿N MADR¿D ANLA≈MASI (1891) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Madrid anla∆mas¨, markalar¨n (ticaret ve hizmet markalar¨n¨n) Cenevre’de bulunan WIPO Uluslararas¨ Bürosu’nda tescili imkan¨n¨ sa·lamaktad¨r. Anla∆ma çerçevesinde yap¨lan tesciller uluslararas¨ olarak nitelendirilir; çünkü, kay¨t-tescil bir çok ülkede, potansiyel olarak da (men∆e ülkesi hariç) tüm akit devletlerde, yürürlüktedir. Anla∆madan faydalanmak için, ba∆vuru sahibinin akit devletlerden birinin vatanda∆¨ olmas¨ ya da akit bir devlet s¨n¨rlar¨ içerisinde ikamet etmesi ya da böyle bir ülkede gerçek ve i∆ler durumda bir endüstriyel veya ticari kurulu∆un sahibi olmas¨ gereklidir. Bu ki∆i markas¨n¨, önce men∆e ülkesindeki ulusal ya da bölgesel (Benelüks) marka kay¨t-tescil bürosunda tescil ettirmelidir. Bu yap¨ld¨ktan sonra, ki∆i söz konusu ulusal ya da bölgesel ofis yoluyla uluslararas¨ tescil için ba∆vurabilir. Uluslararas¨ tescil, yürürlü·e girdikten sonra, Uluslararas¨ Büro taraf¨ndan yay¨nlan¨r ve daha sonra da ba∆vuru sahibinin koruma istedi·i akit devletlere (veya Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’n¨n söz konusu oldu·unda Benelüks Marka Kay¨t-Tescil Ofisi’ne) tebli· edilir. Bu devletlerin herhangi biri (ya da Benelüks ofisi) bir y¨l içerisinde, kendi topraklar¨nda bu markaya koruma tan¨namayaca·¨n¨ – karar¨n¨n gerekçesi ile birlikte-ilan edebilir. Böyle bir beyan¨n yap¨lmas¨ durumunda prosedür, talebi reddeden ulusal ya da bölgesel büro nezdinde veya ilgili akit devlet mahkemeleri önünde devam eder. Bu beyan¨n bir y¨l içerisinde yap¨lmamas¨ durumunda, uluslararas¨ tescil, ulusal (ya da bölgesel) düzeyde de geçerlilik kazan¨r. ENDÜSTR¿YEL TASARIMLARIN ULUSLARARASI SAKLANMASINA ¿L¿≈K¿N, LAHEY ANLA≈MASI (1925) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Men∆e ülkesi olan akit devletin iç hukuku müsaade ediyorsa, bir endüstriyel tasar¨m¨n WIPO Uluslararas¨ Bürosu’nda saklanmas¨, do·rudan ya da bu devletin s¨nai mülkiyet bürosu arac¨l¨·¨yla dolayl¨ olarak sa·lanabilir. Her bir akit devletin iç hukuku, uluslararas¨ teminat¨n kendi ulusal bürosu arac¨l¨·¨yla yap¨lmas¨n¨ gerektirebilir. Uluslararas¨ saklama, ba∆vuran¨n belirtti·i her akit devlette, koruma sa·lanmas¨ için tüm iç hukuk formalitelerinin yerine getirilmesi ve bu yöndeki idari gereklerin o ülkenin bürosu (ya da duruma göre Benelüks bürosu) taraf¨ndan yerine getirilmesi ile ayn¨ etkiye sahiptir. Uluslararas¨ saklama, e·er ilgili ülke hukuku aksini belirtmiyorsa, men∆e ülkesi olan akit devlette de (e·er bu ülke ba∆vuru sahibince belirtilmi∆se) geçerlidir. Uluslararas¨ saklama her be∆ y¨lda bir yenilenebilir. Koruma süresi, 5 y¨ldan az veya ilk be∆ y¨ll¨k dönemin son y¨l¨nda yenilendiyse 10 y¨ldan az olamaz. 1997’de Chicago’da “Lava Lite”¨n üreticisi Haggerty Enterprises, Inc. Tayvan’dan taklitlerinin ithalinin engellenmesi ve bunlar¨n dört ABD ∆irketi taraf¨ndan sat¨∆lar¨n¨n durdurulmas¨ için yasal mücadeleye ba∆vurmu∆tur. 1965’te piyasaya sunulan Lava Lite, konik bir metal altl¨·¨n üstünde bulunan yukar¨ do·ru incelen bir cam muhafaza içinde berrak, renkli bir s¨v¨ ile çe∆itli renklerdeki “Lava”y¨ (lav) bulunduran benzersiz bir ∆ekle sahip elektrik lambas¨d¨r. Taban¨n iç k¨sm¨ndaki elektrik ampulü s¨v¨y¨ ayd¨nlat¨r ve s¨v¨ içinde ¨∆¨kl¨ ∆ekiller yaratarak inip ç¨kan lavay¨ ¨s¨t¨r. Taklitleri Volcano Lamp, Groove Tube Volcano Lamp ve Rocket Lamp benzeri adlarla sat¨lmaktayd¨. Haggerty, 1 Temmuz 1997’de taklit ürünlerin üreticisi mevcut envanterini satmay¨ ve yeni ürünlerin ithaline ya da sat¨∆¨na devam etmemeyi kabul etti·inde davay¨ dü∆ürmeye karar verdi. 30 MARKALARIN TESC¿L¿ AMACIYLA MALLARIN VE H¿ZMETLER¿N ULUSLARARASI SINIFLANDIRMASINA DA¿R N¿CE ANLA≈MASI (1957) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Nice Anla∆mas¨, ticaret ve hizmet markalar¨n¨n tescili amac¨yla mallar¨n ve hizmetlerin s¨n¨fland¨r¨lmas¨ sistemini kurmu∆tur. Akit devletlerin marka kay¨t-tescil bürolar¨, her tescille ba·lant¨l¨ olarak, s¨n¨flar¨n sembollerini belirtmelidir. S¨n¨fland¨rma bir s¨n¨flama listesi (mallar için 34 s¨n¨f ve hizmetler içinse 8 s¨n¨f mevcuttur) ile mallar ve hizmetlerin bir alfabetik listesini kapsamaktad¨r. Bu alfabetik liste yakla∆¨k 11.000 kalemden olu∆maktad¨r. Her iki liste de zaman zaman tüm akit devletlerinin temsil edildi·i bir uzman komite taraf¨ndan de·i∆tirilmekte ve listelere bu komite taraf¨ndan eklemeler yap¨lmaktad¨r. Nice Anla∆mas¨’na sadece 58 devletin taraf olmas¨na ra·men, 140’tan fazla devletin marka kay¨t-tescil ofisiyle birlikte WIPO Uluslararas¨ Bürosu, Benelüks Marka Kay¨t-Tescil Bürosu, Afrika Fikri Mülkiyet Örgütü ve Avrupa Topluluklar¨ Iç Pazar (Ticari Marka ve Tasar¨m) Uyumla∆t¨rma Bürosu da hali haz¨rda bu s¨n¨fland¨rmay¨ kullanmaktad¨r. MEN≈E ¿S¿MLEND¿RMELER¿N¿N VE ULUSLARARASI TESC¿LLER¿N¿N KORUNMASINA DA¿R L¿ZBON ANLA≈MASI (1958) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Lizbon Anla∆mas¨’n¨n amac¨ men∆e isimlendirmelerinin, yani “do·al ve insani faktörleri de kapsamak üzere nitelik ve karakteristikleri o co·rafi çevreye münhas¨ran ya da do·al olarak ait olan bir ürünü tan¨mlamakta kullan¨lan bir ülke, bölge ya da yörenin co·rafi ismi”nin PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 31 (Madde 2) korunmas¨na olanak sa·lamakt¨r. Bu tür isimler Cenevre’deki WIPO Uluslararas¨ Bürosu taraf¨ndan, ilgili akit devletin yetkili makamlar¨n¨n talebi üzerine tescil edilir. Tescil edilmi∆ bir ismin korunmas¨n¨ temin edemeyece·ini bir y¨l içerisinde ilan edenler haricindeki tüm akit devletler, uluslararas¨ olarak tescil edilmi∆ bir ismi, men∆e ülkesinde korundu·u süre boyunca korumak zorundad¨r. Avrupa Patent Sözle∆mesi’ne, Patent ve Endüstriyel Tasar¨mlara ¿li∆kin Harare Protokolüne veya Avrasya Patent Sözle∆mesi’ne taraf bir devletin vatanda∆¨ veya ikametinde ise; uluslararas¨ ba∆vuru ayn¨ zamanda Avrupa Patent Ofisi (EPO), Afrika Bölgesel S¨nai Mülkiyet Örgütü (ARIPO) veya Avrasya Patent Ofisi’ne (EAPO) yap¨labilir. Anla∆ma, tüm uluslararas¨ ba∆vurular¨n uymas¨ gereken formaliteleri ayr¨nt¨l¨ olarak düzenlemektedir. Di·er tüm akit devletler aras¨nda, ba∆vuru sahibi uluslararas¨ ba∆vurunun uygulanmas¨n¨ istedi·i ülkeleri belirtir. Uluslararas¨ ba∆vurunun belirtilen devletlerdeki etkisi, o devletin ulusal patent ofisine yap¨lan bir ulusal patent ba∆vurusu ile ayn¨d¨r. Ard¨ndan uluslararas¨ ba∆vuru, “uluslararas¨ inceleme” ad¨ verilen ve ba∆l¨ca patent ofislerinden biri taraf¨ndan yürütülen bir sürece tabi tutulur. Bahsedilen inceleme sonunda, uluslararas¨ ba∆vuruya konu bulu∆un patent almas¨n¨ etkileyebilecek yay¨nlardan al¨nt¨lar içeren bir “uluslararas¨ inceleme raporu” haz¨rlan¨r. ENDÜSTR¿YEL TASARIMLAR ¿Ç¿N B¿R ULUSLARARASI SINIFLANDIRMA GET¿REN LOCARNO ANLA≈MASI (1968) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Locarno Anla∆mas¨ endüstriyel tasar¨mlar için bir s¨n¨fland¨rma sistemi olu∆turmaktad¨r. Akit devletlerin yetkili daireleri, endüstriyel bir tasar¨m¨n saklanmas¨ ya da kay¨t-tesciline ili∆kin resmi belgelerde s¨n¨fland¨rmadaki uygun sembolleri kullanmal¨d¨r. Bu daireler, saklama ya da kay¨t-tescile ili∆kin her tür yay¨nda da ayn¨ ∆ekilde hareket etmekle yükümlüdür. Anla∆ma çerçevesinde kurulan ve tüm akit devletlerin temsil edildi·i bir uzmanlar komitesine, düzenli aral¨klarla s¨n¨fland¨rman¨n gözden geçirilmesi görevi verilmi∆tir. S¨n¨fland¨rma 32 s¨n¨f ve 223 alt-s¨n¨ftan olu∆maktad¨r. S¨n¨fland¨rma ayn¨ zamanda, içinde bulunduklar¨ s¨n¨f ve alt s¨n¨flarla birlikte bir alfabetik mal listesi de içermektedir. Bu liste de·i∆ik çe∆itlerdeki mallar için yakla∆¨k 6320 i∆aret yer almaktad¨r. Locarno Anla∆mas¨’na sadece 35 ülkenin taraf olmas¨na ra·men, di·er baz¨ ülkelerin s¨nai mülkiyet bürolar¨ da bu s¨n¨fland¨rmaya ba∆vurmaktad¨r. Bu s¨n¨fland¨rma sistemi, ayr¨ca, Lahey Anla∆mas¨n¨ uygulayan WIPO Uluslararas¨ Bürosu ve Benelüks tasar¨m Bürosu taraf¨ndan da kullan¨lmaktad¨r. ULUSLARARASI PATENT SINIFLANDIRMASINA ¿L¿≈K¿N STRASBURG ANLA≈MASI (1971) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Strasburg Anla∆mas¨, teknolojiyi 8 bölüm ve 67.000 alt-bölüme ay¨ran Uluslararas¨ Patent S¨n¨fland¨rmas¨n¨ (IPC) ortaya koymaktad¨r. Her alt-bölüm Arap rakamlar¨ ve Latin harflerinden olu∆an bir sembolle temsil edilmektedir. Geçti·imiz 10 y¨l içinde her y¨l yakla∆¨k 1 milyon tane yay¨nlanan her türlü patent doküman¨ (yay¨nlanan patent ba∆vurular¨ ve verilen patentler) üzerinde uygun IPC sembolleri belirtilmi∆tir. Uygun semboller, patent belgesini yay¨nlayan ulusal ya da bölgesel s¨nai mülkiyet bürosunca tahsis edilmektedir. Anla∆maya sadece 41 devletin taraf olmas¨na ra·men, 80’den fazla ülkenin patent bürolar¨, dört bölgesel büro ve Patent ¿∆birli·i Anla∆mas¨ (PCT) çerçevesinde WIPO Uluslararas¨ Bürosu halihaz¨rda IPC’yi kullanmaktad¨r. PATENT ¿≈B¿RL¿Ê¿ ANTLA≈MASI (PCT) (1970) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) PCT, “uluslararas¨” bir patent ba∆vurusu yap¨lmas¨ yoluyla bir bulu∆ için çok say¨da ülkede ayn¨ anda patent korumas¨ aranmas¨n¨ mümkün k¨lmaktad¨r. Bu tip bir ba∆vuru herhangi bir akit devlet vatanda∆¨ olan veya bir akit devlette ikamet eden herkes taraf¨ndan yap¨labilir. Ba∆vuru genellikle, ba∆vuru sahibinin vatanda∆¨ oldu·u veya ikamet etti·i akit devletin ulusal patent bürosuna veya Cenevre’deki WIPO Uluslararas¨ Bürosu’na yap¨l¨r. Ba∆vuru sahibi MARKALARIN F¿GÜRAT¿F ÖÊELER¿N¿N ULUSLARARASI SINIFLANDIRMASINI SAÊLAYAN V¿YANA ANLA≈MASI (1973) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Bu anla∆ma; figüratif ö·elerden olu∆an veya bu ö·eleri içeren markalar için bir s¨n¨fland¨rma sistemi getirmektedir. Akit taraflar¨n yetkili 31 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 32 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR daireleri, markalar¨n tescil ve yenilenmesine ili∆kin belgelerde uygun s¨n¨fland¨rma sembollerini kullanmal¨d¨rlar. Tüm akit devletlerin temsil edildi·i bir uzmanlar komitesi, düzenli aral¨klarla s¨n¨fland¨rman¨n gözden geçirilmesiyle görevlendirilmi∆tir. S¨n¨fland¨rma, markalardaki figüratif ö·eleri elemanlar¨ s¨n¨fland¨ran 29 kategori, 144 bölüm ve 1796 k¨s¨mdan olu∆maktad¨r. Viyana Anla∆mas¨na sadece 13 devletin taraf olmas¨na ra·men, s¨n¨fland¨rma sistemi en az otuz devletin s¨nai mülkiyet bürolar¨ ile WIPO Uluslararas¨ Bürosu, Benelüks Marka Kay¨t-Tescil Bürosu ve Avrupa Topluluklar¨ ¿ç Pazar (Tescilli Marka ve Tasar¨mlar) Uyumla∆t¨rma Bürosu taraf¨ndan kullan¨lmaktad¨r. AVRUPA PATENT SÖZLE≈MES¿ (1973) (AVRUPA PATENT BÜROSU TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Avrupa