Mevcut Durum Raporu
Transkript
Mevcut Durum Raporu
KALKINMADA TEMİZ ENERJİ Ankara-Çamlıdere İlçesi/Yılanlı Köyü-Ekim 2006 Versiyon : Çalıştay Dokümanı Tarih : 01 Aralık 2006 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği (WLPGA) tarafından 2002 yılından itibaren 6 ülkede uygulanan ‘Likit Petrol Gazı’nın Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması’ projesinin 2006 yılında başlayan Türkiye ayağı ‘Kalkınmada Temiz Enerji’ adıyla hayata geçirilmektedir. Bu kapsamda 15-17 Ocak 2007 tarihleri arasında gerçekleştirilecek çalıştayda potansiyel projeler geliştirilmesi hedeflenmektedir. Telif Hakkı © 2006 Türkiye LPG Derneği (TLPGD)-Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Tüm haklar saklıdır. Bu yayın veya herhangi bir bölümü, TLPGD ve UNDP’nin önceden izni olmaksızın çoğaltılamaz, erişim sistemlerinde saklanamaz, elektronik, mekanik, fotokopi, kaydetme veya başka herhangi bir biçimde veya herhangi bir yolla iletilemez. KALKINMADA TEMİZ ENERJİ TÜRKİYE MEVCUT DURUM RAPORU İÇERİK 1 2 GİRİŞ................................................................................................................... 1 1.1 Dünya’da ve Türkiye’de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi ........................... 1 1.2 Çalıştay ........................................................................................................ 3 1.3 Proje Yürütücü Kuruluşlar ............................................................................ 5 1.3.1 Dünya LPG Birliği.................................................................................. 5 1.3.2 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı................................................... 5 1.3.3 Türkiye LPG Derneği............................................................................. 7 DURUM ANALİZİ ................................................................................................ 9 2.1 Enerji ve LPG ............................................................................................... 9 2.1.1 Dünya.................................................................................................... 9 2.1.2 Türkiye ................................................................................................ 11 2.2 Türkiye’de Enerji Yönetimi.......................................................................... 13 2.2.1 Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar .......................................... 14 2.2.2 Yasal Durum ve Politikalar .................................................................. 14 2.2.3 Kısıtlar ................................................................................................. 20 2.3 Tüketiciler................................................................................................... 25 2.3.1 Enerji İhtiyacının Karşılanması............................................................ 25 2.3.2 LPG’nin Kullanımı ............................................................................... 28 2.3.3 LPG ve Ekipmanlara Erişim, Mevcut Dağıtım Yapısı .......................... 30 2.3.4 LPG’nin ve Ekipmanların Fiyatlandırılması ......................................... 32 2.3.5 Finansal Olanaklar .............................................................................. 33 2.3.6 Kırsal Bölgelerdeki Nüfus Bilgileri ....................................................... 34 2.3.7 LPG’nin Endüstride Kullanımı ............................................................. 35 2.3.8 Tüketicinin Güvenliği ........................................................................... 36 2.4 Kadın Açısından LPG’nin Yeri .................................................................... 38 2.4.1 Kadının Konumu ile ilgili Genel Bilgiler................................................ 39 2.4.2 LPG Kullanan Kadınlar İçin LPG’nin Yararları..................................... 41 2.4.3 LPG Sektöründe Kadının Yeri ............................................................. 43 2.4.4 Kadınlara Yönelik Özel Konular .......................................................... 44 2.4.5 Yakıt Tercihinde Kadınların Rolü......................................................... 44 2.5 Finansman ................................................................................................. 45 2.5.1 Mikrofinans Nedir? .............................................................................. 45 2.5.2 Mikrofinans Müşterileri ........................................................................ 46 i 2.5.3 Temel Mikrofinans Prensipleri ............................................................. 47 2.5.4 Dünya’da Mikrofinans Uygulamaları.................................................... 50 2.5.5 Türkiye’de Mikrofinans Uygulamaları .................................................. 52 2.5.6 Dağıtım, Tedarik ve Kullanım Zincirinde LPG’nin Desteklenmesi için Finansman ve Politikalar ................................................................................... 55 3 KİLİT SONUÇLAR: LPG’DEKİ KISITLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER İÇİN ÖNERİLER ............................................................................................................... 56 3.1 Devlet Açısından ........................................................................................ 56 3.2 Tüketici Açısından ...................................................................................... 57 3.3 Endüstri Açısından ..................................................................................... 57 4 ÇALIŞTAY HAKKINDA BİLGİLER..................................................................... 58 5 İLERLEME......................................................................................................... 59 6 KISALTMALAR.................................................................................................. 60 7 ŞEKİL LİSTESİ.................................................................................................. 62 8 TABLO LİSTESİ ................................................................................................ 63 9 KAYNAKÇA....................................................................................................... 64 ii 1 GİRİŞ Bu doküman, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği (WLPGA) tarafından ‘Likit Petrol Gazının Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması’ olarak gerçekleştirilen projenin 2006 yılında başlayan Türkiye ayağı ‘Kalkınmada Temiz Enerji’ projesi kapsamında gerçekleştirilecek çalıştayda referans olarak kullanılması amacıyla oluşturulmuştur. Rapor, LPG sektörünü, sektörel ve yasal alt yapı, hükümet, tüketiciler, LPG ve LPG’li cihazlara erişim, LPG’ye erişimde karşılaşılan temel sorunlar, Sıvılaştırılmış Petrol Gazı (LPG)’nın kullanımının özellikle kadınlar açısından önemi, yararları ve finansal açıdan temel başlıklar altında incelemekte; çözüm önerilerine yer verilmektedir. Çalıştaya katılımcılara referans olması amacıyla oluşturulan bu Mevcut Durum Raporu, çalıştay sonrasında LPG sektörünün gelişimi için oluşturulacak projelere yardımcı olacaktır. 1.1 Dünya’da ve Türkiye’de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi Modern enerjiye erişim ekonomik gelişmeyi artırmakta, sağlık, hava kalitesi, eğitim, konfor, üretim gibi hususların özellikle kadınlar ve çocuklar açısından gelişmesini sağlamaktadır. Buradan hareketle, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme-UNDP) ve Dünya LPG Birliği (World LPG Association-WLPGA)’nin ortak çalışması sonucunda LPG kullanımı ile ülke halkının yaşam kalitesinin artırılması için sürdürülebilir pazarlar oluşturulmasını hedefleyen ‘’Likit Petrol Gazı-Kırsal Alanda Enerji Alternatifi’ projesi oluşmuş ve ilk uygulama Ekim 2002’de Bangkok-Tayland’da başlamıştır. UNDP ve WLPGA tarafından önceki dönemlerde benzeri projelerin Gana, Honduras, Güney Afrika, Fas, Vietnam ve Çin’de gerçekleştirilmesi ile elde edilen faydanın benzer şekilde projenin Türkiye’de yapılmasıyla elde edilmesi beklenmekte, hem LPG sektörü hem de kırsal alanlardaki yaşam koşulları açısından ilerleme sağlanması hedeflenmektedir. 1 Ülkemizdeki LPG sektörünü temsilen Türkiye LPG Derneği (TLPGD), UNDP ve WLPGA ile birlikte proje yürütücülüğünü üstlenmiş olup bu projenin Türkiye’de gerçekleştirilmesi için proje yürütücüleri başta olmak üzere LPG ile ilgili tüm ilgi grupları çalışmaya dahil edilmiştir. LPG’nin yurt içinde güvenli kullanımının sağlanması, yaygın olarak tüketilmesi, yasal altyapının oluşması, kamu bilincinin temin edilmesi için çalışmalar yürüten TLPGD, UNDP ve WLPGA ile ortak olarak gerçekleştirdiği bu proje ile Türkiye’nin LPG kullanımının olmadığı ya da düşük olduğu özellikle kırsal bölgelerde kullanımı teşvik ederek bu yörelerde sosyal kalkınmaya destek olmayı, toplum bireylerinin sağlıklı yaşam sürmelerini temin etmeyi ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda yöresel gelişmeyi hedeflemektedir. LPG’nin kırsal alanda kullanılmasının az olması veya hiç olmamasının en önemli nedenlerini güvenli kullanım hakkındaki yetersiz bilgilenme, tüketici bilincinin yetersizliği, denetimlerin etkin olmaması ile en önemlisi LPG’deki vergi stratejilerinden kaynakladığının bilinci ile proje yürütücüleri, ‘Kalkınmada Temiz Enerji Projesi’ çerçevesinde ilgi grupları ve paydaşların ortak çalışması sonucu oluşturulacak projelerle tüm engellerin giderilerek, kırsal alanda özellikle kadınların yaşam kalitesini arttırarak gelişmeye destek olmayı beklemektedir. Türkiye’de, UNDP başkanlığında WLPGA ve TLPGD tarafından yürütülen projenin Yerel Yönetim Kurulu’nda Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) LPG Dairesi Başkanı Güngör Azim Tuna, TLPGD Başkanı Mehmet Ali Neyzi, TLPGD Başkan Yardımcısı Selim Şiper, UNDP Program Direktörü Katalin Zaim yer almaktadır. UNDP, WLPGA ve TLPGD tarafından oluşturulan proje ekibi tarafından Proje Referans Dokümanı (TOR) oluşturulmuş ve bu dokümanda çalıştay, proje dokümanları ve diğer hususlarla ilgili sistematik belirlenmiştir. Çalıştay öncesinde yapılan toplantılarla projenin geliştirilmesi sağlanmış ve dokümantasyon oluşturulmuştur. Çalıştayda katılımcıların katkıları ile LPG’nin kırsal alanda yaygınlaştırılması için çözüm önerileri oluşturulacak ve projelerin gelişmesini engelleyebilecek olası faktörler değerlendirilerek çok yönlü olarak görüşülmesi sağlanacak ve tüm paydaşların katılımı ile uygulama projeleri geliştirilecektir. 2 Oluşturulan bu projelerin hayata geçirilmesi için Yerel Yönetim Kurulu paydaşların katılımını ve desteğini sağlamayı hedeflemektedir. Böylece Türkiye’de kırsal bölgelerde modern enerjiye ulaşmanın yanı sıra, özellikle kadınların sosyal ve ekonomik olarak gelişmeleri için adımlar atılmış olacaktır (Şekil 1). UNDP ve tarafından oluşturulması WLPGA projenin 1 TLPGD’nin katılımı ve Türkiye’de başlaması projeye tarafların projeye 2 (TOR)’un oluşturulması, Yönetim Kurulu’nun belirlenmesi Danışman seçimi 2 3 Projenin uygulanması için desteklerin alınması ve uygulama 5 4 Çalıştay Projeyle ilgili toplantıların yapılması, dokümantasyonun oluşturulması ve çalıştayın planlanması 6 Proje stratejilerin oluşması ve 7 Konsolidasyon ve uygulama için aksiyonların planlanması ve görev dağılımının yapılması -Hükümet -Bakanlıklar -Tüketiciler -.... Şekil 1. Proje akış planı 1.2 Çalıştay Çalıştayın amacı; hükümet, bakanlıklar, resmi kurum ve kuruluşlar, LPG üretim, dolum ve dağıtımında görev alanlar, tüketiciler, sivil toplum kuruluşları gibi proje kapsamındaki birçok farklı ilgili grupların biraraya getirileceği ve böylece Türkiye’deki şehir çevresine kurulmuş varoşlarla kırsal alanda proje hedefleri çerçevesinde uygulama projelerinin ve bunlara bağlı olarak faaliyet adımlarının geliştirilmesidir. LPG ile ilgili farklı paydaş gruplarının bir araya getirilmesiyle sektörün gelişimi için etkin iletişimin başlatılması hedeflenen çalıştayda LPG ihtiyacının sürdürülebilir bir yaklaşımla karşılanması için işbirliklerinin yapılması odak noktası olacaktır. LPG ile ilgili farklı paydaşların biraraya getirilmesi ile LPG sektörü, dağıtımı, dolumu, üretimindeki mevcut koşullar, yasal konular, sektörel düzenleme, enerji politikaları, kullanımın yayılımındaki engeller kapsamlı şekilde katılımcılar tarafından araştırılacak ve LPG kullanımının yaygınlaştırılmasındaki dar boğazların çözülmesi için projeler belirlenecek, aksiyonlar oluşturulacaktır, somut katkılar belirlenecektir. 3 Bunun yanı sıra, LPG’nin kırsal alanda kullanılması ile odun, tezek gibi katı yakıtların toplanması ve yakılması için özellikle kırsal alanda aile içinde bu görevleri sıklıkla üstlenen kadınların ve çocukların, özellikle kızların, harcadığı zaman azalacak, bundan sağlanan zamanın çocuk bakımı ve eğitimine ayrılması sağlanabilecek, kadının ekonomik olarak farklı çalışmalar yaparak aile bütçesine ve kendisinin sosyal yaşamına katkıda bulunması temin edilecek, birey ve toplum sağlığına katkıda bulunması sağlanacaktır. Öte yandan katı yakıtların kullanılması nedeniyle başta çocuklar olmak üzere yaşayan insanların çeşitli hastalıklarla yüzyüze kalması ve hatta kullanımdan doğan hatalar dolayısıyla ölümler sözkonusudur. Temiz yakıtın kullanılamadığı kırsal bölgelerde alternatif yakıt olan LPG’nin kullanılması ile ölümler engellenmiş olacak, sözkonusu rahatsızlıkların önüne geçilmesi sağlanacak, daha sağlıklı bir neslin yetişmesini mümkün kılacaktır. Yaşam kalitesinin arttırılması ile katı yakıtlar nedeniyle oluşabilecek hastalıkların tedavisi için harcanan paranın gelişime katkı sağlayacak yerlere aktarılması mümkün olabilecektir. Bu projenin hayata geçirilmesinin hava kirliliği açısından da önemli olduğu gözardı edilmemelidir. Katı yakıtların hem iç ortam havasına hem de çevre havasına vermiş olduğu kirleticiler sonucunda hava kirliliği artmakta ve çocuklar başta olmak üzere tüm canlılara olumsuz etki oluşturmaktadır. Ayrıca özellikle odun elde etmek için kesilen ağaçlar dolayısıyla dünyanın akciğerleri olan ormanların azalması ve buna bağlı olarak ekosistemde meydana gelen negatif etkileşimler projenin uygulanması ile azalacaktır. Ülkemizde yasal olarak gerçekleştirilen üretimin yanında yakacak ya da yapacak odun olarak yasal olmayan yollarla her yıl ormanlardan kesilen ağaç miktarının en az 10 milyon m3 olduğu tahmin edilmektedir1. 1 http://www.agaclar.net/ 4 1.3 Proje Yürütücü Kuruluşlar 1.3.1 Dünya LPG Birliği Dünya’da LPG sektöründe faaliyet gösteren firmaların ortak sesi olan WLPGA, LPG’nin temiz, çevreci ve efektif bir yakıt olduğu hususunda bilincin arttırılması, sektör gelişiminin sağlanması, iyi uygulamaları destekleyerek standart ve güvenlik ile ilgili hususların gelişimi görevlerini yürütmektedir. Dünya’da LPG sektöründe faaliyet gösteren Aygaz A.Ş., BP Gas, Elgas, SHV Gas (Türkiye temsilcisi İpragaz A.Ş.) gibi büyük firmaların üyesi olduğu WLPGA, 6 temel hedef ile bu görevlerin yerine getirilmesini hedeflemektedir. Bu hedefler; İyi uygulamaların desteklenmesi, Paydaşlarla iyi, etkin ve sürekli iletişimin sağlanması, Yeni pazarların geliştirilmesi, Dünya çapında güçlü ilişkiler kurulması ve lobi faaliyetleri gerçekleştirilmesi, Küresel otogaz sektör ağının kurulması, Küresel teknoloji ağının kurulması olarak tanımlanmaktadır. WLPGA, her yıl dünyanın farklı bir ülkesinde organize edilerek farklı uygulamaların yerinde görüldüğü Dünya LPG Kongresi ile LPG sektöründe faaliyet gösteren firmaların ortak bir platformda buluşturarak gelişmeleri paylaşmasına olanak sağlamaktadır. WLPGA, sektör oyuncularına sunduğu yayınlarla (Örnek: Statistical Review Of Global LP Gas 2006, LP Gas - Modern Energy Anywhere) gelişmeleri sürekli paylaşarak sektörel bilgi ve bilincin artmasına imkan yaratmaktadır. 1.3.2 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Birleşmiş Milletler (BM)’in küresel kalkınma ağı UNDP, insanlara bilgi, deneyim ve daha iyi bir yaşam kurmaları için kaynak ulaştıran ve değişimi savunan bir kuruluştur. 