bölüm 1 - Balıkesir İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Transkript
bölüm 1 - Balıkesir İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI İL TARIM KIRSAL KALKINMA MASTER PLANLARININ HAZIRLANMASINA DESTEK-ÜLKESEL VE BÖLGESEL TARIM VE KIRSAL KALKINMA MASTER PLANLARININ HAZIRLANMASI PROJESİ TR 2 Batı Marmara Bölgesi BÖLGESEL TARIM MASTER PLANI 2007 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Strateji Geliştirme Başkanlığı TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Master Planı Hazırlama Ekibi Erdal ALDAĞ Ahmet ÇANKAYA, Tuncay ACET Bölge Koordinatörleri (TR221 Balıkesir) Nihal KUMBAR, Cem CAN (TR211 Tekirdağ) Tuncay SARI, Nuriye DEZCAN (TR212 Edirne) Sabri EROL, Önem ÇAKIR (TR213 Kırklareli) İdris USLU, Özlem HAKYEMEZ (TR222 Çanakkale) I SUNUŞ Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır. Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur. Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir. Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur. Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır. Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir. Bu bağlamda, Master Planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir. Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır. Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit edilmesi, bunların en kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Bölge Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim. Mehmet Mehdi EKER Bakan II İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 – GİRİŞ ……………………………………………………………………………………… 1 1.1. Proje Gelişimi ………………………………………………………………………………………... 1.2. Amaç …………………………………………………………………………………………………. 1.3. Planlama Yöntemi ……………………………………………………………………………………. 1.4. Planlama Yaklaşımı ………………………………………………………………………………….. 1.5. Plan İçeriği (Kapsam) ………………………………………………………………………………... 1 1 1 2 2 BÖLÜM 2 – BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR ………………………………….. 2.1. Ulusal Politikalar …………………………………………………………………………………… 2.1.1. Türkiye Tarım Politikalarında Değişim Süreci …………………………………………………….. 2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler ………………. 2.1.3. Gelişim Süreçlerine Göre İzlenen Tarım Politikaları ve Stratejiler ………………………………... 2.2. Uluslararası Politikalar …………………………………………………………………………….. 2.2.1. DTÖ Kararlarının Türkiye Açısından Değerlendirilmesi ………………………………………….. 2.2.2. Temmuz 2004 Tarihli DTÖ Genel Konsey Taslak Kararı ve Tarım ………………………………. 2.2.3. Türkiye Tarımı Açısından Çerçeve Metnin Değerlendirilmesi ……………………………………. 2.2.4. AB Tam Üyelik Sürecinde OTP’na Uyumun Türkiye Tarımına Etkileri …………………………. 2.2.4.1. Tarım Alanında Türkiye ve AB İlişkileri ………………………………………………………… 2.2.4.2. Ortak Tarım Politikasında Reform Süreci ve Günümüzdeki Durum …………………………….. 4 4 4 4 5 7 7 9 12 14 14 15 BÖLÜM 3 - BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU ……………………. 3.1. Bölgenin Ana Özellikleri …………………………………………………………………………… 3.1.1. Biyofiziksel Özellikler ……………………………………………………………………………... 3.1.1.1. Bölgenin Genel Tanımı …………………………………………………………………………... 3.1.1.2. Alt Bölgeler ………………………………………………………………………………………. 3.1.1.3. Topografya ……………………………………………………………………………………….. 3.1.1.4. Bitki Örtüsü ………………………………………………………………………………………. 3.1.1.5. İklim ……………………………………………………………………………………………… 3.1.2. Sosyo-Ekonomik Yapı ……………………………………………………………………………... 3.1.2.1. Nüfus Yapısı ……………………………………………………………………………………... 3.1.2.2. Sağlık …………………………………………………………………………………………….. 3.1.2.3. Eğitim ……………………………………………………………………………………………. 3.1.2.4. Ulaşım- Haberleşme ……………………………………………………………………………… 3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler …………………………………………………………. 3.1.2.5.1. Tarım …………………………………………………………………………………………… 3.1.2.6. Gelişmişlik ve Büyüme ………………………………………………………………………….. 3.1.2.6.1. İhracat-İthalat ………………………………………………………………………………….. 3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir ………………………………………………………………………………. 3.1.2.6.3. Sosyal Göstergeler ……………………………………………………………………………... 3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar .. ……………………………………………………………………. 3.2.1. Doğal Enerji Kaynakları …………………………………………………………………………… 3.2.2. Madenler …………………………………………………………………………………………… 3.2.3. Su Kaynakları ………………………………………………………………………………………. 3.2.4. Çayır ve Mera Alanları …………………………………………………………………………….. 3.2.5. Ormanlık, Fundalık ………………………………………………………………………………… 3.2.6. Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler …………………………………………………... 3.3. İnsan Kaynakları …………………………………………………………………………………… 3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları ………………………………………………………………………… 3.5. Finans Kaynakları ………………………………………………………………………………….. 17 17 17 17 17 17 20 20 23 24 25 27 28 29 33 34 35 36 36 37 37 38 39 41 42 45 47 50 68 BÖLÜM 4 - BÖLGENİN MEVCUT TARIMSAL DURUMU ……………………………………….. 4.1. Arazi Dağılımı ………………………………………………………………………………………. 4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı ……………………………………………………. 4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı ……………………………... 4.2. Sulama Potansiyeli ( Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu ) ……………………………... 4.3. Tarımsal Yapı ve Üretim Sistemi ………………………………………………………………….. 4.3.1. Örtü Altı (Sera) Alanları …………………………………………………………………………… 69 69 69 70 71 71 74 III 4.4. Tarımsal Üretim …………………………………………………………………………………….. 4.4.1. Bitkisel Üretim ……………………………………………………………………………………... 4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi …………………………………………………………………………… 4.4.1.2. Sebze Üretimi ……………………………………………………………………………………. 4.4.1.3. Meyve Üretimi …………………………………………………………………………………… 4.4.1.4. Yem Bitkileri …………………………………………………………………………………….. 4.4.2. Hayvansal Üretim ………………………………………………………………………………….. 4.4.3. Su Ürünleri …………………………………………………………………………………………. 4.4.4. Diğer Uygulamalar …………………………………………………………………………………. 4.4.4.1. Organik Tarım Uygulamaları ……………………………………………………………………. 4.4.4.2. İyi Tarım Uygulamaları (GAP) ………………………………………………………………….. 4.4.4.3. Endemik Türler …………………………………………………………………………………... 4.5. Üretim Trendleri ……………………………………………………………………………………. 4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri ……………………………………………………………………. 4.5.2. Sebze Üretim Trendi ……………………………………………………………………………….. 4.5.3. Meyve Üretim Trendleri …………………………………………………………………………… 4.5.4. Yem Bitkileri Üretim Trendleri ……………………………………………………………………. 4.5.5. Hayvansal Üretim Trendleri ……………………………………………………………………….. 4.6.Tarımsal Verimlilik …………………………………………………………………………………. 4.6.1. Bitkisel Üretimde Verimlilik ………………………………………………………………………. 4.6.2. Hayvansal Üretimde Verimlilik ……………………………………………………………………. 4.7. Pazarlama Sistemi …………………………………………………………………………………... 4.7.1. Pazar ve Pazarlama Kanalları ……………………………………………………………………... 4.7.1.1. Ayçiçeği ………………………………………………………………………………………….. 4.7.1.2. Zeytin-Zeytinyağı Üretim-Tüketim Analizi ve Pazarlaması ……………………………………. 4.7.1.2.1. Üretim ve Üretim Trendi ………………………………………………………………………. 4.7.1.2.2. Zeytinyağı İşleme Sanayi ………………………………………………………………………. 4.7.1.2.3. Zeytinyağı Dışsatımı ( İhracat ) ………………………………………………………………... 4.7.1.2.4. Zeytinyağı Pazarlanması ve Fiyat Oluşumu …………………………………………………… 4.7.1.2.5. Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Talebi ………………………………………………………….. 4.7.1.3. Çeltik Üretimi ve Pazarlanması ………………………………………………………………….. 4.7.1.3.1. Çeltik Üretimi ………………………………………………………………………………….. 4.7.1.3.2. Türkiye Pirinç İhracat ve İthalatı ………………………………………………………………. 4.7.1.3.3. Türkiye’de Çeltik ve Pirinçle İlgili Yasal Zorunluluklar ………………………………………. 4.7.1.3.4. Çeltik Fiyatı ……………………………………………………………………………………. 4.7.1.3.5. Çeltik Pazarlaması ……………………………………………………………………………... 4.7.1.4. Süt ve Süt Ürünleri Pazarlaması …………………………………………………………………. 4.7.1.5. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması ……………………………. 4.7.1.5.1. Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması …………………………………………………………….. 4.7.1.5.2. Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı ………………………………………………………………….. 4.8. Üretim Değerleri ……………………………………………………………………………………. 4.8.1. Bitkisel Üretim Değerleri ………………………………………………………………………….. 4.8.1.1. Tarla Bitkileri Üretim Değerleri …………………………………………………………………. 4.8.1.2. Sebze Üretim Değerleri ………………………………………………………………………….. 4.8.1.3. Meyve Üretim Değerleri …………………………………………………………………………. 4.8.2. Hayvansal Üretim Değerleri ……………………………………………………………………….. 4.9. Tarımsal Sanayi …………………………………………………………………………………….. 4.9.1. Türkiye’de Tarım ve Gıda Sanayi …………………………………………………………………. 4.9.2. Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Ülkemizde ve TR2 Batı Marmara Bölgesindeki Genel Durumu … 4.10. Tarımsal Örgütlenme ……………………………………………………………………………... 4.10.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme ……………………………………………………………………. 4.10.2 Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme ………………………………………………. 4.10.2.1 Tarımda Ekonomik Örgütlenme ………………………………………………………………… 4.10.2.1.1. Tarımsal Amaçlı Kooperatifler ……………………………………………………………….. 4.10.2.1.2. Birlikler ……………………………………………………………………………………….. 4.10.2.2. Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme …………………………………………………………… 4.10.2.2.1. Vakıflar ………………………………………………………………………………………. 4.10.2.2.2. Mahalli İdare Birlikleri ……………………………………………………………………….. 4.10.3. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar …………………………………………………………. 4.10.3.1. Üniversiteler …………………………………………………………………………………….. IV 74 74 75 79 83 85 87 92 92 92 96 98 99 99 100 100 101 101 102 103 105 106 106 106 117 117 119 119 120 120 125 125 128 129 129 132 134 141 141 142 144 144 145 146 146 147 147 147 150 151 152 153 153 153 153 154 154 154 155 155 4.10.3.2. Meslek Yüksek Okulları ………………………………………………………………………... 4.10.3.3. Araştırma Enstitüleri ……………………………………………………………………………. 4.10.3.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme ………………………………………… 4.11. Diğer Sektörlerle Etkileşim ……………………………………………………………………….. 4.11.1 Tarım ve Çevre ……………………………………………………………………………………. 4.11.2. Tarım ve Sanayi …………………………………………………………………………………... 4.11.3. Tarım ve Ulaşım ………………………………………………………………………………….. 4.11.4. Tarım ve Sağlık …………………………………………………………………………………… 4.11.5. Tarım ve Eğitim ………………………………………………………………………………….. 4.11.6. Tarım ve Teknoloji ……………………………………………………………………………….. 4.12. Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı ……………………………………………………………... 4.13. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri ve Diğer Bölgelerle Kıyaslama ……………………………… 155 156 156 156 156 157 157 158 158 158 159 160 BÖLÜM 5. BÖLGE PROBLEMLERİNİN VE POTANSİYELLERİNİN ANALİZİ ……………… 5.1. Problemlerin ve Kısıtların Tespiti …………………………………………………………………. 5.1.1. Sosyo Ekonomik Problemler ………………………………………………………………………. 5.1.2. Çevre ve Doğal Kaynak Problemleri ………………………………………………………………. 5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler ………………………………………………………………………. 5.1.3.1.Bitkisel Üretim Problemleri ………………………………………………………………………. 5.1.3.2.Hayvansal Üretim Problemleri …………………………………………………………………… 5.1.4. Pazarlama Problemleri ……………………………………………………………………………... 5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti ……………………………………………………………… 162 162 162 162 162 162 163 163 164 BÖLÜM 6. AMAÇLAR VE STRATEJİLER ………………………………………………………… 6.1. Amaçlar ……………………………………………………………………………………………… 6.2. Stratejiler ……………………………………………………………………………………………... 6.2.1. Verimlilik ve Kalitenin Artırılması ………………………………………………………………… 6.2.2. Tarımsal Gelirin Artırılması ……………………………………………………………………….. 6.2.3. Sürdürülebilir Tarım ……………………………………………………………………………….. 6.2.4. Gıda Güvenliğinin Sağlanması …………………………………………………………………….. 6.2.5. Tarımsal Örgütlenme Sorunlarının Giderilmesi, Tarımsal Örgütlenmenin İyileştirilmesi ………… 165 165 165 165 166 166 166 BÖLÜM 7. PROGRAMLARIN VE PROJELERİNİN BELİRLENMESİ ………………………….. 7.1 TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanan Projeler ……………………………………………... 7.1.1. TR 2’de Uygulanan T.K.B. Kaynaklı Ülkesel Projeler ……………………………………………. 7.1.1.1. Çayır Mera Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi ………………………………….. 7.1.1.2.Hayvancılığın Desteklenmesi ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararı Gereğince Uygulanan Projeler … 7.1.1.3.Mera Islahı ve Amenajman Projeleri ……………………………………………………………... 7.1.1.4.Ön Soy Kütüğü Projesi …………………………………………………………………………… 7.1.1.5.Doğrudan Gelir Desteği Projesi ( ÇKS) ………………………………………………………… 7.1.2. Yerel İdareler Tarafından Uygulanan Projeler …………………………………………………….. 7.1.2.1. İl Özel İdare Müdürlüğü Kaynaklı Projeler ……………………………………………………… 7.1.2.2. S.Y.D.V Kaynaklı Projeler ………………………………………………………………………. 7.1.2.3. K.H.G.B Kaynaklı Projeler ………………………………………………………………………. 7.2. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanabilecek Projeler ……………………………………… 167 167 167 167 167 167 167 167 168 168 169 169 169 Kaynaklar ………………………………………………………………………………………………... 174 V TABLOLAR Tablo 1. TR2 Batı Marmara Bölgesi Alt Bölgeleri …………………………………………………… Tablo 2. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki Akarsular ……………………………………………….. Tablo 3. TR2 Batı Marmara Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri (1995-2004) ……………………… Tablo 4. TR2 Batı Marmara Bölgesi Nüfus Verileri (2000) ………………………………………….. Tablo 5. TR2 Batı Marmara Bölgesinin Şehir ve Köy Nüfusu ile Yıllık Nüfus Artış Hızı ………….. Tablo 6. Bölgede 1990-2000 Yılı Nüfusuna Göre Bazı Nüfus Projeksiyonları ……………………… Tablo 7. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Sağlık Verileri ……………………………………………. Tablo 8. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri ……………… Tablo 9. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri ……………………………………… Tablo 10. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Eğitim Verileri …………………………………………… Tablo 11. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yol Durumu ………………………………………………….. Tablo 12. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH’ daki Sektör Dağılımları …………………… Tablo 13. Batı Marmara Bölgesi İşlenen Arazi Varlığı Tablosu ……………………………………... Tablo 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki 50-99 da Arazi Varlığı Olan İşletmeler ………………... Tablo 15. TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Belediye İşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Turist Sayıları ve Tesislerin Doluluk Oranları …………………………………………………… Tablo 16. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerine ait Bazı Sanayi Göstergeleri …………………………. Tablo 17. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Tarımsal Göstergeler (2000) ……………………………. Tablo 18. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları ……………………………. Tablo 19. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH Katkısı Bakımından Türkiye Sıralamasındaki Yerleri (2000) ………………………………………………………………………………. Tablo 20. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Hizmetler Gelişmişlik Sıralaması ………………………. Tablo 21. 2004 yılı İthalat ve İhracat Miktarları Tablosu ……………………………………………. Tablo 22. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Kişi Başına Gelir (GSYİH) ………………………………. Tablo 23. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Mali Göstergeler ………………………………………... Tablo 24. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sosyal Göstergeler Türkiye Karşılaştırması …………………. Tablo 25. TR2 Batı Marmara Bölgesi Su Kaynakları Potansiyeli ……………………………………. Tablo 26. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yerüstü Suyu Potansiyeli ………………………………… Tablo 27. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yeraltı Suyu Potansiyeli …………………………………. Tablo 28. TR2 Bölgesi Köy İçme Suları …..…………………………………………………………. Tablo 29. TR2 Bölgesinde Çayır Mer’a Alanları …………………………………………………….. Tablo 30. TR2 Alt Bölgesinde İllerin Çayır Mera Alanlarının Arazi Kullanma Şekillerine Göre Dağılımı ……………………………………………………………………………………. Tablo 31. TR 2 Batı Marmara Bölgesi Orman Varlığı ……………………………………………….. Tablo 32. TR2 Batı Marmara Bölgesinde İnsan Kaynakları …………………………………………. Tablo 33. İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı ……………………………………... Tablo 34. TR2 Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus (2000) ……………………………. Tablo 35. TR2 İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İstihdam Edilen Nüfus (2000) ……………………... Tablo 36. TR2 Bölgesi İşgücü Durumu (2000) ……………………………………………… ……… Tablo 37. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Fiziki Sermaye Kaynakları …………………….. Tablo 38. TR2- İllere Göre Traktör ve Biçerdöver Sayısı , 2003 …………………………………….. Tablo 39. TR2 Bölgesi Tarımsal Sanayi Tesisleri (2005) ……………………………………………. Tablo 40. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde DSİ Sulamaları …………………………………………... Tablo 41. TR2 Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005) ……………………………………. Tablo 42. Bölgemizdeki İşletme Halindeki Baraj Bilgileri …………………………………………... Tablo 43. Bölgemizdeki İnşa Halindeki Baraj Bilgileri ……………………………………………… Tablo 44. TR21 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları ……………………………………………………. Tablo 45. TR22 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları ……………………………………………………. Tablo 46. TR2 Batı Marmara Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları (2005) …………………………….. Tablo 47. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı …………... Tablo 48. TR2’de Arazi Kullanım Kabiliyet Sınıfına Göre Toprak Dağılımı ………………………... Tablo 49. TR 2 Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu …………………………………………... Tablo 50. TR21 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu ………………………………… Tablo 51. TR22 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu ………………………………… Tablo 52. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu ………………………. Tablo 53. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim-Arazi Durumu …………………………. Tablo 54. TR2 Batı Marmara Bölgesinde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi Tablo 55. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sera Alanları Dağılımı (2003) ……………………………….. Tablo 56. TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı (2003) …………………………. VI 17 19 22 24 24 25 25 26 27 27 29 29 30 31 31 32 33 34 34 35 35 36 36 37 39 40 41 41 41 42 43 47 48 49 49 50 51 54 55 61 62 63 64 65 67 68 69 70 71 71 72 72 73 73 74 74 Tablo 57. Türkiye’de, AB ülkelerinde ve Dünyada Tarla Bitkileri Ekilişi (2002) …………………… Tablo 58. Türkiye, AB ve Dünya Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (2002) …………………………. Tablo 59. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (2003) ……………………………………. Tablo 60. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (2003) …………………………………. Tablo 61. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları-2003 …………… Tablo 62. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları-2003 ……….. Tablo 63. Dünya Sebze Üretimi Sıralamasında Ülkeler ve Payları (2002) ………………………….. Tablo 64. Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (2003) ………………………………….. Tablo 65. Sebze Gruplarına Göre Türkiye, AB ve Dünya Üretim Miktarları (2002) ………………... Tablo 66. TR2 ve Türkiye Sebze Ekiliş Alanları (ha) ve Üretim Miktarları (2003) …………………. Tablo 67. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Miktarları (2003) ……………. Tablo 68. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Ekiliş Alanları (2003) ……………... Tablo 69. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Meyve Üretimi Bilgileri (2002) ……………….. Tablo 70. TR2 ve Türkiye Meyve Üretim Miktarları (2003) ………………………………………… Tablo 71. TR2 ve Türkiye Seçilmiş Meyveler Üretim Miktarları (2003) ……………………………. Tablo 72. TR2 ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (2003) …………………………………….. Tablo 73. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (2003) ………………………………... Tablo 74. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Yem Bitkileri Üretiminin Türkiye ile Mukayesesi (2003) . Tablo 75. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002) ………………. Tablo 76. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri (2002) …… Tablo 77. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Ortalama Hayvansal Üretim Bilgileri (2002) …. Tablo 78. TR2 ve Türkiye Hayvan Sayıları (2003) …………………………………………………... Tablo 79. TR2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2003) ………………. Tablo 80. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Avcılık İstihsali (2003) ……………………… Tablo 81. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Kültür Üretimi (2003) ………………………. Tablo 82. AB ve Türkiye Organik Ürün Üretim Alanı ve İşletme Sayısı (2000) ……………………. Tablo 83. TR2 Batı Marmara Bölgesi Organik Tarım Üretimi (2004) ………………………………. Tablo 84. TR 2’de Endemik Bitki ve Tür Sayıları …………………………………………………… Tablo 85. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları . Tablo 86. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları . Tablo 87. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları …... Tablo 88. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları …... Tablo 89. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları …. Tablo 90. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları …. Tablo 91. Yıllar İtibariyle TR21 Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları (1993-2002) …………… Tablo 92. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Yem Bitkileri Ekim Alanları (1993-2002) ……………. Tablo 93. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları (1993-2002) …………………………. Tablo 94. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları (1993-2002) …………………………. Tablo 95. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (1993-2002) …….. Tablo 96. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (1993-2002) ……... Tablo 97. İllere Göre Gübre Kullanımı (2003) ………………………………………………………. Tablo 98. Bazı Ürünlerde Türkiye, AB ve Dünya’da Verim Değerleri (2000) ………………………. Tablo 99. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Tarla Ürünleri Verimleri (2003) ………………………... Tablo 100. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Yem Bitkileri Verimleri (2003) ……………………….. Tablo 101. TR2 bölgesinde bulunan illerde ağaç başına meyve verimleri (2003) …………………… Tablo 102. Sağılan Hayvan Başına Süt Üretimi ve Kesilen Hayvan Başına Ortalama Karkas Ağırlığı Tablo 103. TR2 Batı Marmara Bölgesi Ayçiçeği Arz Projeksiyonu …………………………………. Tablo 104. Ülkeler İtibariyle Ayçiçek Yağı Üretimi …………………………………………………. Tablo 105. Türkiye Ayçiçeği Ekim Alanı, Üretim ve Verim Durumu ……………………………….. Tablo 106. Dünya Ayçiçeği Tohumu ve Yağı İthalat ve İhracatı …………………………………….. Tablo 107. Türkiye Ayçiçek Tohumu İthalat ve İhracatı (Toh. Olmayan) …………………………… Tablo 108. Türkiye Ayçiçek Yağı İthalat ve İhracatı ………………………………………………… Tablo 109. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları ………………………………………………………. Tablo 110. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları ………………………………………………………. Tablo 111. Yıllar İtibariyle Ayçiçeği ve Buğday Ortalama Alım Fiyatları ve Pariteler ……………… Tablo 112. Cari ve Reel Bazda Ayçiçeği Üretiminde Kullanılan Motorin, Gübre (20.20.0) ve Tohumluk Fiyatlarında Meydana Gelen Değişiklikler (1986-2000) ……………………... Tablo 113. Ayçiçeği Pazarlaması (SWOT Analizi) ………………………………………………….. Tablo 114. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Zeytin Üretimi ………………………………………….. Tablo 115. Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Zeytinyağı Üretimi ve İhracatı …………………………….. VII 75 75 76 76 78 78 79 79 80 80 82 82 83 84 84 85 86 86 87 87 88 89 91 92 92 93 96 99 99 99 100 100 100 100 101 101 101 102 102 102 103 104 104 104 105 105 109 110 111 111 112 112 112 113 113 114 115 119 120 Tablo 116. Türkiye’de Zeytinyağı Talep Projeksiyonu . …………………………………………….. Tablo 117. Türkiye’de Zeytin Talep Projeksiyonu …………………………………………………… Tablo 118. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Pazarlaması (SWOT Analizi) …………………………………………………………………………… Tablo 119. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Çeltik Ekim, Verim, Üretim Değerleri …... Tablo 120. Çeltik Ekilişinin İllere Göre Dağılımı (2005) …………………………………………….. Tablo 121. Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Pirinç İthalatı ………………………………………………. Tablo 122. Yıllar İtibariyle Türkiye'nin Pirinç İhracatı ………………………………………………. Tablo 123. İthal Pirince Uygulanan Gümrük Vergileri Oranları (01.11.2005- 31.07.2006 Dönemi) ... Tablo 124. Türkiye’de Yıllara Göre Çeltik Destekleme Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $’ı İle Karşılaştırılması …………………………………………………………………………... Tablo 125. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Çeltik Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) .. Tablo 126. Bölge Süt Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) ……………………………………... Tablo 127. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş Hayvan Sayıları İle Kırmızı Et Üretim Miktarları (2004) ……………………………………………………... Tablo 128. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) …………………………………………………………………………... Tablo 129. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Bitkisel Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) … Tablo 130. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi …. Tablo 131. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) …………………………………………………………………………… Tablo 132. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Sebze Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) …... Tablo 133. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları Tablo 134. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Meyve Üretim Değerleri (2003) ………………... Tablo 135. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Meyvelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) …………………………………………………………………………… Tablo 136. TR-2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri Mukayesesi (2003) ……………... Tablo 137. Türkiye’de Tarım Nüfusunun Gelişim Seyri …………………………………………….. Tablo 138. Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (1.000 Kişi ve 12 Yaş Üstü) …………………. Tablo 139. GSMH Içerisinde Sektörlerin Aldığı Paylar (%) …………………………………………. Tablo 140. Gıda İşletmelerinin TR2 Batı Marmara Bölgesinde ve Türkiye Genelinde İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (2005) ………………………………………………………... Tablo 141. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler ……………... Tablo 142. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Fakülteler ……………………….. Tablo 143. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Meslek Yüksek Okulları ……….. Tablo 144. Tarım Sektörünün Bölgesel Gayri Safi Hasıla İçindeki Payı …...………………………... Tablo 145. Tarımda Çalışan Başına Yaratılan Katma Değer ………………………………………… Tablo 146. Bölgelerin Ülke Tarım Sektörüne Katkı Sıralamaları ……………………………………. Tablo 147. Tarımsal Üretim Değerleri (2000) ………………………………………………………... Tablo 148. Alt Bölgeler Bazında Tarımsal Üretim Değerleri ………………………………………… Tablo 149. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Potansiyeller ve Fırsatlar ……………………………….. Tablo 150. TR 2’de Uygulanabilecek Projeler ……………………………………………………….. 121 121 122 125 127 128 128 129 130 133 139 141 144 144 145 145 146 146 146 147 147 148 148 149 150 154 155 155 159 159 159 160 160 164 169 GRAFİKLER Grafik 1. TR21 Alt Bölgesinde Ayçiçeği Üretimindeki Gelişme Eğilimi …………………………… Grafik 2. TR21 Alt Bölgesinin Türkiye Ayçiçeği Üretimindeki Payı ………………………………... Grafik 3 . Türkiye'de zeytin ağacı sayısındaki gelişme eğilimi ………………………………………. Grafik 4. Türkiye'de zeytin üretimindeki gelişme eğilimi ……………………………………………. Grafik 5. TR 2 Batı Marmara'nın Türkiye zeytin üretimindeki payı …………………………………. Grafik 6. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Yıllara Göre Çeltik Ekiliş ve Üretimindeki Değişim Oranları ……………………………………………………………………………………... Grafik 7. 1980-2000 Yılları Arası Türkiye Çeltik Üretimi …………………………………………… Grafik 8. Türkiye Pirinç İhracat ve İthalat Miktarları ………………………………………………… Grafik 9. Türkiyede 1980-2000 Yılları Arası Reel Çeltik Fiyatları ………………………………….. Grafik 10. Türkiyede ABD $'ına Göre Çeltik Fiyatları ………………………………………………. Grafik 11. Büyükbaş ve Küçükbaş Süt Fiyatlarındaki Reel Değişim ………………………………… Grafik 12. Süt Ürünlerinin Yıllara Göre Reel Fiyat Değişimi ……………………………………….. Grafik 13. Yıllar İtibariyle Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi …………….. Grafik 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Dağılımı ………………. VIII 108 110 117 118 118 126 127 128 131 131 135 135 142 151 BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1. Proje Gelişimi Türkiye’de tarımsal planlama Ulusal Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP) kapsamında yapılmaktadır ve bu çerçevede günümüze kadar yapılan tarımsal planlamalar merkezi planlama şeklinde olmuştur. Ancak, 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında (1996-2000), bir strateji değişikliğine gidilerek yerinden planlama yaklaşımının ve yerel kurumlar ile il idarelerinin güçlendirilmesinin önemi vurgulanmıştır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planında (20012005) ise bölgesel kalkınma girişimlerine verilen önem daha da artmış, bunun yanı sıra kırsal kalkınma proje alanlarının yerel gruplar tarafından belirlenmesinin gerekliliği belirtilmiştir. Bu kapsamda, Bakanlığımız ve FAO işbirliğiyle 1999 yılında “TCP/TUR/8924 İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi" çalışmalarına başlanmış ve 81 ilin İl Tarım Master Planları 2003 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Bu planlar, hizmetleriyle tarım sektörünü dolaylı veya doğrudan etkileyen yerel kurumların ve ayrıca yöre halkının kendi sorunlarını tanımlamaları, bu sorunlara karşılık çözüm önerilerini belirlemeleri ve dolayısıyla bölgesel kalkınmalarına yönelik vizyonlarını planlama sürecine yansıtmaları için bir fırsat sağlamıştır. Ön Ulusal Kalkınma Planında, Türkiye’nin orta vadeli stratejileri ve amaçları arasında “bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması, kırsal kalkınmanın sağlanması, fakirlik ve gelir eşitsizliği nedeniyle ortaya çıkan sosyal dengesizliklerin azaltılması amaçlanmış olup, 4. gelişme ekseni olan “bölgelerin ekonomik gücünün artırılması, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması ve kırsal kalkınmanın hızlandırılması” kapsamındaki faaliyetlere önem verilmiştir. Hazırlanan Bölgesel Tarım Master Planlarından yararlanılarak geliştirilmesi hedeflenen Ulusal Tarım Master Planı ile Türkiye'nin genel olarak tarımsal potansiyelinin, kısıtlarının, fırsatlarının ve diğer ülkelere göre tarımsal üretimdeki karşılaştırmalı üstünlüklerinin belirlenmesi ve bunlara dayanılarak geleceğe yönelik tarımsal stratejilerin ve planların oluşturulması amaçlanmaktadır ve bu amaçlar, Ön Ulusal Kalkınma Planı ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hedefleri ile örtüşmektedir. 1.2. Amaç Batı Marmara Bölge Tarım Master Planının amacı, sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için bölgenin mevcut kaynaklarının (doğal, fiziki sermaye, işgücü ve finans kaynakları), fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle kalkınma ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bölge potansiyelinin optimal düzeyde kullanılmasına yönelik amaç ve stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının ortaya konmasıdır. 1.3. Planlama Yöntemi Batı Marmara Bölge Tarım Master Planı; Tarım ve Köyişleri Bakanlığımızı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Planlama ve Projeler Daire Başkanlığı organizasyonuyla, Balıkesir ili koordinatörlüğünde, Tekirdağ,Edirne, Kırklareli ve Çanakkale Tarım İl Müdürlüklerinden, tercihen daha önce İl Tarım Master Planlarının hazırlanması çalışmalarında eğitim ve görev almış, ayrıca Bölgesel Tarım Master Plan hazırlama konusunda bilgilendirme çalışmalarına katılmış olan personel tarafından hazırlanmıştır. Bölge Tarım Master Planları için, 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak kabul edilen ve iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve 1 plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak hazırlanan İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırmasına (İBBS) göre belirlenen 12 bölge (Düzey 1) esas alınmıştır. Planın hazırlanmasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı koordinasyonunda özellikle tarımsal üretim, pazarlama, eğitim-yayım, çevre ve doğal kaynakları koruma ile yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kamu kurum/kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi alışverişi yapılmıştır. 1.4. Planlama Yaklaşımı Türkiye’nin tüm bölgeleri için hazırlanacak olan bölge tarım master planlarına örnek teşkil edecek olan bu çalışmada pilot bölge seçilen TR2 Batı Marmara Bölgesi içerisinde kalan her ilin Tarım İl Müdürleri, Proje İstatistik Şube Müdürleri ve il tarım master planlarının hazırlanmasında görev almış Teknik Personele yönelik başlangıç olarak bir bilgilendirme ve iş programı belirleme toplantısı yapılmıştır. Bölge illeri arasındaki koordinasyonun ve çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla TR2 Batı Marmara Bölgesi kendi içerisinde IBBS Düzey 2’ye göre iki alt bölgeye ayrılmış ve bölge master planı hazırlama çalışmasının yürütülmesi amacıyla koordinatör ilde ve diğer illerde de görevli ekipler oluşturulmuştur. Gerek bölgede tarımın mevcut durumunun ve gerekse bölgenin tarımsal kalkınmasına yönelik potansiyellerinin, stratejilerin ve önceliklerinin belirlenmesi amacıyla, koordinatör ilde ve diğer illerde üç veya beş gün süreli grup çalışmaları düzenlenmiş; bölgenin problemlerinin, potansiyellerinin, fırsatlarının ve kısıtlarının değerlendirilmesinde SWOT, Düşünce Fırtınası ve Eşlenik Sıralaması gibi analiz yöntemlerinden faydalanılmıştır. Ayrıca, çalışmanın yürütülmesi sırasında bilgi akışı ve haberleşmenin etkin olarak temini için, mail ve web sayfası yoluyla Internet iletişim imkânlarından azami düzeyde yararlanılmıştır. 1.5. Plan İçeriği (Kapsam) Bölgesel Master Planın hazırlanmasında rasyonel bir süreç takip edilmiştir ve bu planın hazırlanmasında uygulanan yöntem aşağıda açıklanmıştır. 2. bölümde, halen yürürlükte olan “ulusal ve uluslararası politikalar” ile bunların bölgedeki tarımsal faaliyetler üzerindeki etkileri geniş biçimde irdelenmiştir ve bu etkiler, planlama çalışmasının her aşamasında gözetilmiştir. Bu bölüm içerisinde, Bölge tarımını direkt etkileyen Türkiye tarım politikaları konusu, yaşanan değişim sürecinin nedenleri yanısıra izlenen tarım politikaları ve stratejiler, Dünya Ticaret Örgütü kararlarının Türkiye açısından değerlendirilmesi ve Ortak Tarım Politikası’na uyum sorunu ile bunun Türkiye tarımına olası etkileri başlıkları konuları önemli bilgilere kısa ve öz şekilde yer verilmiştir. 3. bölümde biyofiziksel ve sosyo-ekonomik yapısı itibariyle “bölgenin özellikleri” ortaya konmuş; ardından bölgenin doğal ve tarımsal kaynakları, insan kaynakları, fiziki sermaye kaynakları ve finans kaynakları itibariyle mevcut durumu irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca bölgedeki sektörel faaliyetler ile bölgenin ekonomik - sosyal kalkınma göstergelerine de yer verilmiştir. Dolayısıyla, 3. bölümde bölgenin temel özellikleri ve mevcut durumu itibariyle “kaynakları” ortaya konmuştur. 4. Bölümde ise, bu kaynakların bölgede tarımsal açıdan kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanımı ile arazilerin sulanma durumu) incelenmiş, daha sonra “bölgenin tarımsal üretim sistemi” belirli alt başlıklar halinde ortaya konmuştur. 4. bölümün önemli kısmını oluşturan “tarımsal üretim sistemi” içerisinde, bölgedeki bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminin yanısıra “iyi tarım” ve “organik tarım” gibi yeni uygulamalara ve ardından “tarımsal pazarlama sistemlerine” yer verilmiştir. Tarımsal pazarlama sistemi irdelenirken gerek görülen ve bölgede önem arz eden ürünler ile ürün grupları bazında şemalar kullanılmıştır. 2 “Bölgede tarımın ve tarımsal faaliyetlerin performansının” irdelendiği 4. bölümde, “bölgenin tarımsal üretim ve pazarlama sistemi” sonrasında, bölgede “tarımsal sanayi” ve “tarımsal örgütlenme” faaliyetlerine yer verilmiş ve dört gruptaki bu bilgilerin tamamı (tarımsal üretim, pazarlama, sanayi ve örgütlenme) daha sonra alt sektörler bazında SWOT tablolarında analiz edilmiştir. Buraya kadar “bölgenin kaynakları, bu kaynakların kullanım durumu ve yapılan tarımsal faaliyetler” irdelenmiş olduğundan, 5. bölümde, bu bilgiler ışığında “bölgenin tarımsal problemleri” ile “problemleri doğuran nedenler - kısıtlar” ortaya konmuş ve ardından, planlama sürecinin önemli bir ayağı olan “problemler ve kısıtlara karşılık çözüm önerileri” bir matriste analiz edilmiştir. 5. bölümde ayrıca bölge için “potansiyellerin analizi ve kullanma stratejileri” incelenmiştir. Bölgenin potansiyelini belirlerken, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme olanağına sahip ancak optimal biçimde kullanılmayan mevcut kaynaklar esas alınmıştır. Bu kısımda, ürünler bazında mevcut potansiyellerin doğru tespitine ve bu potansiyellere işlerlik kazandıracak doğru tercih ve stratejilerin belirlenmesine önem verilmiştir. 