Patent Sözle∆mesi (EPC), Almanya’n¨n Münih kentinde Avrupa Patent Bürosu’nun kurulmas¨na karar vermi∆tir. Sözle∆me halihaz¨rda ço·u Avrupa Toplulu·u üyesi ülkeler ile di·er baz¨ Avrupa ülkelerinde geçerli durumdad¨r. (EPO üyeli·i ABD’ye aç¨k de·ildir ancak ABD Ticaret Bakanl¨·¨’n¨n Patent ve Marka Kay¨tTescil Bürosu arac¨l¨·¨yla yak¨n ili∆kiler yürütülmektedir.) EPC, üzerinde merkezi bir ara∆t¨rma ve incelemenin yürütülece·i tek bir ba∆vurunun (Ingilizce, Frans¨zca veya Almanca olarak) yap¨lmas¨na olanak tan¨maktad¨r. Patent hakk¨ kabul edildikten sonra, gerekli ödemelerin yap¨l¨p çevirilerin teslim edilmesiyle; bu tek ba∆vuru, bir ulusal patentler grubuna dönü∆mektedir. Sistem ayn¨ zamanda, patentin verilmesini takip eden üç ay içersinde EPO nezdinde patente itiraz edilmesine imkan sa·lamaktad¨r. Ancak bundan kaynaklanan geçerlilik sorunlar¨n¨n ulusal mahkemelerce ülkeler baz¨nda ele al¨nmas¨ gerekir. ulusal olimpiyat komitelerine gitmesi imkan¨n¨ tan¨maktad¨r. Almanya’da piyasaya sunulan ∆ekliyle Bayer Aspirin® paketinden al¨nan Bayer ticari markas¨ dünyan¨n di·er ülkelerindeki Bayer ticari markas¨ ile ayn¨d¨r. Ancak Avrupa’da, Birle∆ik Devletlerdekinden farkl¨ olarak, “Aspirin®” Bayer AG Company’nin tescilli bir ticari markas¨d¨r ve “Aspirin® analgesic (Aspirin analjesik)” olarak belirtilmelidir. PATENT PROSEDÜRÜ UYARINCA M¿KROORGAN¿ZMALARIN SAKLANMASINA ¿L¿≈K¿N BUDAPE≈TE SÖZLE≈MES¿ (1977) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Patent verilmesi için bulu∆un ibraz edilmesi ∆artt¨r. Normal olarak bulu∆ yaz¨l¨ tarif yoluyla ibraz edilir. Ancak bulu∆un bir mikroorganizmay¨ veya bir mikroorganizman¨n kullan¨m¨n¨ içermesi durumunda ibraz i∆lemi yaz¨l¨ olarak de·il, mikroorganizman¨n örne·inin bir uzman kurulu∆ taraf¨ndan saklanmas¨ yap¨labilir. Koruma talep edilen mikroorganizman¨n her ülkede saklanmas¨ ihtiyac¨n¨n ortadan kald¨r¨lmas¨na yönelik olan Budape∆te Anla∆mas¨, mikroorganizman¨n “uluslararas¨ saklamaya yetkili” herhangi bir kurulu∆ taraf¨ndan saklanmas¨n¨, akit devletlerdeki ulusal patent bürolar¨na ve bölgesel patent bürolar¨na (e·er bu bölgesel büro sözle∆meyi kabul ediyorsa) gerek duyulmaks¨z¨n yeterli k¨lmaktad¨r. Anla∆man¨n “uluslararas¨ saklamaya yetkili kurum” olarak tan¨mlad¨·¨ kurum, genellikle kültür toplama ile u·ra∆an, mikroorganizmalar¨ saklama kapasitesine sahip bilimsel bir kurulu∆tur. Bu tür kurumlar, bulundu·u akit devlet taraf¨ndan WIPO Genel Direktörüne kurumun anla∆man¨n belirli ∆artlar¨na uydu·u teminat¨n¨n verilmesiyle “uluslararas¨ saklama kurumu” statüsünü kazan¨r. Anla∆ma öncelikle, mikroorganizman¨n saklanmas¨n¨ isteyen taraf için, çe∆itli akit devletlerde patent ba∆vurusu yapm¨∆ ise avantajl¨d¨r; bir mikroorganizman¨n anla∆mada belirtilen hükümler uyar¨nca muhafaza edilmesi ba∆vuru sahibine tasarruf sa·layacak ve patent ba∆vurusunun güvenli·ini art¨racakt¨r. MARKALARIN ULUSLARARASI TESC¿L¿NE DA¿R MADR¿D ANLA≈MASINA ¿L¿≈K¿N PROTOKOL (1989) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Madrid Protokolü, (Madrid Anla∆mas¨ çerçevesinde mevcut) uluslararas¨ marka kay¨t-tescil sistemine yeni boyutlar getirmek üzere kabul edilmi∆tir. Getirilen yenilikler, baz¨ ülkelerin Madrid Anla∆mas¨na taraf olmas¨na engel olan bir tak¨m zorluklar¨ ortadan kald¨rmaktad¨r. Madrid Protokolü, Madrid Anla∆mas¨n¨ tamamlay¨c¨ bir i∆leve sahiptir. OL¿MP¿YAT SEMBOLÜNÜN KORUNMASINA DA¿R NA¿ROB¿ ANTLA≈MASI (1981) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Antla∆maya taraf tüm devletler, Olimpiyat sembolünü (iç içe geçmi∆ be∆ halka) Uluslararas¨ Olimpiyat Komitesi’nin izni olmadan ticari amaçl¨ kullan¨ma kar∆¨ koruma yükümlülü·ü alt¨ndad¨r. Antla∆ma ayn¨ zamanda, olimpiyat sembolünün ticari amaçla kullan¨m¨ için Uluslararas¨ Olimpiyat Komitesine lisans ücreti ödendi·inde, elde edilen gelirin bir k¨sm¨n¨n ilgili 32 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 33 Madrid Anla∆mas¨yla kar∆¨la∆t¨r¨ld¨·¨nda, protokol a∆a·¨daki yenilikleri getirmektedir: ❏ Ba∆vuru sahibi uluslararas¨ tescil ba∆vurusunu, sadece markas¨n¨n ulusal (ya da bölgesel) men∆e ofisinde tescili üzerinde de·il, ayn¨ zamanda o büroya yap¨lan ulusal (ya da bölgesel) kay¨t-tescil ba∆vurusu üzerinde de temellendirebilir. ❏ Ba∆vuran¨n koruma istedi·i tüm akit devletler, (bir y¨l yerine) 18 ay içinde ve itiraz durumunda daha uzun bir sürede s¨n¨rlar¨ dahilinde markaya koruma sa·layamayacaklar¨n¨ bildirebilir. ❏ Akit devletlerin bürolar¨, Madrid Anla∆mas¨’nda belirtilenden daha yüksek ücret talep edebilir. ❏ Men∆e ülkesindeki büronun talebi üzerine iptal edilen bir uluslararas¨ tescil; ba∆vuru tarihinden ve, uygulanabilir oldu·unda, öncelik tarihinden yararlan¨larak ulusal (ya da bölgesel) ba∆vurulara dönü∆türülebilir. Ayr¨ca protokol, Avrupa Topluluklar¨ marka kay¨t-tescil sistemiyle ba·lant¨ kurmaktad¨r. Son olarak, protokol çerçevesinde yap¨lan ba∆vurular sadece Frans¨zca de·il, ¿ngilizce olarak da yap¨labilmektedir. ENTEGRE DEVRELER¿N F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKLARINA ¿L¿≈K¿N WASH¿NGTON ANLA≈MASI (1989) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Anla∆ma, henüz yürürlü·e girmemi∆ olmas¨na ra·men, baz¨ de·i∆ikliklerle Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) TRIPS anla∆mas¨na at¨f yoluyla dahil edilmi∆tir. Anla∆ma çerçevesinde, tüm akit taraflar entegre devrelerin, bir malda kullan¨l¨p kullan¨lmad¨·¨na bakmaks¨z¨n, özgün ∆ema tasar¨mlar¨na (topo·rafya) s¨n¨rlar¨ dahilinde fikri mülkiyet korumas¨ sa·lamakla yükümlüdür. Tüm akit taraflar, di·er akit devlet vatanda∆ ve tüzel ki∆ilerine, kendi vatanda∆lar¨na yapt¨·¨ uygulamay¨ aynen uygulamak zorundad¨r. Akit taraflar, en az¨ndan, a∆a·¨da say¨lan davran¨∆lar¨, hak sahibinden izin al¨nmamas¨ durumunda, hukuk d¨∆¨ saymal¨d¨r: ∆ema tasar¨m¨n¨n ço·alt¨lmas¨ ve ∆ema tasar¨m¨n¨n veya ∆ema tasar¨m¨n¨n kullan¨ld¨·¨ entegre devrenin ithal, sat¨∆ veya di·er yollardan da·¨t¨m¨. T¿CAR¿ MARKA HUKUKU ANTLA≈MASI (TLT) (1994) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Bu antla∆man¨n amac¨, ulusal ve bölgesel marka kay¨t-tescil sistemlerini kullan¨c¨ dostu k¨lmakt¨r. Bu da, prosedürlerin uyumlula∆t¨r¨lmas¨ ve basitle∆tirilmesi yoluyla zorluklar¨n ortadan kald¨r¨lmas¨ ve böylece prosedürün marka sahipleri ve temsilcileri için daha güvenli hale getirilmesiyle sa·lanabilir. TLT hükümlerinin büyük bir ço·unlu·u marka tescilinden önceki prosedürü ilgilendirmektedir; bu prosedür üç ana a∆amaya ayr¨labilir: kay¨t-tescil ba∆vurusu, tescil sonras¨ de·i∆iklikler ve yenileme. Her a∆amaya ili∆kin kurallar marka kay¨t-tescil bürosunun ba∆vuran ya da marka sahibinden neler isteyebilece·i veya isteyemeyece·ini aç¨kl¨·a kavu∆turacak ∆ekilde tasarlanm¨∆t¨r. ¿lk monolitik entegre devrenin (“çip”) bulunmas¨ genellikle 1958 y¨l¨nda Texas Instruments’dan Jack S. Kilby’ye ithaf edilir. Kilby’nin bulu∆unu tan¨mlamas¨ 12 Eylül 1958 tarihinde haz¨rlanm¨∆ el yazmas¨ notlar¨nda bulunmaktad¨r. ≈ubat 1959’da Kilby ve Texas Instruments “Miniaturized Electronic Circuits (Minyatürle∆tirilmi∆ Elektronik Devreler)” için patent ba∆vurusunda bulundu. Patent 1964’te verildi. 33 F¿KR¿ MÜLK¿YET VE KOM≈U HAKLAR KONUSUNDAK¿ ANLA≈MALAR EDEB¿YAT VE SANAT ESERLER¿N¿N KORUNMASINA ¿L¿≈K¿N BERN SÖZLE≈MES¿ (1886) (WIPO TARAFINDAN YÜRÜTÜLÜR) Bern Sözle∆mesi üç temel prensibe dayanmakta ve hükümleri kullanmak isteyen geli∆mekte olan ülkelere sa·lanacak özel hükümlerin yan¨s¨ra asgari korumay¨ belirleyen bir dizi hüküm içermektedir. Bu üç temel prensip ∆unlard¨r: ❏ Akit devletlerin birinde olu∆turulan bir eser, di·er tüm akit devletlerde, bu devletlerin kendi vatanda∆lar¨n¨n eserlerine sa·lad¨·¨ korumadan aynen yararlan¨r. ❏ Bu koruma, herhangi bir formaliteye uyulmas¨ ko∆uluna ba·l¨ olmamal¨d¨r. ❏ Bu koruma, eserin men∆e ülkesindeki korumadan ba·¨ms¨zd¨r. Ancak, akit devletlerden biri sözle∆menin tan¨d¨·¨ asgari süreden daha uzun süreli koruma sa·lar ve eserin men∆e ülkesinde koruma sona ererse, di·er ülkelerde de koruma sona erebilir. Eserlerle ilgili olarak koruma, “ifade ∆ekil veya tarz¨ ne olursa olsun edebi, bilimsel ve sanatsal alandaki her türlü üretim”i (Madde 2-1) kapsamal¨d¨r. A∆a·¨da, izne tabi münhas¨r hak olarak tan¨nmas¨ gereken haklardan baz¨lar¨ PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 34 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR belirtilmi∆tir. Bunlar: çeviri haklar¨; eser üzerinde i∆leme ve düzenleme yapma hakk¨; dram, melodram ve müzikal eserler icras¨; bu eserlerin halka icras¨; edebi eserlerin kamuya sözlü olarak ifade edilmesi hakk¨; yay¨nlanmas¨; herhangi bir ∆ekil veya tarzda ço·alt¨lmas¨; eserin görsel-i∆itsel bir eser için temel olarak kullan¨lmas¨; ve bu görsel-i∆itsel eserin ço·alt¨lmas¨, da·¨t¨lmas¨ veya halka icra edilmesi veya iletilmesidir. Sözle∆me ayn¨ zamanda “manevi haklar¨”, yani eser sahipli·i hakk¨ ile eser sahibinin ∆eref ve itibar¨n¨ zedeleyecek ∆ekilde, eserin bir k¨sm¨n ç¨kar¨lmas¨, ∆eklinin bozulmas¨ veya di·er türlü de·i∆ikli·e u·rat¨lmas¨ veya ba∆ka türlü tadil edilmesini reddetme hakk¨n¨ da sa·lamaktad¨r. Koruma süresiyle ilgili kural, eser sahibinin ölümünden sonraki 50 y¨l boyunca koruman¨n devam etmesidir. ¿CRACILAR, FONOGRAM YAPIMCILARI ¿LE YAYIN KURULU≈LARININ KORUNMASINA ¿L¿≈K¿N ROMA SÖZLE≈MES¿ (1961) (WIPO, ULUSLARARASI ÇALI≈MA ÖRGÜTÜ (ILO) VE B¿RLE≈M¿≈ M¿LLETLER E˘¿T¿M, B¿L¿M VE KÜLTÜR ÖRGÜTÜ (UNESCO) TARAFINDAN MÜ≈TEREKEN YÜRÜTÜLÜR.) Roma Sözle∆mesi, icrac¨ sanatç¨lar¨n icralar¨nda, fonogram yap¨mc¨lar¨n¨n fonogramlar¨nda ve yay¨n kurulu∆lar¨n¨n yay¨nlar¨nda korumay¨ sa·lamaktad¨r. ¿crac¨lar (aktörler, ∆ark¨c¨lar, müzisyenler, dans sanatç¨lar¨ ile edebiyat ve sanat eserlerini icra eden di·er ki∆iler) r¨zalar¨n¨n bulunmad¨·¨ belirli durumlara kar∆¨ koruma alt¨ndad¨rlar. Bunlar: canl¨ icralar¨n topluma iletilmesi ve yay¨n¨; canl¨ icralar¨n¨n tespiti; kay¨t r¨zalar¨ olmaks¨z¨n orjinal tespit yap¨lm¨∆ ya da r¨za gösterdikleri tespitlerden de·i∆ik amaçlarla yeniden üretim yap¨lm¨∆sa bu tür tespitin yeniden üretimidir. Fonogram yap¨mc¨lar¨, eserlerinin do·rudan ya da dolayl¨ ∆ekilde ço·alt¨lmas¨na izin verme ya da ço·altmay¨ men etme hakk¨na sahiptirler. Yay¨n kurulu∆lar¨, belirli fiillere izin verme veya yasaklama hakk¨na sahiptir. Bu fiiller: yay¨nlar¨n¨n tekrar yay¨nlanmas¨; yay¨nlar¨n¨n tespit edilmesi; bu tür tespitlerin yeniden ço·alt¨lmas¨; topluma aç¨k yerlerde giri∆i ücretsiz olsa bile televizyon yay¨nlar¨n¨n topluma iletilmesidir. Ballet Arizona’dan Jeremy Raia ve Whitney Shulman, koreografisi Jawole Willa Jo Zollar taraf¨ndan