5 UNDP, bireylerin seçeneklerini arttırmak, onların uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmeleri için kapasitelerini geliştirmek, bilgiye ulaştırmak, kaliteli bir yaşam standardına kavuşturmak, içinde bulundukları topluma ve yaşamlarını etkileyen kararlara yardımcı olmak için çalışmalar gerçekleştirmektedir. Başkanlığını Kemal Derviş’in yaptığı UNDP 166 ülkede çeşitli ortakları ile birlikte toplumların ulusal çalışmalarında ve insan küresel kalkınmalarına haklarının korunmasını destek ve vermektedir. kadınların Bütün konumunun güçlendirilmesini teşvik eden UNDP; Demokratik yönetişim Yoksulluğun azaltılması Krizleri önleme ve atlatma Enerji ve çevre HIV/AIDS başlıkları çerçevesinde ülkelerin sorunlarına çözüm getirmeyi ve bu çözümleri paylaşmayı hedeflemektedir. Bunun yanı sıra UNDP her ülkedeki yerel BM kadrolarının yardımlarıyla, Eylül 2000’deki Binyıl Zirvesi’nde 191 ülkenin kabul ettiği Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin ulusal kalkınma politikalarıyla bütünleştirilmesi çabalarına öncülük etmektedir. 2015 yılına kadar; Aşırı yoksulluk ve açlığı yarıya indirmek, Herkesin ilkokul eğitimi almasını sağlamak, Kadın-erkek eşitliğini teşvik etmek, Beş yaşın altındaki ölümleri üçte iki oranında azaltmak, Doğum sırasındaki ölümleri dörtte üç oranında azaltmak, HIV/AIDS, sıtma ve tüberküloz hastalıklarının artış hızını kesmek, Çevresel sürdürülebilirliği sağlamak, Kalkınma için küresel ortalık geliştirmek (yardım, ticaret ve borçların kaldırılması alanlarında) ulaşma kararı alınan hedefler olarak sıralanmaktadır. 6 1.3.3 Türkiye LPG Derneği 28 Mart 1972 tarihinde 14 üye ile kurulan TLPGD’nin amacı, LPG’nin dağıtımı ve satışı ile iştigal edenlerin desteği ile daha temiz ve sağlıklı yaşanabilir Türkiye ve Dünya için temiz, çok amaçlı ve çağdaş bir enerji kaynağı olan LPG‘nin kullanımını teşvik etmek maksadıyla çalışmalarını yürütmektedir. Türkiye’de LPG ile ilgili mevcut yasal mevzuat ve standartların iyileştirilmesi ve geliştirilmesi; diğer ülke mevzuatlarının incelenerek sektörün düzenlenmesi için gerekli görülen uygulamaların ülke şartlarında değerlendirilerek oluşturulması veya uyumlaştırılması için TLPGD, üyeleriyle birlikte gerek ulusal ve gerekse uluslararası düzeyde resmi kurum ve kuruluşlarla birlikte çalışmalar gerçekleştirmektedir. Bu amaçla TLPGD, WLPGA ve Avrupa LPG Derneği (L'association Européenne Des Gaz De Pétrole Liquéfiés-AEGPL)’ne üye olarak ulusal işbirliklerine gitmiştir. LPG’nin doğru ve yaygın kullanımının, sektörde faaliyet gösteren üyelerin ve bu sektörde çalışan kişilerin teknik ve mesleki bilgilerini artırarak kullanıcıları bilinçlendirmek için çalışmalar yapan TLPGD diğer yandan yurt içi ve yurt dışındaki konu ile ilgili gelişmeleri de dikkate alarak yayımladığı muhtelif yayınlarla (Örnek: Doğalgazın Ulaşımda Kullanılması-2005, Daha Yeşil Bir Dünyaya Doğru-2004, Kalıcı Bir Otogaz Pazarının Oluşturulması-2001) sektörün sürekli gelişmesini sağlamakta ve gelişmeleri sektörle paylaşmaktadır. İstikrarlı ve şeffaf bir LPG piyasası oluşturmak amacıyla LPG piyasasında faaliyet gösteren firmaların faaliyetlerinin ilgili mevzuatlara uygun olması, LPG kullanıcılarının can ve mal güvenliğinin temini, çevrenin korunması açısından idari ve teknik tedbirlere uygun çalışılması ve faaliyetlerini bu çerçevede gerçekleştiren bir sektörün oluşumu ve gelişimi için TLPGD çalışmalarını yürütmektedir. Güncel durum itibari ile TLPGD, Aygaz A.Ş., İpragaz A.Ş., Mogaz A.Ş., Bizimgaz A.Ş., Margaz A.Ş., Karadeniz Tüpgaz San. Tic. A.Ş. ve Güneygaz LPG San. ve Tic. A.Ş.’den oluşan 7 (yedi) üye firması ile çalışmalarını sürdürmektedir. 7 LPG sektöründe faaliyet gösteren bir diğer dernek de Anadolu LPG Sanayicileri ve İş Adamları Derneği (ALPGD)’dir. Ayrıca Petrol Sanayi Derneği (PETDER) petrol piyasası ile ilgili teknik ve idari çalışmaları yürütmektedir. . 8 2 DURUM ANALİZİ Bu bölümde, enerji ve LPG’nin Türkiye’deki mevcut durumu, uygulamalar, politikalar vb hususlar irdelenerek geniş bir bakış açısı ve yaklaşım yaratılması amaçlanmıştır. 2.1 Enerji ve LPG 2.1.1 Dünya Uluslararası organizasyonlar ve Avrupa Birliği (AB) tarafından yapılan çalışmalara göre, 1971-2000 yılları arasında yılda ortalama %1.7 oranında artan Dünya nüfusunun 2000-2030 yılları arasında ortalama %1 oranında artarak 8.2 milyara ulaşacağı; 1971-2002 yılları arasında yılda ortalama %3.3 oranında artan Dünya ekonomik büyüme hızının ise 2000-2030 yılları arasındaki dönemde ortalama %3 olacağı ve tahmin edilmektedir2. Uluslararası Energy Ajansı (International Energy Agency-IEA) istatistiklerine göre 2002 yılında 10.230 milyon Ton Eşdeğer Petrol (TEP) olan Dünya toplam birincil enerji arzının %23.5’i kömürden karşılanmıştır. Aynı yıl Dünya toplam enerji tüketiminde yakıt payları incelendiğinde, %34.9 petrol, %21.2 doğalgaz, %2.2 hidrolik ve %6.8 nükleer enerji, %11.4 ise diğer enerjilere ait olduğu görülmektedir. Bu projeksiyonlara göre 2010 yılında 12.100 milyon TEP ve 2030 yılında 16.300 milyon TEP enerji arzı olacağı tahmin edilmektedir. Günümüz projeksiyonlarında Dünya küresel birincil enerji talebinin yılda ortalama %1,6’lık bir artış ile günümüzle 2030 yılı arasında yarıdan daha fazla büyüme olacağı öngörülmektedir. Öte yandan Dünya toplam birincil enerji tüketim projeksiyonlarında kömürün payının 2010 yılında %22.3, 2030 yılında ise %22.1 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir3. Vurgulanması gereken husus, alternatif arama çabalarına karşın petrolün kritik rolünü sürdürmesi ve fosil yakıtların, toplamda, dünya birincil enerji gereksiniminde % 90’a varan belirleyici konumudur. 2030 yılında tahmini dünya enerji kullanımının üçte ikisinden fazlası gelişen ülkelerde olacak ve fosil yakıtları enerji teminindeki ağırlığı devam edecektir. 2030 yılında 2 3 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynakları, 2004 9 petrol, doğal gaz ve kömürün birincil enerji arzının %80’ini karşılacağı tahmin edilmektedir. Bunun yanı sıra jeotermal, güneş, rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı hızlı bir şekilde genişleyecektir4. LPG’nin de Dünya’da üretim ve tüketimi artmaktadır. 2005 yılında 231 milyon ton olan LPG tüketiminin 2015 yılında 290 milyon ton olacağı tahmin edilmektedir (Şekil 2)5. 350 290 milyon ton/yıl 300 231 250 196 200 150 168 137 100 50 0 1990 1995 2000 2005 2015 Yıl Şekil 2. Dünya’da LPG tüketimi 2005 yılında en büyük pay Çin, Hindistan ve Amerika Birleşik Devleti’ne ait olmak üzere dünya genelinde LPG tüketimi %2,6 artmıştır. 2003 ve 2004 yılında sektörlere bağlı global LPG tüketiminin dağılımına Şekil 3’de yer verilmiştir6,7. 2004 2003 23,00% 1,70% 5,60% 8,10% 49,70% 50,10% 5,60% 12,10% 7,90% 11,80% Evsel Tarım 22,40% 2,00% Kimyasal Endüstri Nakliye Rafineri Evsel Tarım Kimyasal Endüstri Nakliye Rafineri Şekil 3. 2003 ve 2004 yılı global LPG tüketimi, % 4 World Energy Outlook 2005-Middle East and North Africa Insides, International Energy Agency, 2005 Statistical Review Of World LP Gas, WLPGA 6 Yıllık Rapor–2004, WLPGA 7 Yıllık Rapor–2005, WLPGA 5 10 Avrupa’daki LPG tüketiminin başında yer alan ülkeler incelendiğinde 2005 yılında Türkiye’nin 3,755 bin ton ile İngiltere’nin ardından ikinci sırada yer aldığı görülmektedir (Şekil 4)8. 4,500 4,028 4,000 3,755 3,540 3,505 Bin ton 3,500 3,000 2,651 2,321 2,500 2,100 2,000 1,345 1,500 1,000 1,180 Ingiltere Türkiye Italya Fransa Almanya Ispanya Polonya Hollanda Norveç Şekil 4. Avrupa LPG pazarı, 2005 yılı 2.1.2 Türkiye 2003 yılı Türkiye birincil enerji arzı 84 milyon TEP olup, bunun ancak 23.8 milyon TEP (%31,4) kadarı yerli üretim ile karşılanmıştır. Türkiye birincil enerji arzında en büyük pay, önceki yıllarda olduğu gibi 2003 yılında %37 pay ile petrole aittir. Petrolden sonra en çok tüketilen birincil enerji kaynağı %25 payla kömürdür (linyit+taşkömürü). Üçüncü sırada ise %23 payla doğalgaz gelmektedir. Hidroelektriğin payı ile %3.6’dır9. 2003 yılı birincil enerji arzı 1990 yılından itibaren %58 oranında artış kaydetmiş olup doğalgaz talebi 1990 yılından itibaren 7 kat oranında artış göstermiştir. Doğalgazda yaşanan bu artışın yanı sıra kömür ve diğer yenilenebilir enerji kaynakları arzında düşüşler yaşanmıştır. IEA’ya üye ülkelerde kişi başına düşen birincil enerji arzı 2003 yılında 5,09 TEP iken Türkiye’de bu değer 1,18 TEP ile oldukça düşük seviyededir. Enerji en çok endüstride kullanılmakta, ardından konutlar ve ulaşım gelmektedir10. 8 2005 yılı verisidir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004 10 Energy Policies of IEA Countries, Turkey, 2005 Review 9 11 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) tarafından açıklanan 2005 yılı geçici Türkiye birincil enerji kaynakları üretimine göre 2.170 bin ton taşkömürü, 55.282 bin ton linyit, 888 bin ton asfaltit, 2.281 bin ton petrol, 980 milyon m3 doğalgaz, 39.561 GWh hidrolik, 94 GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş, 13.819 bin ton odun, 5.127 bin ton hayvan ve bitki artıkları ile toplam 25.185 bin TEP’lik enerji üretimi meydana gelmiştir11. Aynı kaynaktan alınan 2005 yılı geçici birincil enerji kaynakları tüketimi toplamı ise 91.576 bin TEP’dir (19.421 bin ton taşkömürü, 56.577 bin ton linyit, 738 bin ton asfaltit, 30.016 bin ton petrol, 27.314 milyon m3 doğalgaz, 39.561 GWh hidrolik, 94 GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş, 13.819 bin ton odun, 5127 bin ton hayvan ve bitki artıkları, 636 GWh elektrik ithalatı ve 1798 GWh elektrik ihracatı)12. LPG ise ülkemizde 1960 yılından beri kullanılmakta olup ilk dolum tesisi 1961 yılında kurulmuştur. LPG 13,5 milyon hanede yemek pişirme, sıcak su temin etmek ve ısınma amaçlı tüketilmekte, 1,5 milyon araçta yakıt olarak kullanılmaktadır. Mevcut durumda ülkemizde 53 adet lisanslı dağıtım şirketi13 faaliyet göstermekte olup, bu şirketler yasal zorunluluk olarak EPDK’ya başvuruda bulunmuşlar ve Dağıtıcı Lisanslarını almışlardır. Buna göre ülkemizdeki LPG dolum tesisi sayısı 138, deniz terminali sayısı 11, depolama kapasitesi 285.000 ton, dolum kapasitesi 16.200 ton/gün (4,2 milyon ton/yıl) ve LPG kamyon tankeri sayısı 1.600 adettir14. LPG’nin % 15’i Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (Tüpraş) Rafinerisi’nden üretim ile, kalan % 85’i iseTüpraş ve Dağıtım Şirketleri tarafından ithalatla karşılanmaktadır. İthalat tamamen deniz yolu ile ve 6 noktadan yapılmaktadır. LPG piyasasında toplam ciro 5,2 milyar €, vergisel değerse 2,2 milyar €’dur15. Türkiye LPG pazarının toplam 11 20 Kasım 2006, http://www.enerji.gov.tr/enerjiuretimi.htm 20 Kasım 2006, http://www.enerji.gov.tr/enerjituketimi.htm 13 20 Kasım 2006, http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm 14 2005, TLPGD 15 2005, TLPGD 12 12 büyüklüğü yıllık 4,000 bin tonu aşmakta olup bu miktarın 3,755 bin tonu yurt içinde tüketilmekte, geri kalan miktar ise ihraç edilmektedir16. LPG sektörü, otogaz, tüplügaz ve dökmegaz olmak üzere üç ana segmentte faaliyette bulunmaktadır. Türkiye’de kullanılan tüplü, dökme ve oto LPG olarak yıllar bazındaki tüketim miktarı ton olarak Şekil 5’de yer almaktadır17. 2.000.000 1.800.000 1.600.000 1.400.000 Ton 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 Tüplügaz 2001 Dökmegaz 2002 Segment 2003 Otogaz 2004 2005 Şekil 5. Segmentler bazında Türkiye LPG tüketimi 2.2 Türkiye’de Enerji Yönetimi Enerji, ekonomik ve sosyal gelişim için en temel gereksinimlerden biridir. Bu nedenle de enerjinin kesintisiz, güvenilir, temiz ve ucuz kaynaklardan elde edilmesi önem kazanmaktadır. Ancak enerjinin tek kaynaktan ve tek tip olmaması ve enerji tipleri ile temin kaynaklarının çeşitlendirilmesi kaynakların yönetimi açısından kritik unsurlardır. 16 17 2005, TLPGD 2005, TLPGD 13 Türkiye’de ETKB, EPDK, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü (EİGM), ETKB Petrol İşleri Genel Müdürlüğü (PİGM) gibi kurumlar enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin ve politikaların belirlenmesinde ve yaygınlaştırılmasında görev yapmaktadır. 2.2.1 Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar ETKB, enerji politikalarının hazırlanması, uygulanması, plan ve programların bağlı resmi kurum ve kuruluşlar ile koordineli bir şekilde yürütülmesi görevini yürütmektedir. Bunun yanı sıra ulusal programların enerji politikaları ile uyum içinde olmasını, bu programların uygulanmasını, enerji kaynaklarının ve doğal kaynakların üretimi, tüketimi, gelişimi ile ilgili hususlarda çalışmalar yürütmektedir. Diğer taraftan uzun vadeli enerji politikalarının oluşturulması ve farklı stratejilerin geliştirilmesi ETKB tarafından gerçekleştirilmektedir. Enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin yapılmasında görev alan ETKB haricindeki bazı kurum ve kuruluşlar Tablo 1’de özetlenmiştir. Kurum Görev Enerji ve çevre politikalarının oluşturulması, doğalgaz ve elektrik EİGM sektöründeki programların koordine edilmesi, yenilenebilir enerji kaynakları ve enerji verimliliği ile ilgili çalışmaların yürütülmesi PİGM Petrol araştırma, üretim ve rafineri lisans işlemlerinin yürütülmesi Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (EİE) Su kaynaklarının enerji potansiyelinin belirlenmesi, baraj ve hidroelektrik santral projelerinin hazırlanması, enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmesi Devlet Su İşleri Genel Su kaynaklarının gelişimi ile ilgili yeraltı ve yerüstü su projelerinin ve Müdürlüğü (DSİ) planlarının yapılması, baraj ve hidroelektrik santrallerinin işletilmesi Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Radyoaktif elementler için lisans, saha seçimi, kurulum, işletim gibi faaliyetleri yürütmekte ve araştırma-geliştirme çalışmalarının yürütülmesi Elektrik, EPDK doğalgaz, petrol ve LPG piyasasının düzenlemesi ve denetlenmesi Tablo 1. Enerji düzenlemeleri ile ilgili görev alan kurumlar 2.2.2 Yasal Durum ve Politikalar Türkiye’nin AB’ye uyum süreci kapsamında enerji müktesebatına uyum sağlanması sadece mevzuat uyumunu içermemekte, aynı zamanda enerji piyasasını 14 düzenleyebilecek ve denetleyebilecek kurumsal bir yapı olusturulmasını da gerektirmektedir. Bu kapsamda Türkiye gerekli yasal altyapı çalışmalarını başlatmış ve; • EPDK, 19 Kasım 2001 tarihinde kurulmuş ve alt yapısını oluşturmaya başlamıştır. • 4628 sayılı Elektrik Piyasa Kanunu, 3 Mart 2001 tarih ve 24335 sayılı Resmi Gazete yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. • 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu, 2 Mayıs 2001 tarih ve 24390 sayılı Resmi Gazete yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. • Petrol Piyasası Kanunu, 20 Aralık 2003 tarih ve 25322 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. • LPG Piyasası Kanunu 13 Mart 2005 tarih ve 25754 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. • Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun 18 Mayıs 2005 tarih ve 25819 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Enerji türleri ile ilgili çıkan kanunlar incelendiğinde LPG ile ilgili kanunun diğer kanunlardan daha sonra yayınlandığı görülmektedir. Bunun yanı sıra ETKB’nın internet sitesinde enerji (elektrik), petrol, gaz (doğalgaz), maden ve kömür enerji kaynakları ile ilgili detaylı bilgiler alınabilmektedir18. LPG’nin Türkiye’deki durumu yansıtan bilgilere erişim ise özellikle ETKB PİGM, EPDK veya TLPGD’nin verilerine dayanmaktadır. Bu süreçte doğalgazın önemli bir rolü olduğu ve devlet tarafından desteklendiği görülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) tarafından 13 Ocak 2005 tarih ve 25699 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği 20. maddesi olan “Doğalgazın Zorunlu Olarak Kullanılması” maddesinde yer alan “Doğalgazın ulaştığı ve hattının geçtiği yerlerdeki işyerleri, konutlar ve sanayide doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı zorunludur.” yükümlülüğü, aynı Bakanlık’tan 17 Mart 2006 tarih ve 25758 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 18 