5. bölümdeki sorun ve çözüm önerileri ile potansiyellerin analizi çok önemli bilgileri içermekle birlikte, planlama süreci gereği bunlar henüz “tespit” düzeyinde olup, bu tespitler ışığında öngörülen proje fikirleri ise, daha spesifik açıklamalarla 7. bölümde ortaya konmuştur. Bununla birlikte, çözüm önerileri ve potansiyellerin kullanılma stratejileri analizleriyle ortaya konan bu tespitler, 7. bölümde şekillenen proje alanlarının neler olması gerektiği konusunda belirleyici olmuşlardır. Takibeden 6. bölümde ise, buraya kadar tespit edilen durum ışığında ortaya çıkan “ihtiyaçlara” göre “master plan amaçları ve stratejileri” geliştirilmiştir. Bu amaç ve stratejilerin SWOT analizine de aynı bölümde yer verilmiştir. Planlama çalışmamızın son bölümünü teşkil eden 7. bölümde, önceki bölümlerde yeralan tespitler ve analizler doğrultusunda oluşan “proje alanlarına (fikirlerine)” yer verilmiştir. Bölgenin tarımsal kalkınması için gerekliliği ortaya çıkan ve planlamanın hitap ettiği zamana kadar gerçekleştirilmesi öngörülen bu proje konuları sistematik şekilde sıralanmıştır. Ayrıca, bu projelerden halen yürütülmekte olanlar ayıklanarak bölümün öncesine, geliştirilmesine gerek duyulan proje fikirleri ise bölümün nihayetine konmuştur. Master Planın formatı gereği 7. bölümde yer verilen projeksiyonlar, proje alanlarını gösterir fikir düzeyinde önerilerdir. Ancak, bu proje fikirleri sadece isim olarak değil, geliştirilecek proje çalışmalarına ışık tutacak açıklamalar ile birlikte yer almaktadırlar. Bölgenin kaynakları, bu kaynakların tarımda kullanım durumu, sorunları, kısıtları ve kullanılmaya elverişli potansiyelleri dikkate alınarak hazırlanan ve stratejik bir çalışma olan bu plan, yerel ve ulusal kaynakları harekete geçirebilecek gerçekçi proje fikirleri içermektedir. Hazırlanan bu bölgesel plan ile; bölgenin tarım alanındaki gerçek ihtiyaçları ve bunların çözüm yolları ortaya konmuş ve sınırlı kaynakların etkin ve verimli kullanılabileceği alanlar belirlenmiştir. Sadece bölgesel değil, ulusal refah açısından da önemli olan bu proje fikirlerinin, yapılacak yatırımların ve görülecek hizmetlerin planlanması aşamasında dikkate alınması büyük önem taşımaktadır. Bölgenin farklılıklarına göre ihtiyaç duyduğu öncelikli proje ve faaliyet alanlarına ışık tutan bu çalışma, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılmasına ve gerek bölgesel, gerekse ülkesel değişimin istenilen yönde gelişmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca, katılımcılık ve yerellik ilkesi dikkate alınarak hazırlanan Bölge Tarım Master Planları, Ülkesel Tarım Master Planın hazırlanmasında önemli bir kaynak teşkil edecektir. 3 BÖLÜM 2 - BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR 2.1. Ulusal Politikalar 2.1.1. Türkiye Tarım Politikalarında Değişim Süreci Diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de dünyadaki pek çok ülkede, çeşitli iç kaynaklı nedenler yanında, küreselleşme akımının da etkisiyle bir değişim süreci yaşanmaktadır. Bu süreç, Türkiye’de de, yenilenme, yeni arayışlara yönelme ve gelişmeyi yakalama şeklinde kendisini göstermektedir. Tarım sektöründeki değişimin merkezini tarım politikaları oluşturmaktadır. Ancak tarım politikaları kavramı; tarımsal üretim politikaları, iç ve dış pazarlama politikaları, bölgesel politikalar, sosyal politikalar ve tarımsal gelir politikaları gibi son derece geniş bir yelpazeyi kapsamasına karşın, Ülkemizdeki bu değişim sürecinde, büyük çoğunlukla destekleme politikaları konusunun daha fazla kamuoyu gündeminde yer aldığı görülmektedir. Bunda, Türkiye kırsalında yaşayan nüfusun toplam ülke nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturması ve bunun da önemli bir bölümünün geçimini tarımsal faaliyetle sağlamasının önemli etkisi olduğu gözlenmektedir. Ülke genelinde sürdürülmüş olan eski uygulamalara alternatif olabilecek çok kapsamlı yeni arayışlar ve özellikle son yıllarda destekleme politikaları konusunda yapılan değişikliklerin boyutu nedeniyle, bu değişim süreci reform olarak da nitelendirilmektedir. 2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler Türkiye’de tarım politikaları ve bu kapsamda destekleme politikalarında yeni arayışlara yol açan sürecin başlaması; ülke içi koşullara bağlı içsel nedenler yanında çeşitli dışsal nedenlere de dayanmaktadır. Bunlardan içsel nedenlerin başında, “tarımdaki yapısal sorunlar” gelmektedir. Bunlar, mevcut destekleme sisteminin sağlıklı yürütülmesi ve yönlendirilmesini engellemekte veya bunlara olumsuz etki yapmaktadır. Yapısal sorunların başında; parçalı ve küçük tarım işletmesi varlığı, yetersiz üretici örgütlenmesi, tarım nüfusunun fazlalığı, çiftçi kayıt sisteminin yetersizliği, ürün piyasaları altyapısının zayıflığı, tarım hizmetlerinin çok çeşitli kurum ve kuruluş tarafından yürütülmesi, tapu ve kadastro işlemlerinin henüz ülke genelinde tamamlanamamış olması ve üretici eğitim düzeyinin düşüklüğü gibi konular gelmektedir. Bunların bir kısmının çözümünde önemli mesafeler alınmış olunmasına karşın halen büyük bir bölümüne ilişkin çözüm arayışları devam etmektedir. Bir diğer iç kaynaklı neden, yapısal sorunların çözümsüzlüğü ile ortaya çıkmış olan “desteklemelerin devlete olan mali yükü arttırdığı” ve bunun da büyük çoğunlukla “destekleme alımlarıyla” oluştuğudur. Tarımsal desteklemelerin mali yük olması yanısıra enflasyonist etkiye sahip olduğu ve tarıma aktarılan kaynakların bütçe açıklarına yol açtığı yönünde görüşler de bulunmaktadır. Sözkonusu yapısal sorunlar, destekleme uygulamalarının amaçlanan ve önceden belirlenmiş hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Örneğin, küçük işletmelerin toplam içerisinde sayısı daha fazla olmasına karşın uygulanan desteklemelerin büyük çoğunluğu, tarım alanı bakımından payı daha fazla olan büyük üreticilere ödenmektedir. Böylece, devlet desteğine daha çok ihtiyacı olan küçük işletmeler mevcut uygulamalardan daha az yararlanmaktadır. Bu da gelir ve mülkiyet dağılımındaki dengesizliği daha da artırmaktadır. İçsel nedenler yanında, çeşitli uluslararası yükümlülükler ve dünya tarım ürünleri piyasalarındaki rekabete hazırlanma düşüncesi dışsal nedenler olarak değişim sürecinde 4 önemli bir etkiye sahiptir. DTÖ’nün belirlemiş olduğu uluslararası ticaret kuralları ve bu kapsamda Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması (GATT) kapsamındaki Tarım Anlaşması’na uyum, AB Ortak Tarım Politikası (OTP)’na uyum çalışmaları ve Uluslararası Para Fonu (IMF) anlaşmalı ekonomik istikrar programına uyum Türkiye’nin başlıca uluslararası sorumluluklarındandır. 2.1.3. Gelişim Süreçlerine Göre İzlenen Tarım Politikaları ve Stratejiler Türkiye’de tarım politikalarının işleyişi; çeşitli tarım politikası karar ve yönlendirme kurumları, ürün piyasa düzenlemeleri, ürün pazarlamasında kurumsal yapılanma, tarımsal finans kaynakları ile fiyat ve destekleme uygulamaları kapsamında bir bütünlük halinde yürütülmektedir. Karar organları arasında, Bakanlar Kurulu, Tarımda Yeniden Yapılanma ve Destekleme Kurulu, Para Kredi Kurulu, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tütün Kurulu ve Şeker Kurulu yer almaktadır. Ürün piyasa düzenlemeleri çoğunlukla; hububat, şeker pancarı, tütün, meyve-sebze, canlı hayvan ile et ve süt ürünleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Pazarlamada kurumsal yapılanma büyük oranda; TMO, şeker fabrikaları, TEKEL, haller, ürün borsaları ve kooperatiflerden oluşmaktadır. Tarımsal finans kaynakları kapsamında, belirgin olarak; Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK) öne çıkmaktadır. Fiyat ve destekleme uygulamaları ise son yıllarda yok denecek kadar az olmakla birlikte ürün ve girdi fiyatı destekleri, çeşitli yardımlar, ihracat iadeleri ve gelir desteğinden oluşmaktadır. Bunlardan piyasa düzenlemeleri, politika işleyişi kapsamında yer alan diğer yapılanmaların tamamından doğrudan etkilenmektedir. Ülkede tarım politikalarının sağlıklı oluşturulması ve yürütülmesi için, belirtilen yapılanmanın her birinin iyi organize edilmesi ve aralarındaki koordinasyonun çok iyi oluşturulması gerekmektedir. Nitekim özellikle piyasa düzenlemeleri ile fiyat ve destekleme uygulamaları konusunda ülkemizde de sıkça yeni düzenlemeler ve yeni arayışlar söz konusu olmaktadır. Ancak bu arayışların büyük çoğunluğu, genellikle ekonomik istikrar önlemleri gündeme geldiği dönemde daha da belirginleşmektedir. Üstelik “ekonomik istikrar paketi” kapsamında tarımsal destekleme politikaları ile ilgili konulara doğrudan yer verilmektedir. Örneğin 24 Ocak 1980 Ekonomik İstikrar Önlemleri kapsamında; Tarımsal Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT)’nin özelleştirilmesi, tarımda serbest piyasaya uygulamalarına geçiş, devlet adına destekleme alımı yapılan ürün sayısını sınırlama ve tarımsal dış ticaretin daha da serbestleştirilmesi gibi konular üzerinde önemle durulmuştur. Ancak bunlardan özellikle tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi konusu ile serbest piyasaya geçiş konularında kamuoyunda önemli tartışmalar yaşanmıştır. Benzer şekilde, yine 5 Nisan 1994 tarihli Ekonomik İstikrar Önlemleri ile de aynı konular gündeme taşınmış ve devlet adına destekleme alımı yapılan ürün sayısının azaltılması ve özelleştirme konularında yoğun tartışmalar yaşanmıştır. Sonuçta, IMF kaynaklı sürdürülmüş olan istikrar önlemleri ile hububat, şeker pancarı ve tütünden oluşan 3 ürün dışında devlet adına destekleme alımı yapılmasına son verilmiştir. Hububat alımından TMO, pancar alımından Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ) ve tütün alımından ise TEKEL sorumlu tutulmuştur. Öte yandan, Tarım Satış Kooperatifleri (TSK) ürünleri olan fındık, ayçiçeği ve pamuk da hazine garantili alım kapsamından çıkarılmıştır. Ancak, önceden hazine garantili ve Ziraat Bankası kaynaklı cari faizli (sübvansiyonsuz) kredilerle TSK desteklenmekteyken, 1994 önlemleri ile Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu (DFİF)’ndan düşük faizli (sübvansiyonlu) kredilerle TSK’nin desteklenmesi uygulamasına geçilmiştir. Bunun yanında, destekleme alımı yapılan ürün sayısının sınırlandırılması politikasının devamı olarak kapsam dışına alınan ürünlerin alımında görev alan KİT’lerin özelleştirilmesi uygulamasına geçilmiştir. Bunlardan Et ve Balık Kurumu (EBK), Türkiye Süt Endüstrisi 5 Kurumu (TSEK) ve ÇAYKUR yanında ayrıca kimyasal gübre desteğinde görev alan TÜGSAŞ ve İGSAŞ gibi KİT’lerin özelleştirilmesi çalışmaları hızlandırılmıştır. Diğer yandan TŞFAŞ, TEKEL, TSK Fabrikaları ve TEKEL’in de daha sonraki dönemde özelleştirilmesi planlanmıştır. Böylece tarım ürünleri destekleme alım modelinde yeni arayışlara gidilerek yeni düzenlemeler getirilmiştir. Son olarak, günümüzde de uygulamaları devam eden, Aralık 1999 ve Şubat 2001 Ekonomik İstikrar Önlemleri kapsamında tarım ve destekleme politikaları konulu pek çok yeni düzenleme gerçekleştirilmiştir. Ancak bunların 1980 ve 1994 önlemlerine göre tarım sektörü üzerindeki etkisi ve kapsamı çok daha farklı olmuştur. Üstelik iç kaynaklı bazı yeni düzenlemelerin de özellikle bu dönemde gerçekleştirilmesi nedeniyle, ülke genelinde “tarımsal destekleme politikalarında yeniden yapılanma arayış ve reform görünümü” ortaya çıkmıştır. Nitekim uygulamaların kapsamına bakıldığında, böyle bir bakış açısının aslında çok da yanlış olmadığı söylenebilir. Aralık 1999 ve Şubat 2001 önlemleri kapsamında tarımsal destekleme politikaları ile ilgili olarak; serbest piyasa ekonomisine geçiş, rekabet gücü yüksek ürünlerin desteklenmesi ve desteklemelerin hazineye yük getirmemesi amaçlanmıştır. Bunları gerçekleştirebilmek için de; destekleme alımları ile ortaya çıkan görev zararlarının ortadan kaldırılması (bunun için de destekleme alımlarına son verilmesi ve alım yapan KİT’lerin özelleştirilmesi) ve tarımsal girdi sübvansiyonlarına son verilmesi hedeflenmiştir. Son verilen uygulamaların yerine ise alternatif olarak Doğrudan Gelir Desteği (DGD) uygulamasına geçiş öngörülmüştür. Böylece vazgeçilen destekleme ödemeleri ile ortaya çıkan üretici gelir kaybının DGD ile telafi edilmesi amaçlanmıştır. Bütün bu yeni önlemlerin uygulanması sonucunda; tarımsal desteklemelerden kaynaklanan mali yükün hafifletilmesi ve sadece gerçek üreticiye tarımsal desteğin verilmesi beklentisine girilmiştir. Aslında Türkiye tarım politikalarındaki yeniden yapılanma arayışlarının temeli “Yapısal Değişim Projesi” adı altında 7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP)’na dayanmaktadır. Günümüzde gerçekleştirilmiş olan pek çok yasal düzenlemenin çok önceden planlanmış ancak hayata geçirilememiş olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin 2001 yılından itibaren Dünya Bankası’nın mali desteği ile uygulanmaya başlanan Tarım Reformu Uygulama Projesi kapsamında günümüzde başlıca olarak; DGD, Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) Projesi ve Alternatif Ürün Projesi yürütülmektedir. Yaklaşık aynı dönemde uygulamaya giren IMF istikrar önlemleri kapsamında da özellikle DGD ve ÇKS önemle vurgulanmaktadır. Çünkü son verilen bütün destekleme uygulamaları için DGD en önemli alternatif olarak öne çıkarılmaktadır. Nitekim IMF önlemleri ile 2001 yılından itibaren; kredi, gübre, tohum ve ilacı kapsayan “girdi destekleri” ile şeker pancarı ve tütünü kapsayan “devlet garantili destekleme alımlarına” son verilmiştir. Ayrıca destekleme alımlarında görev alan kuruluşlardan TŞFAŞ, TEKEL ve TSK’nin alım ve işleme tesisleri özelleştirme kapsamına alınmıştır. Halen bu yöndeki çalışmalar devam etmektedir. Belirtilen kurumlara ait tesislerin özelleştirilmesinden sonra ortaya çıkacak boşluğun doldurulması ve mevcut ürün piyasalarının serbest rekabet koşullarında çalışmasını sağlamak amacıyla Şeker Yasası (4634), Tütün Yasası (4733), TSK (4572) Yasası ve TMO’nin ürün alımlarına ilişkin yeniden yapılanmasını öngören yasal düzenlemelere gidilmiştir. Böylece tarımsal destekleme sisteminde köklü değişikliklere gidilmiş ve devlet adına ürün destekleme alımından tamamen vazgeçilmiştir. Ancak IMF kaynaklı istikrar önlemlerinin acil eylem programı kapsamında Tütün, Şeker ve TSK Yasası’nın çıkarılması önerisine yer verilmiş olması uzun süre kamuoyu gündeminde yer almıştır. 1999-2001 döneminde izlenen IMF kaynaklı politikalar ile devlet destekleme alımından vazgeçme, ilgili KİT’leri özelleştirme ve yeni yasalarla piyasa düzenleme kurulları oluşturarak tarım ürünleri piyasasını serbest rekabet ortamına dönüştürme amacı büyük 6 oranda gerçekleştirilmiştir. Ancak mevcut düzenlemelere ilave olarak, üretim fazlalığı olduğu düşünülen bazı tarım ürünlerinin üretimi yönlendirilerek piyasa talebi kadar ürün arzının gerçekleştirilmesi politikası izlenmeye başlanmıştır. ARIP kapsamında yer alan ve Alternatif Ürün Projesi olarak da adlandırılan bu çalışmaya göre, ilk aşamada fındık, tütün ve şeker pancarı üretimindeki fazlalığın giderilmesi amaçlanmıştır. Bunun için de üretici belgesi, alan ve ürün alım miktarlarının sınırlandırılması gibi çeşitli kısıtlayıcı tedbirlere başvurulmuştur. Son olarak patates de bu ürünlere dahil edilmiştir. Sınırlanan alanlar için ise; genelde ülkede üretim açığı yaşanan ürünlere yönelim teşvik edilmiştir. Bu amaçla bölge yapısına uygun olmak koşuluyla, yem bitkileri ve yağlı tohumlar gibi bazı ürünlerin üretimine yönelme başlıca seçenek olarak ileri sürülmüştür. Günümüzde de bu yöndeki politikalar sürdürülmektedir. Destekleme alımı, girdi destekleri, özelleştirme, DGD, ÇKS ve Alternatif Ürün Projesi şeklinde hem IMF hem de ARIP kapsamlı yürütülen politikaların dışında, içsel gerekçelerle sürdürülen çeşitli destekleme politikası düzenlemeleri de bulunmaktadır. Bunların başında; hayvancılık destekleme politikaları ile özellikle üretim açığı, dışa bağımlılık, üretimi yok olma noktasına gelme, üreticiye gelir desteği sağlama gibi nedenlerle genelde yağlık ayçiçeği, soya fasulyesi, kanola, zeytin, pamuk, tiftik, koza ve 2005 yılında buğday ürünlerine değişken miktarlarda verilen prim ve yardım destekleri gelmektedir. Hayvancılık ve prim destekleri uygulaması, içsel nedenlerle Türkiye’de uzun zamandır sürdürülmektedir. 2.2. Uluslararası Politikalar 2.2.1. Dünya Ticaret Örgütü Kararlarının Türkiye Açısından Değerlendirilmesi İlk olarak 1995 yılında yürürlüğe giren DTÖ Tarım Anlaşması, tarım ürünleri ticareti ve ticareti etkileyen destekleme tedbirleri için yeni kuralları yürürlüğe koymuştur. Bağlayıcı nitelikteki bu kurallar 1995-2004 yıllarını kapsamaktadır. DTÖ Tarım Anlaşması’nın 20. maddesi bu sürenin bitiminden sonra ek kuralların yürürlüğe konulmasını ve bu amaçla 19992000 döneminde yeni bir müzakere döneminin başlatılmasını öngörmüştür. Bu öngörü ışığında 2001 yılında Doha’da düzenlenen DTÖ Bakanlar Toplantısında bu müzakerelerin başlatılması karara bağlanmıştır. Tarım Antlaşması’nın 20. maddesine göre, 2002 yılı başlarından itibaren sürdürülen müzakerelerde, tarımda “modalite oluşturulması” için 31 Mart 2003 tarihi belirlenmiştir. Ancak bu beklenti Eylül 2003’de Cancun’da gerçekleştirilmiş olan 5. Bakanlar Konferansı ile de sonuçlandırılamamıştır. Doha Kalkınma Raundu önündeki engelleri kaldırmak amacıyla müzakerelere ivme kazandırmak üzere yürütülen toplantı sonucunda, 31 Temmuz 2004 tarihinde DTÖ bir çerçeve metin üzerinde uzlaşma sağlayabilmiştir. Karar Metni beklendiği üzere; tarım, pamuk, sanayi ürünlerinde pazara giriş ve ticaretin kolaylaştırılması konularını içermiştir. Gelişmekte olan ve en az gelişmiş ülkelere sağlanacak “özel ve lehte muamele” hükümleri, DTÖ anlaşmalarının uygulanmasından kaynaklanan sorunları içeren "uygulama" konuları karar kapsamında yer almış, teknik yardım ve kalkınma ile bağlantılı diğer konular ise kalkınma boyutu bağlamında karar metninin tamamlayıcı unsurlarını oluşturmuştur. DOHA Ticaret Müzakereleri adıyla tanımlanan bu müzakereler; öncelikle müzakerelere zemin teşkil edecek ve genel tavizleri içerecek bir “çerçeve”nin kabul edilmesi ve daha sonra ayrıntılı müzakerelerin bu metindeki esaslara dayalı olarak yürütülmesi planlanmıştır. Bu aşamadan sonra, ayrıntılı nihai metnin (anlaşma) hazırlanması ve 2005 yılında Hong Kong’da düzenlenecek DTÖ Bakanlar Toplantısında kabul edildikten sonra yürürlüğe konulması öngörülmektedir. Gelinen noktada, Hong Kong’da yapılacak Bakanlar Toplantısından önce, belirlenen genel prensipler doğrultusunda kararların şekillenmesinde Türkiye’nin pozisyonunun 7 belirlenmesi çalışmaları devam etmektedir. Nitekim çalışmanın bu bölümünde de, Türkiye’nin pozisyonunun ne olması gerektiği konusu, Türkiye’nin DTÖ daimi temsilciliği, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Tarım Bakanlığı’nın açıklama ve görüşleri doğrultusunda tartışılması amaçlanmıştır. Dünya Ticaret Örgütü’nün Kuruluşu ve Misyonu Gündeme geldiği 1950’li yıllarda Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO)’nün, güçlü bir ticaret organizasyonu olarak kurulması gerçekleştirilememiştir. Fakat yaklaşık yarım asır sonra yapılan Uruguay Turu’nda DTÖ’nün kurulması ve GATT Antlaşması’nın fonksiyonlarını devralması kararlaştırılmıştır. 1986-1994 Uruguay Turu görüşmelerinde oluşturulan ve 1 Ocak 1995 yılında kurulan DTÖ’nün merkezi İsviçre’nin Cenevre şehrindedir. Yaklaşık 150 üyesi 120 milyon ABD Doları bütçesi ve 550 çalışanı olan DTÖ, genel sekreterlik şeklinde yönetilmektedir (WTO, 2005). DTÖ’nün fonksiyonları; DTÖ antlaşmalarını yönetmek, ticaret pazarlıkları için forum oluşturmak, ticaret anlaşmazlıklarını çözüme kavuşturmak, ulusal ticaret politikalarını gözetlemek, gelişmekte olan ülkelere teknik yardım ve eğitim vermek ve uluslararası organizasyonlarla işbirliği yapmak şeklinde sıralanabilir. DTÖ, GATT’ın kararlarını kolaylaştırdığı gibi Uruguay Nihai Anlaşması ve GATT prensiplerine yaptırım gücü de sağlamıştır. Genel Kurul, Bakanlar Konferansı, çeşitli Konseyler ve Sekreterlik gibi birimleri bulunan DTÖ, tüzel kişiliğe sahiptir. Türkiye’nin de üyesi olduğu bu kurumun faaliyetlerini izlemek ve sağlayacağı imkanlardan yararlanmak hem Türkiye hem de ihracatçılar için önem arz etmektedir. DTÖ, ülkeler arasında yapılan ticaret kurallarıyla uğraşan uluslararası bir örgüttür. Bu örgütün temelinde, uluslararası piyasada ticaret yapan çok sayıda ülke tarafından tartışılan ve imzalanan antlaşmalar vardır. Bu dökümanlar, uluslararası ticaret için meşru olan temel kuralları belirlemektedir. Bu kurallar esas olarak, hükümetlerin kabul edilen sınırlar içinde ticaret politikalarını yürütmelerini temin eden antlaşmalardır. Hükümetler tarafından görüşülmüş ve imzalanmış olmasına karşın bu antlaşmaların asıl amacı, mal ve hizmet üretenlerin, ihracatçıların ve ithalatçıların işlerine yardımcı olmaktır. Sistemin temel ve uygulamadaki amacı, arzu edilmeyen yan etkileri olmadığı müddetçe, mümkün olduğu ölçüde ticaretin serbest yapılmasına yardımcı olmaktır. Bu da kısmi olarak engellerin ortadan kaldırılması anlamına gelir. Bunun diğer bir anlamı, dünyanın her yerinde ticaret kurallarının ne olduğu hakkında fertlerin, şirketlerin ve hükümetlerin emin olmalarını sağlamak ve ani politika değişmelerinin olmayacağı konusunda güvence vermektir. Antlaşmalar, önemli uyuşmazlık ve tartışmalardan hemen sonra ticaret yapan ülkeler topluluğu tarafından hazırlanıp imzalandığından DTÖ, ticaret pazarlıkları için bir forum olarak hizmet etme görevini üstlenmektedir. DTÖ’nün bir diğer çalışma alanı ise anlaşmazlıkların sona erdirilmesidir. Ticaret ilişkileri çoğu zaman çakışan menfaatleri içinde bulundurur. Bu farklılıkları gidermenin en uygun yolu, kabul edilen meşru bir kurum temeline dayanan nötr bir süreçtir. Dünya Ticaret Örgütü’nün Çalışma Prensipleri DTÖ antlaşmaları çok uzun ve karmaşıktır. Çünkü bu antlaşmalar; tarım, tekstil ve giyim, bankacılık, haberleşme, hükümet alımları, endüstriyel standartlar, gıda sağlığı yönetmenlikleri, akli mülkler ve daha bir çok konuyu içeren hukuki metinlerdir. Fakat birkaç temel kural tüm bu faaliyetler için geçerli olmaktadır. Bu prensipler, çoklu ticaret sisteminin temelini oluşturmaktadır. 8 Ticaret sistemi ayrımcı olmamalıdır. Bir ülke, ticaret yaptığı ülkeler arasında ayrım yapmamalıdır. Yani ticaret yapılan tüm ülkeler, aynı eşitlikte tercih edilen ülkeler olmalıdır. Ayrıca ülke içinde üretilen ürünler ile dışardan ithal edilen yabancı ürünler arasında ayrım yapılmamalıdır. Ticaret sistemi, pazarlıklar yoluyla engeller azaltılarak daha serbest hale getirilmelidir. Ticaret sistemi kestirilebilir olmalıdır. Yani yabancı firmalar, yatırımcılar ve hükümetler, ticaret engellerinin keyfi olarak artırılmayacağı konusunda güven içinde olmalıdırlar. Bu keyfi artışlar DTÖ tarafından sınırlandırılır. Ticaret sistemi daha rekabetçi olmalıdır. İhracat destekleri ve piyasa payını artırmak için maliyetin altında damping yapma gibi haksız uygulamalar engellenerek rekabetçi ortam sağlanmaya çalışılmaktadır. Ticaret sisteminde az gelişmiş ülkelere adaptasyon için daha fazla zaman verilmekte, daha fazla esneklik sağlanmakta ve özel bazı öncelikler temin edilmektedir. a) Ayırımcılık Olmadan Ticaret b) Daha Serbest Ticaret c) İstikrarlı Bir Ortam d) Dürüst Rekabeti Teşvik e) Gelişme ve Ekonomik Reformu Teşvik 2.2.2. Temmuz 2004 Tarihli DTÖ Genel Konsey Taslak Kararı ve Tarım Tarım müzakerelerine ilişkin çerçeve, her ne kadar pamuk konusuna yer vermez ise de konunun ticaret boyutuyla tarım müzakereleri içinde acilen, özel ve iddialı bir şekilde ele alınması öngörülmektedir. Bu amaçla Tarım Müzakereleri Özel Oturumları’na düzenli olarak rapor sunmak üzere bir alt komite kurulması da kararlaştırılmıştır. a) İç Destekler İç desteklere dair genel prensip, ticareti bozucu olduğu kabul edilen desteklerde önemli ölçüde indirim gerçekleştirilmesi ve uygulama miktarı yüksek olan üyelerin yüksek oranda indirim yapmasıdır. Gelişmekte olan ülkelere yönelik olarak ise “özel ve lehte muamele” hükümleri geçerli olacaktır. Getirilen disiplin ile, her üyenin, uyguladığı nihai bağlı toplam AMS (Toplu Destek Ölçümü), “de minimis” ve mavi kutu desteklerin toplamından oluşan genel destek miktarı üzerinden bant yaklaşımı ile indirim yapılması öngörülmektedir. İlk dilim indirimin, genel destek seviyesinin %20'si kadar olması hükme bağlanmaktadır. De minimis: Çerçeve metin, indirime yönelik bir müzakere sürecine işaret etmektedir. Ancak gelişmekte olan ülkeler açısından bu müzakerelerde özel ve lehte muamelenin dikkate alınacağı ve düşük gelirli çiftçilere de minimis kapsamında yapılan desteklerin indirimden muaf tutulması bir esneklik olarak ortaya konulmaktadır. Mavi kutu: Mavi kutu ile ilgili olarak mevcut Tarım Anlaşması’nda yer alan tanım genişletilerek mavi kutu önlemlerinin üretim şartı aranmaksızın kullanılabilmesi öngörülmekte; ayrıca ilave bazı kriterlerin de tartışılabileceği ifade edilmektedir. Mavi kutuya dair bir diğer önemli disiplin, bu kapsamdaki uygulamaların, ilgili üye ülkenin toplam tarımsal üretiminin %5'i ile sınırlı tutulmasıdır. Yeşil kutu: Yeşil kutu ile ilgili olarak uzun süredir sağlanmış bulunan ve bu önlemlerin muhafazası şeklindeki yaklaşım metne yansıtılmıştır. Ayrıca, bu tür önlemlerin ticareti bozucu etkilerinin ortadan kaldırılması veya en az düzeye indirilmesini temin eden kriterlerin gözden geçirilmesi öngörülmektedir. Ancak bu bağlamda yapılacak çalışmalarda 9 da yeşil kutu kapsamındaki temel kavram, prensip ve işlevselliğin korunmasına özen gösterilmesi ayrıca ticaret dışı mülahazaların dikkate alınması hükme bağlanmaktadır. b) İhracat Sübvansiyonları Metinde ihracat sübvansiyonları ile eş etkili uygulamaların, müzakere sürecinde belirlenecek makul bir tarihte ortadan kaldırılması karar altına alınmaktadır. Kaldırılması öngörülen sübvansiyonlar arasında ihracat kredilerinin ihracat sübvansiyonu özelliği taşıyan unsurları, gıda yardımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin faaliyetleri yer almaktadır. Getirilen yeni anlayış ile büyük tartışmalara konu olan ihracat kredilerinde geri ödeme süresi ticari işlemlerdeki vade ile uyumlu olacak şekilde 180 gün olarak düzenlenmektedir. Varılan mutabakat uyarınca; ihracat sübvansiyonları, ihracat kredileri, gıda yardımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin faaliyetleri şeklinde belirtilen unsurlar için eşit ve paralel biçimde taahhütte bulunulması öngörülmektedir. Dolayısıyla müzakerelerde belirlenecek indirim usulleri ve takvim de tüm ihracat rekabet unsurları için paralel olacaktır. İndirimlerin yıllık bazda gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. İhracat sübvansiyonları altında gelişmekte olan ülkelere yönelik özel ve lehte muamele hükümlerine de yer verilmektedir. Bu çerçevede bu ülkelerin ihracat sübvansiyonlarını gelişmiş ülkelere oranla daha uzun bir süre içinde kaldırmaları öngörülmektedir. İstisnai şartlar: Bu başlık altında getirilen istisna hükmü; gelişmekte olan ülkelere yapılacak ihracata yönelik olarak, gıda yardımlarının yeterli olmadığı istisnai şartlar altında, ihracat sübvansiyonları ile ilgili taahhütlere zarar vermeksizin geçici ihracat kredisi veya tercihli finansman düzenlemelerine imkan sağlanabilmesidir. c) Pazara Giriş Çerçeve metin uyarınca, tarife indirimlerinin bant yaklaşımı ile, tarife yapılarındaki farklılıkları dikkate alacak şekilde bağlı oranlar üzerinden gerçekleştirilmesi karara bağlanmıştır. Bant sayısı ve bu bantlar içinde hangi formül ile indirim yapılacağı müzakere sürecinde belirlenecek olmakla birlikte, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere tek tip formül uygulanması söz konusudur. En az gelişmiş ülkeler dışında tüm üyelerin sürece katkı sağlamaları beklenmektedir. Metin, esaslı bir tarife indirimini amaçlamaktadır. Buna göre; yüksek tarifelerden yüksek oranda ve tüm ürünlerde indirim yapılması öngörülmektedir. d) Diğer Konular Hassas ürünler: Hassas ürünler (sensitive products), pazara giriş bölümünün önemli bir unsurunu teşkil etmektedir. Müzakerelerle belirlenmesi öngörülen uygun sayıda tarife satırı ile sınırlı tutulacak olan bu ürünlerin, gelişmiş veya gelişmekte olan ülke ayrımı yapılmaksızın, ülkeler tarafından belirlenmesi hükme bağlanmaktadır. Ancak bu ürünler için de, tarife indirimi ve bazı hallerde tarife kotası açılması suretiyle esaslı bir iyileştirme öngörülmektedir. Diğer unsurlar: Pazara giriş başlığı altında yer verilen diğer unsurlar ise kota idaresinde iyileştirmeye gidilmesi ve tarife basamaklandırmasının belirlenecek bir formül ile ele alınmasıdır. Tarifelerin basitleştirilmesi ile özel korunma önlemleri mekanizmasının da müzakerelerde tartışılması öngörülmektedir. Özel ve Lehte Muamele: Gelişmekte olan ülkelere tanınacak özel ve lehte muamele hükümleri ise tarife indirim formülü, hassas ürün sayısı ve bunların ne şekilde ele alınacağı, tarife kotalarının genişletilmesi ve uygulama dönemlerine dair farklılaştırmayı içermektedir. Gelişmekte olan ülkelerin üzerinde durdukları "özel ürünler" (special products) konusuna da yer verilmekte ve bu kapsamda değerlendirilecek ürünlerin daha esnek bir 10 muameleye tabi tutulacağı karara bağlanmaktadır. Metin uyarınca, gelişmekte olan ülkelere yönelik olarak Özel Korunma Önlemleri Mekanizması’nın da kurulması öngörülmektedir. e) İstisnalar En Az Gelişmiş Ülkeler: Bu ülkelerden herhangi bir tarife indirim talebi olmayacaktır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler mümkün olduğu ölçüde gümrük vergisi ve kotalardan muafiyet sağlayacaktır. Yeni Katılan Ülkeler: DTÖ'ne yeni katılan ülkeler için özel bir esneklik tanınması da çerçeve metinde yer almaktadır. Diğer Konular: Sektörel insiyatifler, ihracat vergileri ve coğrafi işaretler ise üzerinde uzlaşılamayan konular olarak sıralanmaktadır. Metinde ayrıca, Tarım Anlaşması’nda yer alan ihracat kısıtlamalarına ilişkin disiplinin kuvvetlendirilmesi öngörülmektedir. Çerçeve Metnin Genel Olarak Değerlendirilmesi o o o o o o o o o o o Tarım, çerçeve metninin ağırlıklı konusunu oluşturmuştur. İç destekler konusunda özellikle gelişmiş ülkelerin belli bir disiplini uygulama konusunda adım attıklarını belirtmek yanlış olmayacaktır. Bu durum, olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Gelişmekte olan ülkeler için önem arz eden “de minimis” oranının muhafazası ve halihazırda mevcut özel ve lehte muamele hükümlerinin devamı hedeflenecektir. Mavi kutu konusunda bir sınırlandırmadan söz edilebilirse de tanım genişletilmiştir. Ayrıca getirilen global tavan uygulaması, ürün bazında ilave bir tavan uygulaması ile desteklenmediğinden fazla etkili olmayabilir. Yeşil kutu gelişmiş ülkelerin mutabakatı çerçevesinde muhafaza edilmiştir. Her ne kadar bir gözden geçirmeden söz ediliyorsa da özellikle ticaret dışı mülahazalara yapılan atıf dikkate alındığında olası bir gözden geçirme sonucunda kapsamın daraltılacağını beklemek gerçekçi olmayacaktır. İhracat sübvansiyonlarının belli bir tarihte kaldırılması yönünde bir taahhütte bulunulması şüphesiz gelişmiş ülkelerin bir tavizi olarak algılanmalıdır. Zira bu konu, Uruguay Raund'dan beri gündemde olan bir anlaşmazlıktır. Sübvansiyonların kaldırılacağı tarihin DTÖ'nün kredibilitesine gölge düşürmeyecek bir tarih olarak öngörülmesinin de Türkiye'nin müzakerelerdeki genel pozisyonu ile paralellik arz ettiği görülmektedir. Öte yandan, ihracat sübvansiyonlarına paralel olarak, sübvansiyon eş değeri etki yaratan unsurların disiplin altına alınması yönündeki mutabakat ise ABD ve AB arasındaki uzlaşmayı yansıtmakta ve olumlu değerlendirilmektedir. Gerek iç destekler ve gerekse ihracat sübvansiyonundaki tüm bu gelişmelere paralel olarak, gelişmiş ülkelerin kendi üzerlerine düşeni yaptıkları varsayımıyla gelişmekte olan ülkelerden beklentileri ise esaslı bir tarife indiriminin gerçekleştirilmesidir. Formül olarak bant yaklaşımının kabul edilmesi, diğer ülke pozisyonları ile değerlendirildiğinde müzakerelerde beklentinin, kayda değer bir pazar açılımı sağlanması yönünde olduğunu göstermektedir. Bu noktada, gelişmiş ülkelerce olabildiğince dar olarak yorumlansa da özel ürünler ve hassas ürünler kavramları pazara girişte elde edilmiş önemli esneklikler olarak görülmektedir. Tarımdaki korumacı yaklaşıma karşın, sanayi ürünleri açısından değerlendirmeler, Türkiye’nin gümrük birliği partneri olması nedeniyle farklı bir perspektiften gerçekleşmektedir. Buradaki temel yaklaşım ise gelişmekte olan ülkelerin de mümkün olduğunca pazarlarını açması şeklindedir. 11 o o o o Çerçeve metin ufak değişiklikler dışında Derbez Metni'ni yansıtmaktadır. Sanayi ürünlerinde indirim formülü olarak doğrusal olmayan bir formülün benimsenmesi olumlu bir gelişme olarak nitelendirilebilir. Öte yandan bağlı olmayan tarifelerde uygulanan tarife oranlarının iki katı üzerinden indirim yapılması, gerçek bir pazar açılımı sağlamayacağı yönünde değerlendirilmektedir. Sektörel yaklaşımlar konusuna da esnek bir anlayışla yaklaşılmakta ve bu açıdan metnin fazla iddialı olmadığı düşünülmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması bağlamında ortaya konulan modalite belgesi, gelişmekte olan ve en az gelişmiş ülkelere alışılmışın dışında esneklik tanımayı taahhüt etmektedir. Bu durumda, gelişmekte olan ülkeler arasında asimetrik yükümlülükler ortaya çıkabilecektir. Müzakere sürecinde bu husus dikkate alınmalıdır. Zira bu alandaki müzakerelerden Türkiye’nin temel beklentisi, diğer ülkelerle olan ticari ilişkilerimizin şeffaf ve sağlam temeller üzerine oturtulmasıdır. 2.2.3. Türkiye Tarımı Açısından Çerçeve Metnin Değerlendirilmesi Kabul edilen çerçeve, uluslararası ticaretin daha fazla serbestleştirilmesi için temel bir yapıyı oluşturmaktadır. Bu yapının temel taşları şöyle tespit edilmiştir (TKB, 2004a): a) Serbest ticareti bozucu nitelikteki tarımsal desteklemelerin azaltılması, b) Ticarette haksız rekabete neden olan ihracat teşviklerinin, belirlenecek bir süre sonunda kaldırılması, c) Tarım ürünleri pazarının korunmasına yönelik gümrük vergilerinin azaltılması (yüksek vergilerin daha fazla, düşük vergilerin daha az oranda azaltılması). Gelişmekte olan ülkelere, bu serbestleşme tedbirlerini daha az oranda ve daha fazla sürede yapma ayrıcalığı tanınmış, çok az gelişmiş ülkeler grubunda yer alan yaklaşık 50 yoksul ülke bu tedbirlerden muaf tutulmuştur. Ülkemiz DTÖ sınıflamasında gelişmekte olan ülkeler grubunda yer almaktadır. Bu nedenle bu ülkelere tanınan ayrıcalıklardan yararlanacaktır. Bu arada, gelişmiş ülkelerin ihracat sübvansiyonlarını azaltmaları, gümrük vergilerini indirmeleri ve iç desteklerini kısmaları sonucunda, Türk tarım ürünlerinin dış pazarlardaki rekabeti açısından bazı kazanımlar da elde edilebilecektir. Muhtemel yükümlülükler ve kazanımlar ile müzakerelerde izlenmesi gereken tutum aşağıda değerlendirilmiştir. İç Destekler Kırmızı Kutu: Tarımsal destekleme politikası 2000 yılında başlatılan reform paralelinde daha çok doğrudan ödemelere kaydırılmıştır (TKB, 2004d). Dolayısıyla iç destekler altında yer alan kırmızı kutu tedbirleri arasında bulunan girdi destekleri, fiyat yolu ile desteklemeler ve primler, toplam destekleme bütçesi içerisinde çok az bir pay işgal etmektedir. Türkiye’de prim ödemeleri genellikle üretim yetersizliği bulunan ürünler için uygulanmaktadır. Bu nedenle bu desteklerin devam etmesinin gerekliliği kabul edilmektedir. Fakat bu desteklerdeki problem, prim ödemesinin DTÖ kurallarına göre kırmızı kutuda yer almasıdır. Kırmızı kutu tedbirleri için öngörülen %10’luk istisna dikkate alındığında bugün için Türkiye’nin bir ek yükümlülük altına girmesi olası görülmemektedir. Ancak, Asgari Destek (de minimis) istisnasının %10’un altına çekilmesi halinde prim desteği verilen pamuk, ayçiçeği, soya fasulyesi gibi ürünlerde sorun yaşayabileceğimiz muhtemeldir. Bu destekleme kategorisine, kullanılan politika aracının aynı olması nedeniyle süt ve et teşvik primi de eklenebilir. 12 Bu nedenle üzerinde düşünülmesi gereken üç alternatif söz konusudur (Yavuz ve ark., 2004). Bunlardan birincisi, prim ödemelerinin toplam destekler içindeki payının, DTÖ kurallarındaki asgari destek oranı olan % 10’un altına düşmemesidir. İkinci alternatif ise, bu destekleme şeklinin Mavi Kutuda yer alan garanti fiyatı ve fark ödemesine dönüştürülmesidir. Zaten halihazırda Türkiye’deki prim ödemeleri de bu politika aracına benzetilerek yapılmaktadır. Üçüncüsü ise DGD’nin bir şekilde belli ürünlerde prim uygulamaları yerine kullanılmasıdır. Prim ödemelerinde özellikle sertifikalı tohum ve soy kütüğüne kayıtlı hayvan kullanımı, belli bir dönem içinde geçici olarak zorunlu hale getirilerek kullanılmasının hızla yaygınlaştırılması sağlanmalıdır (TKB, 2004b). Bir başka ifadeyle, prim ödemeleri, üretimde verim ve kaliteyi artırma aracı olarak kullanılmalıdır. Prim miktarları belirlenirken, ilgili üretici birliklerinin görüşleri ve dünya piyasalarındaki rekabet koşulları dikkate alınmalı ve ödemeler zamanında yapılmalıdır. Mavi Kutu: Mavi kutu tedbirleri altında fındık ve tütünde uygulamakta olduğumuz alan daraltması ve çay budama tazminatları yer almaktadır. Bu tedbirler üretim veya verimle irtibatlı olmayıp alan ve kalite kriterlerine dayanmaktadır. Kabul edilen Çerçeve’de mavi kutu tedbirleri için müzakerelerde tarihsel bir süre tespit edilerek, bu desteklerin toplam tarımsal üretim değerinin % 5’ini geçmeyecek şekilde azaltılması öngörülmektedir. Türkiye’nin bu kutuya giren destekleme tedbirlerinin parasal değerinin çok düşük olması nedeniyle, Çerçeve’nin, bu yöndeki desteklemeleri olumsuz etkileyecek bir yükümlülüğe neden olması beklenmemektedir. Ancak eğer Türkiye’de, “Fark Ödeme” sistemi önümüzdeki yıllarda uygulamaya konulursa, en yüksek destek değerinin %10’un altına çekilmesi, düşünülen bu uygulamayı kısıtlayabilir. Yeşil Kutu Tedbirleri:Yeşil kutu tedbirleri içerisinde yer alan başta DGD olmak üzere, kırsal kalkınma, gıda güvencesi, altyapı yatırımları, genel hizmetler gibi desteklerin, bugün olduğu gibi uygulanabileceği anlaşılmaktadır. Burada önemli olan husus, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın 2006-2010 yıllarını kapsayan Tarım Stratejisi’ni hazırlamış olmasıdır (TKB, 2004c). Bu strateji belgesi hazırlanırken DTÖ’ndeki muhtemel gelişmeler dikkate alındığından, prim uygulaması dışındaki destekleme tedbirlerinin çoğunun Yeşil Kutu’da yer alması mümkün olacaktır. Tarım Stratejisi Belgesi, müzakerelerde Türkiye’nin izleyeceği tutum için büyük kolaylıklar sağlayacaktır. Gerek AB’nde gerekse ABD’nde desteklerin miktarı çok fazla azalmamış, hatta örneğin ABD’nin 2002 tarımsal desteklemeleri şaşırtıcı bir şekilde artmış ve DTÖ kurallarına uyum amacıyla destekler, kırmızı kutudan da maviye veya yeşile kaydırılmıştır. Pazara Giriş Pazara giriş yani gümrük vergilerinin indirilmesi konusunda çerçeve metinde, gelişmekte olan ülkeler için bahsedilen ayrıcalıklar ve özel ürün tespiti yoluyla, hayvansal ürünler başta olmak üzere bölgesel kalkınma, gıda güvencesi açısından önem taşıyan tarım ürünleri için ayrıcalıklı işlemlerden Türkiye’nin yararlanması mümkün olabilecektir. Bu husus, Türkiye’deki ilgili kurumlar bünyesinde çok iyi değerlendirilerek müzakereler sırasında izlenecek tutum tespit edilmelidir. 