Ceyhan Havzası Eylem Plan Raporu
Transkript
Ceyhan Havzası Eylem Plan Raporu
TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7 ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9 TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................15 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................19 EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................51 1. GĠRĠġ ............................................................................................................................77 1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................78 1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları ............................................................................83 1.2.1. Veri Temini ......................................................................................................85 1.2.2. Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................87 1.2.3. Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................92 1.2.4. Planlama ÇalıĢmaları ......................................................................................93 2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI ...................................................................................95 3. HAVZA GENEL DURUMU ............................................................................................99 3.1. YerleĢim Yerleri ......................................................................................................99 3.2. Coğrafi Durum ......................................................................................................104 3.3. Meteorolojik Bilgiler ..............................................................................................112 3.4. Arazi Kullanımı .....................................................................................................120 3.5. Tarım ve Hayvancılık............................................................................................126 3.5.1. Tarım ............................................................................................................126 3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı .........................................................................129 3.5.3. Hayvancılık ...................................................................................................131 3.6. Sanayi Durumu ....................................................................................................132 3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri ....................................................................................132 3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri .............................................................................135 3.7. Korunan Alanlar ...................................................................................................139 3.8. Su Kaynakları .......................................................................................................142 3.8.1. Akarsular .......................................................................................................142 3.8.2. Barajlar .........................................................................................................147 3.8.3. Göletler .........................................................................................................152 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 2 / 432 3.8.4. 3.9. 4. Deniz DeĢarjları....................................................................................................153 Türkiye Geneli ......................................................................................................155 4.1.1. Türkiye‘nin Su Potansiyeli .............................................................................155 4.1.2. Sektörel Su Kullanımları ................................................................................158 4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................160 4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ...................................161 4.2. Ceyhan Havzası ...................................................................................................171 4.2.1. Havza Su Potansiyeli ....................................................................................171 4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................172 4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................173 4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar .......................................................................174 4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................174 ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ..............................................................................183 5.1. Kentesel Atıksu Altyapısı ......................................................................................186 5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................186 5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................187 5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu .......................................................................194 5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................195 5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................200 5.3. 6. Yeraltı Suları .................................................................................................152 SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU ......................................155 4.1. 5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Katı Atık Yönetimi Altyapısı ..................................................................................206 5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................206 5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................209 SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ............213 6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları .......................................................................................213 6.1.1. Yöntem .........................................................................................................213 6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................217 6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ...........................................................................226 6.2.1. Nüfus Tahminleri ...........................................................................................227 6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................231 6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................232 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 3 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.2.2. Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................240 6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri .............................253 6.2.2.4. Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................264 6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .....................................................271 6.2.3.1. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................272 6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .........274 6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .............277 6.2.3.4. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri 280 6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .................281 6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ...............283 6.2.3.7. Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri ...................................................................285 6.2.4. 7. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................293 HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ ................299 7.1. Baskı ve Etkiler ....................................................................................................299 7.1.1. Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskı ve Etkiler ...........................................................299 7.1.2. Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler ..............................301 7.1.3. Tarım ve Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler ............303 7.1.4. Nehirler ve Kollarında Su Kalitesi Ġzlemesinde YaĢanan Problemler .............303 7.1.5. Ceyhan Nehri Üzerinde Kurulan Regülatör ve HES‘lerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler .....................................................................................................................305 7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri.......................................................................308 7.2.1. Elbistan Bölgesi.............................................................................................308 7.2.2. Sır Barajı .......................................................................................................311 7.2.3. Kartalkaya Barajı ...........................................................................................312 7.2.4. AslantaĢ Barajı ..............................................................................................315 7.2.5. Yumurtalık Bölgesi ........................................................................................319 7.2.6. Hidroelektrik Santraller (HES) .......................................................................325 7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ...............................................325 7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) .............................325 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 4 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................327 7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................327 7.3.4. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü Yönetim Önerisi .....................................................327 7.4. Genel Öneriler ......................................................................................................333 7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı ......................................................................................................................333 7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması .....................................337 7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ....................................................................................338 7.4.4. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................342 7.4.4.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................343 7.4.4.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................347 7.4.4.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................347 7.4.5. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................349 7.4.6. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler ..................................................................350 7.4.7. 8. Arıtma Çamurları Yönetimi ............................................................................353 HAVZA KORUMA EYLEM PLANI ...............................................................................359 8.1. Havza Yönetimi ........................................................................................................359 8.1.1 Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar ..........359 8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .........................................................364 8.1.2.1. Fransa‘da Havza Yönetimi .........................................................................364 8.1.2.2. Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ....................................................................370 8.1.2.3. Ġspanya‘da Havza Yönetimi ....................................................................374 8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................379 8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler ..............387 8.3. Kentsel AAT Planlamaları.....................................................................................392 8.4. Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı ..................................................................403 8.4.2. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................403 8.4.3. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................403 8.4.4. Atıksu Yönetimi .............................................................................................403 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 5 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.4.2. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................403 8.4.4.3. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................404 8.4.4.4. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................404 8.4.4.5. Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................405 8.4.4.6. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................405 8.4.4.7. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................405 8.4.5. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................406 8.4.5.2. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........406 8.4.5.3. Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ...............................406 8.4.5.4. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................407 8.4.5.5. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................408 8.4.5.6. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................408 8.4.6. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................408 8.4.6.2. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................408 8.4.6.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................410 8.4.7. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................412 8.4.7.2. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................412 8.4.7.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................412 8.4.7.4. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................413 8.4.8. Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................414 8.4.8.2. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................414 8.4.8.3. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................414 8.4.8.4. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ..................................415 8.4.8.5. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları ......................................................................................415 8.4.8.6. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi ...416 8.4.8.7. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ...................................................416 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 6 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.8.8. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması .........................416 8.4.8.9. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................417 8.4.8.10. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları ............................418 8.4.8.11. Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması ........................................418 8.4.8.12. Sulak Alan Yönetimi ..............................................................................419 8.4.8.13. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi ......................................................................419 8.4.8.14. Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi .... ..............................................................................................................419 8.4.9. 8.4.10. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................420 Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...............................................420 8.4.10.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................420 8.4.10.3. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması ....................420 8.4.10.4. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu 421 8.4.10.5. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........421 KAYNAKLAR ......................................................................................................................423 EKLER – CILT II TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 7 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KISALTMALAR AAEP : Atıksu Arıtımı Eylem Planı AAT : Atıksu Arıtma Tesisi AB : Avrupa Birliği ADNKS : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi AHSOSB : Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi AKM : Askıda Katı Madde BOĠ : Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı CBS :Coğrafi Bilgi Sistemi CORINE :Coordination of Information on the Environment HSA/ÇĠB : Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma ÇĠD : Çevresel Ġhtiyaç Debisi ÇOB : T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı DMĠ : Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü DSĠ : Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü EHY : Entegre Havza Yönetimi EĠEĠ : Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi EN : EĢdeğer Nüfus GIS : Geographic Information System (Coğrafi Bilgi Sistemleri) HES : Hidroelektrik Santral ĠB : Ġller Bankası ĠBĠM : Ġl Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü ĠÇDR : Ġl Çevre Durum Raporları ĠTÜ : Ġstanbul Teknik Üniversitesi ĠYM : Ġlk Yatırım Maliyeti KHGM : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü KOĠ : Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı KSS : Küçük Sanayi Sitesi MLSS : Mixed Liquor Suspended Solids (Biyokütle konsantrasyonu) N : Azot NH4-N : Amonyum Azotu NO2-N : Nitrit Azotu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 8 / 432 NO3-N : Nitrat Azotu OSB : Organize Sanayi Bölgesi OSBUK : Organize Sanayi Bölgeleri Üst KuruluĢu P : Fosfor SÇD : Su Çerçeve Direktifi SKGĠ : Su Kalite Gözlem Ġstasyonu SKKY : Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği TAKM : Toplam Askıda Katı Madde TĠM : Tarım Ġl Müdürlüğü TKĠB : Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı TKN : Toplam Kjeldahl Azotu TN : Toplam Azot TP : Toplam Fosfor TÜBĠTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu YAS : Yer altı Suyu GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 9 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġEKĠL LĠSTESĠ ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ..................................................................................83 ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................85 ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................87 ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................88 ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................89 ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............90 ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................91 ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................91 ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................92 ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................94 ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................96 ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları .................................................................................97 ġekil 13. Ceyhan Havzası Siyasi Haritası ...........................................................................100 ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı ............................................................101 ġekil 15. Ceyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası ...........................................................103 ġekil 16. Ceyhan Havzası Fiziki Haritası ............................................................................111 ġekil 17. Ceyhan Havzası Maksimum Sıcaklık DeğiĢimi.....................................................113 ġekil 18. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi .......................................................113 ġekil 19. Ceyhan Havzası Minimum Sıcaklık DeğiĢimi .......................................................114 ġekil 20. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası ........................................................114 ġekil 21. Ceyhan Havzası Toplam YağıĢ DeğiĢimi .............................................................115 ġekil 22. Ceyhan Havzası Maksimum YağıĢ DeğiĢimi ........................................................116 ġekil 23. Ceyhan Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası ...............................................116 ġekil 24. Ceyhan Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası .............................................117 ġekil 25. Ceyhan Havzası BuharlaĢma, GüneĢlilik ve Bulutluluk DeğiĢimi ..........................118 ġekil 26. Ceyhan Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası .....................................................118 ġekil 27. Ceyhan Havzası Karla Kaplı Gün Haritası ...........................................................119 ġekil 28. Ceyhan Havzası BuharlaĢma Haritası..................................................................119 ġekil 29. Ceyhan Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası ....................................................120 ġekil 30. Ceyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası..............................................................124 ġekil 31. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması ............................................125 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 10 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması ..............................................126 ġekil 33. Adana‘nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........................127 ġekil 34. KahramanmaraĢ‘ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı .........128 ġekil 35. Osmaniye‘nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı .................129 ġekil 36. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Gübre Tüketim Miktarları ..........................................130 ġekil 37. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Pestisit Tüketim Miktarları .........................................130 ġekil 38. Adana‘nın Sektörel Dağılımı ................................................................................133 ġekil 39. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılımı ......................................................................134 ġekil 40. Osmaniye‘nin Sektörel Dağılımı ...........................................................................135 ġekil 41. AHSOSB Sektörel Dağılımı..................................................................................136 ġekil 42. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılımı ..............................................................137 ġekil 43. Osmaniye OSB Sektörel Dağılımı ........................................................................139 ġekil 44. Ceyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası ...........................................................140 ġekil 45. Ceyhan Havzası Akarsular Haritası .....................................................................144 ġekil 46. Ceyhan Nehri(DSĠ VI. Bölge Müd.) ......................................................................146 ġekil 47. Ceyhan Havzası Ġçme Suyu Barajları Althavzaları ...............................................149 ġekil 48. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler ................................................................151 ġekil 49. Ceyhan Havzası Baraj ve Göletler Haritası .........................................................152 ġekil 50. Ülkemiz Su Potansiyeli ........................................................................................155 ġekil 51. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı ...................................................156 ġekil 52. Sektörel Su Kullanım Durumu ..............................................................................159 ġekil 53. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................163 ġekil 54. Ceyhan Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu ......172 ġekil 55. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................176 ġekil 56. 2020 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................176 ġekil 57. 2030 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................177 ġekil 58. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................177 ġekil 59. Ceyhan Havzası Su Rezervi (Arzı) Ve Talebi Grafiği ...........................................180 ġekil 60. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası ...................................185 ġekil 61. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Kanalisayon Durumu ..................................................186 ġekil 62. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Arıtma Tesisi Durumu ................................................188 ġekil 63. Yumurtalık Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisinin Akım ġeması ......................190 ġekil 64. Osmaniye AAT Akım ġeması...............................................................................193 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 11 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 65. Osmaniye OSB Atıksu Arıtma Tesisinin AkıĢ ġeması ..........................................200 ġekil 66. Ceyhan Havzası Mevcut Katı Atık Depolama Sahaları ve Birlikler Haritası ..........210 ġekil 67. Ceyhan Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası ―Durum‖ Haritası ..211 ġekil 68.Ceyhan Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi .....................................221 ġekil 69.Ceyhan Havzası A Grubu Parametrelere Göre Su Kalitesi ...................................222 ġekil 70. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...................223 ġekil 71. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi ..224 ġekil 72. Kirlilik kaynakları ..................................................................................................226 ġekil 73. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................228 ġekil 74. Ceyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları ............................................................230 ġekil 75. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................235 ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................237 ġekil 77. Ceyhan Havzası‘nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi .................239 ġekil 78. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Dağılımı ...........................................................................................................................................247 ġekil 79. Ceyhan Havzası Endüstriyel Kaynaklı Kirletici Yüklerinin Arıtılma Durumu ..........247 ġekil 80. Ceyhan Havzası Endüstriden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları ...........................................................................................................................248 ġekil 81. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debinin Dağılımı.......249 ġekil 82. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOI‘nin Dağılımı .......249 ġekil 83. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ‘nin Dağılımı .............250 ġekil 84. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM‘nin Dağılımı ...........250 ġekil 85. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TN‘in Dağılımı ................251 ġekil 86. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TP‘nin Dağılımı ..............251 ġekil 87. Osmaniye Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ...........................252 ġekil 88. KahramanmaraĢ Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ................253 ġekil 89. Adana Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ................................253 ġekil 90. Ceyhan Havzası Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri haritası ...............................................................................................................................255 ġekil 91. OluĢan Ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları ........................................259 ġekil 92. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı .........................266 ġekil 93. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ....................266 ġekil 94. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı ......................267 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 12 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 95. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi .................268 ġekil 96. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı .......................................269 ġekil 97. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi .................................270 ġekil 98. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü ..............................273 ġekil 99. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü ..............................273 ġekil 100. Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N Yükü Dağılımı .......275 ġekil 101.Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı P Yükü Dağılımı ........276 ġekil 102. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü ........279 ġekil 103. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P Yükü ........279 ġekil 104. Ceyhan Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan TN yükü ..................................281 ġekil 105. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ............282 ġekil 106. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü.....................................283 ġekil 107. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı .......284 ġekil 108. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı .......284 ġekil 109. Ceyhan Havzası Yayılı TN Yükü Dağılımı ..........................................................286 ġekil 110. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılım Haritası ................................286 ġekil 111. Ceyhan Havzası Yayılı TP Yükü Dağılımı ..........................................................287 ġekil 112. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılım Haritası.................................288 ġekil 113. Adana Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .............................................................289 ġekil 114. Adana Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .............................................................289 ġekil 115. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .............................................289 ġekil 116. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .............................................290 ġekil 117. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .......................................................290 ġekil 118. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................291 ġekil 119. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................291 ġekil 120. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................292 ġekil 121. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .......................................................292 ġekil 122. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .......................................................292 ġekil 123. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı ........................296 ġekil 124. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı ........................296 ġekil 125. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi ...................................297 ġekil 126. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi....................................297 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 13 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 127. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Kroki ...................................................................................................................................313 ġekil 128. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Harita .................................................................................................................................314 ġekil 129. AslantaĢ Barajı – Cevdetiye Regülatörü Koruma Alanları(DSĠ VI. Bölge Müd.) ..318 ġekil 130.Yumurtalık Lagünü Sulak Alan Koruma Bölgeleri ................................................321 ġekil 131. Burnaz Kaynak Grubu Koruma Alanları .............................................................324 ġekil 132. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler.................335 ġekil 133. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı ..........................................342 ġekil 134. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................370 ġekil 135. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................372 ġekil 136. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....377 ġekil 137. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................378 ġekil 138. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte) ........381 ġekil 139. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması ...............................................................................................................................383 ġekil 140. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması .........................................386 ġekil 141. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma ............................................390 ġekil 142. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri..........................402 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 14 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 15 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TABLO LĠSTESĠ Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................86 Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................93 Tablo 3. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan Ġllerin Alansal Verileri ............................................101 Tablo 4. Ceyhan Havzasında Yer Alan Ġstasyonlar .............................................................112 Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................122 Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................123 Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri.......................................................123 Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ........................................................125 Tablo 9. Adana‘nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........................127 Tablo 10. KahramanmaraĢ‘ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........128 Tablo 11. Osmaniye‘nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ................129 Tablo 12. Adana Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı .....................................131 Tablo 13. KahramanmaraĢ Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı .....................131 Tablo 14. Osmaniye Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı ...............................132 Tablo 15. Sektörlerin Ġlçe Bazlı Dağılımı .............................................................................132 Tablo 16. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılım ......................................................................133 Tablo 17. Osmaniye Sektörel Dağılımı ...............................................................................134 Tablo 18. AHSOSB Sektörel Dağılımı ................................................................................136 Tablo 19. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılım ..............................................................137 Tablo 20. Osmaniye OSB Sektör Dağılımı..........................................................................138 Tablo 21.Ceyhan Havzasında Korunan Alanlar ..................................................................140 Tablo 22. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan Önemli Akarsular ...............................................143 Tablo 23. KahramanmaraĢ‘ta Bulunan Baraj Gölleri Ve Kullanım Amacı ............................147 Tablo 24. Osmaniye Ġlindeki Barajlar ..................................................................................150 Tablo 25. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler ...............................................................150 Tablo 26. Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ...........................................................157 Tablo 27. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007) ............................................158 Tablo 28. Sucul Ekosistem ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri (Tennant, 1975) ..................................................................................................................164 Tablo 29. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................169 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 16 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 30. Ceyhan Havzası Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................171 Tablo 31. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............173 Tablo 32. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................173 Tablo 33. Ceyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi................175 Tablo 34. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları ..................................................................178 Tablo 35. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................178 Tablo 36. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................179 Tablo 37. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini ......................................179 Tablo 38. Havzada Yer Alan Bazı YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Durumu .............................187 Tablo 39. Ceyhan Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...............................................189 Tablo 40. Ceyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri .......................................................208 Tablo 41. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ...................................216 Tablo 42. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................217 Tablo 43. Ceyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum Ve Maksimum Su Sıcaklıkları..........................................................................................................................225 Tablo 44. Ceyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) .................................................231 Tablo 45. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................233 Tablo 46. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği) .........................234 Tablo 47. Ceyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri ..................................238 Tablo 48. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri ..............................................243 Tablo 49. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................245 Tablo 50.Ceyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Ve Kirletici Yükleri ....................................................................................................................246 Tablo 51. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Değerleri ....................................................................................................................246 Tablo 52. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi Ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (2010 Yılı).....................................................................................................................................248 Tablo 53. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2020 yılı) .....................................................................................................................................252 Tablo 54. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2030 yılı) .....................................................................................................................................252 Tablo 55. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2040 yılı) .....................................................................................................................................252 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 17 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 56. Ceyhan Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri ..............................................................................................................................254 Tablo 57. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları 259 Tablo 58. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................260 Tablo 59. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................261 Tablo 60. Düzenli Depolama TesisleriSızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ....262 Tablo 61. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................262 Tablo 62. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................263 Tablo 63. Ceyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri ................................................................................................................................264 Tablo 64. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri ..................................................265 Tablo 65. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri ...............................................267 Tablo 66. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri ...................................................269 Tablo 67. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler ..................................................272 Tablo 68: Havza Ortalama Azotlu ve Fosforlu Gübre Kullanımları ......................................277 Tablo 69. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları .......................278 Tablo 70. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TN Yükü ..................................285 Tablo 71. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TP Yükü ..................................287 Tablo 72. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yükleri ............................................294 Tablo 73. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu (Ortalama Değerler) (Atasoy ve diğ., 2007) ..................................................................................................................................336 Tablo 74. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin Kontrol Listesi .....................................................................................................................339 Tablo 75. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................346 Tablo 76. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................359 Tablo 77. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................362 Tablo 78. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................387 Tablo 79. Planlama ÇalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçim Tablosu .................395 Tablo 80. Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ............................396 Tablo 81. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ..........................399 Tablo 82.Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ........................................400 Tablo 83. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri ............................................................400 Tablo 84.Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri ......401 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 18 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 85. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................404 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 19 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları yönetiminin önemini bir kat daha arttırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât ve Görevleri Hakkında Kanun‘un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ ne ―Su kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak‖ görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖ ifadesi yer almaktadır. Bu çerçevede, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar, korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak Ülkemiz coğrafyasındaki 25 adet hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza için koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‘inin koruma eylem planının hazırlanması iĢi 12 Ağustos 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak baĢlatılmıĢtır. Proje özellikle atıksu arıtma tesis planlamalarında meydana gelecek değiĢikliklerin tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde bitirilmiĢtir. Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‘nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak; direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır. Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan yerleĢimlerin toplam nüfusu 37.453.292 ile Türkiye nüfusunun % 52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y.1). Proje kapsamında yer alan yerleĢim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 20 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında ise toplam alan değeri ile Türkiye‘nin % 40‘ına karĢılık gelmektedir (ġekil Y.2). PROJE BÖLGESĠ TOPLAM NÜFUS 34.068.516; 48% 37.448.584; 52% PROJE BÖLGESĠ DIġI TOPLAM NÜFUS ġekil Y.1. Proje Bölgesi Nüfusu 311.564; 40% 472.038; 60% PROJE BÖLGESĠ TOPLAM ALAN PROJE BÖLGESĠ DIġI TOPLAM ALAN ġekil Y.2. Proje Bölgesi Alanı Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y.3). Ceyhan Havzası Marmara Havzası Kızılırmak Havzası YeĢilırmak Havzası Konya Kapalı Havzası Susurluk Havzası Büyükmenderes Havzası Küçükmenderes Havzası Kuzey Ege Havzası Seyhan Havzası Burdur Havzası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 21 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y.3. Proje Kapsamındaki Havzalar Proje‘de öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır. Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır: 1. Havzanın Genel Durumunun Tespiti Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu, meteorolojik bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak haritalandırılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 22 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzada Öne Çıkan Baskı – Etkiler ve Sıcak Noktalar Ceyhan Havzası birçok baskı ve olumsuz etkinin etkisi altındadır. Evsel ve endüstriyel atıksu deĢarjları, katı atık depolama sorunu, tarımsal faaliyetler sonucu oluĢan gübre ve zirai ilaç kirliliği, hayvancılık faaliyetleri, Elbistan termik santrali soğutma suyu için nehirden su çekilmesi ve bu bölgedeki hava kirliliği, akarsu yataklarındaki kum ve çakıl ocakları, baraj gölleri, planlama ve inĢaat aĢamasında olan hidroelektrik santraller (HES) ve akarsuların çevresinde görülen erozyon bu baskı ve etkilerin baĢlıcalarıdır. Sözü edilen bu baskıların neticesinde Elbistan Bölgesi, Sır barajı, Kartalkaya Barajı, AslantaĢ Barajı, Yumurtalık Bölgesi ve HES‘ler sıcak noktalar olarak tespit edilmiĢtir. 2. Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım amaçlarına göre mevcut veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir. 3. Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi Nüfusuna bakılmaksızın belediyesi olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler, Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan önemli diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları yerinde görülerek mevcut altyapı durumu incelenmiĢtir. Bu kapsamda ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve OSB atıksu arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde edilen bilgiler excel tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS ortamında kayıt altına alınmıĢtır. Proje kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 adet evsel atıksu arıtma tesisi (AAT), 1295 düzensiz katı atık depolama sahası, 29 düzenli katı atık depolama sahası, 509 adet AAT‘si olan münferit tesis,142 adet AAT olmayan sanayi ve 70 OSB yerinde incelenmiĢtir. Ceyhan Havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında saha çalıĢması yapılan(tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 108 yerleĢim yeri incelenmiĢtir. Bu kapsamda 3 adet evsel AAT (Tablo Y.1), 98 adet katı atık düzensiz depolama sahası, AAT‘si olan 30 adet münferit tesis, 10 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 4 adet OSB (Tablo Y.2) yerinde incelenmiĢtir. Havza sınırları içerisinde henüz faaliyete geçmiĢ olan bir düzenli katı atık depolama sahası bulunmamaktadır. Arazi çalıĢması sırasında TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 23 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 incelenen ve koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y.4‘te gösterilmiĢtir. Tablo Y.1. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT ADI TESĠSE BAĞLI YERLEġĠM YERLERĠ BULUNDUĞU YER DURUMU ĠġLETMEYE ALINMA YILI Yumurtalık AAT Yumurtalık Merkez Adana/Yumurtalık Faal 2001 AyaĢ Deresi Kozan Stabilizasyon Havuzu Kozan Merkez Adana/Kozan Faal 1994 Tabak Deresi Osmaniye AAT Osmaniye Merkez Osmaniye/Merkez Faal 2003 Horu Çayı DEġARJ YERĠ Tablo Y.2. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan OSB’ler OSB ADI BULUNDUĞU YER AAT DURUMU DEġARJ YERĠ Adana Hacı Sabancı OSB Adana Faal Ceyhan Nehri KahramanmaraĢ OSB Adana/Kozan Proje onay aĢamasında - Osmaniye OSB Osmaniye Faal Burnaz Kaynak Grubu Koruma Alanı Kadirli OSB Osmaniye/Kadirli Yok Belediye kanalizasyonu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 24 / 432 ġekil Y.4. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 25 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009 yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1’de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N (ġekil Y.5) cinsinden su kalitesi sınıfları (I, II, III, IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I, II, III, IV) belirlenmiĢ ve yine CBS ortamında haritalandırılmıĢtır.(ġekil Y.6 – ġekil Y.8) Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleri de havza bazında olmak üzere CBS ortamında haritalandırılmıĢtır. Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020, 2030 ve 2040 yıllarına ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini olabildiğince gerçekçi bir Ģekilde tahmin etmek amaçlanmıĢtır. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısını en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir. Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar sonucunda Ceyhan Havzası için elde edilen bilgiler Ģu Ģekilde özetlenmektedir: Kentsel Kirlilik: Mevcut durumda Ceyhan Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 98 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 3‘ ünde atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza‘da bulunan 3 adet kentsel atıksu arıtma tesisi ile 243.275 kiĢiye hizmet verilmekte olup; bu durum havza nüfusunun %18‘ ine karĢılık gelmektedir. Buna göre havzada 2009 yılında üretilen kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için 35.189 ton/yıl (% 76), TN için 3.384 ton/yıl (%92) ve TP için ise 553 ton/yıl (%92) dır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 26 / 432 ġekil Y.5. Ceyhan Havzası Su Kalite Sınıfı (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 27 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y.6.Ceyhan Havzası A Grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Su Kalite Sınıfı Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 28 / 432 ġekil Y.7. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Su Kalite Sınıfı Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 29 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y.8. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganikler-Metaller) Su Kalite Sınıfı Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 30 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Endüstriyel Kirlilik: Havzada oluĢan ve alıcı ortama verilen endüstriyel atıksuların tamamı havza içinde kalmaktadır. 2010 yılı için havzaya ulaĢan kısımları sırası ile KOĠ 14.006 ton/yıl, AKM 5.706 ton/yıl, TN 431 ton/yıl ve TP ise 101 ton/yıl olarak hesaplanmıĢtır. Düzenli Depolama Alanı Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik: Kirlilik oluĢumunda düzensiz katı atık depolarından kaynaklanan sızıntı sularının önemli bir payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan kirlilik yükleri mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı için düzenli katı atık depolama sahası bulunmadığı için buradan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükü gelmediği kabul edilmiĢtir. Katı Atık Ana Planı‘na göre yapılan hesaplamalara bağlı olarak, 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından bir artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 686, TN için 146, TP için ise 2 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. Ancak düzenli depolama sahaları ile birlikte sızıntı suyu artıma tesislerinin de devereye gireceği düĢünülerek, oluĢan kirliliğin havzaya ulaĢmayacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik: Yayılı kirlilik yükleri türleri besi maddesi parametreleri olan azot(N) ve fosfor(P) bazında hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010 yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal dağılım olarak verilmiĢtir. Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanmaktadır. Ceyhan Havzası‘nda, toplam yayılı kirleticilerde, TN yükü açısından 11.720 ton/yıl (toplam yayılı yükün %57‘si) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 4.101 ton/yıl (toplam yayılı yükün %20‘si) ile hayvancılık faaliyetleri ve 3.382 ton/yıl (toplam yayılı yükün %16‘sı) ile arazi kullanımı kaynaklı kirlilik (orman, çayır-mera-otlak, kentsel ve kırsal yerleĢim alanları yüzeysel akıĢları) takip etmektedir. Atmosferik taĢınım (933 ton/yıl), düzensiz katı atık depo alanları kaynaklı sızıntı suyu yükleri (137 ton/yıl) ve foseptiklerden çıkıĢ suları kaynaklı yayılı yükler (483 ton/yıl), TN açısından toplamda %7‘ lik bir paya sahiptir. Yayılı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 31 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yükler TP parametresi açısından incelendiğinde ise kirlilikteki en büyük payın yine tarımsal gübre kullanımı olduğu (%80;2.150 ton/yıl) görülmektedir. Gübre kullanımını takiben hayvancılık (%14;374 ton/yıl), foseptikler (%3;74 ton/yıl) ve, çayır-meralar ile ormanlardan kaynaklanan fosfor yükleri (%3;87 ton/yıl)‘lük bir paya sahiptir. 2010 yılı havzaya ulaĢan toplam azot (TN) yükü 20.757 ton/yıl, toplam fosfor (TP) yükü 2.688 ton/yıl‘dır. Ceyhan havzasına ait TN ve TP yük dağılımları ġekil Y.9 - ġekil Y.11 ‘de verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 32 / 432 ġekil Y.9. Ceyhan Havzası TN Dağılım Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 33 / 432 ġekil Y.10. Ceyhan Havzası TP Dağılım Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 34 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y.11. Ceyhan Havzası Yayılı TN veTP Yükleri Dağılımı Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında %16, TP parametresi bazında %20‘dir. Noktasal TN yükleri 2010 yılında 3815 ton/yıl iken, 2040 yılında 3442 ton/yıl değerine inmektedir. TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir düĢüĢle 654 ton/yıl dan 664 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 20.757 ton/yıl olan yayılı TN yükü, 2040 yılında 13.816 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %33 oranında bir azalma söz konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.688 ton/yıl dan 1.602 ton/yıl değerine inmektedir. Ceyhan Havzası‘ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y.3‘te verilmektedir. Tablo Y.3. Ceyhan Havzası’ndaki Toplam Kirlilik Yükleri Yükler (ton/yıl) Toplam Azot (TN) Yıllar Toplam Fosfor (TP) Noktasal Noktasal Yayılı Toplam Kentsel Endüstriyel 2010 3384 431 20.757 2020 2089 356 2030 2573 2040 2979 Yayılı Toplam 101 2.688 3342 393 89 2116 2598 18353 456 80 1.857 2393 17080 522 71 1.602 2195 Kentsel Endüstriyel 24572 553 17.123 19568 321 15.459 285 13.816 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 35 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında yerini almıĢtır. Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca, planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman Bakanlığı) AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır. Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir: 1. Alternatif: Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır. 2. Alternatif: Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır. 3. Alternatif: Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 36 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır. Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas alınmıĢtır. Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Ceyhan Havzası, ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği Hassas Ve Az Hassas Su Alanları Tebliği’ne” göre EK 1A‘da sıralanan hassas havzalar arasında yer almamaktadır. Söz konusu Tebliğe ait EK 1C‘de Hassas Koy, Körfez ve Kıyılar sıralanmıĢtır. Buna göre; bir kısmı Ceyhan Havzası etki alanı içerisinde yer alan Ġskenderun- Mersin Mezitli kıyı Ģeridi Hassas Alan olarak ilan edilmiĢtir. ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği’ne” göre hassas alanlara nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimlerinden yapılacak kentsel atıksu deĢarjları için ileri arıtma mertebesinde atıksu arıtma zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu nedenle söz konusu kıyı Ģeridine deĢarj yapan ve nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimleri ve/veya atıksu arıtma birlikleri için planlanan Kentsel Atıksu arıtma Tesislerinde ileri arıtma yapmaya imkan veren proses tipleri seçilmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y.4‘te verildiği gibi yapılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 37 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo Y.4. Proses Seçim Kriterleri NÜFUS ARALIĞI N<2000 2000<N<10000 YERLEġĠM DURUMU 50000<N<100000 100000<N<250000 N>250000 ARITMA ÖN MERTEBESĠ ARITMA* ÇAMUR ARITMA Ġçme Suyu Havzası Paket Arıtma Ġkincil KI Hassas Alan Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil KI/Foseptik -/Kurutma Yatakları Diğer Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil KI+Foseptik -/Kurutma Yatakları Ġçme Suyu Havzası Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil/ileri KI+ĠI+YAKT Hassas Alan** Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil KI+ĠI+YAKT Diğer** Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil KI+ĠI+YAKT Ġçme Suyu Havzası*** 10000<N<50000 PROSES TĠPĠ Hassas Alan *** BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġçme Suyu Havzası BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġçme Suyu Havzası BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Ġçme Suyu Havzası BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri * KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu Çamur Kurutma Yatakları Graviteli Yoğ. + Mekanik/Kurutma Yatakları Mekanik KI+ĠI+YAKT Ġkincil Mekanik Graviteli Yoğ. + Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Çamur Çürütme + Mekanik Ġkincil HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu ** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır. *** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 38 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Maliyet Analizi ve Fizibilite Çalışmaları Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde bulundurulmuĢtur. ÇalıĢmalar kapsamında Ceyhan Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler, arıtma teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y.5 ve Tablo Y.6‗da revizyon yapılması planlanan AAT‘ler Tablo Y.7‘de verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 39 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo Y.5. AKTĠF ÇAMUR Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO ĠLK YATIRIM M. 