http://www.enerji.gov.tr 15 değişiklik yönetmeliği ile "Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları ile Doğalgazın Kullanılması” maddesi olarak revize edilmiş ve “Hava kirliliğinin yaşandığı yerleşim yerlerindeki konutlar, işyerleri ve sanayide güneş, jeotermal, ısı pompaları ve benzeri yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları ile doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı teşvik edilir.” tanımlaması yapılmıştır. LPG sektöründe uyulması zorunlu birinci öncelik olarak LPG Piyasası Kanunu ile birlikte bu Kanun doğrultusunda yürürlüğe koyulmuş yönetmelikler mevcuttur. Firmaların LPG sektöründe faaliyet gösterebilmeleri için bu Kanun’a ve ilgili yönetmeliklerine uymaları zorunludur. Kanun kapsamında alınan lisanslar çerçevesinde sektör oyuncuları ortak seviyeye getirilmiş olup gözetim ve denetimlerle uygunluğun devamlılığı sağlanmaktadır. İlgili faaliyet kapsamında lisans almayan firmalar LPG Piyasası Kanunu kapsamında 13 Mart 2006 tarihinden itibaren sektörde lisans gerektiren faaliyette bulunamamaktadır. Tüplü LPG bayileri lisansa tabi değillerdir. Kasım 2006 itibari ile lisans alan firma sayısı ve lisans türleri Tablo 2’de yer almaktadır. Lisans Türü Verilen Lisans Adedi19 LPG Dağıtıcı Lisansı LPG Depolama Lisansı LPG Taşıma Lisansı LPG Otogaz Bayilik Lisansı LPG Tüpü İmalâtı Lisansı LPG Tüpü Muayenesi,Tamiri ve Bakımı Lisansı Tablo 2.EPDK tarafından verilen lisansların durumu 53 78 31 5.863 14 101 İptal Edilen Lisans Adedi20 2 1 76 - Sektörün denetlenmesi EPDK’nın yanı sıra, karşılıklı imzalanan protokoller çerçevesinde Sanayi Ticaret Bakanlığı (STB) ve İçişleri Bakanlığı (İB) tarafından da gerçekleştirilmektedir. Denetimlerde; Sektörün piyasaya ilişkin faaliyetlerinin ve hesaplarının ilgili mevzuat hükümlerine uygunluğunun incelenmesi, piyasaya arz edilen LPG, LPG tüpleri ve LPG ile ilgili her türlü emtianın teknik düzenlemelere uygunluğunun araştırılması, 19 20 Kasım 2006, http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm 20 20 Kasım 2006, http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm ve ve 16 hata, aykırılık, usulsuzlük ve suistimallerin tespit edilmesi halinde ilgili kanun ve yönetmeliklerdeki öngörülen gerekli yaptırımların uygulanması sağlanmaktadır. Tablo 3’de yer alan temel yasal mevzuat ve standartlarla LPG piyasası kontrol altına alınmakta ve denetim mekanizmaları ile sektörün uygunluğu sağlanmaktadır. Kanun-Tebliğ-Yönetmelik Amaç Kanun, piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve istikrarlı biçimde sürdürülmesi için gerekli düzenleme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin yapılması amaçlamakta olup LPG’nin temini, 5307 sayılı LPG Piyasası Kanunu dağıtımı, taşınması, depolanmasına ilişkin hak ve yükümlülükleri kapsamaktadır. Kanun kapsamında lisans alınması zorunlu olup EPDK ve STB lisans, denetim ve gözetim ile ilgili hususları yönetmektedir. Lisanslara, bildirimlere ve kayıt düzenlerine ilişkin usul ve esasların tanımlanmakta olup LPG Piyasası Lisans Yönetmeliği lisans alınması ile birlikte belirli periyotlarda bildirimlerin EPDK’ya yapılması zorunludur Dolum tesisleri ve otogaz istasyonlarında sorumlu müdür görevlendirilmesi zorunludur. Yönetmelik bu konuyla ilgili gereklilikleri LPG Piyasası Sorumlu Müdür Yönetmeliği tanımlamaktadır. EPDK, STB ve ÇSGB denetim ve eğitimlerle süreci kontrol altına almaktadır. LPG ile ilgili personelin eğitimine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesi amaçlanmış olup bu piyasada görev yapacak tüm personeli kapsamakta olup LPG Yetkili Personel belgesi LPG Piyasası Eğitim Yönetmeliği olmayan personel sektörde çalıştırılamaz. Eğitimlerin düzenlenerek personelin belgelendirilmesi ile ilgili konular EPDK ve STB tarafından denetlenmektedir. LPG ile ilgili piyasa faaliyetlerinin gözetimine, LPG Piyasasında Yapılacak Denetimler İle Ön denetimine ve yaptırımların uygulanmasına Araştırma Ve Soruşturmalarda Takip Edilecek ilişkin usul ve esaslarının belirlenmesi sağlanmaktadır. EPDK ve STB denetim Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik mekanizmasında görevlidir. LPG’nin yürürlükte bulunan standartlara LPG Dağıtım Şirketleri ile Yetkili Bayilerin ve uygun olarak piyasaya arz edilmesi ve Tüketicilerin Uymaları gereken Usul ve Esaslara tüketiciler tarafından güvenli bir şekilde İlişkin Tebliğ kullanılmasının sağlanması amaçlanmıştır. Tablo 3.LPG ile ilgili temel bazı kanun, tebliğ ve yönetmelikler Bunun yanı sıra LPG Piyasasında Teknik Düzenlemeler Yönetmeliği henüz hazırlık aşamasındadır. 17 Bununla birlikte TSE tarafından oluşturulan veya uluslararası kabul görmüş standardların Türkiye’ye uyumlaştırılması sonucu uygulamaya Tablo 4’de belirtilen standardlara da uyum gerekliliği vardır. Standard TS 1446 LPG -Depolama Kuralları TS 1449 LPG Boşaltma Kuralları Doldurma ve TS 1445 LPG -Taşıma Kuralları TS 55 EN 1442 Tüpler-LPG İçinTekrar Doldurulabilir-Çelikten, Kaynaklı-Tasarım ve İmalat TS 5306-Kullanımdaki LPG Tüplerinin Muayene, Deney, Bakım ve Tamiri TS 1862 LPG-Tüp donanımlarıValfler, Basınç Düzenleyiciler ve Emniyet Valfleri TS 1846 Hortumlar Havagazı için) (LPG ve TS 2178 ISO 9162 Petrol ürünleri Yakıtlar (F sınıfı) - LPG – Özellikler TS 2179 Talimatları LPG - Kullanma TS EN 589 Otomotiv Yakıtları–LPGÖzellikler ve Deney Metodları Amaç LPG’nin dökme veya TS 55 ve TS 5306’ya uygun tüplere doldurulmuş halde depolanması ile ilgili kuralları kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. LPG’nin dökme taşıma kara araçlarına, depolama tanklarına ve tüplere (TS 55 ve TS 5306'ya uygun) doldurma ve boşaltma kurallarını kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. TS 55’e uygun dolu veya boş LPG tüpleriyle dökme taşıma araçları üzerine yerleştirilen LPG tanklarının yerleştirme ve araçlarla taşınması kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. Su kapasitesi 0,5 litre ile 150 litre (dahil) arasında olan taşınabilir ve yeniden doldurulabilir, kaynaklı çelik LPG tüplerinin imalatı esnasında malzeme, tasarım, imalat, işçilik metotları, yöntem ve deneylerle ilgili asgari özellikleri kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk gerekmektedir. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. LPG tüplerinin, kullanım sırasındaki muayene, deney, bakım ve tamirini kapsamakta olup standarda uygunluk ve uygunluk belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. Tüp donanımlarının (valf, dedantör, emniyet valfı) özelliklerini, muayene ve deneylerini ve piyasaya sunumunu kapsamaktadır. Standarda uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir LPG ve havagazı hortumlarının sınıflandırması, muayene, deney ve denetlenmesini kapsamaktadır. Standarda uygunluk ve TSE belgesi alınması gereklidir. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir LPG’nin öngörülen özellikleri ve bu ürünlerin satıcısı tarafından müşteriye sağlanacak ek bilgileri kapsamakta olup LPG alımı ve satışı ile ilgili işlemlerde uygulanır. Deneyler standartta belirtilen metotla yapılmalıdır LPG’nin tüketiciler tarafından kullanılması kurallarını kapsar Standarda uygun kullanım olmalıdır. Otomotiv yakıtı olarak piyasaya arz edilen ve teslim edilen LPG’nin özelliklerini ve deney yöntemlerini kapsamaktadır. Deneyler standartta belirtilen metotla yapılmalıdır. TS-11939 - Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) - İkmal İstasyonu - Karayolu taşıtları için kurulan LPG ikmal istasyonları ile ilgili Karayolu Taşıtları İçin - Emniyet emniyet kurallarını kapsamaktadır. Kuralllar Tablo 4. LPG ile ilgili temel standardlar 18 TSE tarafından standardların hazırlanmasında veya uyumlaştırılmasında ülke şartları, can ve mal güvenliği, Gümrük Birliği, üretim ve ihracatı geliştirme, ithalatı denetleme, tüketici meseleleri, kalite ve çevre konularına öncelik ve önem verilerek yayımlanmış uluslararası ve bölgesel standardlar ile diğer gelişmiş ülkelerin millî standardları esas alınmakta, tüm ilgili taraflarla (sektör oyuncuları (özel ve kamu), üniversiteler, dernekler vb) yardım ve işbirliği sağlanmaktadır. Halihazırda yürürlükteki standardların AB uyumu çerçevesinde gözden geçirilmesine devam edilmekte olup TS 1449 LPG Doldurma ve Boşaltma Kuralları standardı ile TS 1862 LPG-Tüp donanımları-Valfler, Basınç Düzenleyiciler ve Emniyet Valfleri standardının revizyonu devam etmekte ayrıca uyum çalışmaları çerçevesinde standardlar hazırlanmaktadır. 5307 sayılı Kanun’la sektöre, sigorta yapma yükümlülüğü, sorumlu müdür bulundurma zorunluluğu, bildirim yükümlülüğü, eğitim yükümlülüğü gibi zorunluluklar da gelmiştir. Bu kapsamda, sorumlu müdürler için Haziran 2007, diğer tüm LPG teknik personeli içinse Aralık 2007 sonuna kadar LPG sektöründe görev yapan yaklaşık 115.000 kişinin eğitimi hedeflenmektedir. Eğitimler Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMO)’ne bağlı Kimya, Makina, Çevre ve Petrol Mühendisleri Odaları tarafından verilmekte, eğitimler ardından sertifikalandırma yapılmaktadır. Lisans faaliyetleri ile birlikte LPG piyasasında faaliyet göstermeye yetkili firmaların belirli periyotlar ile EPDK’ya bildirim yapma zorunluluğu da getirilmiştir. Bu şekilde sektörün düzenli olarak gözden geçirilmesi ve faaliyetlerin kontrol altına alınması sağlanmaktadır. Bildirimler yıllık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Bildirimi, Katılma Payı Bildirimi vb), 3 aylık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Gerçekleşme Bildirimi, İller Bazında Satış Beyanı Bildirimi vb) ve aylık (Örnek: Stok Bildirimi, Bayi Hareketleri Bildirimi vb) olarak düzenlenmekte olup bunun yanı sıra oluşuma bağlı bildirimler (Örnek: Faaliyete Başlama Bildirimi, Tavan Fiyat Bildirimi vb) de sözkonusudur. Dağıtım firmalarının bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeye başlaması ile birlikte 2006 sonu itibariyle sektörün durumunu en doğru şekilde yansıtacak rakamlar elde edilecektir. 19 2.2.3 Kısıtlar Türkiye enerji piyasası hakkındaki yasalar ve uygulamaya ilişkin yönetmelikler, büyük ölçüde AB mevzuatına uyumlu hale getirilmiştir. Ancak bunun yanı sıra önemli olan bu mevzuata uygun şekilde etkin işleyen ve rekabetçi piyasaların oluşturulmasıdır. Piyasa koşullarını bozmadan rekabeti önleyen engellerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. LPG sektörünün 2000 yılındaki 4,5 milyon ton olan satış hacmi, son 3 yıldaki vergi politikaları ve doğalgaz’ın bir anlamda vergi yolu ile sübvansiyonu nedenleri ile % 22 küçülmüş, 2005 yılında yıllık tüketim 3.7 milyon tona gerilemiş, segmentler arası geçişler olmuştur (Bkz.Tablo 11)21. Sektörün tüplügazda %4, özellikle de dökmegazda %20 ile küçülme trendi 2005 yılında da devam etmiştir. Bunlarla birlikte Otogaz pazarının, TLPGD’nin tespitlerine göre 2005 yılında %8.3 oranında büyümüş olmasına rağmen LPG sektörü hacmi kümülatifte 2004 yılına göre %2 azalmıştır22. Küçülmenin başlıca nedenleri; LPG satış fiyatı üzerindeki yüksek vergi yükü ürünün pahalı olması, Alternatif enerji kaynakları, Elektrik fiyatlarının eşdeğer fiyat karşılaştırmasında LPG’nin altına düşmesi ve kaçak elektrik kullanımının yaygınlaşması, Doğalgazın aşırı teşvik edilmesi hatta vergisel bazdaki sübvansiyonu nedeniyle kulanımının yaygınlaşması olarak sıralanabilir. LPG’ye uygulanmakta olan yüksek Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), LPG’nin gelir seviyesi düşük yerlerde yaygın şekilde kullanımını engellemekte ve tüplügaz yerine diğer yakıtların tercih edilmesini sağlamaktadır. 21 22 TLPGD TLPGD 20 Doğalgaz gibi alternatif yakıtlara uygulanan çok düşük ÖTV nedeniyle, LPG tüketicisine uygulanan doğalgaza göre 26 kat fazla ÖTV ile oluşan ciddi fiyat farkı ile gerçek anlamda sosyal adaletsizlik oluşmaktadır23. Ülkemizde uygulanan tüplü ÖTV’yi bazı AB ülkeleri ile mukayese ettiğimizde çarpıklık çok net olarak görülmektedir (Tablo 5) 24: Ülke ÖTV (€/ton) Türkiye 464 Hollanda 197 İtalya 190 Almanya 61 Belçika 23 Tablo 5. Türkiye’de uygulanan ÖTV’nin bazı Avrupa ülkeleri ile mukayesesi TLPGD ve PETDER tarafından yapılan bir çalışmada Türkiye’de enerji amaçlı kullanılan yakıtların “alt ısıl değerleri” baz alınarak her bir enerji türü için net 1000 kilokalori (kcal) enerjinin vergisi karşılaştırılmıştır. Bu değerlendirmeler Türkiye’de akaryakıt ve LPG ürünlerindeki vergilerin eşdeğer kalorifik değere sahip diğer enerji ürünlerine göre çok yüksek oranda vergilendirildiğini göstermektedir. Benzer bir karşılaştırma eşdeğer kalorifik baz üzerinden diğer ülkeler ile yapıldığında Türkiye’nin akaryakıt ve LPG ürünlerine uygulamakta olduğu vergilerin en yüksek düzeyde olduğunu, dolayısı ile bu yapısal farkın ülkemize özgü bir durum oluşturduğunu göstermektedir25. Enerji ürünlerinde yanma verimliliği ve alt ısıl değeri söz konusu ürünün kullanıcıya sağlayacağı verimli/kullanılabilir enerji değeri için önemli bir kriter teşkil etmektedir. Bu nedenle enerji ürünlerinin kalorifik değerleri üzerinden yapılan karşılaştırmalarda söz konusu ürünlerin “alt ısıl değerleri” ve “yanma verimliliği” hesaba katılması gerekmektedir. Bu kriterler göz önüne alınarak, enerji ürünlerindeki vergilerin eşdeğer bazda karşılaştırılmasının yer aldığı Tablo 6’da LPG’deki ÖTV miktarı net olarak görülmektedir26. 23 TLPGD TLPGD 25 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 26 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 24 21 Yakıt Doğalgaz DG Sanayi 1 DG Sanayi 2 DG Sanayi 3 CNG DG Konut LPG Dökme Mix LPG Küçük Sanayi Propan Konut Propan Tüplü LPG Linyit Kütahya Linyit İthal Linyit Akaryakıt Nafta FO No:6 Kalyak Motorin 7000 Motorin 50 Benzin 95 Oto LPG Elektrik Elektrik Sanayi Elektrik Konut Elektrik Ticarethane Verimlilik OSB Sanayi İGDAŞ (Serbest Tüketici) CNG İGDAŞ 92% 92% 92% 92% 92% Büyük Sanayi Propan Propan Konut 92% 92% 92% 92% (İstanbul) (İstanbul) 65% 70% (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) (İstanbul Avrupa) 90% 80% 82% 85% 86% 87% 92% (Tek Terim) 99% 99% 99% Birim ÖTV Alt Isıl Değer kcal/m3 8250 8250 8250 8250 8250 kcal/kg 11000 11070 11070 11000 kcal/kg 4587 7000 kcal/kg 10550 9200 9700 10200 10400 10500 11000 kcal/kWh 860 860 860 YTL Ykr/m3 2.10 2.10 2.10 54.63 2.10 Ykr/kg 74.43 74.43 74.43 74.43 Ykr/kg 0.00 0.00 Ykr/kg 0.00 20.40 47.60 98.76 109.70 175.81 86.20 Ykr/kWh 0.12 0.64 0.12 € € cents/m3 1.11 1.11 1.11 28.75 1.11 € cents/kg 39.17 39.17 39.17 39.17 0.00 0.00 € cents/kg 0.00 10.74 25.05 51.98 57.74 92.53 45.37 € cents/kWh 0.06 0.34 0.06 1000 kcal için ÖTV YTL € Yrk/1000kcal € cents/1000kcal 0.28 0.15 0.28 0.15 0.28 0.15 7.20 3.79 0.28 0.15 Yrk/1000kcal € cents/1000kcal 7.35 3.87 7.31 3.85 7.31 3.85 7.35 3.87 Yrk/1000kcal € cents/1000kcal 0.00 0.00 0.00 0.00 Yrk/1000kcal € cents/1000kcal 0.00 0.00 2.77 1.46 5.98 3.15 11.39 6.00 12.27 6.46 19.25 10.13 8.52 4.48 Yrk/1000kcal € cents/1000kcal 0.14 0.07 0.75 0.40 0.14 0.07 Tablo 6. Türkiye’de 1000 kcal için ÖTV miktarı ÖTV’nin yanı sıra sağlıklı bir değerlendirme yapılması adına Katma Değer Vergisi (KDV)’nin de karşılaştırılması önem kazanmaktadır. Şekil 6 ÖTV ve KDV’nin de yer aldığı grafik, akaryakıt (sırası ile benzin ve motorin) ve LPG üzerindeki vergi yükünün diğer enerji ürünlerine kıyasla en yüksek olduğunu buna karşılık nafta, doğalgaz ve kömürde ise en düşük olduğunu göstermektedir27. Nitekim bu tablonun doğal bir sonucu olarak ülkemizde enerji ürünlerinden sağlanan toplam verginin %95’ini akaryakıt ve LPG oluşturmakta ve bu tablo çok uzun yıllardır bu yapısını korumaktadır28. Şekil 6. Enerji ürünlerinde “net 1000 kilokalori” için toplam vergi yükü karşılaştırması 27 28 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 22 Türkiye’de LPG’ye ve diğer yakıtlara uygulanan vergiler, örnek gösterilebilecek diğer ülkelerle karşılaştırıldığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır: LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin 12 kg Türkiye Almanya Avusturya Belçika Brezilya Çek Cum. Çin Fransa Hollanda Hindistan İngiltere İrlanda İspanya Pakistan Polonya konut 3,8 0,6 0,43 0,22 0,65 0 0 0 1,95 0 0 0,19 0 0 0 Sanayi 3,77 0,6 0,42 0,22 0,64 0 0 0 1,93 0 0,19 0 0 0 Konut 3,8 0,6 0,42 0,4 0,65 0 0 0 1,95 0,65 0,14 0,19 0 0 0 5,33 5,68 2,53 0 4,25 0 2,07 0,97 0,83 1,16 1,12 0,07 0 2,12 Sanayi 0,17 0,97 0,75 0,16 1,26 0 0 1,63 2,36 0 0 0 0 0 0 Konut 0,17 0,97 0,75 0,16 0,4 0 0 1,63 0 0,28 0 0 0 0 Sanayi 0,09 3,6 2,58 0,41 1,24 0 0 0 1 0,13 0 0,57 0 0 0,81 Araçlar 0,47 3,6 2,82 0,41 0,78 0 0 0 0,13 0,74 0,57 0 0 0,81 7,12 9 4,12 4,86 0 4,66 0,14 5,85 7,51 1,53 10,59 5,02 0,41 0 4,14 Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun Kurşunsuz FO 4 12,01 9,72 6,15 8,73 0 5,99 0,31 8,95 0,59 10,78 6,53 0,59 0 5,49 3,74 0,83 0,87 0,16 0,52 0 0 0,77 1,36 2,54 0 0,2 1,02 0 0,84 1,73 0 0,82 0,16 0 0 0 0 0 0 0 0 0,25 0 0 0 0 0,24 0 0 0 0,98 0 0,21 1,95 0 0,21 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tablo 7. Enerji ürünlerine uygulanan KDV hariç toplam vergiler (€c/1000 kcal)29 Türkiye’de LPG’ye uygulanan vergilerin diğer ürünlerdeki vergilere kıyasla yüksek olduğu gerçeğini ülke karşılaştırmaları da göstermektedir. Örnek olarak, benzinde net 1000 kcal enerji için 12.01 €c vergi ile dünyanın en yüksek vergisini alan ülke olan Türkiye, benzer şekilde Tüplü/Dökme LPG’de de 3.8 €c/1000 kcal değeri ile dünyanın en yüksek vergi uygulayan ülkesi konumundadır. Buna karşılık sanayi amaçlı doğalgazda 0.17€c/1000 kcal ile Türkiye dünyanın en az vergi alan ülkelerden birisidir. KDV de dahil olmak üzere toplam vergilerin fiyatlandırma içindeki payı ve uygulanan KDV oranlarını gösterir karşılaştırmalar ise Tablo 8 ve Tablo 9’da verilmektedir30-31. 