yap¨lan “Transitions (Geçi∆ler)”i yorumlad¨lar. Koreografik çal¨∆malar, t¨pk¨ edebiyat, müzik ve sanat eserleri gibi, ço·u ülkede telif hakk¨ kanunlar¨ kapsam¨na al¨nmaktad¨r. ESERLER¿N¿N ¿Z¿NS¿Z ÇOÊALTILMASINA KAR≈I FONOGRAM YAPIMCILARININ KORUNMASINA ¿L¿≈K¿N CENEVRE SÖZLE≈MES¿ (1971) (WIPO TARAFINDAN ILO VE UNESCO ¿LE ¿≈B¿RL¿Ê¿ ¿ÇER¿S¿NDE YÜRÜTÜLÜR) Fonogram yap¨mc¨lar¨n¨n eserlerinin izinsiz olarak ço·alt¨lmas¨, bu kopyalar¨n topluma iletim amaçl¨ ço·alt¨lmas¨ ya da ithali ve topluma sunulan bu kopyalar¨n topluma da·¨t¨lmas¨na kar∆¨ di·er bir akit devletin vatanda∆¨ olan fonogram yap¨mc¨s¨n¨ korumak için Cenevre Sözle∆mesi her bir akit devlete yükümlülükler vermektedir. Koruma; telif hukuku, sui generis haklar (kom∆u haklar) hukuku, haks¨z rekabet hukuku veya ceza hukuku çerçevesinde sa·lanabilir. Koruma, fonogram¨n ilk tespiti veya yay¨nlanmas¨ndan itibaren en az 20 y¨l sürmelidir. UYDU ¿LE ¿LET¿LEN PROGRAM TA≈IYICI S¿NYALLER¿N DA˘ITIMINA ¿L¿≈K¿N BRÜKSEL SÖZLE≈MES¿ (1974) Brüksel Sözle∆mesi tüm akit devletlerin, kendi topraklar¨nda veya bu topraklardan, uydu ile iletilen sinyallerin izinsiz da·¨t¨m¨n¨ engellemek üzere gerekli tedbirleri almas¨ yükümlülü·ünü getirmektedir. ¿çeri·ini belirleyen kurulu∆ taraf¨ndan izin verilmemi∆se da·¨t¨m, izinsiz kabul edilir. Yükümlülük, bir akit devletteki yay¨n kurulu∆lar¨ için geçerlidir. Ancak bu sözle∆menin hükümleri, sinyallerin da·¨t¨m¨n¨n do·rudan yay¨n yapan uydudan gerçekle∆mesi halinde geçerli de·ildir. WIPO TEL¿F HAKKI ANLA≈MASI (WCT) (1996) Bu anla∆ma, 20 Aral¨k 1996 tarihinde Cenevre’de imzalanm¨∆t¨r. Anla∆ma halen onay beklemektedir. Tüm akit taraflar, (Bern Sözle∆mesi’ne tabi olmasalar da) Bern Sözle∆mesi’nin 1971 (Paris) Anla∆mas¨’n¨n önemli hükümlerine uymak zorundad¨rlar. Telif hakk¨ kapsam¨nda korunmas¨ gereken hususlara gelince Anla∆ma iki konuya de·inmektedir 1- ifade ∆ekil veya tarzlar¨ ne olursa olsun bilgisayar programlar¨ ve 2- içeri·inin seçimi veya düzenlenmesi itibariyle fikir ürünleri olan her ∆ekildeki veri derlemeleri veya di·er materyaller (veri tabanlar¨). Eser sahiplerin haklar¨na gelince, anla∆ma üç konuyu vurgulamaktad¨r: 1- da·¨t¨m hakk¨, 34 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 35 2- kiralama hakk¨ ve 3- topluma iletim hakk¨. Bunlar¨n her biri münhas¨r hak olup, belirli s¨n¨rlama ve istisnalara tabidir. Anla∆ma akit taraflara, eserin ya da eser sahiplerinin, özellikle eser sahibinin haklar¨n¨n yönetimine (örne·in, lisans verme, toplama ve eser sahibine yap¨lacak ödemelerin da·¨t¨m¨) ili∆kin veriler gibi bilgilerin (hak yönetim bilgileri) de·i∆tirlmesi ya da yokedilmesine kar∆¨ ve eser sahibinin haklar¨n¨n kullan¨m¨yla ba·lant¨l¨ olarak eser sahiplerinin kulland¨·¨ teknolojik önlemlerin (örne·in, ∆ifreleme) ç¨kar amaçl¨ kullan¨m¨na kar∆¨ tedbirler alma yükümlülü·ü getirmektedir. Anla∆maya göre akit taraflar, kendi hukuk sistemlerine uygun olarak, anla∆man¨n uygulanmas¨ için gerekli tedbirleri almak zorundad¨rlar. Akit taraflar, özellikle anla∆man¨n teminat alt¨na ald¨·¨ haklar¨n ihlaline yönelik fiillere kar∆¨ etkili ∆ekilde harekete geçilmesini sa·layacak tedbirleri almak zorundad¨rlar. Bu tür bir uygulama, ihlali önleyici ve ilerideki hallere ili∆kin cayd¨r¨c¨l¨k kazand¨racak acil önlemleri içermelidir. WIPO ¿CRALAR VE FONOGRAMLAR ANTLA≈MASI (WPPT) (1996) (BU ANLA≈MA 20 ARALIK 1996 TAR¿H¿NDE ¿MZALANMI≈ OLUP ONAY BEKLEMEKTED¿R.) Bu antla∆ma iki kategorideki hak sahiplerinin fikri mülkiyet haklar¨yla ilgilidir: 1- icrac¨ sanatç¨lar (aktörler, ∆ark¨c¨lar, müzisyenler, vs) ve 2- fonogram yap¨mc¨lar¨ (seslerin tespitini yapan veya tespitten sorumlu olan gerçek ya da tüzel ki∆iler) ¿crac¨ sanatç¨lar ile ilgili olarak anla∆ma icrac¨ sanatç¨lara tespit edilen icralar¨ için dört tür mali hak sa·lamaktad¨r: 1- ço·altma hakk¨, 2- da·¨t¨m hakk¨, 3- kiralama hakk¨ ve 4- topluma iletim hakk¨. Bu haklar¨n hepsi de münhas¨r haklar olup belirli s¨n¨rlama ve istisnalara tabidir. Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesinde 1870 ile 1885 y¨llar¨ aras¨nda telif hakk¨ için tescil edilmi∆ onbinlerce nota ka·¨d¨ndan üçü. Birle∆ik Devletler Kongresi, 1870 y¨l¨nda Kongre Kütüphanesini telif hakk¨ tescili için tek yetkili kurum olarak kurmu∆tur, telif hakk¨ al¨nan çal¨∆man¨n tam bir kopyas¨n¨n kütüphanenin ABD Telif Hakk¨ Bürosu’nda saklanmas¨ öngörülmü∆tür. 35 Antla∆ma, tespit edilmemi∆ (canl¨) icralar bak¨m¨ndan icrac¨ sanatç¨lara üç tür mali hak sa·lamaktad¨r: 1- yay¨n hakk¨ (yeniden yay¨n durumu hariç), 2- topluma iletim hakk¨ (icran¨n yay¨n yap¨lan icra olmas¨ durumu hariç) ve 3- tespit hakk¨. Antla∆ma ayn¨ ∆ekilde icrac¨ sanatç¨lara manevi haklar vermektedir. Bunlar: icrac¨ olarak belirtilme hakk¨ ve icran¨n, icrac¨n¨n ∆eref ve itibar¨na halel getirecek ∆ekilde de·i∆tirilmesine, bir k¨sm¨n¨n ç¨kar¨lmas¨na, veya ba∆ka türlü de·i∆iklikler yap¨lmas¨na kar∆¨ ç¨kma hakk¨. Fonogram yap¨mc¨lar¨ ilgili olarak ise antla∆ma dört tür mali hak sa·lamaktad¨r. Bunlar: 1- ço·altma hakk¨, 2- da·¨t¨m hakk¨, 3- kiralama hakk¨ ve 4- topluma iletim hakk¨. Bu haklar¨n hepsi münhas¨r haklar olup belirli s¨n¨rlamalar ve istisnalara tabidir. Gerek icrac¨ sanatç¨lar gerekse fonogram yap¨mc¨lar¨ aç¨s¨ndan, antla∆ma tüm akit taraflar¨n, antla∆mada tan¨nan haklar do·rultusunda kendi vatanda∆lar¨na yapt¨klar¨ uygulamay¨ aynen di·er akit devletlerin vatanda∆lar¨na da gösterme yükümlülü·ünü getirmektedir. Antla∆ma ayr¨ca icra sanatç¨lar¨ ve fonogram yap¨mc¨lar¨n¨n, ticari amaçlar, yay¨n veya topluma iletim için yay¨nlanan fonogramlar¨n do·rudan ya da dolayl¨ kullan¨m¨na ili∆kin hakkaniyet ölçüleri içerisinde tek bir ücret alma hakk¨n¨ da sa·lam¨∆t¨r. Antla∆ma çerçevesinde koruma süresi en ■ az 50 y¨l olmal¨d¨r. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 36 ULUSLARARASI POL¿T¿KA VE ANLA≈MALAR DÜNYA F¿KR¿ MÜLK¿YET ÖRGÜTÜ Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO), fikri mülkiyet yarat¨c¨ ve sahiplerinin haklar¨n¨n dünya çap¨nda korunmas¨n¨ ve mucitler ile eser sahiplerinin, bu sayede, gösterdikleri yarat¨c¨l¨k için takdir almalar¨ ve ödüllendirilmelerini sa·lamaya çal¨∆an uluslararas¨ bir kurulu∆tur. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nün ba∆lang¨c¨ 1833 tarihine uzanmaktad¨r. Bu y¨lda Endüstriyel Mülkiyetin Korunmas¨ için, endüstriyel mülkiyet haklar¨ ba·lam¨ndaki fikri yarat¨lar¨ için bir ülkenin halk¨n¨n di·er ülkelerde korunma elde etmesine yard¨mc¨ olmak için tasarlanm¨∆ ilk önemli uluslararas¨ sözle∆me olan Paris Sözle∆mesi do·mu∆tur. Paris Sözle∆mesi idari görevlerin yürütülmesi için bir Uluslararas¨ Büro kuran 14 üye ülke taraf¨ndan 1884 y¨l¨nda yürürlü·e sokulmu∆tur. Telif hakk¨, 1886 y¨l¨nda, Edebyat ve Sanat Eserlerinin Korunmas¨na ili∆kin Bern Sözle∆mesi sayesinde uluslararas¨ arenaya girmi∆tir. T¨pk¨ Paris Sözle∆mesinde oldu·u gibi, Bern Sözle∆mesi ile de idari i∆lerin yürütülmesi için bir Uluslararas¨ Büro kurulmu∆tur. 1893 y¨l¨nda bu iki küçük büro Fikri Mülkiyet Haklar¨n¨n Korunmas¨ için Birle∆ik Uluslararas¨ Bürolar (Frans¨zca k¨saltmas¨ ile BIRPI) ad¨nda bir uluslararas¨ örgüt ∆emsiyesinde birle∆mi∆tir. Yedi ki∆ilik personeli ile Bern, ¿sviçre’de yerle∆ik bu küçük örgüt 170’ten fazla üye ülkesi ve dünyan¨n çe∆itli yerlerinden 650 ki∆ilik personeli ile günümüzün Dünya Fikri Mülkiyet Örgütünün öncülüdür. Fikri mülkiyet haklar¨n¨n önemi artt¨kça, örgütün yap¨s¨ ve ∆ekli de de·i∆ti. 1960 y¨l¨nda, BIRPI Birle∆mi∆ Milletler’e ve o ∆ehirdeki di·er uluslararas¨ örgütlere daha yak¨n olabilmek için Bern’den Cenevre’ye ta∆¨nd¨. On y¨l sonra, Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nü Kuran Sözle∆me’nin yürürlü·e girmesinin ard¨ndan, BIRPI yap¨sal ve idari reformlardan geçip, üye ülkelere yan¨t verebilecek bir sekreterya olu∆turarak WIPO oldu. 1974 y¨l¨nda WIPO, BM üye ülkeleri taraf¨ndan tan¨nan fikri mülkiyet haklar¨ konular¨n¨ yürütme yetkisi ile Birle∆mi∆ Milletler örgütler sisteminin uzmanla∆m¨∆ bir 1865’te Birle∆ik Devletler Kongresi mevcut telif hakk¨ kanununu foto·raf bask¨ ve negatiflerini de “telif hakk¨ verilebilir eserler” kapsam¨na almak amac¨yla de·i∆tirdi. Yazar Oscar Wilde’¨n (yukar¨daki), New York’lu ünlü bir foto·rafç¨ olan Napoleon Sarony taraf¨ndan çekilen foto·raf¨n¨, 85.000 adet ço·alt¨p satarak telif hakk¨n¨ ihlal etti·i gerekçesi ile Sarony, Burrow – Giles Lithographic ≈irketine dava açt¨ktan 20 y¨l sonra, ABD Yüksek Mahkemesi, bu i∆lemin yasal oldu·unu aç¨klam¨∆t¨r. Mahkeme, Sarony’nin yarat¨c¨l¨·¨n¨ belirtip, resmin ticari de·il sanatsal oldu·u gerekçesine dayanarak Sarony’nin telif hakk¨n¨ savunmu∆tur. 36 kurulu∆u haline geldi. WIPO, 1996 y¨l¨nda Dünya Ticaret Örgütü ile bir i∆birli·i anla∆mas¨ yaparak küresel ticaretin yönetiminde fikri mülkiyet haklar¨n¨n önemini gösterdi ve rolünün kapsam¨n¨ geni∆letti. 1898 y¨l¨nda, BIRPI yaln¨zca dört uluslararas¨ sözle∆meyi uyguluyordu. Bir yüzy¨l sonra, WIPO, 21 sözle∆me (bunlardan ikisi di·er uluslararas¨ örgütlerle birlikte yap¨lm¨∆t¨r) uygulamakta ve zengin ve kapsaml¨ bir çal¨∆ma plan¨ yürütmektedir. Üye ülkeleri ve sekreteryas¨ arac¨l¨·¨yla, WIPO a∆a·¨dakileri sa·lamaya çal¨∆maktad¨r: ❏ Ulusal fikri mülkiyet kanun ve prosedürlerini uyumland¨rma. ❏ Endüstriyel mülkiyet haklar¨ konusunda uluslararas¨ ba∆vurular için hizmet sa·lama. ❏ Fikri mülkiyet bilgilerinin al¨∆veri∆i. ❏ Kalk¨nmakta olan ülkeler ile di·erlerine yasal ve teknik yard¨m sa·lama. ❏ Özel fikri mülkiyet anla∆mazl¨klar¨n¨n çözümünü kolayla∆t¨rma. ❏ De·erli fikri mülkiyet bilgilerinin saklanmas¨, kullan¨lmas¨ ve bunlara eri∆ilmesi için bir araç olarak Marshal bilgi ■ teknolojisinin kullan¨lmas¨. Yukar¨daki bilgi http://www.wipo.org adresindeki WIPO Internet sayfas¨ndan al¨nm¨∆t¨r. WIPO hakk¨nda güncel bilgilere ula∆mak için lütfen bu siteye giriniz. PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 37 F¿KR¿ MÜLK¿YET TER¿MLER¿ SÖZLÜKÇES¿ Benjamin Oelsner B¿LG¿ NOTU (patent - telif hakk¨ - ticari marka) Bir fikri mülkiyet hakk¨n¨ içeren veya ço·altm¨∆ olan herhangi bir e∆ya üzerinde yer alan resmi i∆aret veya bildiri. Örne·in, “patent” sözcü·ünün ya da “pat.” k¨saltmas¨n¨n patent numaras¨yla birlikte patent sahibi veya onun lisans verdi·i ki∆iler taraf¨nda üretilen bir mal üzerine konmas¨. ABD ticari marka kay¨t-tescilinin resmi bilgi notu ∆ekli, daire içindeki R harfi “®”, “Reg. U.S. Pat. & Tm. Off.” veya “Registered in U.S. Patent and Trademark Office” ibarelesidir. Ço·u firma “Brand”, “TM”, “Trademark” , “SM” veya “Service Mark” benzeri gayri resmi marka ibareleri kullan¨r ve bu ibareler korunacak marka olarak dü∆ünülen