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER I-1 Adana Ceyhan 139.290 Ġleri Arıtma 3.765.270 7.839.030 I-2 Osmaniye Toprakkale 8.973 Ġkincil Arıtma 580.623 703.350 I-3 Osmaniye Tüysüz 2.705 256.406 337.473 I-4 Osmaniye Cevdetiye 3.160 285.041 366.923 I-5 Adana Sumbas 2.418 237.547 313.404 I-6 Adana Doruk 2.766 260.337 338.933 I-7 Adana Kurtpınar 2.308 230.096 309.097 I-8 Adana Mercimek 3.739 319.673 400.738 I-9 Adana Ġmamoğlu 25.257 1.175.681 1.821.339 I-10 Osmaniye Hasanbeyli 2.928 270.587 345.825 I-11 Osmaniye Bahçe 14.778 815.840 1.161.391 I-12 Osmaniye Kadirli 108.542 Ġleri Arıtma 3.176.528 6.127.207 I-13 Adana Büyükmangıt 3.332 Ġkincil Arıtma 295.532 375.060 II-1 KahramanmaraĢ Ġleri Arıtma 606.278 737.294 24.093 Ġleri Arıtma 1.138.480 1.634.058 596.472 Ġleri Arıtma 10.148.608 25.827.819 (ATIKSU TOPLAMA ALANI) Önsen PROJE NÜFUSU 9.560 Fatmalı AAT PROSES TĠPĠ Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma (EURO) (EURO) Kılılı II-2 KahramanmaraĢ Türkoğlu KahramanmaraĢ II-3 KahramanmaraĢ Karacasu Hacımustafa II-4 KahramanmaraĢ Kavlaklı 3.165 Ġleri Arıtma 285.385 360.988 II-5 Osmaniye Düziçi 46.703 Ġleri Arıtma 1.787.639 3.070.313 II-6 Osmaniye Gökçayır 2.151 219.332 300.742 II-7 KahramanmaraĢ Ġmalı 2.259 226.765 306.500 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 40 / 432 AAT NO AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER II-8 KahramanmaraĢ YeĢilyöre 4.150 II-9 KahramanmaraĢ Dadağlı 2.613 II-10 KahramanmaraĢ Kale 5.120 II-11 KahramanmaraĢ YeĢilova 2.624 II-12 KahramanmaraĢ Andırın 8.238 II-13 KahramanmaraĢ Döngele 3.117 II-14 KahramanmaraĢ Kürtül 2.982 II-15 KahramanmaraĢ Geben 2.166 II-16 KahramanmaraĢ Elmalar 4.517 II-17 KahramanmaraĢ Fatih 5.875 (ATIKSU TOPLAMA ALANI) PROJE NÜFUSU AAT PROSES TĠPĠ Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ĠLK YATIRIM M. (EURO) 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) 343.274 427.351 250.391 326.091 396.103 480.329 251.101 333.961 547.756 678.459 282.371 357.921 274.029 349.551 220.373 303.354 363.671 444.091 435.043 524.954 Ellek Atalan II-18 Osmaniye YarbaĢı 15.417 Ġleri Arıtma 839.754 1.223.075 1.921 Paket Arıtma 203.033 287.133 16.565 Ġleri Arıtma 881.889 1.277.930 435.058 536.206 293.382 375.773 226.495 303.337 302.060 380.524 257.946 335.396 227.596 306.928 240.847 316.758 Böcekli II-19 KahramanmaraĢ III-1 KahramanmaraĢ Karadere ġekeroba Beyoğlu III-2 Gaziantep Sakçagöze 5.876 III-3 Gaziantep ġatırhüyük 3.296 III-4 Gaziantep Atalar 2.255 III-5 KahramanmaraĢ Evri 3.440 III-6 KahramanmaraĢ Büyüknacar 2.729 III-7 Adıyaman Belören 2.271 III-8 KahramanmaraĢ Bozlar 2.468 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 41 / 432 AAT NO AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER III-9 KahramanmaraĢ Çağlayancerit 18.704 III-10 Adıyaman Balkar 2.539 III-11 Adıyaman GölbaĢı 35.470 III-12 Adıyaman Harmanlı 2.409 III-13 KahramanmaraĢ (ATIKSU TOPLAMA ALANI) Pazarcık PROJE NÜFUSU KahramanmaraĢ Göksun Ġleri Arıtma ĠLK YATIRIM M. (EURO) 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) 957.998 1.278.869 245.557 324.477 1.481.936 2.304.517 Ġkincil Arıtma 236.927 315.939 Ġleri Arıtma 1.780.546 2.909.686 26.539 Ġleri Arıtma 1.216.033 1.695.249 121.430 Ġleri Arıtma 3.429.027 6.988.422 314.151 391.170 242.865 319.051 270.215 352.563 675.246 989.527 337.938 416.152 281.271 356.705 331.644 409.399 343.347 421.774 237.915 314.211 259.646 335.450 46.432 Narlı IV-1 AAT PROSES TĠPĠ GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Demircilik Söğütlü IV-2 KahramanmaraĢ Çiçekköy Karaelbistan Elbistan IV-3 KahramanmaraĢ Ericek 3.644 IV-4 KahramanmaraĢ Tombak 2.498 IV-5 KahramanmaraĢ Çoğulhan 2.922 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma ArıtaĢ IV-6 KahramanmaraĢ Çobanbeyli 11.197 Ġleri Arıtma Bakraç IV-7 KahramanmaraĢ Baydemirli 4.056 IV-8 KahramanmaraĢ Ilıca 3.099 IV-9 KahramanmaraĢ ġahinkayası 3.946 IV-10 KahramanmaraĢ Tekir 4.152 IV-11 KahramanmaraĢ Değirmendere 2.424 IV-12 KahramanmaraĢ Kanlıkavak 2.756 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 42 / 432 AAT NO AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER IV-13 KahramanmaraĢ BarıĢ 3.007 IV-14 KahramanmaraĢ Ekinözü 8.593 IV-15 KahramanmaraĢ Ġğde 2.691 IV-16 KahramanmaraĢ (ATIKSU TOPLAMA ALANI) PROJE NÜFUSU AAT PROSES TĠPĠ Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ĠLK YATIRIM M. (EURO) 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) 275.563 357.949 563.781 635.831 255.459 334.168 469.623 572.726 1.759.966 3.053.936 316.391 397.111 288.823 372.030 270.020 352.360 430.002 519.974 169.415 255.922 197.668 282.036 114.960 209.415 150.154 238.860 203.681 287.751 136.070 226.796 162.288 249.535 184.549 269.756 247.276 326.026 52.191.771 91.311.949 Izgın Doğan 6.573 IV-17 KahramanmaraĢ AfĢin 45.646 IV-18 KahramanmaraĢ Büyükyapalak 3.682 IV-19 KahramanmaraĢ Altınelma 3.222 IV-20 KahramanmaraĢ Tanır 2.919 IV-21 KahramanmaraĢ Büyükkızılcık 5.776 IV-22 KahramanmaraĢ Bozhüyük 1.473 IV-23 KahramanmaraĢ IV-24 KahramanmaraĢ IV-25 KahramanmaraĢ IV-26 KahramanmaraĢ IV-27 KahramanmaraĢ IV-28 KahramanmaraĢ IV-29 KahramanmaraĢ IV-30 KahramanmaraĢ Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Çardak 1.847 Esence 834 Dağlıca 1.234 Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Büyüktatlı 1.930 Alemdar 1.068 TaĢoluk 1.383 Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Akbayır 1.670 BakıĢ 2.565 TOPLAM Ġleri Arıtma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 43 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo Y.6. DOĞAL ARITMA Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO (ATIKSU TOPLAMA ALANI) AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER PROJE NÜFUSU ĠLK YATIRIM M. (EURO) I-1-D Adana Çelemli 1.396 97.720 I-2-D Osmaniye Kırmıtlı 1.060 74.200 I-3-D Adana Zeytinbeli 1.802 126.140 I-4-D Adana Kurtkulağı 1.521 106.470 I-5-D Adana Birkent 1.380 96.600 I-6-D Adana Kösreli 1.808 126.560 I-7-D Adana Hamdilli 1.050 73.500 I-8-D Adana Sağkaya 1.262 88.340 I-9-D Adana Gazi 1.860 130.200 I-10-D Osmaniye Mehmetli 1.528 106.960 I-11-D Osmaniye Alibeyli 1.815 127.050 I-12-D Adana Mustafabeyli 1.921 134.470 I-13-D Adana YeĢilköy 1.744 122.080 I-14-D Adana Kaldırım 1.675 117.250 TOPLAM 1.355.620 Tablo Y.7. Revizyonu Planlanan AAT’ler AAT BAĞLI YERLEġĠMLER NÜFUS (2040) I-1-R Yumurtalık 5.825 I-2-R Kozan 91.208 REVĠZYON Fiziksel Arıtma Birimlerinin Yenilenmesi Stabilizasyon Havuzlarının Kısmi Havalandırmalı Lagünlere DönüĢtürülmesi ĠLK YATIRIM M. (EURO)) 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) 216.250 643.935 1.410.625 4.245.197 Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo Y.8‘de verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.00010.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 44 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo Y.8. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro) Senaryo AAT Yatırım Maliyeti Aktif Doğal Yenileme Çamur Arıtma Toplam ĠYM ĠĢletme Maliyeti Kolektör Maliyeti Toplam Yatırım Maliyeti Toplam Maliyet Alternatif I 52.929.202 2.466.910 1.626.875 57.022.987 95.886.457 423.442 57.446.429 153.332.886 Alternatif II 53.190.363 1.570.630 1.626.875 56.387.868 96.448.838 2.792.710 59.180.578 155.629.416 Alternatif III 52.432.929 1.273.270 1.626.875 55.333.074 96.031.305 5.670.878 61.003.952 157.035.257 Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif, havzada yapılan üç adet toplantıda proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y.9‗da verilmiĢtir. Tablo Y.9. Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetler Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro) Senaryo Nihai AAT Yatırım Maliyeti Aktif Doğal Yenileme Çamur Arıtma 52.191.774 1.527.540 1.626.875 Toplam ĠYM ĠĢletme Maliyeti 55.346.189 96.201.078 Kolektör Maliyeti Toplam Yatırım Maliyeti Toplam Maliyet 5.610.147 60.956.336 157.157.414 Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y.12’de verilmektedir. Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Ceyhan Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 13.913.878 €, 2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 8.016.180 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 12.114.119 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 21.302.013 €‘dur. Ceyhan Havzası‘nda planlanan AAT‘ler ġekil Y.13‘te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 45 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 * Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür. ġekil Y.12. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 46 / 432 ġekil Y.13. Ceyhan Havzası AAT Planlama Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 47 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS 'nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin %52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur. Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur. Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır. OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edilmesine olanak sağlanacaktır. Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 48 / 432 Havzalar bazında oluĢturulan CBS GüncelleĢtirme Sayısı: 01 altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır. 7. Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman il Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, il Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık 2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde yine 11 havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‘a sunulmasının ardından Eylül 2010‘da 2. PaydaĢ toplantıları yapılmıĢtır. Ceyhan Havzası AçılıĢ Toplantısı 22 Aralık 2009 tarihinde Adana ilinde, 1. paydaĢ toplantısı 21 Mayıs 2010 tarihinde KahramanmaraĢ ilinde, 2. paydaĢ toplantısı, 26.10.2010 tarihinde Adana ilinde, 3. paydaĢ toplantısı ise 22 Aralık 2010 tarihinde KahramanmaraĢ ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri bildirimler değerlendirilmiĢ olup, özellikle planlamalara ve projenin diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır. 8. Eylem Planlarının Hazırlanması Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı Havza Koruma Eylem Planı Nihai Rapor‘da detaylı olarak anlatılmıĢtır. Ceyhan Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl (2011-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2016-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2021-2040) ise uzun vade olarak belirlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 49 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 100.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde (KahramanmaraĢ ve Ceyhan) 2012 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Elbistan Termik Santrali, OSB‘lerin (KahramanmaraĢ ve Kadirli), Elbistan ġeker fabrikası ve tüm tekil endüstrilerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin alınması vb.) yapmaları gerekmektedir. Osmaniye‘de zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır. Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir. Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması gerekmektedir. Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusu 100.000‘den büyük olan belediyelerin, en geç 2012 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli depolamaya geçmesi, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonun tamamlanması gerekmektedir. Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢ ocakları ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 50 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan AslantaĢ ve Ayvalı Barajları‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Yumurtalık lagününde erozyon kontrolü çalıĢmalarının 2014 yılına kadar yapılması gerekmektedir. Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır. Havzadaki inĢaat ve planlama aĢamasında olan bütün HES‘lerde gerekli ekolojik debi belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerekmektedir. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Akarsular üzerinde planlama ve inĢaat aĢamasında olan baraj ve regülatör tesislerinin envanter çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir. Eylem Planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler Çevre Su Ajansı veya benzeri bir kurum (HSA/ÇĠB) tarafından devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 51 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 EXECUTIVE SUMMARY Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and agricultural activities, increased the importance of water resources management on watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources. Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State Water Works) and other related enterprizes. Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources, protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization, protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August 12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of amendments in planning of wastewater treatment facilities. Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in 2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the directive. The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292 according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye (Figure Y2). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 52 / 432 Figure Y1. Population of Project Area GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y2. Project Area Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act Figure Y3). Ceyhan Basin Kızılırmak Basin Marmara Basin Susurluk Basin Kuzey Ege (North Aegean) Basin Küçükmenderes Basin Büyükmenderes Basin Burdur Basin Yeşilırmak Basin Konya Closed Basin Seyhan Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 53 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y.3. Watersheds within the Scope of the Project Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short, medium and long term planning was made considering priorities, technological and economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place. Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade Corp.‖ through service procurement. The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows: 1. Determination of the General Situation of the Watershed Within this work package, location, geographical characteristics, water resources, meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 54 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the watershed are; untreated domestic and industrial wastewaters, solid waste dumping sites, pesticide and nutrient pollution as a result of widespread agriculture and animal farming, river water usage for cooling of Elbistan power plant, sand and gravel mining on river beds, erosion around the rivers, dam lakes and hydroelectric centrals. As a result of these pressures, Elbistan region, Sır Dam, Kartalkaya Dam, AslantaĢ Dam, Yumurtalık Lagoon and hydroelectric centrals were determined as hot spots. 2. Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated. 3. On-Site Examination of Environmental Infrastructure All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources, working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded, and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated. Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under GIS. Within the scope of Project, 1435 residential centers were visited, 192 domestic wastewater treatment plants (WWTP), 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills, 509 individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP, and 70 organized industrial areas were examined on-site. During the field work for Ceyhan Watershed, 108 residential centers were visited, 3 domestic wastewater treatment plants, 98 solid waste dumping areas, 30 individual industrial plants with WWTP, 10 individual industrial plants without WWTP, and 3 organized industrial area were examined on-site. There is no operating sanitary solid waste disposal site in the watershed. WWTPs in operation and under construction are listed in Table Y.1. Table Y.2 shows the organized industrial areas and their situation of WWTP/discharge to sewer. The TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 55 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 locations of environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated in Figure Y.4. Table Y.1. WWTPs in Operation and Under Construction in Ceyhan Basin WWTP SITUATION YEAR OF START OF OPERATION DISCHARGE MEDIA WWTP LOCATION Yumurtalık WWTP Adana/Yumurtalık In operation 2001 AyaĢ Creek Kozan WWTP Adana/Kozan In operation 1994 Tabak Creek Osmaniye WWTP Osmaniye In operation 2003 Horu Creek Table Y.2. Organized Industrial Areas in Ceyhan Basin OIA NAME LOCATION WWTP SITUATION DISCHARGE MEDIA Adana Hacı Sabancı OSB Adana In operation Ceyhan River KahramanmaraĢ OSB Adana/Kozan Being projected - Osmaniye OSB Osmaniye In operation Burnaz Spring group protection area Kadirli OSB Osmaniye/Kadirli - Municipal sewage TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 56 / 432 Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Ceyhan Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 57 / 432 4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Determination of Water Quality and Pollution Loads For water quality classification, measurements and analysis of water resources between 2003-2009 obtained by DSĠ (State Hydraulic Works) were used. Surface water quality classes were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N, NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter and nitrogen pollution (Figure Y.5). Water quality parameters were also determined with respect to main parameter groups (A, B, C) described in the same table. All these data were inserted into maps prepared by the use of GIS (Figure Y.6 - Figure Y.8). Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and non-point sources were mapped using GIS for each watershed. Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based on urban/rural, summer/winter and municipality populations. The scenario which best reflects the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations. Results obtained for Ceyhan Basin as a result of pollutant load calculations is as follows: Pollution from Urban Wastewater: In present, only 4 of 98 residential centers (municipalities and villages with N>2000) treat their domestic wastewaters in treatment plants in the Ceyhan Watershed. 4 domestic wastewater treatment plants in the watershed serve to 243 275 people which refer to 18 % of watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban wastewater sources which were discharged to the watershed were 35.189 tons/year (76%) for COD, 3.384 tons/year (92%) for TN and 553 tons/year (92%) for TP. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 58 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y5. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Important Parameters (KOĠ, NH4-N, NO2-N and NO3-N) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 59 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y.6. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group A (Physical-Inorganic) Parameters TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 60 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y.7. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group B (Organic) Parameters TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 61 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y.8. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group C (Inorganic Pollution) Parameters TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 62 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Pollution from Industrial Wastewater: Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a ratio of 100 % into the watershed area. COD, TSS, TN and TP loads reaching the watershed were 14006, 5706, 431 and 101 tons/year respectively for the year 2010. Pollution From Leachates of Solid Wastes of Sanitary Landfills: Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as basis. Since there are no sanitary landfills in operation, point-source pollutant loads from sanitary landfill leachates were considered as absent in Ceyhan Basin for the year 2010. These loads are expected to dramatically increase when the sanitary solid waste landfills will be put into operation by the year 2016 based on the calculations made according to the Solid Waste Master Plan. Therefore, loads will be 686 tons/year for COD, 146 tons/year for TN and 2 tons/year for TP in 2020. Later loads from sanitary landfill leachates are expected to slowly decrease through 2040. Pollution From Non-point Sources: Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for 2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions. Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming. In the Ceyhan Basin, fertilizers lead the sources of non-point pollutants in terms of N with a ratio of 57 % (11720 tons/year) in total, followed by animal farming with 20 % (4101 tons/year) and pollution caused by land use with 16 %(3382 tons/yar). Atmospheric deposition (933 tons/year), landfill leachates (137 tons/year) and septic tanks (483 tons/year) contribute 7 % in total in terms of TN. An investigation of non-point loads in terms of TP show that the largest portion 80 % (2.150 tons/year) belongs to agricultural fertilizer use. Fertilizer use is followed by animal farming 14% (374 tons/year), septic tanks 3 % (74 tons/year) and phosphorus from agricultural land, grass field, meadows and forests 3 % (87 tons/year). TN and TP loads reaching the watershed were 20.757 and 2.688 tons/year respectively for the year 2010. Distribution of TN and TP loads from non-point sources in Ceyhan Basin is shown in Figure Y.9 - Figure Y.11. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 63 / 432 Figure Y.9. Map Showing Distribution of TN Loads in Ceyhan Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 64 / 432 Figure Y.10. Map Showing Distribution of TP Loads in Ceyhan Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 65 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y.11. Distribution of Non-point TN and TP Loads in Ceyhan Basin Comparison of Point and Non-point Pollution Loads: A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas, industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 16 % in terms of total-N and 20 % in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was calculated as 3815 tons/year for 2010, and will decrease to 3442 tons/year in 2040. Total point-source phosphorus loads will increase a little from 654 tons/year to 664 tons/year during this 30 year time span. Despite those small changes in loads from point-sources, the amount of change is much higher in the case of non-point sources. Total non-point source nitrogen load of 20757 tons/year in 2010 will decrease to 13816 tons/year in 2040 with about 40 % decrease. Similarly, total phosphorus load will decrease from 2688 tons/year to 1602 tons/year. Summary of total pollution load in Ceyhan Basin is shown in Table Y.3. Table Y.3. Total Pollution Load in Ceyhan Basin Load (tons/year) Total Nitrogen (TN) Total Phosphorus (TP) Years Point Non-point Domestic Industrial 2010 3384 431 20.757 2020 2089 356 2030 2573 2040 2979 Total Point Non-point Total Domestic Industrial 24572 553 101 2.688 3342 17.123 19568 393 89 2116 2598 321 15.459 18353 456 80 1.857 2393 285 13.816 17080 522 71 1.602 2195 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 66 / 432 5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment plants and their characteristics were placed into GIS. During the fieldwork in the watersheds, present municipal WWTPs were investigated on-site and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost analysis related to these also take place in planning. Besides the present facilities, feasibility or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the related enterprises. Three different scenarios were produced for WWTP planning considering the economical and topographical aspects: Alternative 1: Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except those technically mandatory to use a collective treatment system. Alternative 2: This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTs as long as possible except those technically impossible to make a collective treatment. Alternative 3: Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 67 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost analysis and feasibility studies. In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations were taken as basis. Criteria for process selection (Table Y.4) were determined based on the populations and considering the requirements given in Municipal Wastewater Treatment ActVulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was considered if the facility was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable area. Hence, all the treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking water catchment area, and those for population above 10000 and located in a vulnerable area were planned to be able to remove nutrients (N.P). According to Annex 1C of Municipal Wastewater Treatment Act- Vulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration, ĠskenderunMersin Mezitli coastal line was declared as vulnerable area, a part of which is located in Ceyhan Basin. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 68 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Table Y.4. Criteria for Process Selection POPULATĠON N<2000 2000<N<10000 10000<N<50000 50000<N<100000 100000<N<250000 N>250000 LOCATĠON PROCESS TREATMENT LEVEL SLUDGE PRETREATMENT* TREATMENT Drinking Water Basin Package Treatment Secondary CS Drying Beds Vulnerable Area Natural Treatment/ Package Secondary CS/Septic tank Drying Beds Others Natural Treatment/ Package Secondary CS/Septic tank Drying Beds Drinking Water Basin Extended Aeration Activated Sludge Sec./Adv. CS+FS+HFGC Gravity Vulnerable Area** Extended Aeration Activated Sludge Secondary CS+FS+HFGC Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary thickener + Mechanical/ CS+FS+HFGC Drying Beds Drinking Water Basin*** BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Mechanical Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Mechanical Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Others BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Others BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced * CS:Coarse Screen FS:Fine Screen HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber Grav. Thick.+ CS+FS+HFGC Mech. CS+FS+AGC Mechanical CS+FS+AGC Mechanical Sludge CS+FS+AGC Digestion + Mechanical AGC: Aerated Grit Chamber ** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started *** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking water basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has already started. Cost analysis and Feasibility Studies Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above. In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between these three scenarios. In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each collector line and whenever required investment and TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 69 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 operation costs for pumping stations were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative. WWTPs planned for Ceyhan Basin are shown in Tables Y.5 and Y.6 depending on their treatment technologies. WWTPs which require renovation are listed in Table Y7. Table Y.5. Wastewater Treatment Plants Planned as Activated Sludge Systems. WWTP LOCATION I-1 I-2 I-3 I-4 I-5 I-6 I-7 I-8 I-9 I-10 I-11 I-12 I-13 Adana Osmaniye Osmaniye Osmaniye Adana Adana Adana Adana Adana Osmaniye Osmaniye Osmaniye Adana II-1 KahramanmaraĢ II-2 KahramanmaraĢ II-3 KahramanmaraĢ II-4 II-5 II-6 II-7 II-8 II-9 II-10 II-11 II-12 II-13 II-14 II-15 II-16 II-17 KahramanmaraĢ Osmaniye Osmaniye KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ II-18 Osmaniye II-19 KahramanmaraĢ III-1 KahramanmaraĢ TREATMENT LEVEL INVESTMENT COSTS (EURO) 139.290 8.973 2.705 3.160 2.418 2.766 2.308 3.739 25.257 2.928 14.778 108.542 3.332 9.560 Advanced Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Advanced Secondary 3.765.270 580.623 256.406 285.041 237.547 260.337 230.096 319.673 1.175.681 270.587 815.840 3.176.528 295.532 30 YEAR OPERATĠNG COSTS (EURO) 7.839.030 703.350 337.473 366.923 313.404 338.933 309.097 400.738 1.821.339 345.825 1.161.391 6.127.207 375.060 Advanced 606.278 737.294 24.093 Advanced 1.138.480 1.634.058 596.472 Advanced 10.148.608 25.827.819 3.165 46.703 2.151 2.259 4.150 2.613 5.120 2.624 8.238 3.117 2.982 2.166 4.517 5.875 Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced 285.385 1.787.639 219.332 226.765 343.274 250.391 396.103 251.101 547.756 282.371 274.029 220.373 363.671 435.043 360.988 3.070.313 300.742 306.500 427.351 326.091 480.329 333.961 678.459 357.921 349.551 303.354 444.091 524.954 15.417 Advanced 839.754 1.223.075 1.921 Package 203.033 287.133 16.565 Advanced 881.889 1.277.930 RESĠDENTĠAL AREAS PROJECT POPULATĠON (2040) Ceyhan Toprakkale Tüysüz Cevdetiye Sumbas Doruk Kurtpınar Mercimek Ġmamoğlu Hasanbeyli Bahçe Kadirli Büyükmangıt Önsen Fatmalı Kılılı Türkoğlu KahramanmaraĢ Karacasu Hacımustafa Kavlaklı Düziçi Gökçayır Ġmalı YeĢilyöre Dadağlı Kale YeĢilova Andırın Döngele Kürtül Geben Elmalar Fatih Ellek Atalan YarbaĢı Böcekli Karadere ġekeroba Beyoğlu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 70 / 432 WWTP LOCATION III-2 III-3 III-4 III-5 III-6 III-7 III-8 III-9 III-10 III-11 III-12 Gaziantep Gaziantep Gaziantep KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ Adıyaman KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ Adıyaman Adıyaman Adıyaman III-13 KahramanmaraĢ IV-1 KahramanmaraĢ IV-2 KahramanmaraĢ IV-3 IV-4 IV-5 KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ IV-6 KahramanmaraĢ IV-7 IV-8 IV-9 IV-10 IV-11 IV-12 IV-13 IV-14 IV-15 KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ IV-16 KahramanmaraĢ IV-17 IV-18 IV-19 IV-20 IV-21 IV-22 IV-23 IV-24 IV-25 IV-26 IV-27 IV-28 IV-29 IV-30 KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ TREATMENT LEVEL INVESTMENT COSTS (EURO) 5.876 3.296 2.255 3.440 2.729 2.271 2.468 18.704 2.539 35.470 2.409 46.432 Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Secondary 435.058 293.382 226.495 302.060 257.946 227.596 240.847 957.998 245.557 1.481.936 236.927 30 YEAR OPERATĠNG COSTS (EURO) 536.206 375.773 303.337 380.524 335.396 306.928 316.758 1.278.869 324.477 2.304.517 315.939 Advanced 1.780.546 2.909.686 26.539 Advanced 1.216.033 1.695.249 121.430 Advanced 3.429.027 6.988.422 3.644 2.498 2.922 Advanced Advanced Advanced 314.151 242.865 270.215 391.170 319.051 352.563 11.197 Advanced 675.246 989.527 4.056 3.099 3.946 4.152 2.424 2.756 3.007 8.593 2.691 Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced 337.938 281.271 331.644 343.347 237.915 259.646 275.563 563.781 255.459 416.152 356.705 409.399 421.774 314.211 335.450 357.949 635.831 334.168 6.573 Advanced 469.623 572.726 45.646 3.682 3.222 2.919 5.776 1.473 1.847 834 1.234 1.930 1.068 1.383 1.670 2.565 Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Package Package Package Package Package Package Package Package Advanced 1.759.966 316.391 288.823 270.020 430.002 169.415 197.668 114.960 150.154 203.681 136.070 162.288 184.549 247.276 3.053.936 397.111 372.030 352.360 519.974 255.922 282.036 209.415 238.860 287.751 226.796 249.535 269.756 326.026 52.191.771 91.311.949 RESĠDENTĠAL AREAS PROJECT POPULATĠON (2040) Sakçagöze ġatırhüyük Atalar Evri Büyüknacar Belören Bozlar Çağlayancerit Balkar GölbaĢı Harmanlı Pazarcık Narlı Göksun Demircilik Söğütlü Çiçekköy Karaelbistan Elbistan Ericek Tombak Çoğulhan ArıtaĢ Çobanbeyli Bakraç Baydemirli Ilıca ġahinkayası Tekir Değirmendere Kanlıkavak BarıĢ Ekinözü Ġğde Izgın Doğan AfĢin Büyükyapalak Altınelma Tanır Büyükkızılcık Bozhüyük Çardak Esence Dağlıca Büyüktatlı Alemdar TaĢoluk Akbayır BakıĢ TOTAL GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 71 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Table Y.6. Wastewater Treatment Plants Planned as Natural Treatment Systems RESĠDENTĠAL PROJECT INVESTMENT COSTS WWTP LOCATION AREAS POPULATĠON (EURO) I-1-D Adana Çelemli 1.396 97.720 I-2-D Osmaniye Kırmıtlı 1.060 74.200 I-3-D Adana Zeytinbeli 1.802 126.140 I-4-D Adana Kurtkulağı 1.521 106.470 I-5-D Adana Birkent 1.380 96.600 I-6-D Adana Kösreli 1.808 126.560 I-7-D Adana Hamdilli 1.050 73.500 I-8-D Adana Sağkaya 1.262 88.340 I-9-D Adana Gazi 1.860 130.200 I-10-D Osmaniye Mehmetli 1.528 106.960 I-11-D Osmaniye Alibeyli 1.815 127.050 I-12-D Adana Mustafabeyli 1.921 134.470 I-13-D Adana YeĢilköy 1.744 122.080 I-14-D Adana Kaldırım 1.675 117.250 TOTAL 1.355.620 Table Y.7. WWTPs Planned to be Renewed in Ceyhan Basin WWTP RESIDENTIAL AREAS PROJECT POPULATION (2040) I-1-R Yumurtalık 5.825 I-2-R Kozan 91.208 WWTP RENOVATION Renovation of physical treatment units Revision to aeration lagoon from stabilization pond INVESTMENT COSTS (EURO) 30 YEAR OPERATING COSTS (EURO) 216.250 643.935 1.410.625 4.245.197 Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y.8. Alternative 1 was determined to be the most feasible option in terms of total costs out of 3 different treatment scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the Environment Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between 2010 and 2017. Accordingly, deadlines for termination of these WWTPs will be 2010 (2012 in the action plan) for a municipality population over 100000, 2012 for 50000-100000, 2014 for 10000-50000, 2017 for 2000-10000 and 2017 for less than 2000. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 72 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Table Y.8. WWTP Total Costs for Ceyhan Basin According to Three Different Scenarios Wastewater Treatment Costs (€) Scenario WWTP Investment Costs Collector Total Operating Costs Investment Costs (€) Costs (€) Total Costs (€) Activated Natural Sludge Treatment Alternative I 52.929.202 2.466.910 1.626.875 57.022.987 95.886.457 423.442 57.446.429 153.332.886 Alternative II 53.190.363 1.570.630 1.626.875 56.387.868 96.448.838 2.792.710 59.180.578 155.629.416 Alternative III 52.432.929 1.273.270 1.626.875 55.333.074 96.031.305 5.670.878 61.003.952 157.035.257 Renovation Total The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report was shared in the three meetings with the stakeholders in the watershed. According to their responses, WWTP plannigs were finalized. Total costs finalized according to the selected scenario are shown in Table Y.9. Table Y.9. WWTP Total Costs for Ceyhan Basin According to the Finalized Scenario Wastewater Treatment Costs (€) Scenario Final WWTP Investment Costs Activated Sludge Natural Treatment Renovation Total WWTP Inv. Costs 52.191.774 1.527.540 1.626.875 55.346.189 Operating Costs Collector Costs (€) Total Investment Costs (€) Total Costs (€) 96.201.078 5.610.147 60.956.336 157.157.414 Based on the treatment scenario selected for Ceyhan Basin, the initial investment costs will be 13.913.878 € for planned WWTPs with a municipality population over 100000, 8.016.180 € for WWTPs of 50000-100000 population, 12.114.119 € for 10000-50000, and 21.302.013 € for less than 10000. Figure Y.12 shows the initial investment costs of WWTPs planned for 2010-2017. The existing and planned WWTPs are shown in Figure Y.13. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 73 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 (*)According to the provisional 4th article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of municipalities with population above 100.000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was foreseen as 2012 in the action plan Figure Y.12. Initial investment costs of planned Municipal WWTPs in Ceyhan Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 74 / 432 Figure Y.13. Existing and planned WWTPs for Ceyhan Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 75 / 432 6. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS) In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition, implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims. Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this project. With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of studies for 11 watersheds are summarized below. Compared to classical systems, it has been easier and faster to make calculations and inquiries, and to produce and map all information forming a basis for activities such as planning. Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to add new data. GIS will be an important database for determination and solution of environmental problems which could occur throughout the watershed. GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information expected to increase in time. In spite of producing databases for each watershed, a unique database was produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were reduced and it was provided to be able to make analysis and mapping in one run for all 11 watersheds. By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the contributions obtained by works on the field throughout the watershed. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 76 / 432 7. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Stakeholder Meetings Additionally, during the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Water Works, Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants, stakeholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the completion of draft report, 2. and 3. stakeholder meetings were made in October and December 2010. Opening meeting was made on October 23, 2010 and 1. stakeholder meeting was made on May 21, 2010 in KahramanmaraĢ, 2. stakeholder meeting was made in Adana on October 26, 2010 and 3. stakeholder meeting was made on December 22, 2010 in Kahramanmaras for Ceyhan Basin. The feedback obtained as a result of these meetings with shareholders were evaluated and reflected particularly in planning as well as other sections of the project report. 8. Preparation of Action Plans As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration of the works were also specified. Work deadline plan related to project activities is given below which is also explained in detail in Section 8.4. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 77 / 432 1. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 GĠRĠġ Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından, koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir. Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım, sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde; Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması, Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması, Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre değerlendirilmesi, Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi, en önemli unsurlardır (Tanık, 2007). Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 78 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar; Ötrofikasyon, Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi, Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir. Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye baĢlamıĢtır. Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri, geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir. Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul edilmektedir. 1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının "anayasası" olarak kabul edilen Direktif önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır. Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 1980- TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 79 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 1995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir. Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür. Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N,2009). Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen Su Çerçeve Direktifi 2000 yılında Avrupa Birliği tarafından kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için havza bazında tutarlı bir yönetim çerçevesi çizen AB Su Çerçeve Direktifi‘nin nehir havzaları üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel ölçekte her seviyede katılımını öngörmektedir. Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir. Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgelerine (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır. Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir. Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da ‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak, herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 80 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır. SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır. Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır. Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi ve Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı nihai taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. Su Çerçeve Direktifi; Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir çerçeve oluĢturmakta ve entegre nehir havzası yönetiminin genel ilkelerini sunmaktadır.(ÇOB, 2010) Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ― Kentsel atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif 91/271EEC(1991); Nitrat Direktifi(1991), Ġçme Suyu direktifi(1998), BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü(IPPC) Direktifi(1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi(1991) gibi suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır. Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur. Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle ilgili uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin önemli özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 81 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 • Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000. • Ulusal mevzuata uyum, 2003. • Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003. • Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004. • Ġzleme ağlarının kurulması, 2006. • Kamu ile iĢbirliği, 2006. • Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008. • Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009. • Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010. • ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012. • Çevresel hedeflere eriĢim, 2015. • Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021. • Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027. SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir. Aday ülkelerin katılım sürecinde SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri, insan aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması, bu direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir. Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer. BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok tartıĢılan konularından biridir. Su Çerçeve Direktifi‘ne (SÇD) göre, NHYP unsurları aĢağıda sıralanmaktadır; Nehir havzasının karakterizasyonu, Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti, Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 82 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ġzleme ağlarının haritası, Çevresel hedefler listesi, Ekonomik analiz, Önlemler programı, Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi, Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi, Yetkili otoritelerin listesi, Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007). Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006), Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004), Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005) BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996); Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006). 21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler arası Katılım Konferansı‖nda ―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir. Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı Çevre yönetimi Genel Müdürlüğü Su kalitesi Sektörü açısından genel koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY kapsamında revizyon çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca SÇD yi kapsayacak Ģekilde Havza Koruma Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla birlikte, bu konudaki çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran ayında yayınlanmıĢtır. Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi için özel hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010). Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 83 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 havza bazlı yönetimine yönelik 25 Havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır(ġekil 1). Bu bağlamda 11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır. Söz konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, Su Çerçeve Direktifi (SÇD)‘nin gereği olarak hazırlanmıĢtır. Bu planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı açılıĢ sürecinde önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010). ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır. 1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları Tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 84 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir. 1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır. 2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır. 3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır. 4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek,hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır. 5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi sağlanacaktır. 6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır. Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2 de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık altında yürütülmüĢtür. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 85 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır. Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir. 1.2.1. Veri Temini CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere Tablo 1 de özetlenen veriler sayısal olarak Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan (ÇOB) her bir havza için ayrı ayrı temin edilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 86 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB’dan Temin Edilen Veriler NO DOSYA ADI FORMATI 1 arazi_kullanımı.shp SHAPE 2 baraj_golet.shp SHAPE 3 gol.shp SHAPE 4 Havza_siniri.shp SHAPE 5 hidroelektrik_santral.shp SHAPE 6 il_merkez.shp SHAPE 7 il_sinir.shp SHAPE 8 ilce.shp SHAPE 9 ilce_merk.shp SHAPE 10 ozelcevrekoruma_alan.shp SHAPE 11 sulanan_alan.shp SHAPE 12 yagis.shp SHAPE 13 Yerlesim_merkezi.shp SHAPE 14 akarsu.shp SHAPE 15 yukpaf E00,DGN 16 Korunan Alanlar SHAPE 17 pafta_25 SID 18 Pafta_100 SID 19 TURKIYE_100BIN MDB AÇIKLAMA Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait CORINE arazi sınıflarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını içermektedir. Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan, Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik santralleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini içermektedir. Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait bilgileri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili bilgileri içermektedir. Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini içermektedir. Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere akarsulara ait bilgileri içermektedir. Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik paftalarını içermektedir. Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri içermektedir. Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster paftaları içermektedir. Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster paftaları içermektedir. Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir. ÇOB‘dan alınan Tablo 1‘deki verilerin haricinde Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ radyasyonu, günlük maksimum yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve toplam yağıĢ haritaları daha sonra sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 87 / 432 1.2.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır. Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 3 – ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur. ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 88 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 89 / 432 ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 90 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6). ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de 11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır. Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m. çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ resimler halinde ġekil 7 de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 91 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri 11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8 de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır. ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 92 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster paftalardan oluĢan katalog ġekil 9 da verilmiĢtir. ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir. 1.2.3. Arazi ÇalıĢmaları Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama, yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır. Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 93 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10 da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I). OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir. 1. YerleĢim Merkezleri 2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri 3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri 4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri 5. DeĢarj Noktaları 1.2.4. Planlama ÇalıĢmaları Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2 de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ olan harita EK X'da verilmiĢtir. Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları NO VERĠ SETĠ SENARYO ADI 1 2 AAT_bolge_1 Senaryo1 3 4 5 Senaryo2 6 Maksimum AAT Minimum Kolektör 9 AAT_guzergah_1 AAT_yer_1 AAT_bolge_2 Maksimum AAT_guzergah_2 5km Kolektör ve AAT AAT_yer_2 7 8 DOSYA ADI AAT_bolge_3 Senaryo2 Maksimum Kolektör Minimum AAT AAT_guzergah_3 AAT_yer_3 AÇIKLAMA Maksimum AAT Minimum Kolektör için AAT Alanları Maksimum AAT Minimum Kolektör için Boru Güzergâhları Maksimum AAT Minimum Kolektör için AAT Noktaları Maksimum 5km Kolektör için AAT Alanları Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru Güzergâhları Maksimum 5km Kolektör için AAT Noktaları Maksimum Kolektör Minimum AAT için AAT Alanları Maksimum Kolektör Minimum AAT için Boru Güzergâhları Maksimum Kolektör Minimum AAT için AAT Noktaları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 94 / 432 ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 95 / 432 2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır. Ceyhan Havzası Marmara Havzası Susurluk Havzası Kuzey Ege Havzası Küçük Menderes Havzası Büyük Menderes Havzası Burdur Havzası Yeşilırmak Havzası Kızılırmak Havzası Konya Kapalı Havzası Seyhan Havzası Su Çerçeve Direktifi‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri sürecinde Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır. Proje kapsamında, Ceyhan Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 96 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri, havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı Taslak Raporu‘ndaki eksiklikler ve gerekli görülen düzenlemeler, havzada yer alan tüm paydaĢ kurumların görüĢleri neticesinde belirlenmiĢ, değiĢiklikler yapıldıktan sonra Havza Koruma Eylem Planı Nihai Raporu hazırlanmıĢtır. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında toplam nüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun % 52 sine karĢılık gelmektedir. (ġekil 11) 34.068.516; 48% 37.448.584; 52% PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı Proje kapsamında koruma eylem planı hazırlanacak havzalardan biri olan Ceyhan Havzası‘nın Türkiye alanına oranı %2,74‘tür. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) tarafından gerçekleĢtirilen 2009 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonuçlarına göre Ceyhan Havzası‘nın toplam nüfusu 1.842.349 kiĢi olup; nüfus yoğunluğu 66,62 kiĢi/km2‘dir. Havzanın Türkiye nüfusuna oranı % 2,53‘tür. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12‘de görülmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 97 / 432 21% GüncelleĢtirme Sayısı: 01 MARMARA KIZILIRMAK KÜÇÜK MENDERES SUSURLUK KONYA 5% 48% YEŞİLIRMAK BÜYÜK MENDERES 5% SEYHAN CEYHAN 4% 4% 4% 3% 0% 1% ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları 2% 3% KUZEY EGE BURDUR PROJE BÖLGESİ DIŞI TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 98 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 99 / 432 3. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 HAVZA GENEL DURUMU Ġskenderun Körfezi‘nden Ġç Anadolu‘nun içlerine doğru giren Ceyhan Havzası, sarp dağlık araziler ve geniĢ alüvyal tabanlardan oluĢmuĢtur. MaraĢ ve Osmaniye Ġlleri‘nin tamamına yakın kısmı; Adana Ġli'nin Ceyhan ve Yumurtalık Ġlçeleri ile Merkez ilçe ve Kozan Ġlçeleri‘nin bir bölümü Ceyhan Havzası sınırları içerisinde yer alır. Ceyhan Nehri Elbistan Ġlçesinin PınarbaĢı mevkisinden dogar. Güneye akan Ceyhan Nehrine Elbistan‘ın kuzeydoğusundan Sögütlü Çayı, kuzeyinden Sarsap Deresi, Hurman Çayı, güneybatıdan Göksun Çayı katılır. Bu noktadan sonra doğuya yönelen nehir bünyesine Nergile Deresini katarak güneye döner ve Menzelet Baraj gölüne dökülür. Menzelet Barajına kuzeyden Çemrengeç ve Okkayası, batıdan Fırnız ve Tekir Dereleri dökülürken, doğudan Bertiz Çayı katılır. Güneye dogru akan Ceyhan Nehri, Sır Barajı Gölü‘ne dökülür. Andırın Suyu ve Kesis Deresini de bünyesine katan Ceyhan Nehri, Karanlık Dağının batısından KahramanmaraĢ Ġl sınırlarını terk eder. Güneybatı yönünde akmaya devam eden Ceyhan Nehri önce AslantaĢ Baraj gölüne, buradan da güneye akarak Akdeniz‘e dökülür. Ceyhan Irmağı‘nın toplam uzunluğu 425 km‘dir ve yıllık debisi 82.9 m3/sn‘dir. Yıllık toplam akım 7,18 km3 olup havza verimi 10,7 /sn/km² ‗dir (Adana ĠÇDR, 2008). Ceyhan Havzası batıdan Seyhan, kuzey ve doğudan Fırat, güneyden Asi Havzaları‘yla komĢudur. Toklu, Dibek ve Binboğa Dağları‘nın sırt ve doruklarından geçen su bölümü çizgisi, havzayı Seyhan Havzası‘ndan ayırır. Fırat Havzası‘yla arasında kuzeyde Hezanlı, doğuda Keklicek, Nurhak ve Bozdağları yer alır. Ceyhan - Asi Havzaları arasındaki su bölümü çizgisi üzerinde ise Kösürük ve Kartal Dağları vardır. Havzanın bir bölümünü güneyden Ġskenderun Körfezi kuĢatır. 3.1. YerleĢim Yerleri Ceyhan Havzası; Kayseri, Osmaniye, Sivas, Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Adana, Hatay, KahramanmaraĢ illerinin bir kısmını içine almaktadır. Ceyhan Havzası siyasi haritası sınırları içerisinde kalan alanlarını ġekil 13‘te verilmektedir. Havzayı 3 büyük il paylaĢmaktadır. Bunlar; Adana, Osmaniye ve KahramanmaraĢ‘tır. Kayseri, Sivas, Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Hatay illerinin havzaya katkısı düĢüktür. Dolayısıyla raporda havzayı temsil eden 3 il bazında bilgiler sunulmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 100 / 432 ġekil 13. Ceyhan Havzası Siyasi Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 101 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan gelen veriler ile TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin çalıĢmaları sonucu elde ettiği havza içerisine giren iller ile ilgili alansal veriler Tablo 3 ve ġekil 14‘te verilmiĢtir. Tablo 3. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Ġllerin Alansal Verileri TOPLAM ALAN (ha) ĠLĠN HAVZA ĠÇĠNDEKĠ ALANI (ha) ĠL ALANININ HAVZAYA GĠREN KISMI (%) HAVZANIN ĠLLERE GÖRE DAĞILIMI (%) 1.691.700 37.865 2.24 1,76 376.700 303.625 80.60 14,13 SĠVAS 2.848.800 45.916 1.61 2,14 ADIYAMAN 16.792.100 36.650 0.22 1,71 GAZĠANTEP 11.943.200 40.668 0.34 1,89 MALATYA 1.231.300 10.805 0.88 0,50 ADANA 1.425.600 394.450 27.67 18,35 HATAY 540.300 165 0.03 0,01 1.432.800 1.278.884 89.26 59,51 ĠLLER KAYSERĠ OSMANĠYE K.MARAġ (*) : ÇOB, 2009. TUBĠTAK MAM CBS ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı Adana Adana Ġli Akdeniz Bölgesi‘nde yer almaktadır. Kuzeyinde Kayseri, doğusunda Osmaniye, batısında Niğde ve Ġçel, güneydoğusunda Hatay Ġlleri bulunur. Ġlin yüzölçümü 14.030 km 2‘dir. 2009 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 2.062.226 kiĢidir. Seyhan, Yüreğir, Karaisalı, Aladağ, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 102 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan, Çukurova, Sarıçam, Feke, Ġmamoğlu, KarataĢ, Kozan, Pozantı, Saimbeyli, Tufanbeyli ve Yumurtalık olmak üzere 13 tane ilçesi bulunmaktadır. KahramanmaraĢ 14.346 km²‘lik yüzölçümü ile Ülkemizin 11. büyük ili olan KahramanmaraĢ, Akdeniz Bölgesi‘nde yer almaktadır. 2009 yılı nüfus sayımına göre toplam nüfusu 1.037.491 kiĢidir. Ġlin ilçeleri, Merkez, AfĢin, Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü, Elbistan, Göksun, Nurhak, Pazarcık ve Türkoğlu olarak sıralanmaktadır. Osmaniye Osmaniye Türkiye‘nin 80. ili olup, Akdeniz Bölgesi‘nin doğusunda Çukurova‘nın bitim noktasında ve doğu ile batı arasında bir geçiĢ yolu üzerinde kurulmuĢtur. Osmaniye batıdan kuzeye doğru Orta Toroslar, doğu ve güneydoğu kesiminde Amanos Dağları ile çevrili olup, doğusunda Gaziantep, güneyinde Hatay, batısında Adana, kuzeyinde ise KahramanmaraĢ Ġlleri ile çevrilidir. Ġlin yüzölçümü 3.222 km2‘dir, 2009 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 471.804 kiĢidir. Adıyaman ve Gaziantep Ceyhan Havzası‘na Gaziantep‘in Nurdağı Ġlçesi, Adıyaman‘nın GölbaĢı Ġlçesi ve ilçeye bağlı Belören, Balkar ve Harmanlı beldeleri girmektedir. Havzayı oluĢturan yerleĢim yerleri EK II‘de yerleĢim yerleri haritası ġekil 15’te verilmektedir. Ġlgili harita, ÇOB‘dan alınan sayısal yerleĢim yerleri bilgileri, güncel TÜĠK ADNKS bilgileri ile yenilenerek TUBĠTAK MAM CBS Ekibi tarafından oluĢturulmuĢtur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 103 / 432 ġekil 15. Ceyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 104 / 432 3.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Coğrafi Durum Ceyhan Havzası‘nın coğrafi durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile Çevre ve Orman Bakanlığının verilerinden faydalanarak hazırlanmıĢtır. Adana Yeryüzü Şekilleri Adana ili yeryüzü Ģekilleri bakımından dağlık ve ovalık olmak üzere iki Ģekilde incelenmektedir. Dağlar Ġlin kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu bölümleri Orta Toros dağ sistemi ile çevrelenmistir. Doğuda sınır, Toros sistemine giren Amanoslara dayanır. Orta Toros üzerinde üç ayrı dağ sırası görülmektedir. Bunlar, batıdan baĢlayarak Bolkar Dağları, Aladağlar ve Tahtalı Dağları‘dır. Ayrıca Orta Torosların kuzeydoğu uzantısını oluĢturan Binboğa Dağları, ilin sınırlarını aĢmakta KahramanmaraĢ iline uzanmaktadır. Adana ilinin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltileri ġekil 16‘da verilmiĢtir. Batıda tepeciklerle baĢlayan Bolkar Dağları, kuzeydoğuya doğru gidildikçe yükselerek belirgin bir dağ sırası haline gelir. Yükselti kütlenin batısında 2.500 m yi geçmediği halde (en yüksek tepeler 2.474 m ile Yüğlük Tepesi ve 2.418 m ile Kümbet Tepe) orta kesimlerde birden 3.000 m yi asar (Aydos Dağı 3.480 m). Kuzeydoğuya gidildikçe 3.500 m yi aĢan dağların, en yüksek tepesi olan Medetsiz Tepesi de (3.524 m) bu kesimdedir. Dağların üzerindeki diğer önemli doruklar; Gavur Dağı (3.337 m), Yıldız Tepe (3.314 m), Meydan Dağı (3.132 m) ve Hacıhalil Dağı‘dır (3.107 m). Ġldeki dağların en yüksek tepelerinin bulunduğu Aladağlar, kuzeydoğu yönünde yaklaĢık 100 km uzanır, geniĢliği ise 40 k. kadardır. Aladağlar üzerindeki baĢlıca yükseklikler Ģunlardır: Demirkazık Tepesi (3.756 m), Torosan Dağı ve Kaldı Dağı (3.374 m), Kal Tepesi (3.588 m) ve Karanfil Dağı‘dır (3.059 m). Bunlardan Demirkazık Tepesi, Toros Dağları‘nın da doruğudur. Tahtalı Dağı, Seyhan Irmağı ile Zamantı (Sanvantı) ve Göksu Kolları arasında uzanan dağların tümüne denir. Kuzeydoğu-Güneybatı doğrultusunda uzanan bu dağların üzerinde Koç Dağı, Soğanlı Dağ, Beydağı, Alaylı Dağı, Bakır Dağı gibi doruklar sıralanır. Tahtalı Dağları Seyhan ve Ceyhan vadileri arasında uzanan Binboğa Dağları‘yla birlikte eskiden Antitoros denilen dağların bir koludur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 105 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ovalar Adana Ovası olarak isimlendirilen havzanın güneyinde kalan bölüme Çukurova, kuzeyde kalan bölüme ise yukarı Anavarza denir. Ġki ovayı Misis Dağları ayırır. Tepe özelliği gösteren bu dağların en yüksek noktası olan Cebelinur Dağı‘nın yüksekliği 770 m. dir. Hidrografya Adana ilinin Ceyhan Havzası içerisinde Kozan Barajı ve Yumurtalık Lagünü bulunmaktadır. Yumurtalik Lagünü: Yüzölçümü 16.400 ha olup, Adana ili, Yumurtalık ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Ceyhan ağzı ve Yumurtalık Körfezi arasında kalan ve lagünleri, tuzcul bataklıkları, tatlı su bataklıkları, çamur düzlükleri, sazlıklar, ıslak çayırlar, kumullar ve bir çam ormanından oluĢan dev bir sulak alan sistemidir. BaĢlıca sulak alanlar Çamlık (Yumurtalık) Lagünü, Yelkoma Gölü (1.150 ha), Ömer Gölü (350 ha), Yapı Gölü (300 ha), ve Darboğaz Gölü‘dür (380 ha). Bölgedeki diğer sulak alanların aksine, düzensiz bir kıyı çizgisine sahip bölge, denizle birçok noktada birleĢmektedir. Kozan Barajı: Adana ili Kozan ilçesinde Kilgen Çayı üzerinde inĢa edilen ve 1972 yılında iĢletmeye açılan Kozan Barajı sulama amaçlı olarak kullanılmaktadır. Barajın yüzölçümü 6,2 km2 olup, gölün maksimum hacmi 148x106 m3‘tür. Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum Denizel ve karasal kökenli sedimentlerin çökelmesi ile oluĢan havza, miyojen yaĢlı Sucular Formasyon ile alttan üste doğru baĢlar. Bu formasyon konglomera, kumtaĢı, kil taĢı ve kireç taĢı kayaçlarının birbirlerine dereceli geçiĢlerinden oluĢur. KarıĢık yapılı bir delta olan Çukurova‘nın güneyindeki bölüm, Halosende alüvyon yığılmasıyla yeni bir bölüm olarak eklenmiĢtir. Bunun gerisinde Pleishosen‘e ait daha eski bir delta vardır. Bu eski deltanın yüzeyleri bugün üç ayrı taraça halinde yüksekte kalmıĢtır. Adana‘nın jeolojik zaman birimleri kısaca aĢağıda sıralanmakla beraber karmaĢık bir alüvyon yelpazesine sahiptir. Seyhan Nehri‘nin eski yatak çökel karmaĢığı Plio-Kuvaterner kanal dolguları Bozalit tablalar ve volkanik tüfler Kalker tüfü Toprak örtüsü irili ufaklı bağımsız bloklar. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 106 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KahramanmaraĢ Yeryüzü Şekilleri KahramanmaraĢ ili yeryüzü Ģekilleri bakımından dağlık ve ovalık olmak üzere iki Ģekilde incelenmektedir. Toprakların %59,7‘sini dağlar, %24'ünü platolar ve %16,3‘ünü de ovalar teĢkil eder. Dağlar ve Ovalar Yeryüzü Ģekilleri genellikle Güneydoğu Torosların uzantıları olan dağlarla bunlar arasında kalan çöküntü alanlarından oluĢmaktadır. Ġl boyunca uzanan dağlar genellikle Güneydoğu Torosların uzantılarıdır. Bunlar Engizek Dağı, Ahırdağı, Amonos (Nur) dağları, Kandil Dağları, Sarımsak Dağı, Düldül Dağı ve Binboğa Dağları‘dır. Ġl kapsamındaki dağlar üçüncü zamanın Alp sistemi kıvrım dağlarındandır. Arazi yüksekliği 350 metreden 3.000 m‘ye kadar çıkan ilimizde geniĢ ovalar vardır. Bunlar; Gâvur, Maras, Göksun, Asağı Göksun, AfĢin, Elbistan, Andırın, Mizmilli, Narlı ve Ġnekli Ovalarıdır. KahramanmaraĢ ilinin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltileri ġekil 16‘da verilmiĢtir Hidrografya Ceyhan Nehri KahramanmaraĢ‘ın en önemli akarsuyudur. Toplam uzunluğu 425 km olan Ceyhan Nehri‘nin 190 km‘lik bölümü, KahramanmaraĢ il sınırları içinden geçer. Ceyhan Nehri‘nin dar ve derin vadilerden akması, yüksek debiye sahip olması nedeniyle üzerine Menzelet, Sır ve Kılavuzlu Barajları inĢa edilmiĢtir. En önemli kolları Aksu Nehri, Orçan, Sögütlü, Nergile, Hurman, Göksun ve Körsulu Çayları ile Kesis, Fırnız, Tekir, Törbüzek Dereleridir. Aksu çayı : Aksu Çayı‘nın toplam uzunluğu 110 km olup Ceyhan Nehri‘ne dökülen en büyük akarsudur. Aksu, Engizek, Öksüz, Erince, Sakarkaya, Kandil ve Çatal Dağları‘ndan çıkan çok sayıda kaynak ve dereden beslenir. Kartalkaya Baraj Gölü‘ne dökülen çay daha sonra sırasıyla Narlı Ova, MaraĢ Ovası‘nı geçer ve Sır Baraj Gölü‘ne dökülerek Ceyhan Nehri‘ne katılır. Körsulu Deresi: Göksun Ovası‘ndan doğan Köprüağzı Deresi‘nin, Mazgaçdağı ve Kayranliziyareti Tepeleri arasından doğan Karapınar Deresi ile Geben Ovası‘nda birleĢmesinden oluĢur. Körsulu Dere, büyük ölçüde Andırın ve Göksun ilçeleri arasında geniĢ bir alanda yüzeylenen Triyas-Jura yaslı kireçtaĢlarından boĢalan karstik kaynaklardan beslenir. Körsulu Deresi‘ne boĢalan, günümüzde KahramanmaraĢ‘ın içme suyu ihtiyacını TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 107 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 karĢılayan Değirmengözü ve Obaönü karst kaynakları örnek olarak verilebilir. Derenin debisi, mart-temmuz döneminde oldukça yüksekken, Ağustos ayından itibaren düĢerek Ģubat ayında minimum seviyeye iner. Göksun Çayı: Binboğa Dağları‘ndan gelen Kömürsuyu Deresi ile Göksun Ġlçesi‘nin kuzeyinden çıkan Mehmetbey karst kaynağı ve bu kaynağın karıĢtığı Törbüzek Deresi birleĢerek Göksun Çayını oluĢtururlar. Göksun Çayının toplam uzunluğu 60 km olup, Yazıdere Köyünün hemen yanından Ceyhan Nehri‘ne katılır. Erkenez Çay: Çakalcık sırtlarından gelen Çakalcık Dere, Bulanık köyü çevresinden gelen Tekneli, Karapınar, Çüroğlu ve Alaağaç Dereleri ile Mumdağ Tepe‘nin güneyinde birleĢerek Erkenez Çayı‘nı oluĢturur. Hurman Çayı: AfĢin ilçesinin kuzeybatısında uzanan Binboğa Dağları‘ndan doğan Ördekli Deresinin, Dağlıca Beldesinin güneyindeki tepelerden doğan Kesirlik Deresi‘nin, tarihi Hurman Kalesi harabelerinin kıyısında birleĢmesiyle oluĢur. Çayın toplam uzunluğu 50 km dir. Söğütlü Çayı: Nurhak Dağlarından gelen Söğütlü, Sığırcı, Çöplü Derelerinin, Tapkıran Mevkisinden gelen Yörme Dere ile, Karahasan UĢağı beldesinin güneyinde bulunan Tosun Mahallesi kıyısında birleĢmesi ile oluĢur. Elbistan Ġlçe merkezinden geçerek Ceyhan Nehrine dökülür. Toplam uzunluğu 60 km olan çayın ortalama debisi 3,9 m3/s dir. Göller KahramanmaraĢ ilinde Gavur Gölü (85 ha) ve Kumasır Gölü (9 ha ) bulunmaktadır. Havzanın bataklık durumunda olan Gavur Gölü DSĠ tarafından kurutulmuĢtur. Ġl merkezinin kuzeyinde Ahır Dağları‘nda ise mevsimlik olarak tektono-karstik özellikte Karagöl ve Küçük Göl bulunur. Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum KahramanmaraĢ ili çevresinde yüzeyleyen birimler yaĢlıdan gence doğru ; Paleozoyik yaĢlı Keban – Malatya Metamorfitleri, Triyas – Kretase yaĢlı Binboğa Metamorfitleri, Üst Jura – Alt Kretase yaĢlı Koçali KarmaĢığı ve Göksun Ofiyoliti, Senoniyen – Senomaniyen yaĢlı Karadut Karmasığı, Alt – Orta Eosen yaĢlı Midyat Grubu, Orta Eosen yaĢlı Maden KarmaĢığı ve Üst Miyosen yaĢlı Kuzgun Formasyonu, Yavuzeli Bazaltlar ve Ahmetçik Formasyonları bulunmaktadır. KahramanmaraĢ Ġlinin kuzey kesiminde Engizek Dağı, Elbistan, Göksun ve AfĢin ilçeleri çevresinde yüzeyleyen birim ĢiĢt ve mermerlerden oluĢmaktadır. AfĢin ve Göksun ilçeleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 108 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çevresinde görülen birim yer yer ĢiĢt ara katkılı mermer ve kristalize kireçtaĢlarından oluĢmaktadır. KahramanmaraĢ‘ın doğusunda bindirme kuĢağının önünde doğu – batı doğrultusunda uzanır. Ofiyolitik kayaçlar olan dunit, harzburjit, serpantin, gabro, diyabaz, çamurtaĢı ve pelajik kireçtaĢlarından oluĢur. Pazarcık ilçesi ve Türkoğlu ilçesi çevresinde yüzeyleyen birim tabandan tavana doğru; GercüĢ formasyonu konglomeradan, Hoya – Kavalköy formasyonu dolomitik ve çörtlü kireçtaĢı, Gaziantep Formasyonu tebeĢirli ve killi kireçtaĢlarından oluĢmaktadır. Elmalı kasabası ile Elbistan ilçesinin güneyinde yüzeyleyen birim volkano- sedimanter kayaçlardan oluĢmaktadır. Ayrıca Pazarcık ilçesi çevresinde yüzeyleyen olivinli plato bazaltlarıdır. Bazaltlar, kendisinden daha yaĢlı tüm birimleri açısal uyumsuzlukla örter. KahramanmaraĢ ili metamorfik kayaçları, jeolojik özelliklerinden dolayı iki baĢlık altında incelenmektedir. Malatya Metamorfitleri: Permo-Triyas yaĢındadırlar. Ġst ve kristalize kireçtaĢlarından oluĢurlar. Cafana Pb-Zn yatağı bu metamorfitler içerisinde yer almaktadır. Pütürge Metamorfitleri: Prekambriyen-Üst Triyas yaĢ aralığında yaĢ vermektedirler. Bitlis Metamorfik Masifinin batıya uzantısı olarak kabul edilmektedirler. Gözlü gnays,amfibolit sist, profillit, muskovit ĢiĢt, klorit ĢiĢt, kuvarsit ve kristalize kireçtaslarından olusmaktadırlar. Ġl sınırları içerisindeki magmatizma, Jura Alt Kretase, Üst Kretase ve Orta Eosen dönemine ait magmatik topluluklar olarak 3 ana baĢlık altında değerlendirilebilir. Jura- Alt kretase dönemine ait magmatik topluluk ofiyolitik kayaçlarla temsil edilir. Üst Kretase döneminde ise granitik kayaçların hakim oldugu görülmektedir. Orta Eosen döneminde ise bazik bilesimli volkanik kayaçlar hakimdir. Osmaniye Yeryüzü Şekilleri Ġl yüzey Ģekilleri bakımından ovalık ve dağlık olmak üzere ikiye ayrılır. En önemli akarsu Karaçay, Hamis Çayı ve Ceyhan Nehri‘dir. Dağlık alanlarda kireçli ve kireçsiz kahverengi orman toprakları ve kırmızı Akdeniz toprakları hakimdir. Eğilimin sarp ve dik olduğu yerlerde anakaya yüzeye çıkmıĢ ve toprak oluĢumu yoktur. Dağlar Dağlık alanların yüzey Ģekilleri oldukça dalgalı ve yer yer dik bir özellik gösterir. Genelde kuzey batısına yamaçlar hakim olmasına rağmen, diğer yönlere bakan yamaçlar ve vadiler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 109 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 de bulunmaktadır. En önemli dağları Koyuntepe (2.168 m), Dumanlıdağı (2.102 m), Yağlıpınar Dazı Tepe (2.085 m), Topbarnaz Tepe (2.067 m), Cerleme Tepesi (1.965 m), Binboğa Dağlarıdır. Osmaniye ilinin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltileri ġekil 16‘ da verilmiĢtir. Ovalar Osmaniye, Kadirli ve Ceyhan Ovaları Çukurova‘nın bir devamıdır. Ceyhan Nehri, Karaçay ve Savrun Çayı‘nın getirmiĢ olduğu birikinti materyallerinden oluĢan aluviyal topraklardan oluĢmuĢtur. Osmaniye Ovası: Kuzeyinde Kozan ve Kadirli, güneyinde Yumurtalık Dağları, batısında ise Kırmıtlı Beldesi ile sınırlı olan Ceyhan Ovası‘nın doğusunda 13.500 ha‘lık alan kaplamaktadır. Denizden yüksekliği yaklaĢık 100-150 m arasındadır. Osmaniye ili bu ova üzerinde kurulmuĢtur. Haruniye (Düziçi) Ovası : Osmaniye Ovasının kuzeyinde, Bahçe ilçesinin batısında yer alan yüksek ve düz bir ovadır. Haruniye Ovası 10.500 ha‘lık bir alan kaplamaktadır. Denizden yüksekliği 250-400 m arasında değiĢmektedir. Hidrografya Osmaniye ilinde Ceyhan Nehri, Kalecik deresi, Karaçay, Savrun Çayı, Kesik suyu Deresi, Sabunsuyu Çayı, Yarpuz Çayı, Horu (Hamis) Çayı, KeĢiĢ Çayı Osmaniye ilindeki akarsular verilmektedir. Ceyhan Nehri‘nin Osmaniye ili içerisindeki uzunluğu 75 km‘dir. Diğer önemli akarsular Haru, Karaçay ve Savrun Çayı olup TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir. Ceyhan Nehri: Osmaniye ili içerisindeki uzunluğu 75 km‘dir. Üzerinde AslantaĢ Barajının membasında da Berke Barajı bulunmaktadır. Osmaniye Ġli Sarpınağazı Köyü ile Misis Bucak merkezi yakınındaki sedde baĢlangıcına kadar olan kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı sollu 125‘er m olmak üzere toplam 250 m ve bu noktadan denize kadar ise sağlı sollu 150‘Ģer m olmak üzere toplam 300 m geniĢliğe haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir. Karaçay Deresi : Hamo ve Hanife Mezarı Tepeleri‘nden doğar ve Ceyhan Nehri‘ne katılır. Osmaniye ili mevcut un fabrikası mevkiinden Ceyhan Nehri‘ne kavuĢtuğu noktaya kadar olan kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı sollu 300 m olmak üzere toplam 600 m geniĢliğe haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 110 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Savrun Çayı : Köpekgüney ve Mozgaç Dağı, Akgedik mevkilerinden doğar. Kadirli ilçesinden geçerek Ceyhan Nehri‘ne katılır. Kadirli ilçesi Eskiköprü mevkiinden Ceyhan Nehri‘ne kadar olan kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı sollu 300 m olmak üzere toplam 600 m geniĢliğe haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir. Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum Osmaniye ili Toros kuĢağında, Yumurtalık Fayı ile Amanos Dağları arasında yer almaktadır. Bu sınırlar içerisinde kalan Osmaniye ili ve çevresinin stratigrafisi Alt Paleozoikten baslayıp, Üst Kreatese, Eosen, Miyosen ve Plio- Kuvaternere kadar devam eden bir istif sunmaktadır. Doğuda Amanos Dağları‘ndan baĢlayarak batıya doğru Alt Paleozoikten, Üst Kreatese‘ye kadar devamlı sayılabilecek bir istif sunmaktadır. Üst Kreatese‘de ofiyolit üzerlemesi bulunmakta ve yer yer de Eosen yüzeylemeleri gözlenmektedir. Tüm bunların üzerine Helvesiyen-Tortoniyen yaĢındaki sığ deniz fasiyesi özelliklerini kapsayan çökeller (Kızıldere Formasyonu) gelmektedir. Bu çökeller içerisinde yer yer resifal mercekler izlenmektedir. Ġnceleme alanında güney batıya doğru gidildikçe grabenleĢmenin de etkisiyle bu formasyonlar üzerine Pliyo-Kuvaterner yaĢlı genç çökeller gelmektedir. Daha önce de anlatılan değiĢik özellikteki iki Miyosen istifi arasında, yanal ve düĢey değiĢimli, içerisinde çok çeĢitli yaĢ ve litolojide bloklar yada Andırın Formasyonu‘na ait nap dilimlerini kapsayan AltOrta Miyosen yaĢlı KarataĢ Formasyonu bulunmaktadır. Çok kıvrımlı olan bu birim diğer formasyonlardan fauna bakımından değiĢiklikler arz etmektedir. Misis-Andırın Baseni olarak tanımlanan kaya birimleri, Kreatese-Tersiyer zaman aralığında çökelmiĢtir. Melanj nitelikli ve volkanosedimanter fasiyes özellikleri sunar. TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin hazırladığı havzanın fiziki yapısını gösterir harita ġekil 16‘da, önemli akarsuların yer aldığı harita ġekil 45‘te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 111 / 432 ġekil 16. Ceyhan Havzası Fiziki Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 112 / 432 3.3. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Meteorolojik Bilgiler Ceyhan Havzası‘nda, Akdeniz iklimi ile Karasal iklimin arasında bir geçiĢ iklimi tipine sahiptir. KıĢların genelde sert geçtiği havzada yaz dönemlerinde de kuraklıklar görülebilmektedir. Yıllık toplam yağıĢın çoğunluğu kıĢın düĢmektedir. Havza sınırları içerisinde değiĢik özelliklerde çok sayıda meteoroloji istasyonundan veriler değerlendirmeye alınmıĢtır. Tablo 4‘te havza içerisine giren istasyonlar ile ilgili bilgiler verilmiĢtir. Tablo 4. Ceyhan Havzasında Yer Alan Ġstasyonlar Ġstasyon Adı GölbaĢı KahramanmaraĢ AfĢin Kozan Osmaniye Elbistan Ġstasyon No Rakım Enlem Boylam 17871 17255 17868 17908 17355 17870 900 572 1180 11 120 1137 37.47 37.36 38.15 37.27 37.05 38.12 37.38 36.56 36.55 35.49 36.15 37.11 Kaynak: DMĠ Sıcaklık Sıcaklık, iklim elemanlarının en önemlisidir. Ceyhan Havzası‘nda yer alan istasyonlardan alınan verilere göre hazırlanan tablodaki yıllık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde; yıllık ortalama sıcaklık değerleri 15°C civarındadır. Ortalama sıcaklıklar bakımından sadece AfĢin ile Elbistan bölgesinde kıĢ aylarında ortalamanın 0°C altına düĢtüğü görülür. Havzanın diğer bölgelerinde soğuk devreyi karakterize eden sürede ortalama sıcaklıklar 1°C üzerindedir. Sıcak devreyi karakterize eden yaz aylarında ise ortalama sıcaklık 19°C üzerindedir. En sıcak ay temmuz ve en soğuk ay ocaktır. Havza içerisinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve aylara göre maksimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ve ilgili grafik ġekil 17‘de, ortalama sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ġekil 18‘de minimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ise ġekil 19‗da verilmiĢtir. Devlet Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın ortalama sıcaklık haritası ġekil 20‗de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 113 / 432 ġekil 17. Ceyhan Havzası Maksimum Sıcaklık DeğiĢimi ġekil 18. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 114 / 432 ġekil 19. Ceyhan Havzası Minimum Sıcaklık DeğiĢimi ġekil 20. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 115 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 YağıĢ Havzada yağıĢ özellikleri incelendiğinde yıllık yağıĢların 0 mm ile 130 mm aralığında olduğu ve yağıĢların kıĢ aylarında arttığı, buna karĢılık yaz aylarında ise yağıĢ miktarının yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Aralık, ocak, Ģubat, aylarında önemli miktarda yağıĢ alan havzadaki yağıĢ miktarı, haziran, temmuz, ağustos aylarında düĢmektedir. En yoğun yağıĢ alan yer Kozan bölgesidir. Ceyhan Havzası‘nda yer alan meteorolojik istasyonlardan elde edilen ve aylara göre ortalama toplam yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 21‘de ve maksimum yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 22‘de verilmektedir. Ayrıca, Devlet Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda hazırlanan havzanın ortalama toplam yağıĢ haritası ġekil 23‗te, havzanın günlük maksimum yağıĢ haritası ise ġekil 24‘te verilmektedir. ġekil 21. Ceyhan Havzası Toplam YağıĢ DeğiĢimi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 116 / 432 ġekil 22. Ceyhan Havzası Maksimum YağıĢ DeğiĢimi ġekil 23. Ceyhan Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 117 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 24. Ceyhan Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası BuharlaĢma- GüneĢlilik- Bulutluluk Havzada buharlaĢma özellikleri incelendiğinde buharlaĢma miktarlarının 0 mm ile 325 mm aralığında olduğu ve buharlaĢmanın özellikle yaz aylarında çok arttığı buna karĢılık kıĢ aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Haziran, temmuz, ağustos aylarında önemli miktarda buharlaĢmanın gerçekleĢtiği havzada aralık, ocak, Ģubat, aylarında rakamlarda düĢüĢ olduğu gözlenmektedir. Elbistan istasyonun buharlaĢma verisi elde edilememiĢtir. Havzada güneĢlilik özellikleri incelendiğinde, güneĢlilik rakamlarının özellikle yaz aylarında çok arttığı buna karĢılık kıĢ aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. AfĢin istasyonun güneĢlilik verisi elde edilememiĢtir. Havzada bulutluluk özellikleri incelendiğinde, bulutluluk durumu özellikle kıĢ aylarında çok arttığı buna karĢılık yaz aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Havza içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve yıllık ortalama bulutluluk, güneĢlilik ve buharlaĢma ilgili sayısal veriler ile hazırlanan grafikler ġekil 25‘de verilmiĢtir. Devlet Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 118 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın güneĢ radyasyonu haritası ġekil 26‗da, havzanın karla kaplı gün haritası ġekil 27‘de, havza buharlaĢma haritası ġekil 28‘de, havza bulutluluk haritası ġekil 29‘da yer almaktadır. ġekil 25. Ceyhan Havzası BuharlaĢma, GüneĢlilik ve Bulutluluk DeğiĢimi ġekil 26. Ceyhan Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 119 / 432 ġekil 27. Ceyhan Havzası Karla Kaplı Gün Haritası ġekil 28. Ceyhan Havzası BuharlaĢma Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 120 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 29. Ceyhan Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası Rüzgar Ceyhan Havzası‘nda hâkim rüzgâr yönleri incelendiğinde, rüzgar yönlerinin farklılığında yükseltilerin etkisi hissedilmektedir. KahramanmaraĢ istasyonunda WNW yönlü, AfĢin‘de NNW yönlü, Kozan‘da SE yönlü, Osmaniye‘ de SSW yönlü, Elbistan‘ da NNW yönlü rüzgârların yıllık esme sayıları yüksek çıkmıĢtır. Havza genelinde kuzey sektörlü rüzgârlar hâkimdir. Ölçülen en yüksek rüzgâr hızı, KahramanmaraĢ istasyonunda 4,2 m/s‘dir. Kuzeyden esen rüzgârlar yazın havanın sıcaklığını düzenlemekte olup bu rüzgârlar hazirandan sonra esmeye baĢladığından havanın nemini almaktadır. Güney rüzgârları ise ilkbahar ve sonbaharda ve özellikle kıĢ mevsiminde yağmur ihtiyacını sağlar. 3.4. Arazi Kullanımı Ceyhan Havzası büyük kesiminin dalgalı, tepelik, hatta dağlık ve toprakça yetersiz olmasına karĢın, iklim kuĢağı yönünden tarımsal değeri yüksek bölgelerimizden biridir. Havzadaki en büyük alanı % 40,6 ile tarım alanları kaplamaktadır. %37,19 ile orman ve yarı doğal alanlar TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 121 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 havzada yer kaplayan en büyük ikinci alandır. CORINE sınıflandırmasına göre orman ve yarı doğal alanlar içerisinde; geniĢ ve ince yapraklı ile karıĢık ormanlar, maki ve otsu bitkilerin kapladığı alanlar ile bitki örtüsü az olan ya da hiç olmayan kumsallar, kayalıklar ve yanmıĢ alanlar gibi bölgelerin tamamı yer almaktadır. Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen CORINE Arazi Sınıflandırma Sistemi baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi, Coordination of Information on the Environment (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB Üye ülkelerinde kullanılan ortak sınıflandırma sistemidir. Ülkemizde ise projenin uygulanmasına 1998 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından baĢlanmıĢ, 2006 yılı Landsat uydu görüntüleri kullanılarak yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında tamamlanmıĢtır. CORINE Sistemi dört temel amaca hizmet etmektedir: • Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin durumu ile ilgili bilgilerin toplanması, • Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin uyumlu hale getirilmesi, • Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması, • Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması. Ayrıca CORINE Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası, Birlik, Ulusal ve Bölgesel) yapılan çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi sağlanmaktadır. CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede ; Yapay Bölgeler, Tarım Alanları, Orman ve Yarı Doğal Alanlar, Sulak Alanlar, Su Kütleleri , olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44 alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 122 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gerektiği CORINE Teknik Kılavuzunda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 5‘te, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan ek sınıflandırma Tablo 6‘da gösterilmiĢtir. Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları Sınıf Kodu 1 Arazi Kullanımı Yapay Bölgeler Sınıf Kodu 3 Arazi Kullanımı Orman ve Yarı Doğal Alanlar 11 ġehir Yapısı 31 Orman 111 Sürekli ġehir Yapısı 311 GeniĢ Yapraklı Ormanlar 112 Kesikli ġehir Yapısı 312 Ġğne Yapraklı Ormanlar 12 End.Tic.ve UlaĢım Birimleri 313 KarıĢık Ormanlar 121 Endüstriyel veya Ticari Alanlar 32 Maki veya Otsu Bitkiler 122 Karayolları, Demiryolları ve ilg.al. 321 Doğal Çayırlıklar 123 Limanlar 322 Fundalıklar 124 Havalanları 323 Sklerofil Bitki Örtüsü 13 Maden,BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları 324 131 Maden Çıkarım Sahaları 33 132 BoĢaltım Sahaları 331 Bitki DeğiĢim Alanları Bitki Örtüsü az ya da Olmayan Alanlar Sahil,Kumsal,Kumluk 133 ĠnĢaat Sahaları 332 Çıplak Kayalıklar 14 Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan 333 Seyrek Bitki Alanları 141 YeĢil ġehir Alanları 334 YanmıĢ Alanlar 142 Spor ve Eğlence Alan 4 Sulak Alanlar 2 Tarımsal Alanlar 41 Karasal Bataklık 21 Ekilebilir Alanlar 411 Bataklıklar 211 Sulanmayan Ekileb.Al 412 Turbalıklar 212 Süreki Sulanan Alanlar 42 Denize Yakın Islak Alanlar 213 Pirinç Tarlaları 421 Tuz Bataklığı 22 Süreki Ürünler 422 Tuzlalar 221 Üzüm Bağları 423 Gel-git ile OluĢan Düzlükler 222 Meyve Bahçeleri 5 Su Yapıları 223 Zeytinlikler 51 Karasal Sular 23 Meralar 511 Su Yolları 231 Meralar 512 Su Kütleleri 24 KarıĢık Tarım Alanları 52 Deniz Suları 242 KarıĢık Tarım Alanları Doğal Bitki Örtüsü .ile Bulunan Tarım Alanl. 521 Kıyı Lagünleri 522 Nehir Ağızları 523 Nehir ve Okyanus 243 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 123 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma Ülkemize Ait Ek Sınıflar Kod Sınıf Adı 1121 Kesikli ġehir Yapısı 1122 Kesikli Kırsal Yapı 2111 Sulanmayan Ekilebilir Alan 2112 Sulanmayan Sera 2121 Sulanan Alan 2122 Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera 2221 Sulanmayan Meyve Bahçesi 2222 Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi 2421 Sulanmayan KarıĢık Tarım 2422 Sürekli Sulanan KarıĢık tarım 3321 Çıplak Kaya 3322 Çok Yukarılarda Çıplak Kaya TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin CORINE 2. düzey sınıflandırmadan faydalanarak hazırladıkları havzanın genel arazi kullanım haritası ġekil 30 ve EK IV‘te verilmiĢtir. Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo 7‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 31‘de verilmiĢtir. CORINE 2. düzey sınıflandırması ise Tablo 8‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 32‘de verilmiĢtir. Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ALAN (ha) ALAN (%) Yapay Alanlar 568.408 21,15 Tarımsal Alanlar 1.091.112 40,60 Orman ve Yarı Doğal Alanlar 999.392 37,19 Islak Alanlar 3.567 0,13 Su Yüzeyleri 24.755 0,92 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 124 / 432 ġekil 30. Ceyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 125 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 31. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri CORINE KODU Yapay Alanlar Tarımsal Alanlar Orman ve Yarı Doğal Alanlar Islak Alanlar Su Yüzeyleri ARAZĠ KULLANIMI ALAN ALAN (ha) (%) ġehir Yapısı 21.651 1,01 Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları 4.797 0,22 Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları 3.046 0,14 Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan 392 0,02 Ekilebilir Alanlar 538.519 25,06 Sürekli Ürünler 24.677 1,15 Meralar 9.729 0,45 KarıĢık Tarım Alanları 518.185 24,12 Orman Alanları 291.761 13,58 Maki veya Otsu Bitki Alanları Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar Karasal Sulak Alanlar 378.291 17,61 329.339 15,33 2.462,538 0,11 Kıyısal Sulak Alanlar 1.104 0,05 Karasal Sular 21.395 1,00 Deniz Suları 3.359 0,16 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 126 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması 3.5. Tarım ve Hayvancılık 3.5.1. Tarım Adana Adana ilindeki tarım iĢletmelerinin % 9‘ unda yalnız hayvansal üretim, % 30‘ da yalnız bitkisel üretim ve % 61‘ inde hayvansal ile birlikte bitkisel üretim faaliyeti yapılmaktadır. Adana ilinde iĢletmeler sahip oldukları büyüklüğe göre 1 ve 500 ha arasında dağılım göstermiĢ olup, 1-50 ha arazi büyüklüğünün tüm alt bölgelerde daha yoğun olduğu görülmektedir. Buradan da genelde tarımsal faaliyetle uğraĢan ailelerin küçük çaplı iĢletmeciler olduğunu anlaĢılmaktadır. 500 ha üzerinde arazi varlığı olan iĢletmelerin genelde I. alt bölgede olduğu ve bunun yanında II. alt bölgede 500 ha üzerinde iĢletmenin bulunmadığı, II. ve III. alt bölgelerde ise I. alt bölgeye göre çok az olduğu görülmektedir. Adana ili Ceyhan Havzası içersindeki tarım alanlarının kullanımına göre dağılımı Tablo 9 ve ġekil 33‘te verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 127 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 9. Adana’nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Ġlçeler Toplam Alan (ha) Ekilen Tarla Alanı (ha) Nadas Alanı (ha) Sebze Bahçeleri Alanı (ha) Meyve Alanı (ha) Ceyhan 117.742,4 11.153,3 0 3271,6 2.937,3 Ġmamoğlu 34.436,1 32.899,8 0 206 1.330,3 Kozan 64.322,7 49.147,2 3.320 1767,3 10.088,2 Yumurtalık 31.130,6 26.420,9 0 2.739 1.970,7 Toplam 247.631,8 119.621,2 3.320 7983,9 16.326,5 Kaynak: TUĠK, 2008 ġekil 33. Adana’nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ ilinin sulanabilir arazi 353.580 ha‘dır. Toplam sulanan arazi 154.505 ha olup, 61.045 ha devlet sulaması, 93.460 ha‘ı ise halk sulamasıdır. Kuru tarım arazisi ise 271.962 ha‘dır. Her türlü tarım ürününün yetiĢtirilebildiği yöremizde susuz tarım arazilerinde özellikle hububat üretimi, sulu tarımın yapıldığı ova kesiminde de büyük ölçüde pamuk ve kırmızıbiber üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Tablo 10 ve ġekil 34‘te KahramanmaraĢ ilinin havza sınırları içerisinde kalan tarım alanlarının dağılımı verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 128 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 10. KahramanmaraĢ’ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Merkez Toplam Alan (ha) 6.5325,6 AfĢin 44.298 41.714,5 1.000 Andırın 20.410,2 15.352,9 3.840,2 283 934,1 Çağlayancerit 9.666,8 8.254,1 0 49,5 1.363,2 Ġlçe Adı Sebze Bahçeleri Alanı (ha) 3.063,5 Meyve Alanı (ha) 43.078,5 Nadas Alanı (ha) 1.091,6 925,5 658 Ekilen Tarla Alanı (ha) 18.092 Ekinözü 7.112,1 6.181,9 250 35 645,2 Elbistan 99.548,5 72.151,1 19.403,3 1425 6.569,1 Göksun 46.327,4 41.385,4 825 367 3.750 Nurhak 4.989,9 2.344 2.239 75 331,9 Pazarcık 47.104,6 30.502,9 443,1 330 15.828,6 Türkoğlu 21.468 Toplam 366251,1 Kaynak: TUĠK, 2008 18.395,7 279.361 550 29.642,2 269,4 6.822,9 2.252,9 50.425 ġekil 34. KahramanmaraĢ’ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Osmaniye Osmaniye‘de de tarımsal iĢletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Ġlde 1997 yılında yapılan Köy Envanteri Anket ÇalıĢmalarına göre ilde 17.869 adet tarımsal iĢletme bulunmaktadır. Tarımsal iĢletmelerin % 18‗inde yalnız bitkisel üretim % 9‘unda yalnız hayvansal üretim %73‗ünde bitkisel ve hayvansal üretim ve 28 iĢletmede su ürünleri üretimi ve avcılığı ile uğraĢmaktadır. Osmaniye ilinin toplam tarım alanı 1.248.000 da olup, ilçeler üzerinden ilin tarım arazilerinin dağılımı Tablo 11 ve grafiği ise ġekil 35‘te verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 129 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 11. Osmaniye’nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Ġlçe Adı Toplam Alan (ha) Merkez 41.464,4 Ekilen tarl a alanı (ha) 37.765,9 0 Sebze bahçeleri alanı (ha) 482 Bahçe 5.055,5 3.770,5 26,3 223 1.035,7 Düziçi 23.751,5 21.751,5 0 123 1.877 Hasanbeyli 3.151,7 2.303,4 150 62,3 736 Kadirli 53.005,1 47.896,7 0 2.588,4 2.520 Sumbas 15.683,5 13.735 0 778,5 1.170 Toprakkale Toplam Kaynak: TUĠK, 2008 Nadas alanı (ha) Meyve alanı (ha) 3.216,5 6.957,3 5.296,1 0 65,7 1.595,5 149.069 132.519,1 176,3 4.322,9 12.150,7 ġekil 35. Osmaniye’nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı 3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı Ceyhan Havzası‘nda özellikle mısırcılığın ağırlıklı yapılmasıyla birlikte bütün bölgelerde tarımsal faaliyet söz konudur. Havzada yer alan ilçelerdeki gübrelenen alanlarda kullanılan gübre miktarları ile ilgili bilgi ġekil 36‘da verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 130 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 36. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Gübre Tüketim Miktarları Havza sınırları içerisinde kalan illerde kullanılan zirai mücadele ilaçlarının ilçeler bazında tüketim bilgilerine ulaĢılamamıĢ olup; bu illerdeki toplam kullanım bilgileri ġekil 37‘de verilmiĢtir. ġekil 37. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Pestisit Tüketim Miktarları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 131 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.5.3. Hayvancılık Adana Hayvancılığın önemli iĢ kollarından biri olduğu Adana‘da ilçelere ait hayvan varlığı rakamları Tablo 12‘de verilmektedir. Kümes hayvancılığının geliĢtiği ilde Ceyhan ve Ġmamoğlu ilçeleri yetiĢtiriciliğinin en yoğun olduğu ilçelerdir. Tablo 12. Adana Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı Ġlçeler Büyük BaĢ Küçük BaĢ Kümes Ceyhan 18.555 2.340 102.305 Kozan 22.291 19.300 35.000 Ġmamoğlu 11.051 3.610 130.180 Yumurtalık 5.039 3.679 16.713 Toplam 56.936 28.929 284.198 KahramanmaraĢ Merkez ilçesinde özellikle kümes hayvanı yetiĢtiriciliğinin geliĢtiği KahramanmaraĢ‘a ait büyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının varlığı Tablo 13‘de verilmektedir. Tablo 13. KahramanmaraĢ Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı Ġlçeler Büyük BaĢ Küçük BaĢ Kümes Merkez 26.780 85.000 209.000 AfĢin 7.608 44.120 48.660 Andırın 14.906 22.350 47.660 Çağlayancerit 2.645 31.800 4.275 Ekinözü 2.881 6.153 4.535 Elbistan 25.340 61.790 62.300 Göksun 12.500 52.500 49.524 Nurhak 1.381 27.560 66.200 Pazarcık 5.470 89.009 38.697 Türkoğlu 8.804 34.829 14.320 Toplam 108.315 45.5111 545.171 Osmaniye Osmaniye‘ de süt sığırcılığı yapan iĢletme sayısı 14.373 olup, bu iĢletmelerin büyük çoğunluğu küçük iĢletmelerdir. Ġlde 554 adet büyükbaĢ besicilikle uğraĢan iĢletme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 132 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 bulunmaktadır. Keçicilikle uğraĢan iĢletme sayısı 2.830‘dur. koyunculukla uğraĢan toplam iĢletme sayısı 1.818 dir. 67 köyde 641 çiftçi ailesi arıcılıkla uğraĢmaktadır. BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının varlığı ise Tablo 14‘te verilmektedir. Tablo 14. Osmaniye Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı Ġlçe B.BaĢ K.BaĢ Kümes Merkez 12.516 12.516 209.900 Bahçe 2.530 2.530 26.661 Düziçi 15.867 15.867 31.670 Hasanbeyli 1.062 1.062 1.500 Kadirli 4.550 4.550 225.115 Sumbas 10.361 10.361 17.000 Toprakkale 4.700 4.700 156.435 Toplam 51.586 51.586 668.281 3.6. Sanayi Durumu 3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri Adana Adana ili Ceyhan Havzası içinde kalan bölgesinin sektörlere göre sanayi dağılımı Tablo 15 ve ġekil 38‘de verilmektedir. Adana‘nın Ceyhan Havzası kısmında öne çıkan sanayi kolu çimento, maden ve toprağı dayalı sanayi öne çıksa da tekstil, deri ve gıda sanayi önemli bir katkısı olduğu görülmektedir. Tablo 15. Sektörlerin Ġlçe Bazlı Dağılımı Sektörler Ceyhan Kozan Ġmamoğlu Yumurtalık Tekstil, Deri Sanayi 10 - - - Döküm, Makina, EĢya, Otomotiv 10 4 1 1 Gıda, Ġçki, Tütün 11 8 1 1 Çimento, Maden, Toprağa Dayalı Sanayi 26 4 - 1 Kimya, Kauçuk, Plastik 8 - - - Kağıt, Kağıt ürünleri, Basın ve Ambalaj 1 - - - Orman ürünleri, Mobilya - - - - TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 133 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 38. Adana’nın Sektörel Dağılımı KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ genelinde sanayileĢme merkez ilçe ve güney ilçelerde yoğunlaĢmıĢtır. Sanayinin ilçelere dağılımı Merkez ilçe % 82, AfĢin % 0,5, Elbistan % 2, Göksun % 0,2, Pazarcık % 7,2, Türkoğlu % 8,1 Ģeklindedir. Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü, Nurhak ilçelerinde sanayi tesisi yoktur. Tablo 16 ve ġekil 39‘da KahramanmaraĢ ilindeki sektörel dağılım verilmektedir. Tekstil ve konfeksiyon KahramanmaraĢ‘ta öne çıkan sektör olarak gözükmektedir. Tekstil ve konfeksiyonu, gıda ve metal sektörleri izlemektedir. Tablo 16. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılım Sektörler Adet Tekstil ve Konfeksiyon 252 Gıda 96 Metal 83 Kağıt 9 Yapı Elemanları 11 Kimya 2 Toplam 453 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 134 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 39. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılımı Osmaniye 1996 yılına kadar Adana‘nın bir ilçesi olan Osmaniye‘ye hiçbir sanayi kuruluĢu yatırım yapmamıĢ, tüm yatırımlar Adana il merkezi ve çevresine yapılmıĢtır. Osmaniye il olmasıyla sanayi küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde ve tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi yönünde geliĢtiği görülmektedir. Tablo 17 ve ġekil 40‘taki Osmaniye ilinin sektörel bazdaki dağılım incelendiğinde makine yedek parça ve gıda sektörlerinin önde geldiği görülmektedir. Tablo 17. Osmaniye Sektörel Dağılımı Sektör Adet Gıda 59 Kimya 18 Mobilya 2 Tel 5 ĠnĢaat 9 Tekstil 27 Makine Yedek Parça 60 Toplam 180 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 135 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 40. Osmaniye’nin Sektörel Dağılımı 3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri Adana Adana ilinde sanayi siteleri ve OSB kurulmadan önceki dönemlerde, oldukça önemli sayıdaki firma yatırımlarını ağırlıklı olarak Ģehir merkezine giriĢ ve çıkıĢ yolları olan Ceyhan yolu, Mersin yolu ve KarataĢ yolu üzerine kurmuĢlardır. Bu firmalardan bazıları zamanla yatırımlarını aĢağıda belirtilen site ve organize sanayi bölgemize taĢımıĢlardır. Adana Hacı Sabancı OSB Seyhan Havzası‘nda yer almaktadır fakat atıksuyunu ASO Projesi Ceyhan kuĢaklama kanalına deĢarj eder ve Ceyhan kuĢaklama kanalı da Ceyhan Nehri‘ne boĢalır. Dolayısıyla Seyhan Havzası‘ndan Ceyhan Havzası‘na havzalar arası atıksu deĢarjı söz konusudur bu nedenle Ceyhan Havzası içerisinde değerlendirilmektedir. Adana Hacı Sabancı OSB (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu üzerinde, Yakapınar (Misis)'ın kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine 1984 yılında temeli atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir. AHSOSB‘de % 23,5 ile tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB içerisinde 46 adedi inĢa halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan toplam 375 firma bulunmaktadır. Tablo 18 ve ġekil 41‘de sektörel bazı dağılım görülmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 136 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 18. AHSOSB Sektörel Dağılımı Sektörel Dağılım Ağaç Sanayi Ambalaj Banka Boya Sanayi Cam Sanayi Depolama Döküm Elektrik Gida Sanayi Kağit Sanayi Kimya Sanayi Makina Metal Nakliye Petrol Ürünleri Plastik Tekstil Tohumculuk Yapi Elemanlari TOPLAM Üretim 13 6 2 5 2 7 7 5 27 11 17 11 35 3 11 21 65 2 13 263 ġekil 41. AHSOSB Sektörel Dağılımı Üretime Ara Veren Firmalar 1 0 0 1 0 0 0 1 0 0 2 0 5 0 2 1 6 0 2 22 ĠnĢaat Proje Toplam % 0 0 0 0 0 0 1 1 5 0 5 5 12 1 0 3 8 0 5 46 5 1 2 0 0 0 1 0 2 0 1 1 9 0 1 7 9 0 6 45 19 7 4 6 2 7 9 7 34 11 25 17 61 4 14 32 88 2 26 375 5,1 1,9 1,1 1,6 0,5 1,9 2,4 1,9 9,1 2,9 6,7 4.5 16,3 11 3,7 8,5 23,5 0,5 6,9 100 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 137 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KahramanmaraĢ Ceyhan Havzası içerisinde yer alan KahramanmaraĢ OSB bünyesinde 55 adet sanayi tesisi bulunmakta; bu tesislerde daha çok tekstil, metal ve gıda üretimi yapılmaktadır. Tablo 19 ve ġekil 42‘de OSB deki sektörel dağılmı verilmektedir. Tablo 19. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılım Sektörler Adet Tekstil 31 Gıda 4 Metal 15 Kağıt 1 Çimento Mobilya Toplam 1 2 54 ġekil 42. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılımı Osmaniye Osmaniye ilinde iki tane OSB bulunmaktadır. Bunlardan ilki 1994 yılında kurulan ve 380 ha alana sahip Osmaniye OSB‘dir. Osmaniye OSB‘si içerisinde 9 adedi inĢa halinde, 60 adedi iĢletmede, 16 adedi ise deneme üretiminde olan toplam 85 iĢletme yer almaktadır. Tablo 20 ve ġekil 43‘te Osmaniye OSB‘nin sektörel dağılımından görüldüğü gibi metal, tekstil ve gıda sanayileri ağırlıklı olan sektörlerdir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 138 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Osmaniye OSB Resmi Gazetede koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz Kaynak Grubu 1. Derece Koruma alanı üstünde hassas bir bölgede yer alır. Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzası‘ndadır. OSB‘de AAT vardır ve AAT deĢarjı mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde deĢarj yapılmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal olduğu ve bu kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir. Tablo 20. Osmaniye OSB Sektör Dağılımı Sektör Adı Adedi Ağaç Sanayi 2 Ambalaj 2 Döküm 2 Elektronik 1 Gıda Sanayi 10 Kağıt Sanayi 2 Kimya Sanayi 6 Makina 4 Metal 21 Petrol ÜrünleriĠ 1 Plastik 6 Tekstil 12 Yapı Elemanları 2 Çelik 6 Maden 3 Deri 1 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 139 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 43. Osmaniye OSB Sektörel Dağılımı Osmaniye Ġli‘nde bulunan diğer OSB ise Kadirli‘dedir. Kadirli OSB 120 ha alana sahip olup 1997 yılında kurulmuĢ olmasına rağmen 2006 yılında alt yapısı bitmiĢtir. Bu nedenle Kadirli OSB‘ye sanayi yeni yeni kurulma aĢamasındadır. OSB‘de 9 firma üretimde, 4 firma inĢaat aĢamasında olup 1 firmada üretimini durdurmuĢtur. ÇalıĢan firmalar genel olarak gıda sektörü ağırlıklıdır. 3.7. Korunan Alanlar Ceyhan Havzası sınırları içinde bulunan korunan alanları gösteren sayısal harita ġekil 44‗te koruma alanları listesi Tablo 21‘de verilmektedir. Haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan sağlanan sayısal veriler kullanılarak TÜBĠTAK MAM CBS Ekibi tarafından hazırlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 140 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 44. Ceyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası Tablo 21.Ceyhan Havzasında Korunan Alanlar Koruma Alanı Türü Ġsmi Alanı (ha) Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Osmaniye Zorkun 3.136,9 Tabiat Parkı Tabiat Koruma Alanları Sulak Alanlar Özel Avlak Alanlar Milli Parklar Ġçmesuyu Koruma Alanı Ġçmesuyu Koruma Alanı GölbaĢı Gölleri 2.079,3 Yumurtalık Lagünü 11.200 Korçoban 480,3 Tekkoz-Kengerlidüz 7,6 Kesik Gölü 0,5 Agyatan Gölü 11,5 Yumurtalik Lagunü 12.900 GölbaĢı Gölleri Kızılkandil (Hedef Tür :Keklik) Karatepe AslantaĢ AslantaĢ barajı ve Cevdetiye Regülatörü Rezervuarları Koruma Alanları Burnaz Kaynak Grubu Yeraltısuyu Rezervi ve Koruma Alanı Ġlanı 6.676,8 4.188 7.752,7 SKKY Madde 16-17-18-19-20 (Ġskenderun Ġlçesine Ġçmesuyu Temin) 13.03.2007 Tarih ve 26468 Sayılı Resmi Gazete (Yumurtalık Ġlçesi, Osmaniye Osmaniye OSB, Toros Gübre, BotaĢ, Köyler Ġçmesuyu Temin) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 141 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Adana Çukurova Deltası, Türkiye‘nin en büyük alüviyal alanlarından birisi olup Toros Dağları ile bu dağlara kuzey-güney yönünde yaklaĢan Amanos Dağları silsilelerinin arasında ―Yumurtalık Lagünü Milli Parkı‖ bulunmaktadır. Yumurtalık Tabiatı Koruma Alanı ise bu deltanın doğu kesiminde yer alır. Yumurtalık Lagünü Milli Parkı toplam alanı 78,915 km2, kara yüzeyi 70,33 km2 ve su yüzeyinin alanı 8.585 km2‘dir. KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ ilinde milli park, tabiat parkı ve tabiat anıtı bulunmamaktadır. Osmaniye Çınar Ağacı………………… ÇarĢı Camii Osmaniye Çınar Ağacı………………… Gebeli Mah. Osmaniye ġarlak ġelalesi……………… Alibeyli Beldesi Osmaniye Çınar ve Kesiksu Kaynağı…..TaĢköprü Köyü Osmaniye Çınar Ağacı…………………. Çardak Köyü Osmaniye Okaliptüs Ağacı…………….. Küçükçınar Köyü Sumbas Ġl sınırları içerisinde Karatepe-AslantaĢ Milli Parkı mevcuttur. 1958 yılında milli park olarak ilan edilmiĢtir. AslantaĢ Milli Parkı‘nın toplam alanı 78,915 km2, kara yüzeyi 70,33 km2 ve su yüzeyinin alanı 8.585 km2‘dir. Ceyhan Nehri üzerinde AslantaĢ Barajı‘nın yapımından sonra içinde 1.000 ha‘lık su yüzeyi ile birlikte gerek görsel, gerekse baraj gölünün oluĢturduğu su kitlesi ve peyzaj güzellikleri ile ilginç doğal özellikleri taĢıyan bir alan durumuna gelmiĢtir. Buna karĢın bünyesinde yer alan tarihsel ören alanları ve açık hava müzesi yörenin turizm ve arkeolojik açıdan önemini bir kat daha arttırmaktadır. Milli parkın kaynak değerlerini arkeolojik önemi ile biyolojik zenginliği oluĢturmaktadır. Tarihi Hitit Ġmparatorluğu‘nun merkezi durumundaki bu bölgede, çok önemli arkeolojik kalıntılar bulunmuĢtur. Yapılan kazılarda Hitit, Bizans ve Roma tarihine ıĢık tutacak bulgular elde edilmiĢtir. Karatepe AslantaĢ Milli Parkı‘nın korunmasının nedenleri kısaca Ģu baĢlıklar altında özetlenebilir : Genetik kaynakların sürekliliğinin ve çeĢitliliğinin sağlanması, Arkeolojik yönden büyük önem taĢıması, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 142 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bilimsel ve eğitsel çalıĢmaların yapılması, Doğal kaynakların gelecek kuĢaklara aktarılması, Rekreasyonel yönden önem taĢıması, Topoğrafik, jeolojik, hidrolojik ve iklimsel özelliklerinin ortaya koyduğu estetik yapısının sürekliliğinin sağlanması. 3.8. Su Kaynakları Ceyhan Havzası‘nda yer alan illerin içme suyu kaynakları DSĠ tarafından Ģu Ģekilde verilmiĢtir: KahramanmaraĢ ilinin içme suyu ihtiyacı 2007 yılına göre 33,93 milyon m³/yıl olup; mevcut kaynakların toplamı 38,00 milyon m³/yıl dır. ġehrin uzun vadeli içme, kullanma ve sanayi suyu ihtiyacı Ayvalı Barajı‘ndan karĢılanacaktır. Arıtma tesisi inĢaatının ihalesi DSĠ tarafından yapılmıĢ olup, 2010 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Osmaniye ilinin içme suyu ihtiyacı 22,11 milyon m³/yıl olup; mevcut kaynakların toplamı 29,58 milyon m³/yıl dır. Ġlin içme suyu ihtiyacı halen Çağlayan grubu kaynaklarından ve Yeniköy mevkiinde açılan 9 adet kuyudan (toplam 938 L/s) temin edilmektedir. Ancak Ģehrin gelecekteki içme suyu ihtiyacının cazibeli isale hattı ile karĢılanması amacıyla Zorkun Yaylası Kaynakları‘nın kullanılması amacı ile proje hazırlanmıĢ ve Ġller Bankası tarafından tasdik edilen proje kapsamındaki üniteler belediye tarafından finansmanı Ġller Bankası‘ndan alınan kredi ile yaptırılmaktadır. Proje tamamlandığında 2040 yılına kadar olan içme suyu ihtiyacı karĢılanmıĢ olacaktır. Ceyhan Havzası‘nda yer alan yerleĢimlerin içme suyu kaynak durumları EK III‘te verilmiĢtir. 3.8.1. Akarsular Ceyhan Havzası‘nda yer alan önemli akarsular Tablo 22‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 143 / 432 Tablo 22. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Önemli Akarsular TÜRÜ UZUNLUĞU(km) NEHIR 509 Aksu Ç. CAY 102 Göksun Ç. CAY 69 Söğütlü Ç. CAY 67 Hurman Ç. CAY 61 Körsulu D. (Körsülü D.) DERE 56 Savrun D. DERE 44 Aksu D. (Kömürsuyu D.) DERE 42 CAY 39 DERE 32 DERE 32 CAY 30 AKARSU ADI Ceyhan N. Deli Ç. Karanlık D. Ördeközü D. (Değirmen D.,Azman D.,Ördekli D.) Bertiz Ç. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 144 / 432 ġekil 45. Ceyhan Havzası Akarsular Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 145 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Nehri Ceyhan Nehri Çukurova'nın iki ana hayat kaynağından birisidir.(diğeri Seyhan) Uzunluğu 509 km‘dir. Elbistan'ın 3 km güneydoğusunda, PınarbaĢı Mevkii'nden doğan ve Elbistan'ın ortasından geçen Ceyhan Irmağı Ģehrin can damarıdır. Akdeniz Bölgesi'nin en büyük akarsularındandır. Çukurova'da geniĢ bir delta oluĢturarak Akdeniz'de Ġskenderun Körfezi'ne dökülür. BaĢlıca kolları; Söğütlü, Hurman, Göksun, Mağara Gözü, Fırnız, Tekir, Körsulu ve Aksu Çayları‘dır. Ceyhan Nehri KahramanmaraĢ il sınırları içerisinde genellikle derin vadilerden geçmektedir. Bu vadilerin birçoğu baraj suları altında kalmıĢtır. Menzelet Baraj Gölü‘nün bitiĢ noktasından itibaren baĢlayan Kısık Vadisi (Kanyonu) hala doğal yapısındadır. Ceyhan vadisi barajlar için son derece elveriĢli olması nedeniyle üzerinde birçok baraj kurulmuĢtur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 146 / 432 ġekil 46. Ceyhan Nehri(DSĠ VI. Bölge Müd.) GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 147 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.8.2. Barajlar Ceyhan Nehri‘nin dar ve derin vadiler içinde akıyor olması hidroelektrik santrali yapımı için çok elveriĢli bir durum yaratmıĢtır. Nehir üzerinde 3 adet hidroelektrik santrali kurulmuĢtur. Bu santrallerin en büyüğü olan Menzelet, 1992 yılında tamamlanarak enerji üretimine baĢlamıĢtır. 1991 yılında üretime baĢlayan Sır Barajı ve HES, Çukurova Elektrik A.ġ‘den devlet tarafından el konularak iĢletilmektedir. KahramanmaraĢ ilinin en eski hidroelektrik santrali 1958 yılında elektrik üretimine baĢlayan Ceyhan Hidroelektrik Santralidir. KahramanmaraĢ‘ta bulunan barajlar Tablo 23‘te verilmiĢtir. Tablo 23. KahramanmaraĢ’ta Bulunan Baraj Gölleri Ve Kullanım Amacı Baraj Adı Kurulduğu Nehir/Çay ismi Kartalkaya Aksu Çayı Sır Ceyhan Nehir Sulama, içme, taĢkın koruma ve enerji üretimi Enerji Üretimi Ayvalı Erkenez Çayı Ġçme ve Sulama Kılavuzlu Ceyhan Nehri Sulama ve enerji Üretimi Menzelet Ceyhan Nehri Berke Ceyhan Nehri Kullanım Amacı Sulama, taĢkın koruma ve enerji üretimi Enerji Üretimi Durumu ĠĢletmede ĠĢletmede Yapımı devam etmekte Yapımı devam etmekte ĠĢletmede ĠĢletmede Kartalkaya Barajı KahramanmaraĢ ili Pazarcık ilçesinin 5 km kuzeybatısında Aksu Çayı üzerinde inĢa edilen ve 1971 yılında iĢletmeye açılan Kartalkaya Barajı ile Narlı ve KahramanmaraĢ Ovalarında toplam 22.810 ha alan sulanmaktadır. Ayrıca Gaziantep ilinin içme, kullanma ve endüstri suyu için yılda 47 hm³ su verilmektedir. Barajın inĢaatına 1968 yılında baĢlanmıĢ, inĢaat 1970'te bitirilmiĢtir. ĠĢletmeye ise 1971 yılında açılmıĢtır. ĠnĢaat sahasında göl kapasitesi 200.000.000 m3 olarak hesaplanmıĢ olup, erozyonla alüvyonların dolması sonucu Ģu anki kapasitesi maksimum 160.000.000 m3'e kadar düĢmüĢtür. Bölgede tarıma elveriĢli arazilerin bol olması ancak sulama suyunun bulunmamasından dolayı kurulan Kartalkaya Barajı, 1986 yılından itibaren komĢu il Gaziantep'in içme suyu ihtiyacını da karĢılamaya baĢlamıĢtır. ĠĢletme, KahramanmaraĢ Sulaması olarak açılmıĢtır. 1994 yılında Sol Sahil, 1995 yılında Sağ Sahil olarak 2 adet sulama birliğine devredilmiĢtir. Aksu Çayı üzerinde inĢa edilmiĢ olan Dehliz regülatörü; dolu gövdeli, düĢey hareketli, radyal kapaklı, 2 adet sağ ve sol sahilde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 148 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 olmak üzere, sol 12 m3/s sağ 8 m3/s'lik prizli, çakıl geçitli, çökeltim havuzlu, balık geçitli ve 2 kapaklıdır. Gaziantep iline içme ve kullanma suyu sağlayan kıta içi yüzeysel su kaynaklarından olan Kartalkaya Barajı‘nın mevcut su kalitesinin korunup, kullanımının sürdürülebilir olması sağlanarak, havzadaki mevcut yerleĢim, sanayi ve tarımsal faaliyetlerin düzenlenmesini sağlamak amacıyla ―Kartalkaya Barajı Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları‖ yapılmıĢtır. Bu çalıĢma hakkında detaylı bilgi Bölüm 7.2‘de verilmiĢtir. Sır Barajı Sır Barajı, KahramanmaraĢ ilinin 33 km batısında Ceyhan Nehri üzerinde enerji üretmek amacıyla 1987-1991 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Beton kemer gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 494.000 m3, akarsu yatağından yüksekliği 116 m, normal su kotunda göl hacmi 1.120 hm3, normal su kotunda göl alanı 47,50 km2'dir. Baraj 284 MW'lık güçle yılda 725 GWh'lık enerji üretilmektedir. Sır Barajı, KahramanmaraĢ'ın 8 km. batısından baĢlamak üzere 38 km.lik bir (Doğu-batı) uzantısı vardır. Ayrıca, girintili ve çıkıntılı bir görünüm arzetmektedir. Baraj kıyıları az engebeli ve düzlük alanlardan meydana geldiğinden, piknik yapmaya ve dinlenmeye müsait yerleri çoktur. Baraj sahasında bol miktarda balık avlanır. Sır Barajı ve HES tesisleri Çukurova Elektrik A.ġ. tarafından 1991 yılında kurularak isletmeye alınmıĢ olup devlet tarafından iĢletilmektedir. Menzelet Barajı KahramanmaraĢ'ta, Ceyhan Nehri üzerinde, sulama ve enerji amacıyla 1980-1989 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Kaya gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 8.700.000 m³, akarsu yatağından yüksekliği 151 m, normal su kotunda göl hacmi 1.950 hm³, normal su kotunda göl alanı 42 km²'dir. Baraj 177.959 hektarlık bir alana sulama hizmeti verirken 124 MW güç ile de yıllık 466 GWh'lik elektrik enerjisi üretmektedir. AslantaĢ Barajı Osmaniye'de, Ceyhan Nehri üzerinde, sulama, taĢkın kontrolü ve elektrik enerjisi üretimi amacı ile 1975-1984 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Toprak gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 8.493.000 m³, akarsu yatağından yüksekliği 95 m, normal su kotunda göl hacmi 1183 hm³ normal su kotunda göl alanı 49 km²'dir. Baraj 149.849 ha gibi çok geniĢ TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 149 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 bir alana sulama hizmeti vermekte, ayrıca 138 MW güç kapasitesindeki HES yılda 605 GWh elektrik enerjisi üretimi sağlamaktadır. Ceyhan Havzası içme suyu barajları althavzaları ġekil 47‘de verilmiĢtir. ġekil 47. Ceyhan Havzası Ġçme Suyu Barajları Althavzaları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 150 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Osmaniye‘de bulunan barajlar Tablo 24‘te verilmiĢtir. Tablo 24. Osmaniye Ġlindeki Barajlar Baraj Adı Kurulduğu Nehir/Çay ismi Yüzey Alan 2 (km ) Kesiksuyu Deresi Kullanım Amacı Sulama, TaĢkın, Enerji, Ġçme suyu* Sulama AslantaĢ Ceyhan Nehri Mehmetli 2,9 ĠĢletmede Kalecik Kalecik Deresi Sulama 1,36 ĠĢletmede Berke Ceyhan Nehri Enerji 7,8 ĠĢletmede Durumu ĠĢletmede 61,15 (*)AslantaĢ barajı 2006 yılında Ġskenderun kenti içme suyunu temin projesi geliĢtirilerek enerji, sulama ve taĢkın koruma amacı yanında içme suyu amacı da kazanmıĢtır. Ceyhan Havzası‘nda yer alan HES‘ler Tablo 25 ve ġekil 48‘de topluca gösterilmiĢtir. Tablo 25. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan HES’ler Adı Ġli Kurulu Yıllık Ort. Enerji Güç(MW) (GWh) Proje Seviyesi Berke Adana 510 1668 ĠĢletmede Sayan Adana 9,84 45,73 Ġlk Etüt Andırın Enerji Grubu KahramanmaraĢ 24 71 ĠĢletmede Ceyhan KahramanmaraĢ 4 20 ĠĢletmede Değirmenüstü KahramanmaraĢ 41 114 ĠĢletmede Fırnıs KahramanmaraĢ 11,9 60,25 Ġlk Etüt Kandil Barajı KahramanmaraĢ 140 657 ĠnĢaat Kandil Grubu KahramanmaraĢ 97 434 ĠnĢaat Kılavuzlu Barajı KahramanmaraĢ 54 144 inĢaat Menzelet KahramanmaraĢ 124 466 ĠĢletmede Sazak KahramanmaraĢ 6,64 29,46 Ġlk Etüt Sır KahramanmaraĢ 284 725 ĠĢletmede Sisne KahramanmaraĢ 2,11 7,52 Ġlk Etüt SivritaĢ KahramanmaraĢ 2,51 10,62 Ġlk Etüt Söğütlü KahramanmaraĢ 7,46 27,32 Ġlk Etüt AslantaĢ Osmaniye 138 569 ĠĢletmede Gökboyun Osmaniye 4,46 17,72 Ġlk Etüt Değirmendere Osmaniye - - ĠĢletmede Horu Osmaniye 7,85 29,75 Ġlk Etüt Hoçgören Osmaniye - - ĠnĢaat TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 151 / 432 Adı Ġli GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kurulu Yıllık Ort. Enerji Güç(MW) (GWh) Proje Seviyesi Karaçay Osmaniye 2,29 9,47 Ġlk Etüt Kalealtı Osmaniye 15 - ĠĢletmede Sabunsuyu Osmaniye - - ĠnĢaat Yarpuz Osmaniye 7,46 27,32 Ġlk Etüt ġekil 48. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan HES’ler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 152 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.8.3. Göletler DSĠ tarafından iĢletmeye açılmıĢ bir gölet bulunmakta olup bu gölet Osmaniye-Bahçe- ArıklıkaĢ Göleti ve Sulaması‘dır. ArıklıkaĢ Köyü mevkiinde ve Buğdaycık Deresi üzerinde bulunmakta olan ArıklıkaĢ Göleti ile 285 ha tarım arazisi sulanmaktadır. Yüksekliği 24,50 m, toplam depolama hacmi 2.20 hm3 tür. Ceyhan Havzası‘nda mevcut olan Baraj ve Göletler Haritası ġekil 49‘da verilmiĢtir. ġekil 49. Ceyhan Havzası Baraj ve Göletler Haritası 3.8.4. Yeraltı Suları Adana ili Ceyhan Havzası içinde kalan kısmında Yumurtalık Ovası‘nda 12,48 hm3/yıl, Ceyhan-Kozan Ovalarındaki 120 hm3/yıl yeraltı suyu potansiyeli mevcuttur. KahramanmaraĢ Ġlinde akarsular, yeraltı suları, baraj ve suni göletler oluĢturmaktadır. ġu anda su ihtiyaçlarını karĢılamak için kullanılan bu kaynaklar aynı zamanda il genelinde üretilen atıksular yer üstü ve yeraltı sularına karıĢarak kirlenmelere neden olmaktadır (K.MaraĢ ĠÇDR, 2008). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 153 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Suların tarımsal amaçlı kullanılması hem bitkiler vasıtasıyla canlılara hem de toprak kirliliğine neden olmaktadır. Toprak belli bir süreden sonra bu kirliliği tutamaz olmakta ve yeraltı suyuna karıĢmasına neden olmaktadır. Yazın sıcak ve kurak bir iklime sahip olması atıksuların buharlaĢmasına neden olmaktadır. MaraĢ Ovası‘nda bir çok tarımsal amaçlı kuyu mevcuttur. Bunun yanında sanayi tesisleri ile Ģehir içme suyu sağlamak için su kullanımının çoğalması yeraltı su seviyesini olumsuz etkilemiĢtir. Bazı bölgelerde artezyen kaynak olarak çıkan sular kaybolmuĢtur. Osmaniye Ovası yeraltı suyu rezervini belirlemek ve yeraltı suyu iĢletme sınırlarını tespit etmek amacıyla DSĠ tarafından 12 adet araĢtırma, 1 adet içme ve 4 adet bedel karĢılığında olmak üzere toplam 17 adet kuyu açılmıĢtır. Açılan sondaj kuyularında akifer olarak çakıl ve konglomera geçilmiĢtir (Osmaniye ĠÇDR, 2008). Yapılan etütlere göre yeraltı suyu akım yönü ovanın doğusundan batısına doğru olup Karaçay ve Hamis Çayları‘na boĢalmaktadır. Yeraltı suyu beslenme alanları alüvyon kumlu, çakıllı alanları ile birikinti konileri, yamaç molozları ve poliosen formasyonlarıdır. Yapılan hesaplara göre emniyetli olarak çekilebilecek yeraltı suyu rezervi 48.5 milyon m3/yıl‘dır. Yeraltı suyu iĢletmesine uygun alanda iĢletme amaçlı derin kuyular açılarak Akyar- Nurdağ yeraltı suyu sulama (YAS) kooperatiflerine devredilmiĢtir. Akyar YAS Kooperatifi sulama alanın da toplam 35 adet iĢletme kuyusu ile 1590 ha alanın sulanması planlanmıĢtır. 3.9. Deniz DeĢarjları Ceyhan Havzası‘nda deniz deĢarjı yapılmamaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 154 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 155 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 4. SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU 4.1. Türkiye Geneli 4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643 mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x 109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı (~%14‘ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB, 2008). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı (~%41) pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ (158+28) x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su bulunmaktadır. Böylece Ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır. Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 50) (ÇOB, 2008.a). ġekil 50. Ülkemiz Su Potansiyeli TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 156 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki 3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır. Dolayısıyla Ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli 112x109 m3 (toplamın ~%58‘i) alınabilir. Halihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin 40x109 m3‘ü (toplamın ~%36‘sı) kullanılmaktadır. Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde ekstrem kuraklıkların yaĢandığı bazı dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında değerler alabilmektedir (ġekil 51) (Yıldız v.d, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘ lere varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki söz konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir. ġekil 51. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 26 havzada EĠEĠ‘nin AGĠ istasyonlarında ölçülen 19702006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 157 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız ve diğ, 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo 26). Tablo 26. Türkiye’de Nehir Havzası Karakteristikleri HAVZA NO HAVZA ADI Toplam YağıĢ Alanı (km²) Yıllık Yıllık Ortalama Ortalama YağıĢ AkıĢ Yüksekliği (mm) (m³/s) Yıllık Ortalama AkıĢ (Milyar m³) Yıllık Yıllık Ortalama Ortalama AkıĢ Verim Yüksekliği (mm) AkıĢ YağıĢ Oranı (L/s/km²) ĠĢtirak Oranı (%) 1 Meriç 49.482 604 203,06 0,06 129,42 4,10 0,21 3,49 2 Müt.Marmara Suları (Marmara Havzası) 24.100 729 161,19 5,08 210,93 6,69 0,29 2,77 3 Susurluk 23.765 712 131,26 4,14 174,18 5,52 0,24 2,25 4 Müt.Ege Suları (Kuzey Ege Havzası) 9.032 624 43,93 1,39 153 4,86 0,25 0,75 5 Gediz 17.118 603 34,44 1,09 63,45 2,01 0,11 0,59 6 Küçük Menderes 7.165 727 17,16 0,54 75,54 2,40 0,10 0,29 7 Büyük Menderes 24.903 664 63,28 2,00 80,13 2,54 0,12 1,09 8 Müt.Batı Akdeniz 22.615 876 225,47 7,11 314,41 9,97 0,36 3,87 9 Müt.Orta Akdeniz 14.518 1.000 405,96 13,0 881,83 27,96 0,88 6,97 8.764 446 7,94 0,25 28,58 0,91 0,06 0,14 8.377 456 8,09 0,26 30,44 0,97 0,07 0,14 10 11 Burdur Gölü Kapalı Havzası Afyon Suları Kapalı Havzası 12 Sakarya 56.504 525 159,29 5,02 88,9 2,82 0,17 2,73 13 Müt.Batı Karadeniz 29.682 811 296,65 9,36 315,18 9,99 0,39 5,09 14 YeĢilırmak 36.129 497 167,43 5,28 146,14 4,63 0,29 2,87 15 Kızılırmak 78.646 446 164,15 5,18 65,82 2,09 0,15 2,82 16 Orta Anadolu Kapalı Havzası (Konya Kapalı Havzası) 56.554 417 191,53 6,04 107 3,39 0,26 3,29 17 Müt.Doğu Akdeniz 22.484 745 299,94 9,46 421 13,34 0,56 5,15 18 Seyhan 20.731 624 211,07 6,66 321,08 10,18 0,51 3,62 19 Hatay Suları 25.241 816 65,65 2,07 82,03 3,00 0,10 1,13 20 Ceyhan 21.222 732 206,29 6,51 306,55 9,72 0,42 3,54 21 Fırat - Dicle Havzası Fırat K. 120.917 540 1.002 31,61 261,43 8,29 0,48 17,21 22 Müt. Doğu Karadeniz 24.022 1.198 566,23 17,86 743,35 23,57 0,62 9,72 23 Çoruh 19.894 629 201,81 6,36 319,92 10,14 0,51 3,47 24 Aras 27.548 432 151,06 4,76 172,92 5,48 000 2,59 15.254 474 95,32 3,01 197,07 6,25 0,42 1,64 51.489 807 744 23,45 456 14,44 0,56 12,77 5824,31 183,68 236,37 008 0,36 25 26 Van Gölü Kapalı Havzası Fırat - Dicle Havzası Dicle K. TOPLAM ORTALAMA 816156,7 659,02 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 158 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge Müdürlükleri‘ nce Su Bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın herbiri için su bütçesi değerlendirmesi Raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur. 4.1.2. Sektörel Su Kullanımları Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın%36‘sı) kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme ve kulanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 27). Tablo 27. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007) Yılar Toplam Su Kullanımı Sektörler Sulama Kentsel Endüstriyel % 72 74 % 17 15 % 11 11 2030 112.000 100 65 23 3 * 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden 12 1990 2005 Milyon m 30.600 40.100 3 %(*) 28 36 Ülkemizde yeraltısuları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltısuları Hakkında Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltısuyu potansiyelinin tamamının tahsis edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltısuyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler ile tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir. Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere ayrılan su oranlarının ġekil 52 deki gibi olacağı tahmin edilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 159 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 52. Sektörel Su Kullanım Durumu Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, Ülkemizin teknik ve ekonomik olarak sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000 yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %65 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 64 seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 27). DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Bakanlar Kurulu kararı ile, DSĠ, 48 ile su temin etmek üzere yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2,6 x 109 m3/yıl içme-kullanma suyu temin etmektedir. Gelecek için içme-kullanma suyu tüketimi tahmininde, Ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda 2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1100 m3/yıl civarında olacağı söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m 3 olan içme-kullanma suyu ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir. Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4 oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m 3 olan sanayi suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 160 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin edilmektedir. Sektörel Su Kullanımı‘nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere, DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yeraltı su potansiyeli durumu ile geçerli tahsisler çerçevesinde yapılan değerlendirmeler Bölüm 4.2‘de sunulmuĢtur. 