29 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 31 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006 30 23 LPG Tüplü LPG Dökme LPG Dökme 12 kg konut Sanayi 38,3 19,8 18,6 18,9 17,9 16,0 11,5 16,4 24,5 11,1 4,8 12,8 13,8 13,0 18,0 Türkiye Almanya Avusturya Belçika Brezilya Çek Cum. Çin Fransa Hollanda Hindistan İngiltere İrlanda İspanya Pakistan Polonya 40,9 19,5 20,4 19,7 17,7 16,0 11,5 16,4 29,2 4,8 13,5 13,8 13,0 18,0 LPG Otogaz Doğal gaz Konut 42,7 19,9 22,1 21,9 19,9 16,0 11,5 16,4 30,5 19,3 16,4 13,7 13,8 13,0 18,0 49,4 30,6 35,7 17,4 Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin Sanayi Sanayi Araçlar 19,6 27,8 27,5 21,0 21,2 16,0 11,5 33,5 20,7 11,1 4,8 11,9 13,8 13,0 18,0 31,1 11,5 24,9 25,5 19,3 25,1 24,2 14,5 38,5 Konut 19,9 27,8 29,5 21,0 21,2 16,0 11,5 53,0 15,3 31,8 30,2 19,4 20,0 16,0 14,5 16,4 25,4 2,1 4,8 15,3 13,8 13,0 25,6 11,1 19,6 11,9 13,8 13,0 18,0 15,3 31,8 32,9 20,2 24,5 16,0 14,5 16,4 1,3 20,4 15,3 13,8 13,0 35,4 Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun Kurşunsuz FO 4 57,0 74,3 47,4 51,6 10,7 46,3 17,0 57,1 58,6 35,1 72,2 52,4 16,5 13,0 51,3 68,5 66,1 56,0 49,3 20,0 51,6 18,8 64,3 50,5 24,4 26,6 19,4 24,5 16,0 14,5 27,5 34,3 48,2 4,8 14,4 23,9 13,0 28,4 51,0 70,9 58,4 17,8 13,0 58,8 40,1 32,8 19,6 16,0 14,5 22,5 27,4 4,8 14,7 42,3 13,0 21,6 15,3 13,8 16,7 15,3 0,0 16,0 11,5 16,4 24,5 16,0 14,5 16,4 3,8 4,8 11,9 0,0 11,9 13,0 18,0 13,0 6,5 9,1 Tablo 8. Enerji ürünlerine uygulanan tüm vergilerin (KDV+ÖTV+diğer vergiler) toplam fiyat içindeki payı,% Türkiye Almanya Avusturya Belçika Brezilya Çek Cum. Çin Fransa Hollanda Hindistan İngiltere İrlanda İspanya Pakistan Polonya LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin 12 kg Sanayi Araçlar konut 18,0 16,0 20,0 21,0 12,0 19,0 13,0 19,6 19,0 12,5 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 Sanayi 18,0 16,0 20,0 21,0 12,0 19,0 13,0 19,6 19,0 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 Konut 18,0 16,0 20,0 21,0 12,0 19,0 13,0 19,6 19,0 12,5 17,5 13,5 16,0 15,0 22,0 18,0 16,0 20,0 21,0 19,0 13,0 19,6 19,0 12,5 17,5 21,0 16,0 0,0 22,0 Sanayi 18,0 16,0 20,0 21,0 13,6 19,0 13,0 19,6 19,0 12,5 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 Konut 18,0 16,0 20,0 21,0 13,6 19,0 13,0 19,6 12,5 17,5 13,5 16,0 15,0 22,0 18,0 16,0 20,0 21,0 12,0 19,0 17,0 19,6 19,0 0,0 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 18,0 16,0 20,0 21,0 18,0 19,0 17,0 19,6 0,0 17,5 13,5 16,0 15,0 22,0 Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun Kurşunsuz FO 4 18,0 16,0 20,0 21,0 12,0 19,0 17,0 19,6 19,0 21,3 17,5 21,0 16,0 15,0 22,0 18,0 16,0 20,0 21,0 25,0 19,0 17,0 19,6 32,6 17,5 21,0 16,0 15,0 22,0 18,0 16,0 20,0 21,0 18,0 19,0 17,0 19,6 19,0 21,3 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 18,0 0,0 20,0 21,0 18,0 16,0 20,0 18,0 0,0 10,0 19,0 17,0 19,6 0,0 19,0 13,0 19,6 18,0 19,0 17,0 19,6 12,5 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 4,0 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 0,0 5,0 13,5 16,0 15,0 22,0 Tablo 9. Enerji ürünlerine uygulanan KDV oranı karşılaştırması,% Bu veriler değerlendirildiğinde Türkiye’nin akaryakıt ve LPG de vergiler toplamının oransal olarak da en yüksek ülke olduğunu açıkça görülmektedir. Yüksek ÖTV’nin yanı sıra bazı bölgelerde kaçak elektriğin kullanımı da LPG sektörünü olumsuz yönde etkilemektedir. Bu konuda gereken yaptırımların ve cezai müeyyidelerin uygulanamaması nedeniyle kaçak elektrik kullanımının yaygınlaştığı mahallerde bilhassa halkın can ve mal güvenliğini tehdit eden standart dışı elektrikli ev cihazlarına talep de artmaktadır. Kaçak elektrik kullanımının bazı illerde %50 mertebeleri aşması, devleti, LPG sektörünü, haksız kazanç fiili işlemekten çekinen ve kaçak elektrik bedelini bir bakıma üstlenen dürüst tüketicileri etkilemekte ve büyük zararlar vermektedir. 24 2.3 Tüketiciler Yurt çapına yayılmış 15 bin tüplü bayi, yine bu bayilere bağlı olarak çalışan yaklaşık 15 bin tüplü tali bayi ile, EPDK‘dan lisansını almış 5.86332 LPG otogaz istasyonu tüketicilere verilen hizmeti sağlamaktadır. 115.000 kişinin istihdamı ile yaklaşık olarak 450 bin kişinin geçinmesine olanak sağlayan LPG ev veya sanayilerde tüplü veya dökme olarak kullanılmaktadır. Araçlarda ise otogaz olarak kullanımı sözkonusudur. 2.3.1 Enerji İhtiyacının Karşılanması Dünyada 3 milyardan daha fazla kişi, temel ihtiyaç olan yemek pişirme, sıcak su ve ısınma ihtiyaçlarını katı yakıtlarla karşılamaktadır. Bu yakıtların içinde odun, tezek, ve tarım artıkları yer almakta olup kullanım sonucunda yüzlerce kirletici (karbonmonoksit, küçük partiküller, azot oksitler, benzen, bütan, formaldehit, poliaromatik hidrokarbonlar ve diğer sağlığa zararlı kimyasallar) açığa çıkmaktadır. Bu kimyasalların solunması sonucunda günde 2 paket sigara içilmesine eşdeğer düzeyde bir kirleticiye maruz kalınmaktadır. Kömürün kullanıldığı yerlerde yukarıda belirtilen kirleticilere ilave olarak sülfür, arsenik ve fluorin de oluşmaktadır. Gelire göre yakıt kullanımını gösteren Şekil 7’de özellikle gelir düzeyi çok düşük kesimlerde yemek pişirme için tezek, odun gibi katı yakıtların kullanıldığı görülmektedir33. 32 33 20 Kasım 2006 tarihi itibari ile lisanslı istasyon sayısıdır. Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 25 Yemek pişirme için daha temiz, verimli yakıt kullanımının artması Çok düşük gelir Düşük gelir Orta gelir Yüksek gelir Elektrik Doğalgaz Gaz,LPG Etanol, metanol Kerosen Kömür Katı olmayan yakıtlar Katı Yakıtlar Odun kömürü Odun Tezek, ekin atığı Gelişimin artışı Şekil 7. Gelir düzeyi ve kullanılan enerji türleri Türkiye’nin de içinde yer aldığı Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) Avrupa bölgesinde %025 oranında katı yakıt kullanılmaktadır. Bu kapsamda katı yakıt kullanımının en çok olduğu yer Afrika bölgesi (Şekil 8)’dir. 2003 yılında Türkiye nüfusunun ise %2’lik bir kısmı günlük 1 USD’nin altında yaşamakta ve katı yakıt kullanım oranı ise %11 olmaktadır34. AfrD AfrE AmrB AmrD EmrB EmrD EurB EurC SearB SearD WPrB 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Katı Yakıt Kullanan Popülasyon Yüzdesi ,% Şekil 8. Katı yakıt kullanımının WHO bölgelerine göre yüzdesel dağılımı (A:çok küçük çocuk-çok genç yetişkin; B:küçük çocuk-genç yetişkin; C:küçük çocuk-büyük yetişkin;D:büyük çocuk-büyük yetişkin;E:büyük çocuk, çok büyük yetişkin) 34 Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 26 Gelir düzeyi ile kullanılan yakıt arasında ilişki mevcuttur. Bu kapsamda Türkiye’nin yoksulluk ve açlık sınırları ile ilgili verilerin incelenmesi yararlı olacaktır. 2004 yılında yapılan bir araştırmaya göre Türkiye’de gelire göre sıralı %20’lik gelir dağılımı Tablo 10’da yer almaktadır35 Genel Göstergeler Tahmini hanehalkı sayısı Tahmini fert sayısı 15 ve daha yukarı yaştaki fert sayısı 15 yaştan küçük fert sayısı Çalışan fert sayısı Gelir getiren fert sayısı Toplam hane geliri Ortalama hane geliri Ortalama fert geliri Grubun en düşük geliri Grubun en yüksek geliri Medyan geliri 000 000 TL % 000 000 TL 000 000 TL TL TL TL Toplam 17 096 537 70 273 639 1. % 20 3 419 307 14 156 135 2. %20 3 419 307 13 654 537 Gelir grubu 3. % 20 3 419 307 13 905 290 4. %20 3 419 307 14 249 891 5. % 20 3 419 307 14 307 786 50 142 855 8 975 913 9 469 497 10 038 018 10 578 027 11 081 400 20 130 784 5 180 222 4 185 040 3 867 273 22 596 466 4 185 074 3 853 769 4 452 689 29 897 110 5 608 197 5 358 156 5 771 387 218 752 312 151 13 208 350 186 23 386 769 517 33 288 246 570 100 6,0 10,7 15,2 12 795 3 863 6 840 9 735 3 113 933 1 713 2 394 - 5 553 314 696 8 127 992 985 - 5 553 314 696 8 127 992 985 11 583 709 015 9 688 541 528 4 095 555 506 6 805 196 460 9 688 541 528 3 671 864 3 226 385 4 665 610 5 439 324 6 153 885 7 005 484 47 867 421 107 101 001 524 770 21,9 46,2 13 999 29 539 3 359 7 059 11 583 709 015 16 997 925 594 16 997 925 594 13 832 777 074 22 890 173 714 Tablo 10. Gelire göre sıralı % 20'lik gelir dağılımı 2004 yılında Türkiye’de fertlerin yaklaşık % 1.29’u yani 909 bin kişi sadece gıda harcamalarını içeren açlık sınırının, % 25.6’sı yani 17 991 bin kişi ise gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Kişi başı günlük harcaması satınalma gücü paritesine göre 1 Doların altında kalarak yaşamlarını sürdürenlerin oranı %0.02 yani yaklaşık 11 bin kişi olarak hesaplanmıştır. 2004 yılında, 4 kişilik hanenin aylık açlık sınırı 182 milyon TL, aylık yoksulluk sınırı ise 429 milyon TL'dir. 2003 yılında %1.29 olarak tahmin edilen açlık sınırının altında yaşayan fert oranı 2004 yılında da aynı kalmıştır. Buna karşın yoksul fert oranı % 28.12'den % 25.6'ya düşmüştür. Kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlarda yoksulluk oranı % 39.97 iken kentsel yerlerde yaşayanların yoksulluk oranı % 16.57’ dir. 2004 yılında hanehalkı büyüklüğü 3 veya 4 kişiden oluşan hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oranı % 13.84 olurken 7 ve daha fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk oranı % 51.97 olarak hesaplanmıştır. 35 http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=293 27 Okuryazar olmayanlarda yoksulluk oranı % 45.11 olurken ilköğretim mezunlarında bu oran % 25.49, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında % 8.28, yüksekokul, fakülte ve üstü mezuniyete sahip fertlerde % 1.33 olmuştur. 2004 yılında kadınlarda yoksulluk oranı % 25.98, erkeklerde % 25.20’dir. Ücretlimaaşlı çalışanlarda yoksulluk oranı 2004 yılında % 10.35 iken, yevmiyeli çalışanlarda bu oran % 37.52 olmuştur36. 2.3.2 LPG’nin Kullanımı LPG renksiz ve kokusuz bir gaz olup toksik özelliği bulunmamakta ve katkılar içermemektedir. LPG kokusuz olması nedeniyle olası kaçaklarda fark edilebilmesi için özel bir madde ile standartlara bağlı olarak kokulandırılmaktadır. Bunun yanı sıra LPG’nin kolayca buharlaşma ve atmosferde dağılma özelliği nedeniyle özellikle diğer akışkan yakıtlarla karşılaştırıldığında su ortamlarını veya toprağı kirletmemektedir. LPG bilhassa pişirmede ve sıcak su temin etme ile ısınmada kullanılmaktadır. Tablo 11 dikkate alındığında 2005 yılı toplam LPG tüketiminin37 %42’si tüplügaz segmentinde, %10’u dökmegaz segmentinde ve %47’si ise otogaz segmentinde meydana gelmiştir38. Segmentler(ton) Tüplügaz Dökmegaz 2001 1.810.341 794.052 2002 1.724.805 713.354 2003 1.801.825 646.552 2004 1.665.167 454.066 2005 1.557.212 383.148 Tablo 11. Yıllık LPG tüketim miktarı ve oranları Yıllar Otogaz 1.230.330 1.136.025 1.147.374 1.640.766 1.751.838 TOPLAM 3.834.723 3.574.184 3.595.751 3.759.999 3.692.198 LPG, dökme olarak yaygın bir kullanım alanına sahiptir. Endüstride sıcak su ve buhar üretiminde, ısıl işlemlerde, kurutma, lehimleme, kesme, kaynak gibi çeşitli proseslerde dökme LPG kullanmak mümkündür. Örneğin, cam endüstrisinde şekil verme, tavlama gibi proseslerde; seramikçilikte pişirme işleminde; tekstil sanayinde kurutma ve ütülemede, metal endüstrisinde ön ısıtmada, metalin ergitilmesinde; tarım 36 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=23&tb_adi=Yoksulluk%20Analizleri&ust_id=7 2004-2005 yılı rakamları OTV miktarındaki farklılık nedeniyle ürün geçişleri gözönüne alınarak düzeltilmiştir. 38 TLPGD 37 28 ve hayvancılıkta ısıtma amacıyla dökme LPG kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, konutlarda ve turizmde dökme LPG ısınma, sıcak su, pişirme ve buhar üretimi için gerekli enerji ihtiyacını karşılar; enerji üretiminde de kojenerasyon tesislerinde dökme LPG kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Türkiye’de LPG’nin tüketim miktarları incelendiğinde tüplügaz tüketiminin her zaman diğer segmentlerden daha fazla tüketildiği görülmektedir. Otogaz segmentinde ise son yıllarda dikkate değer bir artış mevcuttur. Otogaz tüm gelişmiş ülkelerde çevre dostu akaryakıt olarak teşvik görmekte, gelişmekte olan ülkelerde ise çevresel anlamda ve de ekonomik yakıt olarak tercih edilmektedir. Dökmegaz ise daha çok sanayide tercih edilmektedir, ancak doğalgazın fiyat avantajı nedeniyle sanayi bölgelerinde dökmegaz kullanımı azalarak doğalgaz kullanımı daha çok tercih edilir duruma gelmiştir. Türkiye temsilini içeren bir araştırmaya göre mutfak, ısınma ve banyo kullanımı için enerji tipi olarak %33,9 oranında tüplügaz, %27,5 oranında doğalgaz, %0,2 oranında elektrik tercih edilmektedir. Tüplügaz ve elektrik kullanımının tercih edildiği %34,6 ’lık dilimin yanı sıra, doğalgaz ve elektrik %1,5, tüplügaz ve doğalgaz %1,8 ve her üç enerji türünün tercih edildiği %0,5’lik bir kesim sözkonusudur. Yemek pişirmede %70 oranında kullanılan tüplügaz için ağırlıklı olarak 12 kg’lık tüp tercih edilmektedir. 2 kg’lık küçük tüplerin uzun süreli yemek pişirmede kullanımının pahalı olması nedeniyle mutfakta kullanımı tercih edilmemektedir. Yemek pişirmede tüplügazın ardından %29 kullanım oranıyla doğalgaz gelirken elektrik veya diğer enerji türlerinin toplam oranı %1’i bulmaktadır. Banyo kullanımlarında ise en çok tercih edilen yakıt türü elektriktir (yaklaşık %34). Ancak banyoda halen az sayılmayacak bir düzeyde kömür ve odun sobası kullanımı sözkonusudur (yaklaşık %9). Öte yandan fiyat dezavantajı dolayısıyla banyoda LPG kullanımı nistepen düşüktür. Isınma amaçlı olarak kömür-odun sobası kullanımı Türkiye genelinde halen oldukça yüksek oranda olup (yaklaşık %55), diğer enerji türleri bunun ardından gelmektedir. Özellikle kırsal alanda kömür ve odun sobasının kullanımı oldukça yaygın 29 durumdadır. Tüplügazın ısınma amaçlı kullanımı %4 gibi düşük seviyelerde olmakla beraber bunun içinde 12 kg’lık tüplügaz kullanımı mevcuttur. 2.3.3 LPG ve Ekipmanlara Erişim, Mevcut Dağıtım Yapısı LPG, Tüpraş rafinelerinden lisanslı dağıtım şirketlerinin dolum ve depolama tesislerine boru hatlarıyla veya kamyon tankerler nakledilmektedir. Şirketler yurtdışından gemilerle de LPG ithalatı yapmaktadır. Dolum tesislerine gelen LPG, tüplere güvenli bir şekilde dolumu ve gerekli kontrolleri yapıldıktan sonra ve bayi araçlarına yüklenerek bayi depolarına gönderilir. Tüpler müşterilere bayiler kanalıyla Servis Görevlileri tarafından iletilir. 