sembollerin yan¨nda yerall¨¨r. Telif hakk¨ için bilgi notu; daire içinde C harfi “©” veya “Copr.” k¨saltmas¨ veya “Copyright” ibaresini, telif hakk¨ sahibinin ismini ve ilk bas¨m y¨l¨n¨ içerir. ALAN ¿S¿MLER¿ (ticari marka) “Forbes” magazinin URL http://www.forbes.com adresinde ad¨n¨n geçmesi gibi, ∆irketlerin kendi adlar¨na kay¨tl¨ internet a·¨ sitelerindeki adresleri için belirledikleri ad ve sözcükler. Birden fazla ∆irket, ayn¨ “alan(domain)” ismini kulland¨·¨nda ya da bir ∆irket URL’si için ba∆ka bir ∆irketin ürün ya da marka ad¨n¨ kulland¨·¨nda ticari marka anla∆mazl¨klar¨ do·maktad¨r. ALEN¿YET HAKKI (genel fikri mülkiyet) Her insan¨n kimli·inin ticari amaçl¨ kullan¨m¨n¨ kontrol etme yönündeki do·al hakk¨. ANLA≈MALI YAPILAN ESER (telif hakk¨) Bir çal¨∆an taraf¨ndan i∆i kapsam¨nda ya da i∆ anla∆mas¨ kapsam¨nda haz¨rlanan, taraflar¨n yaz¨l¨ olarak “anla∆mal¨ yap¨lan eser” olmas¨ konusunda fikir birli·i gösterdi·i eser. Eserin haz¨rland¨·¨ gerçek ki∆i, ortakl¨k ya da ∆irket, eser yarat¨lmas¨ndan itibaren hem eser sahibi hem de telif hakk¨ sahibi olarak an¨l¨r. BOZMA (ticari marka) Daval¨n¨n kullan¨m¨n¨n, kar¨∆¨kl¨k ihtimaline yol açmasa da marka sahibinin marka imaj¨n¨ bozan veya farkl¨l¨·¨na zarar veren marka ihlali türü. Bozmay¨ önleme amac¨n¨ ta∆¨yan düzenlemelerle korunan bir sat¨∆ gücü ve itibara sahip olabilmek için markan¨n; en az¨ndan belirli bir insan çevresi, üretim hatt¨ veya bölgede görece güçlü ve tan¨n¨r olmas¨ gerekir. A≈¿KARLIK (patent) Ortalama becerileri bulunan bir ki∆inin kamuya aç¨k kaynaklardan elde edilen bilgiyle mevcut teknoloji olanaklar¨n¨ kullanarak (tekni·in bilinen durumu) bulu∆u gerçekle∆tirebilmesi nedeni ile bulu∆un geçerli bir patent alamamas¨ durumu. BULU≈ (patent) yeni bir teknik fikir ve bunun gerçekle∆tirlmesi ya da olu∆turulmas¨ için gerekli fiziksel araçlar¨n ortaya konmas¨. Patent alabilmek için, bulu∆un yenilikçi ve faydal¨ olmas¨ ve alanda beceri geli∆tirmi∆ kullan¨c¨lar¨n tahmin edebileceklerinden farkl¨l¨k göstermesi gerekmektedir. BAÊLI ¿STEM (patent) Daha önceki patent istemine ba·l¨ olan ve önceki istemden daha dar alanl¨ bir bulu∆ tarif eden patent istemi. Ba·l¨ istem önceki istemde tan¨mlanan teknolojiden daha s¨n¨rl¨ ∆ekilde yaz¨l¨r. BERN SÖZLE≈MES¿ (telif hakk¨-uluslararas¨) 1886 y¨l¨nda ¿sviçre’nin Bern kentinde imzalanan en önemli telif hakk¨ antla∆mas¨. Üyelerinin Bern Birli·i’ni olu∆turdu·u Bern Sözle∆mesine 75’ten fazla devlet imza atm¨∆t¨r. Bern Sözle∆mesi Dünya Fikri Mülkiyet Birli·i Te∆kilât¨ (WIPO) taraf¨ndan yürütülmektedir. Buradaki bilgiler, izin al¨narak, J. Thomas McCarthy taraf¨ndan yaz¨lan “McCarthy’s Desk Encyclopedia of Intellectual Property” adl¨ eserin ikinci bask¨s¨ndan uyarlanm¨∆ ve belli k¨s¨mlar¨ al¨nt¨lanm¨∆t¨r. 1996, Bureau of National Affairs, Inc., Washington, D.C. 20037. NA Books yay¨nlar¨ için ücretsiz 1-800-960-1220 numras¨n¨ aray¨n. 37 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 38 F¿KR¿ MÜLK¿YET TER¿MLER¿ SÖZLÜKÇES¿ leri için bir forum olarak görev yapmak ve ihtilaflar¨n çözülmesini sa·lamakt¨r. ÇAÊRI≈TIRICI MARKA (ticari marka) Bir mal veya hizmet hakk¨nda, o mal¨n veya hizmetin birlikte kullan¨ld¨·¨ markayla ba·lant¨l¨ olarak bir ∆eyler ça·r¨∆t¨ran sözcük, resim ya da di·er türlü semboller. Örne·in kur∆un kalem için “Golyat” sözcü·ü do·rudan sözcük anlam¨yla de·il ancak ça·r¨∆¨m yoluyla büyük boy kavram¨n¨ akla getirmektedir. Ça·r¨∆t¨r¨c¨ bir terim, do·al olarak farkl¨ kabul edilir ve tescil veya mahkemede koruma için hiçbir ∆ekilde ikincil anlam ispat¨ gerektirmez. (BKZ. TANIMLAYICI MARKA) EN ¿Y¿ DURUM (patent) Patentin verilebilmesi için gerekli bir ∆artt¨r. Mucit, bulu∆un yap¨lmas¨ için bildi·i en iyi yolu tan¨mlamal¨d¨r. ESER SAH¿B¿ (telif hakk¨) Telif hakk¨ verilebilen bir eser yaratan ki∆i ya da böyle bir eseri olu∆turan ki∆inin i∆vereni için kullan¨l¨r. “Eser sahibi” sadece roman, oyun veya inceleme türünde eserlerin sahiplerini de·il, ayn¨ zamanda bilgisayar program¨ yazanlar¨, telefon rehberleri için veri derleyenleri, dans koreograflar¨n¨, foto·rafç¨lar¨, heykel sanatç¨lar¨n¨, ressamlar¨, beste ve ∆ark¨ sözü yazarlar¨n¨, ses tespit edenleri ve bir dilden di·erine kitap çeviren çevirmenleri de kapsar. (BKZ. ANLA≈MALI YAPILAN ESER; ORTAK ESER SAH¿PLER¿) DAÊITIM HAKKI (telif hakk¨) Telif hakk¨ sahibinin eserinin kopyalar¨n¨n ya da ses kay¨tlar¨n¨n kamuya sat¨∆ veya kiralama yoluyla da·¨t¨lmas¨ hakk¨n¨n münhas¨ran telif hakk¨ sahibine ait olmas¨. Di·er telif haklar¨ndan ayr¨ olarak, da·¨t¨m hakk¨; eserin kopyalar¨n¨n, kanuni yoldan ço·alt¨lm¨∆ olsun ya da olmas¨n, “ilk sat¨∆ doktrini” durumu d¨∆¨nda transferiyle ihlal edilmi∆ olur. (BKZ. ¿LK SATI≈ DOKTR¿N¿) ESER SAH¿PLER¿ (telif hakk¨) Telif hakk¨ verilebilen bir eserin, esere ayr¨ ayr¨ yapt¨klar¨ katk¨lar¨ birle∆tiren yarat¨c¨lar¨. Ortak eser sahibiyetinde, ortaya konan eserin telif haklar¨ üzerinde ortak sahibiyet söz konusudur. Bir telif hakk¨n¨n sahipleri “ortak malik” olarak kabul edilir ve her birinin, di·er hak sahiplerine kar¨ aktar¨lmak kayd¨yla eserin kullan¨m¨na izin vermek üzere birbirlerinden ba·¨ms¨z haklar¨ bulunur. DENKL¿K DOKTR¿N¿ (patent) Bir ürün ya da sürecin, tam anlam¨yla ihlal niteli·i ta∆¨masa bile, bir patentli bulu∆ ya da süreçle ayn¨ önemli i∆levi yine önemli derecede benzer bir sonuç elde etmek için kullanmas¨ halinde istem yorumu kural¨. DERLEME (telif hakk¨) Daha önceden mevcut materyallerin bir araya getirilmesiyle olu∆turulmu∆, telif hakk¨ verilebilir eser. Derleme, materyalin içeri·inde herhangi bir de·i∆ikli·e gitmeksizin, bunlar¨n seçiminde ve düzenlenmesinde en az derecede de olsa orjinallik göstermelidir. FAYDA (patent) Patentli bir bulu∆un faydal¨ olmas¨. Patent verilebilmesi için bir bulu∆un i∆ler durumda, kullan¨labilir olmas¨ ve toplum için “faydal¨” bir i∆levinin bulunmas¨ gerekir. F¿K¿R-¿FADE ¿K¿L¿Ê¿ (telif hakk¨) Telif hakk¨n¨n bir fikri korumad¨·¨ yönündeki temel kural: telif hakk¨ sadece bir fikrin belirli ifadelerini koruma alt¨na al¨r. DÜNYA F¿KR¿ MÜLK¿YET ÖRGÜTÜ (WIPO) (uluslararas¨) Birle∆mi∆ Milletler Sistemi’nin 16 ihtisas kurulu∆undan biri. Merkezi ¿sviçre’nin Cenevre kentinde bulunan WIPO 1967’de kurulmu∆tur ve fikri mülkiyetin dünya çap¨nda korunmas¨n¨ geli∆tirmekten sorumludur. WIPO, bu sorumlulu·u; ülkeler aras¨nda fikri mülkiyet konusunda i∆birli·ini te∆vik edip, de·i∆ik “birlikler”i ve çok tarafl¨ anla∆malarla kurulmu∆ olan di·er antla∆ma te∆kilatlar¨n¨ yöneterek, geli∆mekte olan ülkeler için örnek kanunlar haz¨rlayarak yerine getirir. F¿KR¿ MÜLK¿YET (patent – ticari marka – haks¨z rekabet – telif hakk¨ – ticari s¨rlar – manevi haklar) Ticari de·eri bulunan ve bir mülkiyet hakk¨yla ayn¨ korumaya tabi olan, insan zihninin yarat¨c¨ fikir ve ifadeleri. Fikri mülkiyet haklar¨n¨ koruman¨n temel yasal yollar¨ telif hakk¨, patent ve ticari markad¨r. Fikri mülkiyet haklar¨,sahiplerine mülklerini kimin kullanaca·¨na karar verme ve mülklerinin izinsiz kullan¨m¨n¨ men etme imkanlar¨n¨ verir. DÜNYA T¿CARET ÖRGÜTÜ (DTÖ) (uluslararas¨ ticaret – fikri mülkiyet) DTÖ ülkeler aras¨ndaki ticari kurallarla ilgilenen uluslararas¨ bir kurulu∆tur. DTÖ’nün temelinde, dünyan¨n ticaretle u·ra∆an ülkelerinin büyük bölümü taraf¨ndan müzakere edilip, imzalanan anla∆malar bulunmaktad¨r. Bu belgeler, uluslararas¨ ticaretin temel hukuki kurallar¨n¨ sa·lamaktad¨r. DTÖ’nun üç temel amac¨, ticaretin mümkün oldu·unca serbest ∆ekilde yap¨lmas¨n¨ sa·lamak, ticaret müzakere- GAYR¿ MADD¿ UNSURLAR (ticari marka) Bir müessesenin veya mal ya da hizmet grubunun, somut varl¨klar¨ndan ziyade ticari itibar¨n¨ yans¨tan de·eri. Gayri maddi unsurlar¨ sa·lam olan bir müessese; tüm maddi varl¨klar¨n¨ yitirse de itibar¨n¨ (gayri maddi varl¨klar¨n¨) koruyabilir. Bir ticaret veya hizmet marka38 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 39 ¿HLALE ¿≈T¿RAK (patent-ticari marka- telif hakk¨) Bir ki∆inin, ba∆ka biri taraf¨ndan gerçekle∆tirilen do·rudan fikri mülkiyet hakk¨ ihlali fiiline i∆tirak etmesiyle olu∆an dolayl¨ fikri mülkiyet hakk¨ ihlalidir. Örne·in marka hakk¨ ihlaline i∆tirak; bir mal¨n üreticisinin, distribütörlerine, mal¨ ba∆ka bir üreticinin mal¨ym¨∆ gibi da·¨tmalar¨ için yard¨m etmesi veya onlar¨ bu yönde te∆vik etmesiyle olu∆ur. s¨, bir müessesenin gayri maddi unsurlar¨n¨n sembolü oldu·undan, marka h¨rs¨zl¨·¨ gayri maddi varl¨klar¨n çal¨nmas¨ niteli·indedir. GÖRSEL-¿≈¿TSEL ESER (telif hakk¨) Birbirine ba·l¨, seri ∆ekilde sunulan ve bir makine vas¨tas¨yla gösterilmesi tasarlanan görüntüler içeren telif hakk¨ edilebilir bir eser ve böyle bir esere ba·l¨ tüm sesler. Görsel-i∆itsel eser için; sat¨∆ sunumlar¨nda, derslerde veya bir müzeye giri∆te kullan¨lan slayt gösterisi genel bir örnek olarak verilebilir. HAKLI KULLANIM (telif hakk¨-ticari marka) Bir telif hakk¨ ya da marka ihlali suçlamas¨na kar∆¨ savunma. Telif haklar¨ konusunda, ABD mahkemeleri hakl¨ kullan¨m olup olmad¨·¨n¨ belirlemek için dört etkeni göz önünde bulundururlar: ihtilafl¨ kullan¨m¨n amaç ve özelli·i; telif hakk¨ verilen eserin içeri·i; kullan¨lan k¨sm¨n bütün olarak eserle ilintisi ve bunun eserin piyasadaki durumu ya da eserin de·eri üzerindeki etkisi. Markalar için ise, ikincil kullan¨c¨; tan¨mlay¨c¨, co·rafi olarak tan¨mlay¨c¨ ya da ki∆isel bir ismi ticari marka anlam¨nda de·il, sadece mal veya hizmetlerinin co·rafi kökenini belirtmek veya i∆ sahibi ki∆iyi göstermek için kulland¨·¨n¨ ispat etmelidir. J. Burns 27 Haziran 1911’de patent alabilmek için çe∆itli mekanizmalar¨ ve para∆üt kavram¨n¨n i∆leyi∆ini gösteren bir çizim sundu. Çizim mucidin yan¨ s¨ra avukat¨ ve tan¨klar¨ taraf¨ndan da imzaland¨. ¿HT¿LAS (haks¨z rekabet) Bir ki∆i ya da firman¨n, ba∆kas¨na ait olan ve patent, telif hakk¨ veya ticari marka hukuku veya ba∆ka türden bir geleneksel münhas¨r hak teorisiyle korunmayan bir yarat¨s¨n¨ sahiplendi·i bir tür haks¨z rekabet. ¿CRA (telif hakk¨) Telif hakk¨ verilen bir eserin, gösterinin radyo veya televizyondan yay¨nlanmas¨n¨ ve bu yay¨n¨n al¨nmas¨n¨ da içeren ∆ekilde, çal¨nmas¨, sahnelenmesi (dans), oynanmas¨. Telifli bir eseri halka aç¨k ∆ekilde icra etme hakk¨, resim ve heykel eserleri ile ses kay¨tlar¨ haricindeki tüm telifli eserler için mevcuttur. ¿K¿NC¿L ANLAM (ticari marka) Bir ticaret ya da hizmet markas¨ için, mü∆terilerin belirli bir mal ya da hizmet markas¨ ile özde∆le∆tirdikleri anlam. Kendilinden ay¨rt edici olmayan ticari sembollerin, ticaret ya da hizmet markas¨ olarak korunabilmesi için ay¨rt edicilik kazanmas¨ gereklidir. Bu sonradan edinilen ay¨rt edilme özelli·i “ikincil anlam” olarak