13 İhracat Teşvikleri Türkiye’nin tarım ürünleri ihracatı için sağladığı teşvikler çok düşük miktarlarda olmaktadır. Ayrıca ihracat kredileri içerisinde tarım ürünleri yer almadığından, müzakerelerde ihracat sübvansiyonlarının kaldırılması yönünde atılacak adımların bu teşviklerimizi azaltmamız yönünde bir yükümlülük getirmesi beklenmemektedir. Ancak gelişmekte olan ülkelerin uyguladıkları ihracat teşviklerinin kaldırılması, tarım ürünlerimizin dış pazarlardaki rekabet üstünlüğünü artıracağından olumlu bir sonuç doğurabilir. Hem pazara girişte meydana gelecek kolaylıklara hem de ihracat teşviklerindeki sınırlamalara çözüm olarak, üretim maliyetlerini düşürücü, yani verimliliği ve etkinliği arttırıcı yapısal politikalar, uzun vadeli olarak yürürlüğe konulmalıdır. Böylece rekabetçi bir tarım sektörüne ulaşma doğrultusunda adımlar atılarak DTÖ kuralları sonucu Türkiye tarımının zarar görmesi ihtimalinin önüne geçilmiş olur. 2.2.4. AB’ne Tam Üyelik Sürecinde, OTP’na Uyumun Türkiye Tarımına Etkileri 2.2.4.1. Tarım Alanında Türkiye ve AB İlişkileri Türkiye-AB ilişkilerinin, 1959 yılında Türkiye’nin AET’ye üyelik için başvurmasıyla başlayan 46 yıllık bir geçmişi vardır. 1963 tarihli Ankara Anlaşması, 1973 tarihinde yürürlüğe giren Katma Protokol ile daha sonraki Ortaklık Konseyi Kararları (OKK), Türkiye ile AB arasında tarım alanındaki ilişkilerin çerçevesini belirlemektedir. Ankara Antlaşması’nda, Türkiye’nin AB’ne tam üyeliği için üç aşamalı bir süreç belirlenmiştir. İlk aşama olan hazırlık döneminde, Türkiye’nin diğer iki aşamada kendisine düşen yükümlülükleri yerine getirebilmesi için Topluluğun yardımıyla ekonomisini güçlendirmesi öngörülmüştür. İkinci aşama olan geçiş döneminde Türkiye’nin ekonomi politikalarını Topluluk politikalarına yaklaştırması hedeflenmiştir. Son aşama olan gümrük birliğinde ise tarafların ekonomi politikaları arasında koordinasyonun güçlendirilmesi öngörülmüştür. 1 Ocak 1996 tarihinde gümrük birliği sürecinin tamamlanmasıyla Ankara Anlaşması’nda değinilen bu son döneme girilmiştir. Ancak, 1995 yılında alınan 1/95 sayılı OKK ile sanayi ürünleri bakımından gümrük birliği tamamlanırken, tarım mallarında serbest dolaşım için ek bir süreye ihtiyaç duyulduğu hükme bağlanmıştır. Dolayısıyla, tarım sektörü açısından halen geçiş dönemi devam etmektedir. Aralık 1997’deki Lüksemburg Zirvesi, Türkiye ile AB arasındaki siyasi diyalogun dondurulması ile sonuçlanmıştır. Zirvede, Türkiye aday ülkeler içine alınmamış, 10 Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkesi (MDAÜ) için de bir anlamda yol haritası belirlenmiş ve Türkiye için de, ilişkilerin geliştirilmesi içerikli somut bir hedefe yönelik olmayan “Avrupa stratejisi” çizmekle yetinilmiştir. Strateji belgesinin tarıma ilişkin bölümünde, Türkiye’nin OTP’na uyum sürecinde AB yardımına ihtiyaç duyacağı hususu ilk kez kabul edilmiştir. Bu açıdan zirve, tarım ilişkileri bakımından önem taşımıştır. Ayrıca belgede tarım için bir eylem planına da yer verilmiştir. Nihayet, 10-11 Aralık 1999 tarihlerinde Helsinki’de yapılan AB zirvesinde Türkiye’nin adaylık statüsü kabul edilmiş ve adaylık süreci olarak adlandırılan farklı bir dönem başlatılmıştır. Bu süreçte tarım konusunda; özellikle tarım nüfusu, işletme büyüklüğü, örgütlenme, tarımsal desteklemeler, kurumsal organizasyon, teknoloji kullanımı, verimlilik, bitki ve hayvan sağlığı şartları, ürün kalite ve standartları açısından uyum sağlanması öngörülmüştür. Adaylığın teyit edilmesi ile, Türkiye’nin AB’ne katılımı, dolayısıyla OTP ile uyum gerekliliği geri dönüşsüz bir sürece girmiştir (Anonim, 2005a). Kasım 2000’de yayımlanan Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB)’nde, tarım alanında Türkiye’nin yapması gereken düzenlemeler belirtilmiştir. Türkiye de KOB’nde belirtilen bu 14 düzenlemelere paralel olarak, bir Ulusal Program hazırlamış ve bu program ile yapılması istenilen düzenlemeleri bir takvime bağlamıştır. Türkiye bu Ulusal Program ile; ulusal önceliklerinin yanında, OTP’na uyum yükümlüğü ve DTÖ’ne karşı olan sorumluluklarını da gözeten rasyonel, etkin, örgütlü, rekabet gücü yüksek ve sürdürülebilir bir tarım sektörü yaratmayı amaçlamıştır. Bu amaçla Türkiye’de; piyasa fiyatlarına müdahale yöntemleri terk edilecek, üretimin piyasa koşullarında talebe uygun olarak yönlendirilmesini sağlayacak politika araçları devreye sokulacaktır. Çiftçi Kayıt Sistemi, Tapu-Kadastro Sistemi, Coğrafi Bilgi Sistemi ve Çiftlik Muhasebe Veri Ağı’nın geliştirilmesi sağlanacaktır. Tarımsal veri tabanını kullanan Tarım Bilgi Sistemi, vadeli işlemler borsası, sözleşmeli tarım ve stok yönetimi araçlarının geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve etkin şekilde uygulamaya konulması sağlanacaktır. Gelişmişlik farklarını azaltmak amacıyla “bölgesel” özel programlar geliştirilecektir. Kırsal alanda tarım-dışı sektörlere destek verilmesi ve kırsal sanayinin yaygınlaştırılması sağlanacaktır. Tarımdan çekilecek nüfusa, yeni istihdam olanakları yaratacak projeler geliştirilecektir. Tarım-sanayi entegrasyonunun geliştirilmesi için kaliteli hammaddenin temini ile tarımsal sanayiye dönük sözleşmeli üretimin yaygınlaştırılması sağlanacaktır. Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri’nin özerkleştirilmesi sağlanırken, kamu eliyle yapılmakta olan bir kısım görevler üretici organizasyonlarına devredilecektir. Doğal kaynakların sürdürülebilir biçimde kullanılması, gen kaynaklarının korunması ve saklanması sisteminin kurulması sağlanacaktır. Çevreyle uyumlu tarımsal kalkınmaya özen gösterilecektir. Detaylı toprak etütlerinin ve toprak haritalarının yapılması ile toprakların kullanım ve korunmasına ilişkin bir kanun çıkarılması, kadastro çalışmalarının tamamlanması ve toprak veri tabanının oluşturulması sağlanarak Arazi Kullanım Planı hazırlanacaktır. Ulusal Program’da yer alan bu hususlar, Türkiye’nin AB’ne üye olma kararlılığında bir değişim olmadığı sürece bağlayıcı niteliktedir. Ulusal Program ile, daha önce Ankara Anlaşması ile hukuken başlayan OTP’na uyum sürecinde, taahhütte bulunmanın ötesine gidilerek uygulama aşamasına girilmiştir (Anonim, 2005a). AB ile olan ilişkiler, siyasi ve ekonomik nedenlerle yaşanan iniş ve çıkışlara karşın Türkiye gündemindeki önemini her zaman korumuştur. Son olarak 17 Aralık 2004 tarihinde gerçekleşen Brüksel Zirvesi’nde Türkiye’ye tam üyelik görüşmeleri için 3 Ekim 2005 tarihinin verilmesiyle AB ile ilişkiler yeniden canlanmış ve uyum konusundaki çalışmalar hız kazanmıştır. 2.2.4.2. Ortak Tarım Politikası’nda Reform Süreci ve Günümüzdeki Durum OTP’da reform tartışmaları OTP’nın oluşumuyla birlikte başlamış, gerek iç gerekse dış çevrelerce de sürekli gündemde tutulmuştur. OTP, esasen 1950’li yılların tarımsal sorunlarının çözümüne yönelik oluşturulmuş bir politikadır. Bu sorunlar, OTP kapsamındaki uygulamalarla 1980’li yıllara gelindiğinde büyük ölçüde çözüme kavuşurken, bu kez OTP’nın kendisi giderek büyüyen bir sorun olmaya başlamıştır. Bu durum OTP’nın yeniden yapılandırılması yönündeki tartışmaları daha da şiddetlendirmiştir (Eraktan ve Ören, 2005). OTP’na ilişkin ilk ciddi reform girişimi, OTP ile ilgili sorunun arzın talebi aşması olduğu yönündeki eleştiriyi dile getiren 1968 tarihli Mansholt Planı’dır. Manshold Planı’ndan sonra da OTP’nın maliyetinin yüksekliği ve yol açtığı üretim fazlası ile gelir dağılımı çarpıklığı sorunlarının çözümü amacıyla, sırasıyla 1973, 1980 ve 1981 yıllarındaki daha dar kapsamlı girişimlerde bulunulmuş, ancak bu girişimler amacına ulaşamamıştır. Bunun üzerine 1985 yılında, OTP’nda daha köklü ve kalıcı bir değişikliği öngören Yeşil Kitap yayınlanmıştır. Burada da özde, üretim fazlalıkları ile OTP harcamalarının yüksekliği sorunlarına çözüm aranmış, ayrıca ürün kalitesi, kırsal kalkınma ve çevre gibi konulara da önem verilmiştir. 1987 yılındaki Delors Planı ile yine OTP uygulaması sonucu bozulan piyasa 15 dengeleri sorunu dile getirilerek, topluluk müdahale sisteminin dünya piyasalarıyla daha uyumlu bir iç piyasa yaratılması yönünde gözden geçirilmesinin gerekli olduğu belirtilmiştir. 1990’lı yıllara gelindiğinde, o güne kadarki önlemlerin OTP’nın bilinen sorunlarının çözümünde yeterince etkili olamaması üzerine reform arayışları sürmüştür. Bu kapsamda, 1992 yılında “Mac Sharry Planı” olarak bilinen ve OTP’da öncekilere göre çok daha köklü düzenlemeleri öngören bir plan hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Mac Sharry Planı ile, fiyat destekleri yerini büyük ölçüde doğrudan yardımlara bırakmış, işletme yapılarının iyileştirilmesi ile çevre ve kırsal kalkınma politikalarına artan önem verilmiştir. Bu dönemde, CAP (Common Agricultural Policy) terimi bile değişerek CARPE (Common Agricultural and Rural Policy for Europe) adını almıştır (Ertuğrul, 2002). OTP’nda bugüne kadarki reform girişimleri, genellikle birliğe yeni katılımlar öncesinde ve her genişleme öncesi, destek miktar ve kapsamının daraltılması şeklinde süregelmiştir. Gündem 2000 ile de, benzer şekilde yeni 10 üyenin katılımı öncesinde desteklerin kapsamı bir kez daha sınırlandırılmış, ayrıca 2006 yılına kadar da OTP harcamaları büyük ölçüde sabitlenmiştir. Yine Gündem 2000 çerçevesinde birlik, MDAÜ’nin kırsal ve tarımsal kalkınmalarına yardımcı olmak ve uyum sürecini kolaylaştırmak amacıyla 2000-2006 döneminde uygulanacak olan “Tarım ve “Kırsal Kalkınma için Özel Katılım Programları (SAPARD)” adı altında özel bir mali destek programı oluşturmuştur. Son olarak AB ülkeleri, Gündem 2000 reformları uygulamasının dönem ortası değerlendirmesinde Haziran 2003 veya Fischler Reformu olarak adlandıran ve OTP’nda öncekilere göre çok daha köklü değişiklikleri öngören bir reform paketi üzerinde anlaşmıştır. Son reform paketi, AB’nin tarımsal destekleme sistemini kökten değiştirecek niteliktedir (European Commission, 2004). Yeni OTP ile, üreticilerin pazar isteklerine göre üretim kararlarını vermeleri yönünde bazı düzenlemeler getirilirken, tüketici ve vergi mükellefleri de gözetilmektedir. Yeni OTP’na göre, gelecekte desteklerin çok büyük bir kısmı üretimden bağımsız olacaktır. Ancak üretimden vazgeçmeleri önlemek için, üye ülkeler sübvansiyonlar ile üretim miktarları arasında sınırlı bir ilişkinin olduğu ve bu sınırların önceden kesin ve net bir şekilde ortaya konulduğu programlar dahilinde tercih yapabileceklerdir. Bu Tek Ödeme Planı (Single Farm Payments) ile ödemeler; çevre, gıda güvenliği ve hayvan refahı standartları ile ilişkilendirilmektedir. Yeni OTP ile bir taraftan AB üreticilerine belirli bir gelir düzeyi garanti edilirken diğer taraftan da desteklerle üretim arasında oluşturulacak zayıf ancak katı ilişki ile üreticilerin piyasaya dönük ve daha rekabetçi bir üretim yapısına kavuşmaları amaçlanmaktadır. Ayrıca büyük işletmelere sağlanacak doğrudan ödemelerin azaltılması öngörülmektedir. Böylece kaliteli üretim, hayvan refahı ve çevre ile ilgili programlara daha büyük kaynakların ayrılması mümkün olabilecektir. AB Tarım Bakanları, 25 üye için 2013 yılına kadar uygulanacak olan sıkı bütçe programına uyulması amacıyla bir de finansal disiplin mekanizmasının geliştirilerek uygulanması konusunda anlaşmışlardır. Bu reformlar ile AB, DTÖ görüşmelerinde birliğin elini de güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Yeni OTP’nın farklı unsurları 2004 ve 2005 yılında yürürlüğe girecektir. Örneğin Tek Ödeme Planı 2005’te uygulanacak, ancak bir üye kendi özel koşulları nedeniyle bir geçiş dönemi talep ederse, bu üye ülkeye en geç 2007 yılına kadar ek bir geçiş süresi tanınabilecektir (Anonim, 2005b) 16 BÖLÜM 3 - BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU 3.1. Bölgenin Ana Özellikleri 3.1.1. Biyofiziksel Özellikler 3.1.1.1. Bölgenin Genel Tanımı TR2 Batı Marmara Bölgesi, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli illerini kapsamaktadır. Bölgenin batısında Ege denizi, kuzeyinde Bulgaristan, doğusunda Karadeniz, Bursa ve İstanbul, Güneyinde ise Manisa ve Kütahya yer almaktadır. Bölge, 39º 06’ ve 42º 05’ Kuzey enlemleri ile 25º 35’ ve 28º 58’ Doğu boylamları arasında yer almaktadır. Bölgenin yüzölçümü, 43.409 km2’dir ve Türkiye yüzölçümünün % 5,64’ünü teşkil eder.Bölgede rakım, deniz seviyesinden başlayıp, 1.774 m’ye (Kazdağın Karataş tepesi)) kadar yükselir. Bölge, batıda Ayvalık’ta başlayan Edremit körfezinden Saroz Körfezine kadar Ege Denizi sahiline, kuzeydoğuda da İğneada’dan Kıyıköy’e uzanan Karadeniz sahiline sahip olup, ayrıca Marmara Denizi’nin kuzey tarafında Marmara Ereğlisinden başlayıp Çanakkale boğazına kadar, güney tarafından ise Bandırma körfezinden Çanakkale boğazına kadar Marmara Denizi sahiline sahiptir. 3.1.1.2. Alt Bölgeler DPT İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre TR2 Batı Marmara Bölgesi, aşağıdaki tablodan da izlenebileceği üzere, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli illerini kapsayan TR21 Alt Bölgesi, Çanakkale ve Balıkesir illerini kapsayan TR22 Alt Bölgesi olmak üzere iki alt bölgeden oluşmaktadır. Tablo 1. TR2 Batı Marmara Bölgesi Alt Bölgeleri TR21 TR22 TR211 Tekirdağ TR221 Balıkesir TR212 Edirne TR222 Çanakkale TR213 Kırklareli 3.1.1.3. Topografya TR2 Batı Marmara Bölgesinin topografyası içerisinde dağlar, ovalar, akarsular, yeraltı su kaynakları ve göller önemli bir yer tutar. Dağlar Bölgede önemli yer tutan Istranca dağları , Koru dağları, Tekir dağları TR21 bölgesinde yer almaktadır.Istranca dağları diğer ismiyle Yıldız dağları Kuzey Anadolu dağları ile aralarında yapısal fark olmasına rağmen, ayrı doğrultuda uzandıkları için Kuzey Anadolu dağlarının Trakya’daki uzantısı olarak kabul edilmektedir. Tekir dağları ve Koru dağları TR21 bölgesinden TR22 bölgesine kadar uzanmaktadır. TR21 alt bölgesindeki dağların en yüksek zirvesi Istranca dağlarının Kırklareli ile Demirköy arasında yer alan Mahya Tepesidir. (1031 m) TR21 alt bölgesinde yer alan dağlar genellikle geniş ormanlık alanlarla kaplıdır. TR22 alt bölgesinin önemli dağları TR21 alt bölgesinden başlayıp Çanakkale iline kadar uzanan Koru dağları ve Tekirdağlarının yanı sıra, Kaz dağı, Biga dağları, Edincik dağı, Karadağ, Kapıdağı, Keltepe dağları, Çataldağı, Alaçam dağları, Marda dağı ve Hodul dağıdır.TR22 alt bölgesinin en yüksek tepesi Kaz dağının üzerinde 1767 m ile Babadağı’dır. 17 Vadiler TR2 Marmara Bölgesinde tarımsal açıdan önem arz eden vadiler arasında Edirne ve Tekirdağ’da yer alan Meriç nehri boyunca uzanan Meriç vadisi, Edirne sınırları içinde yer alan Ergene ve Tunca vadisi, Balıkesir’de bulunan Susurluk,Gönen ve Kocaçay vadisidir. Ovalar TR2 Batı Marmara Bölgesinde yüzölçümleri açısından çok büyük ovalar bulunmamaktadır.TR21 alt bölgesinde Meriç havzası, İpsala ovası Ergene havzası yüzölçümü bakımından en geniş ovalardır. Meriç havzası, Meriç, tunca ve Ergene sularıyla beslenmektedir. Bölgenin en büyük ovasıdır ve alüvyon özelliktedir. Tarımsal üretim bakımından önemli yer tutar.Ergene havzası Yıldız dağlarının eteklerinde Edirne ili ile Kırklareli ili sınırları boyunca uzanmakta olup, Alüvyal toprak özelliğindedir. İpsala ovası da Edirne ilindeki İpsala ilçesinin büyük bir kısmını kaplayan büyük ovalardan biridir. Ayrıca TR21 alt bölgesinde Edirne ili sınırlarında yer alan irili ufaklı ovalar Süloğlu ovası, Keşan ovası, Çamlıca ovası, Mehter ova, Gala ovası, Kirişhane ovalarıdır. Bunlar denizden yükseltileri pek fazla olmayan ovalardır. Tekirdağ ili sınırlarında kıyıda akarsu ağızlarında oluşan Kınık ovası, Kumluca ovası, Şerefli ovası, Naip ovası, Şarköy ovası ile iç kesimlerde de akarsuların geniş vadilerini kaplayan Gölcük- Çorlu- Çukurca ovası, Çengelköprü ovası, Kurtdere ovası ve Hayrabolu ovası oldukça verimli ovalardır. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinde Gönen ovası,Manyas odası, Balıkesir ovası yüzölçümleri bakımından önemli bir paya sahiptir. Alüvyon toprak özelliğinde ovalardır. Ayrıca körfez ovaları olarak adlandırılan turfanda sebze ve meyve yetiştirilen ve Akdeniz ikliminin tipik şekli görülen Edremit ovası, Burhaniye ovası ve Ayvalık ovası önemli ovalardadır. Çanakkale ilinde de ovalar genellikle akarsu ağızlarında ve en geniş tabanlı vadilerde yer almakta olup Kavak, Yalova, Kilye, Pirsen, Karabiga, Biga, Agonya, Bayramiç, Kumkale ovaları önemli ovalardandır. Plato ve Yaylalar TR21 alt bölgesinde Demirköy ve Limanköy platoları, Tekirdağ ilinin batı kesiminde Malkara ve Hayrabolu platoları yer almaktadır. Bu bölgede yaylalık alan pek yoktur. Ancak; yayla kapsamı içinde düşünülebilecek küçük alanlar vardır. Bunlar da Edirne ilinde Candır, Hisarlı, Yazır, Yerlisu, Ömeroba ve Süleyman danişment yaylalarıdır. TR22 alt bölgesinde Çanakkale ilinde yaylalar K az dağı sıralar üzerinde akarsu başlarında sıralanır. Bir bölümü Biga Yarımadasında, bir bölümü de Ederemit körfezinin kuzeyinde Kaz dağının doğu batı uzantıları halindedir. Akarsular TR21 alt bölgesinin başlıca akarsuları Meriç ırmağı, Tunca ırmağı, Ergene ırmağı, Süloğlu deresi, Hayrabolu deresi, Çorlu deresi, Teke deresi, Şeytan dere, Lüleburgaz deresi, Soğucak deresidir. Bu büyüklü küçüklü derelerin hepsi Meriç nehrinin bir kolu olan Ergene ırmağıyla birleşerek Ege denizine dökülürler. Bu derelerin sonbahar yağmurları ile aşırı kar yağışlarının olduğu yıllarda kar erimelerine bağlı olarak su seviyeleri çok yükselir. Ayrıca bunların dışında Kırklareli ilinde Karadeniz havzasında Deringeçit deresi, Bulanık dere, Pabuç dere ve Rezve Derelerinde boyları kısa ve su toplama havzaları küçük olmasına karşın, bu akarsular iklimin nemli-yağışlı olması, yer altı su kaynaklarının zengin olması nedeniyle yazın kurumazlar. Bu derelerin hepsi Karadeniz’e dökülür. TR22 alt bölgesinin en uzun akarsuyu, Susurluk çayıdır. Bunun dışında diğer irili ufaklı akarsular Kocaçay, Kirmastı çayı, Tuzla çayı, eski Menderes çayı, Kocabaş çayı, Mıhlı çayı, Bayram deresi, Burgaç çayı, Kavak çayı sayılabilir. 18 Tablo 2. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki Akarsular Alt Bölge İl Adı Akarsu Tekirdağ Hayrabolu Deresi Çorlu Deresi Teke Deresi Şeytan Dere Lüleburgaz Deresi Soğucak Deresi Meriç Nehri Ergene Nehri Tunca Nehri Süloğlu Deresi Pravadi Deresi Susurluk Çayı - Kırklareli TR21 Edirne TR22 Balıkesir Çanakkale Uzunluğu (km) 96 86 80 60 58 55 204 67 55 87 50,5 321 - Kaynak : DSİ Göller TR21 alt bölgesinde önemli ve büyük göl yer almaz. Alt bölgede yüzölçümü en fazla olan göl Edirne il sınırları içinde yer alan Gala gölüdür. Gölün çevresi bataklık olup, yüzölçümü yaklaşık 7,7 km2, derinliği de 70 cm’dir. Suları çok tuzlu olduğu için kullanılmaz. Temel yaralanma biçimi balıkçılıktır. Bölgenin diğer bir gölü olan Dalyan gölünün yüzölçümü 3,4 km2 olup derinliği göl kıyılarında 10-20 cm, ortalara doğru 1,5 m kadardır. Göl suları sodyumlu ve tuzlu olup kullanılmaz. Ayrıca Tuzla Gölü, Bücürmene Gölü, Sığırcık Gölü, Pamuklu Göl, Gölbaba, Erikli Gölü, Mert Gölü alt bölgedeki belli başlı küçük göllerdir. Bu göllerin dışında, Karadeniz kıyısındaki koylarda çoğunlukla yaz aylarında akarsu önlerinin kapanmasıyla oluşan lagün gölleri vardır. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinde bulunan Manyas gölü, barındırdığı kuş varlığı ve ekoloji değerleri yönünden ünü ülke sınırlarını aşmış, dünyaca tanınan kuş alanlarından biridir. Suları tatlı sığ bir göl olan Manyas gölü her yıl değişik türden 3 milyona yakın kuşun uğrak yeridir. Bu özelliğinden dolayı bu göl, Kuş Gölü adıyla da anılmaktadır. Ayrıca Manyas gölü 169 km2 yüzölçümü ile bölgenin en büyük gölüdür. Ulubatlı ve Emir Gölleri de Bölgenin ufak göllerindendir. Kıyılar TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinin, güney sınırı boyunca uzanan Marmara Denizi’ne 133 km kıyısı vardır. Ayrıca il topraklarının kuzeydoğuda ulaştığı Karadeniz’e 2,5 km kıyısı vardır.Kırklareli ilinin Karadeniz’e 60 km deniz sınırı bulunmaktadır. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinin hem Marmara denizine, hem de Ege denizine kıyısı vardır. İl toprakları Marmara adaları ve kapı dağ yarımadasıyla beraber Marmara Denizi kıyılarından Ege Denizinin Edremit Körfezi kıyılarına kadar uzanır. Çanakkale ilinde batıda Ege denizi, kuzeyde Marmara denizi tarafından çevrelenmiştir. Adını verdiği Çanakkale Boğazı’nın iki yanında yer alır. Coğrafi yönden çok büyük önem taşıyan boğazın uzunluğu İstanbul Boğazı’nın iki katına yakın olup 65 km’dir. Genişliği de İstanbul Boğazının iki katıdır. 19 3.1.1.4. Bitki Örtüsü TR2 Batı Marmara Bölgesinde bitki örtüsü, ormanlar, çarır-meralar, otsu bitkiler ve az miktarda da makilerden oluşmaktadır. TR21 alt bölgesinde özellikle Yıldız dağlarının Karadeniz’e bakan yamaçları sık bir orman örtüsüyle kaplıdır. Bu ormanlar kıyıdan başlayarak dağların yamaçları boyunca 1000 m’ye kadar yükselir.Buradaki ağaçlar geniş yapraklı olup kış mevsiminde yapraklarını dökerler. Bölgede 500-600 m’den 250-300 m’ye kadar kayın ormanları hakimdir. Daha aşağılarda meşe ve gürgen orman alanları başlar. Ayrıca bu bölgede Ergene havzası çoğunlukla orman örtüsünden yoksundur. Bu çıplak görünüşü ilk bakışta bir doğal step alanı gibi görünmektedir. Havzanın yamaçlarındaki ormanlar yoğun tarla açma vb. tahriplere uğramıştır. Fakat sırtlar ve yüksekçe tepelerin tahrip görmeyen kesimleri meşelerle kaplıdır. Bölgenin orman varlıkları içinde kayın, gürgen ve meşe daha ağırlıklıdır. Diğer yaygın ağaç türleri ise kızılağaç, karaağaç, çam türleri, dişbudak, kızılcık, üvez, fındık, muşmula, yabani eriktir. Diğer yandan Marmara denizi kıyı kesiminde Akdeniz iklimine has makiler, bağlar, meyve bahçeleri ve zeytinlikler geniş yer kaplar. TR22 alt bölgesinde Ege kıyılarında maki bitki örtüsü hakim olup buralarda palamut, meşelikler, defne, kocayemiş, mersin, pırnal meşesi, kekik ve yabani zeytin ağaçları geniş yer kaplar. Ormanlar hemen deniz yüzeyinde başlamakla birlikte daha yoğun olarak 300 m yükseklikten sonra yer alırlar. Ormanlar genel olarak karışık topluluklar durumundadır. Köknar, kara çam, kızılçam, bodur ardıç, adi porsuk gibi ibreli ağaç türlerinin yanında meşe, yaban eriği, ahlat, armut, kestane, kayın, çonar, dut, incir ve ıhlamur gibi yapraklı ağaç türleride mevcuttur. Ayrıca ovalık kesimlerde kekik, adaçayı, katır tırnağı ve funda gibi dikenli bitkilerle gelincik, ballıbaba, ebegümeci ve paptya türleri yaygındır. Akarsu boylarında ise çınar ve söğüt ağaçları yer almaktadır. 3.1.1.5. İklim TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinde kıyı şeridinde yazlar sıcak, kışlar ılık geçer. İlin iç kısımlarında ise karasal iklim egemendir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Buralar kış boyunca esen kuzey rüzgarlarının etkisi altında kalır. Edirne ili ise soğuk yeni karasal bir iklime sahiptir. Ancak bazı yıllarda ılık ve yağışlı, bazen de tamamiyle Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. İlde egemen rüzgar yılda 4 bin kez esen kuzey rüzgarıdır. Kentte en hızlı rüzgar, saniyede 28.9 m hızla esen günay rüzgarıdır. Edirne, hem Akdeniz ikliminin hem de Orta Avrupa’ya özgü kara ikliminin etkisi altında kalan bir geçiş bölgesidir. Bölge Karadeniz, Ege ve Marmara denizlerinin etkileri ile zaman zaman ve yer yer farklı iklim özellikleri gösterir. Kışta Akdeniz iklimi etkisini gösterdiği zamanlarda ılık ve yağışlı, kara iklimi etkisini gösterdiğinde de oldukça sert ve yağışlı geçmektedir. Yazlar sıcak ve kurak, bahar dönemi ise yağışlıdır. İlin bitkisel üretim açısından önem taşıyan Ergene Havzasında ise sert bir kara iklimi egemendir.Çevresi dağlarla sınırlı olan bu yörenin denizlerden gelen yumuşatıcı etkilere kapalı olması bu iklim yapısını ortaya çıkarmaktadır. Kırklareli ili iklimi ise denize yakınlık derecesine göre yöreler arasında farklılık göstermektedir. Yıldız dağlarının kuzeye bakan kesimlerinde Karadeniz iklimi görülür. Buna bağlı olarak yazlar serin, kışlar ise soğuktur. Yaz ve kış mevsimleri arasındaki sıcaklık farkı azdır. Denizden uzak iç kesimlerde ise karasal iklim görülmektedir. Yaz ve kış mevsimleri arasındaki sıcaklık farkı yüksektir. Yıldız dağlarının güney eteğinde yer alan Kırklareli merkezinde de karasal iklim hakimdir. 20 TR22 alt bölgesinde Çanakkale ilinin iklimi genel karakterleri ile Akdeniz iklimi özelliğindedir. İlin kuzey bölümünde kışın ortalama sıcaklık çok düşer. Kuzey rüzgar ve soğuklarının Balkanlar üzerinden sarkması bunun önünde doğal bir engelin bulunmaması, yılın büyük bölümünün rüzgarları geçmesine yol açar. Egemen rüzgar yönü kuzeydir. Sırasıyla en çok poyraz, yıldız, lodos eser. Balıkesir çevresi kış dönemi kuzeyden sokulan soğuk (mP) ve çok soğuk (cP) hava kütleleri ile Akdeniz üzerinden sokulan nispeten ılık etki yapan (Med) hava kütlelerinin etkisi altında kalır. Bu hava kütleleri ile birlikte kış dönemi etkili olan en önemli sistem Orta Akdeniz de oluşarak ilk önce Türkiye’nin Batı kıyılarını, diğer bir ifade ile Balıkesir çevresini etkileyen gezici alçak basınç sistemleridir.(Orta Enlem Siklonları) Balıkesir çevresinde soğuk dönemde Sibirya kaynaklı yüksek basınç (Antisiklon) sistemi Doğu Anadolu’da olduğu derecede etkili olmaz. Kış dönemi sokulan gezici alçak basınçlar ve bağlı cephe sistemleri ile hava kütleleri daha çok yağış getirici etki yapar. Etkili olan bu alçak basınç sistemlerinde hava hareketi (rüzgar) hızlı olduğu için Balıkesir merkez ilçede çok tehlikeli noktalara ulaşan hava kirliliğini dağıtıcı bir etki yapar. Yaz döneminde, dünya genelinde etkili olan basınç sistemlerinin kuzeye doğru yer değiştirmesi nedeni ile Asor Yüksek Basıncı ve Basra Alçak Basıncı etkili olur. Bu iki basınç sistemine bağlı olarak daha çok serin (mP), sıcak (mT) ve çok sıcak (cT) hava kütleleri etkili olur. 21 Tablo 3. TR2 Batı Marmara Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri (1995-2004) Yer Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Ortalama Sıcaklık (oC) Maksimum Sıcaklık (oC) Minimum Sıcaklık (oC) Toplam Yağış (mm) Ort.Bağıl Nem (%) Ort.Rüzgar Hızı (m/s) 14.2 13.5 13.9 13.9 14.7 15.3 15.0 14.3 38.4 42.5 42.2 42.5 43.2 37.5 43.2 43.2 -9.3 -11.1 -13.4 -13.4 -18.8 -11.2 -18.8 -18.8 649.2 542.0 605.5 598.9 522.3 636.3 579,3 591.1 77 68 68 71 67 77 72 71.4 2.4 0.9 1.8 1.7 2.1 3.9 3.0 2.2 Kaynak : Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Not : Balıkesir ili verileri 1998-2004 yıllarına ait verilerdir. 22 Ort. Bulutluluk (0-10) Ort.Kar Örtülü Günler Sayısı Ort. Dolulu Günler Sayısı Günlük Ort. Güneşlenme Süresi (saat,dakika) 4.2 4.5 4.5 4.4 4 3.9 3.9 4.2 10.5 9.4 19.7 13.2 5.9 5.2 5.5 10.1 0.6 2.2 1.0 1.3 0.9 0.8 0.8 1.1 06:10 06:36 06:31 06:51 07:21 - Ort. Deniz Suyu Sıcaklığı (0C) 15.8 0.0 0.0 0.0 16.0 - Yağış TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinin Marmara kıyılarında yağış bakımından Akdeniz iklimi egemendir. Kıyı kesiminden iç kesimlere girildikçe denizden uzaklığın ve yükseltinin etkisiyle sıcaklık ve yağış değerlerinde küçük farklılaşmalar görülür. Kış mevsiminde kar yağışları ağırlıklıdır. Tekirdağ ili toplamında mevsimlere göre değişen yağış kış mevsiminde 200-300 mm, ilkbaharda 100-150 mm, yaz mevsiminde 50-100 mm ve sonbaharda 150-200 mm arasında değişmektedir.Yıllık yağış ortalaması 649,2 mm’dir. En az yağışın düştüğü ay Temmuz ayı, en çok yağışın düştüğü ay ise Aralık ayıdır. Yağışların yıl içerisinde düzenli olarak dağıldığı Edirne’de yıllık ortalama yağış miktarı 605,5 mm’dir. En az yağış aldınan ay Haziran, en çok yağış alınan ay ise Aralık’tır. Kırklareli ilinde ise Karadeniz kıyıları, iç kesimlere göre daha yağışlıdır. Bu durum büyük ölçüde denizin varlığına bağlıdır. Deniz üzerinden gelen nemli hava kütleleri Yıldız Dağları’nın da etkisi ile kıyı kesimlere yağış bırakmaktadır. Kış mevsiminde yağışlar alçak kesimlerde yağmur, yükseklerde kar şeklinde olmaktadır. Ortalama yıllık yağış miktarı 542,0 mm’dir. En çok yağışın alındığı ay Kasım, en az yağışın aldındığı ay ise Ağustos’tur. TR22 alt bölgesinde yaz döneminde Balıkesir çevresinde etkili olan serin, sıcak ve çok sıcak hava kütleleri fazla yağış getirmez; ancak yağış ile ilgili bölümde de ifade edildiği gibi yükseklere ve kuzeye doğru gidildikçe yağış miktarı artar. Yıllık toplam yağış miktarı 522,3 mm’dir. Çanakkale’de ise yağışlar büyük çoğunlukla yağmur şeklindedir. Yıllık toplam yağış miktarı 636,3 mm ‘dir. TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinde Marmara kıyılarında yağış bakımından Akdeniz iklimi egemendir. Kıyı şeridinde yazlar sıcak, kışlar ılık geçer. Buralarda tek fark kışın kar yağmasıdır. Kuzeye paralel uzanan Tekir dağları da kıyı kesimini Balkanlardan gelen soğuk hava kütlesine karşı koruru. İlin iç bölgeleri ise karasal iklimin etkisi altındadır.Ortalama karla örtülü gün sayısı 10.5’dir. Bazı yıllarda dolu yağışı da görülmektedir. Dolulu günlerin yıllık ortalaması 0.6 gündür. Edirne ili hem Akdeniz ikliminin hem de Orta Avrupa’ya özgü kara ikliminin etkisi altında kalan bir geçiş bölgesinde olduğundan, kara iklimi etkisini gösterir. Kışlar kar yağışlı geçer. Ortalama karla örtülü günler sayısı tüm ilde 19.7’dir. Ortalama dolulu günler sayısı ise 1.0’dir. Kırklareli ilinde ise kışlar soğuk ve zaman zaman kar yağışlı geçmektedir. Kış mevsimi sonbahar süresince başlayarak, çoğunlukla kuzeyden gelen kutupsal kökenli soğuk hava ile bazen Akdeniz üzerinden gelen ılık-nemli tropikal kökenli hava, bölgede etkili olmakta ve her iki hava kütlesi yöre üzerinde karşılaştıklarında yağışlar meydana gelmektedir. Yağışlar, alçak kesimlerde yağmur, yükseklerde ise kar şeklinde olmaktadır. İlin en önemli yükseltisi olan Yıldız Dağları, en alçak kesimini ise Ergene Ovası oluşturmaktadır. Bu yükselti farkı neticesinde Ergene ovasından Yıldız dağlarına doğru gidildikçe sıcaklık düşmekte, kış yağışları daha çok kar şeklinde olmaktadır. Yükseklik arttıkça don olaylarının süresi de artmaktadır.Tüm ilde ortalama karla örtülü günler sayısı 9.4, dolulu günler sayısı ise 2.2’dir. TR22 alt bölgesinde Çanakkale ilinin iklimi genel karakteriyle Akdeniz iklimi özelliğinde olmasına karşın, denizden uzaklık ve deniz yüzeyinden yükseklik gibi nedenlerle, iç kesimlerde karlı ve dolulu günler daha fazladır. Ortalama karla örtülü günler sayısı 5.2, dolulu günler sayısı 0.8’dir. Balıkesir ilinde ise ortalama karla örtülü gün sayısı 5.9, ortalama dolulu günler sayısı 0.9’dur. 3.1.2. Sosyo-Ekonomik Yapı Bu başlık altında TR2 Batı Marmara Bölgesinin sosyo-ekonomik yapısı içerisinde nüfus, sağlık, ulaşım, eğitim, ekonomi, fiziki alt yapı, ticaret ve halen yürütülmekte olan yatırım konuları incelenmiştir 23 3.1.2.1. Nüfus Yapısı 2000 yılı nüfus verilerine göre; Türkiye toplam nüfusunun %4,3’ünü oluşturan 2.895.980 kişi TR2 Batı Marmara bölgesinde yaşamaktadır Bölge nüfusunun %55,47’si şehirde otururken geriye kalan %44,53’lük kısmı ise köylerde yaşamaktadır.Türkiye geneline oranla nüfus yoğunluğu çok daha az olan bölgede toplam nüfus artış hızları daha yüksek düzeydedir. 1990-2000 yılları arasında ülke genelinde kırsal kesim nüfus artış hızı %0,2171 iken, kentsel nüfus artış hızı %0,1828 olarak gerçekleşmiştir. Bölgedeki kır-kent nüfus artış oranları ise aynı dönem için sırasıyla %0,1118 ve %0,2476 olarak gerçekleştiği görülmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı verilerine göre ülkemizdeki toplam şehirli nüfusun %3,65’i, kırsal nüfusun ise %5,40’ı TR2 bölgesinde yaşamaktadır. Tablo 4. TR2 Batı Marmara Bölgesi Nüfus Verileri (2000) Nüfus Köy Toplam Yüzölçümü Yer Köy Sayısı Yoğunluğu Nüfusu Nüfus (km2) (km2) Tekirdağ 282 228.214 623.591 6.218 99 Kırklareli 177 139.259 328.461 6.550 66 Edirne 265 171.698 402.606 6.276 52 TR21 Alt Bölgesi 724 539.171 1.354.658 19.044 73 Balıkesir 905 498.752 1.076.347 14.528 75 Çanakkale 561 249.404 464.975 9.736,9 47 TR22 Alt Bölgesi 1.466 748.156 1.541.322 24.264,9 64 TR2 Batı Marmara 2.190 1.287.327 2.895.980 43.308,9 68 TR2 / TR (%) 6,79 5.41 4.27 6 (-20) TÜRKİYE 32.266 23.797.653 67.803.927 769.604 88 Kaynak:DPT Aşağıda tabloda sonuçları verilen projeksiyon çalışmalarına göre 2010 yılında bölge nüfusunun 3 milyonun üzerine çıkacağı görülürken, Türkiye nüfusunun ise 81,5 milyon civarında olacağı görülmektedir. Tablo 5. TR2 Batı Marmara Bölgesinin Şehir ve Köy Nüfusu ile Yıllık Nüfus Artış Hızı Yer Tekirdağ Kırklareli Edirne TR2 1 Alt Bölgesi Balıkesir Çanakkale TR2 2 Alt Bölgesi TR2 Batı Marmara TR2 / TR Türkiye 1990 Yılı Nüfusu Toplam Şehir 468.842 258.440 309.512 149.532 404.599 210.421 Köy 210.402 159.980 194.178 2000 Yılı Nüfusu Toplam Şehir 623.591 395.377 328.461 189.202 402.606 230.908 Nüfus artış hızı ‰ Köy Toplam Şehir Köy 228.214 28.52 42.51 8.12 139.259 5.94 23.52 -13.87 171.698 -0.49 9.29 -12.30 1.182.953 618.393 564.560 1.354.658 815.487 539.171 13.55 27.66 -4.60 974.274 432.263 468.758 168.629 505.516 263.634 1.076.347 464.975 577.595 215.571 498.752 249.404 9.96 20.87 -1.35 7.29 24.55 -5.55 1.406.537 637.387 769.150 1.541.322 793.166 748.156 9.15 21.86 -2.77 2.589.490 1.255.780 1.333.710 2.895.980 1.608.653 1.287.327 11.18 24.76 -3.54 0.05 0.04 0.06 0.04 0.04 0.05 56.473.035 33.656.275 22.816.760 67.803.927 44.006.274 23.797.653 -7.10 -2.05 -7.75 18,28 26,81 4.21 KAYNAK: TUİK 24 Tablo 6. Bölgede 1990-2000 Yılı Nüfusuna Göre Bazı Nüfus Projeksiyonları Yılı Nüfusu 1990 2000 2005 2010 TR21 TR22 1.182.953 1.354.658 1.406.600 1.455.000 1.406.537 1.541.322 1.564.000 1.576.000 TR2 Batı Marmara T Ü R K İ Y E Bölgesi 2.589.490 56.473.035 2.895.980 67.803.927 2.970.801 72.065.000 3.031.000 76.505.000 KAYNAK: TUİK TR2 Batı Marmara Bölgesinde nüfus projeksiyonuna göre 2010 yılında nüfusun tahminen 3.031.000 olması beklenmektedir. Diğer alt bölgeye kıyasla nüfusun daha az olduğu alan olmasına rağmen, en yüksek nüfus artış hızı TR21 Alt Bölgesinde gözlenmiştir. Tekirdağ ilindeki en yüksek nüfus artışına karşın Edirne ilinden nüfus kaybı söz konusudur. Batı Marmara Bölgesindeki iller arasında, nüfus artışı dış göç almasından dolayı ülke genelindeki artıştan fazla olan, Tekirdağ ilidir. TR22 alt bölgesindeki Balıkesir ilinde de %0 9.96 ‘lık bir nüfus artışı gözlenmektedir. Tüm illerde şehir nüfusları, köy nüfuslarından fazla olup, artışlar her zaman şehir nüfusunda gerçekleşmiştir.TR21 alt bölgesindeki Edirne ve Kırklareli illerinde tarımla uğraşan kesimin gelir düşüklüğünden dolayı yeni iş imkanları için, kırsal kesimden kente, özellikle sanayi şehirlerine yoğun bir göç yaşanmaktadır. TR22 Alt Bölgesindeki Çanakkale ilinde önemli bir yer tutmayan göç hareketi daha çok mevsimlik göç ve kırsal kesimden şehirlere iç göç olarak kendini göstermektedir. Balıkesir nüfusunun %53,66’sı şehirde oturmasına rağmen, bu nüfusun büyük çoğunluğunun ekonomik olarak köye bağımlılığı devam etmektedir. 3.1.2.2. Sağlık TR2Batı Marmara Bölgesi sağlık hizmetleri ihtiyaçları açısından ülke genelinden farklı bir yapı taşımamaktadır. Tablolardaki verilerden görüleceği gibi, Bölgede toplam 70 adet sağlık kurumu hizmet vermesine karşılık, çarpık kentleşme ve hızlı nüfus artışlarından dolayı kişiye ve çevreye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, ilk yardım ve acil müdahale, birinci basamak tedavi hizmetleri, hasta takibi, laboratuar hizmetleri, kayıt bildirimi ve istatistik işlemlerin yürütülmesi gibi konularda sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Tablo 7. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Sağlık Verileri Yer Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Alt Bölgesi Balıkesir Çanakkale TR2 Alt Bölgesi TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) T Ü R K İ Y E Özel Hastane Yatak Sayısı Sayısı 6 201 1 18 2 33 9 252 3 72 3 72 Kamu Hastane Yatak Sayısı Sayısı 11 1095 8 709 8 1228 27 3032 20 2561 11 1047 31 3608 58 6,25 929 6640 4,18 158.845 12 4,60 261 Kaynak: TUİK 2004 25 324 2,54 12.775 Toplam Hastane Yatak Sayısı Sayısı 17 1296 9 727 10 1261 36 3284 23 2633 11 1047 34 3680 70 5,89 1190 6964 4,06 171.888 TR21 alt bölgesindeki Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi bulunduğu alt bölge illerine hizmet sunmaktadır. Bölgede en fazla hastane Balıkesir’de, en az hastane ise Kırklareli’de bulunmakta, yine yatak sayısı bakımından da Balıkesir ilk sırada yer almaktadır. Özel hastane sayısı bakımından Tekirdağ ili ilk sırayı alırken, buna karşılık Çanakkale ilinde hiç olmaması dikkat çekmektedir. Türkiye nüfusunun %4,3’ünü barındıran bölgede sağlık verilerinde hastane ve yatak sayılarında bu oran ortalama olarak %5 civarında seyretmektedir. Türkiye ortalaması olarak 56.978 kişiye bir hastane 395 kişiye bir yatak düşmekte iken, TR2 Batı Marmara Bölgesinde 41.371 kişiye bir hastane, 416 kişiye bir yatak düşmektedir. 2000 nüfus sayımı verilerine göre TR2 Batı Marmara Bölgesi, kişi başına düşen hastane sayısı bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde iken, yatak sayısı bakımından Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. TR2 Batı Marmara Bölgesinde sağlık kuruluşlarında çalışan personele ait veriler, iller bazında ve toplam olarak aşağıda verilmiştir. Tablo 8. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri 728 310 874 1912 1135 443 1578 231 135 140 506 450 176 626 165 87 105 357 262 110 372 777 342 635 1754 1380 693 2.073 Sağlık Memuru 403 257 366 1026 945 367 1312 3490 3,35 104.226 1132 4,60 24.615 729 3,97 18.363 3827 4,64 82.616 2338 4,05 57.723 Düzey İller / Bölgeler Hekim Sayısı Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Alt Bölgesi Balıkesir Çanakkale TR22 Alt Bölgesi TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) T Ü R K İ Y E Eczacı Diş Hekimi Hemşire Ebe 443 281 413 1137 1.200 557 1.757 2894 6,79 42.649 KAYNAK: TUİK 2004 Ülkemiz genelinde ise; 1271 kişiye bir uzman hekim, 1332 kişiye bir pratisyen hekim, 3692 kişiye bir diş hekimi, 1590 kişiye bir ebe, 821 kişiye bir hemşire ve 1175 kişiye bir sağlık memuru düşmekte iken, TR2 Batı Marmara Bölgesinde 830 kişiye bir hekim, 3972 kişiye bir diş hekimi, 1001 kişiye bir ebe, 757 kişiye bir hemşire ve 1239 kişiye bir sağlık memuru düşmektedir. 2000 nüfus sayımına göre TR2 Batı Marmara Bölgesi, kişi başına düşen diş hekimi ve sağlık memuru sayısı bakımından Türkiye ortalamasının altında, hekim, ebe ve hemşire sayısı bakımından Türkiye ortalamasının üzerindedir. Türkiye nüfus oranları ile karşılaştırıldığında, ülke nüfusunun %4,3’ünü barındıran bölgede sağlık verilerinde hastane ve yatak sayılarında, bu oran ortalama olarak %5 civarında seyretmekte, eczacı, sağlık memuru, hemşire ve ebe sayılarında ise bu değer yaklaşık %4 üzerinde seyretmektedir. 26 3.1.2.3. Eğitim Okuma-yazma bilmesi gereken yaş sınırı dikkate alınarak yapılan değerlendirmelere göre bölgede okuma–yazma oranı % 90,1 iken bu oran ülke genelinde %87,3 düzeyinde bulunmaktadır. Ülke genelinde okuma- yazma bilmeyen nüfusun önemli bir kısmını ise kadınların oluşturduğu bilinmektedir. Tablo 9. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri Kriterler Okuma-yazma Bilen* Okuma-yazma Bilmeyen* TR21 TR22 1.142.646 1.255.639 102.243 159.527 TR2 Batı TR2/TR Marmara TÜRKİYE (%) Bölgesi 2.398.285 4,59 52.259.381 261.770 3,45 7.589.657 OKUL ÖNCESİ Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 441 535 976 20.675 20.675 12.579 12.671 25.250 640.849 640.849 482 561 1.043 24.775 24.775 3,66 34.656 İLKÖĞRETİM Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 499 767 1.266 174.964 186.160 361.124 6.909 8.904 15.813 3,93 402.829 3,33 10.846.930 ORTAÖĞRETİM Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 207 241 448 5,65 7.934 70.206 69.508 139.714 4,13 3.386.717 4.086 5.027 9.113 4,86 187.665 MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİM Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 119 145 264 67,01 394 31.911 28.858 60.769 26,44 229.836 2.063 2.534 4.597 5,46 84.276 Kaynak:TUİK 2006/2007 *DİE,2000 Tablo 10. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Eğitim Verileri Öğretmen Yer Öğrenci Sayısı Okul Sayısı Sayısı 327.955 15.563 1.354 TR21 Alt Bölgesi 337.847 19.519 1.784 TR22 Alt Bölgesi 665.802 35.082 3.138 TR2 Batı Marmara 3,86 4,37 4,66 TR2 / Türkiye Oranı 17.246.550 802.934 67.349 TÜRKİYE Kaynak : TUİK 2006/2007 Eğitim verileri bakımından bölgenin durumu ülke ortalaması ile paralellik arz etmektedir ve okul, öğrenci ve öğretmen sayısı bakımından Türkiye rakamlarının yaklaşık %4’ü bu bölgede bulunmaktadır 27 TR21 Alt Bölgesinde Edirne’de bir üniversite, TR22 Alt Bölgesinde biri Balıkesir, biride Çanakkale’de olmak üzere toplam iki üniversite ve bu üniversitelere bağlı yüksek okullar bulunmaktadır. 3.1.2.4. Ulaşım -Haberleşme TR2 Batı Marmara Bölgesinde İllerin bağlantısı genelde kara yolu ile olurken bazı iller arasında deniz yolu ile ve demir yolları ile de sağlanabilmektedir. Aynı zamanda deniz yolu ile kıtalar arası kısmen de Türkiye’nin bazı illeri ile ulaşım bağlantıları bulunmaktadır. Karayolları TR21 alt bölgesinin, İstanbul’da başlayan ve Marmara kıyılarını izleyerek ülkenin sınırları ötesinde Balkan yarımadasının içlerine uzanan (E-25) dışında yine İstanbul’un Avrupa bağlantılarını sağlayan D-100 ve D-110 karayolu ile TEM, D-100 İpsala sınır kapısı ile Yunanistan’a, D-110 ve TEM ise Kapıkule sınır kapısı ile Bulgaristan’a ulaşan yollarıdır. TR22 alt bölgesinde Ankara, İzmir, İstanbul ve Bursa karayolu bağlantısı mevcuttur. TR2 Alt Bölge sınırları içerisindeki toplam karayolu uzunluğu 4.425,5 km olup, bunun 2.174 kilometresi devlet yolu, 2.071 kilometresi il yolu ve 180,5 kilometresi ise otoyoldur. Havayolları TR2 Batı Marmara Bölgesinde, TR21 alt bölgesinde yer alan Tekirdağ ili sınırlarında sivil havacılık kapsamında havaalanı yer almamakla birlikte, Çorlu ilçesinde askeri amaçlı havaalanı mevcut olup yapılan düzenlemelerle sivil hizmette vermektedir. TR22 alt bölgesinde yer alan Balıkesir ilinde ise Körfez havaalanı mevcuttur. Ayrıca il merkezinde sivil ve askeri amaçlı bir hava alanı bulunmakta fakat, yolcu sayısının yeterli olmaması sebebiyle tarifeli seferler şimdilik yapılmamaktadır. Denizyolları TR21 alt bölgesinde bir adet liman, ihracat ve ithalat iskeleleri mevcut olup, bunun dışında Nato’ya ait liman inşasına da başlanmş bulunmaktadır. Tekirdağ limanının kapasitesi önemli ölçüde artırılarak modern bir yapıya kavuşturulmuştur ve her türlü ürünün ticareti ve taşımacılık yapılabilmektedir. Kırklareli ilinin Karadeniz kıyı şeridinde İğneada ve Kıyıköy deniz ulaşımı açısından önemli iki merkezdir.İğneada limanında iki adet rıhtım bulunmakta ve buralardan diğer limanlara 45 bin ton karışık yük sevkiyatı yapılmaktadır. TR22 alt bölgesinde Çanakkale ilinde, deniz yolu taşımacılığı feribotlarla sağlanmaktadır ve 5 adet liman mevcuttur. Balıkesir ilinde ise, Bandırma, Erdek, Ayvalık, Edremit- Akçay, Marmara limanları mevcut olup, ticaretin büyük kısmı Bandırma limanından gerçekleştirilmektedir. Demiryolları TR21 alt bölgesinde iller arasında demiryolu bağlantısı bulunmamakla beraber, alt bölge sınırları içerisinde toplam 273 km demiryolu bulunmaktadır.TR22 alt bölgesinde İzmirAnkara demiryolu hattı üzerinde bulunan Balıkesir ili mevcut olup, bölge sınırları içerisinde 170 km demiryolu ağı bulunmaktadır ve önemli bir liman olan Bandırma limanı ile bağlantısı mevcuttur. Köy yolları TR2 Batı Marmara Bölgesinde yolu olmayan köy bulunmamaktadır. 28 Tablo 11. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yol Durumu Tesviyeli ve Köprü Asfalt Stabilize Toplam Alt Bölge Ham Yol (km) (km) (km) Adet Metre (km) 2933 2089 323 5345 611 7955 TR21 3969 3966 513 8448 537 9927 TR22 6902 6055 836 13793 1148 17882 TR2 Batı Marmara 91159 131399 51647 274205 15.588 240.300 TÜRKİYE Kaynak : KGM Haberleşme TR2 Batı Marmara bölgesinde şehirlerde ve kırsal alanlarda gerek kablolu ve gerekse kablosuz iletişim imkanlarından yaygın olarak faydalanılmaktadır. 3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde ekonomik göstergeler incelendiğinde, gerek tarımsal üretimin ve tarıma dayalı sanayinin gayri safi hasıla içindeki payı, gerekse bu alanlarda çalışan nüfusun toplam aktif nüfus içindeki payının yüksekliği (ayrıca asıl faaliyet alanı dışında tarımsal üretimden kazanç sağlayan bir kitlenin bulunması) sebepleriyle tarımın bölgede en önemli ana ekonomik sektörlerden biri olduğu aşikardır. Tablo 12. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH’ daki Sektör Dağılımları (%) İktisadi Faaliyet Kolları Tarım Çiftçilik ve Hayvancılık Ormanlık Balıkçılık Sanayi Madencilik ve Taş Ocakçılığı İmalat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su İnşaat Sanayi Ticaret Toptan ve Parekende Ticaret Otel Lokanta Hizmetleri Ulaştırma ve Haberleşme Mali Müesseseler Konut Sahipliği Serbest Meslek Hizmetleri İzafi Banka Hizmetleri Devlet Hizmetleri Kar Amacı Olmayan Özel Hiz.Kur. İthalat Vergisi Tekirdağ 12,5 11,8 0,1 0,6 43,5 0,3 26,5 16,6 5,9 10,7 8,8 1,8 12,3 1,3 2,6 1,9 1,6 7,1 İstatistiki Bölge Birimleri TR21 TR22 Edirne Kırklareli Balıkesir Çanakkale 27,9 9,8 22,9 22,0 26,9 8,7 19,8 18,5 0,3 0,9 0,8 1,4 0,7 0,1 2,3 2,0 12,1 59,0 19,2 18,3 0,4 0,9 1,2 1,4 10,8 27,4 16,9 15,7 0,9 30,7 1,1 1,2 3,6 2,8 4,2 5,6 16,3 8,4 12,0 16,7 13,1 7,1 8,0 12,1 3,3 1,3 4,0 4,6 16,0 8,9 20,5 19,9 6,2 0,8 1,3 1,2 3,9 2,3 3,6 2,4 2,7 1,2 3,5 2,4 4,4 1,0 1,2 1,3 13,6 5,8 12,2 11,5 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 3,9 1,8 2,0 1,7 1,1 Kaynak: TUİK 2001 29 Bölgede ki tarımsal üretimin; gerek üretim metotları, gerek mekanizasyon düzeyi ve diğer girdi kullanım oranları ile ürün deseni göz önüne alındığında bölgesel bazda önemli karşılaştırmalı üstünlüklere sahip olduğu anlaşılmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesi illerinin GSYİH’daki sektör oranları incelendiğinde tarımın payının en yüksek olduğu il Edirne (% 27,9) , en düşük olduğu ilinde Kırklareli (% 9,8) olduğu görülmektedir. Sanayi payının en yüksek olduğu il Kırklareli (%59,0), en düşük olduğu il ise Edirne (%12,1) ‘dir. Ekonomi TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde DPT 2003 gelişmişlik düzeyi tablosuna göre illerin bazı özellikleri açısından 81 il içerisindeki sıralaması aşağıdaki gibidir. İL ADI PERFORMANS GSYİH Balıkesir 15 12 Tekirdağ 7 23 Kırklareli 11 33 Edirne 16 32 Çanakkale 24 27 * Tarımsal üretim içindeki payı TARIM (*) 3 29 47 36 19 Nüfus artışı konusunda ilk sırayı Tekirdağ İli almakta olup, artış hızı hem Marmara Bölgesi hem de ülke ortalamasının üzerindedir. Bölge’de yalnızca Edirne İli’nin nüfus artış hızı (-) değer olarak karşımıza çıkmakta, diğer üç ilimizin artış hızları ise hem ülke hem de bölge ortalamasının altında kalmaktadır. Tarım 2001 Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre bölgenin toplam arazi varlığı içinde işlenen arazi oranı % 55.21 gibi çok yüksek bir orana tekamül etmekte ve bu da mevcut tarımsal potansiyelin yüksekliğini ortaya koymaktadır. İşlenen toplam 12.012.439 da arazinin yalnızca 258.511 dekarı nadasa bırakılmaktadır.617.725 dekar alan sebze ve süs bitkisi üretiminde kullanılmakta olup (% 5) bunun yarısı Balıkesir İlinde gerçekleşmektedir. Meyvecilik konusunda ise toplam 757.271 dekar (toplam işlenen alanın % 6,3 ü) üretim alanının 683.000 dekarı ile üretimin TR22 Alt Bölgesi’nde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu anlamda sahip olunan arazi varlığının tarımsal üretim dışında kullanımı konusunda son derece hassas davranılmasının gereği de çok açık şekilde kendini ifade etmektedir. Tablo 13. Batı Marmara Bölgesi İşlenen Arazi Varlığı Tablosu İşlenen Tarım İşlenen arazi İl Arazisi (Ha) oranı(%) Tekirdağ 395.415 63,17 Edirne 510.456 35,0 Kırklareli 359.514 36,9 Balıkesir 264.703 59,0 Çanakkale 268.311 41 Toplam 1.898.399 55,21 Kaynak: 2001 Genel Tarım Sayımı 30 Tablo 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki 50-99 da Arazi Varlığı Olan İşletmeler İşletme İşletme Arazi İşletme Arazi Alan Sayısı İl Sayısı Mik.(da) Sayısı Miktarı(da) Oranı Oranı (Toplam) (Toplam) (50-99 da) (50-99 da) (%) (%) Tekirdağ 28.026 2.809.485 8.445 581.345 30 20 Edirne 37.390 3.506.244 11.149 743.907 30 21 Kırklareli 20.081 1.739.655 5.158 305.374 26 18 Balıkesir 89.785 2.520.125 16.033 783.666 18 31 Çanakkale 50.720 1.436.930 11.191 385.588 22 27 Toplam 226.002 12.012.439 51.976 2.799.880 23 23 Kaynak: 2001 Genel Tarım Sayımı Turizm TR21 alt bölgesinde Edirne ili Osmanlı İmparatorluğu’na başkentlik yapmış ve Türk tarihinde önemli bir yer edinmiş bir şehirdir. Türk hatta dünya mimarisinin önde gelen isimlerinden olan Mimar Sinan’ın en önemli eserlerinden biri olan Selimiye Camii Edirne ilindedir. Ayrıca burada birçok çarşı, köprü, kervansaray ve hamamlar da inşa etmiştir. Tarihi Kırkpınar güreşleri ve şenlikleri de ilin önemli bir turizm potansiyelidir. Ülkemizin Avrupa kapısı olan Edirne doğal güzellikleriyle de önemli bir yerleşim yeridir. Meriç nehri boyunca birçok mesire yerine sahiptir.Ayrıca Saroz Körfezi de yaz turizmi için ayrıcalıklı bir mekan durumundadır. Tekirdağ ilinde coğrafi konumdan kaynaklanan deniz turizmi önemlidir.Geçmişten kaynaklanan tarihi turizm alanları bulunmaktadır.Yine coğrafyanın getirdiği deniz kenarı ve orman içi mesire alanları Merkez, Şarköy ve Saray ilçelerinde yoğunlaşmıştır. Kırklareli tabiat harikası yeşil alanları, denizleri, mağaraları, ormanları, mesire yerleri, parkları, tarihi ve kültürel değerleri ile yüksek bir turizm potansiyeline sahiptir. İstanbul’a 1,5-2 saat mesafede olan İl’e yeterli yatırım yapıldığı takdirde bölgenin en cazip turizm merkezi olacaktır. Tablo 15. TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Belediye İşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Turist Sayıları ve Tesislerin Doluluk Oranları İstatistiki Bölge Birimi TR21 TR22 Tekirdağ Kırklareli Edirne Balıkesir Çanakkale Yabancı Turist Sayısı 2 .4 7 6 1.088 4.993 156.544 5.820 Belediye İşletme Belgeli Yerli Toplam Doluluk Turist Turist Oranı Sayısı Sayısı (%) 6 7 .0 2 7 6 9 .5 0 3 1 7 ,9 1 51.907 52.995 19,80 75.978 80.971 32,62 262.887 419.431 28,07 129.725 135.545 11,94 TR2 Batı 170.921 587.524 758.445 Marmara Türkiye 2.356.304 7.610.259 9.966.563 Kaynak: www.kultur.gov.tr 2003 - Yabancı Turist Sayısı 4.786 855 7.523 34.979 82.627 130.770 İşletme Belgeli Tesisler Yerli Toplam Doluluk Turist Turist Oranı Sayısı Sayısı (%) 31.830 36.616 30,88 11.898 12.753 23,65 74.244 81.767 25,46 227.708 262.687 29,67 141.570 224.197 38,99 487.250 618.020 - 27,48 8.991.456 8.429.868 17.421.324 46,89 TR22 alt bölgesinde turistik yerler açısından Balıkesir ili oldukça zengin olup, dağ turizmi için Kazdağlarındaki Şahinderesi Kanyonu, Kapıdağ, Alaçam Yaylası, Hanlar Yaylası, Hisartepe, Madra dağı, Sıdan ve Kertil Yaylaları; av turizmi için Ayvalık, Edremit, Erdek, Sındırgı’da bulunan çeşitli yerler; termal turizm için Gönen Termal Kaplıcaları, Pamukçu, Edremit-Derman, Balya-Ilıca, Bigadiç-Hisarköy, Sındırgı-Hisaralan, Susurluk- 31 Kepekler, Edremit-Güre Kaplıcaları; deniz turizmi için Ege ve Marmara Denizi kıyılarında ki Ayvalık, Sarımsaklı, Ören, Akçay, Altınoluk, Erdek, Narlı vb.plajları, Marmara ve Avşa adaları sayılabilir. Şeytan Sofrası da görülmeye değer tabi güzelliklerdendir. Ayrıca Sındırgı ilçesinde dokunan Yağcıbedir halıları da dünyaca ünlü olup, Yörük aşiretinin örf, adet ve geleneklerini gösteren bir sanat eseridir. Sanayi Tablo 16. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerine ait Bazı Sanayi Göstergeleri İstatistiki Bölge Birimleri Tekirdağ Kırklareli Edirne Balıkesir Çanakkale TR2 Batı Marmara TÜRKİYE Organize Sanayi Bölgesi Parsel Sayısı İmalat Sanayi İşyeri Sayısı Fert Başına İmalat Sanayi Katma Değeri (YTL) 527 46 63 368 149 1153 279 83 51 97 29 539 1601 973 191 205 447 756 28.726 11.118 350 İmalat Genel Sanayi Gelişmişlik Gelişmişlik Sırası Sırası Bölge Ülke Ülke İçinde İçinde İçinde 1 5 7 2 14 11 5 30 16 3 24 15 4 25 24 -- - Kaynak : İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamaları 2003,DPT Organize Sanayi Bölgeleri Çerkezköy OSB 420 Hektar büyüklüğündeki Çerkezköy I Organize Sanayi Bölgesi 1987 yılında tamamlanmıştır.Bölgede 143 adet sanayi parseli bulunmakta olup, tamamının tahsisi yapılmıştır. Bu parsellerde 102 adet sanayi tesisi üretime geçmiş. 920 Hektar büyüklüğündeki Çerkezköy II Organize Sanayi Bölgesi’nde ise 286 adet sanayi parseli bulunmakta olup tamamının tahsisi yapılmıştır. Bölgede 82 tesis üretime geçmiş, 15 tesisin inşaatı devam etmekte olup, 2 tesis ise proje aşamasındadır. Çorlu Deri OSB 130 ha. üzerine kuruludur. 196 sanayi parseli mevcut olup 118 adet tesis üretimdedir. Ülkemizin toplam deri üretiminin %37’sini gerçekleştirmektedir. Bölgenin kuzey kısmında 3000 m3/gün, güney kısmında ise 4500 m3/gün kapasiteli 2 adet arıtma tesisi mevcuttur. Hayrabolu OSB nde, sanayi parsel sayısı 105 adet olup altyapı çalışmalarının % 100’ü tamamlanmıştır. Mevcut parsellerin 6 adedinin satışı gerçekleşmiş, 2 adet fabrika inşaatı başlamıştır. Malkara OSB nde 69 sanayi parseli bulunmaktadır. Altyapı çalışmalarının %100’ü tamamlanmıştır. Avrupa Serbest Bölgesi 200 hektar alan üzerine kurulu 231 sanayi parsel sayısına sahip bölgede 2006 eylül ayı itibariyle 143 firma faaliyette olup toplam çalışan sayısı 1656 kişidir. Avrupa Serbest Bölgesi Türkiye’nin en büyük özel serbest bölgesi Edirne Kapıkule Gümrük Müdürlüğüne 115 km, İstanbul merkeze 125, Çorlu havalimanı’na 15km, Tekirdağ Limanı’na 47 km, Veli Meşe Tren İstasyonu’na 6 km mesafede bulunmaktadır. 32 - Edirne OSB yeri olarak tespit edilen, Süloğlu İlçesi Domurcalı Köyü sınırları içinde yer alan 107 ha. büyüklüğündeki arazi üzerinde inşa edilmektedir. Organize Sanayi Bölgesinde 5.000, 7.500, 10.000 ve 15.000 m2 ölçülerinde 63 adet sanayi parseli mevcut olup ekonomik darboğazlar nedeniyle 4 adet sanayi parseli satılabilmiştir. Kırklareli OSB, şehir merkezine 14 kilometre mesafede 100 hektarlık bir alana kurulmuştur. 273 hektarlık tevsi alanı bulunmaktadır. İlk etabı devletten hiçbir yardım ve kredi alınmadan müteşebbislerden alınan katılım payları ile tamamlanmıştır. 273 hektarlık II.Kısmın harita yapım işleri bitirilmiş, Etüd-Proje Mühendislik Hizmetleri ihale edilmiştir. Kırklareli Organize Sanayi Bölgesi I.Kısmındaki 46 parselin tamamının müteşebbislere tahsisi yapılmıştır. I.Kısım bittiğinde 3.500 civarında kişi istihdam edilecektir. Balıkesir OSB, Balıkesir - Savaştepe karayolunun 7. km'sinde 450 hektarlık bir alan üzerinde kurulmakta olup, büyüklükleri 5.000 ile 75.000 m2 arasında değişen 189 adet sanayi parselinden (2.997.500 m2) oluşmaktadır. Biga OSB nde altyapı çalışmaları tamamlanarak yatırımcıların tahsisine açılan 53 adet parselin tahsisi yapılmış olup 2 işletme faaliyete geçmiştir. Çanakkale OSB nde ise 48 adet parsel yatırımcılara tahsis edilmiş olup 2 işletme faaliyete geçmiştir. Biga ve Çanakkale Organize Sanayi Bölgelerinde yatırımcılara parsel tahsis çalışmaları devam etmektedir. 3.1.2.5.1. Tarım Ülke genelinde, GSYİH içinde % 15 paya sahip olan tarım sektörü, toplam istihdamın % 54’ünü oluşturmaktadır. Çalışan kesimin yaklaşık yarısının gelirini tarım sektöründen elde ettiği dikkate alınırsa illerdeki tarımsal gelişmeyi ve üretim düzeyini açıklayan göstergelerin bilinmesi önem taşımaktadır. Tablo 17. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Tarımsal Göstergeler (2000) İller ve Alt Bölgeler Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara TÜRKİYE Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim Değeri ( YTL) 1.472 1.622 1.754 4.848 2.024 1.739 3.763 1.791 1.124 Tarımsal Üretimin Türkiye İçindeki Payı (%) 1,26 0,84 1,13 3,23 3,77 1,62 5,39 8,62 100 Kaynak : TUİK Tarımsal üretim ve gelişme mekansal olarak farklılık göstermektedir. İllerin coğrafi yapısı, iklim özellikleri, gelişmiş pazarlama yakınlığı, tarımsal üretimde kullanılan modernizasyon derecesi gibi özellikleri bu farklılıkların başlıca nedenleri arasında sayılabilir. 33 Tarım göstergeleri, illerin, kırsal nüfusları başına düşen tarımsal üretim değeri ile ülke toplam tarımsal üretim değeri içindeki payını gösteren değişkenlerden oluşturulmuş ve bu değerler tabloda verilmiştir. Batı Marmara Bölgesinde Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim değerleri dikkate alındığında 2,024 milyon TL ile Balıkesir ili ilk sırada, 1.472 milyon TL ile Tekirdağ ili son sırada yer almaktadır. Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim Değeri Türkiye ortalamasının üzerindedir. Tablo 18. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları İlgili Kurum Verilen Hizmetler Araştırma , Eğitim ve Yayım Kontrol Hizmetleri Sulama Orman Köylerini Kalkındırma Veteriner Hizmetleri Tarımsal Girdi Temini (Damızlık Temini tohum, gübre, zirai mücadele ilaçları) Ürün Toplama ve Pazarlama Et (Kesim, işleme) Finanssal Kaynaklar Üniversiteler, Araştırma Enstitüleri, Tarım İl ve ilçe Müdürlükleri, STÖ. Tarım İl ve ilçe Müdürlükleri, Zirai Karantina Müdürlükleri, Tahaffuzhane ve Gümrük Veteriner Müdürlükleri, İl Kontrol Lab. Müdürlükleri DSİ (Büyük ölçekli), Sulama Birlikleri, Köy Hizmetleri (Küçük ölçekli) Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Yetiştirici Birlikleri, Serbest Veteriner Hekimler,STO Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Üretici ve Yetiştirici Birlikleri, Özel Sektör,Köy Koop, Çiftçiler,TKK, TSKB TMO, Borsa,Tüccarlar, Birlikler, Tarımsal Amaçlı Kooperatifler, Özel Sektör, Sanayiciler,TSKB Kombinalar, Mezbahalar Ziraat Bankası A.Ş., Tarım Kredi Kooperatifleri, KOBİ, İl Özel İdaresi, TKB Yerel Teşkilatı, KHGB, TEMA Vakfı, SYDV, KOSGEB, Özel Sektör Batı Marmara Bölgesinde Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim değerleri dikkate alındığında 2,024 milyon TL ile Balıkesir ili ilk sırada, 1.472 milyon TL ile Tekirdağ ili son sırada yer almaktadır. Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim Değeri Türkiye ortalamasının üzerindedir. 3.1.2.6. Gelişmişlik ve Büyüme Tablo 19. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH Katkısı Bakımından Türkiye Sıralamasındaki Yerleri (2000) GSYİH’daki İller ve Alt Bölgeler Sıra Payı Tekirdağ 23 1,07 TR21 Kırklareli 33 0,72 Edirne 32 0,73 Balıkesir 12 1,52 TR22 Çanakkale 27 0,81 Kaynak:DPT GSYİH katkısı bakımından Türkiye sıralamasında, Balıkesir ili 12. sırayla bölge illeri arasında 1. sırada Kırklareli ili ise 33. sırayla sonuncu sıradadır. 34 TR2 Batı Marmara Bölgesinde kırsal asfalt ve TCK asfalt yol oranları ile içme suyu gibi başlıca alt yapı hizmetlerinin gerçekleşme oranları ülke ortalamasının üzerinde yer almaktadır. Tablo 20. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Hizmetler Gelişmişlik Sıralaması İnşaat Göstergeleri Altyapı Göstergeleri Yer Adı Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TÜRKİYE Kırsal Yerleşmelerde Asfalt Yol Oranı (%) 97,46 85,50 78,88 87,28 68,80 57,37 63,09 Yeterli İçme Suyu Götürülen Nüfus Oranı (%) Devlet ve İl Yolları Asfalt Yol Oranı (%) Daire Sayısı 97,40 100,00 89,75 95,72 89,99 95,32 92,66 89,78 93,07 100,00 94,28 99,17 95,81 97,49 222.641 83.150 94.979 400.770 340.750 112.877 453.627 70,66 93,00 - 854.397 45,23 84,98 91,28 16.235.830 Kaynak: DPT 3.1.2.6.1. İhracat – İthalat Tablo 21. 2004 yılı İthalat ve İhracat Miktarları Tablosu($) İller Tekirdağ Edirne Kırklareli Balıkesir Çanakkale TR2 Bölge Toplamı Türkiye İhracat ($) 1.015.000.000 102.000.000 229.000.000 387.000.000 1.733.000.000 63.075.000.000 İthalat ($) 2.249.000.000 1.894.000.000 337.000.000 4.480.000.000 97.362.000.000 Kaynak: DİE TR2 Bölgesinde 2004 yılında yapılan toplam ihracat, Türkiye ihracatının %0,2747’sini ithalat ise Türkiye ithalatının %0,46’sını oluşturmaktadır. Bölgede Tekirdağ limanı diğer gümrük kapılarına oranla daha etkin olduğu görülmekte olup Kırklareli ilimizde gümrük kapısı ve liman bulunmadığından direkt gerçekleşen ithalat ve ihracat faaliyeti bulunmamaktadır. DİE 2004 Yıllığı incelendiğinde özellikle Tekirdağ ve Edirne illerimiz gümrüklerinde her yıl artan bir ithalat-ihracat faaliyetinden bahsetmek mümkündür. 35 3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir Ekonomik performans ve gelir düzeyini yansıtan temel gösterge niteliğinde olan GSYİH değerlerine bakıldığında, Ülkemizde kişi başına ortalama gelir 1997-2001 yılları arasında 3.021 Dolardan 2.146 Dolara düşüş göstermiştir. Tablo 22. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Kişi Başına Gelir $ (GSYİH) Yıllar 1997 1998 1999 2000 2001 TR21 Alt Bölgesi TR22 Alt Bölgesi TÜRKİYE Tekirdağ Kırklareli Edirne Balıkesir Çanakkale 3562 4385 3437 2722 3533 3.021 3742 4585 4253 3156 3892 3.176 3493 4098 3397 2623 3376 2.847 3412 4370 3613 2819 3465 2.941 2498 3590 2403 2005 2335 2.146 Kaynak : TUİK Tablo 23. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Mali Göstergeler İller ve Alt Bölgeler Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara TÜRKİYE GSYİH İçindeki Payı (%) 1,1 0,8 0,7 0,9 1,5 0,7 1,1 4,8 100 Kişi Başına GSYİH (MİLYON TL) (2000) 2.134 2.740 2.271 2.382 1.765 2.172 1.968 2.175 1.837 Kişi Başına İhracat ($) (2000) Kişi Başına İthalat ($) (2000) 2588 9960 577 4375 1496 844 1170 2.772 2.249 12154 14093 12270 12839 1416 1081 1248 7.043 3.967 Kaynak : TUİK TR2 Batı Marmara Bölgesinin GSYİH içindeki payı %4,8 düzeyindedir. 2000 yılında TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde fert başına ihracat 2.772 $ ve fert başına ithalat 7.043 $ olarak gerçekleşmiştir. TR21 bölgesinde, kişi başına ihracat 4.375 $ ile ve kişi başına ithalat 12.839$ ile diğer bölgeye göre daha yüksek değere sahiptir. 3.1.2.6.3. Sosyal Göstergeler TR2 Batı Marmara Bölgesi sosyal göstergeler bakımından genel olarak ülke ortalamalarına yakın değerlere sahiptir. Bölgenin bu özelliği sadece tüm eğitim göstergelerinde farklılık göstermekte, bununla birlikte ilkokullar ve liseler okullaşma oranında +%25,57’lik ve %14,40’lık artış dikkat çekicidir. Demografik göstergelere bakıldığında ise Bölgenin nüfus yoğunluğunun Türkiye nüfus yoğunluğunun %20,20 altında olduğu gözlenmektedir. 36 TR2 Batı Marmara Bölgesinde sağlık göstergeleri incelendiğinde ise, durumun Türkiye ortalamasından önemli farklılıklar göstermediği, bebek ölümlerinde -%4,80 düzeyinde, hastane ve yatak sayısında ise -%0,24düzeyinde ülke ortalamasının gerisinde olduğu göze çarpmaktadır Tablo 24. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sosyal Göstergeler Türkiye Karşılaştırması Demografik Göstergeler Şehirleşme Oranı (%) Doğurganlık Hızı (adet) Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü (kişi) Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) Eğitim Göstergeleri Okur Yazar Nüfus Oranı (%) Okur Yazar Kadın / Kadın Nüfusu (%) İlkokullar Okullaşma Oranı (%) Liseler Okullaşma Oranı (%) Sağlık Göstergeleri Bebek Ölüm Oranı (Binde) Onbin Kişiye Düşen Hekim Sayısı Onbin Kişiye Düşen Eczane Sayısı Onbin Kişiye Düşen Hastane Yatak Sayısı 55,67 1,76 Sapma (%) -9,23 -0.77 TÜRKİYE(%) 64,90 2,53 3,59 -0.91 4,50 67,80 -20,20 88 90,53 +3,23 87,30 TR2 85,90 +5,28 80,62 123,58 +25,57 98,01 51,32 +14,40 36,92 38,20 -4,80 43,00 11,20 -1,50 12,70 3,32 +0,38 2,94 22,80 -0,24 23,04 Kaynak: DPT 3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar 3.2.1. Doğal Enerji Kaynakları Güneş TR21 alt bölgesinde Edirne merkezde yılda 107 gün güneşli geçmektedir. Günlük ortalama güneşlenme süresi 6 saat 31 dakikadır. Yıllık ortalama 2300 saat güneş almaktadır. Kırklareli ili merkezinde 106 gün güneşli geçmektedir. Günlük ortalama güneşlenme süresi 6 saat 36 dakikadır.Yıllık 2360 saat güneş almaktadır.Tekirdağ ilinde yılda 10 saat/gün üzeri güneşli gün sayısı 78 gün, 1-10 saat/gün güneşli gün sayısı ile 230 gündür. Ortalama güneşlenme süresi 6 saat 10 dakikadır. TR22 alt bölgesinde Çanakkale ilinde güneşli gün sayısı 123’dür. Günlük ortalama güneşlenme süresi 7 saat 21 dakikadır. Balıkesir ilinde ise ortalama güneşlenme süresi 6 saat 51 dakikadır. Rüzgar TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinde, Türkiye’nin kuzeybatısından karakteristik akımı olan kuzey rüzgarları hakimdir.Dolayısıyla zamanın hemen hemen %50’sinde rüzgarlar NW ile NE arasındaki sektörlerden esmektedir. Kuzeyden gelen hava akımı, özellikle diğer sektörlerden esen rüzgarların tüm ölçümler içinde %20’den daha az bir yer tuttuğu kış 37 aylarında güçlüdür. Yaz aylarında ise SSE sektöründen gelen ek bir akım bileşeni gözlenebilir. Deniz yönünden gelen bu akım bölgede göreceli olarak temiz deniz havasını taşır. İlde ortalama rüzgar hızı 2.4 m/s’dir., Edirne ilinde ortalama rüzgar hızı 1.8 m/s’dir. En hızlı esen rüzgarın yönü SSE’dir ve 27.6 m/s hızla esmektedir. Kırklareli ilinde ise ortalama rüzgar hızı 0.9 m/s olup, en hızlı esen rüzgarın yönü SW’dir ve 22.6 m/s hızla esmektedir. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinde 41 yıllık ortalama rüzgar frekansı ve esme sayısının en fazla olduğu yön kuzeydir. Balıkesir ilinde ortalama rüzgar hızı 2.1 m/s’dir. En hızlı esen rüzgar 29.3 m/s hızla esmektedir. Çanakkale ilinde ise egemen rüzgar yönü kuzeydir. Sırayla en çok poyraz, yıldız, lodos, kıble eser. Yıllık ortalama rüzgar hızı 4,9 m/sn’dir. Çanakkale ilinde Merkez, Bozcaada, İntepe, Lapseki, Kumkale’de rüzgar santralleri, Gökçeada’da yine rüzgar santralleri inşaatı devam etmektedir. Jeotermal TR21 alt bölgesinde jeotermal enerji kaynağı bulunmamaktadır. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinde halen faal olan jeotermal enerji kaynakları Gönen, Sındırgı-Hisaralan, Bigadiç, Hisarköy, Merkez-Pamukçu, Susurluk-Kepekler, Edremit, Derman, Edremit-Güre, Manyas-Kızık, Balya-Ilıca sahaları olarak belirlenmiştir. Bu sahalardan Sındırgı- Hisaralan’da jeotermal enerji elde etme projesi olup, diğerleri turistik olarak kullanılmaktadır. Çanakkale ilinde jeotermal alan adları, Hıdırlar-Uyuz, Tuzla, Kestanbol- Akçakeçili, Çan, Ayvacık-Küçükçetmi, Çan-Kırkgeçit, Çan-Etili-Tepeköy, Lapseki-Kocabaş’dır. 3.2.2.Madenler TR21 alt bölgesinde, Tekirdağ ilinde bulunan madenler arasında kuvars kumu, tuğla toprağı, kum, çakıl ve taş ocakları, linyit kömürü rezervleri, doğal gaz, endüstriyel odun ve yakacak odunu saymak mümkündür. Kırklareli ilinde altın, bakır, kurşun, çinko, demir, dolomit, feldspat, kuvars, manganez, mermer, molibden, volfram rezervleri bulunmaktadır.Rezervlerin yüksek olmasına rağmen demir ve feldspat yatakları tenörlerinin düşük olması nedeniyle işletilmemektedir. Pehlivanköy ilçesinde tuğla ve kiremit hammaddesi bulunmaktadır. Edirne ilindeki önemli maden kaynakları; linyit kömürü, gümüş, fosfat, bakır, bizmut, altın, fuluorit, kuvars, kuvars kumu ve kristalleri, mermer, traverter, alüminyum, kuvarsit, fosfor tozu ve bentonit olarak sıralanabilir. TR22 alt bölgesinde Balıkesir ilinde bulunan başlıca madenler arasında bor, altın, gümüş, bakır, kurşun, çinko, demir, mangan, antimuan, civa, linyit, krom, talk, mermer, granit, dolomit, zeolit, perlit, jips, kaolen, halloysit ve yarı kıymetli taşlar sayılabilir. Bor gerek Balıkesir gerekse ülkemiz için büyük bir öneme haiz olup bu ilimizde önemli miktarda bulunmaktadır. Çanakkale ilindeki önemli madenler ise altın, demir, manyezit, gümüş, kuvars, mermer, barit, manganez, bakır, bentonit, uranyum, kaolen, kil, molibden ve grafit olarak sıralanabilir. Kömür: TR21 alt bölgesinde Edirne'nin Keşan ve Uzunköprü ilçeleri ile Tekirdağ'ın Malkara ilçesi'nde 150 milyon ton kömür rezervi bulunmaktadır. Kömürün %50'si açık, kalan kısmı kapalı işletmeler şeklinde çıkarılmakta ve sezonda kömür ocaklarında 6 bin civarında işçi çalıştırılmaktadır. Yılda 800 bin ile 1 milyon 200 ton arasında kömür çıkarılarak satışı yapılmaktadır. 2 bin 500 ile 4 bin kaloride olan kömürlerin tonu 25 dolar ile 40 dolar arasında işlem görmektedir. 38 Petrol: TR21 alt bölgesinde TPAO ‘nın 1960’lı yıllarda yaptığı araştırmalar sonucu Kırklareli İli Deveçatağı ve Osmancık köylerinde petrol bulunmuş, daha sonra Deveçatağı’nda üretimin düşük olması nedeniyle üretim durdurulmuş, Osmancıkta ise üretime devam edilmektedir. Doğalgaz: TR21 alt bölgesinde Edirne il sınırları içerisinde doğal gaz rezervleri mevcut değildir. İle 75 km uzaklıkta yurdumuza dağıtım yapan Hamitabat doğal gaz çevrim santrali bulunmaktadır. Kırklareli ili Lüleburgaz ilçesine doğalgaz Hamitabat sahasında 1970 yılında bulunmuş ve daha sonra Umurca, Kumrular, Karacaoğlan ve Turgutbey köylerinde, çalışmalar yapılmıştır. Demirköy İğneada açıklarında deniz sondaj çalışmaları ile doğal gaz aranmaya devam etmektedir. Rusya’dan gelen doğal gazda Kofçaz Malkoçlar üzerinden ülkemize girmektedir. Kırklareli Botaş tesislerinde kurulu 3 kompresör ile ana iletim doğalgaz boru hattına günde yaklaşık 24.000.000 sm3 gaz basınçlandırılarak verilmektedir. Hamitabat sahasında bulunan doğalgazın süratle ekonomiye kazandırılması amacıyla kurulan çevrim santrali yıllık 7,5 milyar kwh civarındaki üretimiyle Türkiye elektrik üretiminin yaklaşık %7’sini karşılamaktadır. TR22 alt bölgesi illerinde önemli bir doğal gaz kaynağı bulunmamaktadır. 3.2.3. Su Kaynakları: TR2 Batı Marmara bölgesi illerindeki yeraltı ve yer üstü kaynakları ile bu kaynakların miktarlarını gösteren çizelge aşağıda verilmiştir. Tablo 25. TR2 Batı Marmara Bölgesi Su Kaynakları Potansiyeli TEKİRDAĞ Su Potansiyeli Yerüstü suyu Yer altı suyu Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Seddelemeli Rezervuarlar Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Su Yüzeyi EDİRNE Su Potansiyeli Yerüstü suyu Yer altı suyu Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Seddelemeli Rezervuarlar Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Su Yüzeyi Hm3/yıl-ha 713,00 hm3/yıl 170,00 hm3/yıl 883,00 hm3/yıl 273ha 2211ha 143ha 2627ha 611,00+5842+1158 hm3/yıl 128,30 hm3/yıl 7739,30 hm3/yıl 3224ha 1433ha 1584ha 1136ha 7377ha 39 KIRKLARELİ Su Potansiyeli Yerüstü suyu Yer altı suyu Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Seddelemeli Rezervuarlar Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Su Yüzeyi BALIKESİR Su Potansiyeli Yerüstü suyu Yer altı suyu Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Seddelemeli Rezervuarlar Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Su Yüzeyi ÇANAKKALE Su Potansiyeli Yerüstü suyu Yer altı suyu Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Seddelemeli Rezervuarlar Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Su Yüzeyi 1137,00 hm3/yıl 94,40 hm3/yıl 1231,40 hm3/yıl 363 ha 1907ha 54 ha 114ha 2438ha 3230,00hm3/yıl 245 hm3/yıl 3475 hm3/yıl 17425 ha 4029 ha 677 ha 1670 ha 23801 ha 2305 hm3/yıl 87 hm3/yıl 2392 hm3/yıl 2066 ha 2109 ha 1446 ha 955 ha 6576 ha KAYNAK: DSİ Tablo 26. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yerüstü Suyu Potansiyeli . SU YÜZEYİ NİTELİĞİ Doğal Göller Baraj Rezervuarları Gölet Rezervuarları Akarsu Yüzeyleri Toplam Tekirdağ 273 ha 2211 ha 143 ha 2627 ha Edirne Kırklareli 3224 ha 1433 ha 1584 ha 1136 ha 7377 ha 363 ha 1907 ha 94 ha 114 ha 2438 ha Çanakkale 2066 ha 2109 ha 1446 ha 955 ha 6576 ha Balıkesir 17425 ha 4029 ha 677 ha 1670 ha 23801 ha Kaynak : DSİ Önemli iklim olaylarına ilişkin on yıllık ortalamaların verildiği tablodaki değerler ile yağış rejiminin ele alındığı bölümdeki incelemeler birlikte dikkate alındığında genelde TR2 bölgesinde toplam su potansiyelinin 15.720,7 hm3/yıl olduğu görülmektedir. Ancak başta 40 bitkisel üretim düzeyinin hayli gelişmiş olduğu Tekirdağ ili olmak üzere söz konusu su potansiyelinden tarımsal sulama suyu olarak istenilen düzeyde yararlanılmadığı görülmektedir. DSİ kaynaklarına göre TR2 bölgesinin toplam su rezervlerinin % 98,34 ‘nü yer üstü % 1,66’sını da yer altı su kaynakları oluşturmaktadır. Tablo 27. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yeraltı Suyu Potansiyeli Tekirdağ Emniyetli Olarak Kullanılabilir Yıllık Su (hm3/yıl) Fiili Tüketilen Su (hm3/yıl) Edirne Kırklareli Çanakkale Balıkesir 170 hm3/yıl 128,30 hm3/yıl 94,40 hm3/yıl 87 hm3/yıl 245 hm3/yıl 182,80 hm3/yıl 131,90 hm3/yıl 94,40 hm3/yıl 51 hm3/yıl 223 hm3/yıl Kaynak : DSİ Bölgede en çok su kaynağına sahip il %55,22 oranı ile Balıkesir’dir. Tablo 28. TR2 Bölgesi Köy İçme Suları Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Çanakkale Balıkesir TR22 Köy Bağlısı SULU TOPLAM Köy YETERSİZ Bağlısı TOPLAM Köy Bağlısı SUSUZ TOPLAM Köy TOPLAM Bağlısı TOPLAM 249 3 252 8 0 8 1 0 1 258 3 261 244 0 244 4 0 4 0 0 0 248 0 248 177 2 179 0 0 0 0 0 0 177 2 179 670 5 675 12 0 12 1 0 1 683 5 688 547 78 625 19 6 25 1 3 4 567 87 654 843 169 1.012 62 76 138 0 2 2 905 247 1.152 1.390 247 1.637 81 82 163 1 5 6 1.472 334 1.806 TR2 Batı Marmara 2.060 252 2.312 93 82 175 2 5 7 2.155 339 2.494 Kaynak : Mülga Köy Hizmetleri İl Müd. Batı Marmara Bölgesinde bulunan toplam 2494 köy yerleşim biriminin % 92,70’ini oluşturan 2312 köy ve bağlı ünitelerinde yeterli içme suyu bulunmaktadır. Köylerin 175’inde içme suyu yetersiz iken sadece 7’sinde içme suyu bulunmamaktadır. 3.2.4. Çayır Mera Alanları Tablo 29. TR2 Bölgesinde Çayır Mer’a Alanları İller Çayır-Mera Alanları Tekirdağ 31.711 Kırklareli 73.853 Edirne 81.279 TR21 Alt Bölge Toplamı 186.843 Balıkesir 210.014 Çanakkale 63.011 TR22 Alt Bölge Toplamı 273.025 TÜRKİYE TOPLAMI 21.505.000 41 TR21 alt bölgesinde çayır mer’a alanları toplamı 186.843 ha dır. Bu değer Alt Bölge yüzölçümünün (1.914.400 ha) %9,76’sını oluşturmaktadır. TR21 alt bölgesindeki Çayır-mera arazileri 2. ve 3. sınıf toprak yapısına sahiptir. TR22 alt bölge genelinin % 11,25’i çayır – mera ile kaplıdır. Bu bölgede mera hayvancılığından işletme hayvancılığına geçiş henüz tamamlanmamıştır. Büyük hayvan potansiyelini sırtında taşıyan meralar kapasitelerinin üzerinde otlatılmış ve özellikle ova kesiminde makineleşmeyle birlikte işgaller yaygınlaşmıştır 4342 sayılı mera kanunu ile meralara sahip çıkılmış ve ot üretimlerini arttırmak için çalışmalar yoğun olarak başlamıştır. Yerleşim yerlerinde Mera Yönetim Birlikleri kurularak, meraların ihya edilerek ülke hayvancılığının hizmetine yeniden sokulması gerekmektedir. Tablo 30. TR2 Alt Bölgesinde İllerin Çayır Mera Alanlarının Arazi Kullanma Şekillerine Göre Dağılımı (ha) Tekirdağ Kırklareli Edirne TR21 Alt Bölgesi Balıkesir Çanakkale TR22 Alt Bölgesi I. 329 4.431 2.601 II. 13.991 14.771 30.236 III. 9.630 14.771 32.024 IV. 4.341 5.908 6.827 V. 218 406 VI. 2.220 18.463 4.795 VII 982 15.509 4.390 VIII - Toplam 31.711 73.853 81.279 7.361 58.998 56.425 17.076 624 25.478 20.881 - 186.843 1.009 - 7.848 2.043 6.113 2.304 4.869 2.968 359 818 34.046 12.432 155.770 42.446 - 210.014 63.011 1.009 9.891 8.417 7.837 1.177 46.478 198.216 - 273.025 Çayır-Meralar, entansif hayvancılığın yanında ekolojik dengenin korunmasında da önemli yer tutmaktadır. Genelde TR22 alt bölgenin çayır ve mera alanlarının önemli bir bölümü VI. ve VII. Sınıf arazilerde bulunmaktadır. Alt bölgeye ait çayır ve meralarda yetişen bitkiler yöreye adapte olmuş fakat verimleri düşüktür. Ülkemiz hayvancılığının gelişmesi için mera alanlarında Mera Islah Projelerinin uygulanarak ıslah edilmesi gerekmektedir. 