2 kg’dan büyük tüplerinin eğitimli Servis Görevlileri tarafından bayiden müşteriye götürülmesi ve güvenli şekilde gerekli kontrollerin yapılmasının ardından takılması zorunludur39. Müşteriler Türkiye’nin dört bir yanına yayılmış yaklaşık 15 bin adetlik tüplü bayi ağı ile hizmet alabilmektedir. Ayrıca bayilerin bulunmadığı daha küçük bölgelerde bayilere bağlı olarak görev yapan ve tahminen 15 bin adet olan tali bayi adı verilen dağıtım sistemiyle de tüketicilerin özellikle 2 kg’lık tüplere erişimi sağlanmaktadır. Dökmegaz müşterilere ve otogaz ise bayilere kamyon tankerlerle ulaştırılmaktadır. LPG dağıtım zinciri Şekil 9’da yer almakta olup LPG’nin Türkiye’de dağıtımı için EPDK’dan lisans almış dağıtıcı firmalar LPG’yi yerli (Tüpraş) ya da ihtal kaynaklardan temin etmektedir. Yerel LPG teslimatı Tüpraş’ın İzmit, İzmir, Kırıkkale ve Batman rafinerilerinden gerçekleştirilmektedir. Tüpraş’ın 2005 yılı LPG üretimi 764 bin ton olup toplam yurtiçi satışı 1.397 bin ton seviyesinde olmuştur40. Akaryakıt ve gaz imalatı Ham Petrol Tanker BoruHattı Boru Petrol Rafineri Hattı Kara Tanker Boru Hattı Dökme gaz Nakli Demiryolu Gaz Depolama Ev Kullanım LPG Tüp İmalatı Endüstri Araç Kullanım Ev Kullanımı Tank İmalatı LPG LP G Aygıtlar Şekil 9. LPG dağıtım zinciri 39 Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Dağıtım Şirketleri ile Yetkili Bayilerin ve Tüketicilerin Uymaları Gereken Usul ve Esaslara İlişkin Tebliğ 40 www.tupras.com.tr 30 Tüpraş’ın faaliyetleri kapsamında yer alan tüm ürünlerin üretim ve yurdışı satışları sırasıyla Tablo 12 ve Tablo 13’de yer almaktadır41: Ürünler (1000 Ton) 2002 LPG 654 Nafta 1.430 Benzin (Kurşunsuz Süper, Süper, Normal) 3.242 Jet A-1 1.605 Motorin 6.809 Kalorifer Yakıtı 1.092 Fuel Oil 6 4.544 Asfalt 1.246 Diğer 950 TOPLAM 21.572 Tablo 12. Tüpraş 2002-2005 yılı toplam üretim miktarı Ürünler (1000 Ton) LPG Nafta Benzin (Kurşunsuz Süper, Süper, Normal) Jet A-1 Motorin Kalorifer Yakıtı Fuel Oil 6 Asfalt Diğer TOPLAM Tablo 13. Tüpraş 2002-2005 yılı yurtiçi satış miktarı 2002 2.567 995 2.213 1.612 6.330 1.098 4.703 1.237 462 21.217 2003 686 1.303 2.554 1.681 7.220 1.124 4.665 1.410 1.557 22.200 2003 2.126 873 2.346 1.672 6.394 1.092 4.355 1.404 487 20.749 2004 719 1.546 2.722 1.765 7.193 859 5.176 1.391 1.330 22.701 2004 1.606 1.088 2.112 1.747 6.847 883 4.263 1.389 499 20.434 2005 764 1.388 3.280 1.997 7.566 818 5.493 1.762 821 23.889 2005 1.397 822 2.010 1.976 7.045 841 3.979 1.753 532 20.355 Öte yandan Tablo 14 ise Tüpraş’ın petrol ürünü dış alım miktarını belirtmektedir42: Ürünler (1000 Ton) 2002 LPG 1.948 Motorin 26 Fuel Oil (% 3.5) 440 Madeni Yağ 9 TOPLAM 2.423 Tablo 14. Tüpraş 2002-2005 yılı dış alım miktarı 2003 1.389 27 177 29 1.622 2004 894 59 5 14 972 2005 660 294 0,0 6,0 960 Tüpraş’ın 2002 ve 2005 yılları arasında LPG üretimi %17 oranında artmış, dış alım miktarı ise %66 oranında azalmıştır. Öte yandan aynı yıllarda yurtiçi satış miktarları incelendiğinde LPG satışının %46 azaldığı görülmektedir. Özel firmaların da ithalat yapmasının da bu düşüşlere etkisi bulunmaktadır. LPG ekipmanlarının satışı da bayi ağı ile sağlanmaktadır. Türkiye’de 2 kg’lık kamp tüpü, 12 kg’lık ev tüpü, 24 kg’lık ticari tüp ve 45 kg’lık sanayi tüpü üretimi ve dağıtım 41 42 www.tupras.com.tr www.tupras.com.tr 31 firmalarına satışı söz konusudur. LPG tüpleri dağıtım firmaları tarafından müşteriye yasal bir zorunluluk olan depozitolu satışı yapabilir. Ayrıca LPG ile çalışan katalitik soba, palmiye (soba), barbekü, kamp cihazları, kamp tüpü cihazları, dedantör, hortum, sera ısıtıcıları gibi ekipmanların da ilgili standartlara uygun üretimi ve satışı söz konusudur. Bu kapsamda, önemli olan husus LPG ve ekipmanlarına erişimden ziyade alım gücüdür. Özellikle kırsal alanda bayi veya tali bayi yapısı nedeniyle LPG’ye erişim olsa bile, yüksek vergilendirme nedeniyle oluşan mali güçlük LPG’nin kullanılmasında en önemli engeli teşkil etmektedir. Buna bağlı olarak LPG ekipmanlarının kullanımı da kısıtlanmış olmaktadır. 2.3.4 LPG’nin ve Ekipmanların Fiyatlandırılması LPG fiyatları Tüpraş tarafından açıklanmakta olup 08 Aralık 2006 tarihinde yürürlüğe giren tüplü LPG için örnek fiyat tablosu Tablo 15’de yer almaktadır43. Ürün Adı Satış Fiyatı ÖTV KDV KDV Dahil Tüplü 769,95 794,00 282,05 1.849,00 Sanayi LPG Isınma Otogaz 769,95 862,00 294,29 1.929,24 Tüplü Propan 851,80 794,00 296,78 1.945,58 Sanayi Isınma Tüplü Bütan 841,64 794,00 294,96 1.933,60 Sanayi Isınma Tablo 15. 08 Aralık 2006 tarihli İzmit Rafineri çıkışlı Tüpraş LPG satış fiyatları (YTL/ton) LPG ve yakıcı ekipmanların fiyatlandırılması üretici firmalar arasında farklılık göstermekle birlikte örnek olması açısından bazı bilgilere Tablo 16’da yer verilmiştir44: 43 44 www.tupras.com.tr, 08 Aralık 2006 tarihli fiyat 1 USD=1.5 YTL olarak kabul edilmiştir. 32 Tüp-Ekipman Fiyat (YTL) Fiyat (USD) 2 kg’lık tüp 6.5-7.2 4.3-4.8 12 kg’lık tüp 34.5-37 23-24.7 24 kg’lık tüp 69-74 46-49 45 kg’lık tüp 130-140 86.7-93 Soba 140-170 93-113 Palmiye 240-520 160-347 Barbekü 105-570 70-380 Dedantör 10-18 6.7-12 Hortum 20-35 13-23 Tablo 16. LPG tüp ve ekipman satış fiyatlarından örnekler Türkiye’de LPG ekipmanlarının üretimini yapan firmalardan örnekler Tablo 17’de belirtilmektedir. Ekipman Firma Aygaz Süsler Soba: Doruk ICF Asroyal Aygaz Palmiye: MSK Barbekü Aygaz Aygaz Altınboğa Üçel Dedantör Murat Büromekaniker Pdk Aygaz Nurgaz Kartuşlu kamp cihazları: Orgaz Güney Meltem Tablo 17. Türkiye’de LPG ekipmanı üreticilerinden örnekler Buradan da görülmektedir ki LPG tüp veya ekipman fiyatlarından ziyade LPG’nin fiyatının yük sek olması LPG kullanımının özellikle kırsal alanlarda daha az düzeylerde olmasına neden olmaktadır. 2.3.5 Finansal Olanaklar LPG tüpleri, dağıtıcı firmaya ait olup, tüpler tüketiciye depozito bedeli ile verilmektedir. Bu bedel tüpü ilk olarak alması sırasında tüketici tarafından dağıtım firmasına ödenmektedir. Bunun ardından tüketiciden tüpün kg’na bağlı olarak Tablo 15’de yaklaşık olarak belirtilen bedeller talep edilmektedir. Bu bedeller dağıtıcı 33 firmalar arasında farklılık göstermekle beraber, örnek olması açısından belirtilmiştir. Tüketici tarafından ödenen depozito bedeli (Tablo 18) tüp maliyetlerinin %20–25’i civarında olup firmalar tarafından tüketiciden düşük bir bedel alınmasının amaçları ürün satışının kolaylaştırılması ve mali açıdan da ürünün erişebilir düzeyde olmasının sağlanmasıdır. Depozito(YTL/adet) Depozito(USD/adet) 4 2 kg 6 8 12 kg (uzun) 12 8 12 kg.(tombul) 12 20 24 kg. 30 28 45 kg. 42 Tablo 18. Tüplere uygulanan depozito bedeli45 Tüp Tipi 2.3.6 Kırsal Bölgelerdeki Nüfus Bilgileri Türkiye’de tüketilen tüplü, dökme ve oto LPG miktarları ile ilgili veriler il bazında mevcuttur. Ancak tüketilen miktarların şehir veya kırsal alanda olduğuna dair net bir veri bulunmamaktadır. Ancak son olarak 2000 yılı nüfus sayımındaki şehir ve köy nüfusları baz alınarak kırsal alanda tüketilen LPG miktarı ile hakkında bilgi sahibi olunabilir. 2000 yılı nüfus sayımı incelendiğinde Türkiye’nin toplam nüfusunun 67.803.927 olduğu belirlenmiştir. 44.006.274 kişi (Türkiye nüfusunun %65’i) şehirlerde, 23.797.653 kişi (Türkiye nüfusunun %35’i) ise köyde yaşamaktadır. Bu nüfusun kadın-erkek olarak dağılımı Şekil 10’da belirtilmiştir46. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan 2000 yılı şehir ve köy nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı incelendiğinde, toplam erkek nüfusunun %34.7’si, kadın nüfusunun ise %35.5’i köyde yaşamaktadır. 45 46 1 USD=1.5 YTL olarak alınmıştır. http://www.tuik.gov.tr 34 70.000.000 60.000.000 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 10.000.000 0 Toplam Türkiye Erkek Kadın Şehir Köy Şekil 10. 2000 yılı Türkiye nüfusunun kadın-erkek dağılımı Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bulunan illerin toplam nüfusu, Türkiye toplam nüfusunun yaklaşık %20,4’ünü oluşturmaktadır. Aynı şekilde şehir ve köy nüfusu olarak karşılaştırma yapıldığında sırasıyla %18 ve %24’ü bu bölgelerdedir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin toplam nüfusu 13.854.321 olup, bunun yaklaşık %58’si şehir nüfusunu, %42’si ise köy nüfusunun meydana getirmektedir. 2.3.7 LPG’nin Endüstride Kullanımı LPG, endüstride sıcak su ve buhar üretiminde, ısıl işlemlerde, kurutma, lehimleme, kesme, kaynak gibi çeşitli proseslerde dökme olarak kullanılmaktadır. Sanayi amaçlı kullanımı karşılaştırırken (KDV mahsup edildiği için), KDV miktarı karşılaştırma tablosundan çıkartılarak doğrudan üretim maliyetine etkisi olan ÖTV yükü dikkate alınmaktadır. Şekil 11, sanayi amaçlı enerji tüketiminde motorin ve LPG ürünlerindeki net 1000 kcal başına özel tüketim vergisinin doğalgaz, nafta, ve kömüre oranla çok büyük oranda yüksek olduğunu göstermektedir. Örneğin, bir sanayi üretimi tesisinde net 1000 kcal için motorin tüketen bir kullanıcı 11,39 Ykr vergi verirken, doğalgaz kullanan bir üretici aynı enerji için 0,28 Ykr, nafta veya kömür kullanan üreticinin ise ÖTV ödemek durumunda olmadığı görülmektedir. Dolayısı ile tüketici, bir anlamda ÖTV ile, sanayi 35 amaçlı enerji kullanımında kömür, nafta, elektrik ve/veya doğalgaza yönelmeye teşvik edilmekte, buna karşılık akaryakıt ve LPG kullanımı engellenmektedir47. Şekil 11. Sanayi üretimi amaçlı enerji kullanımında Net 1000 kilokalori için vergi yükü Doğalgaz sanayi kullanımı için net 1000 kcal bazında KDV hariç toplam vergi yükü incelendiğinde Türkiye’nin doğalgaz ve elektrik için diğer ülkelere ve genel ortalama değerlere göre oldukça düşük vergi uygulamakta olduğunu göstermektedir. Dolayısı ile enerji ürünlerindeki vergi yapısı değerlendirildiğinde, kendi içinde akaryakıt ve LPG’ye diğer ürünlere göre çok daha fazla vergi uygulayan Türkiye, diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında da bu dengesiz yapının en şiddetli olduğu ülke konumundadır. 2.3.8 Tüketicinin Güvenliği LPG faaliyeti; temin kuruluşlarından alınması, depolanması, tesislerde tüplere dolum operasyonunun yapılması, bayi depolarına intikali, bayiler ve/veya tali bayiler vasıtasıyla tüplerin tüketicinin kullanım yerine kadar götürülmesi, cihaza takılması hizmetlerini kapsamaktadır. Bu hizmetler dahilinde can ve mal güvenliğinin sağlanması LPG’nin tüketiciler tarafından doğru kullanımının sağlanması için cihaza bağlantının yetişmiş, eğitimli ve yetkili elemanlar tarafından yapılması gerekmektedir. LPG sektöründe tüm tüketiciler zorunlu sigorta kapsamındadır. Bu hizmet farklılığından dolayı sektör, diğer akaryakıt faaliyetlerine benzemeyen bir hizmet 47 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-PETDER, 2006 36 faaliyetinde bulunmaktadır. Ürünün yanıcı özelliği yanında parlayıcı özelliğinin de olması nedeniyle de “Tüketicisi ile Satışla Bitmeyen Dostluk Kurmak” zorundadır. Tüketicinin güvenliğinin sağlanması için hem üretici firmaların hem de tüketicilerin uymaları gereken kurallar standart ve diğer yasal mevzuatlarla kontrol altına alınmaktadır. Bu kapsamda; • Tüp ve tankların 10 yılda bir hidrostatik testten geçmeleri zorunludur. • Tankların emniyet ventilleri her 5 yılda bir test edilerek değiştirilir. • Tüketiciler dolu LPG tüplerini abonesi oldukları dağıtım şirketinin yetkili başbayisi, yetkili bayisi veya yetkili tali bayisinden almak zorundadır. • Tüpün üzerinde, Türk Standardına uygun imal edildiğini gösteren TS 55 işaretini, TSE işaretini ve TS 5306 standardına göre periyodik kontrolünün yapılmış olması gereken tüplerde bu kontrolün yapıldığına dair işareti ile dağıtım şirketinin adı özellikle olmalıdır. • Tüplerin üzerindeki LPG valfinin TS 1862 standardına uygun olduğunu gösteren işaret olmalıdır. • Tüketiciler paslı, şişkin, ezik, kesik, boyasız, çatlak, yangın hasarlı.. vb. tüpler kullanmamalıdır. • Tüple cihaz arasındaki hortum bağlantısının eksiz ve gereği kadar uzunlukta olmalısına, ancak uzunluğun 1,5 metreyi geçmemesine dikkat edilmelidir. • Hortumun dedantöre ve yakıcı cihaza bağlantıları kelepçe ile yapılmalı, eskiyen, çatlayan yumuşayan, sertleşen veya imal tarihinden itibaren 3 yıl sonra kullanılan hortumlar mutlaka yenisi ile değiştirilmelidir. • Yakıcı cihazın yakınında kolay tutuşabilen maddeler (kâğıt, naylon, plastik, tül örtü, perde ve sıvı yakıtlar vb.). bulundurulmamalıdır. • Tüp yakıcı cihaz seviyesinden aşağıya konmalı ve dik konumda kullanılmalıdır. • Tüp doğrudan doğruya güneş ışınlarına maruz kalmamalı, kalorifer radyatöründen en az 2 metre ve soba gibi ısıtıcıların en az 4 metre uzağına konmalıdır. • Yakıcı cihaz, az havalanan küçük hacimli bir yerde bulunuyorsa burası sık sık havalandırılmalıdır. Ayrıca tüp hiçbir zaman çevre kotunun altında bulunan zeminden havalandırılmayan mahallerde bulundurulmamalıdır. • Tüp değiştirirken tüpün bulunduğu hacimde gaz birikmesi mevcutsa (gaz havadan ağır olduğu için zeminden itibaren birikmeye başlar) bir havlu veya bir süpürge ile birikmiş gaz açık havaya sevk edilmelidir. • Yakıcı cihaza yeni tüp bağlarken yakınında yanmakta olan mum veya alev halinde yanan başka bir cisim varsa, tüp bağlama işlemi bu cisim söndürüldükten sonra yapılmalıdır. 37 • Cihaza yeni tüp bağlantısı yapıldıktan sonra bağlantı yerlerinde gaz kaçağı olup olmadığı sabun köpüğü ile kontrol edilmelidir. Kibrit, çakmak gibi açık ateş kaynakları kesinlikle kullanılmamalıdır. Kaçak varsa vanayı kapatıp dedantörü çıkarıp bayiye haber verilmelidir. • Gaz kaçağı halinde kibrit yakılmamalı, elektrik anahtarı çevrilmemeli, buzdolabı kapağı açılmamalıdır. Kıvılcıma neden olabilecek hareketlerden sakınılmalıdır. • Aşırı hava akımı ve yemek taşmaları cihaz alevini söndürerek gaz birikmesine sebep olur. Çok büyük tehlike arzeden bu durumla karşılaşmamaya dikkat edilmelidir. Böyle bir durumla karşılaşıldığında önce vana kapatılmalı, daha sonra pencere, kapı ve benzeri havalandırma yerleri açılarak odanın havalandırılması ve biriken gazların dışarıya çıkması sağlanmalıdır. Bunlar yapılmadan kesinlikle cihaz kullanılmamalıdır. • Kullanılan veya yedek LPG tüplerinin dolap içerisinde bulunması durumunda, dolap kapağının altında havalandırma delikleri açılmalıdır. Yedek tüp kullanılan tüpün yanına konulmamalıdır. Her aile en fazla bir adet tüp yedekleyebilir. • Piknik tüpü üzerinde çapı 20 cm den büyük tencere vb. kaplar konulmamalıdır. • LPG tüpleri ve bunlarla birlikte kullanılan cihazlar, uyumak için kullanılan mahallerden yatmadan önce çıkarılmalıdır. Borusuz sobalar, kamping lamba ve sobalar yanar halde bırakılıp uyunmamalıdır. Tüm bunların yanı sıra üretici firmalar düzenledikleri eğitim programları, internet sitelerinden yayınladıkları bilgilendirme notları, çeşitli seminer ve bilgi kartlarıyla tüketicinin LPG ile ilgili doğru bilgilendirilmesini ve LPG’nin doğru kullanılmasını sağlamaktadır. Tüketicinin LPG’yi doğru tanıması ve standartlara uygun kullanımların sonucunda kullanımları artacak ve yanlış ve uygun olmayan bilinçsiz kullanımlar nedeniyle meydana gelen kazaların ve tüketicinin olumsuz düşüncesinin de önüne geçilmiş olunacak ve LPG’nin güvenli bir yakıt olduğu öğrenilecektir. 2.4 Kadın Açısından LPG’nin Yeri LPG’nin ve diğer yakıtların evlerde kullanımı özellikle kadınlar açısından önem kazanmaktadır. Bu bölümde kullanılan yakıtlara ve LPG’ye kadınlar açısından değinilmiştir. 38 2.4.1 Kadının Konumu ile ilgili Genel Bilgiler 2000 yılı nüfus sayımı bilgilerine göre ülkemiz nüfusunun %50.65’i erkek ve %49.35’i kadındır. Nüfusun %29.8’i 0-14 yaş grubunda, %64.5’i 14-64 yaş grubunda olup %5.7’si ise 65 yaş üstüdür48 Türkiye’de kadınların yakıt vb konularda tercih sahibi olmalarına dair herhangi bir araştırma bulunmamaktadır. Ancak kadınların tercihlerini dile getirme ve karar verme yetkisi, eğitim düzeyi ile bağlantılı olarak incelenebilir. Bu çerçevede 2000 yılı verilerine göre Türkiye’de okur-yazar olmayan %12.7’lik bir kesim mevcut olup kadınların %19.4’ü, erkeklerin ise %6.1’i okur-yazar değildir49. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (2003) çerçevesinde araştırmaya katılan toplam 8,075 kadından kırsal alanda yaşayanların %30.5’inin eğitimi yoktur veya ilköğretimi bitirmemiştir50 Meslek gruplarına göre istihdam edilen kadınların %’sel oranı 2000 yılı itibariyle Şekil 12’de gösterilmiştir. En yüksek oranın tarımcı, hayvancı, ormancı gibi konularda çıkması kadının genel statüsünü belirtir durumdadır51. 