bilinmektedir; çünkü kelimenin ilk anlam¨ndan sonra kazan¨lm¨∆t¨r. “En ¿yi” sözü süt için tan¨mlay¨c¨ olmakla beraber ay¨rt edici de·ildir. As¨l anlam bununla nitelenen sütün iyi oldu·udur. “En ¿yi Süt” ad¨nda bir ürün için münhas¨r ticari marka haklar¨n¨n al¨nmas¨ için, bu sözcü·ü kullanan sat¨c¨n¨n bunu “EN ¿Y¿” markal¨ tüm sütlerin tek bir ticari kaynaktan geldi·ini anlatacak ∆ekilde ikincil anlam¨ ile kullanmas¨ gerekir. HAKSIZ REKABET (genel fikri mülkiyet) Kanunun haks¨z gördü·ü ve zarar görene ∆ikayet hakk¨ do·uran ticari davran¨∆. Marka ihlali uzun süre haks¨z rekabet olarak dü∆ünülmü∆tür. Haks¨z rekabetin tan¨nan di·er hukuki kategorileri; aldat¨c¨ reklam, ticaret yoluyla hakaret, ticari bir s¨r¨n ihlali, aleniyet hakk¨n¨n gasp¨ ve ihtilast¨r. H¿ZMET MARKASI (ticari marka) Bir ürün yerine, otel ve restoran hizmetleri, sat¨∆ hizmetleri, yat¨r¨m hizmetleri vb hizmetleri tan¨mlamak ve ay¨rt etmek için kullan¨lan sözcük, slogan, tasar¨m, resim ya da di·er semboller. ¿LK BA≈VURU (patent-ticari marka) Patentler için öncelik belirlemede mucitlerin hangisinin bulu∆u önce yapt¨·¨n¨ de·il, hangisinin önce ba∆vurdu·unu dikkatte alan kural. Bu kural ABD d¨∆¨nda dünyan¨n hemen hemen tüm devletlerince kabul edilmi∆tir. Markalarda, bir markay¨ tescil etmek için yap¨lan ba∆vurular¨n çat¨∆mas¨ durumunda öncelik sorunu, sonra ba∆vuran ki∆inin muhtemel muhalefetine kar∆¨, ilk yap¨lan ba∆vurunun yay¨nlanmas¨yla çözümlenir. Birle∆ik Devletlerde marka sahibiyeti, ba∆vuruyu kimin önce yapt¨·¨na göre de·il, markay¨ kimin önce kullanm¨∆ oldu·unagöre belirlenir. Ancak yeni “kullanma niyeti sistemi”nde tescil ba∆vurusu, bir markan¨n gerçek anlamdakullan¨lmaya ba∆lanmas¨ndan önce yap¨labilir. (BKZ. KULLANMA N¿YET¿ BA≈VURUSU) ¿HLAL (genel fikri mülkiyet) Bir münhas¨r fikri mülkiyet hakk¨na tecavüz. Bir faydal¨ patentin ihlali; patentli ürün ya da sürecin yap¨m¨, kullan¨m¨ veya sat¨lmas¨n¨ içerir. Tasar¨m patentinin ihlali; bir tasar¨m¨n, s¨radan bir gözlemci için mevcut tasar¨mla önemli derecede benzerlik göstermesi ve bu benzerli·in gözlemciyi o ürünü di·eri zannederek almaya te∆vik etmesi amac¨n¨ ta∆¨yan üretimi içerir. Bir markan¨n ihlali; bir ba∆kas¨na ait markan¨n aldatma, karma∆a yaratma veya di·erlerini yan¨ltma maksad¨yla izinsiz kullan¨m¨ ya da taklidini kapsar. Telifin ihlali ise; telif hakk¨ ba∆kas¨na ait olan bir eserin ço·alt¨lmas¨, uyarlanmas¨, da·¨t¨m¨ veya halka aç¨k yerlerde icras¨n¨ veya sergilenmesini içerir. 39 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 40 F¿KR¿ MÜLK¿YET TER¿MLER¿ SÖZLÜKÇES¿ ¿LK BULU≈ (patent) Patent önceli·ini, bulu∆ için patent ba∆vurusunu kimin yapt¨·¨na göre de·il, bulu∆u önce kimin yapt¨·¨na göre belirleyen kural. Bu kural ABD’de uygulanmaktad¨r. KULLANIM ALANI KISITLAMASI (genel fikri mülkiyet haklar¨ – anti-tröst) Bir fikri mülkiyet lisans¨nda, lisans sahibini lisansl¨ mülkü sadece belirli bir ürün ya da hizmet pazar¨nda kullanmak üzere s¨n¨rlayan hüküm. ¿LK SATI≈ DOKTR¿N¿ (telif hakk¨) Bir telif hakk¨ sahibinin eserinin kopya veya ses kay¨tlar¨n¨n da·¨t¨m¨ üzerindeki münhas¨r hakk¨na istisna olu∆turan durum. Bu ilkeye göre telif hakk¨ sahibi bir kitab¨n kopyas¨n¨ satma hakk¨na sahiptir; ancak o kopyan¨n sonraki el de·i∆tirmellerini kontrol edemez. (BKZ. DAÊITIM HAKKI) KULLANMA N¿YET¿ BA≈VURUSU (ticari marka) ticari marka federal tescilinde, markay¨ belli hizmet ve mallarda kullanmak üzere niyet belirtmeye dayanan ve 1989 y¨l¨ndan bu yana Birle∆ik Devletlerde kullan¨lan tercihe ba·l¨ ba∆vuru yöntemi. ¿≈LEVSELL¿K (patent-ticari marka-telif hakk¨) Tasar¨m¨n, ürüne daha iyi bir görünüm verme ya da ticari kayna·¨n¨ gösterme yerine, ürünün amac¨na daha iyi hizmet etmesini amaçlayan yönü. JENER¿K ¿S¿M (ticari marka) “Ki∆isel bilgisayar” ya da “cep telefonu” örneklerinde oldu·u gibi ço·u ki∆inin belirli bir ürün veya hizmet s¨n¨f ya da kategorisini adland¨rmak için kulland¨·¨ sözcük. Jenerik bir isim hiç kimse taraf¨ndan marka olarak tescil edilemez. J. W. Ruff, belki de J. Burns’ün fikrinden esinlenerek (önceki sayfada yer alan çizime bak¨n¨z), 23 Eylül 1924’te kendi kendine aç¨lan para∆üt için patent ald¨. KAMUSAL ALAN (genel fikri mülkiyet) Herhangi bir fikri mülkiyet ∆ekliyle korunmayan bulu∆, yarat¨c¨ eser, ticari sembol ya da ba∆ka herhangi bir yarat¨n¨n durumu. Kamusal oalanda oldu·u belirlenen unsurlar herkesin kopyalamas¨ ve kullan¨m¨na aç¨kt¨r. Bu unsurlar¨n kopyalanmas¨ yaln¨zca ho∆ görülmemekte, ayn¨ zamanda rekabet sürecinin gere·i olarak te∆vik de edilmektedir. (BKZ. KOPYALAMA; F¿KR¿ MÜLK¿YET) L¿SANS (patent-ticari marka-telif hakk¨) Bir fikri mülkiyet hakk¨n¨ belirli bir süre, ba·lam, pazarlama yöntemi veya toprak parças¨nda kullanmak üzere verilen izin. Fikri mülkiyet hukukunda “münhas¨r lisans”larla “münhas¨r olmayan lisanslar” aras¨nda önemli farkl¨l¨klar vard¨r. Bir münhas¨r lisans yaln¨zca belirli bir alanda “inhisari”d¨r; o lisans¨ veren taraf¨ndan verilen tek lisans de·ildir. Münhas¨r lisans verilirken, lisans veren, münhas¨r lisans¨n kapsad¨·¨ alanda bir ba∆kas¨na ayn¨ haklar¨ içeren lisans vermeyece·ine söz verir. Münhas¨r olmayan bir lisansta ise zilyetlik yine lisans¨ verende kal¨r. Patent lisans¨, patentin temliki seviyesine varmayan bir hak devridir. Bir ticari marka ya da hizmet markas¨, ancak lisans¨ veren, lisans alan taraf¨ndan lisansl¨ marka alt¨nda sat¨lan mal veya hizmetlerin kalite ve içeri·ini kontrol edebiliyorsa geçerli olur. Telif hakk¨ hukukunda, münhas¨r lisans sahibi, belirli bir telif hakk¨na sahiptir ve lisansl¨ hakk¨n ihlaline kar∆¨ dava açabilir. Eser sahibi de·i∆ik haklar için de·i∆ik ki∆ilere çe∆itli lisanslar verebilir, ancak bir eser için daima tek bir telif hakk¨ vard¨r. MANEV¿ HAKLAR (telif hakk¨ – eser sahibi haklar¨) Eser sahiplerinin, telif hakk¨ hukukunda tan¨nanlar¨n ötesinde, baz¨ Avrupa devletleriyle di·er devletlerin hukuk sistemlerinde tan¨nan belirli haklar¨. Manevi haklar genellikle üç kategoriye ayr¨l¨r: eser sahibinin, eserin sahibi olarak an¨lma hakk¨; ba∆kalar¨n¨n yan¨lt¨c¨ ∆ekilde eser sahibi olarak an¨lmas¨n¨ önleme hakk¨ ve isminin kendisine ait olmayan bir eserin sahibi olarak kullan¨lmas¨n¨ önleme hakk¨; eser sahibinin eserinin bir parças¨n¨n ç¨kar¨lmas¨n¨ önleme hakk¨ ve kendi görü∆lerini art¨k yans¨tmayan bir eseri da·¨t¨mdan çekme hakk¨. “KNOW-HOW” (ticari s¨r) Bir ki∆inin belli bir görevi yapmas¨n¨ ya da belli bir aleti ya da süreci kullanmas¨n¨ sa·layan bilgi. KOPYA (telif hakk¨) ¿sim olarak, ses haricindeki telif hakk¨ verilebilen bilgileri tespit eden veya içeren materyaller; fiil olarak, kopyalama eylemi. KOPYALAMA (telif hakk¨-patent-ticari marka) Telif hakk¨ hukukunda “kopyalama”, birbirinden ayr¨ ancak ayn¨ zamanda birbiriyle ili∆kili iki kavram¨ temsil eder. Telif hakk¨ ihlalinin olabilmesi için, “kopyan¨n”, telif hakk¨ verilen bir esere önemli ∆ekilde benzemesi ve rastgele ba·¨ms¨z bir üretim veya telif hakk¨ verilen eserle ayn¨ kaynaktan al¨nm¨∆ olmak yerine telif hakk¨ verilen eserin kendisinden kopyalanm¨∆ olmas¨ gerekir. Telif hakk¨ ihlalinin hukuki standartlar¨, patent ve marka standartlar¨ndan farkl¨d¨r; patent ve marka standartlar¨ kopyalaman¨n ispat¨n¨ gerektirmez. 40 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 41 “REVERSE ENGINEERING” (ticari s¨r) Halka malolmu∆ bir üründen yola ç¨k¨larak, ürünün neden yap¨lm¨∆ oldu·unu, nas¨l i∆ledi·ini ve nas¨l üretildi·ini tespit eden teknik bilgi edinme yöntemi. Bu yöntem, teknik veriyle ba∆layan ve onlar¨ bir ürün üretmek için kullanan al¨∆¨lagelmi∆ mühendislik çal¨∆malar¨na ters yöne seyreder. “Reverse eengineering” ile elde edilen ürün ya da di·er türlü malzeme me∆ru yoldan ele geçirilmi∆se, süreç hukuki ve me∆rudur. MÜZ¿KAL ESER (telif hakk¨) Ses notalar¨ ∆eklinde ifade edilen ve telif hakk¨ verilebilen eser. Bir müzikal eser “kopya” (örne·in, nota partisyonu) veya “ses kayd¨” (örne·in, kompakt disk veya manyetik bant) olarak s¨n¨fland¨r¨lan fiziksel nesnelerde tespit edilebilir. Bir bestecinin eseri, müzikal eser telif hakk¨i kapsam¨na girer; ancak bu eserin tesbiti ses kayd¨ telif hakk¨ kapsam¨ndad¨r. ÖNEML¿ DERECEDE BENZERL¿K (telif hakk¨) Telif hakk¨ verilen bir eserle ikinci bir eser aras¨nda, telif hakk¨ verilen eserin ikinci eser taraf¨ndan ihlale u·rad¨·¨n¨ göstermeye yetecek kadar benzerlik bulunmas¨. Telif hakk¨ ihlali için tam anlam¨yla sözcü·ü sözcü·üne ya da sat¨r¨ sat¨r¨na benzerlik bulunmas¨na gerek yoktur. Bunun yerine, ABD Mahkemeleri, geçerlili·in ve kopyalaman¨n ispat¨yla birlikte, telif hakk¨ ihlalini do·uran benzerlik düzeyini tan¨mlayan “önemli derecede benzerlik” kavram¨n¨ seçmi∆lerdir. SAHTEC¿L¿K (ticari marka) Gerçek bir markan¨n kas¨tl¨ ve bilerek yap¨lm¨∆ kopyas¨n¨ içeren ürünün üretilmesi ya da sat¨lmas¨ fiili. “Sahte marka” gerçek markayla tamamen ayn¨d¨r ya da ona önemli ölçüde benzerlik gösterir. Sahte mallar s¨kl¨kla, görünü∆ü ve yap¨l¨∆¨ itibariyle tutulan ürünleri taklit eder ve tüketicileri gerçek ürünü ald¨klar¨na inand¨rmay¨ amaçlar. SATI≈A ÇIKARMA (patent) Bulu∆ sahibinin, bulu∆u içeren bir ürünün piyasaya sürülmesinden itibaren bir y¨l içinde patent ba∆vurusu yapmamas¨ halinde patent alamamas¨ durumu. ORTAK BULU≈ SAH¿PLER¿ (patent) Tek bir bulu∆ üzerinde bulu∆ süresince birlikte çal¨∆an iki ya da daha fazla ki∆i. SES KAYIT ORTAMI (telif hakk¨) Sinema filminin ses ku∆a…¨ haricindeki telif hakk¨ verilebilen sesleri saklayan ya da sabitleyen, ses band¨, kompakt disk, ses saklayan bilgisayar çipleri vb benzeri nesneler. “PASSING OFF” (ticari marka) (1) Belli bir grup mala ait markan¨n bir ba∆kas¨n¨ ikamesi. (2) ¿hlal edenin bilerek al¨c¨lar¨ yan¨ltma ya da kand¨rma niyeti ta∆¨d¨·¨ ticari marka ihlali. (3) Kand¨rma konusunda kan¨t bulunamamas¨na ra·men ak¨l kar¨∆t¨rma unsurunun sabit oldu·u ticari marka ihlali. (4) ¿ngiliz hukukunun geçerli oldu·u ülkelerde, tescilli ticari marka hukuku haricinde, genellikle benzer bir marka kullanarak rakibinkilere benzer mal ya da hizmetler ile hatal¨ temsili içeren ve genel hukuk kapsam¨nda yasad¨∆¨ say¨lan haller. SES KAYDI (telif hakk¨) Ses kay¨t ortam¨na kaydedilmi∆ seslerden olu∆an telif hakk¨ verilebilen eser kategorisi. SÜRE (patent-ticari marka-telif hakk¨-ticari s¨r) Bir fikri mülkiyet hakk¨n¨n geçerli oldu·u dönem ya da zaman aral¨·¨. Örne·in, ABD’de bir bulu∆ için verilen patentin süresi, patent ba∆vurusunun yap¨ld¨·¨ tarihten itibaren 20 y¨ld¨r; bitki patentleri için de süre ayn¨d¨r. ABD’deki telif haklar¨ için ise süre telif hakk¨ sahibinin ölümünden itibaren 70 y¨l daha devam eder. Ticari s¨r niteli·i ta∆¨yan bilgiler için ise koruma, bilgiler gizli kald¨·¨ sürece devam eder. PATENT (patent) Bir mucide bulu∆unun ba∆kalar¨ taraf¨ndan yap¨lmas¨n¨, kullan¨lmas¨n¨ ya da sat¨lmas¨n¨ men etmek üzere federal hükümet taraf¨ndan verilen hak. Birle∆ik Devletlerde üç tür patent vard¨r: ürün ya da süreçlerin i∆levsel yönlerine ili∆kin fayda patenti, faydal¨ nesnelerin tasar¨m¨na ili∆kin tasar¨m patenti ve canl¨ bir bitkinin yeni bir çe∆idine verilen bitki patenti. Patentler fikirleri de·il; sadece teknolojik kavramlar¨ uygulayan yap¨ ve yöntemleri korur. Tüm patent türleri; ba∆kalar¨n¨, detayl¨ olarak tan¨mlanm¨∆ bir teknoloji, endüstriyel tasar¨m veya bitki çe∆idi alan¨ndan men etme hakk¨n¨ içerir. Bu hakka kar∆¨l¨k olarak, mucit bulu∆unu, ba∆kalar¨n¨n bulu∆u anlay¨p teknolojinin geli∆tirilmesinde kullanmas¨ için tüm ayr¨nt¨lar¨yla kamuoyuna aç¨klamak zorundad¨r. Patent süresi sona erdi·inde, kamunun bulu∆u kullanma ve kullan¨m için tam aç¨klama alma hakk¨ do·ar. SÜREÇ ¿STEM¿ (patent) Ürünün yap¨s¨n¨ içeren ürün ya da cihaz isteminin aksine, bulu∆un, izlenecek ad¨mlar¨ takip ederek yap¨ld¨·¨ yöntemi kapsayan patent istemi. TAKL¿T (patent – ticari marka – telif hakk¨) Patent, marka, ticari görünüm ya da telifle korunan bir ürün ya da eserin t¨pat¨p kopyas¨. 