3.2.5. Ormanlık, Fundalık TR2 Batı Marmara Bölgesinin 4.330.887 ha olan yüzölçümü içinde, toplam orman ve fundalık alanın payı yaklaşık% 38’ dir. Bölgedeki ormanlar, kızılçam, karaçam, sarıçam, bodur ardıç, meşe, kızılmeşe, köknar, çınar, gürgen, mersin, kocayemiş, kekik, yabani zeytin, kızılağaç, dut, incir, kestane, armut, ahlat, ıhlamur, yaban eriği, dişbudak, palamut, meşin, kayın, gürgen dişbudak, fıstıkçamı, adi porsuk, defne, pırnal meşesi ve söğüt v.b orman ağaçlarından oluşmaktadır. Bölge illerinden Çanakkale yüz ölçümünün yarıdan fazlası, Balıkesir ve Kırklareli illerinin ise yarıya yakını ormanlarla kaplı iken, Edirne ve Tekirdağ illeri ormanlık sahalarının Türkiye genel ortalamasının çok altında kaldığı görülmektedir. Bölgedeki toplam 1.677.892,4 hektarlık orman alanının %75,8’i koruluk geriye kalanın ise %24,2’si baltalık orman vasfında bulunmaktadır. Koru ormanlarınında %64,9’nu oluşturan 826.282,9 hektarı normal geriye kalan kısmı ise ıslaha muhtaç bozuk koru alanlarından oluşmaktadır. Koruluk orman sahalarımızın ağırlıklı olduğu iller ise Balıkesir ve Kırklareli’dir. 42 Tablo 31. TR 2 Batı Marmara Bölgesi Orman Varlığı Normal Baltalık (Ha.) Bozuk Baltalık (Ha.) 537600 32911,5 107717,5 140629 678229 847824,3 1526053,3 44,44 155722 443138 33322,5 54640,5 87963 531101 456960 988061 53,75 45603,5 17250,5 62854 19861,5 23065 42926,5 105780,5 517600 623380,5 16,97 KIRKLARELİ 162144,4 29886,3 192030,7 59745,1 6920,1 66665,2 258695,9 385853,4 644549,3 40,14 TEKİRDAĞ Batı Marmara Bölgesi TÜRKİYE 26490,5 10314 36804,5 39520 27761,5 67281,5 104086 525451 629537 16,53 826282,9 446144,3 1272427,2 185360,6 220104,6 405465,2 1677892,4 2733688,7 4411581,1 38,03 8940214 6499380 15439594 1681006 4068146 5749152 21188746 56657254 77846000 27,22 8,24 11,03 5,41 7,05 7,92 4,82 5,67 İl Adı BALIKESİR ÇANAKKALE EDİRNE Normal Koru (Ha.) Bozuk Koru (Ha.) 304628,5 232971,5 287416 Bölge Yüzdesi 9,24 Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı 6,86 KORU Alanı (ha) 43 Baltalık Alan (ha) Ormanlık Alan ( ha ) Açıklık Alan (Ha.) Genel Saha ( ha) Ormanlık Oranı (%) TR21 alt bölgesinin kuzeyinde ve güney kısımlarında nemli deniz ikliminin etkisi ile çeşitli orman toprakları hakimdir. Bölgenin iç kısımlarında ise kurak bozkır özelliklerine uygun orman, otlak ve genellikle tarım alanlarının yaygın olarak bulunduğu, bu sebeple de biyolojik çeşitlilik bakımından çok zengin bir ekolojik sistemler birliği vardır. Çiftçileri topraklandırmak için kurak bozkır otlaklarının dağıtımı ve tarımda makine kullanımının artmasıyla bu otlaklar elden çıkarılmıştır. Bunun sonucu olarak ta bölgede hayvancılık, özelliklede koyunculuk olumsuz etkilenmiştir.Alt bölgenin Marmara denizi boyunca uzanan ve eskiden kaliteli şaraplık üzümlerin yetiştirildiği alanlar ise ikinci konutlara feda edilmiştir. Alt bölgede Tekirdağ ili orman bakımından yoksul iller arasında mütalaa edilebilir hale gelmiştir. Istranca dağlarının il alanına girdiği kesimlerde, Tekir ve Koru dağlarında yer yer meşelikler bulunmaktadır. Bazı kesimlerde ise az da olsa kızılağaç, karaağaç ve yer yerde çam türlerine rastlanmaktadır. Tipik bitkiler Akdeniz iklimine has makiler, bağlar, meyve bahçeleri ve zeytinliklerdir. Edirne ilinde ise bitki örtüsü, Meriç havzası bakımından ele alırsak, bitki örtüsü havzanın iklim, toprak ve rölyef gibi çevre şartlarına uymaktadır.Istıranca dağlık kütlesinin güney yamaçlarında, kuru ormanların meşe ve gürgen ağacı toplulukları; Koru dağlarının kuzey yamaçlarında ise yine koru ormanların meşe ve çam ağacı toplulukları yer almaktadır. Ergene havzası kuzey ve güneyden oldukça yüksek dağlarla çevrili bulunduğundan, etrafındaki arazilere göre daha az yağış almaktadır.Sırtlar ve yüksekçe tepelerin tahrip görmeyen kesimleri meşelerle kaplıdır.Diğer ormanlar dışında Karaağaç bölgesini de ele aldığımızda, şehrin temiz bölgelerinden biri olduğunu görmekteyiz. Kırklareli ilinde ise Yıldız Dağlarının Karadeniz’e bakan yamaçları sık bir orman örtüsü ile kaplıdır. Buradaki ağaçlar geniş yapraklı olup kış mevsiminde yapraklarını dökerler. Kuzey yamaçları ve 500-600 m’ye kadar olan güney yamaçlarında, doğu kayın ormanları yaygındır. Denize dökülen akarsuların açmış olduğu vadilerde kayın bulunmaz, ancak bu saha Çoruh meşesi, Macar meşesi ve saçlı meşe türleri ile örtülüdür. Saplı meşe, ayrıca meşe ormanları içerisinde kızılcık, üvez, Akçaağaç, fındık, muşmula ve yabani erik de bulunmaktadır.Titrek kavak ve dişbudak türleride Yıldız dağlarının yüksek kesimlerinde görülmektedir. Ergene bölgesi çoğunlukla orman örtüsünden yoksundur. Bu çıplak görünüşü ile ilk bakışta bir doğal step alanı gibi görünmektedir. Gerçekte ise doğal koşulların yarattığı bir step olmayıp, ormanların insanlar tarafından tahrip edilmesiyle oluşmuştur. TR22 alt bölgesinde ise Çanakkale ilinde ormanların ibreli ana ağaç türlerini başta Kaz dağı köknarı olmak üzere Karaçam, Kızılçam, Bodur ardıç, Adi porsuk oluşturmaktadır. Orman alanlarının çevresinde ve içerisinde yer yer maki toplulukları görülür. Akdeniz iklimine özgü bitki topluluğu olan makileri defne, kocayemiş, mersin, pırnal meşesi, kekik ve yabani zeytin ağaçları ile çalılıklar oluşturur. Kıyıdan 30-40 km kadar içeriye sokulan ve 600 m’ye kadar yüksekliklerde görülebilen maki topluluğu daha çok Gelibolu Yarımadasının güneyindeki Lapseki-Biga arasında ve ilin kıyılarında orman alanları sınırına kadar görülür. Ormanlar genel olarak karışık topluluklar durumundadır.İbreli ağaç türleri dışında meşe, yaban eriği, ahlat, armut, kestane, kayın, çınar, dut, incir ve ıhlamur gibi yapraklı ağaç türleri de vardır. Koru tipi ormanlara daha çok Kaz Dağı dolaylarında rastlanır. Kaz dağı, Erikabaağaç, Katran dağı ve Gürgen dağı çevrelerinde ulaşım güçlüğü, koru ormanlarının yok edilmesini önemli ölçülerde engellenmiştir. İntepe, Kirazlı, Kaklım ve Sazak dolaylarında düşük yükseltilerde Karaçam, Kızılçam, Köknar, Meşe, Kayın, Kestane karışık ormanları; yükselti arttıkça Karaçam, Kızılçam, Köknar ormanları görülür. 44 Ormanlar hemen deniz düzeyinde başlamakla birlikte daha yoğun olarak 300 m yüksekliklerden sonra yer alırlar. İç kesimlerde bozkır görünümlü cılız, otlu, tahıl üretimine elverişli alanlar ile su boylarında her mevsim yeşil kalabilen çayırlara rastlanır. Bozcaada’da zamanla ortadan kaldırılmış ormanların yerini makiler almıştır.Balıkesir ilinde Kazdağı’nın yüksek yerlerinde çam, kızılmeşe, gürgen, ıhlamur, kestane; yamaçlarında kocayemiş, fındık, yabani meyve ağaçları görülür. Ayvalık ve dolaylarında fıstık çamları mevcuttur.Dursunbey’deki ormanların %95’i kara ve kızıl çamdır. Az olarak da gürgen, karaağaç ve çınarlara rastlanır. Edremit merkez ilçesi bölgesinde çam ve meşelere tesadüf olunur.Balya ormanları çam, gürgen, kestane ve kayınca zengindir. Bigadiç ve Sındırgı’da en çok çam bulunur. Susurluk ve Gönen ilçelerinde de daha az olarak meşe, kayın ve palamut nevileri vardır. Akarsu boylarında ise çınar ve söğüt ağaçları yer almaktadır. 3.2.6. Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler TR2 Batı Marmara Bölgesinde, gerek tarım arazileri, gerek orman arazileri ve gerekse otlak ve meralar flora ve fauna bakımından oldukça zengindir. Doğal Türler TR21 alt bölgesinde pırnal meşe, piren orman gülü, eğrelti, böğürtlen koca yemiş flora içerisinde yer almaktadır. Tekirdağ ilinde ise süt sığırcılığı olarak, bölgede adaptasyonu sağlanmış bir ırk olan Siyah-Beyaz Alaca Holstein Irkı uzun süredir yapılan suni tohumlama çalışmaları ile birlikte saflaştırma sağlanarak hayvancılıkta morfolojik olarak ırk ıslahı bakımından istenilen aşamaya getirilmiştir: TR22 alt bölgesinde ise kekik, adaçayı, katırtırnağı ve funda gibi dikenli bitkilerle gelincik, ballıbaba, ebegümeci ve papatya türleri doğal olarak yetişen bitkilerdir. Balıkesir ilinde süt ve döl verimi yüksek Saanen keçileri yetiştirilmektedir.Yine yapağı ve et verimi yüksek çeşitli koyun ırkları da yetiştirilmektedir. Fauna Geyik, yaban domuzu, kurt, çakal, tilki, karaca, tavşan, fare, kaplumbağa, yılan, çeşitli kuş türleri ve yaban kedisi bölge faunası içerisinde yer almakta olup, ayrıca TR22 alt bölgesinde yer alan Manyas Gölü’de her yıl değişik türden 3 milyona yakın kuşun uğrak yeridir. Tarımsal Çeşitler Çanakkale orman ürünleri ve su ürünleri avcılığı ve yetiştiriciliği bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. Çoğu Bayramiç, Lapseki ve Yenice İlçelerinin köyleri olmak üzere 57 köyde orman ürünleri ve işçiliği birinci (10 köy), ikinci (11 köy), üçüncü (27 köy) ve dördüncü (9 köy) dereceden gelir kaynağı olabilmektedir. Mantar, defne yaprağı, kekik, adaçayı, ıhlamur, keçi boynuzu, palamut, çam fıstığı gibi odun dışı orman ürünleri toplayıcılığı yapan köy sayısı 423, hane sayısı 672’dir. Defne yaprağı Ayvacık; kekik Ayvacık, Bayramiç, Lapseki ve Yenice; Adaçayı Biga; Mantar Biga Lapseki, Bayramiç, Ezine ve Yenice; Palamut Biga; Keçi boynuzu Ayvacık, Çamfıstığı toplayıcılığı Ezine ilçelerinde yapılmaktadır. Sayılan orman ürünleri birinci derecede gelir kaynağı durumunda değildir. Su ürünleri avcılığı yapan 49 köyde toplam 881 hane sayısı mevcuttur. Su ürünleri 45 avcılığı da üçer köyde birinci ve ikinci, 16 köyde üçüncü ve 11 köyde de dördüncü dereceden gelir kaynağı durumundadır (DİE, 1997 Köy Envanteri, 2002). Doğal Koruma Alanları TR21 alt bölgesinde Tekirdağ ilinde Saray ilçesinde Kastro yolu yakınında bulunan Güngörmez Mağarası, Şarköy ilçesine bağlı Uçmakdere köyü sahil kesimindeki Çınarlık ve Merkez ilçeye bağlı Kumbağ köyü, Sütlüce Manastırının bulunduğu Dut limanıdır. Yine Saray ilçesinde bulunan Kastro koyu, ilin ve Trakya’nın tek kara çam örtüsüne sahip orman alanı olarak doğal hayatı koruma alanı içerisinde bulunmaktadır.Edirne ili Saroz körfezi ve Enez Lagün Gölleri tabiatı koruma alanlarıdır. TR22 alt bölgesinde, Balıkesir ilinde İkizcetepeler Barajı koruma altına alınmış olup, içme suyu projesi kapsamındadır. Fauna ve florası ile varlıkların kendi aralarında uyum gösterdiği bu ekosistem ve dünyanın oksijen bolluğu yönünden ilk üç yerinden biri kabul edilen Kaz Dağları Milli Parkında kendi doğal ortamında endemik Kazdağı Köknarı bulunmakta olduğundan bu bölge 1988 yılında “ Kazdağı Köknarı Tabiat Koruma Alanı” ilan edilmiş olup bir çok yaban hayvanını da barındırmaktadır. Çanakkale iline bağlı Bozcaada Batı Bumu Önemli Bitki Alanı (OBA), Ege Denizi'nin kuzey kesimindeki Bozcaada'nın batı ucunda yer alan geniş kireçtaşları üzerinde gelişmiş, deniz kıyısına özgü garig ve kumul habitatlarını içerir. Ayrıntılı olarak çalışılmış olmamasına karşın, OBA florasında ülke çapında nadir bir tür olan Mesembryanthemum nodiflorum'un yer aldığı bilinmektedir. Florası nadir türler açısından çok zengin olmayan alan, Türkiye'de çok nadir olarak rastlanan sarp kayalıklar üzerinde oluşmuş kumul ve garig habitatlarının bir mozaiğini içermesi nedeniyle çok önemlidir. Bozcaada'nın tamamı 17.10.1985 tarihinde TU.derece Doğal Sit Alanı ilan edilerek koruma altına alınmıştır. Kültür ve Turizm Alanları TR21 alt bölgesinde Trakların kurduğu daha sonra Pers, Roma, Bizans ve Osmanlı egemenliğinde kalmış olan Tekirdağ ili, Bölgede Troklar, Persler, Makedonyalılar, Galatlar, Biritanya Krallığı, Romalılar, Bizanslılar ve Osmanlıların hakimiyetinde kurulmuş Kırklareli ili ve Traklar soyundan Odrisler’in yörede, Meriç ve Tunca ırmaklarının birleştiği yerde kurduğu, 1361 yılında 1. Murat tarafından fethedilmiş ve İstanbul’un alınışına kadar 92 yıl boyunca Osmanlı Devleti’nin başkenti olmuş Edirne ilinde her uygarlık kendi kültür çeşitliliğini bir sonrakine aktararak bir kültür mozayiği oluşturmuştur.Edirne ili camileri, dini kompleksleri, köprüleri, eski Pazar yerleri, kervansarayları ve saraylarıyla yaşayan bir müzedir. TR22 alt bölgesinde kıyılarıyla Avrupa ve Asya’yı birleştiren Marmara ve Ege Denizini birbirine bağlayan Çanakkale savaşlarının en kanlı muharebelerinin cereyan ettiği, çok sayıda şehitlik, anıt ve mezarlıkların bulunduğu Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı, Troya, Assos gibi eski uygarlık merkezlerinin beşiği olan il iç ve dış turizmde önemli bir yer almaktadır. Balıkesir, Marmara ve Ege denizine kıyı veren Türkiye’nin en çok adasını bünyesinde barındıran tarihi, kültürel ve doğal güzellikleriyle gerçek bir turizm cennetidir. Temiz deniz suyunun kumlu plajlara kavuştuğu, parlak yeşil renkli zeytinliklerle sarılmış koyları, irili ufaklı adaları, dünyada oksijenin en çok bulunduğu Homeros’un 46 destanındaki İda Dağı, insanlara binlerce yıldır şifa dağıtan termal kaynakları ile Balıkesir, ülkede turizmin ilk başladığı yerlerdendir. 3.3. İnsan Kaynakları Tablo 32. TR2 Batı Marmara Bölgesinde İnsan Kaynakları Alt bölge İLLER Tekirdağ TR21 Kırklareli Edirne I. Alt Bölge Toplamı Balıkesir TR22 Çanakkale 2. Alt Bölge Toplamı Batı Marmara TR2 Bölgesi E Tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık ve avcılık işlerinde çalışanlar 50.961 Tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışanlar ve ulaştırma makineleri kullananlar 92.250 K 66.267 18.696 E 36.323 44.067 K 43.788 7.226 E 48.408 51.385 K 48.929 3.750 E 135.692 187.702 K E 158.984 29.672 127.426 91.353 K 142.408 4.655 E 63.640 52.031 K 69.265 4.340 E 191.066 143.384 K 211.673 8.995 E 326.758 331.086 K 370.657 38.667 Kaynak :DİE Yukarıdaki tabloda verilen değerlere göre bölgede istihdam edilen kadın nüfusun önemli çoğunluğu tarım ve ormancılık sektöründe çalışmaktadır. Hatta bu sektörde çalışan kadın sayısının erkeklerden fazla olduğu görülmektedir. Öte yandan tarım dışı sektörlerde çalışan kadın sayısı ise bu sektörlerin toplam istihdamının ancak %10’u kadardır. TR21 bölgesinde istihdam edilen erkeklerin büyük bölümü tarım dışında çalışırken TR22 bölgesinde durum tersine bir hal almaktadır. Bölge illeri içinde erkeklerin tarım dışında ağırlıklı olarak çalıştığı tek ilin Tekirdağ olduğu görülmektedir. 47 Tablo 33. İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 1. Alt Bölge 2. Alt Bölge Alt Bölge Toplamı Tekirdağ Edirne Kırklareli Balıkesir Çanakkale BÖLGE E 50.665 48.508 36.354 135.527 127.346 63.940 191.286 TR2 Batı Marmara Bölgesi 326.813 K 66.270 48.896 43.789 158.955 142.202 69.200 211.402 370.357 E 978 1.357 186 2.521 2.812 1.385 4.197 6.718 K 44 11 6 61 102 64 166 227 E 54.983 11.801 20.133 86.917 32.143 15.093 47.236 134.153 K 22.318 4.175 8.470 34.963 4.929 4.660 9.589 44.552 E 680 317 762 1.759 931 585 1.516 3.275 K 93 27 60 180 80 52 132 312 E 12.216 5.829 4.580 22.625 19.194 8.369 27.563 50.188 K 157 96 59 312 328 101 429 741 Toptan ve Perakende Ticaret Lokanta ve Oteller E 21.196 14.294 10.766 46.256 36.209 14.436 50.645 96.901 K 4.647 2.245 1.641 8.533 6.199 2.570 8.769 17.302 Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama E 7.453 4.907 3.565 15.925 12.052 5.446 17.498 33.423 K 408 194 182 784 621 298 919 1.703 Mali Kurumlar,Sigorta E Taşınmaz Mallara Ait İşler ve Kurumları,Yardımcı İş K Hizmetleri Toplum Hizmetleri, Sosyal ve E Kişisel Hizmetler K 4.220 2.775 1.812 8.807 7.253 2.920 10.173 18.980 2.166 1.296 918 4.380 2.852 1.196 4.048 8.428 43.734 42.146 28.398 114.278 62.688 39.836 102.524 216.802 9.211 7.038 4.497 20.746 15.539 6.861 22.400 43.146 E 149 427 73 649 1.357 607 1.964 2.613 K 40 50 11 101 144 80 224 325 İLLER Ziraat, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Madencilik ve Taş Ocakçılığı İmalat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su İnşaat İyi Tanımlanmamış Faaliyetler Kaynak:DİE 48 Alt Bölge Toplamı Tablo 34. TR2 Ekonomik Faaliyete göre istihdam edilen nüfus (2000) TR21 Toplam Erkek Toplam istihdam Tarım Sanayi İnşaat Hizmet TR22 Kadın Toplam Erkek Kadın TÜRKİYE Toplam Erkek Kadın 663.529 434.615 228.914 710.492 452.638 257.854 25.997.141 16.567.405 9.429.736 294.482 135.527 158.955 402.688 191.286 211.402 12.576.827 126.401 91.197 35.204 62.836 52.949 9.887 3.470.360 22.937 22.625 312 27.992 27.563 429 1.196.246 219.709 185.266 34.443 216.976 180.840 36.136 8.719.693 5.443.771 7.133.056 2.835.100 635.260 1.176.827 19.419 7.083.430 1.636.263 Kaynak: DİE Tablo 35. TR2 İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İstihdam Edilen Nüfus (2000) SANAYİ KOLU Ziraat, Avcılık Ormancılık ve Balıkçılık Madencilik ve Taş Ocakçılığı İmalat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su İnşaat Toptan ve Perakende Ticaret Lokanta ve Oteller Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Mali Kurumlar, Sigorta Taşınmaz Mallara Ait İşler ve Kurumları, Yardımcı İş Hizmetleri Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler İyi Tanımlanmamış Faaliyetler E Tekirdağ Kırklareli Edirne Çanakkale Balıkesir TOPLAM 50.665 36.354 48.508 63.940 127.346 326.813 K 66.270 43.789 48.896 69.200 142.202 370.357 E K E K E K E K E 978 44 54.983 22.318 680 93 12.216 157 21.196 186 6 20.133 8.470 762 60 4.580 59 10.766 1.357 11 11.801 4.175 317 27 5.829 96 14.294 1.385 64 15.093 4.660 585 52 8.369 101 14.436 2.812 102 32.143 4.929 931 80 19.194 328 36.209 6.718 227 134.153 44.552 3.275 312 50.188 741 96.901 K 4.647 1.641 2.245 2.570 6.199 17.302 E K E 7.453 408 4.220 3.565 182 1.812 4.907 194 2.775 5.446 298 2.920 12.052 621 7.253 33.423 1.703 18.980 K 2.166 918 1.296 1.196 2.852 E 43.734 28.398 42.146 39.836 62.688 216.802 K 9.211 4.497 7.038 6.861 15.539 43.146 E K 149 40 73 11 427 50 607 80 1.357 144 2.613 325 8.428 KAYNAK: DİE 2000 yılı nüfus sayım sonuçlarına göre TR2 bölgesinde bulunan 12 ve üzerindeki yaş grubuna giren 2.400.000 kişinin istihdam edilebilir durumda olan kısmı ise 1.450.505 kişi olarak tesbit edilmiştir. 10 alt sektöre ayrılan ekonominin tümünde belirtilen yılda çalışan istihdam edilen nüfus yaklaşık 1.377.000 kişi iken işsiz sayısı ise 73.500 kişi civarındadır. İstihdamın yaklaşık yarısı tarım, orman ve avcılık sektöründe iken onu sırasıyla toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler, imalat sanayi takip etmektedir. Tarım sektöründe istihdam edilenlerin %38,6’sı Balıkesir ilinde iken onu Çanakkale ve Tekirdağ takip etmektedir. İmalat sanayinde istihdam edilen 179.000 kişinin ise 77.000 kişisi Tekirdağ ilinde (%43) iken onu 37.000 kişi ile Balıkesir ili takip etmektedir. 49 İnşaat alt sektöründe de ilk sırayı Balıkesir ve Tekirdağ illeri almaktadır. Aşağıdaki tablonun kabaca değerlendirmesine göre bölgede istihdam edilen 1.377.000 kişinin %56,3’nün Balıkesir ve Tekirdağ illerinde istihdam edildiği anlaşılmaktadır. 12+yaş İşgücü İstihdam İşsiz Tablo 36. TR2 Bölgesi İşgücü Durumu (2000) TR2 TÜRKİYE Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek 2.400.042 1.242.081 1.157.961 51.724.194 26.040.972 1.450.505 936.679 513.826 28.544.359 18.379.819 1.376.959 889.866 487.093 25.997.141 16.567.405 73.546 46.813 26.733 2.547.218 1.812.414 Kadın 25.683.222 10.164.540 9.429.736 734.804 Kaynak: DİE Bölgede istihdam edilenlerin ülke genelindeki istihdam edilebilenler içindeki payı %5,3 düzeyindedir. Bölgede işsizlik oranı %5 iken Türkiye genelinde bu oran %9.9 yani yaklaşık iki katı kadardır. Bölgede yaşayan 12 yaş üstündeki erkeklerin %75,4’ü iş talep edip bunlarında 46.813’ü yani %5’i işsiz kalmış, geriye kalanı ise 889.866 kişi (%95) istihdam edilebilmiştir. TR2 bölgesinde iş isteyen kadın nüfus oranı daha düşüktür. Yaşayan 1.152.961 kadının ancak 513.826 ‘sı yani ancak %44,4’ü iş talebinde bulunmuştur. Bunların ise 487.093’ü yani %94,8 ‘i istihdam edilirken sadece %4,2’si (26.733 kadın) işsiz bulunmaktadır. Bölgede istihdam edilen kadınların çok büyük bir bölümünde (370.357 kişi) yani % 76‘sı tarım, orman ve avcılık sektöründe istihdam edildiği görülmektedir. Kadınların istihdam edildiği ikinci önemli sektör ise imalat sanayi olup burada yoğunlaşmış bulunmaktadır. 3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları Bölge illerinin sahip olduğu tarım arazileri ile buralarda uygulanan üretim deseni ve yukarıdaki fiziki sermaye kaynakları adlı tablo birlikte ele alınıp değerlendirildiğinde bu illerde mekanizasyon derecesinin ülke ortalamasının üstünde olduğu anlaşılmaktadır. Traktör gibi belirleyici zirai makinenin yanında ileri tarım tekniğinin uygulandığını gösteren sulama, kimyasal mücadele mücadele, tohum temizleme, silaj yapma, kimyevi gübre dağıtma, pnömatik ekim makineleri, süt sağım makineleri ve biçerdöver gibi alet makineleri varlığı bakımından ileri düzeyde olduğu sayılan bu araçların her birindeki payının %10’ların çok üzerinde olduğu görülmektedir. 50 Tablo 37. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Fiziki Sermaye Kaynakları Tarımsal alet ve makineler Karasaban Hayvan pulluğu Kulaklı traktör pulluğu Ark açma pulluğu Diskli traktör pulluğu Diskli anız pulluğu (Vanvey) Kulaklı anız pulluğu Dipkazan Toprak frezesi (Rotovatör) Rototiller Kültüvatör Merdane Diskli tırmık (Diskaro, Gobledisk vb.) Dişli tırmık Kombikürüm (Karma tırmık) Ot tırmığı Taş toplama makinası Toprak tesviye makinaları Set yapma makinası Toprak burgusu Hayvan ve traktörle çekilen ara çapa makinesi Hayvanla çekilen hububat ekim makinası Traktörle çekilen hububat ekim makinası Kombine hububat ekim makinası Pnömatik ekim makinası Üniversal ekim makinası Anıza ekim makinası Patates dikim makinesi Fide dikim makinası Çiftlik gübresi dağıtma makinası TR Türkiye 125 335 233 708 930 943 54 421 64 076 37 960 26 536 15 993 33 413 7 187 421 455 64 195 190 739 348 911 20 604 63 944 330 13 177 11 582 2 388 141 315 1 619 89 441 162 763 15 908 66 216 2 154 11 830 10 727 1 717 10 17 TR22 22 39 59 TR21 TR2 % Balıkesir Çanakkale Toplam Edirne Kırklareli Tekirdağ Toplam Genel Toplam 2 127 283 2 410 2 410 1,92 5 108 1 613 6 721 1 092 572 640 2 304 9 025 3,86 32 604 26 135 58 739 26 562 19 009 22 826 68 397 127 136 13,66 900 1 116 2 016 569 339 478 1 386 3 402 6,25 340 658 998 2 727 472 1 296 4 495 5 493 8,57 222 377 599 670 315 2 745 3 730 4 329 11,4 292 214 506 834 378 835 2 047 2 553 9,62 458 221 679 337 91 1 460 1 888 2 567 16,05 617 401 1 018 177 255 278 710 1 728 5,17 82 22 104 10 7 43 60 164 2,28 18 440 7 683 26 123 16 535 6 529 16 869 39 933 66 056 15,67 341 689 1 030 890 887 2 113 3 890 4 920 7,66 4 558 7 512 12 070 7 763 5 406 6 357 19 526 31 596 16,57 11 076 11 238 22 314 20 038 14 010 17 206 51 254 73 568 21,09 783 121 904 307 32 2 509 2 848 3 752 18,21 591 462 1 053 204 106 610 920 1 973 3,09 0 126 164 290 193 6 199 489 3,71 107 153 260 36 1 37 297 2,56 63 29 92 8 50 34 92 184 7,71 2 358 1 339 3 697 1 151 622 4 599 6 372 10 069 7,13 9 9 9 0,56 1 450 1 518 2 968 5 121 1 592 3 510 10 223 13 191 14,75 1 526 2 526 4 052 5 725 7 548 13 489 26 762 30 814 18,93 291 127 418 602 143 6 701 7 446 7 864 49,43 2 438 2 388 4 826 5 901 2 529 1 416 9 846 14 672 22,16 3 3 3 0,14 115 115 10 10 125 1,06 87 32 119 119 1,11 32 36 68 4 259 263 331 19,28 51 314 660 15,13 Kimyevi gübre dağıtma makinası 64 434 0,55 Orak makinesi 5 072 9,27 Biçer bağlar makinesi 8 999 29,25 Balya makinesi 193 963 1,54 Sapdöver harman makinası (Batöz) 10 084 1,66 Sap toplamalı saman yapma makinası 9 218 0,33 Saman aktarma-boşaltma makinası 16 627 1,43 Tınaz makinesi 46 417 2,43 Döven 15 794 1,26 Patates sökme makinesi 515 0 Kombina patates hasat makinesi 9 606 1,36 Pancar sökme makinesi 3 056 0,88 Kombina pancar hasat makinesi 2 155 0,09 Hayvanla çekilen çayır biçme makinesi 39 682 5,27 Traktörle çekilen çayır biçme makinesi 6 134 1,01 Motorlu tırpan 1 984 15,73 Ot silaj makinesi 6 327 11,81 Mısır silaj makinesi 164 0 Yer fıstığı hasat makinesi 31 0 Pamuk toplama makinesi 174 0 Yer fıstığı harman makinesi 5 603 0 Fındık harman makinesi 303 47,52 Ürün kurutma makinası 5 766 3,69 Mısır daneleme makinesi 542 10,15 Mısır hasat makinesi 122 38,52 Meyve hasat makinası 5 972 1,94 Ürün sınıflandırma makinaları (Selektör hariç) 4 092 13,25 Selektör (Sabit veya seyyar) 18 508 16,7 Yem hazırlama makinaları 354 0,85 Yem dağıtıcı römork 12 170 4,35 Sap parçalama makinası 580 927 11,37 Sırt pülverizatörü 16 281 3,66 Sedyeli pulverizatör, kombine atamizör 6 272 297 416 709 2 105 155 20 21 950 191 8 099 42 33 438 358 12 10 4 171 13 1 2 318 27 90 223 14 398 33 139 10 99 53 47 116 91 1 444 67 454 313 28 604 178 13 215 220 52 5 55 14 371 12 600 339 3 449 13 1 147 358 2 463 519 167 30 25 190 1 121 191 1 27 1 2 716 27 123 362 15 154 53 47 116 158 1 898 7 104 306 2 20 13 530 10 8 821 10 33 234 13 21 1 485 531 2 5 212 5 8 7 5 15 19 4 80 7 104 26 326 35 82 152 410 638 78 131 29 102 1 374 35 189 385 127 19 1 26 1 167 300 66 284 313 2 41 819 14 863 398 3 111 3 084 195 2 14 129 59 2 151 609 3 104 6 261 384 1 193 3 217 24 208 198 47 605 352 470 2 632 2 994 167 30 237 1 126 199 131 27 2 2 090 62 312 747 144 213 55 47 116 542 3 091 3 530 66 027 596 Kuyruk milinden haraketli pülverizatör Motorlu pülverizatör Tozatar Atomizör Santrifüj pompa Motopomp (Elektrik motorlu) Motopomp (Termik motorlu) Derin kuyu pompa Yağmurlama tesisi Damla sulama tesisi Krema makinesi Yayık makinesi Kuluçka makinesi Civciv ana makinası Süt sağma makinası (sabit) süt sağma makinası (Seyyar) Tarım arabası(Römork) Su tankeri (tarımda kullanılan) Kepçe (Tarımda kullanılan) Tarımsal mücadele uçağı Biçerdöver Traktör 229 497 72 618 34 671 103 812 92 359 147 909 197 888 95 604 188 258 124 036 253 086 234 950 978 1 511 5 618 109 728 966 596 171 469 21 441 57 11 721 997 620 11,19 7,79 2,8 9 7,63 5,42 21,49 4,89 17,67 5,63 0,58 0,52 5,11 6,22 18,92 33,43 12,1 7,27 18,07 5,26 21,53 11,29 2 689 1 232 470 1 629 1 660 4 586 14 210 1 205 4 879 713 491 460 45 91 701 9 805 32 291 5 830 799 2 198 33 481 KAYNAK: DİE 53 3 739 1 055 271 1 704 1 883 2 366 11 292 2 517 9 492 5 965 422 63 24 7 764 21 936 3 316 590 248 21 312 6 428 4 831 2 287 1 208 741 130 3 333 3 427 3 543 1 855 6 952 513 25 502 8 275 3 722 409 14 371 10 718 6 678 152 913 170 523 260 45 91 725 7 17 569 5 438 54 227 24 925 9 146 1 158 1 389 533 2 446 565 54 793 23 257 5 086 200 27 1 352 903 164 7 216 258 5 755 86 109 190 2 2 87 4 695 14 764 437 1 117 423 14 085 9 347 1 961 72 1 230 747 393 1 532 283 2 412 66 271 245 3 1 244 8 985 23 046 1 722 836 1 1 089 20 491 19 264 3 369 229 6 009 3 505 1 070 17 023 950 18 885 304 550 695 5 3 338 19 118 62 735 3 317 2 486 1 2 077 57 833 25 692 5 656 970 9 342 7 048 8 022 42 525 4 672 33 256 6 982 1 463 1 218 50 94 1 063 36 687 116 962 12 463 3 875 3 2 523 112 626 Tablo 38. TR2- İllere göre Traktör ve biçerdöver sayısı , 2003 Traktör Bölge illeri ve Türkiye Toplam-Türkiye Balıkesir Çanakkale Edirne Kırklareli Tekirdağ Bölge Toplamı Türkiye Yüzdesi Tek Akslı Beygir gücü Toplam 1-5 5+ 997 620 3 098 10 896 48 33 481 11 390 21 312 1 23 257 14 085 5 414 20 491 112 626 17 852 11,29 0,55 7,82 B i ç e r d ö v e r Paletli (Tırtıllı) İki Akslı 1-10 4 104 183 54 8 245 5,97 Beygir gücü 1124 25-34 35-50 51-70 21 155 78 621 459383 368 549 732 1 438 20 484 9 718 220 1 848 10 196 7 450 127 1 469 9 671 10 775 157 739 6 133 6 159 189 3 344 10 098 1 236 5 683 49 828 44 200 5,84 7,23 10,85 KAYNAK:DİE 54 11,99 Yaş grubu 71 + 51 668 878 1 142 1 214 889 6 440 10 563 20,44 146 1 1 2 1,37 Toplam 1-5 6-10 11-20 21+ 11 721 1 352 2 214 3 545 4 610 69 45 44 40 198 49 63 66 70 248 56 87 195 227 565 33 27 133 230 423 86 137 346 520 1 089 2 523 293 359 784 1 087 21,53 21,67 16,21 22,12 23,58 Yukarıdaki tabloda verilen bilgilerden, Türkiye traktör varlığının genelde %11,3’üne biçerdöver varlığının ise %21,5’ine sahip olan bölgenin özellikle yüksek güçlü traktörler ile yeni model biçerdövere de sahip olduğu anlaşılmaktadır. İşlenen tarım arazileri toplamı, işletme büyüklükleri dağılımı ile bölge illerinde uygulanan üretim modeli, ürün deseni gibi hususlar birlikte incelendiğinde söz konusu araçların genelde ekonomik optimumdan uzak biçimde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Tablo 39. TR2 Bölgesi Tarımsal Sanayi Tesisleri (2005) ÜRETİM SEBZECILIK VE BAHCEVANLIK (HER TURLU SEBZE URETIMI) TOHUM URETIMI(YAGLI TOHUMLAR HARIC)KALİBRASYONU MANTAR URETIMI TAVUK,CIVCIV(DAMIZLIK CIVCIV) YUMURTA(SOFRALIK YUMURTA,DAMIZLIK YUMURTA) ,PASTÖRİZE YUMURTA BAL,BAL DOLUMU,SÜZME BAL,POLEN PETEK BÜYÜKBAŞ HAYVAN BESİCİLİĞİ VE KESİMİ KÜÇÜKBAŞ HAYVAN BESİCİLİĞİ VE KESİMİ SIGIR VE DANA ETLERI KOYUN,KECI,KUZU,OGLAK ETLERI KUMES HAYVANLARI ETLERI DIGER ETLER (TAVSAN,YABAN DOMUZU,DEVEKUŞU VB.) PASTIRMA SUCUK SALAM SOSIS ETLER TUTSULENMIS,TUZLANMIS VE KURUTULMUS (FUME DIL,KAZ CIGERI VB.) KAVURMA ET URUNLERI DIGER SEKILLERDE KESILMIS VE HAZIRLANMIS (KIYMA,PIRZOLA,HAZIR ISKEMBE VB.) BUYUK BAS YAS DERILER BUYUK BAS SALAMURA,TUZLU,TUZLU KURU,HAVA KURUSU DERILER YENEN YAN URUNLER (ISKEMBE,CIGER,PACA,YUREK, KUYRUK IC YAGLARI VB.) PASTORIZE SUT SUT STERILIZE VE KONDANSE,TIBBİ SUT TOZU (YAGLI) SUT TOZU (YAGSIZ) SUT AROMALI-KAKAOLU PEYNIR BEYAZ PEYNIR KASAR BALIKESİR ÇANAKKALE EDİRNE 1 1 4 1 KIRKLARELİ TEKİRDAĞ BÖLGE TOPLAMI 2 1 1 2 3 6 8 1 9 22 1 4 1 24 5 9 1 1 2 1 1 2 10 1 10 6 1 1 1 8 1 8 5 1 1 1 1 11 4 4 4 5 2 1 5 1 2 5 2 2 1 7 2 2 2 2 1 3 3 3 14 2 25 2 1 1 1 5 1 5 1 2 74 27 1 2 32 10 8 78 22 55 1 2 1 1 1 1 36 20 1 2 1 1 43 22 32 19 2 10 3 7 2 3 263 110 PEYNIR ERITME,KREM PEYNIRLER DIGERLERI (LOR,COKELEK,TULUM VB.) PEYNİRALTI SUYU TOZLARI TEREYAGI KREMA KAYMAK DONDURMA YOGURT AYRAN KESILMIS SUT SUYU TOZU(MINERALLERDEN ARINMIS) DONDURMA GIRDISI,HAMUR YUMUSATICISI 4 36 4 17 5 2 10 48 24 NEKTAR MEYVE PULPLARI SIRALAR,SERBET,ŞURUP MEYVE(İŞLENMİŞ,DONDURULM UŞ) MEYVE KONSERVELERI,KOMPOSTO MEYVA AROMALI İÇECEK TOZU MEYVA AROMALI İÇECEK 6 20 9 1 9 12 1 3 10 1 3 18 9 4 1 3 2 12 70 6 37 31 5 38 133 69 10 20 9 1 11 1 3 1 1 2 1 5 1 1 1 1 1 1 4 3 5 1 4 4 1 SALCA SEBZELER(İŞLENMİŞ,DONDURU LMUŞ) SEBZE KONSERVELERİ,MANTAR KONSERVESİ,HAZIR YEMEK KONSERVESİ TURSULAR SEBZE SALAMURALARI,MANTAR SALAMURA,KAPARİ SALAMURA ZEYTIN (ISLENMIS YESIL ZEYTIN DAHIL) SEBZELER KURUTULMUŞ,KIYILMIŞ,TOZ HALİNE GETİRİLMİŞ 2 4 2 7 1 1 1 9 3 4 1 1 13 1 6 1 4 8 1 1 14 10 1 12 2 1 22 4 21 1 12 3 1 31 1 75 3 2 6 2 3 1 1 1 6 10 1 3 81 1 1 3 4 1 1 1 SEBZE KONSANTRE SEBZE YAĞI SOYA ET TABLET,SOYA KIYMASI VB. 2 1 16 7 1 DOMATES SUYU DOMATES KONSANTRESİ,PULP,PÜRESİ,ÖZ Ü MAYONEZ SEBZE SOSLARI (KETCAP),HARDAL VE SALATA SOSU 1 1 NAR EKŞİSİ HAZIR CORBALAR HAZIR YEMEKLER(TABLDOT YEMEK) 8 6 2 9 27 18 2 PEKMEZ MEYVE SULARI 6 8 1 1 UZUM -CEKIRDEKSIZ KURUMARMELAT VE RECELLER MEYVE SULARI KONSANTRE (NARENCIYE HARIC) 6 3 1 20 8 4 2 8 1 1 2 1 DONDURULMUŞ MANTAR 56 85 2 1 ŞALGAM SUYU BALIKLAR (İŞLENMİŞ,DONDURULMUŞ) BALIK KONSERVELERI DONDURULMUS KABUKLU VE YUMUSAKCALAR(SALYANGOZH ARİÇ) MARGARINLER (HIDROJENE YAG) YAG AYCICEK HAM YAG AYCICEK RAFINE 6 1 7 9 1 YAG SOYA HAM YAG ZEYTINYAGI RAFINE YAGLAR DIGER YENEN NEBATI (RAPITSA YAGI,ASPIRKOLZA VB.YAGLAR) KUSPELER YAG DON YAGI TAHIN UN BUGDAY UN MISIR UN YULAF UN CAVDAR UN PIRINC DİĞER HUBUBAT UNLARI,GALETA UNU KEPEK VE RAZMOL BONKALITE PASTA UNLARI,KEKUN,KEKMİKS DİĞER BAKLİYAT UNLARI PIRINC EKMEK VE EKMEK ÇEŞİTLERİ PIDE SIMIT HAZIR EKMEK KARIŞIMI MAYALI ÜRÜNLER(POAÇA,AÇMA,SANDV İÇ) IRMIK MANTI TARHANA 2 9 7 2 16 9 1 1 1 9 11 1 3 1 2 1 1 124 4 29 1 1 6 1 2 48 2 2 2 2 26 1 18 2 12 2 30 2 1 1 24 3 57 8 24 1 52 BOZA 7 50 41 3 9 3 7 2 1 154 5 5 19 1 9 57 2 5 168 5 3 4 1 40 1 1 27 2 39 1 3 24 116 2 11 17 1 4 2 4 36 10 1 1 3 82 430 9 42 2 4 2 51 4 13 1 135 2 3 2 5 5 7 7 2 2 1 1 1 1 1 1 5 3 5 1 13 15 5 6 16 8 70 4 3 5 3 24 7 1 1 8 4 28 7 199 8 51 92 1 11 KEK YAS VE KURU PASTALAR SUTLU MAMULLER,HAZIR SALEP 3 16 14 2 4 2 4 1 GOFRET HAZIR SANDVİÇ,SOĞUK SANDVİÇ KURABIYE 19 10 2 BISKUVI,DONDURMALI BISKUVI BOREK 4 4 YAG SOYA RAFINE YAG PAMUK HAM YAG ZEYTINYAGI HAM (NATUREL YAG) 2 4 YAG MISIROZU HAM YAG MISIROZU RAFINE 1 2 2 6 2 2 8 4 1 57 41 1 6 3 3 3 BAKLAVA HAZIR PASTA VE KEK KARIŞIMLARI,PASTA SÜSLERİ YUFKA KADAYIF HAMUR TATLILARI PEYNIR TATLILARI DONDURULMUŞ UNLU MAMÜLLER (PİZZA,MANTI,BÖREK) HAZIR TATLI,PUDİNG SEKER KRISTAL "TOZ SEKER" SEKER KUP "KESME SEKER" 9 1 3 2 6 8 1 3 1 1 6 2 1 4 6 2 2 6 4 11 LOKUM HELVALAR KAKAO AROMALI TOZ İÇECEKLER(NESQUİK VB.) ÇİKOLATALI MAMULLER(KOKOLİN,NUGAT,Ç OKOKREM VB) LEBLEBI LEBLEBİ ŞEKERİ CAY (PAKETLENMIS) FINDIK (KABUKSUZ) FINDIK (TUZLANMIS) FINDIK MAMULLERI (EZMELERI VB.)UNU BADEM (KABUKSUZ,KAVRULMUS,TUZL ANMIS) YER FISTIGI (KABUKSUZ,KAVRULMUS,TUZL ANMIS,ÇAM FISTIĞI) 2 11 3 30 19 3 1 2 3 4 11 4 3 3 7 3 5 4 1 2 2 3 1 1 2 1 10 12 26 2 9 1 3 2 1 3 8 3 6 1 3 9 1 2 2 3 12 3 3 12 11 1 5 SIRKE FINDIK (KABUKLU) 1 2 1 SUSAM(KAVRULMUŞ) KABAK CEKIRDEGI AYÇİÇEĞİ,AYÇEKİRDEĞİ,ÇİĞDE M KAHVE (KAVRULMUS,CEKILMIS),NESCA FE VB. 25 1 PUDRA SEKERI AKİDE ŞEKERİ ŞEKERLEME(SERT,YUMUŞAK,P ATLAYAN ŞEKER) 10 1 4 2 1 10 1 5 1 4 2 1 6 1 7 7 1 1 1 1 8 1 1 1 1 1 2 NİŞASTA MISIR,AMİJEL GLUTEN GLIKOZ 1 LAKTOZ MAYALAR 1 1 KABARTMA TOZU,KARBONAT,LİMON TUZU 1 1 1 1 1 1 FRUKTOZ BAHARATLAROGUTULMUS,AMBALAJLANMIS(KIRMIZI,KARABIBER,TARCIN,YE NIBAHAR,KIMYON VB.) TIBBİ BİTKİLERİN İŞLENMESİ VE AMBALAJLANMASI(ADAÇAYI,IH LAMUR,KUŞBURNU,PANASON,K EKİK,DEFNE 1 58 TUZ (İSTİHRAC SANAYİ DIŞINDA KALAN,YEMEKLİK) 4 1 1 MISIRÖZÜ KEDİ,KÖPEK MAMASI BADEM MAMÜLLERİ(EZME VB.) DONDURMA KÜLAHI GIDA SANAYİ KATKI MADDELERİ,ET YUMUŞATICI,GIDA BOYASI YEM BÜYÜKBAŞ,KÜÇÜKBAŞ,KARMA YEM KANATLI HAYVAN 1 1 1 2 29 14 2 8 1 YEM DIGER HAYVANLAR ICIN YEM ARPA EZMESI YALAMA TASI YEMLER OZEL (PROTEINLI,VITAMINLI) ET VE KEMIK UNU 6 3 1 SARAP "SISELI SOFRA SARABI" MADEN SUYU VE TABII SODALAR (SISELENMESI) MEMBA SULARI SISELEMESI 1 3 1 1 3 5 3 1 1 1 GAZOZ KOLALI GAZOZ MEYVALI GAZOZ SADE YUN YIKAMA VE AYIRMA,YAPAK YIKAMA YUMURTA KABI (VIOL) ZİRAİ İLAÇ AKTİF MADD.KÜLTÜR BİTKİLERİ BESLEYİCİ MADD.HERBİSİT ESTER,YABANCI OT İLACLAR HAYVANSAL ORJİNLİ ORGANİK GÜBRELER(KOMPOST VEYA SIVI) HAYVAN SAGLIGINDA KULLANILAN ILACLAR GIDA SANAYİ KATKI MADDELERİ,ET YUMUŞATICI,GIDA BOYASI SÜT GÜĞÜMÜ,YAYIK TRAKTOR TOHUM EKME MAKINASI (MIBZER) DISK-HARROW GUBRELEME MAKINA VE CIHAZLARI (KOMBINE MIBZERLER DAHIL) HASAT MAKINALARI (BICER,BICER TOPLAR,BICER BAGLAR,BICER DOGERLER,PANCAR SOKME MAKINASI VB) CAYIR,CIMEN BICME MAKINALARI SULAMA VE YAGMURLAMA TESISLERI 12 3 1 1 3 RAKI VOTKA SARAP "DOKME SOFRA SARABI" 7 1 1 KEMIK UNU DIGER YEM KATKI MADDELERI 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 62 21 2 1 1 1 3 1 3 3 1 20 17 29 20 1 1 3 2 2 2 2 4 6 4 3 4 1 1 1 2 2 1 1 1 2 6 1 1 3 1 1 1 2 2 1 1 4 3 3 1 3 7 11 1 1 4 7 3 7 5 5 1 59 3 4 TOHUM,HUBUBAT TEMIZLEME VE TASNIF MAKINALARI,KALIBRE MAKINASI DİĞER TARIM ALET VE MAK.VANVEY,SERA,EKİPMAN VE MAK.ROTAVATÖR TARIM MAKINA VE EKIPMANLARI PARCALARI,KAZAYAĞI,PULLUK BIÇAĞI TARIM ROMORKU TARIMSAL MUCADELE MAKINA VE EKIPMANLARI(ATOMIZERLER,P ULVARIZATORLER,ILACLAMA KOMPRESORU) TAVUKCULUK EKIPMANLARI SÜT SAĞMA MAKİNASI MEYVE VE SEBZE ISLEYEN MAKINALAR SUT ISLEME VE DONDURMA MAKINASI,YAYIK MAKINASI HUBUBAT TANELERININ OGUTULMESINE MAHSUS MAKINALAR (DEGIRMENLER) YEM URETME MAKINALARI VE TESISLERI GIDA MADDELERİNİN AMBALAJI,DOLUMU VE DEPOLANMASI 1 12 8 12 1 1 3 2 1 2 16 1 2 1 10 17 2 1 1 3 1 1 4 1 4 1 1 2 1 1 1 1 4 63 1362 TOPLAM Kaynak: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği 4 4 2 3 16 88 445 510 428 712 3457 TR2 Bölgesi illerinin sanayi tesisleri sayılarını gösteren tabloya bakıldığında Balıkesir ilinin 1362 tesis ile ilk sırayı aldığını, onu Tekirdağ, Çanakkale, Edirne ve Kırklareli illerinin izlediğini görmekteyiz. 60 Tablo 40. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde DSİ Sulamaları Birim Ön İncelemesi ve/veya Master Planı Tamamlanan Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri Planlaması Tamamlanan ha Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri Kesin Projesi Tamamlanan Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri İnşa Halinde Olan ha ha ha ha ha ha Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri 2004 ve 2005 Yılı Yatırım Programında Olan Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri İşletmede Olan ha ha ha Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri 2005 Yılı Proje Programında Olan Projeler Büyük Su İşleri Projeleri Küçük Su İşleri Projeleri DSİ Sulamaları Toplamı Topraksu kooperatifleri sulamaları (YAS) Kamu kuruluşlarına ait sulamalar (YAS) KHGM Sulamaları Halk Sulamaları Diğer Sulamalar Toplamı Genel Sulamalar Toplamı ha ha ha ha ha ha (brüt) (net) ha (brüt) (net) ha (brüt) (net) ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha Tekirdağ 50 (-) 50 3181 (%21) 3181 650 (%4) 650 11638 10003 (%75) 8843 7720 2795 2283 Kırklareli Edirne 26264 (%16) 23902 2362 84896 (%53) 83326 1570 12829 (%8) 9141 3688 2705 (%1) 362 2343 36089 30001 (%22) 17643 15400 18446 14601 45444 (%56) 44344 1100 7674 (%9) 5769 1905 28428 25374 (%35) 24457 22000 3971 3374 TR21 Alt Bölgesi 71758 (%28) 68246 3512 88077 (%34) 86507 1570 21153 (%8) 14910 6243 2705 (%1) 362 2343 76155 65378 (%29) 50943 45120 25212 20258 15519 162783 81546 259848 8197 16265 24462 39981 12304 18457 30761 193544 7854 12502 20356 101902 28355 47224 75579 335427 Kaynak: DSİ 61 Çanakkale Balıkesir TR22 Alt Bölgesi 780 800 1580 780 3743 800 10224 1580 13967 3743 3419 3419 32021 10224 3958 3791 167 24946 13967 7377 7210 167 56967 2923 18122 1766 33389 4689 51511 18122 20356 33389 42762 51511 63118 17489 39528 57017 2867 3234 6101 3743 3743 70748 379 21224 17365 38968 109716 95 95 108936 4970 150 15789 38816 59725 168661 3838 3743 95 179684 5349 150 37013 56181 98693 278377 Yukarıdaki tabloda; bölgede master planı, planı, kesin projesi tamamlanan, sulama tesisleri ile halen inşaatı devam etmekte olan son iki yılda programa alınan ve işletmede olan tüm DSİ sulama tesislerine ilave olarak kamu ve özel kuruluşlara ait yer altı sulamaları, KHGM sulamaları, halk sulamaları ve diğer sulama türleri dahil tüm sulanabilir alanlar toplam iller üzerinden verilmiştir. Bu bilgilere göre bölge genelinde 613.804 hektar arazi sulanıyor veya bu alanın tümü yakın gelecekte sulanabilecek demektir. Bu miktarın yaklaşık %71,6’sını oluşturan 439.532 hektar DSİ tarafından yapılan tesislerce sulanırken %10,6’lık kısmını KHGM sulama tesisleri ve 103.405 hektarlık bir sahayı da (%16,8) halk sulamalarının oluşturduğu görülmektedir. Türkiye genelinde olduğu gibi bölge illerinde de tarımsal sulamanın olması gereken düzeylerde olmadığı bariz şekilde görülmektedir. Bölge illeri arazi sulama tesislerinin suladığı alanlar itibariyle değerlendirildiğinde ise en az sulama tesisine sahip ilin Tekirdağ olduğu, payının da bölgede sulanan toplam 613.804 hektarlık alanın sadece %6,5’i olduğu görülür. En fazla sulama sahasına sahip il Edirne olup bunu Balıkesir, Çanakkale ve Kırklareli takip etmektedir. Sulanan sahaların toplamı işlenen araziye oranlanması halinde yine en olumsuz tablonun Tekirdağ’da olduğu anlaşılmaktadır. Bu açıdan durum daha da kötüleşmektedir. Tablo 41. TR2 Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005) Tekirdağ GIDA Kırklareli Edirne Çanakkale Balıkesir Planlama ve Kesin Projesi Tamamlanan - 2 mes.mah 1 mes.mah Adet 4 8 4 4 13 568,6 ha 1336,4 ha 288 ha 2300 ha 130089 ha İnşa Halinde Olan - 49 mes.mah - Adet 1 7 - 8 12 320 ha 46969 ha - 34050 ha 5190 ha 36 mes.mah 41 mes.mah 39 mes.mah 71 144 68 121 88 13729 ha 54413 ha 11469 ha 16530 ha 38928 ha Alan (Ha) - Meskun Mahal Alan (Ha) - Meskun Mahal İşletmede Olan Adet Alan (Ha) - Meskun Mahal 4 mes.mah 13 mes.mah 4 mes.mah 13 mes.mah 59 mes.mah 55 mes.mah * Kaynak : DSİ 2005 yılı itibariyle DSİ tarafından bölge illerinde 28’i inşa halinde 88’ide işletmede olan toplam 1160 adet taşkın koruma ve ıslah amaçlı proje uygulanmıştır. Ayrıca 33 adet tesisinde planlanan ve kesin projesi tamamlanmış bulunmaktadır. Bunlar ile de ilave 134.599 hektar alan korunup, ıslah edilecektir.Bölge illerinde halen uygulanan 188 adet koruma ve ıslah projesi ile 135.069 hektarlık alan koruma altına alınmış bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere, TR2 bölgelerinde ilk olarak yapımına 1966’da başlanan Simav’daki Çaygören barajından bu yana farklı amaç ve kullanımları olan 27 adet baraj inşa edilmiş bulunmaktadır.Bunların toplam gövde hacimleri 57.901.000 m3 olup normal su kotundaki göl hacimleri toplamları ise 2467,38 hm3’tür. Normal su kotunda göl alanları toplamı 157.81 km2 olan söz konusu 27 barajın toplam sulama alanları ise 257.007 ha’dır. Bu barajların sadece ikisinden elektrik üretilmektedir.Yıllık enerji miktarı ise 113 GWh’dır. Barajların illere dağılım sıralaması ise Balıkesir (9), Çanakkale (8), Edirne (5), Kırklareli (3) ve Tekirdağ (2) şeklindedir. 