6,9% 0,4% 5,5% 6,5% 2,3% 2,8% 75,6% İlmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili diğer meslekler Müteşebbisler,direktörler ve üst kademe yöneticileri İdari işlerde çalışanlar Ticaret ve ve satış personeli Hizmet işlerinde çalışanlar Tarımcı,hayvancı,, ormancı, balıkçı veya avcılar Tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışanlar ve ulaştırma makinaları kullananlar Şekil 12. Meslek gruplarına gore istihdam edilen kadın %’si Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSSGM)’nde yayınlanan gelir türüne ve temel özelliklere göre hane halkı nüfusu oranında kadınların yeri incelendiğinde (Tablo 19), 48 http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=196 KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t098.xls 50 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2003, 51 KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t148.xls 49 39 kadınların statüsü daha net görülmektedir52. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde %90’dan fazla kadının geliri mevcut değildir. Kişisel geliri var Geliri Yalnız Faaliyet ve Yalnız faaliyet yok faaliyet geliri faaliyet dışı gelir dışı gelir Eğitim durumu Okur-yazar değil İlkokul terk ve ilkokul mezunu Genel ortaokul ve genel lise Meslek ortaokulu ve meslek lisesi Üniversite ve üzeri Çalışma durumu Çalışıyor Çalışmıyor Yerleşim birimi Kent Kır Bölge Marmara Ege Akdeniz İç Anadolu Karadeniz Doğu Anadolu Güney Doğu Anadolu 5,3 7,0 6,6 12,2 9,4 4,0 2,4 9,6 22,9 63,1 10,2 5,0 7,4 15,4 8,4 80,5 85,6 76,4 49,6 19,2 18,0 - 14,4 - 1,3 10,1 66,3 89,9 6,8 6,5 6,8 3,6 8,9 4,5 77,5 85,5 9,1 9,9 7,7 4,5 4,4 1,2 5,2 6,4 6,9 5,5 5,8 4,9 1,8 2,1 8,3 8,5 7,1 7,8 5,7 3,6 2,6 76,1 74,6 79,7 82,0 84,9 93,5 90,1 Tablo 19.Gelir türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı nüfusu oranı (%) Türkiye’de kadının hanehalkındaki reislik durumu incelendiğinde mutlak yoksul hanelerde %6.8, göreli yoksul hanelerde %6.9 oranında kadının hane reisi olduğu hesaplanmıştır. Bir diğer önemli husus da hane reisi olan kadınların büyük bir bölümünün ilkokuldan terk veya ilkokul mezunu olması, sosyal güvencesi ve sağlık sigortası olmamasıdır (Tablo 20)53. 2003 yılında yapılan bir araştırmaya göre ise Türkiye’de şehirde erkeğin hanehalkı reisi olma durumu %87 iken, kırsal bölgelerde bu oran %88.6 olmaktadır54 52 KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t207.xls KSSGM: http://www.die.gov.tr/tkba/t208.xls 54 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2003 53 40 Mutlak yoksul Göreli yoksul Orta Üst Yerleşim birimi Kent Kır 2,8 9,3 21,8 33,0 39,0 36,7 36,4 21,0 1,3 2,6 7,7 6,0 8,1 7,7 17,5 3,4 87,5 18,0 105,5 6,8 100,0 30,9 65,1 3,8 0,1 100,0 14,0 50,0 36,0 100,0 40,7 0,7 58,5 0,0 18,3 22,4 29,5 28,1 31,0 32,0 45,2 2,6 89,0 16,5 105,5 6,9 100,0 19,4 68,2 11,8 0,6 100,0 13,2 34,6 52,2 100,0 49,0 2,2 48,8 0,1 40,5 46,7 37,1 36,3 36,3 32,3 24,3 1,7 86,0 12,5 98,5 10,8 100,0 12,3 63,1 20,5 4,1 100,0 20,7 25,2 54,1 100,0 50,8 4,3 44,8 0,0 39,9 28,2 25,7 29,6 24,6 28,0 13,0 1,7 63,0 11,0 74,0 5,2 100,0 4,7 52,9 26,1 16,3 100,0 12,8 19,2 68,0 100,0 41,8 16,8 41,0 0,4 80,5 72,8 56,1 53,7 36,3 34,5 24,9 29,3 Bölge Marmara Ege Akdeniz İç Anadolu Karadeniz Doğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Kadın başına canlı doğan çocuk sayısı Bebek ölüm hızı (‰) Çocuk ölüm hızı (‰) Beş yaş altı ölüm hızı (‰) Kadın hanehalkı reisi oranı Hanehalkı reisinin eğitim durumu Okur-yazar değil İlkokul terk ve ilkokul mezunu Ortaokul / Lise ve dengi Üniversite ve üzeri Hanehalkı reisinin çalışma durumu Çalışmıyor Çalışıyor / tarım Çalışıyor / tarım-dışı Hanehalkı reisinin işteki durumu Ücretli, maaşlı, yevmiyeli İşveren Kendi hesabına Ücretsiz aile işçisi Hanehalkı reisinin sosyal güvenlik ve sigorta durumu Sosyal güvenliği yok Sağlık sigortası yok Tablo 20. Yoksulluk türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı oranı(%) Böyle bir durumda yakıt tercihini yaparken yakıtın özelliklerinin değil imkanlar, elde edebilirlik, ekonomik durum, eğitim, bilinç gibi hususların rol aldığı ortaya çıkmaktadır. Tüm bu hususlar açısından kadının kendi statüsünü geliştirmesi, daha çağdaş bir yaşam biçimine kavuşması, kendisinin ve çocuklarının gelişimine, ailesine ekonomik durumuna katkı sağlaması için yakıt tercihinin üzerinde durulmalı, daha çağdaş, verimli, sağlıklı, çevreci yakıtlar tercih edilmelidir. 2.4.2 LPG Kullanan Kadınlar İçin LPG’nin Yararları Katı yakıtların yakılması sonucunda çok yüksek seviyelerde iç ortam hava kirleticileri meydana gelmektedir. Örnek olarak Afrika, Asya veya Latin Amerika’daki biomas kullanılan evlerde 24 saatlik partiküller madde emisyonu 300 ila 3000 mikrogram/m3 seviyesinde olmakta ve yemek pişirilmesi sırasında bu değer 10000 mikrogram/m3 41 seviyelerine çıkmaktadır55. Bu durum katı yakıtların kullanılması durumunda kadınların ve çocukların maruz kaldığı iç ortam hava kirliliğini ortaya koymaktadır. Bu ortamda kalan kadınların elektrik, gaz veya diğer temiz yakıtları kullanan kadınlardan 3 kat daha bronşit vb hastalıklara yakalanma riski bulunmaktadır. Ayrıca kömürün akciğer kanseri riskini 2 kat arttırdığı da unutulmaması gereken bir olgudur. LPG’nin kirletici emisyonları baz alınarak yapılan karşılaştırmada tezek, ekin kalıntıları ve odundan kaynaklanan kirleticilerin diğerlerine göre yüksek olduğu Tablo 21’de görülmektedir56. Karbonm onoksit H idrokarbon Partiküler M adde LPG 1 1 1 K erosen 3,1 4,2 1,3 O dun 19 17 26 Ç alı-çırpı Ekin kalıntıları 22 60 18 32 30 124 T ezek 64 115 63 Tablo 21. Kirletici emisyonların LPG emisyonu ile karşılaştırılması Sadece kadınları değil tüm dünya nüfusu için önemli olan bir konu da LPG’nin katı yakıtlara oranla çok daha çevreci bir yakıt olmasıdır. Basit kimyasal yapısı nedeniyle LPG, partiküller madde oluşturmamakta, çok düşük seviyelerde karbon monoksit, hidrokarbon ve azot oksit oluşumuna neden olmaktadır. Ayrıca LPG’nin basınç altında olması ve kapalı sistemlerde depolanması ve taşınması nedeniyle buharlaşma sonucunda havaya emisyon vermemektedir. Tüm yakıtlar arasında LPG özellikle diğer fosil yakıtlara oranla sera etkisi yaratan ve küresel ısınmaya neden olan sera gazlarını yaklaşık %10-25 oranla daha az miktarda oluşturmakta ve bu sebeple sera etkisinin oluşmasına neden olmamaktadır. Katı yakıtların mutfaklarda kullanımı dünyada yılda 1.6 milyon insanın ölümüne ve %2,7 oranında küresel hastalıkların meydana gelmesine neden olmaktadır. 2002 yılında iç ortam hava kirliliğinden 1,5 milyon kişinin öldüğü tespit edilmiştir. İç ortam hava kirliliğinin meydana getirdiği olumsuz durumunda en çok zarar gören çocuklardır. Yılda ortalama 800.000 çocuk iç ortamdaki hava kirliliği nedeniyle ölmektedir57. 55 Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 Yıllık Rapor–2005, WLPGA 57 Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 56 42 Türkiye’de ise çocuk ölüm hızlarının alt nedenleri belirtilmemekle birlikte KSSGM’de yer alan veriye göre 1998-2003 yılları arası bebek ölüm hızı ‰28.7; 1-4 yaş arası çocuk ölüm hızı ‰8.5’dir58. Türkiye’nin de içinde bulunduğu WHO’nun Avrupa bölgesinde yemek pişirme için ağırlıklı olarak gaz veya diğer temiz yakıtların kullanılmasına rağmen daha fakir bölgelerde katı yakıt kullanımı ağırlıktadır. Katı yakıtların toplanması sırasında kadın veya çocuklar oldukça zaman harcamaktadır. Harcanan zaman ile ilgili olarak Türkiye’yi tanımlayan bir veri bulunmamasına ve ülkeden ülkeye farklılık göstermesine rağmen örnek olarak Afrika bölgesindeki ülkelerde bu süre günlük yaklaşık 1 ila 4 saat arasında olmaktadır59. Kadınların toplamak ve yakmak için vakit harcadıkları katı yakıtların kullanımı yerine LPG gibi depolanabilen ve kolayca taşınabilen bir yakıtın kullanılması kadınların eğitime, çocuk bakımına ve gelişimine, dinlenmeye, el işleri gibi konulara daha çok vakit ayırmalarına neden olacaktır. Kırsal bölgelerde özellikle el işlerinin yapılıp satılması kadınlara hem maddi açıdan yarar sağlayacaktır hem de kadının sosyal olarak gelişmesine büyük katkıda bulunacaktır. Katı yakıtların aksine, dünyada yıllık ortalama 200 milyon ton kullanımı olan LPG’nin çok büyük tanklardan tüplere ve çakmaklara kadar geniş kullanım amaçlı olarak kolay depolanabilir ve tankerlerle ekonomik şekilde taşınabilir olması LPG’yi modern bir yakıt haline getirmektedir. Bu modern enerji ile odun, kömür, tezek gibi geleneksel yakıtların neden olduğu iç ve dış ortam hava kirliliği, toplanması sırasındaki vakit kaybı ve zorluklar gibi olumsuz konuların ortadan kaldırılmasını sağlamaktadır. 2.4.3 LPG Sektöründe Kadının Yeri LPG sektöründe faaliyet gösteren bazı dağıtıcı firmalarda görev yapan kadınlarla ilgili bilgiler Tablo 22’de yer almaktadır. 58 59 http://www.die.gov.tr/tkba/t007.xls Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 43 Firma Kadın Çalışan Shellgas 11 İpragaz 62 Aygaz 112 Totalgaz 10 Mogaz 13 Tablo 22. LPG sektöründe bazı firmalarda görev alan kadınların sayısı LPG sektöründe görev yapan kadınların üretim aşamasından yönetim kademesine kadar geniş bir yelpazede görev aldıkları görülmekte ancak toplam işgücü içindeki pay dikkate alındığında bu sayının çok yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu da göstermektedir ki LPG sektöründe kadınların görevlendirilmesi yüksek oranda olmamaktadır. Bunun yanı sıra kadınlar LPG sektöründe tüketici olarak yakıtın temin edilmesi ve kullanılması aşamasında rol almaktadır. 2.4.4 Kadınlara Yönelik Özel Konular Türkiye’de LPG tüplerinin boy ve kilogramları belirli standartlara göre belirlenmiş olup, 4 tip (2 kg, 12 kg, 24 kg ve 45 kg) üretim yapılmaktadır. Bunun yanı sıra tüplerin tüketiciler tarafından doldurulması gibi bir uygulama Türkiye’de mevcut değildir. Tüpler EPDK’dan lisans almış firmalarda güvenli bir şekilde doldurulmakta, çeşitli kontrol ve testlerin ardından tüketiciye ulaştırılmaktadır. 2 kg’dan daha büyük tüplerin yetkili ve eğitimli bayi elamanı tarafından takılma zorunluluğu tüplere tüketiciler tarafından müdahale edilmesini engellemektedir. LPG sektöründe faaliyet gösteren firmalar tarafından gerçekleştirilen eğitimler, bilgi kartları vb yayınlarla LPG ve LPG‘nin kullanımı ile ilgili önemli hususlar kadınlar bilgilendirilmeye ve bilinçlendirilmeye çalışılmaktadır. 2.4.5 Yakıt Tercihinde Kadınların Rolü Hanelerde kullanılan yakıtların seçiminde kadının aldığı rol ile ilgili net bir bilgi bulunamamaktadır. Bu tercihte ekonomik koşullar, hane şartları, yakıta ulaşılabilirlik gibi hususlar ön plana çıkmaktadır. 44 2.5 Finansman LPG’nin odun, tezek gibi yakıtlara oranlar tercih edilmemesinin bir nedeninin özellikle kırsal alanda yaşayan nüfusun ekonomik durumu, alım gücü gibi hususlar olduğuna yukarıdaki bölümlerde yer verilmiştir. Alım gücünü arttırmak ve gelişime katkı sağlamak amacıyla mikrokredi olanakları incelenmelidir. Mikrofinansman ile LPG ile çalışan cihazlar (soba, ocak vb) ile LPG’nin kırsal alandaki tüketiciye ulaştırılması bir yöntem olarak benimsenebilir. BM’in Milenyum hedeflerinden olan “yoksulluğun 2015 yılına kadar %50 azaltılması” kapsamında mikro kredi uygulaması yoksulluğun azaltılmasında en etkin metodolojilerden birisi olarak kabul edildiğinden, BM’in Türkiye dahil 192 üyesi, 2005 yılını Uluslararası Mikro Kredi Yılı olarak ilan etmiştir. Bu bölümde mikrofinansın ne olduğu ve uygulamalarına yer verilmiştir. 2.5.1 Mikrofinans Nedir? Mikrofinans yoksul insanlara kredi, tasarruf ve diğer temel finansal hizmetlerin sağlanması anlamına gelmektedir. Yoksulluk içinde yaşayan insanlar, herkes gibi, işlerini yürütmek, malvarlığı sahibi olmak, tüketimlerini dengelemek ve risklere karşı kendilerini koruma altına almak için değişik finansal araçlara ihtiyaç duyarlar. Yoksullar tarafından ihtiyaç duyulan finansal hizmetler işletme sermayesi kredilerini, tüketici kredilerini, tasarrufları, emekliliği, sigorta ve para transfer hizmetlerini kapsamaktadır. Yoksul insanlar resmi finansal sektör aracılığıyla sağlanan hizmetlere nadiren ulaşabilmektedir. Yoksullara finansal hizmet sağlayanlar donör destekli, kar amaçlı olmayan sivil toplum örgütlerini, kooperatifleri, yardım grupları ve kredi birlikleri gibi toplum temelli kalkınma kurumlarını, ticari ve devlet bankalarını, sigorta ve kredi kartı şirketlerini, posta ofislerini ve diğer satış noktalarını kapsamaktadır. Sivil toplum örgütleri ve diğer banka olmayan finansal kurumlar düşük gelirli insanlar için işleyen kredi metodolojileri geliştirmede ve fazla sayıda kişiye insanlara erişim sağlamada yolun liderliğini yapmışlardır. 1980’ler ve 1990’lar boyunca, bu programlar yeni metodolojiler geliştirmiş ve düşük gelirli insanlara finansman sağlamak konusunda geleneksel düşünceye karşı çıkmışlardır. Düşük gelirli insanlar için sunulan finansal hizmetler bu insanların malvarlığı sahibi olmalarına, gelirlerini 45 artırmaları ve ekonomik stres karşısındaki kırılganlıklarını azaltmalarına olanak sağlayan güçlü bir araç olduklarını kanıtlamışlardır. Yine de, temel finansal hizmetlere erişimi olmayan yaklaşık bir milyar insanla birlikte, özellikle de çok yoksul gruplara finansal hizmet sunma zorlukları halen devam etmektedir. Uygun, güvenli ve emniyetli mevduat hizmetleri özellikle çok ihtiyaç duyulan hizmetlerdir60. 2.5.2 Mikrofinans Müşterileri Mikrofinans müşterileri -hane halklarının kadın reisleri, emekliler, yerlerinden edilen insanlar, maaşları azaltılan işçiler, ve mikro girişimciler- dört yoksulluk seviyesine indirgenebilir: en yoksullar, çok yoksul, orta derecede yoksul ve risklere karşı hassas fakat yoksul olmayanlar. Geri ödeme kapasitesi, karşılıklı uygunluk ve veri uygunluğu bu kategoriler arasında değişse de, bu müşteri gruplarının finansal ihtiyaçlarını sürdürülebilir bir şekilde karşılamak için metodolojiler ve operasyonel yapılar geliştirilmiştir. Karşılıklı temelli kredi, ödeme hizmetleri ve kredi kartı hesapları da dahil olmak üzere daha resmi ve genel olan finansal hizmetler orta derecede yoksul olan gruba uygun olabilir. Aşırı ve orta derece yoksul olan kişiler için finansal hizmetler ve dağıtım mekanizmaları grup yapılarını ya da karşılıklı ve kredi analizinin daha esnek formlarını kullanıma açabilir. En yoksul kesimlere hizmet etmek daha sorunludur61. Krediye olan erişim yoksul insanların ekonomik fırsatlardan faydalanmalarını sağlamaktadır. Finansal hizmetler hassasiyeti azaltarak ve kazanç/tasarrufları artırarak, yoksul hane halkalarına “günü kurtarmak”tan “gelecek için plan yapmaya” geçiş için olanak sağlamaktadır. Hane halkları daha uzun dönemler için daha fazla sayıda çocuğu okula gönderebilmekte ve çocuklarının eğitimi için daha fazla yatırım yapabilmektedir. Finansal hizmetlerden elde edilen artan kazançlar daha iyi beslenmeyle ve sonuç olarak daha düşük hastalık oranlarına ulaşmalarını sağlatan daha iyi yaşam koşullarıyla sonuçlanmaktadır. Artan kazançlar ayrıca müşterilerin ihtiyaç duyulduğu zaman sağlık bakım hizmetlerini ödeyebilecekleri anlamına gelmektedir, böylece de sağlık hizmetleri olmadan devam etmemekte ya da sağlıkları ciddi anlamda kötüleşene kadar beklemeden yaşayabilmektedir. 60 61 http://www.mikrofinansturkiye.org/trMicrofinance.htm http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfClients.htm 46 Mikrofinans programları genelde yoksul kadınları hedef almakta ve bu programlar finansal hizmetlere sadece kadınlar vasıtasıyla erişim sağlayarak toplumlara ciddi bir mesaj göndermektedir. Pek çok niteliksel ve niceliksel çalışma finansal hizmetlere olan erişimin kadınların aile ve toplum içinde statülerinin gelişmesine nasıl yardımcı olduklarını göstermiştir. Kadınlar daha iddialı ve daha kendine güvenir bir hale gelmiştir. Kadının hareketliliğinin ciddi ölçüde kısıtlı olduğu bölgelerde, kadınlar daha görünür hale gelmiş ve kamusal alanda kendilerini daha güvenle ifade etmeye başlamışlardır. Kadınlar arazi ve ev dahil olmak üzere malvarlıklarına sahip olmuşlar ve karar verme mekanizmalarında daha güçlü roller edinmişlerdir. Uzun senedir devam etmekte olan bazı programlarda, kadınlara karşı şiddetin düştüğü bile gözlemlenmiştir62. Ancak kötü yönlendirilmiş krediler çok fazla borçlanmaya da Yoksulların koşullarını geliştiren sürdürülebilir finansal sebep olabilir. hizmetler açık bir sürdürülebilirlik vizyonuna, dikkatli program tasarımına, verimli operasyonlara ve daha da önemlisi müşterilerin ihtiyaçlarını anlama ve karşılama konularında sürekli olarak çaba gösterilmesine dayanmaktadır. 