41 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 42 F¿KR¿ MÜLK¿YET TER¿MLER¿ SÖZLÜKÇES¿ TEML¿K (patent-ticari marka-telif hakk¨) Fikri mülkiyet alan¨nda haklar¨n devri. Örne·in bir patentin temliki, al¨c¨n¨n patent sahibi unvan¨n¨ almas¨na yeterli bir hak devri ∆eklinde gerçekle∆ir. Temlik patent üzerindeki tüm inhisar haklar¨n¨n, veya bölünmemi∆ bir k¨sm¨n (örne·in % 50’lik hisse) veya belirli bir yerdeki (örne·in, Birle∆ik Devletler’de belirli bir bölgedeki) haklar¨n devri ∆eklinde olabilir. Bunlardan daha az hak devri “lisans” devri olarak görülür. (BKZ. L¿SANS; GAYR¿ MADD¿ UNSURLAR) TAMAMLAYICI TESC¿L (ticari marka) Tescil edilebilir marka statüsü ∆artlar¨na uymayan, ancak ikincil anlam kazand¨klar¨nda marka statüsünü elde edebilecek sözcük, sembol, ticari ambalaj görünümü, ürün ya da kap ∆ekli veya sloganlar¨n tescili. (BKZ. ¿K¿NC¿L ANLAM) TANIMLAYICI MARKA (ticari marka) Bir mal veya hizmeti, amac¨, boyut veya rengi, kullan¨c¨ s¨n¨f¨ ya da kullan¨c¨lar üzerindeki nihai etkisi gibi kullan¨m¨yla ba·lant¨l¨ olarak tan¨mlayan bir sözcük, resim veya di·er semboller. Tan¨mlay¨c¨ bir sembolün mutlaka ay¨rt edici olmas¨ gerekmez; koruma veya tescil amaçl¨ geçerlili·inin kabul edilmesi için “ikincil anlam” olarak bilinen, sonradan kazan¨lm¨∆ bir ay¨rt edicili·i olmas¨ gerekir. (BKZ. ¿K¿NC¿L ANLAM; ÇAÊRI≈TIRICI MARKA) TASARIM PATENT¿ (patent) Yeni, orjinal ya da aç¨klanmam¨∆ bir endüstriyel tasar¨ma hükümet taraf¨ndan verilen münhas¨r haklar. Tasar¨m patenti, ba∆kalar¨n¨n patentli tasar¨ma çok benzeyen tasar¨mlar¨ yapmalar¨n¨, kullanmalar¨n¨ ya da satmalar¨n¨ men eder. Tasar¨m patenti tasar¨m¨ ∆ekil aç¨s¨ndan kapsar; i∆levsel yönler ise fayda patentinin kapsam¨ndad¨r. Tasar¨m patenti ve fayda patenti, bir otomobil veya bir lamba gibi ayn¨ nesnenin de·i∆ik yönlerini kapsayabilir. 23 A·ustos 1927’de, P. Bunevac’a öncekilerden kullan¨c¨n¨n alete as¨l¨ olmas¨ yerine aleti gerçek anlam¨yla giymesi aç¨s¨ndan farkl¨l¨k gösteren bir bulu∆ olan para∆üt giysisi için patent verildi. T¿CAR¿ GÖRÜNÜM (ticari marka) Bir ürün ya da kab¨n görünümü veya ∆ekli, bir kitap ya da derginin kapa·¨, veya bir otomobilin ay¨rt edici ve tan¨nabilen ∆ekli gibi, ürünün veya hizmetin paketlendi·i unsurlar¨n bütünü. Bu unsurlar bir araya gelerek mü∆terilere sunulan görsel imaj¨ olu∆turur ve bir marka türü ya da tan¨mlay¨c¨ men∆e sembolü olarak yasal münhas¨r haklar kapsam¨na al¨nabilirler. T¿CAR¿ ¿S¿M (ticari marka) Mal veya hizmetleri ay¨rt etmek ve tan¨mlamak amac¨ ile kullan¨lan markalara kar∆¨l¨k; ∆irketleri, ortakl¨klar¨ ve müesseseleri ay¨rt etmek ve tan¨mlamak için kullan¨lan sembol. T¿CAR¿ MARKA (ticari marka) 1. Mallar¨ ay¨rt etmek ve tan¨mlamak için kullan¨lan sözcük, slogan, tasar¨m, resim, ya da ba∆ka herhangi bir sembol. 2. Ticari marka, hizmet markas¨, topluluk markas¨, sertifika markas¨, ticari isim ya da ticari görünüm olarak hukuki statü elde etme ∆artlar¨n¨ haiz; bir sözcük, tasar¨m ya da ürün veya kab¨n ∆eklini kapsayan herhangi bir tan¨mlay¨c¨ sembol. Markalar bir sat¨c¨n¨n mallar¨n¨ tan¨mlarlar ve onlar¨ di·erleri taraf¨ndan sat¨lanlardan ay¨r¨rlar. Markalar markay¨ ta∆¨yan tüm mallar¨n tek bir kaynaktan geldi·ini veya tek bir kaynak taraf¨ndan kontrol edildi·ini ve e∆it kalite seviyesinde oldu·unu gösterir. Markalar ayr¨ca reklam, promosyon ve mal¨n sat¨∆¨na yard¨m i∆levi de görürler. Bir kimse, bir marka hakk¨nda kaynak, ba·lant¨, veya destek konular¨nda ak¨l kar¨∆¨kl¨·¨ yarat¨rsa, ticari markay¨ ihlal etmi∆ olur. TEKN¿Ê¿N B¿L¿NEN DURUMU (patent) Bir bulu∆un a∆ikar olmamas¨ ve yeni olmas¨n¨ tespitte kullan¨lan ve bu ∆ekilde patent verilebilirli·ini belirleyen mevcut teknolojik bilgi bütünü. TEKN¿KTE GENEL UZMANLIK (patent) Bulu∆la ilgili teknoloji alan¨nda herhangi bir mühendis, biliminsan¨ ya da tasar¨mc¨n¨n sahip oldu·u teknik bilgi, deneyim ve uzmanl¨k düzeyi. TEKN¿KTE ÖZELLE≈M¿≈ UZMANLIK (patent) Bir bulu∆un yap¨ld¨·¨ belirli bir teknolojik alanda ola·an yetkinlik seviyesi. (BKZ. A≈¿KARLIK) T¿CAR¿ SIR (ticari s¨r) Ticarette genel olarak bilinmedi·i için gizli kalmas¨na belirli çaba sarf edilen ve de·erli olan ticari bilgi. Bu tür gizli bilgiler, bilgiye uygun olmayan yollardan veya gizlili·i ihlal ederek eri∆enlere kar∆¨ koruma alt¨ndad¨r. Ticari bir s¨rr¨n ihlali bir haks¨z rekabet türüdür. TEL¿F HAKKI (telif hakk¨) Bir eserin yarat¨c¨s¨na hükümet taraf¨ndan, ba∆kalar¨n¨n o eseri ço·altmas¨, uyarlamas¨, da·¨tmas¨, halka aç¨k olarak çalmas¨ ya da göstermesini önlemek için verilen münhas¨r hak. Telif hakk¨ soyut bir fikri de·il, bir fikrin somut ifadesini koruma alt¨na al¨r. Geçerli olabilmesi için telif hakk¨ verilen eserin orjinal olmas¨ ve bir ∆ekilde yarat¨c¨l¨k ta∆¨mas¨ gerekmektedir. TOPLULUK MARKASI (CTM) (ticari marka -uluslararas¨) Avrupa Toplulu·u Marka Tescil Bürosu taraf¨ndan yap¨lan ve toplulu·a üye ülkelerde geçerli olan marka tescili. 42 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 43 TÜREV ESER (telif hakk¨) Önceden mevcut olup, herhangi bir ∆ekilde de·i∆tirilen, yo·unla∆t¨r¨lan veya ekleme yap¨lan eser. ÜRÜN ¿STEM¿ (patent) Ürünün üretilme yöntemi ya da sürecini kapsayan süreç isteminin aksine, ürünün yap¨, ayg¨t veya bile∆imini kapsayan patent istemi türü. UYGULAMA (patent) Bulu∆ sürecinin, bulu∆u tamamlayan ve sonland¨ran fiziksel bölümü. Uygulamadan sonra bulu∆ patent hukuku maksatlar¨ için haz¨r hale gelir. YAYIM (telif hakk¨ ) Bir eserin kopyalar¨n¨n ya da ses kay¨tlar¨n¨n kamuya da·¨t¨m¨. YEN¿LEME (ticari marka-telif hakk¨) Bir ticari marka tescilinin ya da telif hakk¨n¨n süresinin uzat¨lmas¨. ÜRÜN-SÜREÇ ¿STEM¿ (patent) Ürünün, yap¨ld¨·¨ sürecin tan¨mlanmas¨ ile istemini kapsayan patent istemi türü. Ürün-Süreç türünde istem daha çok yeni kimyasal bile∆iklerin tan¨mlanmas¨nda kullan¨l¨r; çünkü bir çok yeni kimyasal madde, ilaç ve t¨bbi ve veteriner ilaç ürünleri sadece yap¨l¨∆ süreçlerinin tarif edilmesiyle tan¨mlanabilir. YEN¿L¿K (patent) Bir bulu∆un patent alabilmesi için yerine getirilmesi gereken üç ∆arttan biri. Yenilik, bulu∆un hiç bir unsurunun tekni·in bilinen durumunun bir parças¨ olmamas¨ halinde geçerlidir. ■ Benjamin Oelsner; Palo Alto, California’da bulunan Brobek, Phaleger & Harrison ∆irketinde avukatl¨k yapmaktad¨r. 43 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 44 F¿KR¿ MÜLK¿YETLE ¿LG¿L¿ B¿LG¿ KAYNAKLARI A.B.D. DEVLET KURUMLARI demeçleri; hat¨rlatmalar, ifadeler ve brifingler; konular ve ülke hakk¨nda haberlerden olu∆an bir dizi bilgi içermektedir. Office of the United States Trade Representative (Birle∆ik Devletler Ticaret Temsilcili·i Bürosu) 600 17th Street, S.W. Washington, D.C. 20506 U.S.A. Tel.: 202-586-8880 Faks: 202-395-3911 ¿nternet: http://www.ustr.gov ¿nternet sitesi raporlar¨, konu∆malar¨, bas¨n duyurular¨n¨ ve ticaretle ilgili konular üzerine bir dizi doküman¨ içermektedir. U.S. House of Representatives Internet Law Library (A.B.D. Temsilciler Meclisi ¿nternet Hukuku Kütüphanesi) Internet: http://www.law.house.gov/105.htm. ¿nternet sitesi, fikri mülkiyet hakk¨nda genel bilginin yan¨ s¨ra telif hakk¨, patent ve ticari marka için ayr¨ bölümlere ba·lant¨ sa·lamaktad¨r. U.S. Library of Congress (A.B.D. Kongre Kütüphanesi) United States Copyright Office (A.B.D. Telif Hakk¨ Bürosu) 101 Independence Avenue, S.E. Washington, D.C. 20540 U.S.A. Tel.: 202-707-8350 Internet: http://lcweb.loc.gov/copyright ¿nternet sitesi; s¨k sorulan sorular¨ ve Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nün dokümanlar¨n¨ içeren telif hakk¨ ile ilgili bilgilerin yan¨ s¨ra “Copyright Basics” (Telif Yasas¨n¨n Temelleri) ba∆l¨kl¨ bir yay¨m¨ da sunmaktad¨r. U.S. Department of Commerce (A.B.D. Ticaret Bakanl¨·¨) International Trade Administration (Uluslararas¨ Ticaret ¿daresi) 14th Street and Constitution Avenue, N.W. Washington, D.C. 20230 U.S.A. Tel.: 202-482-3809 Faks: 202-482-4281 ¿nternet: http://www.ita.doc.gov/legal/ipr.html ¿nternet sitesi, A.B.D. fikri mülkiyet hakk¨ kanunlar¨, “Özel 301” uygulama faaliyetleri ve TRIPS Anla∆mas¨ üzerine periyodik olarak güncelle∆tirilen makaleleri içermektedir. ULUSLARARASI ÖRGÜTLER U.S. Department of Commerce (A.B.D. Ticaret Bakanl¨·¨) Patent and Trademark Office (Patent ve Ticari Marka Bürosu) Crystal Park Arlington, Virginia 22202 U.S.A. Tel.: 703-305-9300 ¿nternet: http://www.uspto.gov/ ¿nternet sitesi, kurallar,tavsiyeler, tan¨mlar, ba∆vuru/sunum formlar¨, ücretler ve di·er fikri mülkiyet bilgilerine eri∆im sa·lar. European Patent Office (Avrupa Patent Bürosu) Erhardtstrasse 27 D-80331 Munich Germany Tel.: (+49 89 ) 22 99-0 Faks: (+49 89 ) 23 99-44 65 Internet: http://epo.co.at/epo ¿nternet sitesi; Avrupa Patent Bürosu hakk¨nda genel bilgi, resmi yaz¨∆malar, bir patent bilgi merkezi, ba∆vuranlar için bir araç-kutusu (toolbox) ve patent bilgi ürünlerinden olu∆maktad¨r. U.S. Department of State (A.B.D. Devlet Bakanl¨·¨) Bureau of Economic and Business Affairs (Ekonomi ve Ticaret ¿li∆kileri Bürosu) Office of Trade Policy and Programs (Ticaret Politikas¨ ve Düzeni Bürosu ) 2201 C Street, N.W. Washington, D.C. 20520 U.S.A. Tel.: 202-647-1310 ¿nternet: http://www.state.gov/www/issues/economic ¿nternet sitesi, güncel sorunlar taraf¨ndan belirlenen ekonomi ve ticaretle ilgili konular; bas¨n World Intellectual Property Organization (Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü) P.O. Box 18 CH-1211 Geneva 20, Switzerland Tel.: +41-22 338 9111 Faks: +41-22 733 54 28 Internet: http://www.wipo.int Internet sitesi; bu örgütün tarihi ve amaçlar¨n¨n yan¨s¨ra üyelerinin bir listesini, idare etti·i 44 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 45 antla∆malar¨, anla∆ma yapan taraflar¨n veya imza atanlar¨n listesini içermektedir. 