4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu, yeĢil alan sulaması vb. amaçlı yeniden kullanımı Dünya genelinde giderek yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‘lere ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu Ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır. TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki gibidir; Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus) = 17.754.093 (%24) Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus) = 54.807.219 (%76) Toplam =72.561.312 Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde ~%5‘lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile; QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının mümkün olduğu kabulü ile pratikte gerikazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109 m3/yıl‘dır. Bu değer Ülkemiz‘in tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010-2040 dönemi için mevcut ve gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2‘de sunulmaktadır. Özellikle tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 161 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes, Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı suları üzerindeki sözkonusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem taĢımaktadır. 4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi Konunun Anlam ve Önemi Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan baĢlıca yöntem ve yaklaĢımlar özetlenerek Türkiye için uygulanabilir yöntemler önerilmektedir. Akarsu Düzenlemeleri Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel, 1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları (baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i 6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece %2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000). Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup 140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 162 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 (Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (% 1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000). Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını gerektirebilir. ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak üzere belirlenmesi gerekebilir. Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı, ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır. ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 163 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri Dünya genelinde çevresel ihtiyaç debisi analizinde baĢlıca aĢağıdaki yöntemler kullanılmaktadır: 9. Hidrolojik yöntemler 10. Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler 11. Hidrolik yöntemler 12. BirleĢik (Kombine) yöntemler 13. BütünleĢik yöntemler 14. Diğer yöntemler Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 53‘te verilmiĢtir. ġekil 53. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir. Hidrolojik Yöntemler Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 164 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana, Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri, balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir. Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975) tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak Ocak- Mart ve Nisan-Eylül dönemlerinde akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 28). Bu suretle atıksu deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut debinin yıllık ortalama %‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir. Tablo 28. Sucul Ekosistem ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri (Tennant, 1975) Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi Ekim-Mart Nisan-Eylül Mükemmel 40 60 Çok iyi 30 50 Ġyi 20 40 Orta 10 30 Kötü veya asgari 10 10 0-10 0-10 Çok kötü *Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir. ( Mann,2006) Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi) bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü sağlanabilmektedir. Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 165 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant Yöntemi‘nde ki dönemlerin Temmuz-Aralık ve Ocak Haziran olarak ayrılmasının sucul ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‘nin uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann, 2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker vd., 2004). Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge, iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u, Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır. ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q 95); Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD olarak kullanılmaktadır. Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi) ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ Yönetmeliği TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 166 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır. Habitat BenzeĢim Yöntemi Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b). Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır (Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle, 1998 b). Hidrolik Yöntemler Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 167 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç (2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır. Türkiye’deki Mevcut Durum Mevzuat Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır: “Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir. Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.” Dolayısıyla Ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 168 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı (Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir. HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz – Ekim (yaz / kurak ) ile Kasım – Haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak, akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere nehir tipi HES‘ler de Regülatör‘den mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi; QEk 0,15 8 0,20 4 Qort 12 0,17Qort Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 28). Bu ifadede, 0,15 : Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort) 0,20 : Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt) 8 : Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını 4 : Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımda Tablo 29‘da önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme yapılarında yukarı (menba) yönlü geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır. balık göçünün sürekliliğini sağlayan balık TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 169 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 29. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi Tablosu Önerisi Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi Sınıfı Kasım-Haziran Temmuz-Ekim 15 20 Orta – Ġyi (~iyi) Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren (Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere QİK QR AİK AR olarak hesaplanabilir. Burada; AR : Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını AĠK : HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını QR : Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir. Bu durumda ilk yan katılımdan itibaren Regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES deĢarj membaında mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır. Dolayısıyla Regülatör mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), Regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin %17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 170 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Q99, Regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan günlük akıma karĢı gelir. Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içme suyu temini ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır. BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metedolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir. Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj limitlerinin de, alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 171 / 432 4.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası 4.2.1. Havza Su Potansiyeli Yüzeysel Su Potansiyeli Tablo 26‘da 20 No‘lu Havza olan Ceyhan Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 6,51 x 109 m3 (9,72 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~ %3,54‘ünü teĢkil etmektedir. Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak ~ 3,255 x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir. Yeraltı Suyu Potansiyeli DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 Havza‘nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 30‘da topluca özetlenmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nın yeraltı suyu iĢletme rezervi ~ 558,90 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin (iĢletme rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~ 745,2 x 106 m3/yıl olacağı tahmin edilmektedir. Tablo 30. Ceyhan Havzası Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu Havza Adı KiĢilere içmeYeraltı kullanma, sulama, Suyu Havza sanayi vb. amaçlı ĠĢletme No verilen Kullanma Rezervi Belgesi Tahsisleri (hm3/yıl) (hm3/yıl) Yeraltı Suyu Sulama Projelerine Tahsis Edilen Rezerv (hm3/yıl) Yeraltı Suyu Sulama Projeleri ile Planlanan Sulama Alanı (Dekar) Yeraltı Suyu Sulama Projeleri ile Planlanan Kuyu Adedi (adet) Yeraltı Suyu Sulama Projeleri ĠnĢa Edilip Devir Edilen Kuyu (Ad) Yeraltı Suyu Sulama Projeleri ĠnĢa Edilip Devir Edilen Sulama Alanı (De) Marmara 2 296,96 273,73 23,98 31.000,00 86 56 19.610,00 Susurluk 3 503,29 284,78 71,621 113.832,00 280 141 53.105,00 Kuzey Ege 4 186,66 119,01 56,48 63.590,00 198 175 77.800,00 K. Menderes 6 185 112,61 68,235 81.199,00 315 220 77.815,00 B. Menderes 7 700,24 137,00 169,44 260.025,00 623 400 156.845,00 Burdur 10 43 25,86 129,048 193.627,00 561 435 151.475,00 YeĢilırmak 14 456,62 167,81 146,34 207.400,00 528 355 140.680,00 Kızılırmak 15 1.023,30 354,58 1.052,09 478.716,00 1.125 693 287.135,00 Konya 16 1.972,00 285,74 1.559,911 2.256.364,00 4.634 Seyhan 18 223,50 254,93 15,52 25.658,00 77 50 15.360,00 Ceyhan 20 558,90 449,93 155,08 212.470,00 420 180 74.310,00 3.794 1.773.650,00 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 172 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Toplam Su Potansiyeli Havzadaki 6,51 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~ 745,2 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate alındığında toplam su potansiyeli: 7,25 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır. Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 3,255 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~ 559 x 106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 3,81 x 109 m3/yıl olarak bulunur 4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu Sulama Suyu Tahsisleri Ceyhan Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu miktarı (450+155,08) x 106 = 605x106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme rezervini (558,90 x 106 m3/yıl) aĢmaktadır (Tablo 30). Havzada yüzeysel su kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri ile 2000-2009 dönemindeki durumu ġekil 54‘te verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere Ceyhan Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine 2000-2009 döneminde tahsis edilen ortalama su miktarı ~ 1299,1±130 milyon m3/yıl‘dır. Ceyhan Havzası "Şebekeye Alınan Su (hm3)" ORT:1299,1 STDSAPMA:129,7 1541,8 1319,1 1024,3 1229,5 1257,6 1313 1346,11350,7 1255,61353,7 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ġekil 54. Ceyhan Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 173 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri Havza‘da sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~ 1454,18x106 m3/yıl (1299,1+155,08) ve 2,4x109 m3/yıl (3810-1454,18) olarak hesaplanmıĢtır. Dolayısı ile Ceyhan Havzası toplam su potansiyelinin ~ %38‘i sulamada kullanılmakta, %82‘si ise sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda bulunmaktadır. 4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi kapasiteleri Tablo 31‘de verilmiĢtir. Tablo 31. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi 2010 Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi 3 (milyon m /yıl) 79,75 2020 95,14 2030 103,17 2040 106,21 Yıl Tablo 32‘den da görüldüğü üzere havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyellerinin aĢağıdaki gibi olması beklenmektedir. Hesaplarda, 2010-2010 döneminde yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyelinin arıtılan atıksuyun %65-%80‘i aralığında olabileceği kabul edilmiĢtir. Bugün itibarı ile yeniden kullanılabilecek atıksu miktarı üst limiti olarak %80‘lik oran esas alınmıĢtır. Tablo 32. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri 2010 Ġleri Derecede ArıtılmıĢ Atıksu Kapasitesi, milyon 3 m /yıl 51,41 Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyeli, 3 milyon m /yıl 33.42 (%65) 2020 64,36 45,05 (%70) 2030 70,77 53,07 (%75) 2040 73,10 58,48 (%80) Yıl TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 174 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar Ceyhan Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Su Kalitesi Sınıflamaları ve Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması Bölümü’nde (Bölüm 6) sunulmuĢtur. 4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri Ceyhan Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 2010-2040 dönemi itibarı ile durumu Tablo 33‘da verilmiĢtir. Sözkonusu su rezervinin sulama ve sulama dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo‘nun 5. ve 6. satırlarında verilen planlama önerisi sunulmuĢtur. Tarım, ticaret, turizm, nüfus ve ağır sanayi üretimi faaliyetlerinin yoğun olduğu Ceyhan Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %60‘ını geçemeyeceği kabul edilmiĢtir. Bu durumda su rezervinin %40‘ının havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi tesislerinin içme- kullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Mevcut sulama suyu tahsisi durumuna göre ~10 birimlik bir azalmayı öngören bu yaklaĢımda, gerekli açığın sulama yöntemlerinin iyileĢtirilmesiyle kapatılabileceği düĢünülmektedir. Sulamaya tahsis edilen gerçek su miktarının DSĠ ve diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha detaylı olarak tahmini gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda bir ön tahmin (kılavuz değer) olarak dikkate alınmalıdır. Havzadaki yüksek kalitede belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının özellikle sulama, binaların tuvalet sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür. Ancak arıtılmıĢ atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı dönemlerde 3~6 aylık bir depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama kabulü ile ancak %75‘inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi Tablo 33‘un 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi Tablo 33‘un 8. satırındaki gibi olacaktır. Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde %20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008). Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının öncelikle sulamada modern teknolojilerin kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği senaryolarına göre öngörülen bu değerler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 175 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı için bu aĢamada Tablo 33‘teki Su Kaynakları Planlaması‘na yansıtılmasının uygun olmayacağı düĢünülmektedir. Tablo 33. Ceyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi Su Kaynakları 2010 2020 2030 2040 milyon m3/ yıl 1 Toplam Su Potansiyeli 7250 7250 7250 7250 2 Toplam Kullanılabilir Su Rezervi Havza dıĢından transfer edilebilir rezerv* 3810 3810 3810 3810 4 Toplam Su Rezervi (2+3) 3810 3810 3810 3810 5 Sulama Suyu Rezervi 1454 1905 (%50) 2095 (%55) 2286 (%60) 6 Ġçme, kullanma, sanayii suyu (sulama dıĢı kullanım) rezervi 2356 1905 (%50) 1715 (%45) 1524 (%40) 3 Belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının yeniden kullanımı 33,42 45,05 53,07 58,48 yoluyla kazanılabilecek su rezervi Revize edilmiĢ toplam su rezervi 8 3843,42 3855,05 3863,07 3868,48 (5+6+7) (*) Seyhan Havzası‘ndan Ceyhan Havzası‘na Seyhan Nehri üzerindeki Yedigöze Barajı‘ndan 75.000 ha alanın sulanması 7 amacıyla sulama suyu transfer edilecektir. Yedigöze Barajı su tutmaya baĢlamıĢtır. Sulama kati projesi bitmiĢ inĢaat hizmetleri yakın dönemde baĢlayacaktır. Ceyhan Havzası‘ndan AĢağı Seyhan Ovası‘nda yer alan Çotlu Pompaj sulaması ile Seyhan Havzası‘na sulama suyu transfer edilmektedir. Ceyhan Havzası‘ndan Amik Ovası‘nda yer alan planlama aĢamasındaki Menzelet Sulama Projesi ile Kılavuzlu Barajı‘ndan Asi Havzası‘na sulama suyu transfer edilecektir. (DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü) 2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 55-ġekil 56-ġekil 57-ġekil 58) gösterilmiĢtir: TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 176 / 432 ġekil 55. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı ġekil 56. 2020 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 177 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 57. 2030 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı ġekil 58. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı Su Ġhtiyacı Tahmini Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, nüfusa bağlı olarak değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, nüfusları ve nüfusları oranında değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır. Belli nüfus aralıkları için öngörülen birim net su ihtiyaçları Tablo 34’teki gibidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 178 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 34. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları EĢdeğer Nüfus Birim Net Su Ġhtiyacı EĢdeğer Nüfus Birim Net Su Ġhtiyacı (kiĢi) (l/kiĢi.gün) (kiĢi) (l/kiĢi.gün) 5.000 80 150.000 125 7.500 80 200.000 125 10.000 90 250.000 125 15.000 90 400.000 140 25.000 90 500.000 140 35.000 100 750.000 140 50.000 100 1.000.000 160 75.000 100 1.500.000 160 100.000 100 2.000.000 160 Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir.(Tablo 35) Su boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıtılmıĢtır: Tablo 35. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri Yıllar Ġsaledeki kayılar(%) ġebeke Kayıp/Kaçakları(%) 2010 3 45 2020 2,8 35 2030 2,5 30 2040 2 25 Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir. Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı, isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢ ve yıllara göre değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır. (Tablo 36) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 179 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 36. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri Yıllar Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı (%) 2010 10 2020 12 2030 15 2040 18 Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır; Qsu q net xN xQisalexQEND (1 ) Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3) qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl) N = EĢdeğer Nüfus = ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 37‘de verilmiĢtir. Su kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 27‘de verilen miktarlar rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), Ģebekedeki kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır (Tablo 37). Tablo 37. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini Kırsal Alan Kentsel Alan Yıllar EĢdeğer Nüfus Su Ġhtiyacı Havza Genel EĢdeğer Su Ġhtiyacı EĢdeğer Su Ġhtiyacı (milyon m ) Nüfus (milyon m ) Nüfus (milyon m ) 3 3 3 2010 1.193.184 79,9 260.973 12,6 1.454.157 91,8 2020 1.387.372 91,6 271.876 12,4 1.659.248 104,0 2030 1.509.055 98,8 278.050 12,5 1.787.105 111,3 2040 1.554.031 101,1 280.135 12,4 1.834.166 112,5 Havzada yer alan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla %50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 180 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir. Ceyhan Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 59‘da verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir. Revize edilmiĢ su rezervi (Tablo 33, satır 8) Sulama ve sanayi kullanımına ayrılabilecek rezerv Ġçme ve kullanma suyu ihtiyacı (Tablo 37‘den) ġekil 59. Ceyhan Havzası Su Rezervi (Arzı) Ve Talebi Grafiği Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir: Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi): Suyun etkin ve verimli kullanımın temini; ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a çekilmesi ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece gece saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‘luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 181 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye getirilmesi Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim, bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek ~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması Binalarda çatı yağmursularının ayrı toplanarak bir depo/sarnıç sistemi ile sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar gerçekleĢtirilmesi Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile (normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme çalıĢmalarının yürütülmesi Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları Havzadaki bütün akiferlerde, yeraltı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS izlemesi ile Yeraltı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi yapılan bölgelere müdahale edilmesi AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.) Yağmur sularının daha yüksek oranda yeraltı suyu kaynaklarını beslemesini sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot uygulamalar baĢlatılması Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi; Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme, denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif çözümler geliĢtirilmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 182 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Eğitim ve Bilinçlendirme Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi): Suyun etkin ve verimli kullanımı; ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması Binalarda çatı yağmur sularının ayrı toplanarak depo/sarnıç sistemi ile sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma faaliyetlerinin planlanması Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları; Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite su rezervleri oluĢturulması Kent içinde yağmur suyu hasat/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi; AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite statüsünün yükseltilmesi Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su transferi projelerinin uygulanması Eğitim ve Bilinçlendirme Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 183 / 432 5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar genel olarak; kentsel atıksu altyapı durum tespiti, endüstriyel atıksu altyapı durumu tespiti, tekil endüstriler, tatil siteleri ve oteller ve katı atık yönetimi durum tespitine yönelik olmuĢtur. Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (organize sanayiler ve tekil endüstriler, otel ve tatil siteleri) atıksu arıtma tesisi deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj noktaları, derin deniz deĢarj noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının koordinatları alınmıĢ ve durum tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan koordinatlar ġekil 60‘ta, saha çalıĢmalarını içeren teknik cetveller ise EK V te verilmiĢtir. ġekil 60‘taki harita, daha büyük ölçekli olarak EK VI da verilmektedir. Bu bölümde verilen bilgiler saha çalıĢmalarının gerçekleĢtirildiği Eylül-Ekim 2009 dönemindeki durumu yansıtmaktadır. Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır: 1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti: a. YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi, b. Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması, c. YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi, d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi, e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti, f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması, h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması, i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. 2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti: Organize Sanayi Bölgeleri: a. OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 184 / 432 b. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması, c. OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi, d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi, e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti, f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması, h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması, i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller: a. Mevcut durumun değerlendirilmesi, b. Yeterlilik durumlarının tespiti, c. Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, d. Koordinatlarının alınması, e. Tesisin her biriminin fotoğraflanması, f. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. 3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti: a. Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları, b. Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti, c. Tesisin koordinatlarının alınması d. Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler e. TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması ve tesisin her biriminin fotoğraflanması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 185 / 432 ġekil 60. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 186 / 432 5.1. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kentesel Atıksu Altyapısı 5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Buna göre Ceyhan Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 1.126.158 ile havza nüfusunun %79 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 61) 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu 305.486; 21% Kanalizasyona Bağlı Olan Nüfus Kanalizasyona Bağlı Olmayan Nüfus 1.126.158; 79% ġekil 61. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Kanalisayon Durumu KahramanmaraĢ ve Osmaniye Ġl ve Ġlçe merkezlerinde nüfusa hizmet eden kanalizasyon altyapısı oranı yüksek olup, kırsal kesime doğru gidildikçe bu oranın düĢtüğü, hatta altyapı sisteminin hiç olmadığı tespit edilmiĢtir. Kırsal kesimlerde daha çok sızdırmalı foseptik kullanılmaktadır. Bununla birlikte mevcut altyapı sistemlerinin de verimli çalıĢmadığı, kaçakların olduğu gözlenmiĢtir. Yağmur suyu toplama sistemi, Osmaniye-Merkez hariç tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon sistemi ile birleĢiktir. Bazı yerleĢim yerlerinin atıksu altyapı durumları Tablo 38‘de bütün yerleĢimler ise EK II‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 187 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 38. Havzada Yer Alan Bazı YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Durumu YERLEġĠMLER NÜFUS KANALĠZASYON DURUMU KANALĠZASYON/AAT DEġARJ YERĠ Var/Yok Bağlı Nüfus (%) 384.953 Var 99 Sır Barajı Türkoğlu 14.274 Var 50 Ġmalı Deresi KahramanmaraĢ Pazarcık 28.713 Var 95 Aksu Çayı KahramanmaraĢ Andırın 7.915 Var 98 Ayvacık Çayı KahramanmaraĢ Çağlayancerit 12.428 Var 60 KahramanmaraĢ Göksun 19.402 Var 97 Zorkun Deresi Terbüzen Deresi/Göksun KahramanmaraĢ Ekinözü 5.710 Var 100 Dere KahramanmaraĢ Elbistan 85.642 Var 98 KahramanmaraĢ AfĢin 40.825 Var 95 Ceyhan Nehri Almaoku Deresi/Hurman Çayı Adana Yumurtalık 5.220 Var 30 AyaĢ Deresi Adana Kozan 74.521 Var 100 Tabak Deresi Adana Ġmamoğlu 20.636 Var 90 Foseptik Adana Ceyhan 104.572 Var 90 Ceyhan Nehri Osmaniye Bahçe 12.917 Var 85 Horu Çayı Osmaniye Merkez 194.339 Var 90 Horu Çayı Osmaniye Hasanbeyli 2.559 Yok - Osmaniye Düziçi 40.823 Var 40 Sabun çayı Osmaniye Kadirli 78.964 Var 80 Savrun Çayı Osmaniye Sumbas 2.114 Yok - Foseptik Osmaniye Toprakkale 7.843 Yok - Foseptik ĠL ĠLÇE 2009 KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ Foseptik Evsel atıksular ve AAT çıkıĢ suları için mevcut alıcı ortamlar yukarıda verilmiĢtir. Mühendislik çalıĢmalar esas alınarak evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamlar belirlenmelidir. 5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 108 yerleĢim yerinin 3 ünde atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza bütününde atıksuları arıtılan nüfus 274.080 ile havza nüfusunun sadece %18 ine karĢılık gelmektedir. (ġekil 62) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 188 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu 250.992; 18% AATye Bağlı Olan Nüfus AATye Bağlı Olmayan Nüfus 1.180.652; 82% ġekil 62. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Arıtma Tesisi Durumu Havza içerisinde toplam 3 adet evsel AAT bulunmaktadır. Havzada mevcut atıksu arıtma tesislerinin durumu Tablo 39‘da özetlenmiĢtir. Bu tesislerden Adana Ġli Yumurtalık Ġlçesi‘nde bulunan AAT baĢlangıçta paket arıtma olup, 3.000 kiĢilik kapasitede kurulmuĢtur, tesisin yetersiz kalması durumunda ilave olarak 1.500 kiĢilik eĢdeğer nüfusa karĢılık gelecek Ģekilde biyolojik aktif çamur sistemi eklenmiĢtir. Adana Kozan Ġlçesinde bulunan tesis ise stabilizasyon havuzu Ģeklindedir. 1994 yılından itibaren iĢletilmektedir ve yaklaĢık 72.000 kiĢilik nüfusa hizmet vermektedir. Osmaniye Ġl Merkezi‘ndeki AAT ise 228.000 eĢdeğer nüfusa karĢılık gelecek Ģekilde damlatmalı filtre teknolojisi ile arıtma yapmaktadır. Mevcut tesislerin yanı sıra Adana‘nın Ceyhan Ġlçesi‘nde 1 adet evsel AAT yapılması planlanmakta olup; tesiste uzun havalandırmalı aktif çamur sistemi kullanılacaktır. Belediye tarafından hazırlanan iĢ termin planında iĢletme tarihi olarak 2011 yılı belirtilmiĢtir. Kanalizasyon sistemlerinin arıtılarak veya arıtılmadan en uygun alıcı ortama gerçekleĢmeyen atıksu deĢarjları yerüstü ve yeraltı sularının daha çok ve geliĢigüzel kirlenmesine ve daha fazla olumsuz çevresel etkilere yol açmaktadır. Atıksu kalitesi uygun standartlarının sağlanması yanında atıksuların en uygun alıcı ortama deĢarjı seçeneklerinin uygulanması çevresel olumsuzlukları minimize edecektir. Ayrıca tarımsal drenaj proje kriterlerine uygun olarak planlanan drenaj kanallarına, kapasitesi üzerindeki ve gayesi dıĢındaki atıksu deĢarjları sulu tarıma açılan tarım arazilerinde taban suyunun planlanan seviyede tutulmasını TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 189 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 önleyerek tarım arazilerinde tuzlanma vb olumsuz etkilerin artmasına da yol açmaktadır. Sulu tarım alanlarındaki çoraklaĢma verim düĢüklüğüne, çiftçilerin sosyo-ekonomik zararına, tarımsal verimliliğin düĢmesine yol açar.(DSĠ VI. Bölge Müd.) KahramanmaraĢ Belediyesi tarafından yaptırılan KahramanmaraĢ AAT IPA kapsamında desteklemektedir. Ayrıca Elbistan Belediyesi AAT finansman desteği Dünya Bankası tarafından karĢılanmakta olup Ġller Bankası tarafından da projesi devam etmektedir. Osmaniye‘nin Kadirli ilçesindeki AAT projesi Ġller Bankası tarafından projesi devam etmekte olup AAT‘nin ileri arıtma kapsayacak Ģekilde dizayn edilecektir. Proje onayı Ġller Bankası tarafından 16.02.2009 tarihinde onaylanmasına rağmen DSĠ taĢkın sahası için set oluĢturduğundan inĢaat ihalesi yapılamamıĢtır. Tablo 39. Ceyhan Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu TESĠSE BAĞLI YERLEġĠM YERLERĠ BULUNDUĞU YER DURUMU ĠġLETMEYE ALINMA YILI Yumurtalık AAT Yumurtalık Merkez Adana/Yumurtalık Faal 2001 Kozan Havuzu Kozan Merkez Adana/Kozan Faal 1994 Osmaniye Merkez Osmaniye/Merkez Faal 2003 AAT ADI Stabilizasyon Osmaniye AAT Yumurtalık Belediyesi Atıksu Artıma Tesisi Yumurtalık AAT 2001 yılında eĢdeğer nüfusu 3.000 kiĢi olan paket arıtma tesisi olarak iĢletmeye alınmıĢtır. Günlük debisi 400 m3‘tür. Yumurtalık Ġlçe merkezinin bir bölümündeki atıksuları almaktadır. Arıtma tesisinin yetersizliğinden 1.500 kiĢilik eĢdeğer nüfusa sahip ek bir arıtma sistemi daha yapılmıĢtır. ġekil 63‘te tesisin akım Ģeması görülmektedir. AyaĢ Deresi‘ne deĢarj edilen çıkıĢ suları 2 km sonra denize dökülmektedir. Çamur aralıklı elle toplanarak düzensiz depo sahasına götürülmektedir. Saha çalıĢmaları sırasında tesiste ızgara, kum tutucu, ön çöktürme gibi fiziksel arıtım ünitelerinin olmadığı, sistemin aĢırı yüklenmesi sebebiyle verimli arıtımın gerçekleĢmediği görülmüĢtür. Tesiste zaman zaman köpüklenme olduğu ilgililerce belirtilmiĢtir. Bu durumun özellikle ön çöktürme havuzunun olmamasından kaynaklandığı düĢünülmektedir. Ġncelemelerde sisteme giren atıksuyun, arıtılmadan çıktığı izlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 190 / 432 Havalandırma Havuzu GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ayaz Deresine AyaĢ Deresi‘neDeĢarj DeĢarj Hava Üf leyici ġekil 63. Yumurtalık Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisinin Akım ġeması Havalandırma havuzunda flok oluĢumunun iyi olmadığı, çamurun havuz üzerinde topaklandığı gözlenmiĢtir. ÇıkıĢ suyu kalitesinin genel olarak değerlendirildiğinde yeterli seviyede olmadığı, askıda katı maddenin (AKM) giderilmemesi sebebiyle bulanıklık ve koku probleminin de olduğu görülmüĢtür. Yumurtalık AAT Genel Görünümü (1500 EN) Yumurtalık AAT Havalandırma Havuzu (1500EN) Yumurtalık AAT Paket Arıtma Görünümü (3000EN) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 191 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzu Adana‘nın Kozan Ġlçesi‘nde bulunan stabilizasyon havuzu, 1994 yılında 9.500 m2 alana kurulmuĢ olup; havuz derinliği ortalama olarak 4 m‘dir. Tesise yalnızca Kozan Ġlçesi‘nin 100 L/sn debili atıksuyu alınmaktadır. Arazi çalıĢmaları sırasında Kozan Belediyesi‘nden tesis hakkında bilgi sahibi teknik personelle görüĢülememiĢtir. Sızdırmazlığın sağlanmadığı havuzun derin olmasından dolayı, sistemin anaerobik stabilizasyon havuzu olduğu düĢünülmektedir. Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzunun Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzunun Görünümü Atıksu ÇıkıĢı Sisteme gelen atıksuyun etkin bir arıtmadan geçmeden sistemi terk ettiği tespit edilmiĢtir. Sistemden çıkan atıksu, 50 m uzunluğundaki kanalla Tabak Deresi'ne deĢarj edilmektedir. Tesiste koku problemi olduğu gözlenmiĢ olup; bu durumunun sistemin düzgün iĢletilmemesinden kaynaklandığı düĢünülmektedir. Koku giderimi için atıksuya koku giderici kimyasal madde ilave edilmektedir. Osmaniye Belediyesi Atıksu Artıma Tesisi Osmaniye Merkez Ġlçe‘nin atıksularının arıtıldığı AAT 2003 yılında kurulmuĢtur. Tesis 228.000 kiĢilik eĢdeğer nüfusa karĢılık gelecek kapasitede olup, debisi 750 L/s‘dir. Arıtma tesisinin atıksularını aldığı bölgeye 2035 yılına kadar destekleyecek Ģekilde eĢdeğer nüfusu 500.000 kiĢiye göre tasarlanmıĢ yağmur suyu hattı döĢenmektedir. Ġller Bankası tarafından desteklenen tesisin 2000 yılında ihalesi yapılmıĢ olup, Ġsmail Çelik ĠnĢ. San. Ltd. ġti. 1999 yılında dıĢ desteklerle 2.800.000 TL keĢif bedeli ile % 15,23 tenzilatlı olarak sözleĢme yapılmıĢtır. Belediyenin isteği doğrultusunda, iĢin bünyesine kanalizasyon TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 192 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 inĢaatı, 2000 yılında da yağmur suyu inĢaatı dahil edilmiĢ ve keĢif bedeli 3.640.000 TL olmuĢtur. AAT çıkıĢ sularını Hamis Çayı‘na deĢarj etmektedir. Arazi çalıĢmalarında tesisin mevcut kapasitesinin yeterli olduğu gözlenmiĢtir. Her bir ünite mekanik olarak ve elle belirli sıklıkta bakımdan geçirilmektedir. AAT‘nin deĢarj izni 31.12.2009 tarihine kadar geçerli olacak Ģekilde Ģartlı olarak verilmiĢtir. Tesisin 31.12.2009 tarihine kadar deĢarj hattının içme suyu temin edilecek alan dıĢına çıkarılması yönünde MÇK‘dan karar alınmıĢtır. Ġskenderun ilçesi içme suyu temin amaçlı Cevdetiye regülatörü rezervuarına deĢarj olan Osmaniye AAT deĢarjı hususunda, Ġskenderun ilçesi içmesuyunun korunmasının güvence altına alınabilmesi için, DSĠ 6. Bölge Müdürlüğünün Osmaniye AAT atıksu deĢarjı için teknikekonomik-çevresel ve sosyal yapılabilir en uygun alıcı ortam uygulamasının SKKY uyarınca Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bağlanması olduğu yönündeki önerisi ve talebi doğrultusunda Osmaniye Ġli Mahalli Çevre Kurulu Kararı temin edilerek. Osmaniye AAT atıksu deĢarjının Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bir kolektör hattı rehabilitasyon projesi yapılarak bağlanması kararı temin edilmiĢtir. Osmaniye AAT atıksu deĢarjının Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bağlanması Osmaniye Ġli Mahalli Çevre Kurulu Kararı temininin akabinde, DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından, ―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ proje yapım iĢi ve inĢaat hizmetlerinin, ―Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini Projesi‖ kapsamına alınması sağlanmıĢ ve ―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ proje yapım iĢi tamamlanmıĢtır. ―Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini Projesi‖ kapsamında inĢaat hizmetlerinin bir bölümü tamamlanmıĢ olup, ―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ inĢaatı da DSĠ Genel Müdürlüğü iĢ programına uygun olarak tamamlanacaktır içme suyu projesi kapsamında tamamlanacak, bu problemin çözümü bu kapsamda gerçekleĢtirilecektir. (DSĠ VI. Bölge Müd.) Damlatmalı filtre sisteminin kullanıldığı tesiste atıksu, giriĢ yapısından ve açık kanaldan geçtikten sonra kaba ve ince ızgaralara, kum tutucuya daha sonra da toplama ve dağıtma yapısına gelmektedir. Ön çökeltme havuzundan savaklanan sular, pompa ile damlatmalı filtreye gönderilir. Damlatmalı filtreden sonra son çöktürme havuzuna gelen atıksular buradan da Hamis Çayı‘na deĢarj edilmektedir. Tesise ait akım Ģeması ġekil 64‘te verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 193 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Son çöktürmeden alınan günlük 13-15 m3 hacmindeki çamur, çürütme ve yoğunlaĢtırmadan sonra bant filtreden geçirilmekte ve tesis sahasına depolanmaktadır. Ön Çöktürme Havuzu Damlatmalı Filtre Son Çöktürme Ön Çöktürme Havuzu Damlatmalı Filtre Son Çöktürme Ön Çöktürme Havuzu Damlatmalı Filtre Son Çöktürme Izgara Kum Tutucu Horu Çayına DeĢarj Fazla Çamur Çamur Keki Bant Filtre Çamur YoğunlaĢtırma ġekil 64. Osmaniye AAT Akım ġeması Osmaniye AAT Havalandırma Havuzu Osmaniye AAT Ön Çökeltme Havuzları Çamur Çürütme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 194 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Osmaniye AAT Damlatmalı Filtre Osmaniye AAT Son Çökeltme Havuzları 5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Ceyhan Havzası sınırları içerisinde Ülkemizin sanayi açısından önde gelen illerinden Adana ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun endüstriyel faaliyet göze çarpmazken; KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. KahramanmaraĢ‘ta tekstil fabrikaları çoğunluktadır. Ġldeki endüstrinin %82‘si merkez ve güney ilçelerinde bulunmaktadır. Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü ilçelerinde sanayi tesisi bulunmamaktadır. KahramanmaraĢ‘ta bulunan tekstil firmaları birbirlerine yakın olmakla birlikte, münferit arıtma tesisleri mevcuttur. Tekstil endüstrisinde proses gereği ihtiyaç duyulan ısının karĢılanması için kömür TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 195 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kullanılmakta olup; bu nedenle önemli bir cüruf probleminin ortaya çıktığı görülmektedir. Ayrıca KahramanmaraĢ‘ta mandıracılığın da geliĢtiği gözlenmiĢtir. Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde ciddi bir kirletici kaynaktır. Santralin çevresindeki tarım arazilerinde yoğun Ģekilde Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yapılmakta, tesisten çıkan atıksular uygun Ģekilde arıtılmadan tarım arazilerinin sulanması amacıyla kullanılmaktadır. Santralden kaynaklanan emisyonlar sebebiyle bölgede hava kirliliğinin de var olduğu gözlenmiĢtir. Osmaniye Ġli‘nde küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bu tesislerden çıkan atıksular betonarme havuzlarda toplanarak buharlaĢtırılmakta olup alıcı ortama verilmemektedir. Tekil sanayi tesislerinin tamamının, mevcut atıksu deĢarj noktalarının çeĢitli alıcı ortam alternatifleri arasında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortama deĢarjı sağlayıp sağlamadığı hususunda ilgili Kurumların iĢbirliği sağlanarak karar verilmesi, atıksu kalitesinin standartlara uygun olup olmadığının izlenmesi, değerlendirilmesi yanında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortamların belirlenerek, çeĢitli deĢarj seçenekleri içinde en uygun alıcı ortam deĢarj hizmetlerinin sağlanması amacıyla gerekli alt yapı rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi gereklidir. Bu hususta bilhassa KahramanmaraĢ ve Adana ilinde Ceyhan havzasında yer alan münferit sanayi tesislerinin atıksu deĢarjlarının tarımsal drenaj gayesi ile projelendirilmiĢ olan tarımsal derin drenaj kanallarına deĢarjının önlenmesi, tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında deĢarj yükleri ile kapasitelerinin zorlanmasının, söz konusu drenaj kanallarının hizmet alanlarının yağıĢtan ve sulamadan dönen sulara hizmet kapasitesi ve tabansuyunu proje kriterlerine uygun derinliğe düĢürerek deĢarj koĢullarının bozulması, tarım arazilerinin çoraklaĢmasının engellenmesi gerekmektedir (DSĠ VI. Bölge Müd.). 5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu Ceyhan Havzası‘nda toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB, Adana‘nın Yüreğir ve Sarıçam ilçeleri sınırlarında kalmakta olup havza dıĢındadır. Ancak atıksularını ASO Projesi Ceyhan KuĢaklama drenaj kanalı vasıtasıyla Ceyhan Nehri‘ne deĢarj etmesi nedeniyle atıksu yükü açısından Ceyhan Havzası içerisinde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 196 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 değerlendirilmektedir. Diğer OSB‘lerinden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi ise Osmaniye ilindedir. Adana Hacı Sabancı OSB Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu üzerinde, Yakapınar (Misis)'in kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine 1984 yılında temeli atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir. AHSOSB‘de % 23,5 ile tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB içerisinde 46 adedi inĢa halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan toplam 375 firma bulunmaktadır. Adana OSB Seyhan havzasında yer almakta fakat atıksu deĢarjı ASO Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Kanalınadır, Ceyhan KuĢaklama Kanalı da komĢu havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan nehrine, sonuç olarak Seyhan Havzası‘na komĢu olan Ceyhan havzasına deĢarj olmaktadır. DSĠ su ve toprak kaynakları geliĢtirme hizmetleri kapsamında Hidrolojik Havza Sınırları, Havza Kodları, Proje Kodları, Proje Adları, Proje Genel Vaziyet Planları ve Fiziki Harita katmanlarının yer aldığı ve 1984 yılında DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı tarafından güncellenen 1:500 000 ölçekli ―Türkiye‘de Barajlar Santraller ve Sulama Tesisleri‖ atlası incelendiğinde Suluca beldesi batısında ve imar sahasının mücavirinde yer alan Adana OSB alanının Seyhan Havzası sınırlarında kaldığı anlaĢılmaktadır. AHSOSB AAT’nin Genel Görünümü AHSOSB AAT ÇıkıĢı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 197 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AHSOSB‘deki fabrika ve tesislerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel atıksuları arıtan AHSOSB Atıksu arıtma tesisi, Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik arıtma ünitelerinden oluĢmaktadır. Tesisin tamamlanacağı tarihte, beklenen toplam debinin geleceği kadar endüstri kurulmamıĢ olacağı düĢünülerek tesis 3 kademe olarak dizayn edilmiĢtir.1.Kademe 18.000 m3/gün, 2. Kademe 18.000 m3/gün, 3. Kademe 36.000 m3/gün olmak üzere toplamı 72.000 m3/gün kapasitede olan ve Ģu anki yatırım maliyeti 14,5 milyon dolar olan AAT‘nin ĠnĢaat kısmının tamamı, mekanik kısmının 36.000 m3/gün kapasitesi tamamlanan tesisin Ģu anki günlük debisi 17.000 m3/gün ile 20.000 m3/gün arasında değiĢmektedir. Bölgemizde üretim yapan 240 firmaya hizmet veren AAT bölgeden gelen atıksu sektör belirlemesi yapılamayan karıĢık endüstriyel atıksular olup, arıtıldıktan sonra olarak alıcı ortama Ceyhan Nehrine deĢarj edilmektedir. Saha çalıĢmaları sırasında AAT‘nin durdurulduğu görülmüĢ; buna bağlı olarak çıkıĢ suyu kalitesinin de kötü olduğu gözlenmiĢtir. Bu durumun biyolojik arıtma ünitesinde yeni bir sistem deneniyor olmasından kaynaklandığı bildirilmiĢ, ancak denenen bu sistemle ilgili bilgi verilmemiĢtir. Mevcut durumda çıkıĢ suyu araziye deĢarj edilmektedir, ancak ileriki dönemlerde soğutma suyu olarak kullanılması planlanmaktadır. KahramanmaraĢ OSB Ceyhan Havzası içerisinde yer alan KahramanmaraĢ OSB bünyesinde 54 adet sanayi tesisi bulunmakta; bu tesislerde daha çok tekstil ve gıda üretimi yapılmaktadır. OSB‘de kuru tekstil (iplik ağırlıklı) üretim yapılmakta, OSB‘nin bulunduğu yer kritik bir bölge olduğundan (Sır Barajı rezervuarına yakın), içerisinde su kirliliğine sebebiyet verecek tesislere izin verilmemiĢtir. OSB‘nin arıtma tesisi henüz yapılmamıĢ olup; ÇED‘den muaftır ve proje onay dosyası Bakanlıkta onay aĢamasındadır. Mevcut durumda toplanan atıksular kuru dere yatağına deĢarj edilmektedir. Önceden OSB‘nin atıksuları boru hattı vasıtasıyla aynı dere yatağının ileri bir noktasına deĢarj edilirken, atıksuyu taĢıyan boruların kırılması nedeniyle, aynı derenin daha önceki bir noktasına verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 198 / 432 KahramanmaraĢ OSB Atıksuları (A) ÇıkıĢı GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KahramanmaraĢ OSB Atıksuları (B) ÇıkıĢı Osmaniye OSB Osmaniye OSB‘si içerisinde 9 adedi inĢa halinde, 60 adedi iĢletmede, 16 adedi ise deneme üretiminde olan toplam 85 iĢletme yer almaktadır. OSB‘deki AAT‘de ardıĢık kesikli tam karıĢımlı sistem bulunmakta ve biyolojik ve kimyasal olarak arıtım yapmaktadır. Kapasitesi 900 m3/gün olan 4 adet ardıĢık reaktör bulunmaktadır. OSB‘deki iĢletmeler toplamda 600 m3/gün debiye sahip olan atıksularını ön arıtmadan geçirdikten sonra arıtma tesisine vermektedir. AAT‘nin toplam kapasitesi 3.600 m3/gün‗dür. Tesis çıkıĢ suyunun ileriki dönemlerde soğutma suyu olarak kullanılması planlanmaktadır. AAT, OSB içerisinde faaliyet gösteren üretimdeki firmalara hizmet vermektedir. AAT‘de , Ġnce elek (2 adet), Kum ve Yağ Tutucu(1 adet), Dengeleme Havuzu(2 adet), Kimyasal Arıtma Ünitesi ve Çöktürme Havuzu(1 adet), ArdıĢık Kesikli Biyolojik Reaktörler (4 adet), Çamur YoğunlaĢtırma (1 adet), Çamur SusuzlaĢtırma Ünitesi ve Kimyasal Hazırlama (1 adet), Blower Binası ve Ġdari Bina ‗dan oluĢmaktadır (ġekil 65). Ġdari bina içerisinde kontrol sisteminin yer aldığı kontrol odası ve atıksu analizlerinin yapıldığı laboratuar yer almaktadır. Atıksu arıtma tesisi, ince elek, kum ve yağ ayırıcıdan geçerek dengeleme havuzuna gelir. Firmalardan kaynaklanan atıksu karakteri ve debisi gün içinde değiĢtiği için dengeleme havuzuna alınan atıksuyun karakteri homojenize edilir. Bunun için 4 adet dubalı aeratör kullanılır. Dengeleme havuzunda homojenize edilen atıksu kimyasal arıtmaya oradan da kimyasal çöktürme havuzuna alınır. Kimyasal çöktürme havuzundan çıkan atıksu cazibe ile ardıĢık kesikli reaktör prensibiyle çalıĢan biyolojik arıtmaya gelir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 199 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Saha çalıĢmaları sırasında AAT inĢaatının tamamlandığı ve arıtma tesisinin iĢletmeye alındığı görülmüĢ, ancak yeterli firma olmadığından tesisin kapasitesinin altında çalıĢtığı gözlenmiĢtir. Osmaniye OSB AAT’nin ĠnĢaat AĢamasından Görünüm Osmaniye OSB Resmi Gazetede koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz Kaynak Grubu 1. Derece Koruma alanı üstünde hassas bir bölgede yer alır. Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzasındadır. AAT vardır ve AAT deĢarjı mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde deĢarj olmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 200 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal olduğu ve bu kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir. ġekil 65. Osmaniye OSB Atıksu Arıtma Tesisinin AkıĢ ġeması Kadirli OSB Kadirli OSB, 120 ha alana sahip olup 1997 yılında kurulmuĢ olmasına rağmen 2006 yılında alt yapısı bitmiĢtir. Bu nedenle Kadirli OSB‘ye sanayi yeni yeni kurulma aĢamasındadır. OSB‘de 9 firma üretimde, 4 firma inĢaat aĢamasında olup 1 firmada üretimini durdurmuĢtur. ÇalıĢan firmalar genel olarak gıda sektörü ağırlıklıdır. Son çalıĢmalarla OSB‘nin atıksuları belediye kanalizasyonuna bağlanmıĢtır. 5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu Havzada en yoğun sanayi KahramanmaraĢ Ġli‘nde görülmektedir. Ġlde yer alan sanayi tesislerinin çoğunluğu tekstil üretimi yapmaktadır. Tekstil fabrikalarının atıksu arıtma sistemleri münferit olup, tesislerde benzer arıtma sistemleri ve teknoloji kullanıldığı görülmektedir. Ġlde bulunan bir diğer önemli kirletici kaynağı olarak Elbistan Termik Santrali gösterilebilir. Tekstil fabrikaları içinde büyük kapasite sahip olan Matesa Tekstil San. Tic. A.ġ. AAT ve Elbistan Termik Santrali‘nin AAT aĢağıda detaylı olarak anlatılmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 201 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Münferit sanayi tesislerinin deĢarjları izinsiz ve geliĢigüzel bir Ģekilde sadece tarımsal drenaj proje kriterlerine göre projelendirilmiĢ olan DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından inĢa edilen drenaj kanallarına yapılması önlenmelidir. Tekil sanayi tesislerinin tamamının, mevcut atıksu deĢarj noktalarının çeĢitli alıcı ortam alternatifleri arasında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortama deĢarjı sağlayıp sağlamadığı hususunda ilgili Kurumların iĢbirliği sağlanarak karar verilmesi, atıksu kalitesinin standartlara uygun olup olmadığının izlenmesi, değerlendirilmesi yanında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortamların belirlenerek, çeĢitli deĢarj seçenekleri içinde en uygun alıcı ortam deĢarj hizmetlerinin sağlanması amacıyla gerekli alt yapı rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi gereklidir. Ceyhan havzasında yer alan münferit sanayi tesislerinin atıksu deĢarjlarının tarımsal drenaj gayesi ile projelendirilmiĢ olan tarımsal derin drenaj kanallarına deĢarjının önlenmesi, tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında deĢarj yükleri ile kapasitelerinin zorlanmasının, söz konusu drenaj kanallarının hizmet alanlarının yağıĢtan ve sulamadan dönen sulara hizmet kapasitesi ve tabansuyunu proje kriterlerine uygun derinliğe düĢürerek deĢarj koĢullarının bozulması, tarım arazilerinin çoraklaĢmasının engellenmesi gerekmektedir. (DSĠ VI. Bölge Müd.) Matesa Tekstil San. Tic. A.ġ. Matesa tekstil firması Matesa-1 Tekstil ve Matesa- 2 DokunmuĢ KumaĢ Tesisi olarak 2 ayrı tesiste üretim yapmakta olup; her iki tesiste de birer adet AAT bulunmaktadır. ÇevtaĢ firması tarafından 1996 yılında kurulan biyolojik arıtma tesisinin kapasitesi 1300 m3/gün‘dür. Matesa- 1 Tekstil AAT arıtma üniteleri Ģu Ģekilde sıralanabilir: Kaba ızgara: katı maddeler tutulup, atıksu ince ızgaralara geçer; burada 1mm ve üzerinde olan katı maddeler tutulur. Ön havalandırma: suda kirlilik yapan organik madde ile mikroorganizmaların çözünmüĢ oksijenle reaksiyona girerek, yumak oluĢturulur. Ön çökeltme: ön havalandırmada oluĢan çamurlar çökelir. 2. Havalandırma havuzu: tasarlanmıĢ olan havalandırma uzun havalandırmalı aktif çamur prosesine göre havuzunda da aynı Ģekilde çözünmüĢ oksijenle mikroorganizmanın organik maddelerle reaksiyona girmesi ile floklar oluĢur. Son çökeltme havuzu: 2. Havalandırma havuzundan çıkan sular son çökeltme havuzuna gelir. 2. Havalandırma havuzunda meydana gelen floklar son çökeltme havuzunda TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 202 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çökelir. Floklardan ayrıĢan atıksu deĢarj edilir. Çökeltme havuzunun tabanından alınan aktif çamurun bir kısmı aĢı çamuru olarak geri gönderilir. Matesa- 2 KumaĢ tesisindeki atıksular için Biokon Firması tarafından 2006 yılında AAT montajı tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Arıtma tesisinin kapasitesi 5.500 m 3/gün‘ dür. Tesisin arıtma üniteleri Ģunlardır: Kaba ızgara: Fabrikadan kaynaklanan atıksular, mevcut kanallarla toplanarak arıtma tesisi giriĢindeki kaba ızgaradan geçirilerek kaba atıklar tutulur. Terfi merkezi: Kaba ızgaradan geçen atıksular terfi merkezinde belli bir seviyeye gelinceye kadar biriktirilir. Atıksu pompa seviyesine ulaĢtığında ise pompalar ile ince elekten geçerek nötralizasyon havuzuna aktarılır. Ġnce ızgara: Atıksu içindeki iplik ve elyaflar tutulur. Nötralizasyon havuzu: Gerektiği kadar asit dozajı yapıldıktan sonra suyun karıĢımı sağlanarak havalandırma havuzlarına aktarılır. Havalandırma havuzu: ArdıĢık kesikli reaktör sistemi ile çalıĢmaktadır. Mikroorganizmaların ve organik maddeler çözünmüĢ oksijen reaksiyona girerek flokların oluĢması esasına dayanır. Saha çalıĢmaları sırasında tesisin verimli çalıĢtığı gözlenmiĢ; çıkıĢ suyunun renkli olması dıĢında bir uygunsuzluk görülmemiĢtir. Rengin Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nde kirletici olarak henüz yer almaması sebebiyle arıtma tesisinde bu parametrenin giderilmesi için bir önlem alınmamıĢtır. Matesa- 1 Tekstil ile Matesa- 2 KumaĢ fabrikalarında bulunan AET‘lere ait fotoğraflar aĢağıda verilmiĢtir. Matesa Tekstil AAT Atıksu GiriĢi Matesa Tekstil AAT Dengeleme Havuzu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 203 / 432 Matesa Tekstil AAT Havalandırma Havuzu Matesa Tekstil AAT GiriĢi – Kaba ızgara Matesa Tekstil AAT Asit Tankı GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Matesa Tekstil AAT ÇıkıĢı Matesa Tekstil AAT ArıtılmıĢ Su Dengeleme Havuzu Matesa Tekstil AAT Havalandırma Havuzu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 204 / 432 Matesa Tekstil AAT Çökeltme Havuzu GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Matesa Tekstil AAT Arıtma Tesisi ÇıkıĢı Elbistan Termik Santrali Elektrik Üretim A.ġ.‘ye bağlı olarak çalıĢmakta olan Elbistan Termik Santrali; 1.355 MW gücünde 4 üniteli A Termik santrali ve 1.440 MW gücünde 4 üniteli B Termik Santrali‘nden oluĢmaktadır. Santralde ana yakıt olarak linyit kömürü, yardımcı yakıt olarak da fuel oil ve motorin kullanılmaktadır. Elbistan A Termik Santrali Görünümü Santralde çalıĢan personelden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılması için 2 adet 500 m3/gün kapasiteli evsel paket AAT bulunmaktadır. Endüstriyel atıksuların arıtımında ayrı bir TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 205 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT mevcuttur. A termik santralinin AAT çalıĢmamaktadır. Bu nedenle tesisin atıksuları arıtılmadan Çoğulhan Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Elbistan A Termik Santrali AAT ÇıkıĢı Elbistan A Termik Santrali AAT ÇıkıĢı Elbistan Termik Santrali B Santrali‘nde akıĢkan kömür yatağı kullanılmakta ve oluĢan atıksuyun arıtılması amacıyla çöktürme prensibine dayalı fiziksel arıtma uygulanmaktadır. Ayrıca tesisten kaynaklanan evsel atıksuyun arıtılması için paket arıtıma sistemi kullanılmaktadır. Her iki tesisin de verimli çalıĢtığı gözlenmiĢtir. Arıtma tesisinden çıkan atıksular Çoğulhan Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 206 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Elbistan B Santrali AAT GiriĢi Elbistan B Santrali Çöktürme Havuzu 5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı 5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu Ceyhan Havzası içerisinde yer alan belediyelerin tamamına yakınında katı atık uzaklaĢtırma amacıyla düzensiz depolama sahaları kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına, terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 207 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 K.MaraĢ-Önsen Belediyesi Düzensiz K.MaraĢ-Kale Belediyesi Düzensiz Depolama Alanı Depolama Alanı KahramanmaraĢ-Elbistan Ġlçesi Düzensiz Osmaniye-Merkez Düzensiz Depolama Depolama Alanı Alanı Havza içerisinde yer alan tüm yerleĢim yerlerine ait katı atık bertaraf durumu özeti EK II’de verilmiĢtir. Havzada henüz düzenli depolama alanı kurulmamıĢtır ancak Osmaniye‘de katı atık düzenli depolama tesisi çalıĢmaları ile ilgili olarak; mekanik biyolojik ayrıĢtırma tesisi uygulama projesi ile ilgili ihale iĢlemleri 02.01.2009 tarihinde sonuçlanıp, yapı iĢletme sözleĢmesi imzalanmıĢ, 12.01.2009 yer temini yapılıp teslim edilmiĢtir. Yol çalıĢmaları yapılmıĢ, saha ve inĢaat çalıĢmaları devam etmekte olup maddi yetersizlikten bitirilememiĢtir. KahramanmaraĢ‘ta katı atık düzenli depolama tesisi için yer tahsis çalıĢmaları devam etmektedir. Bu amaçla, KahramanmaraĢ Belediyesi ve Çevre Belediyeler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği kurulmuĢtur. Birliğe bağlı belediyelerin listesi Tablo 40 ‘ta verilmiĢtir.(ÇOB verileri, Kasım TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 208 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2010) ġekil 66‘da havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz depolama sahaları birlik yapılanması ile birlikte harita üzerinde gösterilmektedir, ġekil 67’de ise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli depolama sahaları ile ilgili durum ve hangi aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama) haritalandırılmıĢtır. Birlik kapsamında KahramanmaraĢ‘ın kuzeyinde ve güneyinde ara toplama istasyonları kurulması kararlaĢtırılmıĢtır. Kurulacak olan katı atık düzenli depolama tesisi için yer seçimi ve ÇED çalıĢmaları devam etmektedir. Havza içerisindeki bir diğer hizmet birliği ise 2008 yılında kurulan Yedigöze Su ve Hizmet birliğidir. Birlik Ceyhan, Ġmamoğlu ve Kozan belediyelerine içme suyu temini ve katı atık problemlerini çözmek amacıyla kurulmuĢtur. Tesis için Ceyhan Abidiye Köyü TaĢpınar Kayalığı Mevkiinde 15 ha'lık alanda yer seçimi yapılmıĢ olup 28/05/2009 tarihli ve 2009/29 sayılı MÇK Kararı alınmıĢtır. Ancak alan tahsisi konusunda sorunlar bulunmaktadır. Birliğin Güney Kore firması ile görüĢmeleri devam etmektedir. Tablo 40. Ceyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri BĠRLĠK ADI KahramanmaraĢ Belediyesi ve Çevre Belediyeler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği Yedigöze Su ve Hizmet Birliği ÜYE BELEDĠYELER BĠRLĠK NÜFUSU Merkez, Pazarcık, Türkoğlu, Narlı, Beyoğlu, Karacasu, ġekeroba, Kılılı, YeĢilyöre, Evri, Andırın, Çağlayancerit 604.208 Ceyhan, Ġmamoğlu, Kozan, Yumurtalık, Aladağ, Feke, Saimbeyli 388.787 Altyapı Hizmetleri Mahalli Ġdareler Birliği Gaziantep‘e ÇED aĢamasında gönderilmekte dir. ÇED aĢamasında Mekanik Merkez, Kadirli, Düziçi, Bahçe, Sumbas, Toprakkale, Hasanbeyli Biyolojik AyrıĢtırma Tesisi Uygulama Projesi ile ilgili 364.372 ihale tarihinde iĢlemleri 02.01.2009 sonuçlanıp, Belediyeler ÇevreAltyapı Temel yapı iĢletme sözleĢmesi imzalandı. KahramanmaraĢ Ġl Özel Ġdaresi ve TIBBĠ ATIKLAR BELEDĠYE ATIKLARI Tıbbi atıklar Osmaniye Ġli Katı Atık Bertaraf ve SON DURUM AfĢin, Elbistan, Göksun, Ekinözü, Nurhak Hizmetler Birliği Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2010), Belediye görüĢmeleri Tıbbi atıklar Gaziantep‘e gönderilmekte dir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 209 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu Havza içerisindeki yerleĢim yerlerindeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde oluĢan tıbbi atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir tesis yoktur. Bu tür atıklar mevcut durumda ya kireçle muamele edildikten sonra düzensiz depolama sahalarında gömülmek suretiyle uzaklaĢtırılmakta ya da Gaziantep‘e gönderilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 210 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 66. Ceyhan Havzası Mevcut Katı Atık Depolama Sahaları ve Birlikler Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 211 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 67. Ceyhan Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası “Durum” Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 212 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 213 / 432 6. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir. Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir. 6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları 6.1.1. Yöntem Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır: Sınıf I : Yüksek kaliteli su Sınıf II : Az kirlenmiĢ su Sınıf III : Kirli su Sınıf IV : Çok kirlenmiĢ su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 214 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda belirtilen kalite sınıflarına karĢılık gelen suların, aĢağıdaki su kullanım alanları için uygun olduğu kabul edilir. a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su; 1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular, 2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil), 3) Alabalık üretimi, 4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı, 5) Diğer amaçlar. b) Sınıf II - Az kirlenmiş su; 1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular, 2) Rekreasyonel amaçlar, 3) Alabalık dıĢında balık üretimi, 4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak Ģartıyla sulama suyu olarak, 5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar. c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak üzere uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir. d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır. Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine bakılmaksızın, su toplama havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 215 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına atık veya atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III sularda kaliteyi iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir. Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir. Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları, sadece ölçümü yapılmıĢ parametreler üzerinden hesaplanmıĢtır. Ölçümü yapılmamıĢ parametreler değerlendirmeye esas alınmamıĢ; hiçbir parametrenin ölçülmediği D (bakteriyolojik) parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir. Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0,90 olasılık değerine karĢı gelen değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir. Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo 1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 41), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır. . TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 216 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 41. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri SU KALĠTE PARAMETRELERĠ A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler o 1) Sıcaklık ( C) 2) pH 3) ÇözünmüĢ oksijen (mg O2/L) 4) Oksijen doygunluğu (%) 5) Klorür iyonu (mg Cl‾/L) = 6) Sülfat iyonu (mg SO4 /L) + 7) Amonyum azotu (mg NH4 -N/L) 8) Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L) 9) Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L) 10) Toplam fosfor (mg P/L) 11) Toplam çözünmüĢ madde (mg/L) 12) Renk (Pt-Co birimi) + 13) Sodyum (mg Na /L) B) Organik parametreler 1) Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOĠ) (mg/L) 2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOĠ) (mg/L) 3) Toplam organik karbon (mg/L) 4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/L) 5) Yağ ve gres (mg/L) 6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/L) 7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/L) 8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/L) 9) Toplam pestisid (mg/L) C) Ġnorganik kirlenme parametreleri 1) Civa (μg Hg/L) 2) Kadmiyum (μg Cd/L) 3) KurĢun (μg Pb/L) 4) Arsenik (μg As/L) 5) Bakır (μg Cu/L) 6) Krom (toplam) (μg Cr/L) +6 7) Krom (μg Cr /L) 8) Kobalt (μg Co/L) 9) Nikel (μg Ni/L) 10) Çinko (μg Zn/L) 11) Siyanür (toplam) (μg CN/L) 12) Florür (μg F‾/L) 13) Serbest klor (μg Cl2/L) = 14) Sülfür (μg S /L) 15) Demir (μg Fe/L) 16) Mangan (μg Mn/L) 17) Bor (μg B/L) 18) Selenyum (μg Se/L) 19) Baryum (μg Ba/L) 20) Alüminyum (mg Al/L) 21) Radyoaktivite (Bq/L) Alfa-aktivitesi beta-aktivitesi D) Bakteriyolojik parametreler 1) Fekal koliform(EMS/100 mL) 2) Toplam koliform (EMS/100 mL) Kaynak: SKKY (Tablo 1) I 25 6.5-8.5 8 90 25 200 0.2 0.002 5 0.02 500 5 125 SU KALĠTE SINIFLARI II III 25 6.5-8.5 6 70 200 200 1 0.01 10 0.16 1500 50 125 IV 30 6.0-9.0 3 40 400 400 2 0.05 20 0.65 5000 300 250 > 30 6.0-9.0 dıĢında <3 < 40 > 400 > 400 >2 > 0.05 > 20 > 0.65 > 5000 > 300 > 250 25 4 5 0.5 0.02 0.05 50 8 8 1.5 0.3 0.2 70 20 12 5 0.5 1 > 70 > 20 > 12 >5 > 0.5 > 1.5 0.002 0.02 0.001 0.01 0.1 0.01 0.1 0.5 0.1 > 0.1 > 0.5 > 0.1 0.1 3 10 20 20 20 Ölçülmeyecek kadar az 10 20 200 10 1000 10 2 300 100 1000 10 1000 0.3 0.5 5 20 50 50 50 2 10 50 100 200 200 >2 > 10 > 50 > 100 > 200 > 200 20 50 > 50 20 50 500 50 1500 10 2 1000 500 1000 10 2000 0.3 200 200 2000 100 2000 50 10 5000 3000 1000 20 2000 1 > 200 > 200 > 2000 > 100 > 2000 > 50 > 10 > 5000 > 3000 > 1000 > 20 > 2000 >1 0.5 1 5 10 5 10 >5 > 10 10 100 200 20000 2000 100000 > 2000 > 100000 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 217 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel) tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metodlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo 42‘de verilmektedir. Tablo 42. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri Metod Gumbel Hazen P değeri Ġlk yüzdelik Son yüzdelik 0 100 50/n 100-50/n = (k - 1) / (n - 1) = (k - 1/2) / n P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır). n: Örnekleme sayısı k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır) Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir. 6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları Ceyhan Nehri ve onu besleyen akarsular ve barajlardaki DSĠ istasyonları için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, NH4-N, NO2-N, NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritaya (ġekil 68) iĢlenmiĢtir. Buna göre organik madde kirliliğini gösteren KOĠ (Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı) parametresi, akarsu ve barajlarda genelde Sınıf I olarak tespit edilmiĢtir. Ancak K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayına karıĢmadan önce Karaçay (Mikail) ve Ġmalı Çaylarında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çaylarında Sınıf IV‘e yükselmiĢtir. Azot kirliliğini gösteren NH4-N (amonyum azotu) parametresi K.MaraĢ öncesinde Ceyhan‘da Sınıf TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 218 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 I, sonrasında Ceyhan‘da Sınıf III, kollarında ise Sınıf II olarak hesaplanmıĢtır. Osmaniye Akça Çayında ise Sınıf IV‘e yükselmektedir. Diğer azot parametreleri olan NO 2-N (nitrit azotu) Sınıf III ve IV, NO3-N (nitrat azotu) ise Sınıf I bulunmuĢtur. A grubu (fiziksel ve inorganik kimyasal) parametrelere göre su kalitesi havzada Sınıf III veya IV‘tür (ġekil 69). A grubu için NO2-N belirleyici olurken, bazı istasyonlarda NH4-N de belirleyici parametre olmuĢtur. NO2-N parametresi için SKKY‘de tanımlanan sınır değerler diğer parametrelere göre çok daha düĢük ve sınırlayıcı olduğu için çoğunlukla A grubunun kalite sınıfını belirlemektedir. B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi Ceyhan ve kollarında genelde Sınıf I, Ceyhan‘ın denize karıĢmasından önce ve Göksun Çayının Adatepe Barajı membaında Sınıf II, K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayı ve besleyen kollarında ve Osmaniye‘nin kuzeyindeki Akça Çaylarında ise Sınıf IV‘tür (ġekil 70). Sadece KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin ölçümü yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. ġekil 68-70 da yer alan haritalar daha büyük ölçekli olarak EK VII’ de verilmiĢtir. C grubu (inorganik kirlenme) parametrelere göre su kalitesi Ceyhan ve kollarında genelde 1 ve Sınıf II, Sır Barajına dökülmeden önce Aksu Çayında ve onu besleyen Karaçay (Mikail) ve Ġmalı Çaylarında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında Sınıf III olarak hesaplanmıĢtır (Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.). Ölçümü çoğu istasyonda yapılan demir, mangan, bor ve florür parametreleri havza genelinde Sınıf I veya II olmuĢtur. Sadece K.MaraĢ civarında mangan, demir ve bakır parametrelerinin C grubunu Sınıf III yaptığı görülmüĢtür. Ancak 21 adet olan C grubu parametreleri içinde genlikle sadece 3-4 parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin yoğun olduğu K.MaraĢ civarındaki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde fayda vardır. Havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan Nehri ve onu besleyen büyük çaylarda ve üzerlerindeki barajlarda su kalitesi genel olarak organik maddeler, nitrat azotu ve inorganik parametreler açısından yüksek kaliteli su ya da az kirlenmiĢ su sınıfına girmektedir. Ancak amonyum azotu cinsinden K.MaraĢ sonrasında Ceyhan kirli su sınıfına girmektedir. K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayına karıĢmadan önce Karaçay (Mikail), Ġmalı Çayında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çayında nüfus ve endüstriyel aktivite yoğunluğu nedeniyle su kalitesi çoğu parametre açısından çok kirli su sınıfına girmektedir. Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alanı olan Yumurtalık Dalyan gölünde çok kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 219 / 432 tespit edilmiĢtir. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 68. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 220 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 68 - ġekil 70). Ayrıca mineralli göl olması nedeniyle doğal olarak toplam çözünmüĢ madde, klorür, sülfat ve sodyum değerleri de yüzeysel su kirliliği açısından aĢırı yüksektir. Havzada ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek akarsular ġekil 68, ġekil 69, ġekil 70, Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.‘de siyah renkle belirtilmiĢtir. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç vardır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 221 / 432 ġekil 68.Ceyhan Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 222 / 432 ġekil 69.Ceyhan Havzası A Grubu Parametrelere Göre Su Kalitesi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 223 / 432 ġekil 70. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 224 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 71. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 225 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Su Kaynaklarının Sıcaklıkları DSĠ‘den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009 yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 43‘te verilmektedir. Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır. Yazın ölçülen maksimum sıcaklıkların bazı istasyonlarda su kalitesini ve ekolojik yaĢamı tehdit edecek derecede 30°C (çok kirli su) üzerine çıktığı görülmektedir. Tablo 43. Ceyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum Ve Maksimum Su Sıcaklıkları ĠSTASYON NO ĠSTASYON ADI VE YERi MĠNĠMUM SICAKLIK (°C) MAKSĠMUM SICAKLIK (°C) 20-06-00-001 CEYHAN NEHRI E-5 KÖPRÜSÜ 9 26 20-06-00-003 CEYHAN NEHRI-MISIS KÖPRÜSÜ 9 26 20-06-00-035 CEYHAN NEHRI-BEBELI KÖYÜ 9 27 20-06-01-034 KILGEN ÇAYI-KOZAN BARAJ GÖLÜ 4 32 20-06-01-094 YUMURTALIK DALYAN GÖLÜ 9 31 20-06-02-033 KESIK SUYU-MEHMETLI BARAJ GÖLÜ ÇIKISI 10 26 20-20-00-004 HURMAN ÇAYI-KARAKUZ BARAJ AKSI 20 25 20-20-00-006 GÖKSUN ÇAYI-ADATEPE BARAJI AKSI 7 25 20-20-00-009 CEYHAN NEHRI-ELBISTAN ÇIKISI 12 25 20-20-00-015 ERKENEZ ÇAYI-AYVALI BARAJI AKSI 13 26 20-20-00-053 AKSU ÇAYI-SIR BARAJI ÖNCESI 13 30 20-20-00-054 ERKENEZ ÇAYI-AKSU ÇAYI ÖNCESI 11 28 20-20-00-098 GÜREDIN ÇAYI-MENZELET BARAJ GIRISI 13 25 20-20-00-099 KÖPRÜAGZI DERESI-GEBEN BARAJ AKSI 7 25 20-20-00-100 ÇATAK DERESI-ÇATAK BARAJ AKSI 17 27 20-20-00-101 KISIK DERESI-KISIK REGÜLATÖR YERI 10 24 20-20-00-102 AKSU ÇAYI-BASPINAR AGI 8 25 20-20-01-122 ERKENEZ ÇAYI-AYVALI BARAJ GÖLÜ 6 27 20-20-02-031 AKSU-KARTALKAYA BARAJ ÇIKISI 10 27 20-20-02-097 CEYHAN NEHRI-KILAVUZLU BARAJI ÇIKISI 11 25 20-20-02-123 AKSU ÇAYI-SIR BARAJI ÇIKISI 14 24 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 226 / 432 6.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması Bu bölümde Ceyhan Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi maddesi (nütrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı il bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır. Noktasal kirletici kaynaklar içerisinde; evsel atıksular ile kirlenmiĢ yüzeysel atıksuların birlikte gruplandığı kentsel atıksular, endüstriyel atıksular ve katı atık düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları ile rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından toplanacak olan sızıntı suları yer almaktadır. Yayılı kaynaklar içerisinde ise; tarımsal faaliyetlerde kullanılan gübre ve zirai mücadele ilaçları, her türlü hayvancılık faaliyetleri, katı atık düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları, evsel atıksuların biriktirildiği foseptikler, arazinin doğal yapısı ve atmosferik taĢınım yer almaktadır (ġekil 72). Kirlilik Kaynakları Noktasal Kaynaklar Yayılı Kaynaklar Kentsel atıksu deşarjları Tarımsal faaliyetler Gübre kullanımı Pestisit kullanımı Endüstriyel atıksu deşarjları Hayvancılık faaliyetleri Katı atık düzenli depolama sızıntı suları Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları Foseptik çıkış suları Arazi kullanımı Atmosferik taşınım ġekil 72. Kirlilik kaynakları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 227 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.1. Nüfus Tahminleri YerleĢim yerlerinden kaynaklanan kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanması için öncelikle bu yerleĢim yerlerinin, proje süresini kapsayan zaman dilimi içerisindeki nüfus tahminlerinin yapılması gerekmektedir. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir. Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır: GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır. Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır, Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır, Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel ve kırsal olarak ayrılmaktadır), Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak alınmıĢtır), Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (Mayıs-Eylül), kıĢ dönemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul edilmiĢtir, GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007, 2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve 2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) geçilerek yeni bir yöntem uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur. Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları farklı grafiklere iĢlenmiĢtir, Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar kullanılarak uygulanmıĢtır. Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır.(ġekil 73) Bu yönteme göre, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 228 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Nt = N0 (1+p)t N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi) Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi) p : Nüfus artıĢ/azalma hızı (%) t : Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl) ġekil 73. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır. Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır: UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler 5‘er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2009 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır. TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2009 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur. p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 229 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır. Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat edilmiĢtir, Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır, Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır, Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girdiğinde, bu illerin tamamı değil ancak bir kısmının havzada yer alması durumunda hesaplamalar il değil, ilin ilgili havzaya giren ilçeleri bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya giriyorsa, hesaplamalar ilçe merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır, Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise ilçe olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate alınarak, yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için uyarlanmıĢtır. Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken: Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim görülmüĢtür. Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil eden, havzanın durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan (genelde en düĢük artıĢ olmayan) senaryo seçilmiĢtir. 2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda havzaların toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum Büyük Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının toplam nüfusları için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı karĢılaĢtırmak için, söz konusu havzaların MAM tahminleri 2000 yılı; UNDP tahminleri ise 2000 yılı yerine 2009 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır. Marmara Havzasının değiĢken idari teĢkilatlanmasını doğru yansıtabilmek için hesaplama yöntemlerinin tamamı 2008 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır. Küçük Menderes, Susurluk, Seyhan ve Kuzey Ege Havzaları için hesaplama yöntemlerinin tamamı 2000 yılı baz alınarak yapılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 230 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Elde Edilen Sonuçlar: Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil 74) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin yöntemi MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Ceyhan Havzası için MAM Tahmin Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar Tablo 44 te verilmektedir. CEYHAN HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI 3 000 000 2 500 000 2 000 000 TÜİK Sayım Sonuçları Nüfuslar (Kişi) MAM Tahmin UNDP Tahmin UNDP %80 Tahmin 1 500 000 UNDP %120 Tahmin ADNKS Sayım Sonuçları MAM Tahmin (ED Nüfus) 1 000 000 UNDP Tahmin (ED Nüfus) UNDP %80 Tahmin (ED Nüfus) UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus) 500 000 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar ġekil 74. Ceyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları 2020 2030 2040 2050 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 231 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 44. Ceyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) Kentsel YILLAR KıĢ Yaz EĢdeğer 2009 1.172.170 1.405.245 1.269.285 2010 1.193.184 1.430.674 1.292.138 2011 1.213.564 1.455.457 2012 1.234.341 2013 2014 Toplam Kırsal KıĢ Yaz EĢdeğer 704.723 1.876.893 2.109.968 1.974.008 707.454 1.900.638 2.138.129 1.999.593 1.314.353 710.497 1.924.061 2.165.954 2.024.850 1.480.732 1.337.004 713.582 1.947.923 2.194.314 2.050.586 1.255.526 1.506.507 1.360.101 716.710 1.972.235 2.223.217 2.076.811 1.277.125 1.532.796 1.383.654 719.881 1.997.006 2.252.677 2.103.535 2015 1.299.148 1.559.607 1.407.673 723.097 2.022.245 2.282.704 2.130.769 2016 1.316.241 1.580.401 1.426.308 725.895 2.042.136 2.306.296 2.152.202 2017 1.333.605 1.601.530 1.445.240 728.726 2.062.331 2.330.257 2.173.967 2018 1.351.245 1.623.000 1.464.476 731.592 2.082.836 2.354.592 2.196.068 2019 1.369.165 1.644.818 1.484.020 734.492 2.103.657 2.379.309 2.218.512 2020 1.387.372 1.666.988 1.503.878 737.393 2.124.765 2.404.381 2.241.271 2021 1.401.283 1.683.938 1.519.056 739.840 2.141.122 2.423.778 2.258.896 2022 1.415.361 1.701.095 1.534.417 742.311 2.157.672 2.443.406 2.276.728 2023 1.429.607 1.718.460 1.549.963 744.808 2.174.415 2.463.268 2.294.770 2024 1.444.025 1.736.037 1.565.697 747.330 2.191.355 2.483.367 2.313.027 2025 1.458.616 1.753.828 1.581.621 749.878 2.208.494 2.503.706 2.331.499 2026 1.468.541 1.765.937 1.592.456 751.937 2.220.478 2.517.874 2.344.393 2027 1.478.546 1.778.145 1.603.379 754.013 2.232.559 2.532.158 2.357.392 2028 1.488.633 1.790.454 1.614.392 756.107 2.244.740 2.546.561 2.370.499 2029 1.498.802 1.802.865 1.625.495 758.218 2.257.020 2.561.083 2.383.713 2030 1.509.055 1.815.379 1.636.690 760.346 2.269.401 2.575.726 2.397.036 2031 1.514.896 1.822.450 1.643.044 761.941 2.276.837 2.584.391 2.404.985 2032 1.520.765 1.829.554 1.649.427 763.546 2.284.310 2.593.100 2.412.973 2033 1.526.660 1.836.691 1.655.840 765.161 2.291.821 2.601.852 2.421.001 2034 1.532.583 1.843.860 1.662.282 766.787 2.299.370 2.610.648 2.429.069 2035 1.538.533 1.851.063 1.668.754 768.424 2.306.957 2.619.487 2.437.178 2036 1.541.616 1.854.785 1.672.103 769.580 2.311.196 2.624.365 2.441.683 2037 1.544.707 1.858.516 1.675.461 770.742 2.315.449 2.629.258 2.446.203 2038 1.547.807 1.862.258 1.678.828 771.909 2.319.715 2.634.166 2.450.737 2039 1.550.915 1.866.009 1.682.204 773.081 2.323.996 2.639.090 2.455.285 2040 1.554.031 1.869.771 1.685.589 774.259 2.328.290 2.644.030 2.459.848 6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Ceyhan Havzası‘nı paylaĢan iller bazında yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 232 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama yöntemine ait yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır. 6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır. Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği‘nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır. Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi, yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb. bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında artırılarak toplam atıksu debisi hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo 45‘te verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 233 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 45. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri NÜFUS ATIKSU OLUġUMU SIZMA DEBĠSĠ TOPLAM ATIKSU DEBĠSĠ kiĢi L/kiĢi-gün L/kiĢi-gün L/kiĢi-gün 2.000 70 35 105 2010 Yılı Ġçin Birim 10.000 80 40 120 Atıksu OluĢumu 50.000 90 45 135 100.000 100 50 150 2020 Yılı Ġçin Birim 2.000 85 33 118 Atıksu OluĢumu 10.000 97 39 136 (Kaynak: DanıĢman 50.000 108 43 151 tahminleri) 100.000 120 48 168 2030 Yılı Ġçin Birim 2.000 100 35 135 Atıksu OluĢumu 10.000 116 40 156 (Kaynak: DanıĢman 50.000 125 46 171 tahminleri) 100.000 142 48 190 2040 Yılı Ġçin Birim 2.000 121 36 157 Atıksu OluĢumu 10.000 140 42 182 (Kaynak: DanıĢman 50.000 150 47 197 tahminleri) 100.000 169 50 219 Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 46‘da verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 234 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 46. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği) NÜFUS KOĠ BOĠ AKM TN TP g/kiĢi- g/kiĢi- g/kiĢi- g/kiĢi- g/kiĢi- gün gün gün gün gün 2.000 50 35 30 4 0,8 2010 Yılı Ġçin 10.000 55 40 35 5 0,9 Birim Yükler 50.000 75 45 45 6 1,0 100.000 90 50 50 7 1,1 2020 Yılı Ġçin 2.000 53 38 31 4 0,9 Birim Yükler 10.000 60 43 37 5 1 (Kaynak: 50.000 80 48 48 6 1,1 100.000 95 53 53 8 1,2 2030 Yılı Ġçin 2.000 56 41 33 5 1 Birim Yükler 10.000 65 46 39 6 1,1 (Kaynak: 50.000 85 52 51 7 1,2 100.000 103 56 56 9 1,3 2040 Yılı Ġçin 2.000 60 45 35 6 1,1 Birim Yükler 10.000 70 50 42 7 1,2 (Kaynak: 50.000 90 55 54 8 1,3 100.000 110 60 60 10 1,5 kiĢi DanıĢman tahminleri) DanıĢman tahminleri) DanıĢman tahminleri) Kaynak: SKKY Teknik Usuller Tebliği ve DanıĢman Tahminleri Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik yükü, atıksu arıtma tesisi olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise foseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır. Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane, vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 235 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 75‘teki verilmektedir. ġekil 75. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol Yapılan Kabuller: Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir: 1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır. 2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım) yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, Toplam Azot ve Toplam Fosforda herhangi bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam Azot için %25, Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır. 3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak alınmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 236 / 432 4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için %30 olarak alınmıĢtır. 5. 2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır. 6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır. 7. Ceyhan Havzası‘nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 10 oranında artırılmıĢtır. Elde Edilen Sonuçlar: Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük, havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla, foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını kapsamaktadır. Ceyhan Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 46.357 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %24 ü arıtılmakta (11.168 ton/yıl), %76 sı ise (35.189 ton/yıl) deĢarj edilmektedir. Toplam deĢarjın tamamı havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen 3.693 ton/yıl değerindeki TN yükünün ise yaklaĢık %8 i (309 ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan 3.384 ton/yıl lık kısmı ise havzaya ulaĢmaktadır. TP yükünde ise yaklaĢık %8 lik bir giderim söz konusudur. Buna göre 599 ton/yıl olan TP yükünün 553 tonu havzaya kirlilik olarak verilmektedir. Özet olarak 2009 yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ parametresi bazında yaklaĢık % 76, TN parametresi bazında % 92 ve TP parametresi bazında ise %92 dir. KOĠ, TN ve TP parametreleri bazında 2009 yılı kentsel kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 76‘da gösterilmektedir. Havzada deniz ortamına deĢarj mevcut olmadığından toplam deĢarj edilen yük havza içine deĢarj edilen yüke eĢittir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 237 / 432 Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Giderilen Üretilen 46.357 35.189 35.189 3.693 11.168 599 309 46 3.384 3.384 KOİ 553 553 Toplam N Toplam P 2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi Toplam P Toplam N KOİ 0% 20% 40% KOİ 60% Toplam N 80% 100% Toplam P Giderilen 11.168 309 46 Havza İçine Deşarj Edilen 35.189 3.384 553 ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında üretilen KOĠ yükünün %76 si havza içine deĢarj edilmektedir. Havzanın denize kıyısı olmasına rağmen herhangi deniz deĢarjı yapılmamaktadır. Dolayısıyla havza dıĢına deĢarj sıfırdır. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise %76 dır. Bu değer 2020 yılından itibaren % 20 ye inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan TN yükü oranı %92 dan %44 e, TP yükü oranı ise %92 den % 51 e inmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 238 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 47 ve ġekil 77 de atıksu debileri ve KOĠ, TN ve TP parametreleri için kirlilik yüklerinde zamana göre değiĢim verilmektedir. Tablo 47. Ceyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri Kentsel Kirlilik Yükleri Yıllar Atıksu 2009 2020 2030 2040 Debisi ( m3/gün) 215.021 260.663 282.651 290.998 Parametre Üretilen Giderilen (ton/yıl) (ton/yıl) Toplam Havza Ġçine DeĢarj Edilen DeĢarj Edilen (ton/yıl) (ton/yıl) Havza Ġçine DeĢarj Edilen / Üretilen (%) KOĠ 46.357 11.168 35.189 35.189 76 TN 3.693 309 3.384 3.384 92 TP 599 46 553 553 92 KOĠ 57.502 46.002 11.500 11.500 20 TN 4.753 2.664 2.089 2.089 44 TP 764 372 393 393 51 KOĠ 67.195 53.756 13.439 13.439 20 TN 5.859 3.286 2.573 2.573 44 TP 896 440 456 456 51 KOĠ 73.730 58.984 14.746 14.746 20 TN 6.758 3.779 2.979 2.979 44 1.044 522 522 522 50 TP TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 239 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KOİ Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 14.746 14.746 2040 58.984 73.730 13.439 13.439 2030 53.756 67.195 11.500 11.500 2020 46.002 57.502 35.189 35.189 2009 11.168 46.357 Toplam N Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 2.979 2.979 2040 3.779 6.758 2.573 2.573 2030 3.286 5.859 2.089 2.089 2020 2.664 4.753 2009 3.384 3.384 309 3.693 Toplam P Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 522 522 522 2040 1.044 456 456 440 2030 896 393 393 372 2020 764 2009 553 553 46 599 ġekil 77. Ceyhan Havzası’nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 240 / 432 6.2.2.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Endüstriyel Kirlilik Yükleri Ceyhan Havzası sınırları içerisinde Ülkemizin sanayi açısından önde gelen illerinden Adana ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun endüstriyel faaliyet göze çarpmazken; KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. Osmaniye Ġli‘nde küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir. Ceyhan Havzası‘nda toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB, Adana‘nın Yüreğir ve Sarıçam ilçeleri sınırlarında kalmakta olup havza dıĢındadır. Ancak atıksularını Ceyhan Nehri‘ne deĢarj etmesi nedeniyle Ceyhan Havzası içerisinde değerlendirilmektedir. Diğer OSB‘lerinden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi ise Osmaniye ilindedir. AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‘lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir. Kirlilik yükü hesaplamalarında, havzada yer alan endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında ele alınmıĢtır: 1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler; 2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler; 3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler. 4. OSB içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara deĢarj eden endüstriyel tesisler; Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki Ģekilde hesap yapılmıĢtır. • Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY) Tabloları‘nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında belirlenmiĢ olan kirletici yük limit değerleri belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak bulunan konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır. Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi için yine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan listelerden yararlanılmıĢtır. Kullanılan değerler daha önceden yapılan çalıĢmalarla (ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008) karĢılaĢtırılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 241 / 432 • GüncelleĢtirme Sayısı: 01 DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır. OSB‘ler için aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır. • DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19:KarıĢık Endüstriyel Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize Sanayi Bölgeleri ve Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri dikkate alınarak yük hesabı yapılmıĢtır. • DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda sıralanmaktadır: Veri toplama • Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ, tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu yansıtmaktadır). • Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj izin durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır. • Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır. 1. Havza içinde bir alıcı ortama deĢarj eden tesisler (havza içi), 2. Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı) • Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu, zeytinciler ve küçük sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu tür tesisler ve verisine ulaĢılmayan diğer tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik yükü değerlerinin hesabı için elde edilen toplam havza debisi ve toplam kirlilik yükü değerleri, her bir havza özelinde belirlenen bir emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu faktör Ceyhan Havzası için %5 olarak belirlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 242 / 432 • GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü hesaplamalarında ele alındığından, endüstriyel yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢlerdir. • Havza içinde, belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu deĢarj eden endüstriyel tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, kentsel kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında, havza özelinde belirlenen bir oran endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir. Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki kabuller yapılmıĢtır; Sektörel ve alt sektörler bazda KOĠ, BOĠ, AKM, TKN, TP kirleticileri üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır. DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır. DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle, arıtılmamıĢ atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır. SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008). Her bir endüstri için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 48‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 243 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 48. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri SEKTÖR Grup Adı GIDA 1. Kad 5 ĠÇKĠ 6 MADEN 7 CAM 8 KÖMÜR ve ENERJĠ 9 TEKSTĠL 10 PETROL 11 2. Kad 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 6.1 6.2 6.3 6.4 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 11.1 11.2 3. Kad 5.11.a 5.11.b KOĠ (mg/L) 250 1200 170 200 250 250 140 200 150 200 500 60 0 50 300 500 160 300 120 400 80 200 100 80 0 0 200 200 150 60 0 60 0 40 0 350 400 250 400 300 300 400 400 400 BOĠ (mg/L) 125 600 85 100 125 125 70 100 75 100 250 30 0 20 150 250 80 150 60 200 39 97 48 39 0 0 100 97 72 29 0 29 0 19 0 42 48 30 48 36 36 48 206 206 Konsantrasyon AKM TN (mg/L) (mg/L) 120 30 200 30 43 30 50 30 63 30 63 30 35 25 100 30 200 26 50 30 100 30 15 11 200 0 20 2 75 30 200 30 14 0 25 1 10 0 34 1 70 8 150 21 62 10 100 8 100 0 0 0 67 10 150 21 93 16 150 6 0 0 37 6 150 0 100 4 0 0 32 11 140 12 160 8 400 12 27 9 160 9 36 12 120 40 60 30 TP (mg/L) 5 5 4 5 5 5 4 5 4 5 5 2 0 5 5 5 0 1 0 1 1 3 2 1 0 0 1 3 3 1 0 1 0 1 0 5 5 5 5 5 5 5 5 5 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 244 / 432 SEKTÖR Grup Adı DERĠ SELÜLOZ KĠMYA KĠMYA METAL 1. Kad 2. Kad 11.3 3. Kad 12 13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10 13.11 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14 14 15 14.8 14.9 14.10 14.11 14.12 14.13 14.14 14.15 14.16 14.17 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10 15.11 15.12 15.13 15.14 14.7.a 14.7.b 14.7.c 15.1.a 15.1.b KOĠ (mg/L) 300 300 800 870 1000 1500 100 100 120 75 100 120 100 80 100 200 200 200 150 200 150 200 250 150 200 200 300 0 0 100 0 1500 100 200 200 600 100 100 200 200 1000 2500 250 100 800 1500 800 BOĠ (mg/L) 154 60 364 395 455 682 45 45 55 34 45 55 45 41 51 103 103 103 77 103 77 103 129 77 103 103 154 0 0 51 0 771 46 92 92 276 46 46 92 92 460 1150 115 46 368 690 368 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Konsantrasyon AKM TN (mg/L) (mg/L) 200 20 125 21 50 30 80 30 50 30 50 30 61 9 61 9 73 11 45 7 61 9 73 11 61 9 46 8 57 10 114 21 60 21 114 21 86 15 100 100 100 100 100 21 65 26 86 15 150 21 65 21 200 20 1500 30 100 0 57 10 0 30 200 15 60 10 120 20 120 110 125 100 125 10 125 10 125 20 125 400 125 5 125 100 125 150 125 25 125 310 125 30 125 30 TP (mg/L) 5 1 5 5 5 5 3 3 4 2 3 4 3 1 2 3 3 3 3 35 3 35 3 3 2 3 5 5 0 2 5 2 1 2 2 5 1 1 2 2 2 2 3 1 5 5 5 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 245 / 432 SEKTÖR Grup Adı 1. Kad AĞAÇ MAKĠNE 16 17 OTOMOTĠV 18 KARIġIK 19 DĠĞER 20 2. Kad 15.15 15.16 15.17 3. Kad 18.1 18.2 18.3 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 KOĠ (mg/L) 100 200 200 100 250 400 400 400 400 200 250 200 140 100 700 400 BOĠ (mg/L) 46 92 92 36 113 180 180 180 200 100 125 100 70 50 350 200 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Konsantrasyon AKM TN (mg/L) (mg/L) 125 10 125 20 150 20 35 14 145 150 240 100 80 105 240 30 200 20 67 10 150 13 67 10 47 7 150 5 200 20 133 20 TP (mg/L) 1 2 2 1 5 4 4 4 2 1 1 1 0,5 0,3 2 1 Yük Hesaplamaları • Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır. • Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır. Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir. • Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 49‘da verilmektedir. Tablo 49. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları YIL • KATSAYI AÇIKLAMA 2010 SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2) Emniyetli tarafta kalmak için 2020 SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0) Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek 2030 SKKY deĢarj limitinin %90‘ı (x0,9) Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek 2040 SKKY deĢarj limitinin %80‘i (x0,8) Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek ġeker ve gül yağı fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun 90 gün olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. • 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 246 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza toplamı ve il toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir. Elde Edilen Sonuçlar: Ceyhan Havzasında endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilmektedir. Yapılan hesaplamalar sonucunda endüstriyel tesislerden kaynaklanan debi ve kirletici yük değerleri 2010 yılı için Tablo 50‘de verilmektedir. Havzada denize deĢarj edilerek havza dıĢına taĢınan kirletici yük bulunmamaktadır, diğer bir ifadeyle endüstriyel kaynaklı kirletici yüklerin hepsi havza içinde kalmaktadır. Tablo 50.Ceyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Ve Kirletici Yükleri Kirlilik Yükleri (ton/yıl) Atıksu Miktarı 3 Havza içi (m /yıl) KOĠ BOĠ AKM TN TP 24.943.443 14.006 4.363 5.706 431 101 - - - - - - 24.943.443 14.006 4.363 5.706 431 101 Havza DıĢı (Akdeniz) HAVZA TOPLAM Tablo 51‘de 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için kirletici yük miktarları özetlenmektedir. Tablo 51. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Değerleri Yıllar Kirletici Yükler (ton/yıl) KOĠ BOĠ AKM TN TP 2010 14.006 4.363 5.706 431 101 2020 8.252 2.667 3.075 356 89 2030 7.426 2.400 2.767 320 80 2040 6.601 2.133 2.460 285 71 Tablo 50‘de verilen debi miktarı 2010 yılı toplam debisidir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 48‘de yer alan endüstrilerin arıtma verimlerine göre farklılık göstermektedir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır. ġekil 78‘de Ceyhan Havzası endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirletici yüklerin yıllara göre dağılımı verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 247 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 78. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Dağılımı ġekil 79‘da 2010 yılı için Ceyhan Havzasında arıtılan ve arıtılmayan kirlilik yükleri gösterilmektedir. Endüstriyel kirletici yükler; KOĠ % 66, BOĠ %67, AKM %63, TN % 19 ve TP % 6 olarak arıtılmaktadır. ġekil 79. Ceyhan Havzası Endüstriyel Kaynaklı Kirletici Yüklerinin Arıtılma Durumu 2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 48‘e göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları aĢağıdaki Ģekilde (ġekil 80) özetlemiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 248 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 80. Ceyhan Havzası Endüstriden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları Tablo 52‘de 2010 yılına göre Ceyhan Havzasının illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri verilmektedir. KahramanmaraĢ Ġli‘nde Tekstil sektörü ağırlıklı olmakla birlikte kirlilik yüklerinin de kaynağını oluĢturmaktadır. Adana Ġli‘nin havzaya giren kısmında çok yoğun endüstriyel tesis bulunmamakla birlikte Adana Hacı Sabancı OSB ve BotaĢ önemli miktarda debi ve kirlilik yükü oluĢturmaktadır. Tablo 52. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi Ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (2010 Yılı) KOĠ BOĠ AKM TN TP Osmaniye Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) 694.449 1.661 831 832 23 1,83 KahramanmaraĢ 14.996.573 7.698 1.202 2.858 176 73 Adana 9.252.422 4.646 2.331 2.016 231 25 TOPLAM 24.943.443 14.006 4.363 5.706 431 101 Ġl Kirlilik Yükleri (ton/yıl) ġekil 81, ġekil 82, ġekil 83, ġekil 84, ġekil 85 ve ġekil 86‘de 2010 yılı için debi ve kirletici yüklerinin iller bazında % olarak dağılımları verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 249 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 81. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debinin Dağılımı ġekil 82. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOI’nin Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 250 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 83. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ’nin Dağılımı ġekil 84. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM’nin Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 251 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 85. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TN’in Dağılımı ġekil 86. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TP’nin Dağılımı Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi ve kirletici yük değerleri Tablo 53, Tablo 54 ve Tablo 55‘te verilmektedir. Ġllere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi ve kirletici yük değerlerin dağlımları ise ġekil 87, ġekil 88 ve ġekil 89‘de verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 252 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 53. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2020 yılı) ĠL Osmaniye Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) Kirlilik Yükleri (ton/yıl) KOĠ BOĠ AKM TN TP 694.449 277 138 139 14 1,4 KahramanmaraĢ 14.996.573 4.103 586 1.256 141 65 Adana 9.252.422 3.872 1.942 1.680 201 23 TOPLAM 24.943.443 8.252 2.667 3.075 356 89 Tablo 54. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2030 yılı) Kirlilik Yükleri (ton/yıl) Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) KOĠ BOĠ AKM TN TP Osmaniye KahramanmaraĢ Adana 694.449 14.996.573 9.252.422 249 3.693 3.485 125 527 1.748 125 1.131 1.512 13 127 181 1,3 59 20 TOPLAM 24.943.443 7.426 2.400 2.767 320 80 ĠL Tablo 55. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2040 yılı) Kirlilik Yükleri (ton/yıl) Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) KOĠ BOĠ AKM TN TP 694.449 221 111 111 11 1,1 14.996.573 3.282 469 1.005 113 52 Adana 9.252.422 3.098 1.554 1.344 161 18 TOPLAM 24.943.443 6.601 2.133 2.460 285 71 ĠL Osmaniye KahramanmaraĢ ġekil 87. Osmaniye Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 253 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 88. KahramanmaraĢ Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ġekil 89. Adana Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı 6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 254 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir Ceyhan Havzası Katı Atık Durumunun Değerlendirilmesi Ceyhan Havzası‘nda yer alan belediyelerin tamamına yakınında, katı atık bertarafında düzensiz depolama yöntemi kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına, terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklardan oluĢan sızıntı suları ile toprak, akarsu ve yeraltı suyu kirlenmektedir. Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı Ceyhan Havzası için sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim Birlikleri Tablo 56‘da özetlenmiĢ; bu birlikleri gösteren harita ise ġekil 90‘da verilmiĢtir. Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden söz konusu birlik yapısının kullanılmasının gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli depolama tesisine bağlı kabul etmesi, dolayısıyla nüfusun tümünü sızıntı suyu hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı olarak aĢağıda açıklanmıĢtır. Tablo 56. Ceyhan Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri Ġl Önerilen Birlik Adı Üye Belediyeler (Ġlçeler) Birlik Nüfusu (2009) Model Bölge Tip Proje Adana Doğu Ceyhan, Feke, Ġmamoğlu, Kozan, Saimbeyli 355.634 2c Tip Proje 8 Adana Güney Yumurtalık 19.442 2c Tip Proje 15 734.068 2e Tip Proje 16 364.874 2e Tip Proje 8 481.029 2e Tip Proje 8 Adana KahramanmaraĢ Güney KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ Kuzey Osmaniye Osmaniye MaraĢ M., Türkoğlu, Andırın, Pazarcık, Çağlayancerit Elbistan, AfĢin, Ekinözü, Göksun, Nurhak, Gürün (Sivas), Darende (Malatya) Osmaniye M., Bahçe, Düziçi, Hasanbeyli, Kadirli, Sumbas, Toprakkale Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 255 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 90. Ceyhan Havzası Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri haritası Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde uygulanması amacıyla ―Katı Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri, hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya, yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur. Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 256 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte; Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın, belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan yadsınamaz ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda, Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında hazırlanmıĢ tip projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi suretiyle geliĢtirilmiĢtir. Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli) Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde, oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni niteliğini taĢımaktadır. Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması oldukça uygun düĢmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 257 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir. Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır. Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları Havza dâhilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır. Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır: Düzensiz depolama alanları için; Mevcut düzensiz depolama alanları Kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanları Düzenli depolama alanları için; Mevcut düzenli depolama alanları ĠnĢası planlanan düzenli depolama alanları Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir. Mevcut (aktif) düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı kaynak kirlilik yüküne eklenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 258 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları Mevcut Düzensiz Depolama Alanları: Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu hesaplarına dahil edilmemiĢtir. Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ Yüksekliği(m/yıl) Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir. ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, ile ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir. Yapılan Kabuller: Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65 azalacağı kabul edilmiĢtir (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma Faktörü: 0,35). Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35 Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 30 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam edilecektir. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en fazla yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı yayılı kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak). Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 259 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise %5‘ine ineceği kabul edilmiĢtir. Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,50 Takip eden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05 Düzensiz depolama alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır. OluĢan sızıntı suyu ile toplanan ve yayılı kaynak olan kısımların yüzdelik dağılımları, depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için aĢağıdaki ġekil 91‘deki gibidir; Kapatılamadan Önce (2011/2016‘ya kadar) Kapatıldıktan Sonra (2011/2016-2040) OluĢan Sızıntı Suyu (%100) OluĢan Sızıntı Suyu (%35) Toplanan Sızıntı Suyu (%0) Yayılı Kaynak (%100) Toplanan Sızıntı Suyu (%17,5) Yayılı Kaynak (%17,5) ġekil 91. OluĢan Ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, BOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 57‘de verilmiĢtir; Tablo 57. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları Konsantrasyon (mg/l) 2010'a kadar 2010-2030 2030-2040 KOĠ 5000 2500 250 BOĠ 1500 750 75 Toplam-N 400 200 20 Toplam-P 10 5 0,5 Kaynak: ÇOB, Katı Atik Ana Planı, 2006 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 260 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları: Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır. Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 58‘de, diğer belediyeler için Tablo 59‘da özetlenmektedir. MGT Kentsel Kırsal Termal DönüĢüm (Yakma/ Gazifikasyon) Düzenli Depolama 1a Ġstanbul, Ġzmir (BüyükĢehirler) 2010 (20%) 2010 2008 / 2010 2010 / 2015 2013 2017 2008 / 2009 2008 / 2011 1b Marmara/Ege Diğer BüyükĢehir Belediyeleri 2015 (30%) 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2022 2011 / 2016 2011 / 2016 2a Ankara (BüyükĢehir) 2012 (20%) 2012 2008 / 2010 2010 / 2015 2018 2008 / 2009 2008 / 2011 2b Antalya/Ġçel (Turistik Ģehirler) 2012 (30%) 2012 2008 / 2010 2010 / 2015 2019 2011 2009 / 2011 2c Karadeniz/Akdeniz/ Ġç Anadolu Diğer BüyükĢehir Belediyeleri 2015 (20%) 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2022 2023 2011 / 2016 2012 / 2016 3a Gaziantep (BüyükĢehir) 2013 (20%) 2013 2008 / 2010 2015 / 2020 2019 2012 2008 / 2011 2010 / 2015 2015 / 2020 - 2011 / 2016 2012 / 2016 Tanım Bölge Doğu /Güney Doğu An. 2014 3b 2014 Diğer BüyükĢehir (100%) Belediyeleri Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006) Ġ&Y Geri DönüĢümü/ Biyometanizasyon Ayrı toplama / KompostlaĢtırma (Kentsel) ATM/ /Atık Kumbaraları Tablo 58. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 261 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ayrı toplama / KompostlaĢtırma (Kentsel) MGT Kentsel Kırsal Düzenli Depolama Ġ&Y Geri DönüĢümü/ Biyometanizasyon ATM/Atık Kumbaraları Tablo 59. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı 1c Marmara/Ege (BüyükĢehirler hariç) 2015 (100%) 2015 2010 / 2015 - 2016 2014 / 2020 2d Karadeniz (BüyükĢehirler hariç) 2015 (100%) 2015 2010 / 2015 - 2016 2016 / 2020 2e Akdeniz/Ġç Anadolu (BüyükĢehirler hariç) 2015 (50%) 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2011 2012 / 2016 3c Doğu /Güney Doğu An.* - ikili toplamalı (BüyükĢehirler hariç) 2020 (100%) 2020 2015 / 2020 - 2016 2017 / 2020 - - 2015 / 2020 - 2016 2017 / 2020 Tanım Bölge Doğu /Güney Doğu An.ikili toplamasız (BüyükĢehirler hariç) * Elazığ, Iğdır, Malatya, Van 3c Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006) Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir. Yapılan Kabuller: 1. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30 olarak kabul edilmiĢtir. Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık 2. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir. Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık 3. Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir. 4. Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 262 / 432 5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır. 6. Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır. Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 60‘da verilmiĢtir. Tablo 60. Düzenli Depolama TesisleriSızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları Konsantrasyon (mg/l) 2010'a kadar 2010-2030 2030-2040 KOĠ 4000 2000 500 Toplam-N 1000 500 100 10 10 1 Toplam-P Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006 ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları: Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için; 1. Düzenli depolama alanlarının 2011 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur. 2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam depolama alanı 100.000 m2 dir. Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 61‘de verilmiĢtir. Tablo 61. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) Hücreler 1. Hücre 2. Hücre Toplam 2 Alan (m ) 50.000 50.000 100.000 Ömür (yıl) 10 10 20 Tip proje 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ve 16‘ nın hedef aldığı birlikler için; 1. Düzenli Depolama Alanları‘nın 2016-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur. 2. ĠĢletim süresi 20 yıl‘dır. Toplam Depolama Alanı 100000 m2 dir. 3. Düzenli Depolama Alanlarının, büyük Ģehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için 2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 62‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 263 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 62. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) 2 2 Hücreler Alan (m ) Ömür (yıl) Hücreler Alan (m ) Ömür (yıl) 1. Hücre 50.000 7 1. Hücre 20.000 3 2. Hücre 50.000 8 2. Hücre 20.000 3 3. Hücre 20.000 3 4. Hücre 20.000 3 Toplam 100.000 15 5. Hücre 20.000 3 Toplam 100.000 15 Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan, Ġle ait 1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır. Mevcut Düzenli Depolama Alanları: Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir. Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar (2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır. Özel Durumlar: Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir. Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir düzenli depolama alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 264 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası için hesaplamalar yapılırken, Adana Doğu Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip Proje 8‘e göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Adana Güney Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2016 yılında Tip Proje 15‘e göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. KahramanmaraĢ Güney Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2016 yılında Tip Proje 16‘ya göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. KahramanmaraĢ Kuzey Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip Proje 8‘e göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Osmaniye Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip Proje 8‘e göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler Katı atık düzenli depolama alanlarından ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan noktasal sızıntı suyu debisi ve yükleri yıllara göre Tablo 63‘te özetlenmiĢtir. Mevcut ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama alanlarından kaynaklı sızıntı suları yayılı kaynaklar bölümünde ele alınmıĢtır. Tablo 63. Ceyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri Yıllar Ortalama sızıntı suyu debisi KOĠ TN TP m /yıl ton/yıl ton/yıl ton/yıl 0 194.089 237.265 237.265 0 685 858 722 0 145 188 178 0 1 2 1,7 3 2010 2020 2030 2040 Ceyhan Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükü kirliliği yoktur. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 685, TN için 145, TP için ise 1 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2030 yılına kadar bir artıĢ ardından 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. 6.2.2.4. Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 265 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılmıĢtır. Noktasal Toplam Azot Yükleri Tablo 64’te Ceyhan Havzası‘nda yer alan illerin havza içersinde kalan bölümlerinden kaynaklanan noktasal Toplam Azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 92 ve ġekil 93 te ise havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. ġekil 92‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal azot yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%81). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan azot yükleri (%19)‘i oluĢturmaktadır. Ceyhan Havzası endüstri yoğun bir bölge olmadığından dolayı endüstriyel kirlilik yükünün kentsel kaynaklı azot yükünden daha az olması beklenen bir sonuçtur. Tablo 64. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri Kentsel ve Endüstriyel noktasal TN yükleri Kahramanmar aĢ Adana Adıyaman Osmaniye Gaziantep TOPLAM (ton/yıl) 2010 2020 2030 2040 Kentsel 1.932 545 80 804 22 3.384 Endüstriyel 176 231 0 24 0 431 Toplam 2.108 776 80 828 22 3815 Kentsel 1.128 417 69 459 17 2089 Endüstriyel 141 201 0 14 0 356 Toplam 1.269 618 69 473 17 2445 Kentsel 1.414 503 86 550 21 2573 Endüstriyel 127 181 0 13 0 321 Toplam 1.541 684 86 563 21 2.895 Kentsel 1.646 574 101 634 24 2979 Endüstriyel 113 161 0 11 0 285 Toplam 1.759 735 101 645 24 3.264 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 266 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal T-N Yük Dağılımı 431; 11% Kentsel Endüstriyel 3.384; 89% ġekil 92. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal T-N Yük Değişimi Kirlilik yükü (ton/yıl) 3.500 3.000 2.500 Kentsel 2.000 Endüstriyel 1.500 1.000 500 0 2010 2020 2030 2040 ġekil 93. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Tablo 65‘te Ceyhan Havzası yıllara göre noktasal Toplam Fosfor yükleri verilmektedir. ġekil 94 ve ġekil 95‘te havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. ġekil 94‘te verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde azot yüklerinde olduğu gibi bir sonuç çıkmaktadır. En fazla noktasal fosfor yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%75). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan fosfor yükleri (%25) gelmektedir. ġekil 95‘e göre kentsel Toplam Fosfor yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 267 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir. Tablo 65. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Kentsel ve Endüstriyel KahramanmaraĢ Adana Kentsel 308 91 14 137 4 553 Endüstriyel 74 25 0 2 0 101 Toplam 382 116 14 139 4 655 Kentsel 215 77 15 82 4 393 Endüstriyel 65 23 0 1 0 89 Toplam 280 100 15 83 4 482 Kentsel 252 88 18 93 5 456 Endüstriyel 59 20 0 1 0 80 Toplam 311 108 18 94 5 536 Kentsel 289 101 20 107 5 522 Endüstriyel 52 18 0 1 0 71 Toplam 341 119 20 108 5 593 Noktasal TP Adıyaman Osmaniye Gaziantep TOPLAM Yükleri (ton/yıl) 2010 2020 2030 2040 Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal T-P Yük Dağılımı 101; 15% Kentsel Endüstriyel 553; 85% ġekil 94. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 268 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal T-P Yük Değişimi Kirlilik yükü (ton/yıl) 600 500 400 Kentsel Endüstriyel 300 200 100 0 2010 2020 2030 2040 ġekil 95. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi Noktasal KOĠ Yükleri Tablo 66‘da Ceyhan Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 96 ve ġekil 97 de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. ġekil 96‘da verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal KOĠ yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%60). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan KOĠ yükleri (%40) gelmektedir. ġekil 97‘ye göre kentsel toplam KOĠ yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında kentsel AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir. Azot ve fosfor yükleri ile kıyaslandığında kentsel ve endüstriyel yüklerdeki azalma KOĠ‘de daha berlirgindir. Bunun sebebi azot ve fosfor giderimleri için ileri arıtma gerekirken KOĠ‘nin konvansiyonel arıtma sistemlerinde daha yüksek yüzdelerle arıtılabilmesidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 269 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 66. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri Kentsel ve Endüstriyel KahramanmaraĢ Adana Adıyaman Osmaniye Gaziantep TOPLAM Kentsel 4,268 5,144 985 5,841 239 16,477 Endüstriyel 4,698 4,646 0 1,661 0 11,005 Toplam 8,966 9,790 985 7,502 239 27,482 Kentsel 1,181 1,925 241 2,891 54 6,292 Endüstriyel 4,103 3,872 0 277 0 8,252 Toplam 5,284 5,797 241 3,168 54 14,544 Kentsel 1,363 2,214 275 3,286 59 7,197 Endüstriyel 3,693 3,485 0 249 0 7,427 Toplam 5,056 5,699 275 3,535 59 14,624 Kentsel 1,480 2,407 297 3,600 67 7,851 Endüstriyel 3,282 3,098 0 221 0 6,601 Toplam 4,762 5,505 297 3,821 67 14,452 Noktasal KOĠ Yükleri (ton/yıl) 2010 2020 2030 2040 ġekil 96. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 270 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 97. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular, havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksularını kapsamaktadır. ġekil 92-ġekil 97’ den görüleceği üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en büyük paya kentsel yük sahiptir. Havzada yoğun bir sanayileĢmenin olmayıĢı bu durumun oluĢumunda etkilidir. Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında büyük bir değiĢme görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminleridir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir. Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma, endüstri tesislerinde AAT kurulmasıyla ve mevcut AAT tesislerinin revize edilmesiyle ilgilidir. Katı atık düzenli depolama tesislerindeki kirlilik yükü artıĢının ise atık miktarının nüfusa bağlı olarak artmasına ancak bu arĢtın kurulacak düzenli depolama tesisleriyle azalmasıyla açıklanabilir. Kirletici yüklerdeki yıllara göre artıĢ ve azalıĢ TN ve TP yüklerinde benzer olmakla birlikte KOĠ yükündeki değiĢim diğer parametrelerden farklı olmaktadır. Bu durumun temel nedeni kentsel ve endüstriyel atıksuların içeriğindeki KOĠ yükünün AAT‘de TN ve TP‘a göre çok daha kolay giderilebilmesiyle ilgilidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 271 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra, su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir. Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı ortama iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara ulaĢmaktadır (Özalp, 2009). Bu çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar; Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları, kıta içi su alanları), Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı), Hayvancılık faaliyetleri, Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonları), Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları), Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları, Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı) olarak sınıflandırılmıĢtır. ÇalıĢmada yukarıdaki baĢlıklar dikkate alınarak kirletici yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman Bakanlığı, Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında yapılmıĢtır. 2010 yükleri hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢtir, sonrasında 2020, 2030, 2040 yılları için tahminler yapılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 272 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri 6.2.3.1. Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan temin edilen CORINE veritabanı yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin, literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür verisi (Dahl ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 67’de verilmiĢtir. Tablo 67. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler Yayılı Kaynak Birim Yükler (kg/ha.yıl) TN TP Orman Alanları 2 0,05 Çayır ve Meralar 5 0,10 Kentsel Alan 3 0,50 Kırsal Alan 9,5 0,90 Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır. Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 23 (Meralar) ve 32 (Maki veya otsu bitkiler), alt sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan yükler için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır. Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında kullanılan CORINE verileri 2006 yılına aittir. Hesaplamalarda arazi kullanımının bu tarihten itibaren değiĢmediği/değiĢtirilmediği (örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı) kabul edilmiĢtir. Ceyhan Havzası için arazi kullanımından (orman, çayır-mera, kentsel ve kırsa alan yüzeysel akıĢ suları) kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal TN ve TP haritaları, ġekil 98 ve ġekil 99‘da gösterilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 273 / 432 ġekil 98. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü ġekil 99. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 274 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 98 ve ġekil 99 birlikte değerlendirildiğinde, bölgenin kuzey ve güney bölgelerinden kaynaklanan kirlilik yükünün diğer bölgelere göre çok daha az olduğu görülmektedir. KahramanmaraĢ ve Osmaniye bölgelerinde arazi kullanımından kaynaklanan azot ve fosfor yükünün sırası ile 100 ton N/yıl ve 4 ton P/yıl‘dan fazla olduğu görülmektedir. 6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine alım sonrası geride kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢa ve yeraltı suyuna karıĢabileceği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Ceyhan Havzası‘nda, gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen ĠLEMOD (Ġl Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE arazi kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı olduğundan, CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının oranı hesaplanmıĢ; 2005-2007 yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen ilçe bazlı gübrelenen arazi değeri, ilçenin havzada kalan oranı ile çarpılarak havzada gübrelenen alan değeri hesaplanmıĢtır. ĠLEMOD verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarından tarım arazilerine uygulanan TN ve TP miktarı belirlenmiĢtir. Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür. Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere, uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000). Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, N için %50, P için ise %20 seçilmiĢtir. Azotun %35‘ inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir. Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i, fosforun ise TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 275 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 %5‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı yayılı yükler hesaplanmıĢtır. Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında, Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir. Yıllık olarak verilen veya satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından kullanıldığı kabul edilmiĢtir. Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir. Ceyhan Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 100 ve ġekil 101‘de gösterilmiĢtir. ġekil 100. Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 276 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 101.Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı P Yükü Dağılımı ġekil 100 ve ġekil 101 birlikte değerlendirildiğinde; özellikle Andıran ve Yumurtalık‘ta tarım yapılan alanın azlığı sebebi ile gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin mevcut olmadığı görülmektedir. Havza‘da en fazla gübre kaynaklı yayılı yük, Kozan, Kadirli ve KahramanmaraĢ‘tan kaynaklanmaktadır. Tablo 68‘de Ceyhan Havzası‘nda tarımda kullanılan azotlu ve fosforlu gübrelerin birim kullanım değerleri, Ülkemizdeki diğer havzalarla birlikte karĢılaĢtırmalı olarak verilmiĢtir. Ceyhan Havzası için elde edilen 10,8 kg/ha.yıl azotlu gübre değeri, literatürde verilen 10-40 kg/ha.yıl aralığında kalmakla birlikte; fosforlu gübre için elde edilen 2 kg/ha.yıl değeri, literatürde verilen 0,5-0,9 kg/ha.yıl aralığından yüksektir. Bu durum, havzada fosforlu gübre kullanımının kısıtlanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 277 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 68: Havza Ortalama Azotlu ve Fosforlu Gübre Kullanımları Havza Toplam Tarım Alanı (ha) Ort. N Kullanımı Ort. P Kullanımı (kg/ha.yıl) (kg/ha.yıl) K.Menderes 288.991 7,7 0,6 Burdur 258.521 32,9 5,8 B.Menderes 1.136.272 17,4 3,1 Ceyhan 1.081.383 10,8 2,0 Kızılırmak 4.390.386 10,4 1,3 Konya Kapalı 2.484.125 14,5 1,8 K.Ege 385.367 6,1 2,3 Marmara 837.666 16,9 1,9 Seyhan 877.487 23,5 5,5 Susurluk 982.185 20,5 2,2 1.624.392 7,0 1,2 YeĢilırmak 6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta; geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü, beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 278 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır. Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan azotun %15 inin; fosforun ise %5 ‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan katsayılar Tablo 69’da gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007; Öztürk, 2008). Tablo 69. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları Hayvan Kategorisi Azot (kg/ton hayvan ağırlığı/gün) Fosfor (kg/ton hayvan ağırlığı/gün) N Kaybı (kg/hayvan/yıl) P Kaybı (kg/hayvan/yıl) BüyükbaĢ (Ġnek, Sığır) 0,30 0,10 8,2 0,91 KüçükbaĢ (Koyun, Keçi) 0,42 0,06 1,0 0,05 Kümes Hayvanı (Tavuk) 0,52 0,22 0,06 0,008 Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında; BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir. Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir. Ceyhan Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 102 ve ġekil 103‘te gösterilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 279 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 102. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü ġekil 103. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P Yükü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 280 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 102 ve ġekil 103 birlikte değerlendirildiğinde, Ceyhan Havzası‘nda Hasanbeyli, Ekinözü ve Çağlayancerit‘ten kaynaklanan yayılı hayvancılık yükünün az olduğu; havzada hayvancılık faaliyetlerinden en fazla yayılı yükün KahramanmaraĢ ve Elbistan‘dan kaynaklandığı görülmektedir. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri 6.2.3.4. Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar, motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su kaynaklarını da kirletmektedir. Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir. Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında; Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır, ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için, 836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır, Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır. Büyük Menderes Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen Havzası yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak havzadaki atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır, Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul edilmiĢtir. Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir. Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 281 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir. Havzaya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece N için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dahil edilmemiĢtir. Nehir havzaları yönetim planı hazırlanırken atmosferik taĢınımın detaylı olarak incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir. Ceyhan Havzası için, atmosferik taĢınım ile oluĢan TN yükü dağılımı ġekil 104‘te verilmiĢtir. ġekil 104. Ceyhan Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan TN yükü 6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükleri; foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve 20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 282 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre yükleri hesaplamalarda kullanılan ve Kentsel AAT Tebliği ve Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak kabul edilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Tablo 46’te (Bölüm 6.2.2.1.) verilmektedir. Foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında; OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü ile 2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır. Foseptik bilgileri, saha çalıĢmalarında elde edilen bilgiler doğrultusunda oluĢturulmuĢtur. Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm yerleĢim birimlerinde foseptik olduğu kabul edilmiĢtir. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için %30 olarak alınmıĢtır. Ceyhan Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 105 ve ġekil 106’da gösterilmiĢtir. ġekil 105. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 283 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 106. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü ġekil 105 ve ġekil 106 birlikte incelendiğinde KahramanmaraĢ ve ilçelerinden kaynaklanan yayılı azot ve fosfor değerlerinin yüksek olduğu (20-50 ton N/yıl ve 4-8 ton P/yıl), Kozan, Andırın ve Yumurtalık ilçelerinin kanalizasyon yapılarının sağlıklı çalıĢmalarından dolayı az miktarlarda yayılı azot ve fosfor yükü kaynaklandığı görülmektedir. 6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri Ceyhan Havzası‘nda yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu oluĢan yayılı yükler ġekil 107 ve ġekil 108’de gösterilmiĢtir. Düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın kentsel AAT‘ye taĢındığı düĢünülerek yayılı yük hesaplamalarına dâhil edilmemiĢtir. Sızıntı suyu hesabına iliĢkin detaylı açıklamalar Bölüm 6.2.2.3 te anlatılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 284 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 107. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ġekil 108. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 285 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzasında düzenli depolama tesisi bulunmamasından dolayı tüm bölgelerden nüfusa ve iklime bağlı olarak yayılı sızıntı suları oluĢmaktadır (3 ton N/yıl ve 0,1 ton P/yıl dan az). Nüfusun yoğun olduğu il ve ilçelerden kaynaklanan sızıntı suyu kaynaklı azot ve fosfor yüklerinin daha yüksek olduğu görülmektedir (15-30 ton N/yıl ve (0,3-0,4 ton P/yıl). Sızıntı suyundan kaynaklanan azot ve fosfor yükleri diğer yayılı kaynaklarla kıyaslandığında daha az bir kısmı oluĢturmaktadır. 6.2.3.7. Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen TN yükü değerleri Tablo 70‘te, bu yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 109‘da, ilçeler bazında hazırlanmıĢ yayılı TN yükleri haritası ise ġekil 110‘da verilmektedir. Tablo 70. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TN Yükü YÜKLER (ton/yıl) ĠL ARAZĠ GÜBRE ATMOSFERĠK KULLANIMI TAġINIM 463 4.166 161 HAYVANCILIK FOSSEPTĠK TOPLAM 823 57 5.681 ADANA SIZINTI SUYU 10 K.MARAġ 47 1.898 4.132 571 1.465 253 8.367 OSMANĠYE 76 353 2.948 124 679 44 4.224 ADIYAMAN 0 26 67 16 84 0 194 G.ANTEP 3 642 407 61 1.049 130 2.291 TOPLAM 137 3.382 11.720 933 4.101 483 20.757 Havzadaki yayılı TN yüklerinin %56 lık bölümünü (11.720 ton/yıl) gübre kullanımı, %20 lik kısmını ise (4.101 ton/yıl) hayvancılık ve %16 lik bölümünü (3.382 ton/yıl) arazi kullanım durumu oluĢturmaktadır. Katı atık sızıntı suları, atmosferik taĢınım ve foseptiklerin yayılı TN yükleri içerisindeki toplam payı %8 kadardır. Gübre kullanımını yayılı yük içerisinde en büyük paya sahip olması beklenen bir durumdur. Havzanın özellikle Adana ve KahramanmaraĢ‘ın ilçelerinde yoğun tarımsal faaliyet olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Ceyhan Havzasının özellikle nüfus ve sanayi açısından geliĢmiĢ bir havza konumunda olması sebebiyle, gerek ulaĢım gerekse sanayiden kaynaklı konvansiyonel kirleticilerden kaynaklanan yayılı yüklerin atmosferik taĢınımla havzaya olan etkisi detaylı olarak araĢtırılmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 286 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 109. Ceyhan Havzası Yayılı TN Yükü Dağılımı ġekil 110. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılım Haritası Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen TP yükü değerleri Tablo 71‘de, bu yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 111‘de, ilçeler bazında hazırlanmıĢ yayılı TP yükleri haritası ise ġekil 112‘de verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 287 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 71. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TP Yükü YÜKLER (ton/yıl) ĠL ADANA SIZINTI SUYU 0 ARAZĠ KULLANIMI 16 K.MARAġ 1 OSMANĠYE ADIYAMAN G.ANTEP TOPLAM GÜBRE HAYVANCILIK FOSSEPTĠK TOPLAM 1.095 83 9 1.203 45 637 128 39 850 2 11 350 76 25 465 0 1 8 7 0 16 0 14 60 80 0 154 4 87 2.150 374 74 2.688 Yayılı TP yüklerinde de TN yüklerine benzer bir durum söz konusudur. Toplam yükün tamamına yakını (2.150 ton/yıl) gübre kullanımından kaynaklanmaktadır. Ġkinci sırada ise 374 ton/yıl değeri ile %14 lük paya sahip olan hayvancılık gelmektedir. Foseptikler ve arazi kullanımının (%3) TP yükü içerisindeki payları ise birbirine yakındır. Katı atık sızıntı suları ile %1 likten daha az bir paya (4 ton/yıl) sahiptir. ġekil 111. Ceyhan Havzası Yayılı TP Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 288 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 112. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılım Haritası Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekillere göre, N yükü açısından baĢı çeken tarımsal gübre yükünü, hayvansal atıkların geldiği hayvan yetiĢtiriciliği ve arazi kullanımından kaynaklanan N yükü takip etmektedir. Atmosferik taĢınım ve sızıntı suyu yükleri, TN yayılı yükleri açısından sadece küçük bir paya sahiptir. Fosfor yükleri ile ilgili olarak, yüklerin çoğunluğunun tarımsal gübre kullanımını takiben hayvancılıktan kaynaklandığı görülmektedir. Tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile ormanların P yükleri de % 3 mertebelerindedir. Havza içinde hayvancılığın fazla geliĢmemiĢ olması, yayılı yük açısından tarımsal gübre kullanımını baskın hale getirmektedir. ġekil 113 ve ġekil 114‘te havzayı oluĢturan illerden Adana iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. Yayılı yük haritaları daha büyük ölçekte EK VIII de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 289 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 113. Adana Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı ġekil 114. Adana Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı ġekil 115 ve ġekil 116‘da havzayı oluĢturan illerden KahramanmaraĢ iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. ġekil 115. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 290 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 116. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı ġekil 117 ve ġekil 118’de havzayı oluĢturan illerden Osmaniye iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. ġekil 117. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 291 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 118. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı ġekil 119 ve ġekil 120‘de havzayı oluĢturan illerden Adıyaman iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. ġekil 119. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 292 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 120. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı ġekil 121 ve ġekil 122‘de havzayı oluĢturan illerden Gaziantep iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. ġekil 121. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı ġekil 122. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 293 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘te noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların proje alanında sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü tahminleri yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek olan koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna bağlı olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir. 2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır. Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre % 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002). Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır. Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak hem de kirletici konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Sızıntı suyu hesap yönteminde de açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 294 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95 azalacağı Kabul edilerek hesaplanmıĢtır. Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040 yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda havzaya verilen noktasal ve kirletici yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri iller bazında Tablo 72‘de verilmektedir. Havza genelinde oluĢan Toplam Azot ve Toplam Fosfor yüklerinin dağılımı ġekil 123 ve ġekil 124’te, yıllara bağlı değiĢimleri ise ġekil 125 ve ġekil 126’da verilmektedir. Tablo 72. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yükleri YÜKLER (ton/yıl) Yılla r Ġller Kahramanmar aĢ Adana 2010 2020 2030 Toplam Azot (TN) Nokta Yayıl Topla sal ı m Toplam Fosfor (TP) Noktas Yayıl Topla al ı m 2.108 8.367 10.475 382 850 1232 776 5.681 6.457 116 1.203 1319 Adıyaman 80 194 274 14 16 30 Osmaniye 828 4.224 5.052 139 465 604 Gaziantep 22 2.291 2.313 4 154 158 Toplam 3815 20.757 24.572 655 2.688 3343 Kahramanmar aĢ Adana 1.269 7.008 8.277 280 662 942 618 4.629 5.247 100 959 1059 Adıyaman 69 163 232 15 13 28 Osmaniye 473 3.440 3.913 83 356 439 Gaziantep 17 1.882 1.899 4 126 130 2445 17.123 19.568 482 2.116 2598 1.541 6.411 7.952 311 581 892 684 4.122 4.806 108 841 949 Adıyaman 86 149 235 18 13 31 Osmaniye 563 3.054 3.617 94 310 404 Toplam Kahramanmar aĢ Adana TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 295 / 432 21 1.723 1.744 5 112 117 Toplam 2.895 15.459 18.354 536 1.857 2393 Kahramanmar aĢ Adana 1.759 5.830 7.589 341 504 845 735 3.618 4.353 119 723 842 Adıyaman 101 134 235 20 11 31 Osmaniye 645 2.657 3.302 108 267 375 Gaziantep 24 1.577 1.601 5 98 103 3.264 13.816 17.080 593 1.602 2195 Gaziantep 2040 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Toplam Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında %16, TP parametresi bazında %20‘ tür. Noktasal TN yükleri 2010 yılında 3815 ton/yıl iken, 2040 yılında 3264 ton/yıl değerine inmektedir. TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir düĢüĢle 655 ton/yıl dan 593 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 20.757 ton/yıl olan yayılı TN yükü, 2040 yılında 13.816 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %33 oranında bir azalma söz konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.688 ton/yıl dan 1.602 ton/yıl değerine inmektedir. Tablo 72 ve ġekil 123 -ġekil 124ġekil 125-ġekil 126 değerlendirildiğinde, Toplam Azot ve fosfor yükünün çoğunun yayılı yüklerden kaynaklandığı görülmektedir. Noktasal yüklerde 2020 yılında yapılması planlanan ileri kentsel AAT‘ler nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki 10 yıllık bölümlerde artıĢ beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı yüklerin her 10 yıllık dilimde yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için Toplam Azot ve Fosfor yükünün de zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır. ġekil 123 ve ġekil 124‗te 2010 yılı için pay grafikleri ve ġekil 125 ve ġekil 126‘da ise kirletici yüklerin yıllar bazında değiĢimlerin grafiksel gösterimi verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 296 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı T-N Yükü Dağılımı 16% Noktasal T-N yükleri Yayılı T-N yükleri 84% ġekil 123. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı T-P Yükü Dağılımı 20% Noktasal T-P yükleri 80% Yayılı T-P yükleri ġekil 124. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 297 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 25.000 Kirlilik yükü (ton/yıl) 20.000 15.000 Toplam Yayılı T-N yükleri 10.000 Noktasal T-N yükleri 5.000 0 2010 2020 2030 2040 ġekil 125. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi 3.500 Kirlilik yükü (ton/yıl) 3.000 2.500 2.000 Toplam Yayılı T-P yükleri 1.500 Noktasal T-P yükleri 1.000 500 0 2010 2020 2030 2040 ġekil 126. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi Noktasal ve yayılı kirletici kaynakları azaltmak mümkün olsa bile, tamamen önlemek mümkün değildir. Fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir. Hesaplamalar yapılırken yıllara göre yayılı yüklerdeki değiĢim, yukarıda bahsedildiği gibi uluslararası deneyimlere dayanarak göz önüne alınmıĢtır. Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı araĢtırmalar yürütülmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 298 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 299 / 432 7. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ 7.1. Baskı ve Etkiler Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini inceler. Bu analiz insani faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifi‘nde yer alan çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yeraltı suyu kitlelerini tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler ―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır. Ceyhan Havzası‘nda yer alan kirletici kaynakları genel olarak Ģu Ģekilde listelenebilir: YerleĢimlerden kaynaklanan atıksular, Kırsal alanlardan gelen septik tank deĢarj suları, Katı atık depolama tesislerinden gelen sızıntı suları, Havzada yer alan Elbistan Termik Santrali‘nin kazan altından çıkan yanmamıĢ kömürden kaynaklanan atıksular, Endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanan atıksular, Tarımsal alanlarda kullanılan tarım ilaçları ve suni gübreler, BüyükbaĢ, küçükbaĢ havyan besi ahırlarından kaynaklanan atıksular 7.1.1. Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskı ve Etkiler Havza genelinde yerleĢimlerden kaynaklanan atıksular, kanalizasyon sistemiyle toplanıp arıtımaya tabii tutulmaksızın deĢarj edilmektedir. Havzada yeterli sayıda atıksu arıtma tesisinin bulunmadığı görülmüĢtür. Özellikle KahramanmaraĢ il merkezi ve Ceyhan ilçesi gibi havzadaki yüksek nüfuslu yerleĢimlerin atıksuları havza için ciddi baskı oluĢturmaktadır. Ayrıca foseptiklerin birçoğu sağlıklı olarak iĢletilmemekte, toplanan sular sızdırmalı olan yapılardan alıcı ortama ulaĢmaktadır. Proje kapsamında yapılan çalıĢmalarda havzanın %79‘unun atıksuyunun kanalizasyon Ģebekesine bağlı olduğu ve % 82‘sinin atıksuyunun AAT‘lerde arıtıldığı tespit edilmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı için 1.814 ton/yıl kentsel TN yükü, 304 ton/yıl kentsel TP yükü oluĢmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 300 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza sınırları içerisinde 3 adet AAT vardır. Kozan ve Yumurtalık AAT‘lerinin yeterli kapasitede olmadığı görülmektedir. Bunların dıĢında, Osmaniye merkez atıksularını arıtan Osmaniye AAT mevcuttur. Osmaniye AAT deĢarj noktası olan Hamus Çayı; Ġskenderun için içme ve kullanma suyu sağlanacak olan Cevdetiye Regülatörü‘nün membasında kaldığından, Cevdetiye regülatörü mansabına taĢınmak üzere iletim hattının yapılması gerekmektedir. Havzanın %60‘ını kapsayan KahramanmaraĢ ve %18‘ini kapsayan Adana‘nın Ceyhan ilçesinde AAT bulunmamakta ve atıksular alıcı ortama deĢarj edilmektedir. DSĠ‘den alınan 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi ölçüm verilerine göre, havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan Nehri ve onu besleyen büyük çaylarda ve üzerlerindeki barajlarda su kalitesi genel olarak organik maddeler, nitrat azotu ve inorganik parametreler açısından yüksek kaliteli su ya da az kirlenmiĢ su sınıfına girmektedir. Ancak amonyum azotu cinsinden K.MaraĢ sonrasında Ceyhan kirli su sınıfına girmektedir. K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayına karıĢmadan önce Karaçay (Mikail), Ġmalı Çayında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çayında nüfus ve endüstriyel aktivite yoğunluğu nedeniyle su kalitesi çoğu parametre açısından çok kirli su sınıfına girmektedir. Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alanı olan Yumurtalık Dalyan Gölü‘nde çok kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği tespit edilmiĢtir. Ceyhan Havzası illerinde yaz aylarında halkın büyük bir çoğunluğu serin bölgeler olan yaylalara gitmektedir. Havza içerisinde KahramanmaraĢ ilinde BaĢkonuĢ, YavĢan ve Tekir Yaylası, Osmaniye ilinde ise Zorkun, OlukbaĢı, Ürün, Maksutoğlu, BağdaĢ ve Almanpınarı Yaylaları bulunmaktadır. Adana ilinde KarataĢ ve Yumurtalık ilçeleri tatil yöresidir. Bu ilçelerde yer alan tatil sitelerinin münferit arıtmaları mevcut olup, arıtılmıĢ atıksularını alıcı ortama deĢarj etmektedirler. Ceyhan Havzası içerisinde yer alan belediyelerin tamamına yakınında katı atık uzaklaĢtırma amacıyla düzensiz depolama sahaları kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına, terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir. Havzada henüz düzenli depolama alanı kurulmamıĢtır; ancak KahramanmaraĢ ve Osmaniye‘de katı atık düzenli depolama tesisi çalıĢmaları devam etmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 301 / 432 7.1.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler Ceyhan Havzası sınırları içerisinde Ülkemizin sanayi açısından önde gelen illerinden Adana ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun bir endüstriyel faaliyet göze çarpmazken, KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. KahramanmaraĢ‘ta tekstil fabrikaları çoğunluktadır. Ġldeki endüstrinin %82‘si merkez ve güney ilçelerinde bulunmaktadır. Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü ilçelerinde sanayi tesisi bulunmamaktadır. KahramanmaraĢ‘ta bulunan tekstil firmaları birbirlerine yakın olmakla birlikte, münferit arıtma tesisleri mevcuttur. Tekstil endüstrisinde proses gereği ihtiyaç duyulan ısının karĢılanması için kömür kullanılmakta olup; yakma kaynaklı önemli bir cüruf problemine rastlanmamıĢtır. Ayrıca KahramanmaraĢ‘ta mandıracılığın da geliĢtiği gözlenmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı için 431 ton/yıl endüstriyel TN yükü, 101 ton/yıl endüstriyel TP yükü oluĢmaktadır. Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde ciddi bir kirletici kaynaktır. Santralin çevresindeki tarım arazilerinde yoğun Ģekilde Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yapılmakta, tesisten çıkan atıksular uygun Ģekilde arıtılmadan tarım arazilerinin sulanması amacıyla kullanılmaktadır. Santralden kaynaklanan emisyonlar sebebiyle bölgede hava kirliliğinin de mevcut olduğu gözlenmiĢtir. Osmaniye ilinde küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bu tesislerden çıkan atıksular betonarme havuzlarda toplanarak buharlaĢtırılmakta olup, alıcı ortama verilmemektedir. Havzada toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB, Adana‘nın havza dıĢında kalan Yüreğir ve Sarıçam Ġlçeleri sınırlarında yer almasına rağmen; ancak atıksularının Ceyhan Nehri‘ne deĢarj edilmesi nedeniyle havza dahilinde değerlendirilmektedir. Kalan OSB‘lerden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi Osmaniye ilinde yer almakta olup, havza dahilindedirler. Havzada yer alan KahramanmaraĢ OSB‘nin atıksu arıtma tesisi henüz yapılmamıĢ proje onay aĢamasındadır. Mevcut durumda toplanan atıksular kuru dere yatağına deĢarj edilmektedir. Önceden OSB atıksuları, boru hattı vasıtasıyla aynı dere yatağının mansabında daha ileri bir noktasına deĢarj edilirken, boruların kırılması nedeniyle daha yakın bir noktaya verilmektedir. Havzada yer alan bu endüstriyel tesislerden tekstil firmalarının birçoğunun deĢarj izni olmasına rağmen ―renk‖ parametresine henüz bir standart getirilmemiĢ olması, boyar madde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 302 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 içeren renkli suların alıcı ortama karıĢmasına neden olmaktadır. Renk, alıcı ortamda estetik açıdan problem yaratmasının dıĢında, alıcı ortama çözünmüĢ oksijen ve güneĢ ıĢığı girmesini engellemektedir. Bu durum alıcı ortamdaki doğal yaĢamı tehdit etmektedir. Ayrıca rengi oluĢturan kimyasal maddeler (benzidin ve diğer aromatik bileĢikler gibi) canlı üzerinde toksik, karsinojenik ve mutajenik etkiye sebep olabilmektedir. Bu kimyasal maddeler, konsantrasyona ve temas süresine bağlı olarak canlı üzerinde akut veya kronik etki gösterebilmektedir. Konvansiyonel yöntemlerle arıtılamayan renk parametresi, iĢletmeler için ek bir maliyet olsa da, deĢarj standartlarına ―renk‖ parametresinin getirilmiĢ olması oldukça önemlidir. Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde en önemli kirletici kaynaklardan biridir. Termik santralde A ve B diye isimlendirilen iki ayrı ünite bulunmaktadır. A termik santrali, ünitelerinin arasındaki bağlantı hatlarının tıkanması nedeniyle uzun süredir atıl durumdadır. Saha çalıĢmaları esnasında yapılan gözlemlerde, Ceyhan Havzası‘ndaki en önemli kirlilik kaynağının termik santralden kaynaklandığı ve santralin atıksularının arıtılmadan doğrudan alıcı ortama verildiği tespit edilmiĢtir. Söz konusu atıksuyun büyük bir kısmının kazan alt suyu (yıkama suyu) olması nedeniyle, yüksek kükürt içeriği bulunmaktadır. Elbistan Termik Santrali‘nin etrafında Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yoğun bir Ģekilde yapılmaktadır ve tesisten çıkan atıksularla tarım arazileri sulanmaktadır. Ortamdaki kirlilik sadece atıksudan kaynaklanmayıp, önemli ölçüde hava kirliliği de gözlenmiĢtir. Ek yakıt olarak kullanılan kömürün yakılması sonucu oluĢan cürufların da bertaraf edilememesi de bir problem olarak görülmektedir. Elbistan ġeker Fabrikası‘nın atıksularının tesis önünde bulunan iki havuza depoladığı, depo olarak açılan havuzlarda sızıntıyı önlemek için herhangi bir önlem alınmadığı gözlenmiĢtir. Havuzlarda buharlaĢmaya bırakılan atıksular yeraltı suyuna sızma ihtimali nedeniyle önem arz etmektedir. Ceyhan ve Seyhan Havzalarında yer alan Osmaniye OSB, Hatay 75. Yıl OSB, Adana OSB, Ġskenderun Körfezindeki ve Yumurtalık ilçesi kıyılarındaki rafineriler, termik santraller, Yumurtalık Enerji Ġhtisas Bölgesi ve münferit sanayi tesislerinin yoğunluk oluĢturduğu AdanaMersin Karayolu vb bölgeler emisyon açısından izlenmeli ve mevcut ve potansiyel etkileri Burnaz Kaynakları Koruma Alanları, Çukurova Bölgesi Sulama Projeleri hizmet alanları, Erzin-Dörtyol Sulaması hizmet alanı, Erzin ve YeĢilken Yeraltısuyu Kooperatifi sulama hizmet alanlarına etkileri açısından birlikte değerlendirilmelidir. Bu bölge, önemli seviyede emisyon TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 303 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 baskısı oluĢturan ve çok geniĢ alanları etkileyen, yağmurla yerüstü ve yeraltı sularını etkileyebilen emisyon açısından emisyon sıcak bölgesi niteliği taĢımaktadır. Büyük bir bölümü AĢağı Seyhan ve AĢağı Ceyhan Havzalarında yer alan Çukurova bölgesi, su ve toprak kaynakları potansiyeline istinaden çok büyük Devlet Sulama Yatırımlarını ihtiva etmektedir. Söz konusu sulama hizmet alanlarındaki bitki deseninin korunması, içmesuyu amaçlı kaynakların korunması amacıyla Adana OSB, Yumurtalık Bölgesi, Ġskenderun Körfez Bölgesi mevcut ve mutasavver rafineri, termik santral vb yoğun emisyon yayan faaliyetler açısından, söz konusu emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve ilerisi için tahmin edilen projeksiyonuna dayalı etkilerinin hesaplanması ve rapor haline getirilmesi, bu konudaki tedbirlerin alınması gerekmektedir. (DSĠ VI. Bölge Müd.) 7.1.3. Tarım ve Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler Havza içerisinde yer alan ilçelerin tamamında tarım yapılmaktadır. Tarımsal faaliyetler ağırlıklı olarak, Adana ilinde buğday ve narenciye, KahramanmaraĢ ilinde Ģeker pancarı ve pamuk, Osmaniye ilinde yer fıstığı ve mısır üretimi Ģeklinde görülmektedir. Tarımsal faaliyetler sırasında sulama suyu olarak yeraltı suyunun kullanımı, zirai ilaç kullanımı ve gübreleme havza için tehdit unsuru olabilmektedir. Havzadaki illerde büyükbaĢ ve küçükbaĢ olmak üzere hayvancılık yapıldığı gözlenmiĢtir. Hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan hayvan atıkları havzada doğal gübre olarak kullanılmaktadır. Hayvansal dıĢkılar doğal gübre olarak kullanıldıklarında ortama yayılan azot ve fosfor, hayvan kategorisi, türü, beslenme alıĢkanlıkları, hayvan ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak değiĢkenlik göstermektedir. Hayvan dıĢkıları akarsulara da karıĢabilmektedir ve önemli bir kirletici kaynak olarak taĢınabilmektedir. Ceyhan Havzası‘nda, toplam yayılı kirleticilerde, TN yükü açısından 11.720 ton/yıl (toplam yayılı yükün %57‘si) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 4.101 ton/yıl (toplam yayılı yükün %20‘si) ile hayvancılık faaliyetleri takip etmektedir. 7.1.4. Nehirler ve Kollarında Su Kalitesi Ġzlemesinde YaĢanan Problemler Ceyhan Nehri ve onu besleyen akarsu ve barajlardaki DSĠ istasyonları için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, NH4-N, NO2-N, NO3-N cinsinden, su kalitesi sınıfları belirlenmiĢ olup detaylı bilgi Bölüm 6.1.2.‗de verilmiĢtir. DSĠ tarafından yapılan su kalitesi gözlemlerinde organik parametreler arasında çoğunlukla KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin ölçümü yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. TP ölçümlerinin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 304 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yapılmamıĢ olması, fosfor kirliliğinin düzeyinin belirlenmesini engellemektedir. Ayrıca, 21 adet olan C grubu parametreleri içinde genellikle sadece 3 – 4 parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin ve madenciliğin yoğun olduğu yerlerdeki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde fayda vardır. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç vardır. Bu genel önlemlere ek olarak su kalitesinin birçok parametre açısından IV. Sınıf olduğu ve sıcak nokta olarak belirlenmiĢ akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler uygulanacaktır. 1. Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel, OSB vb…) iyi üretim ve arıtma teknolojileri ile, kapasite ve arıtma performansları yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belli bir zaman sürecinde yaptırılmalıdır. 2. Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır. 3. Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 305 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir(ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca endüstriler için PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde yar alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir. 7.1.5. Ceyhan Nehri Üzerinde Kurulan Regülatör ve HES’lerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler Ceyhan Havzası‘nda kurulan regülatör ve HES‘lerden kaynaklanan baskı ve etkiler aĢağıda sıralanmakatadır. 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde elektrik üretimi yapmak amacıyla tesis edilip iĢletilmek üzere özel sektör tarafından yapılan baĢvurularda, DSĠ Bölge Müdürlükleri‘ne bu konuda sadece firmalar tarafından hazırlanan fizibilite raporları gönderilmektedir. Bu raporlar öncelikle memba ve mansap Ģartlarının mevcut ve mutasavver projeler ile iliĢkisi, su hakları ve raporun uygunluğu açısından incelenmekte ve görüĢ verilmektedir. Hazırlanan fizibilite raporunun uygun görülmesi halinde firmalar ile DSĠ Genel Müdürlüğü arasında Su Kullanım Hakkı AnlaĢması imzalanmakta ve ilgili süreç tamamlanmaktadır. Konunun bundan sonraki takip noktası Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu olmaktadır. ĠnĢaat sürecinde; iĢin takibine yönelik yasada halen bir düzenleme bulunmadığından gerek kati ve uygulama projeleri gerekse imalatlar ile ilgili olarak yapılan çalıĢmalardan özellikle tünel güzergahlarında yapılması gereken sondajların, inĢaatlarda kullanılan malzemelerle ilgili yapılması gereken deneylerin ve aplikasyon iĢlerinde kullanılan kotların uygun bir Ģekilde yapılıp yapılmadığı hakkında DSĠ Bölge Müdürlükleri tarafından herhangi bir TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 306 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 takibinin yapılması mümkün olmamaktadır. Bilindiği üzere 4628 sayılı yasa kapsamında devam eden inĢaatların denetiminin yapılması için DSĠ Genel Müdürlüğünce hazırlanan Su Yapıları Denetim Hizmetleri Yönetmeliği uygulamaya konulamadan yürütmesi DanıĢtay 10.Dairesi kararı ile durdurulmuĢtur. Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılması gereken su miktarı firmalar ile DSĠ Genel Müdürlüğü arasında imzalanan Su Kullanım Hakkı AnlaĢmasında belirlenmiĢtir. Ancak, bu takibin sağlanmasında otomasyona bağlı olarak uzaktan algılamalı düzeye sahip bir donanımın seçilmesi, kurulması ve iĢletme aĢamasında yeterli suyun bırakılıp bırakılmadığının takibi konusunda yaĢanabilecek sıkıntılarla ilgili yaptırımların belirlenerek gerekli önlemlerin alınması gereklidir. Özel Sektörün maksimum kazanç elde etmek amacıyla mansaba yeterli su bırakmayıĢı ile yaĢanabilecek sıkıntılarla ilgili çözüm üretilmeli, gerekli olduğu takdirde lisansın iptali yetkisi uygulanmalıdır. HES‘lerin memba ve mansabında su kullanım haklarının net olarak imzalanan Su Kullanım Hakkı AnlaĢmalarında yer almaması, Ģirketler, çiftçiler ve yöre halkı arasında anlaĢmazlıkların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Özelliklede suyun çevirme yapısı (reg.) veya depolama tesisinde kanala alındığı nokta ile kuyruk suyu arasında su kullanımları (halk sulamaları, değirmenler, balık çiftlikleri vb.) büyük problemler teĢkil etmektedir. Bu sebeple, belirtilen bölümdeki halk sulamaları, içme ve kullanma suyu, çevresel akıĢ suyu (doğal hayat suyu vb. tahsis edilmeyen ancak ihtiyaç duyulan ve yıllardır süregelen mevcut su kullanımlarının zaman ve miktar yönünden belirlenmesi zorunluluk olmuĢtur. Çiftçiler veya yöre halkının HES tesislerine karĢı olumsuz tutum ve davranıĢlarının ortadan kaldırılması için belirtilen bölümlerde sulama ve çeĢitli ihtiyaçlar için verilecek su miktarlarının belirlenmesine acilen ihtiyaç vardır. Bu sebeple, özellikle halk sulamalarının ve bitki desenlerinin bilinmesi ve geliĢtirilen HES projeleri ile entegrasyonu sağlanmalıdır. Bu amaçla ilgili çalıĢma baĢlatılmalıdır. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi gerekmektedir. Zira yapılan gözlemlerde yasak savma babından, balık miktar ve türlerine iliĢkin hiçbir araĢtırma gözlem ve bilimsel veriye dayandırılmadan yapılan balık geçitleri iĢlevini yerine getiremeyecektir. Bu durum kaynak israfına sebep olacaktır. Bu konuda Üniversiteler ve Tarım Bakanlığı ile ortak araĢtırma projeleri geliĢtirilmelidir. ĠnĢaat aĢamasında depo alanlarının kısıtlı oluĢu sebebiyle özellikle inĢaat alanlarında yatağa dökülen kazı malzemelerinin taĢkın anında mansaptaki diğer tesis ve yerleĢim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 307 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yerlerinde sebep olduğu-olacağı hasarların giderilmesi ve tesisin mansabında mevcut bir depolamalı tesis varsa taĢınan rüsubatın bu tesisin göl alanını dolduracak olmasını engelleyecek önlemlerin alınması gereklidir. ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından çıkan malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır. Diğer taraftan ormanlık alanlarda ağaçların kırılmasına ve yağıĢlarda toprak kaymalarına sebebiyet verilmektedir. Su kaynaklarının yakınında yer alan yerleĢim yerlerinin birçoğunun düzenli katı atık depolama sahalarının ve tesislerinin bulunmayıĢı sebebiyle yatağa daha az su bırakılması sonucu çevre kirliliğinin ve salgın hastalık riskinin baĢlayacak oluĢundan gerekli önlemlerin alınması gereklidir. Özellikle dere ve nehir yatağından içmesuyu temin eden yerleĢim yerlerinin su temin miktarlarında ve kirlilik sonucu su kalitesinde oluĢacak azalma ve bozulmalara meydan verilmemesi gerekmektedir. Tablo-2 kapsamında yer alan DSĠ ve EĠE projelerinde uzun yıllara dayalı gözlemler mevcut iken özel sektör tarafından yapımı düĢünülen su kaynaklarında gözlem eksikliği veya hiç gözlem olmayıĢı hidrolojik veri temininde sıkıntılara sebep olacak ve sonuç itibarı ile bu durum birçok projede olumsuz sonuçlar doğurabilecektir. Özellikle doğal hayatın devamı için gerekli su miktarının tespiti konusunda ilgili kuruluĢların bir an evvel su kaynaklarında flora-fauna araĢtırmalarını, modelleme çalıĢmalarını tamamlayarak raporlarını hazırlaması gerekmektedir. Bu konuda uzman olan ülkeler ile protokol hazırlanmak suretiyle bu ülkelerin tecrübelerinin ülkemize kazandırılması sağlanmalıdır. Regülatör yapılarının membaında doğal depolamalardan yararlanarak bu depolama hacimlerinin bir nevi silt havuzu gibi kullanmayı amaçladıkları, kesitte ve su yüzünde meydana gelen değiĢikliğe göre taĢkın risk analizi yapılmaması sıkıntı oluĢturabilecektir. Su gözlemi olmayan bazı küçük HES‘lerde çevreye verilen zararları önlemek adına proje iptallerinin ve yeniden seçme eleme kriterlerinin devreye alınması uygun olacaktır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 308 / 432 7.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB il müdürlüklerinden elde edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır. 7.2.1. Elbistan Bölgesi Türkiye'nin en önemli akarsularından birisi olan Ceyhan Nehri, Seyhan Nehri ile birlikte Çukurova'nın iki ana hayat kaynağından birisidir. Uzunluğu 509 km olup, Akdeniz Bölgesi'nin en büyük akarsularındandır. Elbistan'ın 3 km güneydoğusunda PınarbaĢı Mevkii'nden doğarak Elbistan'ın ortasından geçer ve Çukurova'da geniĢ bir delta oluĢturarak Akdeniz'de Ġskenderun Körfezi'ne dökülür. BaĢlıca kolları; Söğütlü, Hurman, Göksun, Mağara Gözü, Fırnız, Tekir, Körsulu ve Aksu Çayları‘dır. 2009 yılında Ceyhan, Seyhan ve Fırat Nehirleri‘nin üst kollarındaki alabalıkların populasyonları üzerinde yapılan bir çalıĢmaya göre, bölgede yer alan doğal alabalık populasyonuna etki eden önemli faktörlerin alabalık iĢletmeleri, hidroelektrik santralleri, barajlar, aĢırı ve kontrolsüz avlama ve akarsu sistemlerinin kirletilmiĢ olması Ģeklinde sıralanmıĢtır. Son yıllarda Fırnız Çayı üzerinde hidroelektrik santrali ve iki adet alabalık iĢletmesi kurulmasından dolayı çaydaki doğal alabalık populasyonunun ciddi seviyede azaldığı ifade edilmiĢtir. Bunun yanı sıra doğal alabalık bulunan Söğütlü, Nergele, Törbüzek Çayları‘nda da alabalık iĢletmelerinden kaçan gökkuĢağı alabalıklarının doğal alabalık populasyonunu etkilediği düĢünülmektedir. Bölgede yer alan iĢletmelerde arıtma tesisi bulunmadığından, proses sularının arıtmaya tabii tutulmaksızın alıcı ortama salındıkları belirtilmiĢtir. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan Elbistan ilçesi 2012 yılı ortasına kadar; Demircilik, Söğütlü, Karaelbistan ilçelerinin AAT çalıĢmalarını 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması gerekmektedir. KahramanmaraĢ Ġl Özel Ġdaresi ve Belediyeler Çevre-Altyapı Temel Hizmetler Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama alanlarının da mevzuatta belirtilen tarihlere kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir. DSĠ Genel Müdürlüğü‘nün akarsu yataklarını izleme ve değerlendirme faaliyeti kapsamında, Kozan, Mehmetli, Kalecik, AslantaĢ, Berke, Sır, Menzelet, Kılavuzlu barajının iĢletmeye açılmasıyla birlikte Ceyhan nehri mansabına sediment taĢınımının durması ve bilhassa TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 309 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Cevdetiye regülatörü ile Akdeniz arasında meydana gelen büyük boyutlardaki oyulmanın, nehir jeomorfolojisindeki olumsuz etkilerin ve köprülerin, boru hatlarının tahrip olma riskinin vukuu bulmasına istinaden, Ceyhan nehrinden, AslantaĢ barajı ile Akdeniz arasında kumçakıl malzeme alınması için yeni ruhsat verilmesi, komisyon faaliyeti sonucunda Bakanlık oluru temin edilerek yasaklanmıĢtır. Mevcut kum-çakıl iĢletmelerinin de ruhsat süreleri dolduğunda, ruhsatları yenilenmeyecektir. Dolayısıyla Ceyhan Nehri mevcut ocak iĢletmelerinin iĢletme ruhsatı süresi tamamlandığında kum-çakıl iĢletmeciliğine tamamen kapatılmıĢ olacaktır (DSĠ VI. Bölge Müd.). Bölgede kum-çakıl malzemeye alternatif malzeme ise, bölgede bol miktarda bulunan kaya ocaklarından temin edilebilecektir. Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirlilik de bölge üzerinde önemli bir baskı unsurudur. Ceyhan Nehri ve kolları tarafından sulanan verimli düzlüklerde tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik yönetimi için bölgede 2012 yılı sonuna kadar envanter oluĢturma ve eğitim bilinçlendirme çalıĢmalarının tamamlanması bundan sonraki aĢamada; hayvansal atık stratejilerinin oluĢturulması, hayvansal atıkların katı ve sıvı kısımlarının ayrı toplanması, katı kısımlarını kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili çalıĢmalar yapılması, su ürünleri yetiĢtiriciliği ile ilgili çalıĢmalar yapılması ve ilgili mevzuatın hazırlanması ve yatırım-destek-teĢvik programlarının geliĢtirilmesi çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. Ceyhan Nehri‘nin kaynağı Elbistan ilçesidir. Nehrin membası 70 dekarlık bir göl ile baĢlayıp 1 km alandaki muhtelif kaynaklarla zenginleĢir. Membanın oluĢtuğu göl alanından AfĢin – Elbistan Termik Santrali‘nin A ünitesine soğutma suyu alınmaktadır. Burada kurulan pompa istasyonunda 500 L/s‘lik 4 adet pompa bulunmakta olup birisi yedek 3 pompa ile saniyede yaklaĢık 1,5 m3 su alınmaktadır. Yine Elbistan‘ın çıkıĢ noktasında birinci pompa istasyonundan 3 km uzaklıkta AfĢin-Elbistan B Termik Santral için kurulan pompa istasyonu da, her biri 500 L/s debide 4 üniteden oluĢmakta olup buradan da saniyede yaklaĢık 1,5m3 su alınmaktadır. A ünitesine su almak için kurulan pompa istasyonu Elbistan‘ın içme suyunu aldığı yerdedir. Buradan alınan su, akıĢkanlığı engellediği için ölü yosunların göl yüzeyinde birikmesine ve buraların sivrisineklerin üreme alanı olmasına yol açmaktadır. ġehir içinden geçen nehir yatağında alçalma-yükselme olması neticesinde yatakta rusubet bırakmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 310 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bu da Ģehir içinde çirkin bir görüntüye sebep olmaktadır. Diğer bir sorun olarak yörede Ceyhan Nehri üzerine kurulan Kalealtı Sulama Birliği‘nin projesi (proje büyüklüğü 6.800 ha) tamamlandığında yeterli su teminini de zora sokacaktır. Mevcut suyun, tarımsal sulama mevsiminin baĢladığı Haziran ve Eylül ayları arasında sulama tesisine yetmeyeceği düĢünülmektedir. Ceyhan‘ı besleyen Söğütlü, Sarsap, Hurman, Izgın Çayları sulamanın baĢlamasıyla Ceyhan‘a su veremez duruma gelmektedir. Elbistan Belediyesi‘nden Kasım 2010 tarihinde verilen bilgiye göre Elbistan Termik Santrali için Ceyhan Nehri‘nden soğutma suyu alınmaya baĢlandıktan sonra derin kuyularla sulama yapan çiftçilerin kuyularının randımanının düĢtüğü hatta bazı kuyuların kuruduğu Ģikayet edilmektedir. Santrallere soğutma suyu sağlayacağı söylenen Hurman Çayı üzerinde kurulacak Karakuz Barajı‘nın bir an önce yapılarak, daha sonra kurulacak santrallerin soğutma suyu ihtiyacı karĢılayacak olmasının yanında, Ģu an A ve B santrallerine (gelecekte kurulması muhtemel C, D ve E üniteleri için) alınan soğutma suyunun da bu barajdan karĢılanmasının Ceyhan Nehri‘nin membasında bulunan gölü kurtaracağı düĢünülmektedir. Buna paralel olarak nehrin debisin artması ile, Ģehrin içinde rusubet birikmesinden kaynaklanan kirliliğin ortadan kalkacağı ve nehir yatağının daha temiz bir görüntüye kavuĢacağı belirtilmektedir. Elbistan Termik Santrali yukarıda detaylı olarak açıklandığı üzere, KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde en önemli kirletici kaynaklardan biridir. Termik santralin AAT‘sini iĢlemeye alması çalıĢmalarını ve hava kirliliği önleme çalıĢmalarının 2013 yılına kadar tamamlaması, 2015 yılına kadar termik santralin bölgeye, tarım arazilerine ve su kalitesine etkisinin incelenmesi ayrıca katı ve tehlikeli atık yönetimi çalıĢmaları ile termik santral için alternatif su kaynakları araĢtırmasının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. Elbistan ġeker Fabrikası atıksularını, tesis önünde bulunan iki havuza depolamaktadır. Depo olarak açılan havuzlarda sızıntıyı önlemek için herhangi bir önlem alınmamaktadır. Havuzlarda buharlaĢmaya bırakılan atıksular yeraltı suyuna sızma ihtimali nedeniyle önem arz etmektedir. ġeker fabrikasının AAT‘sini 2012 yılı sonuna kadar iĢletmeye alması gerekmektedir. Elbistan bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki Ceyhan Nehri kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 311 / 432 7.2.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sır Barajı KahramanmaraĢ‘ta bulunan Sır Barajı kent merkezinin 33 km batısında Ceyhan Nehri üzerinde enerji sağlamak amacıyla kurulmuĢtur. Sır Baraj Gölü ve civardaki akarsularda, tarımsal, endüstriyel ve evsel atıklar yoluyla kirlilik yaĢanmaktadır. Endüstriyel kirlilik büyük çoğunlukla tekstil fabrikalarından kaynaklanmakta olup, esasen geniĢ bir bölgede dağınık yapıdaki bu tesislerin münferit AAT‘leri bulunmaktadır. Ancak fabrikaların AAT‘leri olsa dahi, renk giderimi yapılmamaktadır ve AAT‘lerin yeni olmasından dolayı atıksular iyi arıtılmamaktadır. Söz konusu tesisler atıksularını Karaçay‘a deĢarj etmektedirler. Karaçay, Sır Barajı‘na kavuĢmakta ve baraj için baskı oluĢturmaktadır. Ayrıca proses gereği ihtiyaç duyulan ısının karĢılanması için kömür kullanılmakta olup; bu nedenle önemli cüruf probleminin ortaya çıktığı görülmektedir. Cüruflar fabrika içlerinde ya da fabrika etrafındaki boĢ arazilere dökülmektedir. Civarında belli bir kentleĢme bulunmayan Sır ve Menzelet Baraj göllerinden Menzelet Barajı‘nda bakır (Cu) kontaminasyonunun, Sır Barajı‘nda ise kadmiyum (Cd) kontaminasyonunun yüksek olduğu gözlenmiĢtir. Sır ve Menzelet Baraj göllerinde yaĢamlarını sürdüren Acanthobrama marmid, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus balıklarının kas, karaciğer ve solungaç dokularında Cd ve Cu tespit edilmiĢtir. Ancak Cd ve Cu metalleri bakımından kirliliğin bu barajlarda yaĢayan canlıların hayatı ile bu canlıları besin maddesi olarak tüketen insanların hayatlarını etkileyecek düzeyde olmadığı anlaĢılmıĢtır. Bu açıdan Sır Barajı‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012 yılı sonuna kadar tespit edilmesi gerekmektedir. Sır Barajı‘nda yapılan incelemeler kirlenme düzeyleri hakkında somut veriler ortaya koymaktadır. Aksu Çayı, KahramanmaraĢ‘ın doğu ve güney yönlerinde akarsular toplayarak, batıda Sır Baraj Gölü‘nde Ceyhan Nehri ile birleĢmektedir. Aksu Çayı, kentin evsel ve endüstriyel atıksularını bünyesinde toplayarak Sır Baraj Gölü‘ne aktaran özellikler sergilemektedir. Sır Baraj Gölü‘nde yapılan fiziko–kimyasal ve mikrobiyolojik değerlendirmeler sonucunda yağıĢın az ve sıcaklığın yüksek olduğu dönemlerde göl suyunda besin yoğunluğunun artması, tarımsal sulama sularının göle deĢarj edilmesi, kanalizasyon suları ve Erkenez ve Aksu Çayları‘nın birleĢtikleri alandaki katı atık depolama alanı sızıntı suları, gölde fekal koliformların artmasına neden olmaktadır. Kirlenmenin kent merkezine yakın bölgelerde arttığını, kent merkezinden uzaklaĢıldıkça azaldığını ortaya konmuĢtur. Sır Baraj Gölü genelinin içme suyu temini, rekreasyonel aktiviteler, balık üretimi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 312 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ve sulama suyu amacıyla kullanılmayacak düzeyde mikrobiyolojik bakımdan kirli olduğu görülmektedir. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; KahramanmaraĢ ili için 2012 yılı ortasına kadar, Türkoğlu ilçesi için 2014 yılı ortasın kadar tamamlanması gerekmektedir. Bölgede yer alan KahramanmaraĢ OSB‘nin AAT çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca belediye mücavir alanı içerisinde yer alan 30 adet sanayi tesisinin ya bireysel olarak ya da bütün bu tesislerin atıksuyunu arıtacak AAT‘nin 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Sır Barajı bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. KahramanmaraĢ Belediyesi ve Çevre Belediyeler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama alanlarının da 2015 yılına kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir. Bölgede tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. 7.2.3. Kartalkaya Barajı KahramanmaraĢ ili, Pazarcık ilçesi sınırları içerisinde, taĢkın önleme ve sulama amacıyla 1971 yılında inĢa edilen Kartalkaya Barajı, 1986 yılından itibaren Gaziantep ilinin içme suyu ihtiyacını da karĢılamaya baĢlamıĢtır. Havzadaki yerleĢim yapısı ve yapılan yatırımlar, ÇOB Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ve GASKĠ Genel Müdürlüğü tarafından çıkartılan Havza Koruma Yönetmeliği‘ne aykırı Ģekilde gerçekleĢtirilmiĢtir. Mevcut sanayiler her iki yönetmelik hükümleri çerçevesinde yapılan uygulamalar nedeniyle geliĢememiĢ olup çevresel izinlerini alamaması nedeniyle yaĢamıĢ oldukları sıkıntıların ortadan kaldırılması amacıyla Özel Hüküm Belirleme çalıĢmaları yapılmıĢtır. Özel Hükümlere Göre BelirlenmiĢ Alanların Tanımı Mutlak Koruma Alanı: Baraj gölünün sağ sahilinde maksimum su seviyesinden itibaren 300 metrelik alan ile Baraj gölü sol sahilde, Pazarcık ilçe merkezinin olduğu kısımdaki mevcut kolektör hattına kadar olan alan Mutlak Koruma Alanı olarak belirlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 313 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kısa Mesafeli Koruma Alanı: Mutlak koruma alanının bitiminden itibaren 700 metre geniĢliğindeki Ģerittir. Söz konusu alan sınırının, su toplama havzası sınırını aĢması halinde, kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. Orta Mesafeli Koruma Alanı: Kısa mesafeli koruma alanı sınırından itibaren 1 kilometre geniĢliğindeki Ģerittir. Söz konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aĢması halinde, orta mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. Uzun Mesafeli Koruma Alanı: Orta mesafeli koruma alanının bitiminden itibaren baraj havzasının sonuna kadar olan alandır. Kartalkaya Barajı koruma alanları ġekil 127 ve ġekil 128‗de verilmiĢtir. Bölgede Özel Hüküm çalıĢmaları sonucu belirlenen hükümlerin izleme ve denetimi yapılmalıdır. ġekil 127. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Kroki TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 314 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 128. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Harita TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 315 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; GölbaĢı, Pazarcık ve Narlı belediyelerinin 2014 yılı ortasına kadar Harmanlı, Belören, Balkar ve Büyüknacar belediyelerinin 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması gerekmektedir. Pazarcık‘ta yer alan tekil endüstrilerin AAT‘lerini 2013 yılına kadar tamamlamaları gerekmektedir. Bölgede tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. Kartalkaya Barajı özel hüküm izleme ve denetim çalıĢmalarının kısa, orta ve uzun vadede devam ettirilmesi gerekmeketdir. Kartalkaya Barajı çevresindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın değerlendirilmesi çalıĢmaları ile Kartalkaya Barajı kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. 7.2.4. AslantaĢ Barajı AslantaĢ Barajı‘nda depolanan su kaynağını AĢağı Ceyhan Ovasının sulanması ve Ġskenderun ilçesine içme suyu temini için tevzi edecek olan Cevdetiye regülatörünü besleyen su kaynakları Ceyhan Nehri ve Hamis Çayı‘dır. Ceyhan Nehri üzerindeki içme suyu amaçlı AslantaĢ Barajı‘nda depolanarak düzenli bir Ģekilde Cevdetiye regülatörüne sulama ve içmesuyuna tevzi edilmek üzere bırakılan su kaynağı, regülatöre kuzey doğusundan bağlanır. Ġskenderun içme suyu kaynağı olan baraj, KahramanmaraĢ ilinin evsel ve sanayi kirlilik unsurlarına maruzdur. Hamis Çayı ise Cevdetiye regülatörüne doğusundan bağlanır ve Bahçe yerleĢiminden itibaren evsel ve sanayi atıksu kirletici unsurlarına maruz kalarak kirlenir. Dezenfeksiyon ünitesi bulunmayan Osmaniye AAT de, Cevdetiye regülatörüne yakın bir noktadan yıllık ortalama akımı 3,35 m3/s olan Hamis Çayına, dolayısıyla Cevdetiye regülatörüne deĢarj olmaktadır. 09.12.1984 tarihinde su tutan ve iĢletmeye açılan, fizibilite raporu aĢamasında brüt 139.000 ha sulara, 43.770 ha taĢkın koruma, 138 MWh/yıl kurulu güç ve 605 GWh/yıl ortalama enerji üretimi (sulama-taĢkın koruma-enerji) amacıyla planlanan AslantaĢ Barajı; iĢletme çalıĢmaları güncellenerek 2006 yılında onaylanan "Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini Projesi" geliĢtirilerek, AslantaĢ Barajı ve Cevdetiye regülatörü Ġskenderun ilçesine içme suyu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 316 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 temin amacı kazanmıĢtır. Ġskenderun ilçesi ve çevresi yerleĢimlerin içme-kullanma suyu ihtiyacının temini planlanan AslantaĢ Barajı rezervuarında meydana gelen kirlilik ile ilgili olarak, DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü‘ne gelen Ģikayet dilekçelerine istinaden, iĢletilmekte olan Cevdetiye Regülatörü, AslantaĢ Barajı ile Berke Barajı rezervuarlarında izlenen su kalitesi ve su kirliliği sebeplerinin havzadaki faaliyetler ve havza koruma prensipleri temel alınarak, kirlilik önleme ve araĢtırma amaçlı AslantaĢ Barajı Kirliliği AraĢtırma Komisyonu kurulması kararı alınmıĢtır. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından Cevdetiye Regülatörü Rezervuarı ve AslantaĢ Barajı Rezervuarı Koruma Alanları Haritası hazırlanmıĢ ve ilgili kurumlara gönderilmiĢtir (ġekil 129). Fakat, SKKY hükümlerinin uygulanmasına rağmen mevcut su kalitesinin olumsuz yönde değiĢtiği durumda, Cevdetiye regülatörü rezervuarı ve AslantaĢ Barajı rezervuarında su kalitesinin korunma amacıyla havza su bütçesi dikkate alınarak havzadaki her türlü faaliyet ve arazi kullanımına iliĢkin yeni düzenlemelerin yapılması, Havza koruma planlarının hazırlanması, özel hüküm belirleme çalıĢmalarının DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü‘nün hazırlamıĢ olduğu ―AslantaĢ Barajı ve Cevdetiye Regülatörü Havzaları Kirlilik AraĢtırması ve Önerileri Komisyon Raporu‖ dikkate alınarak bir an evvel tamamlanması ve söz konusu havzaların belirlenen özel hükümlere göre yönetilmesi önerilmektedir. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; Osmaniye ili için AAT deĢarj rehabilitasyon projesinin 2012 yılı ortasına kadar, Bahçe ilçesi için 2014 yılı ortasına kadar, Hasanbeyli, Andırın, Gökçayır ve YeĢilova belediyeleri için 2017 yılı ortasına tamamlanması gerekmektedir. Osmaniye Ġli Katı Atık Bertaraf ve Altyapı Hizmetleri Mahalli Ġdareleri Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama alanlarının da 2015 yılına kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir. Bölgede tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. AslantaĢ Barajı özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Osmaniye OSB Resmi Gazetede koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz Kaynak Grubu 1. Derece Koruma alanı üstünde hassas bir bölgede yer alır. Burnaz Kaynak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 317 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzasındadır. AAT vardır ve AAT deĢarjı mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde deĢarj olmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal olduğu bildirilmiĢtir. 2011 yılı sonuna kadar Osmaniye OSB AAT deĢarjının Erzin taĢkın koruma kanalının 0-1 km deĢarj iletim hattının yapılması gerekmektedir. AslantaĢ Barajı bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 318 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 129. AslantaĢ Barajı – Cevdetiye Regülatörü Koruma Alanları(DSĠ VI. Bölge Müd.) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 319 / 432 7.2.5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yumurtalık Bölgesi Adana ili Yumurtalık ilçesi sınırları içerisinde yer alan lagün ve çevresi, Seyhan-Ceyhan deltası göl lagünleri, kıyı kumulları, barındırdığı bitki ve hayvan türleri ile kompleks bir yapı oluĢturmaktadır. Ülkemizde Halep çamının (Pinus halepensis) nadir bir yayılıĢ alanı olmasının yanında, nesli tehlikeye düĢmüĢ su kuĢlarının yaĢama ortamıdır. Akyatan ve Ağyatan Gölleri barındırdığı kuĢ türleri açısından Türkiye‘deki A sınıfı niteliğindeki 19 sulak alandan 2.sini oluĢturmaktadır. Ayrıca nesli tehlikeye düĢmüĢ 2 tür deniz kaplumbağasının Caretta caretta ve özellikle Chelonia mydas‘ın Akdeniz‘de varlığını sürdürebilmesi açısından bu alanlar oldukça önemlidir. Saha, Türkiye‘nin Akdeniz kıyılarında yer alan 17 deniz kaplumbağası yuvalama alanlarından birisidir. Özellikle Akdeniz‘de yok olma tehlikesi içinde bulunan (Chelonia mydas) türü kaplumbağa için son sığınma alanlarıdır. Bakanlar Kurulu Kararı ile 8 Temmuz 1994 gün ve 21984 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanarak Tabiatı Koruma Alanı olarak ilan edilen alanı 16.430 ha‘dır. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü uzmanlarının yapmıĢ olduğu etüt sonucunda; alanın içerisinde özel mülkiyette tarım alanları bulunduğu, alan içerisinde büyük ve küçükbaĢ hayvancılık, lagünler içerisinde kuzuluk adı verilen yöntemle dalyan balıkçılığı faaliyetleri yapıldığı ve bölgenin plaj olarak kullanılmakta olduğu, bununla birlikte bölgenin ana kaynak değerleri içinde yer alan Halep Çamlığı ve civarında, yöre halkının rekreasyonel faaliyetlerini yapabilmesi için Milli Park olarak ilan edilmesinin daha yararlı olacağına karar verilmiĢtir. Bu kapsamda, 01.07.2008 tarihinde Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü‘nce Bakanlar Kuruluna teklif götürülmüĢ, Bakanlar Kurulu‘nca 06.08.2008 tarihinde Milli Park ilanı karalaĢtırılmıĢ ve 06.12.2008 tarihli Resmi Gazete‘de Milli Park olarak ilan edilmiĢtir. Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında yayınladığı Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu‘nda Yumurtalık Lagünü‘ne de yer verilmiĢtir. Yumurtalık Lagünü Sulak Alan Koruma Bölgeleri ġekil 130‘da verilmektedir. Bu bölgedeki baĢlıca sorunlar aĢağıda yer aldığı gibi sıralanmıĢtır. Barajlar nedeniyle bölgeye su giriĢinin azalması, Alandan doğrudan su çekimi, Bakü-Ceyhan-Tiflis Boru Hattı Termik Santralinin deniz suyu sıcaklığını arttırması, Kontrolsüz ilaç kullanımı ve tarımsal girdilerin yarattığı kirlilik, Bilinçsiz avlanmanın getirdiği balık popülasyonundaki kayıplar, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 320 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kontrolsüz otlatma ve erozyon, Kum çekimi, Tarlada sürüldükten sonra kalan bitki atıklarının (anız) yakılması. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan öneriye göre; Yumurtalık lagünlerini etkileyen sulama sahaları ve tarım alanları, ―Ġyi Tarım Uygulamalarına ĠliĢkin Yönetmelik‖ hükümlerinin yerleĢmesi için pilot alan olarak seçilmelidir. Lagün grubunu etkileyen tarım alanlarında uygun tarım ilacı ve dozunda tarım ilacı kullanımı ile toprak analizine dayalı gübre kullanımı koĢulları oluĢturulmalıdır. Gereğinden fazla ilaç ve gübre kullanımı önlenmelidir (DSĠ VI. Bölge Müd.). Bölgede tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. Erozyon, lagünün dolmasına, maddelerin taĢınımına ve dolayısıyla lagündeki kirliliğin artmasına neden olmaktadır. Bu baskı unsurundan oluĢan etkinin en aza indirilmesi için alanda erozyon kontrolü çalıĢmaları gerçekleĢtirilmedir. Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra, diğer olumlu etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Lagünü besleyen Ceyhan Nehri kollarının önemli derecede evsel ve endüstriyel atıksu deĢarjına maruz kalmaktadır. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; Ceyhan ilçesi için 2012 yılı ortasına kadar, Kozan AAT stabilizasyon havuzlarının kısmi havalandırmalı lagünlere dönüĢtürülmesi revizyon çalıĢmaları 2012 yılı ortasına kadar, Yumurtalık AAT fiziksel arıtma birimlerinin yenilenmesi revizyon çalıĢmalarının 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması gerekmektedir. Adana Hacı Sabancı OSB atıksu deĢarjının drenaj kanalı yerine Ceyhan Nehrine deĢarj kollektör hattının inĢa edilmesi çalıĢmalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. Yumurtalık bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın değerlendirilmesi çalıĢmaları ile Ceyhan Havzası Akdeniz kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir. Yedigöze Su ve Hizmet Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama alanlarının da 2015 yılına kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 321 / 432 ġekil 130.Yumurtalık Lagünü Sulak Alan Koruma Bölgeleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 322 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Burnaz Kaynak Grubu Yeraltı Suyu Rezervi 13.03.2007 Tarih ve 26468 Sayılı Resmi Gazete yayımlanan karara göre içme suyu koruma alanı ilan edilmiĢtir. Burnaz Kaynakları‘nın emniyetli rezervinin 37 hm3/yıl olduğu tespit edilmiĢtir. Hatay ili Erzin ilçe sınırları içinde bulunan Burnaz Kaynağı, yörenin en önemli, içme-kullanma suyu kaynağını oluĢturmaktadır. Kaynağın ortalama debisi 1,5 m3/s‘dir. Burnaz kaynaklarının bazalt beslenme alanı 93 km2 olarak belirlenmiĢtir. Beslenme alanında yüzeye düĢen yağıĢların %50‘si yeraltı suyuna geçebilmektedir. Burnaz Kaynak Grubu‘ndan Yumurtalık ilçesi, Osmaniye, Osmaniye OSB, Toros Gübre, BotaĢ, Köyler içme suyu temin ederek faydalanmaktadır. Osmaniye OSB Resmi Gazete‘de koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz Kaynak Grubu 1. Derece Koruma alanı üstünde hassas bir bölgede yer alır. Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanları (ġekil 131) üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan Havzası‘nda yer alır; büyük bir bölümü ise Asi Havzası‘ndadır. OSB‘de AAT mevcuttur ve AAT deĢarjı Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde yapılmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla, bu kanal olduğu ve bu kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir. Burnaz Kaynakları emniyetli yeraltı suyu rezervi, Dörtyol-Erzin Ovası Hidrojeolojik Etüt Raporu'nda 37 hm3/yıl olarak tespit edilmiĢtir. Haritada sınırları belirtilen Burnaz Kaynak Grubunun bulunduğu bölge mutlak koruma alanı olarak tespit edilmiĢ olup bu bölgede hiçbir faaliyete izin verilmeyecektir. Haritada belirtilen Burnaz Kaynak Grubu çevresi, 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun'un 3. Maddesine göre yeraltı suyu iĢletme sahası olarak tespit edilmiĢtir. Kaynak gurubu boĢalım zonu mutlak koruma alanı olarak tespit edilmiĢ olup 50 m civarı dikenli telle çevrilecektir. Bu bölgede hiçbir faaliyete izin verilmeyecektir. Haritada sınırları belirtilen I. derece koruma alanı ise yeraltı suyu iĢletme sahasına uygun bölge olup bu bölgede Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği 22. Maddesine uyulmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 323 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Burnaz Kaynak Grubu emniyetli yeraltı suyu iĢletme rezervi 37 hm3/yıl olduğundan, tahsisler bu miktara eriĢtiğinde kaynak gurubunun iĢletme sahası sınırları içerisinde su temini gayesi ile her türlü çap ve derinlikte su yapısının inĢası yasaklanmıĢtır. Haritada sınırları belirlenen mutlak koruma alanı ve I. derece koruma alanı içerisinde, suların kirlenmesine neden olabilecek zirai ilaç ve gübre kullanımı yasaktır. Yukarıdaki hükümlere dayanılarak yeraltı suyu rezervinde izleme ve denetim çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Seyhan ve Ceyhan havzalarında yer alan Osmaniye OSB, Hatay 75. Yıl OSB, Adana OSB, Ġskenderun Körfezindeki ve Yumurtalık ilçesi kıyılarındaki rafineriler, termik santraller, Yumurtalık Enerji Ġhtisas Bölgesi ve münferit sanayi tesislerinin yoğunluk teĢkil ettiği AdanaMersin Karayolu vb bölgeler emisyon açısından izlenmeli ve mevcut ve mutasavver etkileri Burnaz Kaynakları Koruma Alanları, Çukurova Bölgesi Sulama Projeleri hizmet alanları, Erzin-Dörtyol Sulaması hizmet alanı, Erzin ve YeĢilken Yeraltısuyu Kooperatifi sulama hizmet alanlarına etkileri açısından birlikte değerlendirilmelidir. Bu bölge, önemli seviyede emisyon baskısı oluĢturan ve çok geniĢ alanları etkileyen, yağmurla yerüstü ve yer altı sularını etkileyebilen emisyon açısından emisyon sıcak bölgesi niteliği taĢımaktadır. Büyük bir bölümü AĢağı Seyhan ve AĢağı Ceyhan Havzalarında yer alan Çukurova bölgesi, su ve toprak kaynakları potansiyeline istinaden çok büyük Devlet Sulama Yatırımlarını ihtiva etmektedir. Söz konusu sulama hizmet alanlarındaki bitki deseninin korunması, içmesuyu amaçlı kaynakların korunması amacıyla Adana OSB, Yumurtalık Bölgesi, Ġskenderun Körfez Bölgesi mevcut ve mutasavver rafineri, termik santral vb yoğun emisyon yayan faaliyetler açısından, söz konusu emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve mutasavver projeksiyonuna dayalı etkilerinin hesaplanması ve rapor haline getirilmesi, bu husustaki tedbirlerin alınması, bölgede Çukurova sulu tarım alanları bitki deseninin, halk sağlığının güvence altına alınması için söz konusu emisyon baskılarının birlikte değerlendirileceği izleme, hesap, alınacak tedbirleri ihtiva eden rapor ve planlama çalıĢmalarınınyapılması gerekmektedir (DSĠ VI. Böl. Müd.). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 324 / 432 ġekil 131. Burnaz Kaynak Grubu Koruma Alanları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 325 / 432 7.2.6. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Hidroelektrik Santraller (HES) Son yıllarda hidroelektrik santralleri (HES) ve baraj göllerinin yapımının artması ve yenilerinin planlanıyor olması barajların kaplayacağı alandaki ve barajın mansabındaki ekolojik yapı için baskı unsurudur. Akarsular üzerindeki baraj ve regülatör tesislerinin envanterinin kısa vadede çıkarılması gerekmektedir. Akarsularda ekolojik debi (çevresel akıĢ) ihtiyacı da ivedilikle belirlenmelidir. HES‘ler planlanırken balık popülasyonları ve tarım alanları gibi konular ÇED raporlarında göz ardı edilmemelidir. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi gerekmektedir. ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından çıkan malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır. 7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler Ceyhan Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl (2011-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2016-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2021-2040) ise uzun vade olarak belirlenmiĢtir. 7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 100.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde (KahramanmaraĢ ve Ceyhan) 2012 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Elbistan Termik Santrali, OSB‘lerin (KahramanmaraĢ ve Kadirli), Elbistan ġeker fabrikası ve tüm tekil endüstrilerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin alınması vb.) yapmaları gerekmektedir. Osmaniye‘de zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 326 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır. Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir. Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması gerekmektedir. Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusu 100.000‘den büyük olan belediyelerin, en geç 2012 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli depolamaya geçmesi, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonun tamamlanması gerekmektedir. Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢ ocakları ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir. Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan AslantaĢ ve Ayvalı Barajları‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Yumurtalık lagününde erozyon kontrolü çalıĢmalarının 2014 yılına kadar yapılması gerekmektedir. Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır. Havzadaki inĢaat ve planlama aĢamasında olan bütün HES‘lerde gerekli ekolojik debi belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 327 / 432 7.3.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması gerekmektedir. Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Akarsular üzerinde planlama ve inĢaat aĢamasında olan baraj ve regülatör tesislerinin envanter çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir. 7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) Ceyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Eylem Planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler Çevre Su Ajansı veya benzeri bir kurum (HSA/ÇĠB) tarafından devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir. 7.3.4. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü Yönetim Önerisi AĢağıda Ceyhan havzanın Ģartlarını ve problemlerini yakından izleyen DSĠ VI Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan öneriler sıralanmıĢtır: Ceyhan Havza Koruma Planı içme-kullanma, taĢkın koruma, sulama, sanayi, enerji, rekreasyon, ekolojik su vb. kullanma amacına uygun olarak su kaynakları potansiyelinin, nitel ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde kullanımı, kirlenmesinin önlenmesi, kirliliğin iyileĢtirilmesi kapsamında Ceyhan Havzası bazında yapılan çalıĢmaların bütününü kapsamaktadır. Su kaynakları potansiyelinin nitel ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde kullanımı, evsel-sanayi-tarımsal kirlenmesinin önlenmesi, kirliliğin iyileĢtirilmesi için etkileĢim içinde bulunan hava-su-toprak kirliliğinin kontrol altına alınması gerekir, bu amaçla öncelikli olarak; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 328 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Bazında Optimum Atıksu Yönetimi Havza Bazında Optimum Katı Atık Yönetimi Havza Bazında Optimum Emisyon Yönetimi Havza Bazında Optimum Tarımsal Faaliyet Havza Bazında Optimum Cansuyu Yönetimi Havza Bazında Optimum Sulak Alan Yönetimi oluĢturulmalıdır. Havza Bazında Optimum Atıksu Yönetimi Optimum atıksu yönetimi, Kanalizasyon Ģebekesi ve kolektörler, Atıksu arıtma tesisleri (AAT), Arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjı (atıksuların deĢarj edildiği veya dolaylı olarak karıĢtığı göl, akarsu, kıyı ve deniz suları ile yeraltı suları gibi yakın veya uzak çevreye) uluslararası standartlara ve teknik-ekonomik-çevresel-ekonomik yapılabilirliklere uygun planlanma-proje-inĢat-iĢletme gerektirmektedir. Atıksu yönetiminde bu 3 maddenin bütünsel olarak teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere göre planlanması, Havza Yönetim Planlarının iyi su kalitesine ulaĢmak amacı, ekosistemin korunması, halk sağlığı, optimum atıksu yönetimi için gereklidir. Bu bütünün 3 maddesinden birisinde meydana gelecek aksama, amacı aksatmaktadır. Atıksu yönetimi kapsamında kanalizasyon Ģebekesi ve AAT çalıĢmaları genel olarak etkin bir Ģekilde sürdürülmektedir. Bu hususlarda AAT yer seçimi aĢamasında, söz konusu tesislerin taĢkına maruz alanlarda kurulmaması ve AAT atıksu deĢarjı mansap Ģartlarının, gerekli hidrolik Ģartların sağlanması önem taĢımaktadır. AAT taĢkın zararlarına uğramayacak ve atıksu deĢarjı sırasında, alıcı ortamın pik akımlarında geri tepme oluĢmayacak, AAT‘nin iĢletmesi bu nedenle aksamayacak Ģekilde proje kriterlerinin uygulanması gerekmektedir. Fakat, AAT alıcı ortamları konusunda arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjının güncel standartlara uygun olarak mühendislik çalıĢmalar esas alınarak planlanma-projeinĢaat-iĢletmesi hususunda içmesuyu koruma havzalarında veya sulak alan havzalarında AAT atıksularının mevcut deĢarj izin yönetimi, tarımsal drenaj amaçlı derin drenaj kanallarına amacı dıĢında atıksu deĢarj uygulamaları veya genel olarak atıksu deĢarj alıcı ortam seçenekleri yeterince araĢtırılmadan, en yakın noktaya (sadece en ekonomik yapılabilir noktaya) atıksu deĢarjı uygulamaları, diğer bir ifade ile teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirlik bütününü içermeyen, en uygun alıcı ortam araĢtırılmadan uygulanan atıksu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 329 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 deĢarj yönetimi havza bazında yeraltı ve yerüstü sularında iyi su kalitesine ulaĢmakta engel oluĢturmaktadır. Bu nedenle mevcut ve planlanan atıksu (evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar sonucunda kirlenmiĢ veya özellikleri kısmen veya tamamen değiĢmiĢ sular ile maden ocakları ve cevher hazırlama tesislerinden kaynaklanan suların yüzey veya yüzey altı akıĢa dönüĢmesi sonucunda gelen suların) deĢarjlarının mühendislik esaslara göre sadece ekonomik yapılabilirlik değil, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirlikler bütünü esas alınarak irdelenmesi, alıcı ortam olarak mevcut hatalı atıksu deĢarjlarının, yeni kolektör hattı rehabilitasyon projeleri ile geliĢtirilmesi ve yeni planlanacak atıksu deĢarjlarının da en uygun alıcı ortama (yeterli arıtma kapasitesine sahip olduğu mühendislik çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olan alıcı ortamlara, özümseme, seyreltme (atıksuyun içerdiği bir kirletici parametrenin atıksudaki konsantrasyonunun deĢarj sonucunda alıcı ortamda oluĢan fiziksel, hidrodinamik olaylar veya çeĢitli fiziksel, kimyasal ve biyokimsayal reaksiyonlar sonucunda azalmasını ve atıksuyun alıcı ortama deĢarj Ģekli ve alıcı ortamın taĢıdığı özelliklere bağlı olarak hesaplanabilen bir büyüklüğü) ve doğal arıtma sürecine haiz alıcı ortamlara) deĢarj standartlarını sağlaması gereklidir. Çevrenin korunması kapsamında son yıllarda çevre kurumsal yapılanma ve çevre mevzuat alt yapısının geliĢmesi, uluslararası standartların izlenmesi, uluslararası anlaĢmaların getirdiği sorumluluklar bir yandan koruma faaliyetlerinin (içmesuyu koruma alanları, sulak alanların korunması vb hizmetlerin) geliĢmesine, diğer bir yandan da çevresel alt yapı yatırımlarının (kanalizasyon, AAT vb hizmetlerin) karasal kirlilik stratejik ve ulusal eylem planlarında, SKKY‘de, yerleĢim birimleri kanalizasyon sistemi ve AAT çevresel alt yapı yatırımları için belediyelerin ve faaliyet sahiplerinin iĢ termin planı vererek, iĢ temrin planı vadesinde tamamlamasının istenmesi, mecburi kılınması, ilgili mevzuat hükümlerine ve ulusal planlara istinaden söz konusu çevresel alt yapı yatırımı inĢaatlarının aksatılmadan, alternatif çözümler üretilerek yürütülmesi hususunun desteklenmesinin gerekmesi bu hususta da hızla geliĢmelere yol açmıĢtır. Koruma geliĢmelerine paralel olarak çevresel alt yapı yatırımlarının geliĢmesi sırasında atıksu alıcı ortamları ile ilgili olarak bilhassa içmesuyu havzalarında ve drenaj kanallarının gayesi dıĢında atıksu deĢarjları ile kanalizasyon sistemi gibi kullanılması vb sorunlarda olduğu gibi teknik gerekçelere, mevzuata uygun olmayan tatbikatlar gündeme gelebilmektedir. Bu hususlarda kurumlar arası iĢbirliği, güçbirliği ve eĢgüdüm sağlanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 330 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Genel olarak tarımsal drenaj amaçlı drenaj kanallarının gayesi dıĢında, alıcı ortam olarak kullanılmaları Ceyhan havzası için önemli bir sorundur. Drenaj kanallarının amacı, proje kriterleri bellidir. Drenaj kanallarının gayesi bellidir ve taĢıma, tabansuyunu belirli bir seviyede tutma kapasiteleri hesaplar sunucu belirlenir ve tarımsal drenaj talebine cevap verecek karakteristiklere haiz bir biçimde inĢa edilirler. Drenaj kanallarına tarımsal drenaj gayesi dıĢındaki ilave yüklerin deĢarj edilmesi doğal olarak drenaj kanallarının gayesine uygun hizmeti engeller ve hatta drenaj kanallarını atıksu deĢarjlarının taĢıyan kanalizasyon ĢebekesinedönüĢtürür. Halihazırda büyük bir bölümü yaklaĢık 130 000 ha sulama hizmeti sunacak olan AĢağı Ceyhan Ovası (AslantaĢ) Sulama Projesi drenaj kanalları bilhassa çok sayıda ve çeĢitli sanayi tesislerinin ve evsel atıksu deĢarjlarına maruzdur. Bu hususta rehabilitasyon projeleri geliĢtirilmelidir. Ceyhan Havzası atıksu yönetiminin optimizasyonun sağlanmasına gerekli katkı konmalıdır. Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında, Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi Havzası) atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin körfezlerine, Akdeniz‘e karasal kirlilik etkisi, deniz suyu kalitesine ekilerinin irdelenmesi ve geliĢtirilmesi gerekir. Bu bağlamda termik santraller gibi soğutma suyunu denize deĢarj eden sanayilerin deniz suyu sıcaklığına etkilerinin de bu tesislerin tamamına izin veridiği Ģartlar esas alınarak incelenmesi öngörülür. Havza bazında karasal kaynakların denize olumsuz etkilerinin minimize edilmesi gereklidir. Seyhan Havzası‘nda yer alan Adana OSB AAT atıksu deĢarjı DSĠ idaresinden izinsiz olarak ASO Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Drenaj kanalına yapılmıĢtır. Bu Atıksu deĢarjının atıksu iletim hattı 500 m daha uzatılarak Adana Hacı Ömer Sabancı AAT atıksularının Ceyhan nehrine deĢarjı rehabilitasyon projesi bir an evvel gerçekleĢtirilmelidir. Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında, Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi Havzası) atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin körfezlerine deniz suyu kalitesine ekilerinin irdelenmesi gerekir. Bu bağlamda termik santraller gibi soğutma suyunu denize deĢarj eden sanayilerin deniz suyu sıcaklığına etkilerinin de incelenmesi öngörülür. Havza bazında karasal kaynakların denize olumsuz etkilerinin minimize edilmesi gereklidir. Ceyhan Havzası Bazında Optimum Katı Atık Yönetimi Büyük yerleĢim birimleri katı atık toplama, nakil ve düzenli katı atık depolama tesisinde bertarafı hizmetleri yürümektedir. Fakat bilhassa kırsal yerleĢimlerde bu sorun devam TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 331 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 etmektedir. Kırsal yerleĢimlerde devam eden bu sorunlar kuru dere ve akarsulara veya sulama, drenaj kanallarına katı atık atılması Ģeklinde de devam edebilmektedir. Bilhassa AĢağı Ceyhan Ovası Sulama ve drenaj Ģebekesine atılan kırsal yerleĢim katı atıklarının toplanması, nakli ve bertarafı için gerekli sistemler belirlenmeli ve gerekli alt yapı kurulmalıdır. Ceyhan havzası bütününde Ceyhan nehri ve kollarına, akarsulara, kuru dere yataklarına, sulama ve drenaj kanallarına katı atık atılmasının önlenmesi için eğitim ve gerekli alt yapı çalıĢmaları geliĢtirilmelidir. Ceyhan Havzası Bazında Optimum Emisyon Yönetimi Adana OSB, Yumurtalık Körfezi (Hatay ve Adana il sınırları dahil) Yumurtalık ilçesi ile Ġskenderun ilçesi kıyı kesiminde rafineri, termik santral vb önemli emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve gelecekteki durumu Seyhan-Ceyhan-Asi havzalarını Çukurovayı rüzgar yönüne bağlı olarak ortak etkilemektedir. Ġskenderun körfezinin, Adana OSB kümülatif emisyon etkisi emisyon yayan sanayi projeksiyonları tamamlanarak, körfez bazında ve OSB bazında yapılarak çevre su kaynaklarına, imar alanlarına, orman örtüsüne, dünyanın en verimli ovalarından ve büyük sulama projeleri geliĢtirilmiĢ olan Çukurova tarımsal bitki desenine etkileri hesaplanmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Ceyhan Havzası Optimum Tarımsal Faaliyet Tarım alanlarından kaynaklanan yayılı ilaç-gübre kirlilik etkisinin mevcut ve mutasavver durumu araĢtırılmalı, geliĢigüzel ilaç ve gübre kullanımı yerine toprak tahliline dayalı ve çevreye uyumlu ilaç ve gübre kullanımı ikame etme hesapları ve planlama çalıĢmaları yapılmalıdır. Yeraltısuyu ve yerüstüsuyu korunmalıdır. Ceyhan Havzası Bazında Optimum Tarım Arazisi Koruma Yönetimi Su kaynağının Havza Planında planlanan kullanım amacına uygun kullanımının sürdürülebilirliği açısından, sulama amaçlı planlanan su kaynağının, sulu tarım alanlarının baĢka gaye ile kullanımı sonucunda, sulama amaçlı kullanımını engelleyen Devlet Sulama Yatırımı uygulanmıĢ sulu tarım alanlarının (bilhassa alternatif alana haiz çimento fabrikaları, termik santral, rafineri, havaalanı, tekstil fabrikaları vb sanayi tesisi faaliyetleri için) gayesi dıĢında kullanımı engellenmelidir. Su ve toprak kaynaklarının birbirinden ayrılmaz bir bütün oluĢturur. Açlığa karĢı ve sağlıklı beslenme için dünya gıda üretimi ve ülkemiz gıda üretimi potansiyelinin, tarım arazilerinin korunmasının büyük önem arz etmesi, özellikle Devlet TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 332 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sulama Yatırımı uygulanmıĢ sulu tarım alanlarının korunması çalıĢmalarının Havza Koruma Planı kapsamında bilhassa yer alması önerilir. Bu kapsamda Ceyhan havzasında yer alan AĢağı Ceyhan Ovasının Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu 13. ve 14. Maddeler esas alınarak korunması büyük önem arz eder. Bu amaçla Havza Koruma Planında sulama projesi geliĢtirilen sulu tarım alanları envanter bilgileri ve sulu tarım alanı koruma stratejileri de yer almalıdır. Çukurova tarım arazileri özenle korunabilmelidir. Ceyhan Havzası Bazında Optimum Cansuyu Yönetimi ve Tesis Edilmesi Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Ceyhan Havzası iĢletme çalıĢması kapsamında özel sektöre ve Ġdaremize ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek izleyecek elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir. Ceyhan Havzası Bazında Optimum Sulak Alan Yönetimi Sulak alan koruma alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir. Özellikle, Sulak Alanların GeliĢtirilmesi hizmetleri, bilhassa 3 tarafı denizlerle çevrili ülkemizde su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi hizmetide göz önüne alınarak bir yatırımcı kuruluĢ görev yetki ve sorumluluğuna verilmelidir. Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi sağlanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 333 / 432 7.4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Genel Öneriler 7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır (Regelsberger ve diğ., 2007). Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1.500 m 3/yıl‘dır. Bu değere göre Ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nin verilerine göre 2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarı 1.100 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir. Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru sonu (end of pipe)‖ yaklaĢımında tüm atıksu kaynakları, arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su çoğunlukla denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel deĢarjların ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi maddesi içeriğinin değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir diğer olumsuz yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır (Murat, 2010). Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir (Regelsberger, 2005, Regelsberger et al. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir: Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 334 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Günümüzde kullanılmakta olan çok geniĢ aralıktaki kanalizasyon sistemi seçeneklerini kullanıma sunmaktadır Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (desantralize) yerleĢim yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve diğ., 2007). Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008 yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin ana amaçları; Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek, Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya dönüĢtürmek, Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak olmuĢtur. Suyun verimli kullanımını artırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun verimli kullanılması yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından, daha tasarruflu ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi et al. 2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin daha kolay yeniden kullanımını sağlamaktadır (Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 335 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 132‘de atıksu arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir. ġekil 132. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular; Gri, Siyah Sarı su olarak ayrılabilir. Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle birlikte kirletici parametreler açıcından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 336 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 73’te ham gri su ve siyah su karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007). Tablo 73. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu (Ortalama Değerler) (Atasoy ve diğ., 2007) PARAMETRE GRĠ SU SĠYAH SU pH 6,9-7,7 7,36-8,14 AKM, mg/l 48 560 BOĠ5, mg/l 90 406 KOĠ, mg/l 245 1218 TKN, mg/l 9 188 NO3-N, mg/l 0 0 T- P, mg/l 7,3 21,26 Yağ&Gres, mg/l <2 26 Ġletkenlik, ms/cm 401 1767 Renk, Pt-Co 12,2 468 Tolam Koliform /100 ml 13634 >106 Fekal koliform /100ml 3565 >106 Deterjan, mg/l 0,6 - AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı teknolojilerin uygulanması mümkündür. Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma, membran biyoreaktör (MBR) (Atasoy ve diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ., 2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik sistemlerden anaerobik sistemlere kadar çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah sudan biyolojik proses sonucunda oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir. Kompost yoluyla değerli ürünler elde edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008). Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ., TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 337 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008). Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır. Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008). Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır. Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından karakterize edilip, rezervuarlarında, karakterizasyonu çamaĢır izlenmelidir. makinelerinde veya Toplanan kuru yağmur sezonda saha suyu tuvalet sulaması için kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır (Baban ve diğ., 2008). 7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması Ceyhan Havzası için öne çıkan problemlerden biri atıksuyun deĢarj edileceği alıcı ortamın tespitidir. Raporun ilgili kısımlarında yer aldığı gibi DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından gelen görüĢ ve öneriler bu bölümde yer almaktadır. Su kalitesinin korunması ve geliĢtirilmesinde; özellikle içme suyu amaçlı baraj rezervuarlarının, su kalitesinin ve içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynaklarının su kalitesinin güvence altına alınması için arıtılmıĢ veya arıtılmamıĢ atıksuların teknik-ekonomik-çevreselsosyal yapılabilir en uygun alıcı ortama deĢarj alternatiflerinin belirlenmesi ve bu amaçla gerekli alt yapı projelerinin öngörülmesi, planlanması, projelendirilmesi, inĢaatı büyük önem taĢımaktadır. Ġçme suyu amaçlı baraj havzalarında veya içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynakları ve beslenme alanlarının korunmasında bu çalıĢmanın önemi daha da büyüktür. Atıksu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 338 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 deĢarjlarında en uygun alıcı ortama deĢarj koĢullarının göz ardı edildiği alıcı ortam uygulamaları özellikle yer altı ve yer üstü su kaynaklarının daha çok kirlenmesi anlamını taĢımaktadır. Ayrıca alternatif atıksu deĢarj olanakları varken, tarımsal drenaj amaçlı derin drenaj kanallarına atıksu deĢarjı uygulamaları tarım sektöründe yer alan çiftçilerin sosyoekonomik olarak olumsuz etkilenmesi, doğal kaynakların çoraklaĢarak kaybı, ulusal düzeyde tarımsal üretimin düĢmesi tehlikelerine yol açmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü sulama ve drenaj Ģebekelerinin iĢletmelerini sulama birliklerine devretmiĢtir. Sulama Birlikleri sulama hizmet alanındaki drenaj kanalı hizmetinden yararlanan her parsel sahibinden söz konusu kanalların temizlenmesi, iĢletme ve bakımı için genel olarak birim parsel büyüklüğünü esas alarak sulama ücreti almaktadır. Dolayısıyla söz konusu drenaj kanallarına, drenaj sistemleri proje kriterlerine göre ve teknik olarak izin verilmesi uygun olmaması yanında drenaj kanallarına deĢarj edilen atıksular için ilgili saymanlığa iĢletme ve bakım ücreti ödenmesi gerekir. Ayrıca, drenaj kanalları yıl içindeki yağıĢtan ve sulamadan dönen suların minimum olduğu dönemlerde özümseme kapasitesi açısından uygun olmayan alıcı ortamlardır. Tarımsal drenaj kanalları iĢletme ve bakım hizmetlerinin aksadığı dönemlerde, siltasyona ve otlanmaya maruz olduğu koĢullarda tarımsal drenaj açısından ve alıcı ortam olarak oldukça kötü Ģartlara haiz olur. Sonuç olarak en uygun alıcı ortama deĢarj hususunda planlama, proje, inĢaat, alt yapı yatırım bedeli hizmetlerine gerekli hassasiyet gösterilmelidir. 7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince detaylı bilgi sahibi olunması gerekir. Böylece, ıslah esnasında ve sonrasında karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 339 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo 74’teki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖ belirlenmelidir. Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi planlarının hazırlanması. Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı hazırlanması. Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik tasarımı (atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve sızıntı suyu toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi projeleri). Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi. Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri. Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması Tablo 74. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin Kontrol Listesi 1. Çevrenin Hassasiyeti a) içme suyu kaynağı olup olmadığı b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu 2. Somut Kirlilik Riski a) Sızıntı suyunun etkisi b) Bitki örtüsünün tahrip olması c) Toprağın renginin değiĢmesi d) Koku emisyonları e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi 3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması b) Gaz emisyonlarının oluĢması c) Toprak kirliliğine neden olması 4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha) b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi 5. Diğer Riskler a) Mevcut potansiyel tehlikeler b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri c) Bilinmeyen yersel durumlar Değerlendirme 1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli 2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı 3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi gerekmemektedir Evet Hayır Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 340 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı, genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur. Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur. Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir. Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç (atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay uygulanmalıdır. Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm) çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 341 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde teĢkil edilmelidir. Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde, uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 133). Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır. Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir. Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra, diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir. Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye edilerek, çevre ve insan sağlığı üzerine olabilecek olumsuz etkilerin önlenmesi gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl) teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 342 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır. Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre, Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır. ġekil 133. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı 7.4.4. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit) artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı ortama ulaĢması Ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 343 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir. Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları, katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Foseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek, ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak foseptik kullanım miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya çalıĢılacaktır. 7.4.4.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler aĢağıda yer almaktadır. Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek, Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek, Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak, Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt altına almak (ürün bazında kullanımlar aylık bazda gerçekçi rakamlarla hesaplanabilir), Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık ve belirli aralıklarla yapmak, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 344 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak, Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek, Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek, Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak, Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek, bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve önerilen düzende kurulması öngörülen Havza Su Ajansı bünyesinde de aynı verilere ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır. Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek, dolayısıyla gerektiğinde çiftçilerin uyarılmasında etkin rol oynayacaktır. Havza-içi kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır. Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar azaltılabilir. Organik Tarıma GeçiĢ Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır. BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve çeĢitliliğinin korunmasıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 345 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir. Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik gübre kullanamamaktadır. Dolayısıyla, toprak verimliliğinin korunması birinci önceliktir. Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır. Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan topraklara oranla % 30–100 daha fazladır. Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır. Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır. Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır. Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000). Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır (FAO, 2002). Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002). Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir. Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66 oranında daha düĢüktür (FAO, 2002). Organik tarım uygulamalarından daha düĢük azot oksit emisyonları kaynaklanmaktadır. Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri Tablo 75‘te gösterilmektedir. (Yazgan, 2006) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 346 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 75. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri Organik Tarımın Etkisi Çok Ġyi Daha Ġyi Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü X Bitkisel çeĢitlilik X Hayvansal çeĢitlilik X Aynı Arazi görüntüsü X Toprak X Toprağın organik madde içeriği X Biyolojik faaliyetler Toprak yapısı X X Toprak erozyonu X Yeraltı ve yüzey suları X Nitrat yıkanması Pestisitler X X Ġklim ve Hava X CO2 X N2O X CH4 X NH3 Pestisitler X X Tarımsal Girdiler X Besi maddesi kullanımı X Su kullanımı Enerji kullanımı X X Organik tarım ile ilgili Ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da yürürlükteki halini almıĢtır (OTEUĠY, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ, bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına bırakılmıĢtır. Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 347 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır. Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmakta ancak yeterince hızlanmamıĢtır. Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı, domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir. 7.4.4.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, Ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip Ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması yönünde bir fayda sağlayacaktır. Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya, toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB tarafından 03.08.2010 tarihli ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu yönetmelik gereği AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru ve uygulanacak toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının %5‘den az olması, arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma çamuru uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu Ģartlara göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur. Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.3.4. te detaylı olarak verilmiĢtir. 7.4.4.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 348 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde Ülkemizde hayvansal atıklar yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır. Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır: Barınak ebatları ve barındırma koĢulları, Barınaklardaki hayvan sayısı, Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri, Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve uygunluklarının irdelenmesi, Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması, Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması, Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi, Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından tamamen uzak tutulmalarının sağlanması, Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve nihayetinde alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması, Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması, Barınaklardaki koĢulların düzenli olması, Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs. Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17 Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‘dir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 349 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları, yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması hususunda baĢvurulacak bir diğer yöntem, Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının geliĢtirilmesidir. Bu kapsamda, uygun stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında, yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki çabalarının hızlandırılması, desteklenmesi ve teĢvik edilmesi gerekmektedir. Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve finansman kaynağı sağlayarak destek vermeleri beklenmektedir. Hayvan Atıkları ile Ġlgili Sorunların YaĢandığı Sıcak Noktalara ĠliĢkin Öneriler BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar yaĢanan alanlarda aĢağıdaki önlemlerin uygulanması önerilmektedir. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak, hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmelerinin sağlanabilir. 7.4.5. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler Havzanın yeraltı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yeraltı su çekiminin envanterinin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 350 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. YanlıĢ kullanımlar ve bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem verilmesi beklenmektedir. 7.4.6. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında) yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve çakıl kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m derinliğe inilerek malzeme alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında olan ve kum rezervi olan arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı, 2010). Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte; ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997) Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 351 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı, jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003). Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003). Kondolf (1997)ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir. Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve Nehir boyunca sediment akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir. Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ġngiltere, Almanya, Fransa, Hollanda, Ġsviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın ―Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı: 26724) içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha derine inilmesine izin verilmemektedir. BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran % 50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 352 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer almaktadır (Ġrtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir. ―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) maden arama ve iĢletme faaliyetleri esnasında veya sonucunda topoğrafyası değiĢen alanların, çevre emniyetinin sağlanarak ve projesine uygun olarak ıslah edilmesini Ģart koĢmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri esnasında ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme kütlesinin veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir deformasyona veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre dayanabilmesi koĢulu) sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler, hidrolojik ve hidrojeolojik özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı çevresi yüzeyden akan veya yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli hâle getirmelidir. Suyolları, çevre doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve alanın su baskınına uğraması olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır. Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma alanı olarak sıralanabilir. ĠĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel, çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003). DSĠ Genel Müdürlüğünün akarsu yataklarını izleme ve değerlendirme faaliyeti kapsamında, AslantaĢ barajı ile Akdeniz arasında çevresel zararların bir komisyon faaliyeti sonucunda tespitine istinaden, DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından Bakanlık oluru temin edilerek Ceyhan nehri AslantaĢ Barajı ile Akdeniz arasında yeni kum-çakıl ocağı iĢletmelerine kapatılmıĢ olup, iĢletme ruhsatı mevcut olan kum çakıl ocaklarının ise iĢletme süresi bittiğinde bu ocakların iĢletme izinleri de yenilenmeyecektir. Dolayısıyla Ceyhan nehri mevcut ocak iĢletmelerinin iĢletme ruhsatı süresi tamamlandığında kum-çakıl iĢletmeciliğine tamamen kapatılmıĢ olacaktır. (DSĠ VI. Bölge Müd.) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 353 / 432 7.4.7. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Arıtma Çamurları Yönetimi Ġlgili Yasal Çerçeve Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı incelenmiĢtir. Ulusal Mevzuat Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir: 1. Atık Yönetiminin Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve 26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008)) Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetilmesine iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin kontrollü bir Ģekilde yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların tehlikelilik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile bir sistematik oluĢturulmuĢtur. Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen atık listesi içerisinde 19. madde olan, ―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atıksu arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül etmektedir (Madde 19.08). Bu bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan tüm atıklara iĢaret etmektedir. 2. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3 Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010)) Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla temas eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı yasaktır. Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve kullanma suyu temin edilen yüzeysel su ve yeraltı suyu besleme havzalarında tamamen yasak olup, bu amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300 m‘lik alanın dıĢında uygulama yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya hayvan yemlerinin hasadı yapılacak alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma çamurunun uygulanması arasında geçen süre en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan, organik madde içeriği %5‘den fazla olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ derinlikte olan veya eğimi %12‘yi geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 354 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yasaktır. Organik madde içeriği %40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da toprağa uygulanması yasaktır. Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu arıtma tesislerinde oluĢan çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması esastır, ancak teknik ve ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru madde Ģartı aranmaz. 3. Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010)) Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde Depolanabilme Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama tesislerinde bertarafı mümkündür. Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici Madde 4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az %50 kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi ve atığın kararlı hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli Depolama Tesislerinde 01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir. Ancak mevcut susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması, özellikle kentsel atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak mümkün değildir. Termal kurutma için de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu sebeple minimum KM oranının %30-35 düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira depolanan kentsel katı atıkların özellikle yaz dönemindeki su muhtevası da %65-70 düzeylerine ulaĢabilmektedir. Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006)) Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve bertarafı ile ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de belirtilen hususlar gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede yayımlanan). Arıtma çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının, ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere uygun olarak yapılması esastır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 355 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ġlgili AB Mevzuatı AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur Direktifi‘dir. 1. AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture. AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri olduğu kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal konsantrasyonları ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal miktarlarına iliĢkin kısıtlar getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile hayvan otlatma ve/veya hasat süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır. Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer meyve ve sebze ekinlerinin büyüme döneminde araziye uygulama yapılamaz. Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları 2. Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP) Projesi, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın Korunmasına ĠliĢkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST, 2005) Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10 düzeyinde olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl civarındadır. AB Komisyonu‘un Kentsel Atıksu arıtma Direktifi‘nin uygulanmasına iliksin 1999 tarihli raporunda yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür. Rapora göre, 1998‘de tarımda arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65 (Fransa) arasında değiĢirken, AB ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır. Ayni raporda 2005 yılı için AB ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği tahmin edilmektedir. Türkiye için ise Yatırım Planı‘na göre, tarımda kullanılan arıtma çamuru miktarının bugünkü %5-10 seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda kullanılmasının su Ģekilde gerçekleĢmesi beklenmektedir: 2.2 Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu arıtma tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri AB Kentsel Atıksu arıtma Direktifi uyarınca AAT‘lerin kurulum ve isletme maliyetlerine dahildir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 356 / 432 2.3 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama) çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni bir maliyet gelmemektedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, Organize Sanayi Bölgeleri‘nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~ %15)) değerlendirilmiĢtir. Marmara Cevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi, 2007) Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği üzere organik maddelerin düzenli depolanan atik içerisinde ayrılması konusundaki ihtiyaç ve kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma metotları geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler Ģunlardır: 2.4 Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması 2.5 Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun kurutulması 2.6 Çamurun yakılması Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen organizmalar ve ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile çamurun gübre değeri ve toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından kabul görmesidir. Çamurun kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu çamurunun yüksek miktarlarda oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master Planlarda söz konusu stratejiler ortaya konmaktadır. Önerilen Yönetim YaklaĢımı Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 357 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Doğrudan Araziye Uygulama Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000 nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak, doğrudan araziye uygulanması düĢünülmelidir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur miktarının toplam çamur üretiminin %30-40‘ı düzeyine ulaĢması beklenmektedir. AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel nitelikli endüstriyel çamurların da toprakta uygulamalarına kısmi izin verilmektedir. Ancak mevcut durumda Türkiye‘de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel Gösterge Sonuçları‖na göre 2004 yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, % 56'sı düzenli depolanarak, % 29'u belediye düzensiz depolama sahası, % 15‘i ise araziye atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve Orman Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar yapılmalıdır Diğer Yöntemlerle Bertaraf Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu yapılmaması esastır. EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde depolama sonrası araziye uygulama da duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim seçeneğidir. Özellikle BüyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir Fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 358 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 359 / 432 8. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 HAVZA KORUMA EYLEM PLANI 8.1. Havza Yönetimi 8.1.1 Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 76) Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008). Tablo 76. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları KURUM Devlet Planlama TeĢkilatı Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (2007 yılından itibaren ÇOB bünyesinde) ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler, su arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı) Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile uygulanmalarının temin edilmesi Su kirliliğinin önlenmesi Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması Belirlenen RAMSAR sahaları Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin koordinasyonu Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su kaynaklarına iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin onaylanması Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem planlarının hazırlanması Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması Su yataklarının rehabilitasyonu Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma tesislerinden boĢaltımların izlenmesi Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi Nehir havzasının geliĢtirilmesi Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı 25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi Yerüstü ve yeraltı sularının korunması Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması Sel kontrolü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 360 / 432 KURUM Sağlık Bakanlığı Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Ġller Bankası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik, planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların uygulanması ve izlenmesi Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların uygulanması ve izlenmesi Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı Tarımda su kaynağı kullanımının korunması Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma ve belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin tasarlanması ve finansmanı Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır. Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde Mevcut Su ve Atıksu Yapılanması durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3 te verilmiĢtir. Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi yürütmektedirler: BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER GÖREVLĠ KURUM BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet Alanlarındaki YerleĢimler (Ġlçe/Belde Belediyeleri ve Köyler) BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler) DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini projelerinde) BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler (BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan Belediyeler) Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri Müdürlükleri Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri Kırsal YerleĢimler Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Modeli ile) Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 361 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir: 2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde örneklerin %95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını sağlamaktadır (OECD, 2008). Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir (TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir. Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‘nda 2012 yılına kadar AAT‘ne bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‘e ulaĢtırılması (ülke nüfusunun %60‘ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a). Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil suları) statülerine iliĢkin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu sistematik değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 77) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 362 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 77. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması AB ÜLKELERĠ TÜRKĠYE 2000 2003 2006 2004 2007 2006 2008 2009 2011 2009 2012 2010 2013 2012 2015 2015 2025 REFERANS Direktifin yürürlüğü girmesi Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin ve yetkililerinin belirlenmesi Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar, etkiler ve ekonomik analiz Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması Nehir havzası yönetim planının ve önlemler programının tamamlanması Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale getirilmesi Çevre amaçlarının karĢılanması Mad. 25 Mad. 23 ve 3 Mad. 5 Mad. 8 ve 14 Mad. 13 Mad. 11 ve 13 Mad. 9 Mad. 11 Mad. 4 Mevcut su ve atıksu yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir: Su yönetimi havza esaslı değildir. Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır. Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan tanımamaktadır. Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir. Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir. Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı oluĢturulmamıĢtır.) Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır. AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır. DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir. Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir. Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir: TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 363 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi: BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı içinde: Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden endüstriyel tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce yürütülmektedir. BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer Belediyelerde: Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce izlenmektedir. Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi: Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl, baraj, sulak alan ve yeraltı suları) akım, içme/kullanma ve sulama suyu kalitesi izlemesi DSĠ Bölge Müdürlükleri Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ) (akım, hidrolojik rasatlar) Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman Bakanlığı Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda) Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su kalitesi izlemesi ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..) Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda kalite izlemesi Tarım ve KöyĠĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü Ġçme suyu Ģebekelerinde su kalitesi izlemesi Ġl Sağlık Müdürlükleri Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri BB SK Ġdareleri Tarım/hayvancılık faaliyetleri sonucu oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi Ġl Tarım ve KöyĠĢleri Müdürlükleri DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama: DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır. BB Görev Alanı Dahilinde: BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire BaĢkanlığı BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (Valilik onayı ile) BB Görev Alanı DıĢında ve Diğer Belediyelerde: Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman Bakanlığı (Valilik/Kaymakamlık onayı ile) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 364 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir: DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta) AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel atıksu arıtma tesisi deĢarjlarından gelen noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok önemli bir adım olmuĢtur. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir. Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir. 8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında Ülkemiz için de örnek teĢkil edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve uygulamalar incelenmiĢtir. 8.1.2.1. Fransa’da Havza Yönetimi Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004). Ġdari Yapı Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6 havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin % 70‘i merkezi idareye, % 30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 365 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bakanlığının (Türkiye‘deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir. Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır. Su Mevzuatı Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık) aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atıksuların arıtılması ile ilgili su mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır. Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atıksuların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs 1991 tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız mevzuatı esas alınmaktadır. Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir. Yeraltı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre yürütülmektedir; • Normal (YağıĢlı) Durumlarda; - 8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir. - 8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır. - 80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir. • Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda; Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir. • Kronik Kuraklık Durumunda; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 366 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında kısıtlama yapılabilmektedir. Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre yürütülmektedir ; • Normal Durumlarda; - 8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir. - 400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır. - 1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir. - Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma yapılabilmektedir. Havza Su Yönetimi Havza Su Kurulu (Komitesi): Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak oluĢturulmuĢtur (ġekil 134). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza planlarına uygun olması gerekmektedir. Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ ünü sanayiciler, çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler, 1/3‘ ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur. Su Ajansı: Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 367 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının planlaması ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır. Su ajansları kullanılan suların ücretlendirilmesinden, atıksu bedelinden ve kirlilik kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında, %93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için % 33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir. Belediyeler Ġçme ve kullanma suyu ve atıksu bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır. Atıksuyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir. Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~ % 20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır. Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da belediyeler tarafından yapılmaktadır. Ġmtiyazlı Su ġirketleri Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir. Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 368 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Su Polisi Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli su politikasını tespit etmektedir. Uluslararası Su Ofisi (IWO) 1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslararası Su Ofisi su sektöründe çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim, organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır. Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır. Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964 yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b). Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 369 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004). Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004). Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95 seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir (Gökdemir, 2007). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 370 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007) ġekil 134. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması 8.1.2.2. Ġngiltere’de Havza Yönetimi Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci geçirmiĢtir. DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988) ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 371 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür. Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- ) Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir. Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik bir değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü açmıĢtır. Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil 135‘te özetlenmiĢtir (Wong, 2009). Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam etmektedir. Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslararası (AB Su Çerçeve Direktifi) mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 372 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 135. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur. Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur. Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water) Su Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 373 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer alabilmektedir. Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir. ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD, 2008b). ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır. Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir. ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore vd., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003). Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir. TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004). ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtirme iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 374 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002 yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır (Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008b). 8.1.2.3. Ġspanya’da Havza Yönetimi Genel Ġdari Yapı Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009). Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az nüfusludur. Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır. (ġekil 136) Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir yaklaĢımla teĢvik edilmesidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 375 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Su Yönetimi Yapılanması Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17 otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol açabilmektedir. Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve Direktifinin uygulanması kapsamında gerekli ―önlemler programı‖nın geliĢtirilmesi aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama faaliyetleri devam etmektedir. Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur. Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır. Sulama Suyu Yönetimi Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır. Ġspanya‘daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 137‘de verilmiĢtir (Mateos vd., 2005). Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 376 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler, yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder. Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi, personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir. Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 377 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Kırsal YerleĢimler ve Su MüsteĢarlığı (Sekreterliği) özerk Milli Parklar Genel Müdürlüğü Ġdaresi Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği (MüsteĢarlığı) Deniz ĠĢleri Genel Sekreterliği (bağlı 4 Müdürlük) özerk Kırsal Çevre Genel Sekreterliği Hidrografik Konfederasyon Kurumu Doğal Çevre ve Orman Genel Müdürlüğü (bağlı 3 Müdürlük) Devlet Meteoroloji Ajansı Çevresel Kalite ve Etki Değerlendirme Genel Müdürlüğü (Avrupa Çevre Ajansı Ulusal Odak Noktası) (bağlı 3 Müdürlük) Kırsal Çevre için Sürdürülebilir Kalkınma Genel Müdürlüğü (bağlı 4 Müdürlük) Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (bağlı 5 Müdürlük) ġekil 136. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması Ġklim DeğiĢikliği Ofisi (bağlı 3 Müdürlük) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 378 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Genel Kurul AnlaĢmazlıkları çözer (Genel kurulca seçilir.) Su Jürisi (Hakem Heyeti) 3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan Yard., Sekreter, Muhasip) Yönetim Kurulu TeftiĢ Kurulu DanıĢmanlar, avukatlar, denetçiler vb. Genel Müdür ĠĢletme Müdürlüğü Bakım Müdürlüğü Ġdari ve Mali ĠĢler Müdürlüğü ġekil 137. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları: Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8 seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004). Su yönetiminde Özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985 tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003). Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‘ine hizmet götüren Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 379 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004). Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma) kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004). Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır. Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003). Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta, böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008b). 8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir. Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir: Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere yapılandırılmıĢtır. Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arz etmektedir. Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az imkan tanımaktadır. Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum, akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 380 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel, altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve denetime imkan vermemektedir. Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu tarifesi uygulanmamaktadır. AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır. Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir (kuruluĢ aĢamasındadır.) Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 138’deki gibidir. ġekilden de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi ı üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri 1. Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi izleme verileri (Pilot Projelerde) 2. Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri ĠSKĠ Genel Müdürlüğü 4. Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su kalitesi izleme verileri 5. Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su kalitesi izleme verileri DSĠ Genel Müdürlüğü DSĠ Bölge Müdürlükleri 6. Akarsularda akım (debi) ölçümleri 7. Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi izleme verileri 8. Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri 9. Sulama suyu kalitesi izleme verileri 10. Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama suyu tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi izleme verileri Deniz Kuvvet Komutanlığı Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi BaĢkanlığı 11. veriler 3. Atıksu deĢarjları izleme verileri Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 381 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Çevre ve Orman Bakanlığı MüsteĢar MüsteĢar Yardımcıları Bağlı Kurumlar DSĠ Genel Müdürlüğü (Su tahsisleri, su kalitesi izleme) DMĠ Genel Müdürlüğü (Ġklim değiĢikliği) Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Orman Genel Müdürlüğü Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası) Taşra Teşkilatı ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü İl Mahalli Çevre Kurulları İl Çevre ve Orman Müdürlükleri Su ile ilgili işbirliği Gerektiren Diğer Kurumlar İl Sağlık Müdürlükleri İl Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri Büyükşehir Su Kanalizasyon İdareleri Ulaştırma Bakanlığı Denizcilik Müsteşarlığı ve DHL Genel Müdürlüğü Deniz KK. Seyir, Hidrografi, Oşinografi Dairesi Başkanlığı ġekil 138. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 382 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınabileceği düĢünülmektedir. Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi (Havza Su Kurulu) ve Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanmayı esas almakta ve su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne bağlı Su Polisliği‘nce uygulanmaktadır. Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve gerekli yatırımların yapılması hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir (ġekil 139). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 383 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu 1 Başkan (sivil) 100 üye: 1/3 Tüketici, STK temsilcileri 1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri 1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları İl Valisi Su Polisi İl Çevre ve Orman Müdürlükleri bünyesinde Her ilde 5-6 adet; Su kalitesi için izleme Su Ajansları Yönetim Kurulu 1 Başkan: Başbakan tarafından atanır. 33 Üye: 11 Tüketici, STK’lar 11 İl/Belediye Meclisleri 11 ilgili Bakanlıklar tarafından atanmış üyeler Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor. İl/İlçe Belediyeleri Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.) Büyükşehir/ İl SK İdareleri Su/atıksu ücretlerini toplamak Su/atıksu yatırımlarını yapmak/tesisleri işletmek Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi Tamamen özerk yapıda (mali ve idari bakımdan) 6 yılda bir seçimle oluşturulur. Yılda 2 kez: -Havza ile ilgili su politikası belirlenir. -Su ajanslarınca hazırlanan yıllık havza planlaması, bütçe ve su tarifelerini onaylar. -Su Ajansı Yönetim Kurulu’nu tayin eder. Su Ajanslarınca Teşvik (SKİ İdareleri, Endüstri) Su Polisi (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü bünyesinde) DSİ Havza Müdürlükleri Sulama Suyu Yönetimi (tahsisler ve kalite izlemesi) Ulusal boyutta su temini/sulama ve enerji projeleri İller Bankası Genel Müdürlüğü SKİ idarelerine uygun şartlarda kredi/finansman temini Çevre ve Orman Bakanlığı’na bağlıdır. Planlama (Havza Su Yönetimi Planı) Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile ġekil 139. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir: Havza Su Kurulu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 384 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB) Su Polisliği Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri Diğer Destekleyici Kurumlar Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir: Havza Su Kurulu (HSK) Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir. HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri HSA/ÇĠB tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen) tarifeleri onaylamaktır. Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre, sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta (sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır. Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp yönetimin bilgisine sunulmalıdır. Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB)- (HSA/ÇĠB) Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB)- benzeri bir yapılanmanın (HSA/ÇĠB) amacı su havzalarını kirliliğe karĢı korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB, Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile BaĢbakan tarafından atanmalıdır. HSA/ÇĠB Yönetim Kurulu, toplam 33 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları bütçeyi onaylar, su tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘in bütçesi, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 385 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Belediye Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir yüzdesi (%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur. HSA/ÇĠB, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza Yönetim Planı‘nda yer alan öncelikli projelerin finansmanı ile iyi arıtma uygulamalarını teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. HSA/ÇĠB‘in kendi personel ve diğer harcamaları için gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir. HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite izlemesi HSA/ÇĠB tarafından yürütülmelidir. Belediyeler Havza‘da yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‘nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli, diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖ çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil 140). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 386 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 140. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. HSA/ÇĠB, Havza Yönetim Planları‘ndaki öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla kaynak aktarabilir. Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir. Su Polisi Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her il‘de istihdam edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli olmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 387 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6 yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca, hizmet kalitesi ve mali performansı yetersiz BüyükĢehir Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin özelleĢtirilmesi de değerlendirilmelidir. Ġller Bankası Genel Müdürlüğü, Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir. 8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler Mevcut Durum Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi (toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 78‘de özetlenmiĢtir. Tablo 78. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu YerleĢim Birimi Nüfusu Belediye Sayısı Ortalama Su Temini Ücreti 3 (TL)m ) Ortalama Atıksu UzaklaĢtırma 3 Ücreti (TL/m ) Toplam TL/m 3 ($/m )* 84 - 2000 16 1,34 0,9 2,24 (1,49) 2.000 – 10.00 25 1,83 0,55 2,38 (1,59) 10.000 – 100.000 32 1,43 0,54 1,97 (1,31) 100.000 13 1,04 0,32 1,36 (0,91) 1,47±0,33 cv=0,22 0,58±0,24 cv=0,36 2,05 (1,37) Ağırlıklı Ortalama Değerler 1 $ =1,5 TL 3 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 388 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablodan da görüldüğü üzere ağırlı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arz etmektedir. Mevcut durumda söz konusu tarifelerin su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından sübvansiyon, ikincisinde ise Belediye‘nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi) harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu söz konusu olabilmektedir. Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir. Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18 TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV tutarı, 0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl) olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması) Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin ortalama % 0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005). KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli, 4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır. Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin %60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (= %26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler. ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‘den ~0,70-75 TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 + 0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 389 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ÇOB Tarifeler Yönetmeliği Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde Uyulacak Esul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik 27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı, onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır. Ġlgili Yönetmelik, • Kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına iliĢkin yatırımlara, • Atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına, • Arıtma çamuru bertarafına, • Evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb) ve bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi ve bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine iliĢkin usul ve esasları kapsamaktadır. Bu yönetmelik yürürlüğe girmesiyle, atıksu ve atık yönetimi hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını öngören bir tarife sistemine kavuĢmaktadır. Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da yer almaktadır. Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 390 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile birlikte yürütülmekte (ġekil 141) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır. BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı: İl sınırı (İstanbul/İzmit) ili merkeze alan 50 km yarıçaplı bir daire içindeki Belediyeler Ġlçe Belediyeleri Hizmet Alanı: Belediye sınırları içi B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı: Atık Yönetim Planı Hazırlamak Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi Atık İşleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı /İşletimi Ġlçe/Belde Belediyeleri: Atık Yönetim Planlarını İlçe ölçeğinde hazırlamak (toplama, geri kazanım/geri dönüşüm, yerel kompost) Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa) Depolama Tesislerine Taşıma Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri görev alanı dıĢındakiler dahil): Atık Yönetimi Birlikleri (AYB): (KAAP, 2006/2009) Hizmet alanı: Genelde il sınırlarını esas alarak oluşturulan, Atık Toplama Havzaları içindeki Belediyeler Birlik Üyesi Belediyeler: Hizmet alanı: Belediye sınırları içi Çevre ve Orman Bakanlığı: AYB Yönetimi: Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp uygulamak Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli Depolama) ve Arıtma (Kompost/Biyometan/Termal dönüşüm) Tesisleri arasında taşıma Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin Yapımı/İşletimi Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj atıkları) için yer belirleme (Yatırım ve İşletim ambalajlı ürünleri piyasaya sürenlere ait) Birlik Üyesi Belediyeler: Atık Yönetim Planlarını İlçe ölçeğinde uygulamak Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya (yakınsa) Düzenli Depolama Tesislerine Taşıma Ambalaj Atıkları Geri dönüşümü (ikili toplama ve/veya kumbara + geri dönüşüm merkezleri) ve Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve AYEP, İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı hazırlamak, uygulamaları izlemek Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve Uygulamaları izlemek Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve İşletme İzin Sürecini Yönetmek ġekil 141. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 391 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır. Sözkonusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır. Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yeraltı sularından sağlanan içme/kullanma sularının maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m 3 (~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir. Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir. Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti, 25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3) olacaktır. Bu durumda, Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3 alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu tarifelerinin çok büyük oranda, 1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3) aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 392 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atık Yönetimi Tarifesi EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir 5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli, 5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay) bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir 10.000 $/kiĢi.yıl) BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12 m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse, Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3 olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir. Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı, olup; OECD kriterlerine uygundur. 8.3. Kentsel AAT Planlamaları Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması faaliyetlerini kapsamaktadır. Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT ler yerinde incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 393 / 432 çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca planlama GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır. Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir: 1. Alternatif: Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır. 2. Alternatif: Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda atıksu arıtma tesisinde arıtılması planlanmıĢtır. 3. Alternatif: Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır. Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 394 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Proses Tipi Seçimi için Kriterler Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri’nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo 79‘da verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu 10.000‘in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri (BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir. Söz konusu yönetmeliklere göre hassas alan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu 2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 395 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur. Tablo 79. Planlama ÇalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçim Tablosu Arıtma Nüfus Aralığı N<2000 YerleĢim Durumu Proses Tipi Mertebesi Ön Arıtma* Çamur Arıtma Ġçme Suyu Havzası Paket Arıtma Ġkincil KI Çamur Kurutma Yatakları Hassas Alan Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil KI/Foseptik -/Kurutma Yatakları Diğer Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil KI+Foseptik -/Kurutma Yatakları Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil/ileri KI+ĠI+YAKT Graviteli Yoğ. + Sistemi Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma Diğer Sistemi Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġkincil KI+ĠI+YAKT Ġçme Suyu Havzası*** Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Mekanik BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri KI+ĠI+YAKT Mekanik Ġçme Suyu Havzası 2000<N<10000 Hassas Alan ** ** 10000<N<50000 50000<N<100000 100000<N<250000 N>250000 Hassas Alan *** Diğer Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġçme Suyu Havzası Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Ġçme Suyu Havzası Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Ġçme Suyu Havzası BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Hassas Alan BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri Diğer BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri * KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu Ġkincil Yatakları Graviteli Yoğ. + Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik Ġkincil KI+ĠI+HKT Çamur Çürütme + Mekanik HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu ** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır. *** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır Ceyhan Havzası, ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği Hassas Ve Az Hassas Su Alanları Tebliği’ne” göre EK 1A‘da sıralanan hassas havzalar arasında yer almamaktadır. Söz konusu Tebliğe ait EK 1C‘de Hassas Koy, Körfez ve Kıyılar sıralanmıĢtır. Buna göre; bir kısmı Ceyhan Havzası etki alanı içerisinde yer alan Ġskenderun- Mersin Mezitli kıyı Ģeridi Hassas Alan olarak ilan edilmiĢtir. ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği’ne” göre hassas alanlara TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 396 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimlerinden yapılacak kentsel atıksu deĢarjları için ileri arıtma mertebesinde atıksu arıtma zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu nedenle söz konusu kıyı Ģeridine deĢarj yapan ve nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimleri ve/veya atıksu arıtma birlikleri için planlanan Kentsel Atıksu arıtma Tesislerinde ileri arıtma yapmaya imkan veren proses tipleri seçilmiĢtir. Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel atıksu arıtma tesislerinin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu bir rölatif maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi için, üç alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde bulundurulmuĢtur. Tablo 80. Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER I-1 Adana Ceyhan 139.290 I-2 Osmaniye Toprakkale 8.973 I-3 Osmaniye Tüysüz 2.705 I-4 Osmaniye Cevdetiye 3.160 I-5 Adana Sumbas 2.418 I-6 Adana Doruk 2.766 I-7 Adana Kurtpınar 2.308 (ATIKSU TOPLAMA ALANI) PROJE NÜFUSU AAT PROSES TĠPĠ Ġleri Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma ĠLK YATIRIM M. 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) (EURO) 3.765.270 7.839.030 580.623 703.350 256.406 337.473 285.041 366.923 237.547 313.404 260.337 338.933 230.096 309.097 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 397 / 432 AAT NO AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER I-8 Adana Mercimek 3.739 I-9 Adana Ġmamoğlu 25.257 I-10 Osmaniye Hasanbeyli 2.928 I-11 Osmaniye Bahçe 14.778 I-12 Osmaniye Kadirli 108.542 I-13 Adana Büyükmangıt 3.332 II-1 KahramanmaraĢ 9.560 II-2 KahramanmaraĢ II-3 KahramanmaraĢ Önsen Fatmalı Kılılı Türkoğlu KahramanmaraĢ Karacasu Hacımustafa (ATIKSU TOPLAMA ALANI) KahramanmaraĢ PROJE NÜFUSU 24.093 596.472 Kavlaklı 3.165 Osmaniye Düziçi 46.703 Osmaniye Gökçayır 2.151 II-7 KahramanmaraĢ Ġmalı 2.259 II-8 KahramanmaraĢ YeĢilyöre 4.150 II-9 KahramanmaraĢ Dadağlı 2.613 II-10 KahramanmaraĢ Kale 5.120 II-11 KahramanmaraĢ YeĢilova 2.624 II-12 KahramanmaraĢ Andırın 8.238 II-13 KahramanmaraĢ Döngele 3.117 II-14 KahramanmaraĢ Kürtül 2.982 II-15 KahramanmaraĢ Geben 2.166 II-16 KahramanmaraĢ Elmalar 4.517 II-17 KahramanmaraĢ Fatih 5.875 II-18 Osmaniye Ellek Atalan YarbaĢı Böcekli 15.417 II-19 KahramanmaraĢ Karadere 1.921 III-1 KahramanmaraĢ ġekeroba 16.565 II-4 II-5 II-6 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT PROSES TĠPĠ Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Paket Arıtma Ġleri ĠLK YATIRIM M. 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) (EURO) 319.673 400.738 1.175.681 1.821.339 270.587 345.825 815.840 1.161.391 3.176.528 6.127.207 295.532 375.060 606.278 737.294 1.138.480 1.634.058 10.148.608 25.827.819 285.385 360.988 1.787.639 3.070.313 219.332 300.742 226.765 306.500 343.274 427.351 250.391 326.091 396.103 480.329 251.101 333.961 547.756 678.459 282.371 357.921 274.029 349.551 220.373 303.354 363.671 444.091 435.043 524.954 839.754 1.223.075 203.033 287.133 881.889 1.277.930 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 398 / 432 AAT NO (ATIKSU TOPLAMA ALANI) AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER PROJE NÜFUSU Beyoğlu Gaziantep Sakçagöze 5.876 III-3 Gaziantep ġatırhüyük 3.296 III-4 Gaziantep Atalar 2.255 III-5 KahramanmaraĢ Evri 3.440 III-6 KahramanmaraĢ Büyüknacar 2.729 Belören 2.271 Bozlar 2.468 Çağlayancerit 18.704 III-2 III-7 III-8 III-9 Adıyaman KahramanmaraĢ KahramanmaraĢ III-10 Adıyaman Balkar 2.539 III-11 Adıyaman GölbaĢı 35.470 III-12 Adıyaman Harmanlı 2.409 III-13 KahramanmaraĢ Pazarcık Narlı 46.432 Göksun 26.539 121.430 IV-1 KahramanmaraĢ IV-2 KahramanmaraĢ Demircilik Söğütlü Çiçekköy Karaelbistan Elbistan IV-3 KahramanmaraĢ Ericek 3.644 IV-4 KahramanmaraĢ Tombak 2.498 IV-5 KahramanmaraĢ Çoğulhan 2.922 IV-6 KahramanmaraĢ ArıtaĢ Çobanbeyli Bakraç 11.197 IV-7 KahramanmaraĢ Baydemirli 4.056 IV-8 KahramanmaraĢ Ilıca 3.099 IV-9 KahramanmaraĢ ġahinkayası 3.946 IV-10 KahramanmaraĢ Tekir 4.152 IV-11 KahramanmaraĢ Değirmendere 2.424 IV-12 KahramanmaraĢ Kanlıkavak 2.756 IV-13 KahramanmaraĢ BarıĢ 3.007 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT PROSES TĠPĠ Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri ĠLK YATIRIM M. 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) (EURO) 435.058 536.206 293.382 375.773 226.495 303.337 302.060 380.524 257.946 335.396 227.596 306.928 240.847 316.758 957.998 1.278.869 245.557 324.477 1.481.936 2.304.517 236.927 315.939 1.780.546 2.909.686 1.216.033 1.695.249 3.429.027 6.988.422 314.151 391.170 242.865 319.051 270.215 352.563 675.246 989.527 337.938 416.152 281.271 356.705 331.644 409.399 343.347 421.774 237.915 314.211 259.646 335.450 275.563 357.949 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 399 / 432 AAT NO (ATIKSU TOPLAMA ALANI) AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER PROJE NÜFUSU IV-14 KahramanmaraĢ Ekinözü 8.593 IV-15 KahramanmaraĢ Ġğde 2.691 IV-16 KahramanmaraĢ Izgın Doğan 6.573 IV-17 KahramanmaraĢ AfĢin 45.646 IV-18 KahramanmaraĢ Büyükyapalak 3.682 IV-19 KahramanmaraĢ Altınelma 3.222 IV-20 KahramanmaraĢ Tanır 2.919 IV-21 KahramanmaraĢ Büyükkızılcık 5.776 IV-22 KahramanmaraĢ Bozhüyük 1.473 IV-23 KahramanmaraĢ Çardak 1.847 IV-24 KahramanmaraĢ Esence 834 IV-25 KahramanmaraĢ Dağlıca 1.234 IV-26 KahramanmaraĢ Büyüktatlı 1.930 IV-27 KahramanmaraĢ Alemdar 1.068 IV-28 KahramanmaraĢ TaĢoluk 1.383 IV-29 KahramanmaraĢ Akbayır 1.670 IV-30 KahramanmaraĢ BakıĢ 2.565 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT PROSES TĠPĠ Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Ġleri Arıtma TOPLAM ĠLK YATIRIM M. 30 YILLIK ĠġLETME M. ġZD (EURO) (EURO) 563.781 635.831 255.459 334.168 469.623 572.726 1.759.966 3.053.936 316.391 397.111 288.823 372.030 270.020 352.360 430.002 519.974 169.415 255.922 197.668 282.036 114.960 209.415 150.154 238.860 203.681 287.751 136.070 226.796 162.288 249.535 184.549 269.756 247.276 326.026 52.191.771 91.311.949 Tablo 81. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO (ATIKSU TOPLAMA ALANI) AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER PROJE NÜFUSU ĠLK YATIRIM M. (EURO) I-1-D Adana Çelemli 1.396 97.720 I-2-D Osmaniye Kırmıtlı 1.060 74.200 I-3-D Adana Zeytinbeli 1.802 126.140 I-4-D Adana Kurtkulağı 1.521 106.470 I-5-D Adana Birkent 1.380 96.600 I-6-D Adana Kösreli 1.808 126.560 I-7-D Adana Hamdilli 1.050 73.500 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 400 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AAT NO (ATIKSU TOPLAMA ALANI) AAT’NĠN BULUNDUĞU ĠL AAT BAĞLI YERLEġĠMLER PROJE NÜFUSU ĠLK YATIRIM M. (EURO) I-8-D Adana Sağkaya 1.262 88.340 I-9-D Adana Gazi 1.860 130.200 I-10-D Osmaniye Mehmetli 1.528 106.960 I-11-D Osmaniye Alibeyli 1.815 127.050 I-12-D Adana Mustafabeyli 1.921 134.470 I-13-D Adana YeĢilköy 1.744 122.080 I-14-D Adana Kaldırım 1.675 117.250 TOPLAM 1.355.620 Tablo 82.Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT'NĠN BULUNDUĞU ĠL ĠLÇE BELDE Adana Yumurtalık Merkez Adana Kozan Merkez TESĠSTE KULLANILAN ARITMA SĠSTEMĠ TÜRÜ TEKNOLOJĠSĠ AraĢık Kesikli Biyolojik Reaktör Doğal Arıtma Stabilizasyon Havuzu REVĠZYON ĠHTĠYAÇ SEBEBĠ Fiziksel Arıtma Birimlerinin Yenilenmesi Stabilizasyon Havuzlarının Kısmi Havalandırmalı Lagünlere DönüĢtürülmesi Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo 83’te verilmiĢtir Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır. Tablo 83. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro) Senaryo AAT Yatırım Maliyeti Aktif Doğal Yenileme Çamur Arıtma Toplam ĠYM ĠĢletme Maliyeti Kolektör Maliyeti Toplam Yatırım Maliyeti Toplam Maliyet Alternatif I 52.929.202 2.466.910 1.626.875 57.022.987 95.886.457 423.442 57.446.429 153.332.886 Alternatif II 53.190.363 1.570.630 1.626.875 56.387.868 96.448.838 2.792.710 59.180.578 155.629.416 Alternatif III 52.432.929 1.273.270 1.626.875 55.333.074 96.031.305 5.670.878 61.003.952 157.035.257 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 401 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif, havzada yapılan proje 2. paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. AAT planlamaları, paydaĢ toplantıları sonrasında değiĢikliklerin birinci alternatife iĢlenmesi ile nihai halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 84‘te verilmiĢtir. Tablo 84.Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro) AAT Yatırım Maliyeti Aktif Doğal Yenileme Çamur Arıtma Senaryo Nihai 52.191.774 1.527.540 1.626.875 Toplam ĠYM ĠĢletme Maliyeti 55.346.189 96.201.078 Kolektör Maliyeti Toplam Yatırım Maliyeti Toplam Maliyet 5.610.147 60.956.336 157.157.414 Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil 142’de verilmektedir. Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma), AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Ceyhan Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 13.913.878 €, 2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 8.016.180 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 12.114.119 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 21.302.013 €‘dur. Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer tüm faaliyetlerin sonuçları EK IX’ da, mevcut ve planlanan kentsel AAT‘leri haritası EK X’da verilmektedir TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 402 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 * Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür. ġekil 142. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 403 / 432 8.4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı Ceyhan Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl (2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamaların nasıl ve hangi kurumlar tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır. Eylem planı takvimi EK XI‗de verilmiĢtir. 8.4.2. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir. 8.4.3. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır. 8.4.4. Atıksu Yönetimi Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerin kurulması, kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü kirlilik kaynağında AAT‘lerin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır. 8.4.4.2. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 404 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ, büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır. Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate alınmıĢtır. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 85 te verilmektedir. Tablo 85. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri NÜFUS ARALIĞI AAT ĠġLETMEYE ALINMA TARĠHĠ >100.000 2010 50.000-100.000 2012 10.000-50.000 2014 2.000-10.000 2017 <2.000 2017 Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır. Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır. 8.4.4.3. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır. 8.4.4.4. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 405 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)‘e devredilmektedir. Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır. 8.4.4.5. Yağmur Suyu Altyapı Durumu 2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve illerin büyüklüğüne bağlı ol arak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir. 8.4.4.6. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi 2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir. 8.4.4.7. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı, tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir. DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 406 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir( ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir. 2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir. 8.4.5. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber, proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde; atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır. 8.4.5.2. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır. Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir. 8.4.5.3. Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 407 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için 2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir. Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır. 8.4.5.4. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için 2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir. Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir. Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır. Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre, Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 408 / 432 8.4.5.5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir. Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir. Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır. 8.4.5.6. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir. Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir. Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır. 8.4.6. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü 8.4.6.2. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir. Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM). Tarımsal AraĢtırma Enstitüleri ve Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri de konuyla ilgili diğer kurumlardır. Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.4.4.1‘de önerilen düzene geçilmesi gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu iĢbirliğinin yanı sıra HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 409 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Bölüm 7.4.4.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması beklenmektedir. Bu tarihten itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi rutin bir iĢlem olarak sürdürülmelidir. Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir. Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır. Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.4.1‘de detay bilgi verilmiĢtir. Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir. Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmalar 2013 yılı baĢında hız kazanarak 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım topraklarının %80‘inde organik tarıma geçilmiĢ olması beklenmektedir. AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar Bu konu Bölüm 7.4.4.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip toprakların seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından koordineli olarak yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması önerilmektedir. Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen HSA/ÇĠB denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 410 / 432 Mevcut durumda ülkemizde AAT çamurlarının özellikleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır. 8.4.6.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir. Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Bölüm 7.4.4.3‘de sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir aĢamadır. Bu tip bir veri bankası ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her iki ana kurum ve ilgili il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB tarafından yürütülmesi önerilmektedir. OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu konuda yine her iki kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü çalıĢmaların 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara göre güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir. Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir. Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi önerilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 411 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Hayvansal Atıkların Katı ve Sıvı Kısımlarını Ayrı Toplanması, Katı Kısımlarını KompostlaĢtırılması ve Sıvı Kısımlarının Sürüm Safhasında Toprağa Enjeksiyonu ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması Hayvansal atıkların katı ve sıvı kısımlarının ayrı toplanması, katı kısımlarının kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı, seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda hibe desteği uygulanabilir. Hayvansal Atıkların Alıcı Ortama DeĢarjının Denetlenmesi BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır. Su Ürünleri YetiĢtiriciliği ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması ve Ġlgili Mevzuatın Hazırlanması Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 412 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı iki kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri beklenmektedir. 8.4.7. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir. 8.4.7.2. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ÇOB‘a bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM) ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır. 8.4.7.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 413 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘in ise bu konudaki denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir. Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı mevsimlerde azı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas alanları tespit edip bu alanlarda gerekli önlemleri zaman içerisinde alabilmesi beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir. Mera Islah ÇalıĢmaları Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda rehabilitasyon çalıĢmalarının yürütülmesinde kirlilik önleme açısından büyük yarar bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘in yetkili olması önerilmektedir. 8.4.7.4. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu Planlama ve Uygulama Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir. Ġzleme ve Denetim Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘ündür. Ancak bu konuda faaliyet sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve ÇĠB ve kontrolünde yapılmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 414 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.8. Su Kaynakları Yönetimi Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB, yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir. Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB) ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği sağlanmalıdır. 8.4.8.2. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge Müdürlüklerinde çalıĢmalar yürütülmektedir. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Benzer düzende DSĠ‘nin koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının sürdürülmesi gereklidir. 8.4.8.3. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 415 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir. 8.4.8.4. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından 2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından verilmelidir. Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Ceyhan Havzası iĢletme çalıĢması kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir. 8.4.8.5. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 416 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.8.6. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği, ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master Planı hazırlama çalıĢmaları yürütülmektedir. Önerilen yapılanmada yine DSĠ koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir sistem önerilmektedir. 8.4.8.7. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir. Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda, önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir. 8.4.8.8. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21 adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere, ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 417 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa sürede baĢlatılması gerekmektedir. Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir. Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak üzere birçok paydaĢ kurum tarafından suyun kullanım maksatları çerçevesinde izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir. 8.4.8.9. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 418 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır. Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ―Nehir su kalitesi izleme sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi modelleme sistemi‖ oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir. Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016 yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır. 8.4.8.10. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve yeĢil alan sulaması vb. amaçlarla yeniden kullanımı dünya genelinde giderek yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir. 8.4.8.11. Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır. Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 419 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir. 8.4.8.12. Sulak Alan Yönetimi Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir. Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi sağlanmalıdır. 8.4.8.13. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır. 8.4.8.14. Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada yoğun atmosferik taĢınım söz konusu olduğunda model çalıĢmalarına gidilmesi kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 420 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.9. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2. de verilen çözüm önerilerinin, hazırlanan Ceyhan Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir. 8.4.10. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır. 8.4.10.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine ÇĠB nın görevleri arasında olması düĢünülmektedir. 8.4.10.3. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir. Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde her bir havzanın ÇĠB görevlendirilecektir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 421 / 432 8.4.10.4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece, kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir. 8.4.10.5. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) sonunda baĢlatılacak ve devam ettirilecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 422 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 423 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KAYNAKLAR Adana Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler Alp, A. , Kara, C. (2004) Ceyhan, Seyhan ve Fırat Havzalarındaki Doğal Alabalıklarda Boy, Ağırlık ve Kondüsyon Faktörleri Altinözlü, H. (2004) Flora of the Natural Conservation Area in Adana-Yumurtalık Lagoon (Turkey) Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl ocaklarının doğal çevreye; özellikle yeraltı suyuna olumsuz etkilerine çarpıcı bir örnek: Mürted Ovası (Ankara), Jeoloji Mühendisliği, Sayı 50. Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), p. 465-472. Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A. (2004) A review of wastes management options in olive oil production, Critical Reviews on Environmental Science and Technology, 34 (3): 209–247. Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25. Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 31-35. Baeta-Hall, L., Sa`a´gua, M.C., Bartolomeu, M.L., Anselmo, A.M., Rosa, M.F. (2005) Biodegradation of olive oil husks in composting aerated piles, Bioresource Technology, 96 (1): 69–78 BaĢdoğan, G. (2008) Yumurtalık Ġlçesi Turizm Planlaması Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 424 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Çiçek N, Su Çerçeve Direktifi Ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı Örneğinde AB ve Türkiye YaklaĢımı, Konya, Yük. Lisans Tezi 2009 ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖ Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye. ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724. ÇOB (2008) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2008) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi, Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı ÇOB (2010) (a) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471. ÇOB (2010) (b) Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, www.cygm.gov.tr. Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377. Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377. DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos Ambientales Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2008) Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 425 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility Policy. Dynesius M, Nilsson C. 1994. Fragmentation and flow regulation of river systems in the northern third of the world. Science 266: 753–762. Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007, Antalya. ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara. Erdoğrul Ö., AteĢ A., Kara C. (2005), Sır ve Menzelet Baraj Göllerindeki Bazı Balık Türlerinde Kadmiyum ve Bakır Düzeylerinin Belirlenmesi Eroğlu V. (2007). Water Resources Management in Turkey. Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works. International Congress River Basin Managment Vol I. sf 321-333, Antalya, 22-24 Haziran, 2007. Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for Work Packagel, Euromarket EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public Contracts and Concessions, European Comission Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in the proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98, organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March. Garcı´a-Go´mez, A., Roig, A., Bernal, M.P. (2003) Composting of the solid fraction of olive mill wastewater with olive leaves: organic matter degradation and biological activity, Bioresource Technology, 86: 59–64. Gippel CJ, Stewardson MJ. 1998. Use of wetted perimeter in defining minimum environmental flows. Regulated Rivers: Research and Management 14: 53–67. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 426 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü Tez Serisi. Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4. Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs 1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, Gebze-Kocaeli, Cilt II, s. 727–741. Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and Wales, Water Aid and Tearfund. Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003. Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647. Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375. Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669. Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American Statistician, 50(4), p. 361 - 365. Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman Bakanlığı. Ġl Envanteri Modernizasyonu 2007-2008. Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001) Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29 Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30. KabdaĢlı, S. (2010) Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi - Ön Değerlendirme Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve AraĢtırma Merkezi. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 427 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KahramanmaraĢ Ġl Çevre Durum Raporu 2007, KahramanmaraĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü KahramanmaraĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler Kaplan, Ü. (2007) KahramanmaraĢ Sır Baraj Gölü‘ndeki Cılıata Faunasının Tespiti Kara, C. (2001) Sır Baraj Gölü‘nde YaĢayan Chondrostoma Regium‘ un DiĢi ve Erkek Bireylerinin Kas Dokusu Yağ Asitlerinin DeğiĢimi Kara, C. (2009) Ceyhan, Seyhan ve Fırat Nehirlerinin Üst Kollarındaki Doğal Alabalıkların Populasyon Özellikleri Karaca A. (2000) AfĢin-Elbistan Termik Santrali Emisyonlarının Çevre Topraklarının Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik Özellikleri Üzerine Etkileri Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90. Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of dams and gravel mining on river channels, Environ. Manag. 21 (4):533-551. Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment, Desalination, 250, p. 1011–1013. Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3), www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html. Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc Thesis, Colorado State University, USA. Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010) Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in the Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p. 97105. Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48., p. 233-241. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 428 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174. Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University. Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 25-29. Negro, M.J., Solano, M.L. (1996) Laboratory composting assays of the solid residue resulting from the flocculation of oil mill wastewater with different lignocellulosic residues, Compost Science and Utilization, 62–71. Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 3, p. 25-29. OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation and Development, Türkiye. Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of Science 61: 62–66. Osmaniye Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Osmaniye Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü Osmaniye Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler Parker G. W., Armstrong, D. S., and Richards, T. A., (2004). Comparison of Methods for Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites on the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological Survey Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p. Postel SL. 1998. Water for food production: will there be enough in 2025? BioScience 48: 629–637. Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5. Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M, Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 429 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Reiser DW, Wesche TA, Estes C. 1989a. Status of instream flow legislation and practise in North America. Fisheries 14(2): 22–29. Revenga C, Brunner J, Henninger N, Kassem K, Payne R. 2000. Pilot Analysis of Global Ecosystems: Freshwater Ecosystems.World Resources Institute: Washington, DC. Roig, A., Cayuela, M.L., Sa´nchez-Monedero, M.A. (2005) An overview on olive mill wastes and their valorisation methods, Waste Management, 960-969. Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13. Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 11-15. SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official Journal (OJ L 327), Yürürlüğe giriĢ tarihi: 22 Aralık 2000, http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html. ġafak, Ü. (2003), Yumurtalık Koyu Ostrakod Topluluğu ġerefliĢan, H. , Yıldırım, Z. , ġerefliĢan, M. (2008) The gastropod fauna and their abundance, and some physicochemical parameters of Lake GölbaĢı Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği. Tennant D. I. 1975. Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont. Tharme RE. 2000. An overview of environmental flow methodologies, with particular reference to South Africa. In Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for the Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water Research Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research Commission: Pretoria, South Africa; 15–40. Tharme RE. 2003. A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for Rivers. River Research and Applications 19: 397-441. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 430 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TKB, 2006. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. Resmi Gazete, Tarih: 17.10.2006, No: 26322. TOVAG (2007) , KahramanmaraĢ Kenti ve Yakın Çevresinde Arazi Örtüsü-Alan Kullanımı DeğiĢimlerinin Belirlenmesi ve Sürdürülebilir Alan Kullanım Önerileri GeliĢtirilmesi TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu. TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2008), Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469. TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği Uğur, H., Akpınar, N. (2003) Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), s.35-39. UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific United Nations. UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN: 978923104095-5. UnluKaplan, Y. , Yılmaz, K. (2009) Bitki Örtüsü ve YetiĢme Ortamı ĠliĢkilerinin Yorumlanmasında Atama ve Sınıflandırma Yöntemlerinin Kullanımı: Çukurova Deltaları Örneği URL 1: www.dpt.gov.tr URL 2: Genel Uygulama Stratejisi‖ (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011, www.europa.eu.int URL 3: www.osbuk.org.tr TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 431 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 1, p. 36-39. Waddle T. 1998a. Integrating microhabitat and macrohabitat. In Hydroecological Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha; 12–14. Waddle T. 1998b. Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha; 19–22. Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK. World Commission on Dams (WCD). 2000. Dams and Development. A New Framework for Decision-making. The report of the World Commission on Dams. Earthscan Publications: London. Yazgan, M. S. (2006). Organik Tarım ve Çevre ile ĠliĢkisi, Bölüm 1, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü- Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu Derneği, Editörler: Eraslan, H.Ġ. ve ġelli, F. Ġstanbul. Yıldız M., Özkaya M., Gürbüz A., Uçar Ġ. (2007). Turkey Surface Water Potential and Its Change in Time. Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works. International Congress on River Basin Managment Vol I. sf 127-139, Antalya, 22-24 Haziran, 2007. Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment, Vol I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 432 / 432 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230. Katı Atık Yönetimi ve AB Uyumlu Uygulamaları Kitabı. Prof. Dr. Ġzzet Öztürk ĠTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü, Ġstanbul 2010.