2.5.3 Temel Mikrofinans Prensipleri Yoksullara Yardım Grubu (Consultative Group to Assist the Poor-CGAP), mikrofinans olarak bilinen yoksul kimselere finansal hizmet erişimini genişletmek için işbirliği yapan 28 adet kamu ve özel kalkınma kurumunun oluşturduğu bir ortaklıktır. CGAP prensipleri bu 28 üye donör kurum tarafından geliştirilmiş ve onaylanmıştır. 10 Haziran 2004 tarihli G8 Zirvesi'nde liderler tarafından da onaylanan bu prensipler aşağıda yer almaktadır63: 1. Düşük gelirli kimselerin sadece kredilere değil çeşitli finansal hizmetlere ihtiyaçları vardır. Herkes gibi yoksul insanların da uygun, esnek ve bütçelerinin el verdiği ölçüde çeşitli finansal hizmetlere ihtiyacı vardır. Duruma göre, düşük gelirli kimselerin sadece kredilere değil aynı zamanda tassaruflara, sigortaya ve para transfer hizmetlerine de ihtiyaçları vardır. 2. Mikrofinans yoksullukla savaşmak için güçlü bir araçtır. Düşük gelirli insanlar finansal hizmetlere erişebildikleri zaman, para kazanabilir kendi varlıklarını 62 63 http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfPoor.htm http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfKey.htm 47 oluşturabilir ve dış etkenlere karşı kendilerini daha iyi koruyabilirler. Fakir aileler günlük yaşam savaşından, gelecek planlamaya geçmek için mikrofinansı kullanarak daha iyi beslenme, barınma, sağlık ve eğitim için daha fazla para harcayabilirler. 3. Mikrofinans düşük gelirli insanlara hizmet eden bir finansal sistem kurmak demektir. Birçok gelişmekte olan ülkede, yoksul insanlar nüfusun büyük bir bölümünü oluşturur. Bununla birlikte bankalar tarafından en az hizmet görenler de bu yoksul kesimdir. Mikrofinans sıklıkla marjinal bir sektör, donörlerin, kamu otoritesinin veya sosyal yatırımcıların ilgilenebileceği kalkınma hamlesi olarak algılanır. Mikrofinans geniş kitlelere ancak finansal kesimin içine tamamen entegre edildiğinde ulaşacaktır . 4. Mikrofinansın geniş kitlelere ulaşması için sürdürülebilir yapıda olması gerekir. Düşük gelirli insanların çoğu ihtiyaçlarını karşılayacak, kaliteli finansal hizmet alamamaktadır. Bunun nedeni bu şekilde hizmet sağlayacak güçte kuruluşların olmayışıdır. Bu hizmetleri sağlayacak güçlü kuruluşların maliyetlerini karşılayabilecek kadar ücret talep etmesi gerekir. Masrafların karşılanması, donör desteğine ihtiyaç duymadan hedeflenen hacme ve etkiye ulaşmada tek yoldur. Finansal olarak süreklilik sağlayan kuruluş uzun vadede hizmetlerini artırarak devam edebilir. Sürekliliği başarmak; işlem masraflarını azaltmak, müşteriye daha yararlı hizmetler sunmak ve bankacılık hizmetleri sunulmamış birçok yoksul insana ulaşmak için yeni yollar bulmak demektir. 5. Mikrofinans kalıcı yerel finansal kuruluşlar kurmak anlamındadır. Güşük gelirli insanlar için sürekli finansal hizmet sağlamak için güçlü yerel mikrofinans kuruluşları oluşturmak gerektirmektedir. Bu kuruluşlar yerel birikimleri çekmeye, kredi olarak tekrar kullanıma sokmak ve diğer başka finansal hizmetler sağlamak için gereksinim duyarlar. Yerel mikrofinans kuruluşları ve sermaye piyasaları olgunlaştıkça kamu ve kalkınma bankalarının da dahil olduğu donör ve hükümet finansmanına daha az bağımlılık olacaktır. 6. Mikrofinans her zaman soruların cevabı değildir. Mikrofinans her durum için en iyi çözüm yolu değildir. Geri ödemek için hiçbir imkanı olmayan düşük gelirli ve aç insanlar kredilerden en iyi şekilde yararlanmadan önce başka desteklere ihtiyaç duyarlar. Birçok durumda, diğer destekler yoksulluk sorununa daha etkin çözümler getirebilir;.-örneğin; küçük ölçekli bağışlar, iş ve eğitim programları. 48 7. Faiz oranı tavan değerleri düşük gelirli insanların kredi almasını daha da zorlaştırarak onlara zarar vermektedir. Bir çok sayıda küçük ölçekli kredi oluşturmak daha az sayıda fakat daha büyük ölçekli kredi oluşturmaktan daha fazla masrafa yol açmaktadır. Mikrofinans verenler ortalama banka kredi oranlarının üzerinde faiz oranı belirlemedikleri sürece, kendi masraflarını karşılayamazlar. Büyümeleri donörlerden ve hükümetten aldıkları az ve belirsiz para ile sınırlanacaktır. Hükümetler faiz oranlarını düzenledikleri zaman, bu oranları o kadar düşük seviyelerde tutmaktadırlar ki mikrofinans verenler kendi masraflarını karşılayamamaktadır, bu yüzden bu tür düzenlemelerden kaçınılmalıdır. Bununla birlikte, mikrofinans verenler yüksek faiz oranlarını etkin olmayan operasyonların masraflarını kredi alan kişilere karşılatmak için kullanmamalıdır. 8. Hükümetin görevi finansal hizmetleri doğrudan sağlamak değil erişim için uygun ortamı sağlamaktır. Hükümetler düşük gelirli insanlara finansal hizmeti teşvik eden ve aynı zamanda birikimleri koruyan politikalar oluşturmalıdır. Hükümetler makroekonomik istikrar sağlamalı, faiz oranı tavan değerleri belirlemekten kaçınmalı ve sürekliliği sağlanamayacak sübvanse edilmiş ve yüksek temerrütlü kredi programlarıyla piyasaları bozmaktan uzak durmalıdır. Aynı zamanda, hükümetler yolsuzlukları sıkı kontrol altına almalı ve mikrofinans kurumları için sektör altyapısını destekleyici bir ortam oluşturmalıdır. Alternatif fonların uygun olmadığı özel durumlarda hükümet finansmanı sağlam ve bağımsız mikrofinans kuruluşları için bir tür garanti oluşturabilir. 9. Bağış niteliğindeki fonları özel sermayeyi tamamlamalı, özel sermaye ile rekabet etmemelidir. Donörler mikrofinans için bağış, kredi, sermaye türü destekleri sağlar. Bu tür destekler geçicidir ve mikrofinans kuruluşlarının kapasite oluşturması için kullanılmalıdır. Aynı şekilde yine bu destekler, kredi derecelendirme şirketleri, kredi büroları ve denetim şirketleri gibi mikrofinans sektörünü destekleyici altyapıyı kurmada ve örnek uygulamaları desteklemede kullanılmalıdır. Bazı durumlarda ulaşılması zor nüfus söz konusu olduğunda daha uzun dönem donör desteğine ihtiyaç duyulabilir. Donörler, mikrofinansı finansal kesimin içine entegre etmeye çalışmalıdır. Proje oluşturulmasına ve uygulamasına, uzmanlığı başarılı uygulamalarla kanıtlanmış eksperler kullanarak destek vermelidir. Donörler, fon desteğine devam etmeden açık 49 performans hedefleri belirlemelidir. Her projenin donör desteğine ihtiyaç duymadan sürdürülebilirliğini hedefleyen gerçekçi planları olmalıdır. 10. Sağlam kuruluşların ve yöneticilerin eksikliği kritik bir engeldir. Mikrofinans, sosyal hedeflerle bankacılığı birleştiren uzmanlaşmış bir alandır. Yeterli kapasite ve gerekli sistemler her düzeyde oluşturulmalıdır. Mikrofinansa yapılan kamu ve özel yatırımlar sadece paranın transferi değil, bu kapasiteyi gerçekleştirmekte kullanılmalıdır. 11. Mikrofinans, performansını ölçtüğü ve açıkladığı zamanlarda en iyi çalışır. Mikrofinans kuruluşlarına ait standart finansal (örneğin; faiz oranları, kredinin geri ödenmesi ve finansal etkinlik) ve sosyal (örneğin; ulaşılan müşteri sayısı ve onların yoksulluk sınırı) performans göstergeleri olmalıdır. Perfromans gösrtergeleri açıklanmalı ve bu bilgiler ışığında donörler, yatırımcılar, denetciler ve müşteriler masraflarını, risklerini ve kazançlarını değerlendirmelidirler. 2.5.4 Dünya’da Mikrofinans Uygulamaları Küresel talep aralığının 400 ila 500 milyon hane halkı olarak tahmin edildiği 2002 yılında, sadece 30 milyon hane halkının sürdürülebilir mikrofinans hizmetine erişebildiği rapor edilmiştir. Çok sayıda hane halkının henüz mikrofinans hizmetinden yararlanamamasına karşılık, mikrofinans müşterilerinin sayısı son beş yılda yıllık yüzde 25 ila 30 artış göstermiştir. Mikrofinansla ilgili önemli veriler aşağıda sıralanmıştır64: • 1990'larda, gelişmekte olan ve geçiş sürecindeki 125 ülkede, kişi başına düşen gelir artışı yüzde 3 olarak belirlenirken 54 ülkede azalmıştır. • En az 30 milyon kişi mikrofinans hizmetinden yararlanmaktadır. • Varolan 10.000 Mikrofinans Kuruluşu potansiyel pazarın sadece yüzde 4'üne ulaşabilmektedir. • Uygun durumda bulunan serbest meslek sahibi kesimin yüzde 90'ı mikrokredi programlarına ulaşma olanağından yoksundur. Karşılanamayan talep yaklaşık 270.000.000'dur. 64 http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfBasic.htm 50 • Afrika'da, kırsal alandaki iş gücünün yüzde 60'ını oluşturan ve yiyecek üretiminin yüzde 80'ine katkıda bulunan kadınlar, çiftçilere sunulan kredinin yüzde 10'unu alabilmektedir. • Dünya Bankası şu anda 7000'in üzerinde mikrofinans kuruluşunun, gelişmekte olan ülkelerde 16 milyonun üzerinde insana hizmet sunduğunu tahmin etmektedir. Bu kuruluşların tüm dünyada elde ettiği toplam nakit ciro 2.5 milyon Amerikan Doları olarak öngörülmekte ve potansiyel artış göze çarpmaktadır. • Bu programlardan en fazla yararlanan kişilerin kadınlar gibi görünmelerine karşın, krediyi alan ve ödeyen kişilerin kadınlar ve kullananların erkekler olduğu anlaşılmaktadır. • Programları diğer kurumlar tarafından yaygın bir biçimde örnek olarak alınan, Bangladeş'teki Grameen Bankası, aşırı yoksul kişilere kredi sağlamayı amaçlamaktadır. Bankanın kriterlerine uyan ve kredi hakkından yararlanan kişilerin yüzde 94'ü kadınlardan oluşmaktadır. Grameen Bankası'nın kredi kullanıcılarının yüzde 98'i ödemelerini muntazam biçimde yapmaktadır. Banka, her ay 30 milyon Amerika Doları'nı 1.8 milyon ihtiyaç sahibine ödünç vermektedir. • Çalışmalar, Bangladeş'in en yoksul kesiminin sadece yüzde 4'ünün, herhangi bir kredi sisteminden faydalanmadan ekonomik olarak kendisini yoksulluk sınırının üstüne taşıyabildiğini göstermektedir. Fakat, Grameen Bankası'nın sunduğu krediden faydalanan bireylerin ve ailelerin yüzde 48'inin yoksulluk sınırının üstüne çıktıkları görülmüştür. • Dünya üzerinde, şu an 13 milyon mikrokredi kullanıcısı olduğu, kullanılan kredi miktarının 7 milyar Amerikan Dolarına ulaştığı ve yapılan geri ödemelerin oranının yüzde 97 olduğu tahmin edilmektedir. Bu sonuç yıllık büyüme hızının yüzde 30'u oranında gerçekleşmiştir. • 500 milyon mikro ve küçük ölçekli girişim sahibi kişiden 10 milyonu iş yerleri için finansal destek hizmetlerine erişebilmektedir. • Mikrokredi hizmetleri için, 7 milyonluk bir potansiyel ödünç alma talebi bulunmaktadır. • Dünyanın en zengin yedi kişisi küresel yoksulluğu ortadan kaldırabilecek ekonomik gücü ellerinde bulundurmaktadır. Bu kişilerin toplam servetleri, 51 dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan en yoksul kesimin temel ihtiyaçlarının karşılanması için gerekli olandan fazlasını teşkil etmektedir. • Mikrofinans programlarının etkileri üzerine 24 ülkede yapılan araştırmalar, bu yolla hane halkının gelir seviyesinin önemli bir derecede arttığını göstermektedir. Bu artışlar, genellikle krediyi alan kişinin işinde ortaya çıkarak dolaylı yoldan hane halkının gelirini etkilemektedir. Çalışmalar, mikrokredilerin, ödünç alan kişilerin sattıkları mal ve hizmet sayısında artışa neden olurken ikmal ve hammadde bedellerinin düşmesine etkide bulunduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, satışlar artmakta ve kâr yüzde 25 ila 40 oranında yükselmektedir. • En üst seviyede bulunan mikrokredi kuruluşları pazarın yarısına ulaşmaktadır. • Mikrofinans kurumlarının sadece yüzde 1'i finansal açıdan istikrarlı durumdadır. • 1997 yılında 7.6 milyon olan mikrokredi kullanıcısı yoksul kişi sayısı, 2001 yılında 26.8 milyona çıkmıştır. Bunların 21 milyonu kadındır. Kadınlar bu yolla, ekonomik kararlar almak ve yaşamları üzerinde kontrol sahibi olmak konusunda yeterlik kazanmıştır. Bazı tahminlere göre, her yıl, mikrofinans programlarına katılan kişilerin yüzde 5'i ailelerini yoksulluk sınırının üstüne çıkartabilmektedir. • 2186 mikrofinans kuruluşu, 31 Aralık 2001 itibariyle 54,904,102 müşterileri bulunduğunu ve bunların 26,806,014'ünün ilk kredilerini aldıkları sırada yoksulluk sınırının en altındaki seviyede bulunduklarını bildirmiştir. 994 kuruluş ortak olarak, gelişimlerini özetleyen bir 2002 yılı Eylem Planı sunmuştur. Her ailenin beş bireyden oluştuğu baz alınarak yoksulluk seviyesinin en altında bulunan 26.8 milyon müşterinin edindikleri kredilerle 134 milyon aile üyesini etkiledikleri hesaplanmıştır. • Krediden yararlanan çok yoksul kadınların sayısının 1999'daki 10.3 milyondan 2000 yılında 14.2 milyona ulaştığı tespit edilmiştir. 2001 yılı itibariyle 21,169,754 kadına ulaşılmıştır. Bu sayı, 31 Aralık 2000'den, 31 Aralık 2001'e kadar, ulaşılan kadın sayısının % 49.6 seviyesinde yükseldiğini göstermektedir. 2.5.5 Türkiye’de Mikrofinans Uygulamaları Mikrofinans ile ilgili uygulama Türkiye’de Diyarbakır’da 2003 yılında başlamıştır. 52 Mikrofinans uygulaması kapsamında Bangladeş’te 36$, ABD’de ise 1200 $ verilirken, Türkiye’de ortalama 500 YTL (330 $)65 verilmektedir. Türkiye’de miktofinans ile ilgili uygulamalar Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, Grameen Bank ve Diyarbakır Valiliği işbirliği ile Diyarbakır’da 2003 yılında “Türkiye Grameen Mikro Kredi Projesi” adı altında başlatılmıştır Diyarbakır’da 6 kişiye, her birine 500’er YTL olmak üzere toplam 3.000 YTL dağıtarak başlanan mikro kredi projesinde yaklaşık 3 yıl içerisinde, 2 Haziran 2006 tarihi itibariyle 3.288 aşırı yoksul kadına, haftalık geri ödemelerle, yıllık 500 YTL ile 3.000 YTL arasında olmak üzere 3.269.265 YTL kredi verilmiştir. Yaklaşık 70 farklı işte değerlendirdikleri kredilerden, vadesi gelenlerinin geri dönüş oranı %100’dür. Kredi olarak alınan miktar, gösterilen başarı ve işin gelecekteki potansiyeli de dikkate alınarak, her yıl artırılmaktadır66. Verilen krediler 1 yıllık olup haftalık geri ödemelerle alınmaktadır. Verilen kredilerde kredi alanlardan %20 hizmet maliyeti alınmaktadır. Hizmet maliyetinin alınmasının iki sebebi; işletme maliyetinin karşılanması ve mikro kredi projesinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır67. Proje kapsamında Diyarbakır ilinde kredi verilenlerin yapmış oldukları işlerin konu başlıklarına göre dağılımı Tablo 23’deki gibidir68: 65 1 USD=1.5 YTL http://www.israf.org/pdf/mikro-kanunlar.pdf 67 http://www.israf.org/pdf/TURKIYEGRAMEENMIKROKREDIPROJESIBILGINOTU.pdf 68 http://www.israf.org/pdf/TURKIYEGRAMEENMIKROKREDIPROJESIBILGINOTU.pdf 66 53 Sektör Faaliyet El İşlemeciliği, Ekmek Yapımı, Ayakkabı İmalatı, Sütçülük, Peynir İşleme ve Üretim İmalatı, Çocuk Elbisesi İmalatı, Tatlı İmalatı Sebze Yetiştiriciliği, Tütün Yetiştiriciliği , Pamuk Yetiştiriciliği, Buğday Tarım Yetiştiriciliği Evcil Hayvan ve Balıkçılık Süt İnekçiliği, İnek Yetiştiriciliği, Koyun ve Keçi Yetiştiriciliği, Hindi Besiciliği Ayakkabı Boyacılığı, Güzellik Salonu, Likitgaz Satıcılığı, Bisiklet Hizmet Sektörü Kiralama, Dikiş Yapma, Çamaşır Yıkama, Nakış, İşleme ve Süsleme İşleri Sığır Ticareti,Yemek Kazanı Satışı, Elbise Ticareti, Odun Satışı Ticaret Sektörü (Lokantalara), Meyve ve Sebze Ticareti Seyyar Satıcılık Sebze, Elbise, Ekmek, Çikolata Dükkan İşletmeciliği Manav, Eski Cep Telefonu Alım Satımı, Terzi Tablo 23. Mikrokrediler ile kurulan işlere ait konu başlıkları Diyarbakır’da uygulanmakta olan proje çerçevesinde, mikro krediler çok farklı alanlarda kullanılmaktadır (Şekil 13)69: 4 8 Bakkal, kahvehane, terzi, kuaför, sobacı dükkanı, camcı, kasap, kasetçi, elektrik malzemesi, mermer dükkanı Aşçılık, hayvan, sebze ve meyve, hayvan yemi, halı, biber, alım-satımı, boyacılık için malzeme alımı 27 Süt ineği, inek, keçi ve koyun yetiştiriciliği 10 El sanatları, yoğurt, peynir, kıyafet, tatlı, çeyizlik eşya yapımı 16 17 18 Güzellik malzemesi satımı, bisiklet kiralama, dikiş-nakış makinesi, çamaşır makinesi, motosikletle eşya taşıma, buzdolabı alıp satımı Sebze, kıyafet, ekmek, çikolata, çerez, balık satışı gibi seyyar satıcılık Sebze, pamuk, buğday yetiştiriciliği Şekil 13. Mikrokrediler ile gerçekleştirilen faaliyetlerin dağılımı Proje kapsamında yayılım sağlanarak Batman ilinde de çalışmalar başlatılacaktır. 