62 Tablo 42. Bölgemizdeki İşletme Halindeki Baraj Bilgileri Baraj Adı Barajın Yeri Amacı Akarsu Balıkesir Simav MADRA Balıkesir GÖNEN Balıkesir İnşaatın (başlamabitiş) yılı Gövde dolgu tipi Gövde hacmi m3 Yükseklik (talvegden) Normal su kotunda göl hacmi ( hm3 ) Normal su kotunda göl alanı (km2) Sulama alanı (ha) 130,00 7,25 17.208 1966 -1971 Toprak 3.412.000 52.50 m Madra Sulama, Taşkın kontrolü, İçme-kullanma ve sanayi suyu temini Sulama 1991-1997 Kaya 3.120.000 86.00 m 79,40 2,68 10.185 Gonen Sulama, Enerji, Taşkın kontrolü 1986 -1996 Toprak+Kaya 2.357.000 70.00 m 164,00 14,00 17.553 Balıkesir Kocadere 1986 - 1990 Toprak 1.200.000 47.00 m 164,56 9,60 1.700 ÇAMKÖY Balıkesir Ayitlidere Sulama, İçme - kullanma ve sanayi suyu temini Çevre koruma 1987 - 1991 Toprak 1.155.000 40.00 m 8,70 0,69 SARIBEYLER Balıkesir Yağcılı Sulama 1980 -1985 Toprak 548.000 35.00 m 15,60 1,37 1.750 Çanakkale Akcin Sulama 1986 -1996 Toprak 3.598.000 40.50 m 86,50 5,85 15.800 ATİKHİSAR Çanakkale Sarıçay Sulama, Taşkın kontrolü 1967 -1973 Toprak 1.990.000 37.20 m 40,00 3,30 5.200 BAKACAK Çanakkale Kocacay Sulama,Taşkın kontrolü 1991 - 1998 Kaya 1.889.000 48.00 m 139,00 7,74 9.100 Çanakkale Büyükdere 1977 - 1983 Toprak 560.000 33.00 m 14,00 1,35 700 TAYFUR Çanakkale Tayfur Sulama, İçme -Kullanma ve sanayi suyu temini İçme-kullanma ve sanayi suyu temini 1980 -1985 Toprak 296.000 33.25 m 4,36 0,47 SULTANKÖY Edirne Manastir Sulama 1987 -1993 Toprak 1.762.000 27.00 m 26,01 3,37 7.773 Edirne Davent 1967 -1972 Toprak 1.249.000 34.10 m 65,68 6,20 4.428 SÜLOĞLU Edirne Süloğlu Sulama, Taşkın kontrolü, İçme-kullanma ve sanayi suyu temini Sulama, Taşkın kontrolü 1975 - 1980 Toprak 907.000 48.75 m 33,00 2,88 3.986 ALTINYAZI Edirne Basamaklar Sulama, Taşkın kontrolü 1965 -1967 Toprak 725.000 21.50 m 30,80 4,25 7.730 Kırklareli Seytandere 1985 -1995 Toprak+Kaya 2.090.000 62.00 m 112,30 6,25 9.050 KAYALIKÖY Kırklareli Teke Sulama, Taşkın kontrolü, İçme-kullanma ve sanayi suyu temini Sulama, Taşkın kontrolü 1981-1986 Toprak+Kaya 1.629.000 68.70 m 149,89 10,20 14.716 ARMAĞAN Kırklareli Kocadere Sulama 1986 - 1997 Kaya 1.517.000 57.50 m 51,00 3,00 5.623 KARAİDEMİR Tekirdağ Karaidemir Sulama, Taşkın kontrolü 1975 - 1980 Toprak 2.641.000 25.00 m 120,30 15,50 11.840 1435,10 105,95 144.342 ÇAYGÖREN İKİZCETEPELER BAYRAMİÇ GÖKÇEADA KADIKÖY KIRKLARELİ TOPLAM Kaynak: DSİ 63 32.645.000 Yıllık Güç içmesuyu MW (hm3) Yıllık Üretim GWh 1 11 72 1 2 2 4 82 47 Tablo 43. Bölgemizdeki İnşa Halindeki Baraj Bilgileri Baraj Adı Barajın Yeri Balikesir Amacı Akarsu Kocacay Sulama, Enerji, Taşkın kontrolü İnşaatın (başlamabitiş) yılı Gövde dolgu tipi Gövde hacmi m3 Kum + Çakıl 1993 MANYAS Yükseklik (talvegden) Normal su kotunda göl hacmi ( hm3 ) 74.00 m 3.155.000 Normal su kotunda göl alanı (km2) Sulama alanı (ha) Yıllık Güç içmesuyu MW (hm3) 48.800 20 MW 16,8 393,40 UMURBEY Balikesir Umurbey Sulama 1995 Kum+Çakıl 1.900.000 54.00 m 24,56 0,61 2.445 HAVRAN Balikesir Havran Sulama + Taşkın kontrolu 1995 Kaya 1.100.000 63.50 m 66,50 3,15 3.530 TAŞOLUK Çanakkale Cinarcik Sulama 1995 Kaya 1.950.000 65.00 m 88,00 3,8 7.924 BAYRAMDERE Çanakkale 1998 Zonlu Kaya 18,45 0,94 AYVACIK Çanakkale Sulama, taşkın kontrol 1998 Kaya 1.000.000 611.000 56.00 m 43.00 m 30,00 2,66 1.050 3.900 HAMZADERE Edirne Off-stream Sulama 1998 Zonlu Kaya 11.350.000 26.60 m 207,37 13,8 34.356 Tekirdag Kocadere Sulama, İçme- kullanma ve sanayi suyu temini 1996 Toprak ÇOKAL Karanlikdere Sulama, İçme ve Kullanma Suyu Tuzla TOPLAM Kaynak : DSİ 64 61.60 m 10,1 4.370.000 204,00 25.436.000 1032,28 Yıllık Üretim GWh 66 14 10.660 51,86 112.665 14 20 66 Gölet ve Sulamalar Tablo 44. TR21 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları Sıra No Gölet Adı İşletmeye Açılanlar İli Tipi Amacı Yüksekliği (m) 1** 2** 3** 4 5 6 7*** Merkez-Korucuköy Merkez-Eskikadın Merkez-B.Doğanca Merkez-Uzgaç Merkez-Keramettin İpsala-Kumdere İpsala-Y.Karpuzlu Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Zon.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Sulama Sulama Sulama Sulama Sulama Sulama Sulama Temelden 12,50 17,00 12,90 27,13 25,00 16,55 11,50 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17*** Keşan-Dokuzdere Keşan-Mercan Keşan-Muzalıdere Keşan-Mecidiye Keşan-Kocadere Keşan-Koruklu Keşan-Boztepe Keşan-Kavakdere Keşan-Kadıköy Keşan-K.Doğanca Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Taş.Sul Sulama 30,20 23,30 18,65 21,40 23,75 18,30 17,80 19,65 23,60 15,75 Dolgu Hacmi (hm3) Depola ma Hacmi (hm3) Talvegden 11,00 14,00 10,90 16,50 23,00 10,60 10,00 0,044 0,045 0,040 0,220 0,200 0,028 0,659 0,380 0,252 0,330 1,500 2,125 0,279 44,10 24,20 19,80 13,65 18,40 16,75 16,30 12,80 15,00 16,10 12,75 0,345 0,093 0,085 0,173 0,256 0,097 0,058 0,100 0,230 0,446 4,020 3,523 0,970 1,400 3,712 0,588 0,752 1,343 0,820 2,250 18 Keşan-Çamlıca Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 18,17 15,17 0,050 0,670 19 Keşan-Beğendik Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 14,93 11,93 0,077 0,729 20 Meriç-Merkez Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 18,00 14,80 0,045 0,750 21 Meriç-Kavaklı Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 12,50 10,00 0,026 0,199 22 Meriç-Küpdere Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 15,10 12,08 0,062 0,504 23 Meriç-K.Doğanca Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 17,10 11,30 0,086 0,653 24 U.Köprü-Kavacık Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 14,37 12,07 0,067 0,624 25 U.Köprü-Başağıl Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 16,90 14,40 0,089 1,412 26 U.Köprü-Beykonak Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 21,00 16,00 0,145 1,163 (**) Sulama Şebekesi inşaa edilmemiştir. (***) Sulama inşaatları devam ettiğinden sulama sahaları toplama dahil edilmemiştir. 65 Faydası Brüt 56,00 36,00 42,00 266,00 655,00 27,80 2868,00 İşletmeye Açıldığı Yıl Sulama (ha) Net 47,00 30,00 36,00 225,00 480,00 24,00 2426,00 (*) (*) 97,00 217,00 381,00 76,00 66,00 135,00 69,00 472,00 150 ha işletmede 99,00 103,00 82,00 28,00 60,60 60,70 53,00 78,00 70,60 (*) (*) 82,00 200,00 320,00 58,00 57,00 115,00 60,00 382,50 86,00 91,00 70,00 24,00 50,00 51,00 45,00 66,00 60,00 1979 1979 1979 2001 1990 1987 Sulama İnşaatı Devam Ediyor 1976 1987 1984 1982 1981 1986 1986 1984 1994 Sulama İnşaatı Devam Ediyor 2003 2004 1975 1989 1990 1992 1971 1978 1986 Sıra No Gölet Adı İli Tipi Amacı Yüksekliği (m) Dolgu Hacmi (hm3) Depolama Hacmi (hm3) Temelden Talvegden 27 28 29 30 31 32*** İşletmeye Açılanlar U.Köprü-Kurtbey U.Köprü-Bülbüldere U.KöprüDeğirmenci U.Köprü-Yağmurca U.Köprü-Gazihalil U.KöprüÇiftlikköy Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Edirne Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Hom.Top.Dol. Sulama Sulama Taş.Sul. Sulama Sulama Sulama 17,65 15,58 20,70 26,00 23,00 16,95 14,15 15,08 15,80 24,00 15,00 14,45 0,16 0,10 0,273 0,119 0,09 0,056 3,256 1,391 7,480 0,564 0,300 0,430 U.KöprüKavakayazma Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 19,30 11,30 0,130 1,180 Havsa-Osmanlı Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 18,40 14,15 0,068 0,693 Enez-Çavuşköy Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 23,20 21,00 0,059 2,202 Keşan-Y.Muhacır Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 20,30 17,30 0,068 0,417 Keşan-Karasatı Edirne Hom.Top.Dol. Sulama 18,00 16,05 0,095 0,960 Merkez-Üsküp Kırklareli Zon.Top.Dol Sulama 23,20 22,00 0,180 1,240 B.Eski-Sofuhalil Kırklareli Hom.Top.Dol Sulama 15,14 12,14 0,045 0,500 L.Burgaz-Sarıcaali Kırklareli Hom.Top.Dol Sulama 20,50 12,70 0,112 0,867 L.Burgaz-Ahmetbey Kırklareli Hom.Top.Dol Sulama 17,50 8,50 0,170 0,870 Merkez-Bıyıkali Tekirdağ Hom.Top.Dol Sulama 23,20 21,70 0,186 3,589 Çorlu-Ulaş Tekirdağ Hom.Top.Dol Hay.Sul. 13,60 10,60 0,041 0,247 Çorlu-Türkmenli Tekirdağ Hom.Top.Dol Sulama 29,80 26,80 0,720 15,290 H.Bolu-Bayramşah Tekirdağ Hom.Top.Dol Sulama 18,50 15,50 0,086 1,911 H.Bolu-Temrezli Tekirdağ Hom.Top.Dol Sulama 19,00 17,00 0,145 0,954 Şarköy-Merkez Tekirdağ Hom.Top.Dol İçme 25,85 19,20 0,187 0,928 Muratlı-İnanlı Tekirdağ Hom.Top.Dol Sulama 21,10 16,00 0,052 0,612 Malkara-Balabancık Tekirdağ Hom.Top.Dol Hay.Sul. 9,25 7,25 0,340 0,450 Saray-Güneşkaya Tekirdağ Hom.Top.Dol Hay.Sul. Regülatörü TOPLAM 7,325 122,108 (*) Keşan Sulaması içinde yer almaktadır. (**) Sulama Şebekesi inşaa edilmemiştir. (***) Sulama inşaatları devam ettiğinden sulama sahaları toplama dahil edilmemiştir. KAYNAK:DSİ 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47** 48 49** 50 66 Faydası İşletmeye Açıldığı Yıl Sulama (ha) Brüt Net 234,00 89,00 476,00 85,00 30,15 47,80 198,00 75,00 330,00 72,00 26,33 40,00 150,68 76,35 223,00 42,40 101,40 166,00 56,00 128,00 61,27 302,00 23,50 515,00 145,00 125,00 53,00 222,00 128,00 66,00 195,00 36,00 89,00 143,00 45,00 108,00 52,00 255,00 21,00 345,00 123,00 117,00 47,00 177,00 6213,45 5075,33 1975 1978 1979 1994 2004 Sulama inşaatı devam ediyor 2000 1994 1986 1995 1996 1990 1986 1992 2001 1987 1987 2001 1979 1994 1980 1983 2001 1968 Tablo 45. TR22 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları TESİSİN ADI Antimon göleti Hacı Hüseyin göleti Merinos çiftliği göleti Halkapınar göleti Karakol göleti İbirler göleti Karacaören göleti Alidemirci göleti Kocabey göleti Değirmenli göleti Söve göleti Soğuksu göleti Ovacık göleti Şahinburgaz göleti Kocaavşar göleti Şamlı göleti Kavaklı göleti Korucu göleti Armutalan göleti Balıkesir il toplamı Uzunhızırlı göleti Çan-Koyunyeri göleti Fındıklı göleti Alpagut göleti Uluköy göleti Küçüklü göleti Kozçeşme göleti Çanakkale il toplamı DSİ XXV.Bölge Toplamı İLİ Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Çanakkale Çanakkale Çanakkale Çanakkale Çanakkale Çanakkale Çanakkale Fayda ha (net) 141 70 100 100 133 424 102 169 90 273 188 127 81 79 270 297 162 126 108 3 040 300 398 65 200 285 752 695 2 695 5 735 İşletmeye Açıldığı Yıl 1963 1971 1984 1985 1985 1986 1989 1989 1991 1992 1993 1994 1994 1995 1995 1997 1997 2003 2005 3234 ha (brüt) 1966 1989 1991 1992 1994 1997 1998 2 867 ha (brüt) 6 101 ha (brüt) Kaynak: DSİ Tablolara bakıldığında, TR21 alt bölgesindeki 50 adet göletin net suladığı alan 5.075,33 ha ve TR22 alt bölgesindeki 26 adet göletin net suladığı alan da 5.735 ha olarak görülmektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesinde toplam 76 gölet ile 10.810,33 ha alan sulanmaktadır. TR2 bölgesinde Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce yürütülen toprak-su çalışmalarına ilişkin özet bilgiler tablo verilmiştir. Buna göre bölgede toplam olarak 89.473 hektar olan sulamaya açılmıştır. Bunun 26.072 hektarlık kısmı ise yer altı sulamaları şeklinde gerçekleştirilmiştir. 67 Tablo 46. TR2 Batı Marmara Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları (2005) Tekirdağ Gölet (Ha) Yerüstü (Ha) Yer Altı (Ha) Toplam (Ha) Toprak Muhafaza (Ha) Tarla İçi Genel Hizmetleri (Ha) Drenaj ve Toprak Islahı (Ha) Arazi Toplulaştırma (Ha) His Göleti (Adet) 6.550 1.699 8.360 16.609 Kırklareli Edirne TR21 4.664 3.716 14.930 3.345 12.926 17.970 5.644 5.917 19.921 13.653 22.559 52.821 794 536 519 1.706 3.790 3.564 606 2.030 887 300 43 96 Balıkesir 1.511 8.842 5.446 15.799 1.849 2.049 8.528 14.024 TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi 12.020 13.531 8.128 16.970 705 6.151 20.853 36.652 28.461 34.940 26.072 89.473 Çanakkale 238 2.287 4.136 14.205 8.514 22.719 36.743 6.200 9.474 17.450 26.924 33.124 8.528 9.715 9.118 8.074 17.192 26.907 86 225 2 - 2 227 Kaynak : Köy Hizmetleri İl Müd. 26.907 hektarlık arazi toplulaştırması yapılan bölgede 227 adet Hayvan İçme Suyu Göleti 33.124 hektarlık sahanın drenaj ve ıslah çalışması yapılmıştır. Ayrıca tüm bunlara ilave olarakta 36.743 hektar sahanın tarla içi genel hizmetleri ve 4136 hektarında toprak muhafaza çalışması yapılmıştır. 3.5. Finans Kaynakları - AB Kaynakları - DB Kaynakları - DPT Kaynakları - İl Özel İdareleri - Banka Kredileri Tekirdağ ili Tarım İl Müdürlüğü tarafından kullanılan özel idare kaynağı 2000 yılı 23.400.000.000 TL, 2001 yılı 70.220.754.000 TL, 2002 yılı 220.897.160.656 TL, 2003 yılı 408.069.440.000 TL, 2004 yılı 795.915.000.000 TL ‘dir. Genel Bütçe ve Özel İdare dışındaki diğer kaynaklardan yapılan harcamalar 2000 yılında 441.300.000.000 TL, 2001 yılında 279.523.430.000 TL, 2002 yılında 116.744.340.000 TL, 2003 yılında 76.375.484.000 TL, 2004 yılında 6.731.500.000 TL’dir. Edirne ilinde Tarım İl Müdürlüğü tarafından kullanılan Özel İdare kaynağı 2002 yılı 1.666.425.461.736 TL, 2003 yılı 1.509.423.100.000 TL, 2004 yılı 590,60 YTL’dir. Kırklareli ilinde Tarım İl Müdürlüğü tarafından kullanılan Özel İdare kaynağı 2001 yılında 25.529,53 YTL, 2002 yılında 303.950,25 YTL, 2003 yılında 400.301,65 YTL, 2004 yılında 238.996,60 YTL ve 2005 yılında 369.225,30 YTL’dir. SYDF harcamaları 2002 yılında 29.000 YTL, 2003 yılında 68.841,25 YTL ve 2004 yılında 113.890,24 YTL’dir. Balıkesir ilinde Tarım İl Müdürlüğü tarafından kullanılan Özel İdare kaynağı 2001 yılında 94.724,00 YTL, 2002 yılında 23.286,00 YTL, 2003 yılında 457.031,00 YTL, 2004 yılında 588.546,00 YTL’dir. 68 Çanakkale İl Müdürlüğü tarafından kullanılan özel idare kaynağı 2000 Yılı 80 Milyar, 2001 Yılı 69 Milyar, 2002 Yılı 27 Milyar, 2003 Yılı 128 Milyar, 2004 Yılında 473 Milyar TL olmuştur. AB katılım öncesi uyum fonlarından Interreg III/A Türkiye-Yunanistan Sınır ötesi işbirliği geliştirme programı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın Çanakkale dahil 16 ilde uygulayacağı Dünya Bankası Tarım Reformu Uygulama Programı (ARIP) gibi diğer bakanlıklar ve kurumların kullandırdığı çeşitli fonlardan sağlanabilecek kaynaklardan yararlanabilme oranını hazırlanan projelerin olgunluğu yani uygulamaya ne kadar hazır olduğuna bağlı olmaktadır. Her programdan 2 milyon € kadar fon alınabileceği düşünülebilir. AB kaynaklarından henüz kullanılmamıştır. Sosyal yardımlaşma ve dayanışma fonundan kullanılan kaynaklar şöyle olmuştur: 2000 yılında Çan, Eceabat, Lapseki İlçelerimizde uygulanan 8 projede Toplam 43,8 Milyar- TL, 2001 yılında Gelibolu, Çan, Eceabat ve Ayvacık ilçelerimizde uygulanan 9 projede toplam 50 Milyar-TL, 2002 yılında Ayvacık, Bayramiç, Çan, Gelibolu, Ezine ve Lapseki İlçelerimizde uygulanan 19 projede toplam 281.4 Milyar TL, 2003 yılında Ayvacık, Çan, Bayramiç ve Gelibolu ilçelerimizde uygulanan 6 projede 276.5 Milyar TL kaynak kullanılmıştır, 2004 Yılı çalışmaları devam etmektedir. BÖLÜM 4 – BÖLGENİN MEVCUT TARIMSAL DURUMU 4.1. Arazi Dağılımı 4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı Tablo 47. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı Alt Bölgeler Tarım Alanı Çayır-Mera Orman Tarım Dışı Toplam ve İller Fundalık Alan Yüzölçümü ha. % ha. % ha. % ha. % ha. % 392.778 63 31.629 5 104.762 17 92.618 15 621.778 100 Tekirdağ 380.262 61 81.279 13 104.228 17 61.826 10 627.595 100 Edirne 268.311 41 73.853 11 239.350 37 73.486 11 655.000 100 Kırklareli 1.041.351 55 186.761 10 448.340 24 227.930 12 1.904.383 100 TR21Alt Böl. 510.456 35 210.014 14 675.010 47 57.334 4 1.452.814 100 Balıkesir 359.514 37 63.011 7 525.124 54 26.041 3 973.690 100 Çanakkale TR22Alt Böl. 869.970 36 273.025 11 1.200.134 50 83.375 3 2.426.504 100 TR2 Batı 1.911.321 44 459.786 11 1.648.474 38 311.305 7 4.330.887 100 Marmara 7,08 2,24 7,93 3,05 5,52 TR2/ TR (%) T Ü R K İ Y E 26.968.000 34 20.500.000 26 20.763.000 26 10.184.700 13 78.355.700 100 Kaynak: DİE (2003) TR2 Batı Marmara Bölgesinde toplam yüzölçümün %44’ünü tarım alanları teşkil etmektedir ve bu oran ülke ortalamasının %10 oranında üstündedir. Alt bölgeler bazında ise TR21 %55 ile yüksek bir oranda tarım arazisine sahiptir, TR22 alt bölgesinin tarım alanı %36 oranındadır ve bölgemiz özellikle tarla alanları açısından Türkiye ortalamalarının üzerinde bir alana sahiptir. Çayır mera alanlarına baktığımızda ise, TR2 Batı Marmara Bölgesindeki %11 oranının ülke ortalamasının yarısının da altında olduğunu ve bölgenin çayır mera alanlarından yoksun olduğunu görmekteyiz. Bunun yanı sıra, TR2 Batı Marmara Bölgesi %38 oranla, ülkenin orman ve fundalık alanı bakımından varlıklı bölgelerinden biridir ve bu oran %26 olan ülke ortalamasının bihayli 69 üzerindedir. Bölge içerisinde TR22 Alt Bölgesi orman bakımından oldukça zengindir ve toplam alanın yarısı orman ve fundalıktır. TR21 Alt Bölgesi %24 oranıyla Türkiye ortalaması düzeyinde ormana sahiptir. Tarım dışı alanlar karşılaştırıldığında ise, Türkiye’deki oranın %13, TR2 Batı Marmara Bölgesinin ise %7 olduğunu görmekteyiz. Sonuçta; TR2 Batı Marmara Bölgesi’nin, tarımsal üretim açısından önem taşıyan tarım alanı varlığı itibariyle zengin ve ülke ortalamasının üzerinde oduğu, hayvancılık açısından önem taşıyan çayır mera alanı kaynakları itibariyle zayıf ve ülke ortalamasının gerisinde olduğu, orman, fundalık alan bakımından da ülke ortalamasının önünde olduğu görülmektedir. Ayrıca, bölgemizin tarım dışı alanlarının, ülke ortalamasının gerisinde olması tarımsal üretim açısından önemli avantaj sağlamaktadır. 4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetine Göre Dağılımı Ana madde, iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamanın etkisi ile çeşitli büyük toprak grupları oluşmuştur. Büyük toprak gruplarının yanısıra toprak örtüsünden ve profil gelişmesinden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Toprakların kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup, toprak verimlilik durumu ve sınıflandırmaları I. sınıftan VIII. sınıfa doğru giderek azalmaktadır. İlk dört sınıf arazi, iyi bir toprak idaresi altında bölgeye adapte olmuş kültür bitkileri ile orman, çayır-mera bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirme yeteneğine sahiptir. V., VI. ve VII. sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. Bunlardan V. ve VI. sınıflarda, toprak ve su koruma önlemleri alındığı takdirde bazı özel bitkiler de yetiştirilebilir. VII. sınıf arazilerde çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alınabilirse de, mevcut piyasa şartlarında elde edilecek ürün miktarı yatırım harcamalarını karşılayamaz. TR2 Batı Marmara Bölgesine ait arazi kullanım kabiliyet sınıfına göre toprak dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Arazi kabiliyet sınıflarına göre dağılımda I - IV. sınıf topraklar tarımsal üretimde kullanılan işlemeli tarıma uygun arazileri, V - VIII. sınıf topraklar işlemeli tarıma uygun olmayan arazileri göstermektedir. Tablo 48. TR2’de Arazi Kullanım Kabiliyet Sınıfına Göre Toprak Dağılımı TR2 Batı TR2 / Arazi Yetenek Toprak TR21 TR22 Marmara TR Türkiye Ordoları Sınıfı Bölgesi (%) 181.276 85.305 266.581 I 5,34 4.987.705 732.182 231.959 964.141 14,47 6.663.877 İşlemeli Tarıma II Elverişli 502.686 144.571 647.257 III 9,00 7.193.839 143.184 160.966 304.150 IV 4,13 7.364.506 Toplam 1.559.328 622.801 2.182.129 8,33 26.209.927 739 1.490 2.229 125.967 V 1,77 İşlemeli Tarıma 195.525 412.702 608.227 10.752.602 VI 5,66 Elverişli Olmayan 137.751 1.349.134 1.486.885 VII 4,17 35.698.154 Tarım Dışı Arazi 11.030 40.372 51.402 VIII 1,01 5.113.050 Toplam 345.045 1.803.698 2.148.743 4,16 51.689.773 Tasnif Dışı Arazi + Su Kaynakları 12.829 25.828 38.657 0,91 4.228.621 Genel Toplam 1.917.202 2.452.327 4.369.529 5,61 77.899.700 Kaynak: DİE (2003) TR2 Batı Marmara Bölgesinde özellikle TR21 Alt Bölgesinde II. sınıf tarım arazilerinin fazlalığı dikkat çekmektedir. Türkiye’nin toplam işlemeli tarıma elverişli olan I, II, III ve IV. Sınıf arazileri içerisinde TR2 Batı Marmara Bölgesinin payı % 8,33 ile Türkiye ortalamasının 70 üzerindedir. İşlemeli tarıma elverişli olmayan V, VI, VII ve VIII. sınıf arazilerde bu oran % 4,16 ile ortalamanın altındadır. Tasnif dışı arazi ve su kaynakları Türkiye toplamının % 0,91’ i seviyesindedir. 4.2. Sulama Potansiyeli (Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu); Tablo 49. TR 2 Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu Devlet Sulaması Toplam Tarım Sulanabilir Halk (ha.) Sulama Alt Bölgeler Arazisi Arazi Sulaması Potansiyeli KHGM DSİ (ha.) (ha.) (ha) (ha) Tekirdağ 392.778 193.450 16.609 13.175 16.265 46.049 Edirne 380.262 180.810 22.559 34.169 24.033 69.230 Kırklareli 268.311 94.630 13.653 28.678 12.502 45.284 TR21 Alt 1.041.351 468.890 52.821 76.022 52.800 160.563 Bölgesi 510.456 Balıkesir 281.439 15.779 37.597 38.800 92.176 359.514 Çanakkale 289.000 20.853 15.458 17.365 53.676 TR22 Alt 869.970 570.439 36.632 53.055 56.165 145.852 Bölgesi TR2 Batı 1.911.321 1.039.329 89.453 129.077 108.965 306.415 Marmara TÜRKİYE 26.968.000 8.500.000 1.307.868 2.353.360 1.238.772 4.900.000 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (2003)-DSİ Türkiye genelinde sulanabilir arazilerin toplam tarım alanlarına oranı %32 iken TR2 Batı Marmara Bölgesinde bu oran %54 tür. Bunun nedeni bölgenin arazi yapısının düz veya düze yakın olup sulamaya elverişli konumda olmasıdır. Türkiye genelinde tarım alanlarının %18’ i sulanmakta iken TR2 Batı Marmara bölgesinde tarım alanlarının sadece %16’ sı sulanabilmektedir. Türkiye’de mevcut sulanabilir tarım alanlarının %12’ si TR2 Batı Marmara Bölgesindedir. Bu alanda yapılacak yatırımlarla sulanabilir arazi potansiyeli iyi bir şekilde değerlendirilebilir. 4.3. Tarımsal Yapı ve Üretim Sistemi Tablo 50. TR21 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu Arazi Büyüklüğü (da.) Toplam İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da.) Arazisi 1.271 0 Olmayan 909 2.812 <5 2.353 15.455 5-9 6.924 97.145 10-19 20.896 702.677 20-49 24.752 1.748.844 50-99 20.319 2.754.035 100-199 7.872 2.161.977 200-499 1.276 788.455 500-999 194 208.000 1000-2499 1 4.726 2500-4999 1 16.292 5000> 86.768 8.500.418 TOPLAM Kaynak: DİE (2003) Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan Arazi İşletme Miktarı Sayısı (da.) Yalnız Bitkisel Üretim Yapan İşletme Sayısı Yalnız Hayvansal Üretim Yapan Arazi Miktarı (da.) İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da.) Hayvan Sayısı Küçük Baş Büyük Baş 0 0 0 0 1.271 0 23.059 8.205 638 1.073 3.319 12.292 16.545 14.497 5.524 588 44 1 1 54.522 1.887 7.110 47.009 421.318 1.174.190 1.969.096 1.481.197 381.987 50.800 4.726 16.292 5.555.612 272 1.281 3.442 8.604 8.018 5.821 2.348 688 149 0 0 30.623 924 8.345 47.685 281.358 563.505 784.939 680.780 406.469 157.200 0 0 2.931.205 0 0 163 0 196 0 0 0 0 0 0 1.630 0 0 2.450 0 11.149 0 0 0 0 0 0 13.599 0 16.266 39.715 201.155 295.310 172.687 74.250 10.171 222 6.039 0 838.874 3.941 3.862 19.676 65.419 98.095 113.772 61.126 7.435 0 581 561 382.673 71 TR21 Alt Bölgesinde 50-99 da. arazi büyüklüğüne sahip işletmeler toplam işletmelerin yaklaşık 1/3’ünü teşkil etmektedir. İşletmelerin yaklaşık %89’u 100 dekardan küçük işletmelerdir. Yalnızca hayvancılık yapan işletmelerin sayısı toplam işletmelerin %2’sini dahi bulmamaktadır. Tablo 51. TR22 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu Toplam Arazi Büyüklüğü Arazi (da.) İşletme Miktarı Sayısı (da.) 1.042 0 Arazisi Olmayan 6.523 18.851 <5 11.727 82.112 5-9 24.920 344.733 10-19 57.849 1.810.799 20-49 27.224 1.873.056 50-99 10.509 1.417.003 100-199 1.609 411.209 200-499 120 70.965 500-999 18 24.773 1000-2499 3 10.821 2500-4999 3 30.233 5000> TOPLAM 141.547 6.094.555 Kaynak: DİE (2003) Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan Arazi İşletme Miktarı Sayısı (da.) 0 0 3.868 7.051 17.528 40.536 22.223 8.586 1.208 9 17 3 2 101.031 12.672 49.249 245.028 1.261.981 1.534.219 1.153.494 310.211 6.245 23.536 10.821 23.147 4.630.603 Yalnız Bitkisel Üretim Yapan Yalnız Hayvansal Üretim Yapan İşletme Sayısı 0 Arazi Miktarı (da.) 0 1.042 Arazi Miktarı (da.) 0 2.607 4.409 6.254 15.524 4.780 1.893 371 111 1 0 1 35.951 6.010 31.262 84.821 496.982 326.579 259.648 93.128 64.720 1.237 0 7.086 1.371.473 48 267 1.138 1.789 221 30 30 0 0 0 0 4.565 170 1.602 14.884 51.837 12.259 3.860 7.869 0 0 0 0 92.481 İşletme Sayısı Hayvan Sayısı Küçük Baş Büyük Baş 12.898 19.226 30.101 34.540 242.048 639.157 299.311 154.851 27.461 1.298 0 1.338 863 1.443.866 1.710 18.978 57.765 197.794 108.408 57.561 14.139 1.691 1.103 819 537 479.731 TR22 Alt Bölgesinde 20-49 da arazi büyüklüğüne sahip işletmeler toplam işletmelerin yaklaşık %41’ini teşkil etmektedir. İşletmelerin yaklaşık %91’i 100 dekardan küçük işletmelerdir. Yalnızca hayvancılık yapan işletmelerin sayısı ise %3 kadardır. Tablo 52. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu Arazi Büyüklüğü (da.) Arazisi Olmayan <5 5-9 10-19 20-49 50-99 100-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000> TOPLAM Toplam İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da.) 2.313 0 7.432 14.080 31.844 78.745 51.976 30.828 9.481 1.396 212 4 4 228.315 21.663 97.567 441.878 2.513.476 3.621.900 4.171.038 2.573.186 859.420 232.773 15.547 46.525 14.594.973 Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan Arazi İşletme Miktarı Sayısı (da.) 0 0 4.506 8.124 20.847 52.828 38.768 23.083 6.732 597 61 4 3 155.55 3 14.559 56.359 292.037 1.683.299 2.708.409 3.122.590 1.791.408 388.232 74.336 15.547 39.439 10.186.215 Yalnız Bitkisel Üretim Yapan Yalnız Hayvansal Üretim Yapan İşletme Sayısı 0 Arazi Miktarı (da.) 0 2.879 5.690 9.696 24.128 12.798 7.714 2.719 799 150 0 1 66.574 6.934 39.607 132.506 778.340 890.084 1.044.587 773.908 471.189 158.437 0 7.086 4.302.678 İşletme Sayısı Kaynak: DİE (2003) 72 Hayvan Sayısı Küçük Baş 2.313 Arazi Miktarı (da.) 0 35.957 27.431 48 267 1.301 1.789 417 30 30 0 0 0 0 6.195 170 1.602 17.334 51.837 23.408 3860 7869 0 0 0 0 106.080 30.101 50.806 281.763 840.312 594.621 327.538 101.711 11.469 222 7.377 863 2.282.740 5.651 22.840 77.441 263.213 206.503 171.333 75.265 9.126 1.103 1.400 1.098 862.404 Büyük Baş TR2 Batı Marmara Bölgesinde 20-49 da arazi büyüklüğüne sahip işletmeler toplam işletmelerin yaklaşık %35’ini teşkil etmektedir. İşletmelerin yaklaşık %82’si 100 dekardan küçük işletmelerdir. Yalnızca hayvancılık yapan işletmelerin sayısı toplam işletmelerin %3’ünü dahi bulmamaktadır ve genelde 50 dekardan küçük işletmelerdir. Tablo 53. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim-Arazi Durumu Arazi Büyüklüğü (da.) TR21 TR21 % TR22 TR22 % TR2 TR2 % TR Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan Toplam Yalnız Bitkisel Üretim Yapan Yalnız Hayvansal Üretim Yapan Hayvan Sayısı 86.768 8.500.418 54.522 5.555.612 30.623 Arazi Miktarı (da.) 2.931.205 2,82 4,61 2,63 4,16 3,29 5,81 2,24 3,15 3,04 3,43 141.547 6.094.555 101.031 4.630.603 35.951 1.371.473 4.565 92.481 1.443.866 479.731 İşletme Arazi İşletme Arazi İşletme Sayısı Miktarı (da.) Sayısı Miktarı (da.) Sayısı İşletme Sayısı 1.630 Arazi Büyük Miktarı Küçük Baş Baş (da.) 13.599 838.874 382.673 4,60 3,31 4,87 3,47 3,87 2,72 6,29 21,41 5,24 4,30 228.315 14.594.973 155.553 10.186.215 66.574 4.302.678 6.195 106.080 2.282.740 862.404 7,42 3.076.650 7,92 184.348.232 7,50 2.074.439 7,63 133.438.277 7,16 929.582 8,52 50.477.939 8,53 72.629 24,55 432.014 8,29 7,74 27.551.003 11.147.438 Kaynak: DİE (2003) TR2 Batı Marmara Bölgesindeki işletme sayıları ve tarımsal üretimlerinin Türkiye ortalaması ile oransal mukayesesini yaptığımızda, Bölgede işletme büyüklüklerinin ortalamaların bir parça üstünde olduğu görülmektedir. Bu durum özellikle hayvansal üretim yapan işletmelerde daha belirgindir ve Türkiye’de yalnız hayvancılık yapan işletmelerin sahip olduğu arazilerin yaklaşık ¼’ü bu bölgededir. Tablo 54. TR2 Batı Marmara Bölgesinde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi TR 21 İşletme Büyüklüğü (da.) İşletme Sayısı % 32.353 37 24.752 29 20.319 23 7.872 9 1.472 2 86.768 100 Kaynak: DİE (2003) 0-50 51-100 101-200 201-500 501-501+ TOPLAM TR 22 Ort. İşl. Büy. (da.) İşletme Sayısı % 25,3 70,7 135,5 274,6 691,2 98,0 102.061 27.224 10.509 1.609 144 141.547 72 19 7 1 0 99 TR 2 Ort. İşl. Büy. (da.) İşletme Sayısı % 22,1 68,8 134,8 255,6 950,0 43,1 134.414 51.976 30.828 9.481 1.616 228.315 59 23 13 4 1 100 TR Ort. İşl. Büy. (da.) İşletme Sayısı % 22,9 69,7 135,3 271,4 714,3 63,9 2.013.646 560.049 327.363 153.685 21.900 3.076.650 65 18 11 5 1 100 Ort. İşl. Büy. (da.) TR2 Batı Marmara Bölgesindeki işletme sayıları ve büyüklüklerinin Türkiye ortalaması ile oransal mukayesesini yaptığımızda, 0-50 da. arası işletmelerin sahip olduğu arazi miktarı ortalamadan %15 , 51-100 da. arası işletmeler ortalamadan %2 , 101-200 da. arası işletmeler ortalamadan %1 fazla, 201-500 da. arası işletmeler ortalamadan %1 ve 501 da. ve daha yukarı işletmeler ortalamadan %25 düşüktür. Bu mukayese ile birlikte Bölge genelinde küçük işletmelerin Ülke geneline göre çok daha yoğun olduğunu görmekteyiz. 73 19,5 68,1 134,1 273,8 955,1 59,9 4.3.1. Örtü Altı (Sera) Alanları Tablo 55. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sera Alanları Dağılımı (dekar) (2003) Düzey Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Alt Bölgesi Balıkesir Çanakkale TR22 Alt Bölgesi TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2/TR (%) TÜRKİYE 1 1 19 1 20 58 69 18 145 106 528 634 7 18 3 28 129 69 198 Alçak Plastik Tünel Alanı 5 5 17 9 26 21 0,02 70.111 779 0,46 166.605 226 0,36 61.088 31 0,01 185.440 Cam Sera Alanı Plastik Sera Alanı Yüksek Plastik Tünel Alanı Toplam Kapalı Alan 71 87 21 179 271 607 878 1.057 0,21 483.244 Kaynak: DİE (2003) Bölgede örtü-altı yetiştiriciliği yaygın olmamakla birlikte yetiştiricilik yapan çiftçiler genel olarak küçük aile işletmeleri tarafından tek ürün ve çift ürün olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır. Çift ürün yetiştiriciliği ilkbahar ve sonbahar yetiştiriciliği şeklindedir. Bu işletmeler bu güne kadar mevcut ekolojik koşullardan yararlanarak minimum masraf ile üretim yapmaktadırlar. Bölgede sera ısıtma maliyetlerinin yüksek oluşu nedeni ile çift ürün yetiştirme sistemi bir noktada zorunlu olarak ortaya çıkmıştır. Bu sistemde yetiştiricilik büyük oranda dış koşullara bağlı kalmakta ve bitkiler oldukça değişken bir ortamda gelişme göstermektedirler. 4.4. Tarımsal Üretim 4.4.1. Bitkisel Üretim Tablo 56. TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı (ha.) (2003) Toplam İşlenen Tarla Alanı Sebze Meyvelikler İller Tarım Alanı Bahçeleri (3) Ekilen Nadas (1) (2) Tekirdağ 383.659 368.535 -5.608 9.516 Edirne 351.538 337.250 789 10.625 2.874 Kırklareli 242.698 237.927 -3.820 951 TR21 977.895 943.712 789 20.053 13.341 Balıkesir 447.167 296.732 24.569 37.134 88.732 Çanakkale 264.547 184.807 20.689 18.763 40.288 TR22 711.714 481.639 45.258 55.897 129.020 TR2BatıMarmara 1.699.609 1.425.251 46.047 75.950 142.361 6,53 8,12 0,92 9,28 5,36 TR2 (%) 26.013.732 17.549.148 4.990.882 817.852 2.655.850 TÜRKİYE Kaynak: DİE (2003) (1) Tarıma elverişli olup kullanılmayan araziler dahil değildir. (2) Sebze Bahçelerinin içerisinde süs bitkileri ile sebzenin ekiliş alanları dahildir. (3) Meyveliklerin içerisine zeytin alanı ve bağ alanı dahildir. 74 TR2 Batı Marmara Bölgesi Türkiye rakamları ile karşılaştırıldığında toplam tarım alanlarının %6,5’ini, işlenen tarla alanlarının %8,1’ini, nadas alanlarının %0,9’unu, sebze alanlarının %9,2’sini ve meyveliklerin %5,4’ünü oluşturmaktadır. Alt bölgelerin kendi aralarında incelendiğinde ise nadas alanlarının TR21 alt bölgesinde daha az olduğu, sebze ve meyve alanlarının TR22 alt bölgesinde daha geniş olduğu görülmektedir. 4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi İnsanların gereksinim duyduğu gıda maddeleri ile hayvan yemleri ve endüstri hammadde ve ihracat mallarını geniş ölçüde tarla bitkileri tarımı sağlamaktadır. Tarla Bitkileri tarımı ülkemiz tarımının belkemiği, tarım işletmelerinin çekirdeği ve zenginliğimizin kaynağıdır. Ülkemizde tarla bitkileri tarımı oldukça geniş değişik bir biyolojik yapıya sahiptir. Her ülkede bu kadar geniş çeşitlilik gösteren tarla kültürünü bulabilmek mümkün değildir. Tablo 57. Türkiye’de, AB ülkelerinde ve Dünyada Tarla Bitkileri Ekilişi (ha) (2002) Tarla Bitkileri TR/AB TR/DÜNYA TÜRKİYE AB DÜNYA Ekilişleri (%) (%) Tahıllar 13.765.000 37,66 36.543.110 2,38 576.142.479 Baklagiller 1.661.527 138,48 1.199.772 3,34 49.647.050 Endüstri Bitkileri 1.284.545 51,30 2.503.632 3,16 40.551.420 Yağlı Tohumlar 700.590 37,16 1.885.164 0,54 129.253.415 Yumrulu Bitkiler 300.300 21,15 1.419.660 1,30 23.085.486 Toplam 17.711.962 40,66 43.551.338 2,16 818.679.850 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Gerek AB ve gerekse Dünya ile karşılaştırıldığında tarla bitkileri ekilişi konusunda Ülkemizin önemli bir yeri olduğu ortaya çıkmaktadır. Özellikle baklagil bitkiler ekiliş alanımız halen AB ülkelerinin 1,5 katı nisbetinde fazladır. Endüstri bitkileri ekilişi de alan olarak AB ülkelerinin yarısı kadardır. Bunun yanı sıra, tahıllar ve yağlı tohumlar ekiliş alanımız AB toplam ekiliş alanının 1/3 ü nispetinde, yumrulu bitkilerde ise 1/5 nispetindedir. Toplamda AB üretiminin %40’ı düzeyinde olan tarla bitkileri ekiliş alanımız dünya üretiminin %2,16’sını teşkil etmektedir. Tablo 58. Türkiye, AB ve Dünya Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2002) Tarla Bitkileri TR/AB TR/DÜNYA TÜRKİYE AB DÜNYA Ekilişleri (%) (%) Tahıllar 30.661.000 14,75 207.763.000 1,58 1.930.231.625 Baklagiller 1.633.124 44.72 3.651.528 3,65 44.635.456 Endüstri Bitkileri 18.133.144 15,09 120.093.673 5,73 316.050.199 Yağlı Tohumlar 1.038.525 28,89 3.593.772 0,43 241.170.670 Yumrulu Bitkiler 7.485.000 14,55 51.423.484 1,94 384.897.207 Toplam 58.950.793 15,25 386.525.457 2,02 2.916.985.157 Kaynak:Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. Ekiliş alanı olarak AB karşılaştırmasında dikkat çeken yüksek oranlar, ne yazık ki üretimde buna paralel seyretmemekte ve tablodan da izlenebileceği üzere yarıya yakın 75 oranlarda düşüş göstermektedir. Dünya geneli ile karşılaştırıldığında önemli bir farklılık göstermese de, kalkınmış ülkelere nazaran Ülkemizde tarla bitkileri üretiminde verim düzeyinin düşüklüğü, bu değerlerden açıkça görülebilmektedir. Tablo 59. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2003) İller Tahıllar Endüstri Bitkileri Baklagiller Tekirdağ 215.948 Edirne 227.810 Kırklareli 163.956 TR21 607.714 Balıkesir 215.979 Çanakkale 146.442 TR22 362.421 TR2BatıMarmara 970.135 TR2 (%) 7,23 TÜRKİYE 13.413.600 1.166 790 1.280 1.231 2.331 1.288 4.777 3.309 30.260 22.618 11.153 2.993 41.413 25.611 46.190 28.920 3,05 2,22 1.513.650 1.298.694 Yağlı Tohumlar 146.247 103.583 65.200 315.030 21.654 22.114 43.768 358.798 55,45 647.050 Yumrulu Bitkiler Toplam 3.237 367.388 651 334.736 2.283 235.058 6.171 937.182 5.339 295.850 1.053 183.755 6.392 479.605 12.563 1.416.787 4,30 8,25 291.900 17.164.894 Kaynak: DİE (2003) Bölge içerisinde öncelikli tarla ürünleri ekilişi ele alındığında, buğdayın ilk sırayı aldığı ve onu sırasıyla ayçiçeği, pirinç, kolza ve baklanın izlediği görülmektedir. Yani, TR2 Batı Marmara bölgesinde tarla ürünleri olarak en fazla bu ürünler yetiştirilmektedir. Tarla bitkileri ekilişi bakımından TR21 Alt Bölgesi Batı Marmara bölgesi içerisindeki en yoğun yetiştiricilik yapılan alt bölgedir. Tahıl ekilişinde Edirne ili ilk sırayı almakta ve onu sırasıyla Tekirdağ ve Kırklareli illeri izlemektedir. Endüstri bitkilerinde ise sıralama, Kırklareli, Edirne ve Tekirdağ şeklinde değişmektedir. Ülkemiz ekonomisi açısından son yıllarda gittikçe daha fazla önem arz eden yağlı tohumlu bitkilerde ise TR2 Batı Marmara Bölgesi ekilişinin, Türkiye ekilişinin %55’i gibi bir oranla çok yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Türkiye toplam yağlı tohumlu bitkiler ekilişinin yarısından fazlası bu bölgededir. Özellikle Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli illerinin ait olduğu TR21 alt bölgesi 315.030 ha.’lık ekilişle Türkiye toplam ekilişinin yarısına yakınını tek başına gerçekleştirmektedir. Ayrıca baklagil bitkilerinden baklanın ekiliş alanı ortalamaların çok üzerinde olup, Türkiye bakla ekilişinin %52’ si bu bölgededir. Tablo 60. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2003) İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı MarmaraBölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye 678.550 653.444 446.794 1.778.788 562.409 388.674 951.083 1.295 1.209 1.447 3.951 37.198 14.599 51.797 Endüstri Bitkileri 31.911 62.295 47.109 141.315 87.958 9.055 97.013 2.729.871 8,9 30.658.000 55.748 3,6 1.558.050 238.328 1,7 13.798.395 Tahıllar Baklagiller Kaynak: DİE 76 Yağlı Tohumlar 283.721 190.200 134.972 608.893 26.930 24.300 51.520 Yumrulu Bitkiler 48.902 11.881 38.521 99.304 104.716 18.070 122.786 660.413 28,0 2.358.780 222.090 3,0 7.308.000 Toplam 1.044.379 919.029 668.843 2.632.601 819.211 454.698 1.273.909 3.906.510 7,0 55.681.225 Bölge içerisinde öne çıkan tarla ürünleri üretim miktarları incelendiğinde buğdayın yine ilk sırayı aldığı ve onu sırasıyla ayçiçeği, pirinç, bakla, kolza ve sarımsağın izlediği görülmektedir. Özellikle yağlı tohumlu bitkilerde üretimin bölgede yüksek olduğu ve Türkiye içerisinde %55 olan ekilişe nispetle üretimin kolzada %90, ayçiçeğinde %80’lere varan düzeyde gerçekleştiği dikkat çekmektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesi üretiminde dikkati çeken bir diğer ürün çeltiktir. Türkiye toplam çeltik üretiminin %57’si bu bölgede gerçekleşmektedir. Yine ürün bazında bakıldığında bakla bitkisinin toplam üretimi Türkiye’nin %52’si düzeyindedir, sarımsakta ise bu oran %20 olup Türkiye üretiminin 1/5’i oranındadır. Tahıllar, baklagiller, endüstri bitkilerinde ve yumrulu bitkilerde ekiliş ve üretim oranları karşılaştırmasında ise önemli bir farklılık gözlenmemektedir. Bölge illeri bazında kıyaslandığında, Tekirdağ İli kolza, ayçiçeği ve kuşyemi üretimi, Edirne İli pirinç ve ayçiçeği üretimi, Balıkesir İli bakla ve sarımsak üretimi, Çanakkale İli kolza ve bakla üretimi bakımından zenginlikleri ile dikkat çekmektedirler. 77 Tablo 61. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları (ha.)-2003 İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2Batı Marmara TR2 % TÜRKİYE Kolza 2.077 --2.077 -400 400 2.477 89,8 2.758 Ayçiçeği 144.167 103.583 65.200 312.950 21.050 19.731 40.781 353.731 67,9 545.000 Pirinç 922 26.390 378 27.690 7.082 2.267 9.349 37.039 56,9 65.000 Bakla 57 --57 6.283 3.026 9.309 9.366 52,8 17.731 Sarımsak Kuşyemi 40 88 518 646 1.593 114 1.707 2.353 20,5 11.500 128 --128 ---128 22,2 577 Hayvan Pancarı Buğday 120 189.474 5 187.994 85 140.719 210 518.187 123 168.937 100 110.535 223 279.472 433 797.659 15,5 8,8 2.802 9.100.000 Kuru Soğan 2.731 437 910 4.078 2.380 614 2.994 7.072 8,6 82.000 Kaynak: DİE (2003) Tablo 62. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)-2003 İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2Batı Marmara TR2 % TÜRKİYE Kolza 4.404 --4.404 -1.433 1.433 5.837 89,8 6.500 Ayçiçeği 279.310 190.098 134.972 604.380 18.857 17.158 36.015 640.395 80,0 800.000 Pirinç 3.782 88.392 1.569 93.743 23.437 9.790 33.227 126.970 56,9 223.200 Bakla Sarımsak Kuşyemi 106 --106 11.080 6.624 17.704 17.810 52,8 33.718 327 540 3.243 4.110 28.045 926 28.971 33.081 33,75 98.000 133 --133 ---133 22,2 599 Kaynak: DİE (2003) 78 Hayvan Pancarı Buğday 7.255 579.235 354 512.008 6.350 368.881 13.959 1.460.124 5.147 431.798 8.026 289.936 13.173 721.734 27.132 2.181.858 15,5 11,5 175.045 19.000.000 Kuru Soğan 34.530 8.324 15.138 57.992 38.183 6.675 44.858 102.850 5,8 1.750.000 4.4.1.2. Sebze Üretimi 2002 Yılı Dünya sebze üretimi 787.363.000 ton olarak hesaplanmıştır. 4. sırada olan Ülkemizin Dünya sebze üretimi içindeki payı %3,2’ dir. Sebze üretiminde en büyük paya sahip ülke Çin’dir ve Dünya üretiminin yaklaşık yarısı bu ülkede gerçekleşmektedir. Çin’i sırasıyla Hindistan ve ABD izlemektedir. Aynı yıl içerisinde Türkiye’den 139.000.000 dolarlık sebze ihracatı gerçekleşmiştir. Ülkemiz, uluslar arası sebze üretiminde diğer ülkelere göre avantajlı konumuna rağmen üretilen sebzenin ne yazık ki çok az bir bölümü (%1-2) dış ticaret gelirimize katkıda bulunmaktadır. Uluslararası ticari veriler incelendiğinde tarımsal üretim potansiyeli son derece yüksek olan ülkemizin sebze üretimine karşılık, ihracatta arzu edilen düzeylere ulaşamadığı gerçeği ortaya çıkmaktadır. Bu duruma pek çok faktör etken olup bunların arasında, üretimin ihracatçı ülkelerin isteklerine uygun kalite ve miktarda olmaması, standardizasyon eksikliği ve talepte sürekliliğe ulaşamaması, ambalajlama ve ulaşım konularında karşılaşılan sıkıntılar, uluslararası pazarların iyi tanınmaması önde gelmektedir. Tüm bu veriler incelendiğinde bahçe bitkileri yetiştiriciliği yönünden önemli ekolojik avantajlara sahip olan ülkemizde, bu potansiyelden yeteri kadar yararlanılamadığı anlaşılmaktadır. Tablo 63. Dünya Sebze Üretimi Sıralamasında Ülkeler ve Payları (ha.) (2002) Ülkeler Miktar (ton) Pay (%) Çin 368.600.000 47,0 Hindistan 68.100.000 8,6 A.B.D. 35.500.000 4,5 Türkiye 24.800.000 3,2 Diğerleri 290.363.000 36,7 Toplam Üretim 787.363.000 100 Kaynak: DİE (2002) Tablo 64. Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (ton) (2003) Ürünler Türkiye TR/AB (%) AB 15 TR/Dünya(%) Dünya Domates 9.820.000 65,0 15.100.193 8,7 113.308.298 Hıyar 1.780.000 107,9 1.649.586 4,5 39.598.853 Patlıcan 935.000 137,3 680.854 3,2 28.993.563 Bezelye 54.000 4,4 1.235.860 0,6 8.913.904 Lahana 720.000 25,6 2.808.451 1,1 65.956.162 Enginar 28.000 3,8 728.566 2,4 1.170.543 Marul 340.000 11,3 3.004.187 1,6 20.810.400 Ispanak 220.000 47,1 466.821 1,9 11.862.060 Havuç 405.000 11,4 3.543.376 1,7 23.321.456 Yeşil soğan 220.000 149,9 146.746 5,0 4.423.653 Karpuz 4.215.000 221,7 1.901.133 4,5 91.790.226 Karnabahar 108.000 6,4 1.686.649 0,7 15.948.166 Toplam 18.845.000 57,2 32.952.422 4,4 Kaynak: DİE (2003) Not : Dünya, AB ve Türkiye verileri bulunabilen ortak ürünler alınmıştır. 79 426.097.284 2003 Yılı sebze üretim miktarları bakımından Türkiye, AB ve Dünya üretimiyle karşılaştırıldığında, %9’luk bir oranla Türkiye’nin, toplam domates üretiminde Dünyada önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla, %5 ile yeşil soğan ve karpuz, %4,5 ile hıyar, %4,5 ile karpuz ve %3 ile patlıcan izlemektedir. Hıyar, patlıcan, yeşil soğan ve karpuzda Türkiye üretimi, toplam AB üretiminden fazladır. Tablo 65. Sebze Gruplarına Göre Türkiye, AB ve Dünya Üretim Miktarları (ton) (2002) Üretim Miktarları Yaprağı Yenen (Lahana, Enginar, Marul, Ispanak) Baklagil (Bezelye) Meyvesi Yenen (Domates, Hıyar, Patlıcan, Karpuz) Soğansı,Yumru,Kök (Y.soğan, Havuç) Diğer (Karnabahar) TOPLAM : Türkiye TR/AB (%) TR/Dünya (%) AB 15 Dünya 1.308.000 18,7 7.008.025 1,3 99.799.165 54.000 4,4 1.235.860 0,6 8.913.904 16.750.000 625.000 108.000 18.845.000 86,7 19.331.766 6,1 273.690.940 16,9 2,3 3.690.122 6,4 1.686.649 57,2 32.952.422 27.745.109 0,7 15.948.166 4,4 426.097.284 Kaynak: DİE (2002) Not: Dünya, AB ve Türkiye’de verileri bulunabilen ortak ürünler alınmıştır. Ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal potansiyele sahip olan ülkemizde 26,57 milyon hektarlık tarım alanının %9,72’sinde meyvecilik, zeytincilik, bağcılık ve çay yetiştirmeye ayrılan alanlar bulunurken, %3,17’sinde sebzecilik faaliyeti sürdürülmekte olup; yılda yaklaşık 35,8 milyon ton yaş meyve ve sebze üretilmektedir. Sebze üretimi Türkiye’nin hemen her bölgesine yayılmakla birlikte, her bölgenin ekolojik yapısına ve büyüklüğüne bağlı olarak toplam üretim içindeki oranı değişmektedir. Ege, Akdeniz ve Marmara Bölgeleri üretimin en fazla yapıldığı, tür ve çeşit yönünden en zengin bölgelerini oluşturmaktadır. Tablo 66. TR2 ve Türkiye Sebze Ekiliş Alanları (ha) ve Üretim Miktarları (ton) (2003) İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı MarmaraBölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye 125.139 274.216 54.199 453.354 912.557 591.178 1.503.735 Soğansı, Yumru, Kök (ton) 1.176 2.566 4.710 8.452 10.993 5.438 16.476 1.957.089 24.928 6,48 9,46 709.000 20.678.500 3,01 826.580 Toplam Yaprağı Ekiliş Baklagil Yenen Alanı (ton) (ton) (ha) 5.068 6.709 609 10.625 8.339 2.218 3.820 17.058 2.364 20.053 32.106 5.191 37.134 50.978 32.576 18.763 12..378 8.207 55.897 63.356 40.783 75.950 95.462 9,13 5,62 831.255 1.696.600 45.974 Kaynak: DİE (2003) 80 Meyvesi Yenen (ton) Diğer (ton) Toplam Üretim (ton) 48 348 1.145 1.541 8.572 2.205 10.777 133.681 287.747 79.476 500.904 1.015.676 619.451 1.635.127 12.318 2.136.031 11,40 8,89 108.017 24.018.697 TR2 Batı Marmara Bölgesi Sebze ekilişi ve üretimi bakımından Türkiye ortalamaları düzeyinde bir ekiliş ve üretime sahiptir. Sebze ekili alanlarda özellikle açıkta sebze yetiştiriciliği yapılmakta olup Türkiye toplam sebze üretiminin %10’una yakını bu bölgede yapılmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesinde toplam sebze üretiminde en büyük payı Balıkesir ve Çanakkale İllerinin bulunduğu TR22 Alt Bölgesi almaktadır. Burada da ilk sırayı Balıkesir İli almakta ve onu Çanakkale İli izlemektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesi çeşitli sebze ürünleri bazında incelendiğinde, Türkiye maydonoz üretiminin %16’sı, bamya üretiminin %16’sı, bezelye üretiminin %15’i, balkabağı üretiminin %12’si, karnabahar üretiminin %11’i karpuz üretiminin %11’i ve domates üretiminin de %10’unu gerçekleştirdiği görülmektedir. 81 Tablo 67. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Miktarları (ton) (2003) İstatistiki Bölge Birimleri Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye 29 16 33 78 6.936 59 6.995 20 564 93 677 4.638 181 4.819 46 241 530 775 6.072 1.070 7.142 Bal Kabağı 1.415 505 3.354 5.274 2.704 1.130 3.834 7.073 15,71 45.000 5.496 15,70 35.000 7.917 14,66 54.000 9.108 12,47 73.000 Maydonoz Bamya Bezelye Karna bahar 48 348 1.145 1.541 8.560 2.205 10.765 Karpuz 85.058 126.065 23.704 234.827 163.870 38.000 201.870 Domates 19.045 115.560 11.949 146.554 504.104 456.230 960.334 12.306 436.697 1.106.888 11,37 10,81 10,43 108.000 4.215.000 9.820.000 Biber (Sivri) 4.965 6.808 7.745 19.518 65.031 53.155 118.186 Toplam Üretim 121.376 266.102 50.960 438.438 875.452 568.952 1.444.404 1.493 158.118 137.704 10,66 9,11 10,05 14.000 1.735.000 1.370.000 1.882.842 10,77 17.469.500 Börülce ----1.027 466 1.493 Kavun 10.750 15.995 2.407 29.152 112.510 16.456 128.966 Kaynak: DİE (2003) Tablo 68. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Ekiliş Alanları (ha) (2003) İstatistiki Bölge Maydonoz Bamya Bezelye Birimleri 5,5 8,1 14,5 Tekirdağ 2,1 64 64 Edirne 15 23 53 Kırklareli 22,6 95,1 131,5 TR21 521,2 1.507,5 822 Balıkesir 15,2 45 185,6 Çanakkale 536,4 1.552,5 1.007,6 TR22 TR2 Batı Marmara 559 1.647,6 1.139,1 Bölgesi 13,6 20,9 13,9 TR2 / TR (%) 4.111 7.896 8.180 TR Türkiye Kaynak : TUİK + İl Müdürlükleri Verileri Bal Karnabahar Karpuz Domates Börülce Kabağı 51,8 315 2.981 718 24,2 46 257,5 2.307 147 51 764 412 223 412 4.002,5 3.437 129 459 4.399 10.781 89 59 105 1.230 10.295,8 74,6 188 564 5.629 21.076,8 163,6 561 3.515 130 4.206 6.648 831,5 7.479,5 Biber (Sivri) 232 373,7 103 708,7 994,5 291,8 1.286,3 Kavun 411 976 9.629,5 24.513,8 163,6 11.685,5 1995 8,9 4.629 17,6 7,6 5.548 127.448 11,6 211.290 9,9 1.649 12,2 96.005 3,3 61.314 82 Toplam Ekiliş (ha) 5.608 5.608 10.625 10.625 3.820 3.820 20.053 20.053 37.134 37.134 18.763 18.763 55.897 55.897 75.950 9,1 9,1 831.255 831.255 4.4.1.3. Meyve Üretimi Türkiye birçok meyve türünün ana vatanı ve meyvecilik kültürünün beşiğidir. Bugün meyvecilikte önem kazanmış birçok tür (elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, fındık, antep fıstığı, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar, üzüm vb.) hep bu topraklarda ortaya çıkmış ve evrimini burada tamamlamıştır. Ayrıca, Yurdumuzun gerek göç yollarının üzerinde bulunması, gerek tarih boyunca bir çok medeniyetin yaşadığı bir ülke olması ve gerekse sahip olduğu iklim koşulları nedeniyle bugün dünyadaki bahçe bitkileri üreticisi ülkeler içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Söz konusu bu husus, Ülkemizde yetişen 66 farklı meyve türünün varlığı ile de doğrulanmaktadır. Tablo 69. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Meyve Üretimi Bilgileri (2002) Ağaç Sayısı ve Meyve Üretimi Meyve veren Yumuşak Meyve Çekirdekliler (Elma,Armut,Ayva) vermeyen Üretim(ton) Meyve veren Taş çekirdekliler Meyve (Erik,Kayısı,Kiraz, vermeyen Şeftali,Zeytin) Üretim(ton) Meyve Turunçgiller veren (Portakal,Mandalina, Meyve Limon,Altıntop) vermeyen Üretim(ton) Meyve veren Sert kabuklular (Antepfıstığı,Badem, Meyve vermeyen Fındık,Ceviz) Üretim(ton) Meyve veren Üzümsü Meyveler Meyve (Üzüm,Çilek,İncir, vermeyen Muz) Üretim(ton) Meyve veren Mey. Toplam vermeyen Üretim ton) Meyve TÜRKİYE TR / AB (%) AB TR / Dünya (%) Dünya 48.600.000 9.370.000 3.080.000 27,3 11.299.573 4,1 75.550.198 12,0 18.855.877 4,9 46.467.664 23,0 10.814.266 2,6 93.807.531 61,5 1.205.153 17,0 4.365.579 16,3 25.392.003 3,1 134.455.594 18,8 67.566.872 3,6 354.646.566 132.750.000 19.120.000 2.255.000 28.315.000 2.905.000 2.485.000 337.775.000 32.920.000 741.000 10.242.920 835.000 4.140.000 557.682.920 65.150.000 12.701.000 Kaynak:DİE Not: Dünya, AB ve Türkiye’de verileri bulunabilen ortak ürünler alınmıştır. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) 2003 yılı istatistik verilerine göre; dünyada 354,6 milyon ton olan meyve üretiminde 68.4 milyon tonla birinci olan Çin’i, 48.6 milyon tonla Hindistan, 34.5 milyon tonla Brezilya takip etmektedir. Türkiye yaklaşık 13 83 milyon tonluk üretimle 11’nci sırada yer almaktadır. En fazla üretilen meyveler, üzüm, narenciye, elma, armut, şeftali ve erik olarak sıralamak mümkündür. Yine 2003 yılı istatistik verilerine göre; üzüm ve keçiboynuzu üretiminde dünya altıncısı olan Türkiye, erik ve şeftalide yedinci, greyfurt ve bademde sekizinci, çilek ve armutta dokuzuncu, limonda onuncu olmuştur. Yukarıda yapılan açıklamalar ve tablolardaki veriler toplu olarak değerlendirildiğinde, ülkemizin Cumhuriyetin kuruluşundan bugüne kadarki süreç içerisinde bahçe bitkileri yetiştiriciliği yönünden önemli atılımlar yaptığı sonucu ortaya çıkmakta ancak pek çok ülkede bulunmayan ekolojik koşullara sahip olmamıza rağmen bu avantajdan yeteri kadar yararlanamadığımız da anlaşılmaktadır. Tablo 70. TR2 ve Türkiye Meyve Üretim Miktarları (ton) (2003) Yumuşak Taş Sert Üzümsü İLLER Çekirdekli Çekirdekli Turunçgiller Kabuklu Meyveler Meyveler Meyveler Meyveler 2.526 6.379 -476 64.539 Tekirdağ 5.329 2.158 -702 16.939 Edirne 2.793 2.928 -490 2.927 Kırklareli 10.648 11.465 -1.668 84.805 TR21 15.376 148.338 7.094 5.655 40.650 Balıkesir 76.885 95.544 354 4.801 45.571 Çanakkale 92.261 243.882 7.448 10.456 86.221 TR22 TR2 Batı MarmaraBölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye 102.909 3,32 3.097.000 255.347 10,39 2.455.900 7.448 0,29 2.487.650 Toplam Üretim 73.920 25.128 9.138 108.186 217.113 223.155 440.268 12.124 171.026 548.454 1,53 3,96 3,91 789.000 4.311.820 14.010.370 Kaynak: DİE (2003) TR2 Batı Marmara Bölgesi meyve üretimine baktığımızda, bölgenin ülke çapında önemli bir avantaja sahip olmadığını görmekteyiz. Türkiye toplam meyve üretiminin sadece %4’lük bir kısmı bu bölgede gerçekleşmektedir. Bölge içerisinde ise meyve üretiminin neredeyse tamamına yakını Balıkesir ve Çanakkale İllerinin bulunduğu TR22 alt bölgesinde yapılmaktadır. En fazla üretim Balıkesir İlinde sonra da Çanakkale’de yapılmaktadır. TR21 Alt Bölgesinde, arazi yapısının tarla bitkileri yetiştiriciliğine uygun olması sebebiyle meyvecilik oldukça az yapılmaktadır. Tablo 71. TR2 ve Türkiye Seçilmiş Meyveler Üretim Miktarları (ton) (2003) İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı MarmaraBölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye Zeytin Şeftali Badem Muşmula Kızılcık Toplam Üretim 3.708 3.708 122.859 49.894 172.753 182 686 1.427 2.295 17.145 37.552 54.697 97 212 31 340 1.025 2.293 3.318 29 49 23 101 157 176 333 23 25 34 82 329 143 472 4.039 972 1.515 6.526 141.515 90.058 231.573 176.461 56.992 3.658 434 554 238.099 20,76 850.000 12,12 470.000 8,92 41.000 8,68 5.000 Kaynak: DİE (2003) 84 4,65 17,27 11.900 1.377.900 Bölgenin meyve üretim potansiyeline baktığımızda, ilk sırayı taş çekirdekli meyveler almaktadır. Bu meyvelerden zeytin üretimi Türkiye üretiminin %21’i, şeftali üretimi de Türkiye üretiminin %12’sini oluşturur. TR2 Batı Marmara Bölgesi, yumuşak çekirdekli meyveler, turunçgiller, sert kabuklu meyveler ve üzümsü meyveler üretiminde ülke bazında önemli bir paya sahip değildir. Bu gruptaki meyvelerden başlıcaları arasında, badem, muşmula ve kızılcık sayılabilir. Türkiye badem ve muşmula üretiminin %9’u, kızılcık üretiminin de %5’i bu bölgeden sağlanmaktadır. 4.4.1.4. Yem Bitkileri Tablo 72. TR2 ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2003) İLLER Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı MarmaraBölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye Mısır 904 2.676 2.430 6.010 4.907 1.390 6.297 12.307 3,7 318.733 Fiğ 200 340 894 1.434 4.162 3.108 7.270 Yonca 1.034 2.458 2.683 6.175 2.807 842 3.649 Korunga 27 38 76 141 530 10 540 Toplam 2.165 5.512 6.083 13.760 12.420 5.350 17.770 8.704 3,5 249.267 9.824 3,4 290.000 681 0,6 108.000 31.530 3,3 966.000 Kaynak:DİE Bitkisel üretim bakımından incelendiğinde, özellikle tarla bitkileri yetiştiriciliğinde TR2 Batı Marmara Bölgesinin önemli konumuna rağmen, yem bitkileri üretiminde durum TR2 Batı Marmara Bölgesi aleyhine seyretmektedir. Bu gösterge, önemli düzeyde yem bitkileri yetiştiriciliğine dayalı olan hayvansal üretimin bölgedeki durumu hakkında da fikir vermektedir. Ülkemizde en önemli yem bitkileri olarak kabul edilen mısır, fiğ, yonca ve korungada durumu inceldiğimizde, TR2 Batı Marmara Bölgesinde bu bitkilerinin ekilişlerinin Ülke ortalamasının çok altında olduğu görülmektedir. Öyle ki, bölgenin toplam alanının Ülke alanı içerisindeki payıyla karşılaştırıldığında mısır, fiğ, yonca ekilişinde ortalamanın yarısı ve korungada onda bire düşmektedir. 966.000 ha olan Türkiye toplam yem bitkileri ekilişinin sadece %3,3’ü TR2 Batı Marmara Bölgesinde gerçekleştirilmektedir. 85 Tablo 73. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (ton) (2003) Mısır Ürünler Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye Hasıl 690 3.115 27.692 31.497 36.031 865 36.896 Fiğ Yonca Korunga Yeşil Kuru Yeşil Kuru Dane Yeşil Ot Kuru Ot Dane Dane Ot Ot Ot Ot -762 --8.468 --217 -2 2.358 -414 24.458 --292 --3.208 --38.209 --226 -2 6.328 -414 61.135 --735 -1.974 16.425 -4.075 31.496 -614 2.009 -9 16.272 -1.796 6.681 --35 -1.983 32.697 -5.871 33.292 -614 2.044 -- Toplam Hasıl 690 3.115 27.692 31.497 36.031 865 36.896 Yeşil Ot Kuru Ot -416 -416 6.707 1.805 8.512 9.447 27.108 31.643 68.198 49.930 22.988 79.218 68.393 1.985 39.025 -6.285 94.427 -614 2.779 -- 68.393 8.928 141.116 9,24 0,44 10,60 0 0,33 5,55 0 0,30 0,79 -9,24 0,34 5,83 740.000 450.000 368.000 2.300 1.900.000 1.700.000 2.500 204.000 350.000 4.800 740.000 2.554.000 2.418.000 Kaynak:DİE (2003) Tablo 74. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Yem Bitkileri Üretiminin Türkiye ile Mukayesesi (2003) Ürünler TR21 TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 % T Ü R K İ Y E Mısır Fiğ 31.497 36.896 68.393 9,24 740.000 Yonca 6.330 34.680 41.010 5,01 818.000 Korunga 61.549 39.163 100.712 2,79 3.602.300 735 2.658 3.393 0,60 556.500 Kaynak: DİE (2003) *Yem bitkileri ekiliş alanlarının azlığına karşılık üretimini incelediğimizde TR2 Batı Marmara Bölgesinin payının Türkiye içerisinde arttığını görmekteyiz. Bu da, sulama imkanlarının olması, 2. ürün üretimi ile verimin yüksekliğinden kaynaklanmaktadır (örneğin sahil kesiminde yoncada 7-8 biçime kadar çıkmaktadır). 86 4.4.2. Hayvansal Üretim Tablo 75. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002) Hayvan Sayısı Koyun Keçi Sığır Tavuk Hindi Kanatlı Ördek Kaz Toplam Arı Kovanı TÜRKİYE 25.173.706 6.519.332 9.803.498 245.776.323 3.092.408 832.091 1.400.136 251.100.958 4.160.892 TR / AB (%) 25 55 12 24 3 3 95 22 57 AB 15 101.648.425 11.829.143 80.155.124 1.033.356.000 90.775.000 32.544.000 1.471.000 1.124.131.000 7.320.900 TR / Dünya Dünya (%) 2,4 1.033.389.380 0,9 750.243.277 0,7 1.328.284.440 1,5 15.856.836.000 1,1 270.633.000 0,1 1.042.027.000 0,5 267.429.000 1,4 17.436.925.000 6,9 60.498.476 Kaynak:DİE + FAO 2002 yılındaki Dünya nüfusunun yaklaşık % 1 inin; AB(15) nüfusunun yaklaşık % 18,5 inin yaşadığı ülkemizde, hayvan varlığı bakımından Türkiye, AB ve Dünya ile karşılaştırıldığında: Hindi ve ördek mevcudu hariç tüm türlerde AB Ülkelerindeki hayvanlardan daha fazla bir oranda yetiştirildiği; özellikle keçi ve koyunda bu sayıların daha da arttığı dikkat çekmekte, aynı şekilde kanatlı hayvanlarda da kaz ve tavuk yetiştiriciliğinin önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bununla birlikte arı kovanı sayısı bakımından AB(15) mevcudunun %57 sine ve Dünyanın da yaklaşık %7 sine sahip olması bu konuda söz sahibi olabileceğimizi göstermektedir. Tablo 76. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri (2002) Hayvansal Ürünler Süt (ton) Kırmızı Et (ton) Beyaz Et (ton) Yumurta (ton)(x16000ad) Bal (ton) Balmumu (ton) İpek Kozası (ton) Yapağı (ton) Sığır Derisi (ton) Koyun Derisi (ton) TÜRKİYE 8.408.566 664.650 710.900 722.182 74.555 3.448 100 38.244 30.160 50.560 TR / AB (%) 7 2 8 13 66 98 51 22 4 31 Kaynak:FAO 87 AB 121.901.583 27.292.999 9.018.874 5.405.882 113.466 3.535 195 172.872 796.666 164.589 TR / Dünya Dünya (%) 1,4 603.436.829 0,4 172.816.796 0,9 74.836.813 1,2 59.831.370 5,8 1.282.378 5,8 59.765 0,0 411.180 1,7 2.218.801 0,4 7.445.522 3,1 1.617.070 Tablo 77. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Ortalama Hayvansal Üretim Bilgileri (2002) Ortalama Hayvansal Verimler Birim TÜRKİYE TR / AB (%) Tüm Sağılan Hayvanların Sütü kg/baş/yıl 388,7 14 İnek Sütü kg/baş/yıl 1.705,3 28 Koyun Sütü kg/baş/yıl 48,2 38 Keçi Sütü kg/baş/yıl 59,0 22 Sığır Karkası kg/baş/yıl 184,7 Koyun Karkası kg/baş/yıl 15,8 Keçi Karkası kg/baş/yıl 15,5 Tavuk Karkası Tavuk Yumurtası Sığır Derisi mg/baş/yıl kg/baş/yıl kg/baş/yıl 1.674,0 12,6 17,0 Koyun Derisi kg/baş/yıl 2,8 Keçi Derisi Yapağı kg/baş/yıl kg/baş/yıl 2,0 1,5 kg/kovan/yıl 17,9 66 10 6 17 0 11 9 74 57 11 2 12 5 16 11 6 Bal AB 2.79 1,2 6.07 8,3 127, 2 266, 4 277, 9 TR / Dünya Dünya (%) 78 966, 5 2.17 3,4 111 43,4 72 90 81,4 204, 2 14,9 101 15,7 9,1 1.41 2,0 17,0 29,6 128 118 123 67 12,1 1.42 2,0 10,3 25,4 2,5 88 3,2 1,6 9,3 80 29 2,5 5,2 15,5 85 21,2 40 Kaynak:FAO Hayvan sayısı bakımından gerek AB (15) ülkeleri ortalamasından, gerekse Dünya ortalamasından yüksek değerlere sahip olmamıza karşın verimler yönünden incelediğimizde AB (15) ve Dünya ortalamalarının çok altında bir durum söz konusudur. Örneğin Sağmal Hayvan sayısı olarak AB (15) ülkelerinin ¼ oranında olan ülkemizin toplam süt üretimindeki payı sadece %7’dir. Dünya sağmal hayvan sayısının %2,4’ü ülkemizde olmasına karşın dünya süt üretimimizdeki payı yalnızca %1,4’tür. Tüm sağılan hayvanlardan elde edilen ortama süt verimi ülkemizde hayvan başına 388 kg/yıl iken, AB ülkelerinde 2.791 kg/yıl, dünyada ise 966 kg/yıldır. Ülkemiz süt verim ortalamasında AB ülkelerinin %14’ü oranında, dünya ortalamasının ise %40’ düzeyindedir. Aynı durum et üretiminde de göze çarpmakta olup ülkemizin toplam kırmızı et üretimi AB ülkelerinin %2’si, dünyanın sadece %0,4’ü düzeyindedir. Beyaz et üretiminde AB ülkelerinin %8’i, dünyanın %1’dolayındadır. Ülkemizin hayvansal üretiminde AB ve Dünya ile kıyaslamasında dikkati çeken, bal ve balmumu üretimindeki payının yüksekliğidir. Bal üretimimiz AB üretiminin %66’sı, dünya üretiminin %6’sı düzeyindedir. Ayrıca yapağı üretimi AB’nin %22’si, dünyanın da %2’si düzeyindedir. Ayrıca koyun derisi üretimimiz AB ülkelerinin %31’i, dünyanın da %3’ü dolayındadır. Ülkemizin hayvan başına ortalama verimlerinin AB (15) ve Dünya Ülkeleri ile kıyaslamasında inek sütü, koyun sütü, keçi sütü, sığır eti üretiminde AB ve dünya ortalamalarının altında olmamıza karşın, koyun eti, keçi eti ve tavuk eti üretiminde AB ve 88 dünya ortalamalarından yüksek oranlardadır. Yumurta üretiminde ise AB ortalamasının altında, dünya ortalamasının üstündedir. Sığır derisi üretiminde AB ve dünya ortalamasının altında olan ülkemiz, koyun ve keçi derisi üretiminde AB ortalamasından yüksek, dünya ortalamasından düşük durumdadır. Yapağı üretiminde AB ve dünya ortalamasının çok altında olan ülkemiz, bal üretiminde AB ortalamasından yüksek, dünya ortalama üretiminden düşük durumdadır. 89 111.228 41.292 Kültür 71.655 K.Melezi 39.320 Sığır * Yerli 535 Toplam 111.510 Manda * 434 T. Etçi 29.350 T. Ymrt. 265.140 Hindi 10.005 Kanatlı Ördek 12.220 Kaz 9.467 Toplam 326.182 Arı Kovanı 34.611 İpek B. Kutusu -- 654.664 372.450 437.021 146.939 143.405 115.982 135.363 68.796 192.879 82.664 28.502 120.332 24.878 11.087 10.518 242.925 108.385 323.729 769 191 1.890 71.857 21.093.622 9.980.710 360.310 837.703 4.894.346 15.425 14.289 42.766 8.206 12.682 43.124 2.711 10.177 30.923 10.341 941.252 25.987.968 72.730 77.723 115.994 63 --- (*) : Danalar toplama dahil edilmiştir. Kaynak:DİE (2003) 90 1.027.114 290.344 204.159 111.166 35.965 351.310 960 31.074.332 5.254.656 29.714 20.882 12.888 36.328.988 150.453 63 1.464.135 406.326 397.038 231.498 46.483 675.039 2.850 31.146.189 6.092.359 72.480 64.006 43.811 37.270.240 266.447 63 5,75 6,23 21,34 5,31 1,29 6,89 2,51 16,51 10,66 2,34 7,69 3,12 14,84 0,64 1,64 TR Türkiye TR2 % TR2 Batı Marmara Bölgesi TR22 Çanakkale 167.260 42.146 61..299 18.339 2.045 81.683 1.274 9.100 378.600 10.020 10.640 5.830 387.700 33.170 -- Balıkesir 158.533 32.544 59.925 62.673 7.938 130.536 182 33.407 193.963 22.741 20.264 15.626 227.370 48.213 -- TR21 Kırklareli Koyun Keçi Edirne Hayvan Sayısı Tekirdağ Tablo 78. TR2 ve Türkiye Hayvan Sayıları (2003) 25.431.539 6.516.088 1.859.786 4.357.549 3.586.163 9.788.102 113.356 188.637.066 57.139.257 3.092.408 832.091 1.400.136 251.100.958 41.608.922 3.839 TR2 Batı Marmara Bölgesi; koyun yetiştiriciliğinde önemli paya sahip değildir, ancak TR22 Alt Bölgesinde diğer alt bölgeye oranla daha fazla koyun yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bölgenin toplam koyun varlığının %70’i Balıkesir ve Çanakkale İllerinde bulunur. Keçi yetiştiriciliğinde de aynı durum söz konusudur. Sığır yetiştiriciliğinde TR2 Batı Marmara Bölgesi büyük ölçüde kültür ve kültür melezlerinden ( %93) oluşmaktadır. Türkiye genelinde %63 olan bu oran, TR21 de %97, TR22 de %90 olarak gerçekleşmektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesinde sığır yetiştiriciliği daha çok aile işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Manda yetiştiriciliği ise bir önem arz etmemektedir. Kanatlı mevcudu bakımından TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde, Türkiye ortalamasına göre daha fazla yetiştiricilik yapılmakta olup, bunda en büyük pay TR22 Alt Bölgesinindir. Özellikle Balıkesir ve Çanakkale İllerindeki etçi (Türkiye’nin %16,5’i) ve yumurtacı tavuk yetiştiriciliği (Türkiye’nin %11’i) etkili olmaktadır. Diğer illerde kanatlı yetiştiriciliğinde türler arasında farklılıklar bulunmakla beraber hiçbirinde Türkiye ortalamasına göre kayda değer bir yetiştiricilik yapılmamaktadır. Arıcılık açısından bakıldığında TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde diğer bölgelere kıyasla önemli sayılabilecek bir arıcılık faaliyeti bulunmamaktadır. (Türkiye’deki toplam kovan sayısının %0,64’si), özellikle Trakya Bölgesine ayçiçeği çiçeklenme döneminde daha çok gezginci arıcıların gelmesiyle sınırlı miktarda bir hareketlilik gözlenmektedir. İpek böcekçiliği konusunda TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde sadece Balıkesir İlinde az miktarda üretim yapılmakta olup (Türkiye üretiminin %2’si) ülke çapında önemli bir paya sahip değildir. Ülkemizde süt elde edilen büyükbaş ve küçükbaş hayvanların %6’sının TR2 Batı Marmara Bölgesinde bulunmasına karşın, toplam süt üretiminin %10’u bu bölgede gerçekleşmektedir. Özellikle sağılan büyükbaş hayvanların %93’ünün yüksek verimli kültür ve kültür melezlerinden oluşması bu durumda etkilidir. Bölgemizde sağmal ineklerin ortalama veriminin, Türkiye ortalamasının iki katından yüksek olduğu görülmektedir. Kırmızı et üretiminde de aynı durum söz konusu olup, Ülkemizde kesilen büyükbaş ve küçükbaş hayvanların %6’sının TR2 Batı Marmara Bölgesinde olmasına karşın toplam kırmızı et üretiminin %11’i bu bölgede gerçekleşmektedir. Kesilen büyükbaş ve küçükbaş hayvanların ortalama karkas ağırlıkları ülke ortalamalarının iki katı dolayındadır. Beyaz et üretiminde özellikle TR22 Alt Bölgesinde Balıkesir İlinde yapılan üretimle beraber TR2 Batı Marmara Bölgesi, Türkiye toplam beyaz et üretiminin %18’i bu bölgede gerçekleşmektedir. Yumurta üretiminde TR2 Batı Marmara Bölgesinde Balıkesir İli çok büyük bir farkla lider durumda olup %85 paya sahiptir. Türkiye üretiminde bu pay %9 olarak gerçekleşmektedir. Bal ve balmumu üretiminde TR2 Batı Marmara Bölgesi Türkiye ortalamalarının altında bir üretime sahiptir. Toplam bal üretimi Türkiye üretiminin %5’i civarındadır. İpek kozası, yapağı ve kıl üretiminde Türkiye’de önemli bir paya sahip olmayan bölgemizde üretimler ortalamaların altındadır, ancak deri üretiminde %12 gibi bir oranla Türkiye ortalamasından yüksek durumdadır. 91 2.312 450 23 263 28 24.648 182.989 1.845 - 564.020 28.102 161.520 1.082.432 40.659 161.691 10,20 11,07 17,99 10.611.011 366.962 898.582 5.894 1.593 62 801 63 132.006 60.796 1.293 94 2 1.335 54 580.779 3.211 838 32 631 58 44.450 64.007 2.131 126 2 1.966 112 625.229 69.901 3.724 188 2 2.767 175 757.235 8,82 5,35 6,00 1,18 5,95 6,40 12,15 791.674 69.540 3.130 169 46.457 2.741 6.230.632 Balıkesir (*): Mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsar. Kaynak: DİE (2003) 92 TR22 381.031 26.257 161.520 Çanakkale Türkiye 907 730 22 321 19 28.243 TR2 % 2.675 413 17 217 16 79.115 518.412 12.557 171 TR21 Kırklareli 167.556 198.323 152.533 8.018 2.111 2.428 171 - TR2 Batı Marmara Bölgesi Süt (ton) Kırmızı Et (ton) * Beyaz Et (ton) Yumurta (ton)(x16000 ad) Bal (ton) Balmumu (ton) İpek Kozası (ton) Yapağı (ton) Kıl (ton) Deri (adet) Edirne Hayvansal Ürünler Tekirdağ Tablo 79. TR2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2003) 4.4.3. Su Ürünleri 2003 yılı itibariyle Türkiye’de toplam su ürünleri üretimi 588.993 ton olup, bunun %70’i deniz balıklarından, %8’i diğer deniz ürünleri (Yumuşakça ve kabuklular), %8’i tatlı su ürünlerinden ve %14’ ü de kültür üretimlerinden oluşmaktadır. Tablo 80. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Avcılık İstihsali (ton) (2003) Yer Deniz Balıkları 3.139 699 3.965 7.803 6.304 14.093 20.397 28.200 6,78 416.126 Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye Diğer Deniz Ürünleri 78 14 29 121 1.732 4.725 6.457 6.578 14,01 46.948 Tatlısu Ürünleri 297 368 90 755 595 410 1.005 1.760 3,94 44.698 Toplam Üretim 3.514 1.081 4.084 8.679 8.631 19.228 27.859 36.538 7,20 507.772 KAYNAK: DİE (2003) Batı Marmara Bölgesinde üretilen deniz balıklarının Türkiye toplamı içindeki payı 28.200 ton ile % 6,78’dir, diğer deniz ürünlerinde 6.578 ton ile %14,01, tatlı su ürünlerinde %3,94 ve su ürünleri kültür üretiminde 2.670 ton ile %3,29’dur. Tablo 81. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Kültür Üretimi (ton) (2003) Yer Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TR2 / TR (%) TR Türkiye Alabalık 96 512 608 346 362 708 Sazan Çipura 34 34 25 60 25 60 Levrek 70 350 420 Midye Toplam 815 815 96 34 512 642 501 1.527 2.028 1.316 59 60 420 815 2.670 3,22 40.868 10,86 543 0,36 16.735 2,01 20.892 100 815 3,29 81.221 4.4.4. Diğer Uygulamalar 4.4.4.1. Organik Tarım Uygulamaları Organik tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas itibariyle sentetik ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanmasının yanında organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini artırma, parazit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden, bütün bu olanakların kapsamlı bir sistemde 93 oluşturulmasını talep eden, üretimde miktar artışını değil ürünün kalitesinin yükselmesini amaçlayan bir üretim şeklidir. Organik ürün pazarı tüm dünyada hızla artarak önemli bir sektör durumuna gelmiştir. Yıllık %20-30’luk büyüme hızı ile önümüzdeki 10 yıl içinde dünya ticaret hacminin 11 milyardan 100 milyar Dolara yükseleceği tahmin edilmektedir. Halen Avrupa Birliği ülkeleri, ABD. ve Japonya ana pazarlar konumundadır. Günümüzde birçok önemli uluslararası kuruluş organik ürün pazarına girmiş durumundadır. Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (IFOAM) tüm dünyada organik tarım faaliyetlerinin liderliğini yürütmektedir. Ayrıca Birleşmiş Milletler Gıda- Tarım Örgütü (FAO), Dünya Ticaret Organizasyonu (WTO), Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) gibi uluslararası kuruluşlarla da ekolojik üretimle ilgili sıkı bir işbirliği yapmaktadır. Avrupa’da organik tarım 1900’lü yılların başlarında başlamıştır. Bir çok işletme organik tarım faaliyetine 1960’larda başlamış ve bu faaliyet devlet yardımları ile desteklenmiştir. Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya’da Organik ürün talebinin artması nedeniyle Türkiye gibi bir çok ülke bu gelişmelerden etkilenmiştir. Organik tarım tüm Avrupa ülkelerinde 1990’lardan itibaren çok hızlı bir gelişme göstermiştir. Dünyada 130’dan fazla ülkede yaklaşık 16 milyon hektar alanda organik tarım yapılmaktadır. AB ülkeleri içinde en fazla organik ürün ekiliş alanına sahip ülkeler İtalya, İngiltere, Almanya, İspanya ve Fransa olup, bu 5 ülke AB ülkelerindeki toplam ekiliş alanının %77,6’sına sahiptir. Türkiye’de organik ürün üretimi Avrupa ülkelerinin tersine üretici ve tüketici talepleri doğrultusunda tabandan değil, özellikle yabancı firmaların isteği doğrultusunda yukarıdan aşağıya doğru gelişmiştir. Buna göre yerli ve yabancı firmalar gelen talebe bağlı olarak üreticilerle sözleşmeli üretim yapmaktadırlar. 1992 yılında Organik Tarım Organizasyon Derneğinin kurulmasıyla ilk resmi organik tarım hareketi başlamıştır. Daha sonra Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde “Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Organik Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmeliği” hazırlamış ve ilgili yönetmelik 24 Aralık 1994 tarihinde 22145 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Adı geçen yönetmeliğin bazı maddelerinde uygulamada rastlanılan aksaklıkları gidermek amacıyla değişiklik yapılmıştır. Düzeltme metni 29 Haziran 1995 gün 22328 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Avrupa Birliğine uyum çerçevesi de dikkate alınarak hazırlanan “Organik Tarımın Esasları ve Uygulamasına İlişkin Yeni Yönetmelik” 11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanmıştır. Aşağıdaki tabloda AB Ülkelerinin ve Türkiye’nin organik ürün üretim alanları ve işletme sayıları verilmektedir. Tablo 82. AB ve Türkiye Organik Ürün Üretim Alanı ve İşletme Sayısı (2000) Ülke Adı İtalya İngiltere Almanya İspanya Fransa Avusturya İsveç Danimarka Finlandiya Üretim Alanı Miktar Oran (%) (ha) 1.230.000 27,7 679.631 15,31 632.165 14,24 485.079 10,93 420.000 9,46 285.500 6,43 193.611 4,36 174.600 3,93 150.000 3,38 94 İşletme Sayısı Oran Adet (%) 56.440 39,97 5.270 3,73 14.703 10,41 15.607 11,05 10.400 7,36 18.292 12,95 3.589 2,54 3.525 2,50 5.225 3,7 Ülke Adı Portekiz Hollanda İrlanda Yunanistan Belçika Lüksemburg Toplam AB-15 Türkiye Üretim Alanı Miktar Oran (%) (ha) 70.857 1,60 38.000 0,86 32.355 0,73 24.800 0,56 22.410 0,50 1.030 0,02 4.440.038 100 59.649 1,32 İşletme Sayısı Oran Adet (%) 917 0,65 1.510 1,07 1.014 0,72 3.981 2,82 694 0,49 51 0,04 141.218 100 18.385 13,02 Kaynak: AB ve Türkiye’de Ekolojik Tarım Danışmanlık Hiz., Orhan ÖZÇATALBAŞ, Akdeniz Üniv. Ziraat Fak. Türkiye’de Organik Tarım Yürütme ve İzleme Organları Organik tarım faaliyetlerinin Ülkemizde ilk olarak Ege Bölgesinde İzmir’de başlamış olması, ürün işleme tesislerinin büyük kısmının İzmir’de bulunması ve üretilen ürünlerin büyük kısmının İzmir Limanından ihraç edilmesi nedenleri ile organizasyon kuruluşları, kontrol ve sertifikasyon kuruluşları gibi organik tarım sektörünün hemen tüm kuruluşlarının merkez büroları İzmir’de yer almaktadır. Ülkemiz iklim, toprak, su kaynakları, ürün çeşitliliği ve iş gücü bakımından organik tarım için elverişli koşullara sahiptir. Ancak Ülkemizdeki mevcut potansiyelin çok az bir bölümü kullanılmaktadır. 1990 yılında toplam 313 çiftçi tarafından 8 üründe 1.037 hektar alanda üretim yapılmakta iken; 2001 yılında 18.385 çiftçi 95 üründe, 59.649 hektar alanda, 237.210 ton üretim gerçekleştirilmiştir. Organik tarım konusunda son 10 yıl içerisinde çok önemli ve hızlı gelişmeler olmuş, kuru meyvelerle başlayan üretim bitkisel ürünler, işlenmiş gıda ürünleri ve diğer tarım ve gıda ürünleri olarak sınıflandırabileceğimiz sektörel yelpazeye ulaşmıştır. 2002 yılı itibarıyla Türkiye’nin organik ürün üretimine bakıldığında; %61’i kurukurutulmuş meyveler, %21’i tarla bitkileri, %5’i üzümsü meyveler, %2’si sebze, %2’si yaş meyve,%2’si tıbbi bitki, %7’si diğer ürünlerdir. Organik tarım ürünleri ihracatının yapıldığı ülke sayısı 20 civarında olduğu ayrıca AB Ülkelerinin de bu ihracatta en önemli pazarlarımızı oluşturduğu görülmektedir.1996 yılında 3.678 ton ürün ihraç edilerek 8.032.358 Dolar gelir elde edilmiştir. 