1150 18th Street, N.W. Suite 700 Washington, D.C., 20036 U.S.A. Tel.: 202-872-5500 Faks: 202-872-5501 ¿nternet: http://www.bsa.org ¿nternet sitesi, 65 ülkede izinsiz kullan¨m uygulamas¨ program¨ ve hemen hemen tüm uluslarda i∆lemekte olan korsanl¨k kar∆¨t¨ s¨cak hatta sahip bir yaz¨l¨m endüstrisi örgütünün çal¨∆malar¨ ile Ticari Yaz¨l¨m Birli·i bürolar¨n¨n uluslararas¨ adreslerini içermektedir. World Trade Organisation (Dünya Ticaret Örgütü) 154 Rue De Lausanne CH-1211 Geneva 21, Switzerland ¿nternet: http://www.wto.org ¿nternet sitesi, Dünya Ticaret Örgütü üzerine genel bilgiye ek olarak mallar, hizmetler, çevre, geli∆me, tart¨∆malar¨n çözümü gibi konular ile ilgili özel bölümler içermektedir. B¿RL¿KLER VE T¿CARET ÖRGÜTLER¿ American Intellectual Property Law Association (Amerikan Fikri Mülkiyet Hukuku Birli·i) 200 Jefferson Davis Highway Suite 203 Arlington, Virginia 22202 U.S.A. Tel.: 703-415-0780 Faks: 703-415-0786 ¿nternet: http://www.aipla.org ¿nternet sitesi; patentler, ticari markalar, telif haklar¨, haks¨z rekabet ve fikri mülkiyetin di·er sahalar¨yla ilgili kanunlar¨ geli∆tirmeyi amaçlayan bilgilerden olu∆maktad¨r. Yoshiro Nakamatsu ya da bilinen ad¨yla Dr. NakaMats disketlerin mucidi ve gelmi∆ geçmi∆ herkesten daha fazla say¨da patentin (3000’den fazla) sahibidir. Nakamatsu 1952’de disket için henüz 23 ya∆¨nda iken patent alm¨∆ ve ancak 1979’da imtiyaz hakk¨ anla∆mas¨ imzalam¨∆t¨r. International Intellectual Property Alliance (Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Birli·i) 1747 Pennysylvania Avenue, N.W. Washington, D.C. 20006 U.S.A. Tel.: 202-833-4198 Faks: 202-872-0546 ¿nternet: http://www.iipa.com ¿nternet sitesi; Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Birli·i (telif hakl¨ eserlerin uluslararas¨ düzeyde korunmas¨ ile ilgili iki ya da çok tarafl¨ çabalar¨ bulunan A.B.D. telif hakk¨ temelli endüstrisini temsil eden bir birle∆me ) ile ilgili bilgilerin yan¨ s¨ra ülke ve konuya göre düzenlenmi∆, dünya çap¨nda korsanl¨k üzerine raporlar¨ da içermektedir. American Society of Composers, Authors, and Publishers (Amerikan Besteciler, Yazarlar ve Yay¨nc¨lar Birli·i) One Lincoln Plaza New York, New York 10023 U.S.A Tel.: 212-621-6000 Internet: http://www.ascap.com/ 68.000’in üzerinde besteci, güfteci, söz yazar¨ ve müzik yay¨nc¨s¨n¨n üye oldu·u birli·in internet sitesinde, lisans, telif hakl¨ eserlerin halka aç¨k gösterime sunulmas¨ için hak sahibine ücretinin ödenmesi yoluyla üyelerinin haklar¨n¨ korumay¨ amaç edinen bilgiler bulunmaktad¨r. Motion Picture Association of America (Amerikan Sinema Filmi Birli·i) 1600 Eye Street, N.W. Washington, D.C. 20006 U.S.A Tel.: 202-293-1966 ¿nternet: http://www.mpaa.org Bu örgütün ve onun sinema filmleri, ev videolar¨ ve televizyon endüstrisinin sesi gibi çal¨∆an uluslararas¨ kar∆¨l¨·¨ the Motion Picture Association’¨n (Sinema Filmleri Birli·i) internet sitesi, Amerikan Sinema Filmleri Birli·i’nin korsanl¨k kar∆¨t¨ çabalar¨ ve endüstriyi düzenleyen kanun ve yönetmeliklerdeki yeri hakk¨nda bilgi vermektedir. Association of American Publishers, Inc. (Amerikan Yay¨nc¨lar Birli·i) 1718 Connecticut Avenue, N.W., #700 Washington, D.C. 20009-1148 U.S.A. Tel.: 202-232-3335 Faks: 202-745-0694 ¿nternet: http://www.publishers.org A.B.D kitap yay¨nc¨l¨·¨ endüstrisinin ba∆l¨ca ticaret birli·inin internet sitesinde telif hakk¨ ve elektronik yay¨nc¨l¨kla ilgili bilgiler bulunmaktad¨r. Music Publishers Association (Müzik Yay¨mc¨lar¨ Birli·i) 1353 River Road Teaneck, New Jersey 07666 U.S.A Tel.. 201-287-1324 Faks: 201-287-9226 ¿nternet: http://wwwmpa.org Telif hakk¨ kaynak merkezi arac¨l¨·¨yla, telif hakk¨ sorumlulu·unu art¨rmak için bu konuda bilgi vermekte ve internetteki müzik bilgisi kaynaklar¨na ba·lant¨ adresleri içermektedir. Business Software Alliance (Ticari Yaz¨l¨m Birli·i) National Music Publishers Association (Ulusal Müzik Yay¨mc¨lar¨ Birli·i) 45 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 46 F¿KR¿ MÜLK¿YETLE ¿LG¿L¿ B¿LG¿ KAYNAKLARI 711 Third Avenue New York, New York 10017 U.S.A Tel.: 212-370-5330 Faks: 212-953-2384 ¿nternet: http://www.nmpa.org Telif hakk¨ ve yeni teknoloji ile ilgili kanun yapma, yasall¨k ve e·itim gibi konularla ilgilenen bu birli·in internet sitesi telif hakk¨ ve lisans hakk¨nda s¨k sorulan sorular¨ içermektedir. Software Publishers Association (Yaz¨l¨m Yay¨mc¨lar¨ Birli·i) 1730 M Street, N.W. Suite 700 Washington, D.C. 20036-4510 U.S.A. Tel.: 202-4520-1600 ¿nternet: http://www.spa.org ¿nternet sitesi yaz¨l¨m korsanl¨·¨yla sava∆ hakk¨nda bilgi içermektedir. Yasal bilgi ve ba∆vuru kaynaklar¨ ile birlikte kütüphaneler, barolar ve di·er hukuk okullar¨yla ile ilgili bilgi sunar. 20. yüzy¨l¨n ba∆¨nda, F. A. Faught ve C. J. Pilling yukar¨daki patent çiziminde gösterilen bir kan bas¨nc¨ ölçüm ve gösterim aleti üzerinde çal¨∆m¨∆, Mart 1914’te patent alm¨∆t¨r. EÊ¿T¿M KURUMLARI (¿NTERNET S¿TELER¿) Cornell University (Cornell Üniversitesi) http://www.law.cornell.edu:80/topics/copyright.html A.B.D. telif hakk¨ kanunu üzerine kaynak materyaller sa·lar. Stanford University, Copyright and Fair Use (Stanford Üniversitesi, Telif Hakk¨ ve Adil Kullan¨m) http://www.fairuse.stanford.edu/ Hükümler, adli görü∆ler, anla∆malar, mukaveleler gibi temel materyaller ile; gündemdeki yasama ve telif hakk¨ kanunu üzerine genel görü∆leri içermektedir. Stanford University, Legal Information Institute (Stanford Üniversitesi, Yasal Bilgi Enstitüsü) http://palimpsest.stanford.edu/bytopic/intprop A.B.D. telif kakk¨ kanunu üzerine kaynak materyallerden olu∆maktad¨r. University of California, Los Angeles, The UCLA Online Inst¨tute for Cyberspace Law and Policy (California Üniversitesi, Los Angeles, UCLA Siber Uzay Hukuku ve Politikas¨ ¿çin Çevrim-içi Enstitü) http://ww.gse.ucla.edu/iclp/hp.html Bir siber uzay hukuku bibliyografyas¨ ve uzay hukuku ile ilgili son davalar¨ içerir. University of Washington School of Law The Center For Advanced Studies and Research on Intellectual Property (CASRIP) (Washington Üniversitesi Hukuk Okulu, Fikri Mülkiyet Üzerine ¿leri Çal¨∆malar ve Ara∆t¨rmalar Merkezi) http://law.washington.edu/~casrip CASRIP Program¨ ile ilgili bilgi ve CASRIP ara∆t¨rmalar¨ ve fikri mülkiyetle ilgili di·er faaliyetleri anlatan, bu konudaki geli∆melerden haberdar eden ve y¨lda üç kez yay¨mlanan bir gazeteyi içermektedir. Franklin Pierce Law Center (Franklin Pierce Hukuk Merkezi) http://www.fplc.edu/pointbox.htm Fikri mülkiyet kaynaklar¨, patentler, telif haklar¨, ticari markalar, ticari s¨rlar ve bilgisayarlarla ilgili bilgi için yüzlerce kaynak sa·lar. Hal R. Varian’¨n “Bilgi Ekonomisi” Web Sitesi http://www.sims.berkeleyt.edu/resources/infoecon/ index.html Fikri mülkiyet hakk¨nda genel bilgi veren sitelerin yan¨ s¨ra fikri mülkiyet politikas¨ ve hukuku, endüstrideki olaylar, telif hakk¨, patent ve süperda·¨t¨m ile ilgili özel olarak haz¨rlanan sitelere de ba·lant¨lar içermektedir. D¿ÊER Intellectual Property Reference Library (Fikri Mülkiyet Ara∆t¨rma Kütüphanesi) http://www.servtech.com/~mobb/ref_govt.htm Ba∆l¨ca A.B.D.devlet temsilciliklerinin fikri mülkiyetle ilgili sitelerinin yan¨nda dünyan¨n di·er bir kaç ülke ve bölgesindeki sitelere de ba·lant¨ sa·lar, bu sitelerdeki bilgiler hakk¨nda k¨sa aç¨klamalar¨ içerir. Harvard Information Infrastructure Project (Harvard Bilgi Altyap¨s¨ Projesi) http://www.ksg.harvard/edu/iip Fikri mülkiyet, internet koordinasyonu ve yönetimi,elektronik ticaret ve endüstri de dahil olmak üzere bilgi altyap¨s¨ ile ilgili politikalar¨ geni∆ kapsaml¨ bir ∆ekilde belirlemek için gerçekle∆tirilen Harvard Üniversitesi temelli bir projeyi anlatmaktad¨r. James W. Piper & Co. Patent Information Service (James W. Piper & Co. Patent Bilgi Servisi) http://www.piperpat.co.nz/organs.html Dünyan¨n çe∆itli ülkeleri ve bölümlerindeki fikri mülkiyet örgütlerini liste halinde içermektedir. John Marshall Law School (John Marshall Hukuk Okulu) http://www.jmls.edu 46 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 47 F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKKINDA EK OKUMALAR* Alford, William P. To Steal a Book Is an Elegant Offense: Intellectual Property Law in Chinese Civilization. (Kitap Çalmak Seçkin Bir Suçtur: Çin Uygarl¨·¨nda Fikri Mülkiyet Hukuku) Stanford, California: Stanford University Press, 1995. Clapes, Anthony Lawrence. Softwars: The Legal Battles for Control of the Global Software Industry. (Yaz¨l¨m Sava∆lar¨: Küresel Yaz¨l¨m Endüstrisinin Denetimi için Yasal Sava∆lar) Westport, Connecticut: Quorum Books / Greenwood Publishing Group, 1993. Anderson, Robert D. (ed). Competition Policy and Intellectual Property Rights in the KnowledgeBased Economy. (Bilgiye Dayal¨ Ekonomide Rekabet Politikas¨ ve Fikri Mülkiyet Haklar¨) Calgary, Alberta, Canada: University of Calgary Press, 1998. D’Amato, Anthony (ed.) and Doris Estelle Long. International Intellectual Property Anthology. (Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Antolojisi) Cincinnati, Ohio: Anderson Publishing Company, 1997. Dorr, Robert C. And Christopher H. Munch. Protecting Trade Secrets, Patents, Copyrights, and Trademarks: 1997 Cumulative Supplement. (Ticari S¨rlar, Patentler, Telif Haklar¨ ve Ticari Markalar¨n Korunmas¨: 1997 Kümülatif Eki) New York: Panel Publishers / Aspen Law & Business, 1997. Baumgarten, John A. and Michael A. Epstein. International Protection of Intellectual Property: Current Issues and Directions. (Fikri Mülkiyetin Uluslararas¨ Korumas¨: Güncel Sorunlar ve Yönelimler) 12th ed. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall Law & Business, 1991. Beier, Friedrich-Karl and Gerrick Schricker. From GATTS to TRIPS: The Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights. (GATT’tan TRIPS’e: Fikri Mülkiyet Haklar¨n¨n Ticaretle ¿lgili Yönleri Hakk¨nda Anla∆ma) New York: John Wiley & Sons, 1996. Elias, Stephen. Patent, Copyright, and Trademark: A Desk Reference to Intellectual Property Law. (Patent, Telif Hakk¨ ve Ticari Marka: Fikri Mülkiyet Hukuku Konusunda Masan¨zdaki Ba∆vuru Kitab¨) Berkeley, California: Nolo Press, 1999. Epstein, Michael A. Modern Intellectual Property. (Ça·da∆ Fikri Mülkiyet) New York: Panel Publishers / Aspen Law & Business, 1995 Besenjak, Cheryl. Copyright Plain and Simple. (Do·rudan ve Basitçe Telif Hakk¨) Franklin Lakes, New Jersey: The Career Press, 1997. Gold, Robert J. Eureka! The Entrepreneurial Inventor’s Guide to Developing, Protecting, and Profiting From Your Ideas. (Giri∆imci Bulu∆ Sahibinin Fikirlerini Geli∆tirme, Koruma ve Bunlardan Kazanç Sa…lama K¨lavuzu) Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall Trade, 1994. Branscomb, Anne Wells. Who Owns Information? From Privacy to Public Access. (Bilgi Kime Ait? Özelden Kamu Eri∆imine) New York: Basic Books, 1995. Callan, Bénédicte. Pirates on the High Seas: The United States and Global Intellectual Property Rights. (Büyük Denizlerde Korsanlar: Birle∆ik Devletler ve Küresel Fikri Mülkiyet Haklar¨) New York: Council on Foreign Relations, Inc., 1998. Gutterman, Alan S. and Bentley J. Anderson. Intellectual Property in Global Markets. (Küresel Piyasalarda Fikri Mülkiyet) Cambridge, Massachusetts: Kluwer Academic Publishers, 1997. * Kolayl¨k sa·lamak için ad¨ geçen kaynaklar¨n parantez içinde Türkçe çeviri isimleri verilmi∆tir. 47 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 48 F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKKINDA EK OKUMALAR Fishman Stephen and Patti Gima (ed). The Copyright Handbook: How To Protect & Use Written Works. (Telif Hakk¨ El Kitab¨: Yaz¨l¨ Eserleri Koruma ve Kullanma Yollar¨) 4th ed. Berkeley, California: Nolo Press, 1997. McCarthy, J. Thomas. McCarthy’s Desk Encyclopedia of Intellectual Property (McCarthy’nin Masa Üstü Fikri Mülkiyet Ansiklopedisi). 2nd Ed. Washington, D. C. : Bureau of National Affairs, 1996. Foster, Frank H. and Robert L. Shook. Patents, Copyrights, and Trademarks. (Patentler, Telif Haklar¨ ve Ticari Markalar) New York: John Wiley & Sons, 1993. Nimmer, Melville B. et al. Cases and Materials on Copyright (Telif Hakk¨ Konusunda Dava ve Materyaller). 5th ed. New York: Matthew Bender & Company, 1998. Goldstein, Paul. Copyright’s Highway: From Gutenberg to the Celestial Jukebox. (Gutenberg’den Kutsal Müzikdolab¨na) New York: Hill & Wang, 1995. “Patent, Trademark & Copyright Journal” (“Patent, Ticari Marka ve Telif Hakk¨ Gazetesi – haftal¨k raporlar). Washington, D. C. : Bureau of National Affairs. Harris, Lesley Ellen. Digital Property. (Dijital Mülkiyet) Ontario, Canada: McGraw Hill Ryerson Ltd., 1998. Hurley, Deborah and Hal Varian (eds). Internet Publishing and Beyond: The Economics of Digital Information and Intellectual Property (Internet Yay¨mc¨l¨·¨ ve Ötesi: Fikri Mülkiyet ve Dijital Bilgi Ekonomisi - Harvard Bilgi Altyap¨s¨ Projesi yay¨n¨). Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1998. Kahin, Brian and Charles Messon (eds.). Borders in Cyberspace: Information Policy and the Global Information Infrastructure (Siber Uzayda S¨n¨rlar: Bilgi Politikas¨ ve Küresel Bilgi Altyap¨s¨ - Harvard Bilgi Altyap¨s¨ Projesi yay¨n¨). Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1997. Kurz, Raymond A. et al. Internet and the Law: Legal Fundamentals for the Internet User (Internet ve Hukuk: Internet Kullan¨c¨s¨ için Yasal Temeller). Rockville, Maryland: Government Institutes, Inc., 1996. Leaffer, Marshall A. (ed.). International Treaties on Intellectual Property (Fikri Mülkiyet Hakk¨nda Uluslararas¨ Antla∆malar). 2nd ed. Washington, D. C. : Bureau of National Affairs, 1997. 5 Aral¨k 1994’te yürürlü·e giren bir yasaklama karar¨ Pepsi Co, Inc.’¨n önceki on y¨ll¨k Genel Müdürü olan William Redmond’un May¨s 1995’e kadar rakip Quaker Oats Company’de Pepsi Co.’nun 1995 i∆ planlar¨n¨ bilmesi nedeniyle görev almas¨n¨ engellemi∆tir. Bu yasaklama Redmond’u ayn¨ zamanda süresiz olarak Quaker’¨n “Gatorade®”ine rakip olan “All Sport®” içece·i ile ilgili s¨rlar¨ da kapsayan her tür Pepsi Co. ticari s¨rr¨n¨ kullanma ya da aç¨klamadan men etmektedir. Pepsi Co., Redmond’un Gatorade / Snapple’den sorumlu üst düzey yönetici olarak yeni konumunun “onu kaç¨n¨lmaz olarak Pepsi Co.’nun ticari s¨rlar¨n¨ aç¨klamaya yöneltece·ini” ba∆ar¨l¨ ∆ekilde ortaya koymu∆tur. Lee, Lewis C. And J. Scott Davidson. Managing Intellectual Property Rights (Fikri Mülkiyet Haklar¨n¨n Yönetimi). New York: John Wiley & Sons / Wiley Law Publications, 1993. Price Waterhouse EMC Practice and Price Waterhouse World Technology Center. Entertainment, Media, and Communications Technology Forecast: 1998 (E·lence, Medya ve ¿leti∆im Teknolojisi Tahminleri:1998). Menlo Park, California: Price Waterhouse World Technology Center, 1997. Rosenoer, Jonathan. Cyberlaw: The Law of the Internet (Siber Hukuk: Internette Hukuk). New York: Springer-Verlag, 1996. Ryan, Michael P. Knowledge Diplomacy: Global Competition and the Politics of Intellectual Property (Bilgi Diplomasisi: Fikri Mülkiyet Politikas¨ ve Küresel Rekabet). Washington, D. C. : The Brookings Institution, 1998. Samuels, Jeffrey M. Basic Facts About Trademarks (Ticari Markalar Hakk¨nda Temel Gerçekler). Washington, D. C. : U. S. Departmant of Commerce, Patent and Trademark Office, 1992. Schultz, John S. and Steven Windsor. International Intellectual Property Protection for Computer Software: A Research Guide and Annotated Bibliography (Bilgisayar Yaz¨l¨m¨ için Uluslararas¨ Fikri Mülkiyet Korumas¨: Bir Ara∆t¨rma K¨lavuzu ve Aç¨klamal¨ Bibliyografya). Littleton, Colorado: F. B. Rothman, 1995. Sell, Susan K. Power and Ideas: North-South Politics of Intellectual Property and Antitrust (Güç ve Fikirler: Fikri Mülkiyetin Kuzey-Güney Politikas¨ ve Anti-tröst). Stoneybook, New York: State University of New York, 1998. Ludlow, Peter. High Noon on the Electronic Frontier: Conceptual Issues in Cyberspace (Elektronik Cephesinde Tam Ö·le Vakti: Siber Uzayda Kavramsal Konular). Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1994. 48 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 49 Webster, Andrew and Kathryn Packer (eds.). Innovation and the Intellectual Property System (Yenilik ve Fikri Mülkiyet Sistemi). Cambridge, Massachusetts: Kluwer Law International, 1996. United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization. Copyright Laws and Treaties of the World (Dünya Telif Hakk¨ Yasalar¨ ve Antla∆malar¨ – eklerle birlikte sayfalar¨ ayr¨labilir cilt). Washington, D. C.: Bureau of National Affairs, 1956- . Wecherti John and Douglas Adeney. Computer and Information Ethic (Bilgisayar ve Bilgi Eti·i). Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1997. United States Information Infrastructure Task Force, Working Group on Intellectual Property Rights. Intellectual Property and the National Information Infrastructure (Fikri Mülkiyet ve Ulusal Bilgi Altyap¨s¨). Washington, D. C. : U. S. Patent and Trademark Office, 1995. Wilson, Lee. The Trademark Guide (Ticari Marka K¨lavuzu). New York: Allworth Press, 1998. World Intellectual Property Organization. The First Twenty-five Years of the World Intellectual Property Organization (Dünya Fikri Mülkiyet Örgütünün ¿lk Yirmi-be∆ Y¨l¨). Geneva: WIPO, 1992. United States Library of Congress, Copyright Office. Report on Legal Protection for Databases: Report of the Register of Copyrights (Veri Tabanlar¨n¨n Yasal Korumas¨ Hakk¨nda Rapor: Telif Hakk¨ Kay¨t Raporu). Washington, D. C. : U. S. Copyright Office, 1997. World Intellectual Property Organization. Intellectual Property Reading Material (Fikri Mülkiyet hakk¨nda Okumalar). Geneva: WIPO, 1992. United States National Research Council, Steering Committess for Intellectual Property. Intellectual Property Issues in Software (Yaz¨l¨mda Fikri Mülkiyet Sorunlar¨). Washington, D. C. : National Academy Press, 1992. World Intellectual Property Organization. Introduction to Intellectual Property: Theory and Practice (Fikri Mülkiyete Giri∆:Kuram ve Uygulama). Cambridge, Massachusets: Kluwer Law International, 1996. Wayner, Peter. Digital Copyright Protection (Dijital Fikri Mülkiyet Korumas¨). San Diego, California: AP Professional (Academic Press, a division of Harcourt Brace & Co.), 1997. “World Intellectual Property Report” (“Dünya Fikri Mülkiyet Raporu” ayl¨k haber bülteni) Washington, D.C.: Bureau of National Affairs. 49 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 50 F¿KR¿ MÜLK¿YET HAKKINDA EK OKUMALAR HAZIRLAYANLAR Ba∆ editör Editör Sanat Yönetmeni Resim Editörü Yard¨mc¨ Editör George Clack Kathleen Hug Thaddeus A. Miksinski, Jr. Joann Stern Eileen Deegan RES¿M ALINTILARI: Ön kapak (üstten alta) Corbis/ Bettman; Apple logosu Apple Computer, Inc.’e ait müseccel markad¨r; Eli Lilly and Company; W. Atlee Burpee & Co. izni ile kullan¨lm¨∆t¨r; Corbis/ Bettman; 1: Corbis/ Bettman; 2: Smithsonian Institution/ NMAH Transportation/ Koleksiyonlar; 3: (üstte) Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesi; 3: (altta) Levi Strauss & Co. ; 4: (üstte) MR. PEANUT ve MR. PEANUT karakteri Nabisco Brands Co. ticari markalar¨d¨r; izinle kullan¨lm¨∆t¨r; 4: (altta) Apple logosu Apple Computer, Inc.’e ait müseccel markad¨r; 5: (üstte) Eastman Kodak Company izni ile kullan¨lm¨∆t¨r; Kodak, Eastman Kodak Company’ye ait ticari markad¨r; 5: (altta) Document Company, Xerox izni ile kullan¨lm¨∆t¨r; 6: (üstte) Warner Bros. And Turner Entertainment Co. izni ile; tüm hakk¨ sakl¨d¨r; 6: (altta) W. Atlee Burpee & Co. izni ile kullan¨lm¨∆t¨r; 7: Corbis/ Bettman; 10: (üstte) Disney Enterprises, Inc. izni ile kullan¨lm¨∆t¨r; 10: (altta) Texas Instruments izni ile; 11: Abercrombie & Fitch Stores, Inc. izni ile; 12, 13: DuPont izni ile; 14: © Sinopix; 16: © Brian Atkinson; 17, 19: Gana Telif Hakk¨ Bürosu izni ile; 21: Corbis/ Bettman; 22: Eli Lilly and Company izni ile; 24: Mark Twain Projesi, California Üniversitesi, Berkeley izni ile; 26: Data General Corporation izni ile; 27: MONOPOLY®, TM ve © 1998 Hasbro, Inc.; tüm hakk¨ sakl¨d¨r; izin ile kullan¨lm¨∆t¨r; 28: Haggerty Enterprises, Inc. izni ile; 30: Bayer Corporation izni ile; 31: Texas Instruments izni ile; 32: © David Cooper 1997, National Endowment for the Arts izni ile; 33: Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesi; 34: Napoleon Sarony, Birle∆ik Devletler Kongre Kütüphanesi; 37 – 40: Image Source International izni ile; 43: © P. Perrin/ SYGMA; 44: Image Source International izni ile; 46: PepsiCo. Inc. izni ile kullan¨lm¨∆t¨r. Distributed by Public Affairs Section Embassy of the United States of America Produced by Regional Program Office, Vienna RPO 2001-0194 Turkish (Intellectual Property Rights) 50 PROPERTY TURK 6/8/05 4:15 PM Page 51