69 http://www.israf.org/pdf/mikro-kanunlar.pdf 54 Bunun yanı sıra, özel bir banka ve Toplum Gönüllüleri Vakfı (TOG) ile mikrokredi için çalışma başlamıştır. Proje kapsamında 5 yıl için 5 milyon dolar kaynak ayrılmış olup başta kadınlar olmak üzere tüm ülkede 2.5 milyon yoksuldan 80-90 binine ulaşılması hedeflenmektedir. Proje Samsun’da başlamakta olup verilen krediler ile kişilerin ekonomik kazanç sağlayabilecekleri işlere yatırım yapma fırsatı bulması sağlanacaktır. Ayrılan 5 milyon dolarlık kredinin yüzde 30’unun kırsal kesimde, yüzde 30’unun büyük şehirlerdeki yoksul kesime, yüzde 30’unun da kendi işini kurmak isteyen ancak finansmanı olmayan yeni mezunlara ayrılmıştır70. 2.5.6 Dağıtım, Tedarik ve Kullanım Zincirinde LPG’nin Desteklenmesi için Finansman ve Politikalar Kırsal bölgelerde geleneksel yakıtlarda kullanıcıları vazgeçirmek ve LPG’nin kullanımını sağlamak için, tüketicilere katı yakıtlar ile LPG’nin arasındaki farkların, kullanım kolaylığı, sağlık ve çevresel açısında yararları vb hususların aktarılması gerekmektedir. Ancak bunun yanı sıra, LPG’nin kullanılması için gerekli olan ekipman ve cihazların (soba, tüp, hortum, dedantör, ocak vb) temin edilmesi mikrokrediler aracılıyla desteklenmeli, kırsal bölgelerin de ısınma, pişirme vb ihtiyaçlarını daha uygar bir şekilde karşılamaları sağlanmalıdır. 70 http://www.tog.org.tr/abs/templates/sayfa.asp?articleid=858&zoneid=57 55 3 KİLİT SONUÇLAR: LPG’DEKİ KISITLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER İÇİN ÖNERİLER Bu bölümde, LPG’nin özellikle kırsal alanda yaygınlaştırılması ve bu alanlardaki yaşam kalitesinin sürdürülebilir bir yaklaşımla geliştirilmesi için LPG’deki engeller özetlenmiş ve çözüm önerileri getirilmiştir. Kısıtlar ve çözümler hükümet, tüketiciler ve endüstri açısından değerlendirilmiş olup proje kapsamında gerçekleştirilecek çalıştayda katılımcılara yol göstermesi ve olumlu, yapıcı, etkin proje önerilerinin meydana getirilmesinin sağlanması adına maddeler halinde aşağıda belirtilmiştir. 3.1 Devlet Açısından Engel • Potansiyel Çözümler Enerji türlerinin verimli kullanılabilmesi için enerji politikalarının oluşturulması (LPG’nin kullanım ve yaygınlaştırılması politikası gibi) Doğalgazın yanı sıra LPG’nin kullanımının da hükümet tarafından teşvik edilmesi (düşük kredi, vergi avantajı vb) ÖTV’nin kademeli olarak indirilmesi Vergilendirmenin diğer enerji türleri ile dengeli hale getirilmesi Gözetim ve denetimleri yapacak kurum ve kuruluşlardaki yetkililerin bilgilendirilmesi Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması Gözetim ve denetimlerin periyodik olarak gerçekleştirilmesi Denetim sonuçlarının yapıcı girdiler haline dönüştürülmesi için çalışmaların yapılması Eğitim için Milli Eğitim Bakanlığı ve ilgili kurum/kuruluşlarla irtibata geilmesi Broşür, kısa yayın, haber vb yayınlarla bilincin arttırılması Vergi tahsilatının tabana yayılması • • Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması Denetim ve kontrollerin uygulanması • Devletin taşınabilirliğini ve ikame edilebilirliğini dikkate alan LPG’ye özgü net bir enerji politikasının olmaması Yüksek ÖTV uygulanması • • • • Gözetim ve denetim yaşanan problemler faaliyetlerinde • • • • Tüketicilerde LPG ile ilgili bilincin düşük olması Devletin vergi açığı Oto, tüplü ve dökmegaz’da uygulanan farklı ÖTV nedeniyle meydana gelen kaçaklar • • Mikrofinansman için yasal altyapının oluşturulması • Yaygınlaştırılması Tablo 24. Hükümet açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler Mikrofinansman sağlanması 56 3.2 Tüketici Açısından Engel Potansiyel Çözümler Tüplügazdaki ÖTV tutarının doğalgaz ve elektrik ile Tüplügazda uç fiyatın alternatif yakıtlara eşdeğer tutulması göre çok yüksek olması • Her üç ürünün vergilerinin kalorifik bazda eşitlenmesi • LPG’nin özelliklerinin eğitim ve bilinçlendirme LPG’nin güvenliği konusunda olumsuz kampanyaları ile tüketiciye aktarılması kanı ve yanlış bilginin olması • Katı yakıt kullanıcılara LPG’nin kullanımı sonucundaki yararların anlatılması • LPG dağıtım firmalarının dağıtım ağını kırsal alanlara yaygınlaştırılması (haftanın belirli günlerinde araçlarla tüp nakliyesi) Kırsal alanlarda kullanılan odun vb yakıtlara erişimin kolay ve ucuz olması • Vergi avantajının sağlanması • Ucuz ekipman sağlanması • Kredi olanaklarının sağlanması Tablo 25.Tüketiciler açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler • 3.3 Endüstri Açısından Engel • Kırsal alanlara erişim Tüketici kriterlerine göre ürün eksikliği LPG’nin güvenliği konusunda olumsuz kanı ve yanlış bilginin olması Tüm sektör oyuncularının standartlara uygunluğu • • Eğitim ve bilinçlendirme programları düzenlenmesi • • Denetim ve kontrol mekanizmasının oluşturulması Hükümet ve resmi kuruluşlarla ortak çalışmalar yapılması Cezaların uygulanması Enerji türlerinin verimli kullanılabilmesi için enerji politikalarının oluşturulması (LPG’nin kullanım ve yaygınlaştırılması politikası gibi) Doğalgazın yanı sıra LPG’nin kullanımının da hükümet tarafından teşvik edilmesi (düşük kredi, vergi avantajı vb) ÖTV’nin kademeli olarak indirilmesi Lobbying activities Vergilendirmenin diğer enerji türleri ile dengeli hale getirilmesi • • Devletin LPG’ye özgü net bir enerji politikasının olmaması • ÖTV’nin alternatif yüksekliği • • • enerjilere göre Otogaz ile tüplügaz ve dökmegaza uygulanan ÖTV’nin farklılığı: Oto, tüplü ve dökmegaz’da uygulanan farklı ÖTV nedeniyle meydana gelen kaçaklar Potansiyel Çözümler Dağıtım, bayi, tali bayi yapısının kırsal alanlara da kaydırılması Kırsal alandaki tüketiciye yönelik (maliyet, dizayn, kulanım kolaylığı vb kriterler baz alınarak) ürün yapılması • Farkın kademeli olarak indirilmesi* • • Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması Denetim ve kontrollerin uygulanması • Tüketicinin mikrofinansdan sağlanması Tablo 26. Endüstri açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler Mikrofinansman olanakları yararlanmasının 57 4 ÇALIŞTAY HAKKINDA BİLGİLER 15-17 Ocak 2007’de 3 gün olarak gerçekleştirilecek Çalıştaya geniş bir ilgi grubunun katılımı sağlanmaktadır. Bu şekilde aşağıdaki program dâhilinde işleyecek çalıştaydan en verimli sonuçlar alınabilecektir. 1. gün: Saha ziyareti yapılacaktır. Çalıştay mekânına yakın bir bölgede yapılacak bu teknik gezide katılımcılar LPG dolum tesisi, bayi, dökme ve tüplü müşterisi görme fırsatını bulacaklardır. Ayrıca kırsal alanda yakıt kullanımı ve tercihleri ile ilgili de köy ziyareti yapılacaktır. 2. gün: Yapılacak kısa sunumlarla proje tanıtılacak, LPG ile ilgili yasal mevzuat, politikalar, potansiyel çözümler, mikrokredi uygulamaları hakkındaki sunuşlarla bilgilendirmeler yapılacaktır. Çalıştay metodolojisi katılımcılara aktarılarak 4 adet çalışma grubu oluşturulacaktır. Bu gruplarda LPG sektörü tüketiciler, finans, teknoloji ve politika açılarından incelenecektir. 3. gün: Çalışma gruplarının 1. ve 2. güne dair bulguları görüşülecektir. Sonuç değerlendirmesinin ardından kapanış konuşmaları ile çalıştay sona erdirilecektir. 58 5 İLERLEME Çalıştayın ardından çıkan proje önerileri Yerel Yönetim Komitesi ve danışman tarafından değerlendirilecektir. Bu değerlendirmenin ardından oluşturulacak Proje Dokümanı ile aksiyon adımları belirlenecek ve projenin uygulanması için faaliyetlerin sağlanmasına çalışılacaktır. Bu doküman WLPGA üyelerine, hükümet temsilcisi paydaşlara, olası yatırımcılara, UNDP’ye ve kalkınmayı destekleyici diğer kuruluşlara, dağıtılacaktır. Bunun yanı sıra danışman tarafından Çalıştay Raporu oluşturulacak ve Yerel Yönetim Kurulu’na ve projenin diğer uluslararası paydaşlarına sunulacaktır. 59 6 KISALTMALAR AB : European Union, Avrupa Birliği AEGPL : L'association Européenne Des Gaz De Pétrole Liquéfiés, Avrupa LPG Derneği Afr : World Health Organization African Region, Dünya Sağlık Teşkilatı-Afrika Bölgesi ALPGD : Anadolu LPG Sanayicileri ve İş Adamları Derneği Amr : World Health Organization-Region of the Americas, Dünya Sağlık Teşkilatı-Amerika Bölgesi BM : Birleşmiş Milletler CGAP : Consultative Group to Assist the Poor,Yoksullara Yardım Grubu ÇOB : T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı ÇSGB : T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı DSİ : T.C. Devlet Su İşleri EİE : T.C. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü EİGM : T.C. Enerji İşleri Genel Müdürlüğü EN : European Norms, Avrupa Normu Emr : World Health Organization-Eastern Mediterranean Region, Dünya Sağlık Teşkilatı-Doğu Akdeniz Bölgesi EPDK : T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ETKB : T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Eur : World Health Organization-European Region, Dünya Sağlık Teşkilatı-Avrupa bölgesi İB : İçişleri Bakanlığı IEA : International Energy Agency, Uluslararası Enerji Ajansı kcal : kilokalori KDV : Katma Değer Vergisi KSSGM : Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü LPG : Liquefied Petroleum Gas, Sıvılaştırılmış Petrol Gazı ÖTV : Özel Tüketim Vergisi PETDER : Petrol Sanayi Derneği 60 PİGM : Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Sear : World Health Organization-South East Asia Region, Dünya Sağlık Teşkilatı-Güney Doğu Asya Bölgesi STB : T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı TAEK : Türkiye Atom Enerjisi Kurumu TEP : Ton Eşdeğer Petrol TLPGD : Türkiye LPG Derneği TMMO : Türkiye Mimarlar ve Mühendisler Odası TOG : Toplum Gönüllüleri Vakfı TOR : Term of Reference, Proje Referans Dokümanı TS : Türk Standardı TSE : Türk Standartları Enstitüsü TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu TÜPRAŞ : Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. UNDP : United Nations Development Programme, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı WHO : World Health Organization, Dünya Sağlık Teşkilatı WLPGA : World LPG Association, Dünya LPG Derneği Wpr : World Health Organization-Western Pacific Region, Dünya Sağlık Teşkilatı-Batı Pasifik bölgesi 61 7 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1. Proje akış planı .............................................................................................. 3 Şekil 2. Dünya’da LPG tüketimi ................................................................................ 10 Şekil 3. 2003 ve 2004 yılı global LPG tüketimi, % .................................................... 10 Şekil 4. Avrupa LPG pazarı, 2005 yılı....................................................................... 11 Şekil 5. Segmentler bazında Türkiye LPG tüketimi................................................... 13 Şekil 6. Enerji ürünlerinde “net 1000 kilokalori” için toplam vergi yükü karşılaştırması ................................................................................................................................. 22 Şekil 7. Gelir düzeyi ve kullanılan enerji türleri ......................................................... 26 Şekil 8. Katı yakıt kullanımının WHO bölgelerine göre yüzdesel dağılımı ................ 26 Şekil 9. LPG dağıtım zinciri....................................................................................... 30 Şekil 10. 2000 yılı Türkiye nüfusunun kadın-erkek dağılımı...................................... 35 Şekil 11. Sanayi üretimi amaçlı enerji kullanımında Net 1000 kilokalori için vergi yükü ................................................................................................................................. 36 Şekil 12. Meslek gruplarına gore istihdam edilen kadın %’si .................................... 39 Şekil 13. Mikrokrediler ile gerçekleştirilen faaliyetlerin dağılımı ................................ 54 62 8 TABLO LİSTESİ Tablo 1. Enerji düzenlemeleri ile ilgili görev alan kurumlar ....................................... 14 Tablo 2.EPDK tarafından verilen lisansların durumu ................................................ 16 Tablo 3.LPG ile ilgili temel bazı kanun, tebliğ ve yönetmelikler ................................ 17 Tablo 4. LPG ile ilgili temel standardlar .................................................................... 18 Tablo 5. Türkiye’de uygulanan ÖTV’nin bazı Avrupa ülkeleri ile mukayesesi ........... 21 Tablo 6. Türkiye’de 1000 kcal için ÖTV miktarı ........................................................ 22 Tablo 7. Enerji ürünlerine uygulanan KDV hariç toplam vergiler (€c/1000 kcal) ....... 23 Tablo 8. Enerji ürünlerine uygulanan tüm vergilerin (KDV+ÖTV+diğer vergiler) toplam fiyat içindeki payı,% .................................................................................................. 24 Tablo 9. Enerji ürünlerine uygulanan KDV oranı karşılaştırması,% .......................... 24 Tablo 10. Gelire göre sıralı % 20'lik gelir dağılımı..................................................... 27 Tablo 11. Yıllık LPG tüketim miktarı ve oranları........................................................ 28 Tablo 12. Tüpraş 2002-2005 yılı toplam üretim miktarı ............................................ 31 Tablo 13. Tüpraş 2002-2005 yılı yurtiçi satış miktarı ................................................ 31 Tablo 14. Tüpraş 2002-2005 yılı dış alım miktarı...................................................... 31 Tablo 15. 08 Aralık 2006 tarihli İzmit Rafineri çıkışlı Tüpraş LPG satış fiyatları (YTL/ton)................................................................................................................... 32 Tablo 16. LPG tüp ve ekipman satış fiyatlarından örnekler ...................................... 33 Tablo 17. Türkiye’de LPG ekipmanı üreticilerinden örnekler .................................... 33 Tablo 18. Tüplere uygulanan depozito bedeli ........................................................... 34 Tablo 19.Gelir türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı nüfusu oranı (%) ............ 40 Tablo 20. Yoksulluk türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı oranı(%) ................ 41 Tablo 21. Kirletici emisyonların LPG emisyonu ile karşılaştırılması.......................... 42 Tablo 22. LPG sektöründe bazı firmalarda görev alan kadınların sayısı .................. 44 Tablo 23. Mikrokrediler ile kurulan işlere ait konu başlıkları...................................... 54 Tablo 24. Hükümet açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler .................... 56 Tablo 25.Tüketiciler açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler ................... 57 Tablo 26. Endüstri açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler ..................... 57 63 9 KAYNAKÇA 1. TLPGD 2. ETKB http://www.enerji.gov.tr 3. EPDK http://www.epdk.gov.tr/ http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm 4. BP Statistical Review of World Energy, June 2001 5. Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-PETDER, 2006 (Ülke karşılaştırmalarına ilişkin tablo ve veriler Şubat 2006 tarihli bilgilere dayanmaktadır). 6. Tüpraş www.tupras.com.tr 7. Statistical Review Of World LP Gas, WLPGA 8. Yıllık Rapor–2004, WLPGA 9. Yıllık Rapor–2005, WLPGA 10.LP Gas, A Clean and Multi-Purpose Energy of All 11.Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006 12.Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynakları, 2004 13.World Energy Outlook 2005-Middle East and North Africa Insides, International Energy Agency, 2005 14.Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004 15.Energy Policies of IEA Countries, Turkey, 2005 Review 16.Türkiye İstatistik Kurumu http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=193 17.Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü http://www.kssgm.gov.tr/ 18.http://www.mikrofinansturkiye.org/tr 19.http://www.israf.org 20.Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması-2003, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, 2004 64