2002 yılı verilerine göre, 17.037 ton ürün ihraç edilerek 27.437.000 Dolar gelir sağlanmıştır. Bu durum organik ürün ihracatının hızla geliştiğini göstermektedir. Türkiye’de Üretimi Yapılan ve Ticarete Konu Olan Organik Tarım Ürünleri Sert Kabuklu Meyveler: Fındık, Ceviz, Antepfıstığı, Yerfıstığı, Kestane Kuru Meyveler: Üzüm, Kayısı, Dilimlenmiş Kayısı, Zerdali, Erik, İncir (tüm ve dilimlenmiş), Elma, Kiraz, Vişne, Armut, Çilek. Kurutulmuş Sebzeler: Domates, Mantar. Yaş Meyve ve Sebze: Elma, İncir, Çilek, Erik, Armut, Vişne, kiraz, Trabzon Hurması, Üzümsü Meyveler, Karpuz, Lİmon, Portakal, Altıntop, Mandarin, Şeftali, Üzüm, Domates, Biber, Salatalık, Ispanak, Pırasa, Karnabahar, Patlıcan, Maydanoz, Havuç, Patates, Kuru Soğan, Sarımsak, Kereviz, Balkabağı, Bezelye. Bakliyat : Mercimek, Nahut, Kuru Fasulye Baharatlar ve Tıbbi-Itri Bitkiler: Defne Yaprağı, Kekik, Kimyon, Adaçayı, Biberiye, Ihlamur, Rezene, Nane, Isırgan Otu Hububat: Buğday, Pirinç, Mısır, Yulaf, Arpa 95 Sanayi Bitkileri: Pamuk, Haşhaş Tohumu, Anason, Şeker Pancarı Yağlı Tohumlar: Ayçekirdeği, Susam Diğerleri: Kapari, Çam Fıstığı, Zeytin, Kuşburnu, Toz Biber, Fındık Unu İşlenmiş Gıda Ürünleri : Dondurulmuş Meyve- Sebze: Kayısı, Çilek, Kiraz, Vişne, Üzümsü Meyveler, Erik, Soğan, Kabak, Domates, Biber Meyve Suyu ve Konsantreleri: Kayısı Püresi, Armut Suyu Konsantresi, Vişne Suyu Konsantresi, Elma Suyu Konsantresi, Elma Püresi, Kuşburnu Püresi Diğerleri: Zeytinyağı, Bulgur, Pekmez, Domates Ezmesi,Reçel, Şarap, Közlenmiş Biber Diğer Tarımsal Ürünler: Bal, Kayısı Çekirdeği, Vişne Çekirdeği, Gül Kurusu, Gülyağı, Gül Suyu, Mersin Yağı, Mersin Suyu, Kekik Yağı, lavanta Yağı. Batı Marmara Bölgesinde Organik Tarım Konvansiyonel tarımın yoğun olarak yapıldığı bölgede, son yıllarda organik tarım felsefesi gelişme göstermektedir. Bölgede girdi kullanımının yoğunlaşması insan ve çevre sağlığını tehdit eder duruma gelmiştir. Başta tarla bitkileri yetiştiriciliği olmak üzere tüm bitkisel üretimde yoğun girdinin kontrol altına alınabilmesi önem taşımaktadır. Organik tarımsal üretimin talep ettiği çevre dostu girdilerin belli yörelere girmesi konvansiyonel tarım sistemini sürdüren üreticilerinde o girdileri kullanmasına katkı yapacak, böylece sürdürülebilirlik sağlanmış olacaktır. TR2 Batı Marmara Bölgesinde organik tarım, Türkiye çapında değerlendirildiğinde fazla yaygın olmamakla beraber bölgenin bu konuda potansiyeli mevcuttur. Örneğin TR21 Alt Bölgesinde sertifikalı organik tarımsal üretim yapan işletme olmamasına karşın Edirne ve Kırklareli İllerinin kuzey kesimlerinde bulunan Istranca (Yıldız) Dağlarının eteklerinde ormanların yoğunluğu, doğal floranın çeşitliliği ve zenginliği, kimyasal gübre ve ilaçların bölgeye girmemesi, özellikle Arıcılık alanında organik bal üretiminin yoğun olarak yapılabileceğini göstermektedir. Tekirdağ İlinde de organik bağcılık yapılmaya elverişli yerler mevcuttur. Balıkesir ve Çanakkale İllerinin bulunduğu TR22 Alt Bölgesi organik tarım açısından daha avantajlı konumdadır. Balıkesir İlinde organik sebzecilik, ihraç potansiyeli olan meyveler ve organik zeytincilik son yıllarda yapılmaya başlanmıştır. Çanakkale İlinde de başta zeytin olmak üzere organik biber ve organik salça üretimi son yıllarda artış göstermektedir. Çanakkale İlinde organik hayvancılık alanında Gökçeada örnek gösterilebilir. Adada temel geçim kaynağı tarım ve turizmdir. Sezonun kısa olması nedeniyle turizm ikinci iş olarak değerlendirilmektedir. Organik hayvancılık açısından Gökçeada’nın en önemli özelliği “Serbest Koyun Yetiştirme Sistemi”dir. Bu sistemde koyunlar yıl boyu dışarıda kalmaktadır, elden kaba ve kesif yemleme yapılmamakta, hayvanlar barınak yerine kötü hava koşullarında kendi belirledikleri yerlerde kalmakta ve hiçbir sağlık uygulaması yapılmamaktadır. Bu şekilde yaşayan hayvanlar kırkım, işaretleme, damızlık seçimi ve kuzu eldesi dışında yabani olarak hayat sürmektedir. Organik tarım bakımından büyük bir potansiyel olacağı akla gelmekle birlikte; İmroz koyununun yaşam alanındaki biyolojisine ait bilgi, meraların ıslahı olanakları, biyolojik açıdan kendine yeterlilik, ekosistemin denge unsurları ve en önemlisi de sistemin ekonomik analizlerinin yapılmaması organik tarımın hiç de kolay olmayacağını göstermektedir. Gen kaynaklarının korunması çerçevesinde İmroz koyunu, İmroz arısı, Malta (Maltız) keçisi, ve Boz step sığırının gen kaynağı olarak korunması amacıyla bir takım projeler geliştirilebilir. Söz konusu türler doğal yaşam alanlarında ve sürdürülebilir yetiştiricilik 96 açısından ele alınmalıdır. Bu yöndeki çalışmalara envanter çalışmaları ile başlanarak, gen kaynaklarının korunmasını sağlayan yetiştirme modelleri önerilmelidir. Pazarlama sorununu ortadan kaldırabilecek modeller başarılı olabilecek modeller olacaktır. Tablo 83. TR2 Batı Marmara Bölgesi Organik Tarım Üretimi (ton) (2004) Üretim Üretim Toplam İller Yapan Çiftçi Yapılan Alan Üretim Sayısı (ha.) (ton) Tekirdağ ---Edirne ---Kırklareli ------TR21 Balıkesir 51 156 2.485 Çanakkale 260 1.246 2.344 311 1.402 4.829 TR22 311 1.402 4.829 TR2BatıMarmara 3,34 0,86 1,73 TR2 (%) 9.314 162.192,74 279.663,16 TÜRKİYE İmroz koyununun süt ve döl verimlerinin yüksek olması nedeniyle gelecekte yerli koyun ırklarının ıslahında kullanılma potansiyelleri bulunmaktadır. Başlangıçta bu ırkın evrim ve evciltme temelinde irdelenmesi, üreme özellikleri ve siklusu, genel sağlık ve verim performansları ile ilgili konularda çalışılmasına ihtiyaç vardır. 4.4.4.2. İyi Tarım Uygulamaları (Good Agricultural Practices- GAP) Tarım ve gıda ticareti alanında üretim ve tüketim çevreleri (hükümetler, çiftçiler, gıda işleme firmaları, perakendeciler vb), gıda güvenliği, kalite ve çevre ile ilgili sorunlara günümüzde daha fazla ilgi göstermeye başlamışlardır. Temelde, tarımsal üretime ilişkin çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanmasını hedefleyen bu uygulamalar çerçevesinde geçtiğimiz yıllarda öncelikle düşük dış girdili tarım ve organik tarım uygulamalarına yönelik çalışmalar yapılmış ve son yıllarda da İyi Tarım Uygulamaları (GAP) üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. GAP, tarımsal üretimin planlanması, kayıt altına alınarak geliştirilmesi, pazarlanması, güvenli ürünlerin gıda güvenlik zinciri içinde tüketicilere ulaştırılması ile ilgili bütün iş ve işlemler olarak tanımlanabilir. Bu anlamda GAP çevreye duyarlı, asgari hijyen standartlarını karşılayan, kimlik-kayıt sistemi olan ve yaygın kabul gören bir tarım biçimidir. 1980’li ve 1990’lı yıllarda Entegre Savaşım Yöntemi (IPM), Entegre Yetiştiricilik Yöntemi (ICM), Tarımın Korunması (CA) ve Entegre Besin Yönetimi (INM) gibi konular gündeme gelmiştir. İyi Tarım Uygulamaları, IPM, ICM,CA ve INM’nin, gıda güvenliği, kalite yönetimi, ekonomik üretim, çevresel ve sosyal sürdürülebilirlik konularının genel prensipleri ile entegre edilmesidir. GAP, tarımda kimyasal kullanımının program dahilinde azaltılması, toprak ve çevreye zarar veren uygulamaların minimize edilmesi, verimliliğin artırılması ve böylece tarımın sürdürülebilirliğinin sağlanmasını hedeflemektedir. Temel amacı, mevcut tarımsal uygulamaları yeni ve çevre ile uyumlu tarım tekniklerine, sürdürülebilirlik çerçevesi içinde adapte etmektir. FAO tarafından ortaya konan GAP 11 ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar: Toprak, su, bitkisel ve yem bitkileri üretimi, bitki koruma, hayvansal üretim, hayvan refahı, hasat, çiftlik içi işleme ve depolama, enerji ve atık yönetimi, insan refahı, sağlığı ve güvenliği ile yaban hayatı ve çevre konularıdır. 97 Europgap Günümüzde GAP’ı en kapsamlı şekilde ele alan uygulama, 1999 yılında Avrupa’lı perakendecilerden oluşan bir organizasyon tarafından hazırlanmış olan EUROPGAP isimli (EUREP: Euro-Retailer Produce Working Group – Avrupa Perakendeciler Çalışma Grubu; GAP: Good Agricultural Practices – İyi Tarım Uygulamaları) protokoldür. Bu belge, tarımsal ürünlerin üretimindeki GAP standartlarını sunmakta, aynı zamanda bu uygulamayı takip eden üreticilerin sertifika almasını talep etmektedir. Avrupa’da şekillenen Europgap belgesini diğer İyi Tarım Uygulamalarından farklı kılan temel nokta, GAP prensiplerinin bir kalite güvence sistemi olan HACCP prensipleri ile birleştirilmiş olmasıdır. Diğer bir ifade ile, EUROPGAP belgesi sadece İyi Tarım Uygulamalarının prensiplerini vermekle kalmayıp, bunlara uyulması için alınması gereken önlemleri, uygunluk kontrollerini ve uygunsuzluk halinde alınması gereken tedbirleri de ortaya koymaktadır. EUROPGAP dokümanında kontrol edilmesi ve uygunluk sağlanması beklenen toplam 210 adet kritik kontrol noktası vardır. Bunlardan 47’si “büyük zorunluluk”, 48’i “küçük zorunluluk”, 65’i ise “tavsiye” niteliğindedir. EUROPGAP tarafından talep edilen GAP standartları 5 konuyu kapsamaktadır: 1. Yaş Meyve ve Sebze 2. Çiçek ve Süs Bitkileri 3. Entegre Tarım İşletmeleri Güvence Sistemi 4. Entegre Su Ürünleri Güvence Sistemi 5. Kahve (yeşil) Halen dünyada 40’a yakın ülkede 12.000 üretici yaklaşık 4 milyon dekarlık alanda yaş meyve sebzede EUROPGAP disiplinine uygun üretim yapmaktadır. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki 50 ülkede, 65 sertifikasyon kuruluşu tarafından sertifikalandırma işlemi yapılmaktadır. Türkiye Tarımı Açısından GAP’ın Değerlendirilmesi GAP, kapsamı ve amaçları bakımından esasen tüm ülkelerde izlenmesi gereken bir uygulamadır. Ancak GAP’nun uygulanabilirliği, ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve tarımsal alt yapıları ile yakından ilgilidir. Ülkemizde olduğu gibi işletmelerin önemli bir kısmının küçük ölçekli, çiftçilerin büyük bir kısmının eğitim düzeyinin düşük ve çiftçi örgütlenmesinin yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde söz konusu yeni standartlara uyumda ciddi anlamda sıkıntılar yaşanması muhtemeldir. Özellikle Avrupa’nın GAP standartlarını ortaya koyan EURPOGAP belgesi oldukça kapsamlı olup ülkemizdeki çiftçiler tarafından bireysel düzeyde uygulanması son derece zordur. Ancak, büyük ölçekli ve uzman bir kadro ile çalışan işletmeler EUROPGAP’ı kurumsal düzeyde uygulayabilme şansına sahiptirler. Ayrıca, Ülkemizdeki tarımsal üretimin oldukça düşük bir oranının ihraç edilmesi ve çiftçilerin üretim standartlarının düşük olması, bu uygulamadaki olumsuzlukları yaratan diğer önemli faktörlerdir. Bu konuda alınması gereken ilk tedbir üreticilerinin ve firmaların bilgilendirilmesi ile mevcut üretici örgütlerinin bu konuda çalışmaya başlaması konusunda destek olunmasıdır. Ülkemiz, dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden biri olmasına rağmen, 2003 yılı itibari ile ihracatın üretime oranı çok düşük düzeydedir ve % 3,5’i geçmediği tahmin 98 edilmektedir. İhracata konu olan meyve ve sebze çeşitlerinin, uluslararası piyasalarda talep edilen çeşitlere uygun olmayışı, üretimden tüketime kadar geçen süreçte miktar ve kalite kayıplarının yüksekliği, bu düşüklüğün en önemli nedenleri arasındadır. Türkiye yaş meyve ve sebze ihracatının % 26’sını Almanya’ya, %12’sini Hollanda’ya, %9’unu Fransa’ya, diğer %9’unu da Yunanistan’a, dolayısı ile çoğunluğu AB üyesi ülkelere yapmaktadır. Türkiye’nin akreditasyon işlemlerini uluslararası normlara uygun olarak yürütmesi ve Avrupa Akreditasyon Birliği’ne üye olması, ülkemizde verilen sertifikaların uluslararası alanda tanınması ve ihraç ürünlerimizin önünde teknik engellerin kaldırılması açısından önemli bir avantajdır. Avrupa Birliği ülkelerinde EUROPGAP sertifikalı ürün talep eden perakendecilerin toplam süper - hipermarketler içerisindeki oranları açısından % 90 ile Hollanda ilk sırada olup, bu ülkeyi sırası ile % 65 ile İngiltere, % 51 ile Belçika ve % 43 ile İsveç izlemektedir. Bununla birlikte, Avrupa ülkelerindeki birçok perakendecinin EUROPGAP sertifikası olmayan üreticilerden bahçe ürünlerini satın almama eğilimlerinde olduğu gözlemlenmektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarımı Açısından GAP’ın Değerlendirilmesi Ülkemiz, son yıllarda bahçe ürünleri ihracatında özellikle tarımsal ilaç kalıntıları bakımından önemli sorunlar ile karşılaşmıştır. TR2 Batı Marmara Bölgesi, Ülkemizde yaş meyve sebze ihracatında büyük paya sahip olmamakla beraber Balıkesir ve Çanakkale İllerinin bulunduğu TR22 Alt Bölgesinde bu konuda son yıllarda üretimi arttırıcı çalışmalar yapılmaktadır. Bölge üreticisi ve ihracatçısının önemli sorunlarına çözüm olabilecek ve bölgemizin Avrupa ülkelerine daha fazla ürün satabilmesine olanak verecek bu protokol gereklerinin üretici ve ihracatçı tarafından benimsenmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Bu kapsamda, Tarım ve Köyişleri Bakanlığımız EUROPGAP Protokolünün daha detaylı incelenmesi ile, üretici ve ihracatçılarımızın bilgilendirilmesi ve alınacak önlemlerin belirlenmesi amacı ile bir teknik komite oluşturmuştur. Bu komite aracılığı ile üreticilerimizin bilinçlendirilmesi ve EUROPGAP standartlarına uyumun gerçekleştirilmesi amaçlanmaktadır. Bununla birlikte tarımsal üretimin planlanması, geliştirilmesi, pazarlanması, kayıt altına alınarak gıda güvenlik zinciri içerisinde güvenli ürünlerin tüketiciye ulaştırılması amacı ile “İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik” hazırlanmış ve bu konuda çalışmalar devam etmektedir. Bununla birlikte, bölge illerinde Valilikler, Üniversiteler, Tarım İl Müdürlükleri ve Araştırma Enstitüleri tarafından çeşitli bölgesel çalışmalar yapılmalıdır. 4.4.4.3. Endemik Türler Türkiye'de, çeşitli coğrafi özellikleri ve coğrafi farklılığın getirdiği iklim çeşitliliği nedeniyle dünyada benzerine az rastlanan bir bitki çeşitliliği bulunmaktadır. Bu sebeple, sadece belli bir bölgede yetişen veya anavatanı belli bir bölge olan endemik bitkiler açısından dünyanın önemli bölgeleri arasında yer almaktadır. Türkiye'de 3 bini endemik, 9 bin bitki türü bulunduğu tahmin edilmektedir. Avrupa'nın tamamında 2 bin 750'si endemik olmak üzere 12 bin bitki türü bulunmaktadır. Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBİVES) kayıtlarına göre TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerindeki endemik bitki tür ve sayıları aşağıda tabloda verilmiştir. 99 Tablo 84. TR 2’de Endemik Bitki ve Tür Sayıları İLLER F = Familya C = Cins T = Tür 5 10 10 Tekirdağ 3 3 3 Edirne 5 5 5 Kırklareli 22 50 72 Balıkesir 16 28 32 Çanakkale TOPLAM: 51 96 122 Kaynak: Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TÜBİVES) (2004) 4.5. Üretim Trendleri Seçilen ürünler bölgede sanayii bulunan ürünlerdir. İç üretimin kalite yada miktar bakımından yetersiz olması söz konusu ürünlerin ithal edilmesine neden olmaktadır. Tarla ürünlerinden Buğday üretimi fazla olmasına rağmen, kalite yetersizliği nedeniyle başka bölgelerden yada ithalat yolu ile karşılanmaktadır. Ayçiçeği ve çeltik ise yüksek miktarlarda ithal edilen ürünlerdendir. Sebzelerden domates ve biber yüksek miktarlarda üretilen ve ihrac edilen ürünlerdendir. Zeytin bölge için karakteristik ürünlerdedir. Yem bitkileri ve hayvansal ürünler yeni destekleme araçlarıyla artmaktadır. 4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri Tablo 85. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) Tarla Ürünü Ayçiçeği Buğday 1993 1994 445215 1877255 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 653114 458085 621488 543343 623605 614238 487828 567367 2014632 1570090 2017818 1543610 2037901 1959119 1667811 2395162 1884053 2075041 Çeltik 45918 65.578 98.672 124272 138981 151641 108193 104498 161510 99206 Bakla 155 105 113 198 171 175 196,5 214 586 585 4542 4143 4952 4116 4704 5066 6111 5688 4681 4330 Sarımsak Kaynak : DİE Tablo 86. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) Tarla Ürünü Buğday Ayçiçeği Çeltik K.Sarımsak Bakla 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 501.811 442.504 801.201 920.163 851.830 89.8257 826.993 1.023.210 845.101 512.773 92.239 84.861 85.161 77.165 63.402 68.279 62.558 58.161 40.549 66.561 13.418 12.474 16.788 18.185 31.723 32.537 40.658 42.021 49.534 23.723 400 10.814 10.687 11.318 12.626 10.470 17.692 10.846 10.834 10.722 - 36.830 34.323 66.460 31.530 28.755 23.614 23.251 21.770 17.357 Kaynak : DİE Bölgenin ekonomisinde tarımsal ürünlerde tarla bitkileri önemli yer tutmaktadır. Ayçiçeği ve çeltik üretim ve verimi TR2 bölgesinde ülke geneline göre yüksektir. 2003 yılı rakamlarına göre sırasıyla %80 ve %57 oranındadır. Alt bölge bazında bakıldığında ise TR21 alt bölgesinin Türkiye geneline oranı buğday ürününde %7,7, ayçiçeğinde %75,5, çeltikte ise %42’dir. Buğday ve ayçiçeği yetiştiriciliğinde TR21 alt bölgesi daha özelleşmiş görülmektedir. 100 Seçilen tarla ürünlerinin 10 yıllık üretim seyrine bakıldığında Batı Marmara Bölgesi (TR2) buğday ve çeltik ürünlerinde düşüş eğiliminin başladığı görülmekte; öte yandan ayçiçeği üretiminde ise artış görülmektedir. Seçilen ürünlerin herbiri yurt içi tüketim için önemli olan ürünlerdir. 4.5.2. Sebze Üretim Trendi Tablo 87. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (ton) Sebzeler Domates Biber (sivri+dolmalık) Karpuz Kavun Kaynak : DİE 1993 113380 1994 117471 1995 85365 1996 132795 1997 137711 1998 137412 1999 179655 2000 183413 2001 163006 2002 133134 13679 13202 14661 15549 11715 13430 12824 11617 11924 12108 183565 6380 181910 6373 188340 5076 165146 4251 178635 4961 198035 4430 182153 6426 212295 9534 237475 12218 170698 18173 Tablo 88. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (ton) Sebzeler 1993 778.199 Domates Biber 43.401 (sivri+dolmalık) 214.271 Karpuz 168.697 Kavun Kaynak : DİE 1994 775.878 1995 610.995 1996 963.790 1997 707.077 1998 963.017 1999 1.077.197 2000 913.493 2002 965.564 48.180 68.130 70.512 63.765 83.819 75.397 77.523 118.277 211.469 153.744 186.915 16.509 176.458 147.948 181.692 15.955 181.572 4.397 202.932 16.585 212.845 18.809 213.075 16.275 Çanakkale ve Balıkesir illerinde sebze işleme sanayisinin gelişmiş olması başta domates ve biber ürünlerinin yüksek miktarlarda üretilmelerine neden olmuştur. 4.5.3. Meyve Üretim Trendleri Tablo 89. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton) Seçilmiş 1993 Meyveler Zeytin 1528 Şeftali 2330 Badem 572 Kaynak : DİE 1994 987,3 2401 716 1995 2204 2580 803 1996 1997 2880 2683 945 3485 2417 505 1998 3504 2391 314 1999 4530 2466 303 2000 4725 2575 424 2001 2002 4823 2682 391 4829 2623 335 TR22 alt bölgesinde zeytinde genel bir düşüş ve şeftali ürününde ise dikkati çeken bir artış görülmektedir. Zeytin bölge için yaygın olarak yetiştirilen ürünlerdir. Yaygın zeytincilik çeşidi yağlıktır. Şeftali bölgeden taze olarak en fazla ihrac edilen meyve çeşitlerindendir. Tablo 90. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton) Seçilmiş 1993 Meyveler Zeytin 127.951 Şeftali 28.760 Badem 4.279 Kaynak : DİE 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2002 340.696 29.143 3.686 130.773 22.919 2744 519.086 28.587 3792 105.242 26.748 3339 350.683 44.325 2861 89.134 41.720 3049 39.1443 53.658 3055 341.388 70.691 3083 101 4.5.4. Yem Bitkileri Üretim Trendleri Tablo 91. Yıllar İtibariyle TR21 Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları (ha) (1993-2002) Yem Bitkileri Ekilişleri Fiğ (ot) +M.Fiğ (ot) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 7.532 6.621 5.669 5.940 6.100 5.951 7.651 4.906 93 82 62 25 8 4 150 75 Mısır (hasıl+silaj) 67.670 69.835 Yonca (yeşil+kuru ot) 13.680 12.490 12.240 Korunga (yeşil+kuru ot) 99.326 113.660 124.204 105.800 142.570 125.369 12.800 13.030 11.364 11.703 12.323 Kaynak : DİE. Tablo 92. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Yem Bitkileri Ekim Alanları (ha) (1993-2002) Yem Bitkileri Ekilişleri 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2002 Mısır (hasıl+silaj) 8.789 9.687 9.476 9.428 8.942 7.388 8.105 8.484 10.119 Fiğ (ot) * 5.821 6.520 6.141 7.130 6.421 5.748 5.822 4.736 8.251 Yonca (yeşil+kuru ot) 4.715 5.269 5.447 5.550 5.264 5.256 5.368 5.784 4.418 100 116,5 140 260 291 514 Korunga (yeşil+kuru ot) 91 65 119 * Fiğ, adi fiğ ve macar fiğ toplamıdır. Kaynak : DİE Mısır ye fiğ ekilişinde gözle görünen bir artış görülürken yonca ve korunga ürünlerinde dikkate değer bir değişim görülmemektedir. Yem bitkileri yetiştiriciliği hayvancılığı desteklenmesi kapsamında desteklendiğinden özellikle son yıllarda artış göstermektedir. Artış yonca ve korunga gibi çok yıllık yem bitkilerinden ziyade fiğ ve mısır gibi tek yıllık yem bitkilerinde görülmektedir. 4.5.5. Hayvansal Üretim Trendleri Tablo 93. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları (1993-2002) Hayvan Türü 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Koyun (Yerli) Koyun(Merinos) Keçi (Kıl) Saf Sığır Melez (*) Yerli 634524 13830 156017 116292 242134 26272 623213 13049 154747 128029 239548 19322 631990 21586 159002 140456 252037 16384 623221 12919 154587 144494 248797 14526 610269 14182 127621 143618 185891 12134 570461 16027 133844 149220 156079 5406 512050 16848 114842 145001 112277 7602 467688 16526 122390 149491 150179 7604 446087 15155 118216 169202 130855 7936 403548 262517 116496 184156 123699 10695 111446 108623 110651 Arı Kovanı (*) : Danalar toplama dahil edilmiştir. 112640 109362 83810 107949 118149 105268 107838 Tekirdağ İlinde yerli sığır bulunmamaktadır. Diğer illerdeki yerli sığır mevcudu ise azalmaktadır. 102 Tablo 94. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları (1993-2002) Hayvan Türü 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1.142.465 1.104.782 1.135.194 1.102.764 1079.848 1.028.296 1.064.436 1.033.646 Koyun (Yerli) 2002 977.923 1.118.150 96.840 100.901 132.051 154.100 156.958 160.720 111.020 96.585 323.658 315.403 352.065 329.672 351.350 354.718 338.832 323.570 Saf 144.396 144.121 166.345 173.795 156.086 156.068 146.881 169.349 Melez 161.145 170.469 168.197 178.498 169.832 160.888 155.869 137.944 Yerli 75.558 66.315 67.038 67.415 63.288 60.374 47.924 40.907 5608050 6111436 Koyun (Merinos) Keçi (Kıl) Sığır * T. Broiler Kanatlı** 81.274 316.380 199.942 185.483 345.510 118.419 39.070 591691 11420700 10893000 11329000 11469000 12238000 14308300 19047625 T.Yumurtacı 4687140 4250200 2974493 2693800 4539600 5791000 4959300 5272000 4680142 100.721 100.827 102.566 103.036 105.475 115.469 116.167 118.044 116.727 Arı Kovanı Kaynak : DİE. * : Danalar toplama dahil edilmiştir. ** : Değerler Balıkesir iline aittir. Küçük baş hayvan varlığında yerli ırk hayvan varlığı oran olarak yüksektir. Balıkesir ilinde merinos koyun ırkı oran olarak Çanakkale iline göre çok daha yüksektir. Büyükbaş hayvan varlığı genel olarak süt ırkı hayvanlardan oluşmaktadır. Suni tohumlama çalışmalarla kültür ırkı oranı sürekli yükselirken yerli hayvan varlığı sürekli düşmektedir. Tablo 95. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (ton) (1993-2002) Hayvansal Ürünler 1993 1994 1995 1996 Süt 428825 445455 469865 517650 Kırmızı Et * 14640,9 17868 15932 17164,9 Bal 1704,8 1575,4 1682,5 1717,6 (*): Mezbaha ve kombina kesimlerini kapsar. 1997 1998 1999 2000 2001 2002 511940 479355 468440 485150 530638 611331 18001,5 14892 13366,7 14726,4 12423,9 13477,8 1715,9 1793 1403,7 1540,1 1412,1 1630,8 Tablo 96. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (ton) (1993-2002) Hayvansal 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Ürünler 365615 401015 416675 423415 817476 808197 768404 789343 717914 477.086 Süt Kırmızı Et * 16945 16055 16415 18240 47086 Beyaz Et** 70.324 Yumurta** (ton=16000 58452 ad) Bal 2054 (*): Mezbaha ve kombina kesimlerini kapsar. (**): Beyaz et ve yumurta verileri Balıkesir iline aittir. 46835 37119 42613 19909 24078 75.515 100.376 122.717 116.632 118.154 74356 63054 68328 60737 60266 2090 2085 2196 1898 2076 4.6. Tarımsal Verimlilik Uygun girdi kullanımıyla en yüksek üretimin elde edilmesi olarak tanımlanabilecek verimliliğin, ülkelerin kalkınmışlık düzeylerine paralel oranda tarıma yansıdığı görülmektedir. 1998 yılında tarım sektöründe Ülkemizde kişi başına düşen GSYİH miktarı 1.390 Dolar 103 civarında iken, bu miktar AB ülkelerinde 9 bin Doların üzerinde olmuştur. 2001 yılına bakıldığında ise, Ülkemizde tarımda kişi başına GSYİH’nın 1.000 Doların da altına düştüğünü görüyoruz. Bunun anlamı, kaynaklarımızın zenginliğine rağmen, tarımsal üreticinin gelirinin AB üreticisinden 10 kat daha az düzeyde kaldığıdır. Türkiye’deki tarımsal işletme büyüklüğüyle Avrupa ülkelerini karşılaştırdığımızda AB'de ortalama işletme büyüklüğünün Türkiye'nin üç katı olduğunu görürüz. 15 AB ülkesinde toplam tarım alanı 135 milyon hektar, toplam 7 milyon işletme bulunmakta ve büyüklüğü 174 dekardır. Türkiye'de 28 milyon hektar tarım alanı ve 4 milyon işletme bulunmaktadır. 1980'de 66 dekar olan ortalama işletme büyüklüğü 1991'de 59 dekara düşmüştür. Bu durum bitkisel ve hayvansal ürünler için potansiyel verimliliğinin kullanımını gerekli kılmaktadır. Aşağıda bitkisel ve hayvansal ürünler ile ilgli değerlendirmelerde bulunulmuştur. 4.6.1. Bitkisel Üretimde Verimlilik Tarımsal girdi kullanımı bakımından önemli farklılıklar mevcuttur. Hektar başına gübre kullanımı Türkiye'ye göre AB ülkelerinden İngiltere'de 3.3 kat, Fransa'da 2.8 kat, İtalya'da 2.6 kat, Almanya'da ise 2.4 kat daha fazladır. Marmara Bölgesinin gübre kullanım oranı Azotlu gübre ihtiyacının %75’i ve Fosforlu gübre ihtiyacının %72’sini kullanılmaktadır (Türkiye ortalaması %65 ve %45), (Türk Tarımında Sübvansiyon Reformunun Etkileri, 2004, Dünya Bankası) Tablo 97. İllere göre gübre kullanımı (ton) (2003) İller Balıkesir Çanakkale Edirne Kırklareli Tekirdağ TR21 TR22 TR2 Türkiye Toplamı Toplam 238 503 148 472 202 587 188 694 259 743 651 024 386 975 1 037 999 9 762 341 % 21 Azotlu 170 047 105 168 140 417 136 834 182 865 460 116 275 215 735 331 6 383 651 % 16-18 Fosforlu 62 571 41 040 59 778 50 223 73 794 183795 103611 287406 3 211 457 % 48-52 Potaslı 5 885 2 264 2 392 1 637 3 084 7113 8149 15262 167 233 Kaynak : DİE. Batı Marmara Bölgesi gübre kullanım oranı 2003 yılı istatistiklerine göre ülke geneline göre % 10,6’dır. TR21 alt bölgesinde gübre kullanım miktarı TR22 alt bölgesine göre daha yüksektir. İllere göre kilogram olarak dekar başına kullanılan toplam, azotlu, fosforlu ve potaslı gübre kullanım miktarları: Balıkesir 53, 38, 14, 13; Çanakkale 56, 40, 16, 0,8, Edirne 58, 40, 17, 0,7; Kırklareli 78, 56, 21, 0,7; Tekirdağ 68, 48, 19, 0,8. Aşağıdaki tabloda seçilmiş bitkisel ürünlerde 2000 yılı içinde Türkiye, AB ve Dünya verimlerinin karşılaştırılması yer almaktadır. Buradan da görüldüğü gibi Türkiye verim değerleri genelde Dünya ortalamalarından daha yüksek ancak AB verimlerinden daha düşüktür. TR2 bölgesi ise genel olarak Türkiye ortalamasından daha yüksektir. 104 Tablo 98. Bazı Ürünlerde Türkiye, AB ve Dünya’da Verim Değerleri (2000) Verim (kg/ha) Ürünler Türkiye Dünya AB Buğday 2.234 5.753 2.733 Pamuk (çiğit) 1.980 2.877 1.581 Mısır 4.144 8.897 4.255 23.020 30.695 10.885 Elma Üzüm 6.729 Domates Zeytin 7.782 8.591 39.511 59.558 27.226 3.030 2.255 1.946 Kaynak: DİE, FAO. Tablo 99. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Tarla Ürünleri Verimleri (kg/da), (2003). Kuru Buğday Ayçiçeği Çeltik Bakla Sarımsak Balıkesir 255,6 89,6 330,9 1760 176 Çanakkale 262,3 87 431,8 812 303 Edirne 272,4 183,5 334,9 614 - Kırklareli 262,2 207 419,1 626 - Tekirdağ 305,7 193,5 396,1 618 186 Kaynak : DİE. Tarla ürünleri verimleri incelendiğinde Buğday veriminde 305,7kg/da ile Tekirdağ diğer illerden daha fazla verime sahiptir. Ayçiçeği ürününde verim seviyelerinin TR21 alt bölgesinde daha yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Çeltik ürününde ise Çanakkale ve Kırklareli’de dekara verimler daha yüksektir. Kuru sarımsak verimi Balıkesir ilinde en yüksek olmuştur. Tablo 100. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Yem Bitkileri Verimleri (kg/da), (2003). Mısır Balıkesir Fiğ Yonca Korunga 734,3 3946 11220 3790 622 5235 7935 3500 Edirne 1164 6935 9950 7684 Kırklareli 1139 3588 10513 2974 Tekirdağ 763 3810 8189 8037 Çanakkale Kaynak : DİE. Yem bitkileri verimlerine gelince silajlık mısır veriminde Edirne ve Kırklareli, fiğ ürününde Çanakkale ve Edirne; Yonca ürününde Balıkesir ve Kırklareli; korunga ürününde Edirne ve Tekirdağ’da verimler daha yüksektir. 105 Tablo 101. TR2 bölgesinde bulunan illerde ağaç başına meyve verimleri (kg), (2003) Zeytin Balıkesir Çanakkale Edirne Kırklareli Tekirdağ 12 13 0 0 11 Şeftali 39,4 43,6 19,6 35,3 11,2 Badem 9,3 16,8 5,4 10,0 8,4 Kaynak : DİE TR22 alt bölgesi ağaç başına meyve verimi TR21 alt bölgesine göre daha yüksektir. Şeftali için TR22 alt bölgesi TR21 alt bölgesine göre daha verimli olduğu görülmektedir. Meyve verim değerleri 2003 yılı DİE verilerine göre ağaç başına Şeftali için Çanakkale daha verimlidir. Zeytin verimleri üç ilde birbirine yakındır. Meyve veren ağaç başına badem verimliliğinde Çanakkale ilinde verim 16,8kg ile en yüksek olurken Edirne ilinde 5,4 kg ile en düşük olmuştur. 4.6.2. Hayvansal Üretimde Verimlilik İşletme başına düşen hayvan sayısı incelendiğinde, Türkiye'de 3.9, AB'de 38.7 olduğunu görmekteyiz. Yani AB'de işletme başına düşen hayvan sayısı Türkiye'den 10 kat daha fazladır. İlinde işletme başına düşen ortalama hayvan sayısı Balıkesir 5,7, Çanakkale 7,3, Edirne 5,9, Kırklareli 7,4 ve Tekirdağ 6,9 ’dur. AB'de süt verimi Türkiye'ye göre 3 kat, ortalama karkas ağırlığı ise 1.7 kat daha fazladır. AB'de üretilen sütün %94'ü, Türkiye'de ise %15-20'si sanayiye teslim edilmektedir. 2003 yılı verilerine göre Çanakkale ili için bu oran %28’dir. Türkiye genelinde kültür ırkı sığırlarda ortalama süt verimi 4.080 kg/baş, melezlerde 2.448 kg/baş ve yerli sığırlarda 816 kg/baş’tır. Süt üretimi TR2 bölgesinde ortalama olarak 2.4-3.1 ton/yıl düzeyindedir. Bu oran toplamda 2 ton/yıl olan Türkiye geneli ortalamasının üzerindedir, ancak 5.2 ton/yıl olan AB ülkeleri ortalamasının önemli düzeyde altındadır. Karkas ağırlığı kg olup, 175 kg olan Türkiye ortalamasının üzerinde, ancak 312 kg olan AB ülkeleri ortalamasının oldukça altındadır. Yetiştirici gelirlerini artırmak için birim hayvandan alınan verimin artırılması ve kültür ırkı hayvan sayısının artırılması önem arzetmektedir. Tablo 102. Sağılan Hayvan Başına Süt Üretimi ve Kesilen Hayvan Başına Ortalama Karkas Ağırlığı (2003) Balıkesir Çanakkale Edirne Kırklareli Tekirdağ Koyun 75,3 70,9 76,5 74 60,6 Süt verimi (lt) Keçi İnek 124 2593 95,9 3009 89,9 2373 90 3063,7 84 2640 Karkas ağırlığı (kg) Koyun Keçi İnek 14,6 14.7 229,9 21,7 15,1 182,8 20,1 15,3 199,4 24,6 18,4 213,5 19,15 22 206 Kaynak : DİE Türkiye’nin 2003 yılı 366,962 ton kırmızı et üretimini TR21 (%3,4) ve TR22 (%7,7) olmak üzere %11,1’i TR2 bölgesinde üretilmiştir. 106 4.7. Pazarlama Sistemi 4.7.1. Pazar ve Pazarlama Kanalları Dünyada çeşitli ülkelerde adları farklı olmakla beraber hukuki statüleri, yönetim şekilleri, fonksiyonları ve yetkileri büyük ölçüde benzerlik gösteren tarım ürünleri iç ve dış pazarlama organizasyonları bulunmaktadır. Ülkede güçlü bir tarım ürünleri pazarlama yapısı oluşturmak amacı için kurulan bu organizasyonların ana görevleri üreticinin ekonomik durumunu geliştirmek ve bunu gerçekleştirmek için organizasyona tabi tüm ürünleri dünya çapında pazarlayarak üreticilerin dışsatım gelirlerini artırmaktır. Türkiye, sahip olduğu ekolojik zenginlik nedeniyle, pek çok üründe halen önemli ölçüde verim ve üretim potansiyeline sahip bulunmaktadır. Mevcut potansiyelin daha iyi değerlendirilmesiyle artacak tarımsal üretim Üretim artışının yanısıra, tarım ürünlerinin iyi bir pazarlama organizasyonuyla iç ve dış pazarlarda etkin bir şekilde pazarlanması büyük önem arz etmektedir. Böylece ürün kayıplarının azalması, bölgeler arası arz-talep dengesinin kurulması, üretici gelirlerinin artması ve ihracat gelirlerinin (fiyat iyileşmesi ve pazar büyümesiyle) yükselmesi olanaklı olacak ve tarımın ulusal ekonomiye katkısı artırılabilecektir. Türkiye'de tarımsal ürünlerin pazarlanmasında doğrudan ve dolaylı olarak çok fazla sayıda kişi, kurum ve kuruluş faaliyette bulunmaktadır. Bunlar arasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, İGEME, Ticaret ve Sanayi Odaları ve Borsalar Birliği, Ziraat Odaları, Türkiye Şeker Fabrikalar A.Ş., Ticaret Borsaları, semt pazarları, toptancı ve perakendeci meyve ve sebze halleri, Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri ile Su Ürünleri Kooperatifleri, TMO, Çaykur, Tekel ve özel girişimciler sayılabilir. Bu yapı içinde görev ve yetkiler, aralarında yeterli işbirliği ve eşgüdüm bulunmayan çok sayıda kurum ve kuruluşa dağıtılmakta ve pazarlamacıların sayısal çokluğu ve dağınık yapıları, pazarlama organizasyonunun etkinliğini azaltmaktadır. Ürünler, pazarlama kanalları içerinde çeşitli aşamalarda ve pazarlarda farklı işlemler görmektedir. Geleneksel pazarlama sisteminde bu aşamalar üretici, toptancı ve perakendeci şeklinde üç temel grupta toplanabilir. Pazarlama kanalları, herhangi bir ürünün pazarında yer alan üretici ve aracıların yanı sıra genel ekonomik yapı açısından da oldukça önemlidir. Tarım kesiminde faaliyet gösteren üreticiler genellikle pazarlama imkanları kısıtlı olan küçük işletmelerdir. Pazarlama kanallarının eksikliği nedeniyle bu kısıtlı imkanlar ortadan kalkabilmekte, üreticiler yerel pazarlar dışındaki pazarlara ve pazar bilgilerine kolaylıkla ulaşabilmektedir. Bugünkü global ekonomi koşullarında aracılar gerek yurtiçi gerekse yurtdışı piyasalarında faaliyet gösterebilirler. Dolayısıyla pazarlama kanalları da sadece yurtiçi piyasalardaki değil, aynı zamanda uluslar arası piyasadaki tüketici ya da alıcılara da ürün sağlayabilecek şekilde yapılandırılabilmelidir. Böylece herhangi bir ürünün pazar alanı genişletilerek pazarlama imkanları da arttırılabilir. 4.7.1.1 Ayçiçeği Ülkemiz bitkisel yağ üretiminde ayçiçeği önemli yer tutmaktadır. TR21 Alt bölgesinde ekim alanı olarak buğdaydan sonra ikinci sırayı almaktadır. TR 21 Alt bölgesinde 2003 yılında Türkiye ayçiçeği üretiminin yaklaşık %71’i üretilmiştir. TR21 Alt bölgesinde ayçiçeğinin başlıca alıcısı Trakya Birlik ve bölgedeki yağ sanayicileridir. Yağ işletmelerinde işlenen yağlık ayçiçeğinden yan ürün olarak elde edilen küspe yem sanayicilerine ve direk yetiştiricilere pazarlanmaktadır. 107 Ayçiçeği, ürünün kendi biyolojik yapısı gereği muhafaza ve nakliye kolaylığı yanında alıcıların, yani yağ sanayicilerinin ürüne olan sürekli talepleri açısından pazarlama sorunu bulunmayan bir üründür. Sürekli olarak iç talebi bulunan ayçiçeğinin fiyatını belirleyen husus dahili arz miktarından çok dış piyasa fiyatlarıdır. Arz üretim düzeyini belirleyen unsur ise rakip ürünlerin içerdeki fiyatları kendi maliyet bedeli ile en büyük alıcı olan Trakya Birliğin alım fiyatıdır. Hükümetlerin uyguladığı ithalat politikaları da ürün arz seviyesini etkilemektedir. Trakya Birlik kendi değerlendirmeleri sonucunda belirleyip, ilan ettiği fiyat üzerinden üyelerinden ürün almaktadır.Trakya Birliğin alım hacmini, bir anlamda pazar payını alım yaptığı bu fiyat ve ödeme şekli belirlemektedir. Düşük gümrük vergileri ile ucuz ithal edilen ayçiçeği ve ayçiçeği yağı karşısında üreticiler haksız bir rekabet ile karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle hasad dönemlerinde yapılan ithalat üreticilerin ürünlerini değer fiyattan satmalarını engellemektedir. Ayçiçeği açığını kapatmak ve üretimini teşvik etmek amacıyla TKB’ca ayçiçeği üreticilerine destekleme primi uygulanmaktadır. Temel besin maddelerinden olan ve insan beslenmesinde önemli bir yeri bulunan yağa insanların, hayati faaliyetlerini sürdürebilmeleri için mutlak surette ihtiyaçları bulunmaktadır. Yetişkin bir insanın günlük aktiviteleri için 2000-2400 kalori gerekli olduğu belirtilmektedir. Dengeli ve sağlıklı beslenmenin gereği olarak da bu miktarın 600-800 kalorisinin yağlardan karşılanması gerekmektedir. 1 gram yağın 9 kalori verdiği bilindiğine göre; bir insanın bir günde yaklaşık olarak 77 gram yağ tüketmesi gerekir. Bu miktarında 1/3’ü sıvı olarak yemeklerle, 1/3’ü katı olarak kahvaltıda ve geriye kalan 1/3’ü ise peynir, süt vb. besinlerden karşılanması gerekmektedir. Bu duruma göre doğrudan alınması gereken günlük yağ miktarı 51 gramdır. Bu ise kişi başına yılda 18.6 kg yağ tüketilmesi demektir. Avrupa normlarında ise yılda 24 kg yağ tüketildiği takdirde sağlıklı beslenmeden söz edilebileceği vurgulanmaktadır. Türkiye’de kişi başına yıllık yağ tüketimi konusunda değişik kaynaklarca çok farklı veriler verilmesine rağmen bu değerin bu gün için 17 kg/yıl olabileceği daha yaygın bir kabüldür. Bu değerden kişi başına yılda 3 kg civarında tüketilen zeytin ve tereyağı çıkartıldığında ise kişi başına bitkisel yağ tüketimimizin 14 kg/yıl olduğu görülmektedir. Farklı kullanım alanları da dikkate alındığında yeterli bir beslenme düzeyi için ülkemizin toplam bitkisel yağ ihtiyacı 1500 000 ton civarındadır. Dünya ve ülkemizde, başta yaşanılan nüfus artışına bağlı olarak, gıda maddeleri tüketimi de artmaktadır. İnsan beslenmesinde önemli bir yer işgal eden bitkisel yağların tüketimininde artması bu yağların elde edildiği bitkilerin önemini ortaya çıkartmaktadır. Dünyada yağlı tohumlar diye tanımlanıp tarımı yapılmakta olan 13 bitkiden ülkemiz de başta ayçiçeği olmak üzere çiğit, susam, kolza, soya, yerfıstığı ve haşhaş yetiştirilmektedir. Bu ürünler içerisinde pamuk tohumu olan çiğit aslında yağ bitkisi olmayıp, ülkemiz yağ sanayine önemli katkı sağlaması bakımından burada sayılmıştır. İnsan beslenmesinde ülkemizde tüketilen bitkisel yağların % 48’den fazlası ayçiçeğinden % 33’ü çiğitten, % 18’i de zeytin ve diğer yağ bitkilerinden elde edilmektedir. Dünyada bu bitkilerin oranlarına baktığımızda, ülkemizden tamamen farklı bir durum göze çarpmaktadır. Dünyada toplam ekim alanı 200 milyon hektar civarında olan yağlı tohumların üretimi ise 380 milyon ton düzeyindedir. Bu üretim de ilk sırayı 180 milyon tonla, soya fasulyesi, ikinci sırayı 54.2 milyon tonla pamuk çiğiti, üçüncü sırayı ise 34.5 milyon tonla yer fıstığı izlemektedir. Dördüncü sırada kolza 32.5 milyon tonla, ayçiçeği ise beşinci sırada 22.7 milyon ton ile yer almaktadır. Ülkemiz bitkisel yağ üretimi ile yurtiçi talep karşılanamamaktadır. Bu nedenle de yıldan yıla bitkisel yağ açığı artan Türkiye bu ihtiyacını dışarıdan ham yağ yada yağlı tohumlar ithal etmek suretiyle karşılamak zorunda kalmaktadır. 108 Türkiyemizde halen 4 500 000 ton/yıl toplam tohum işleme (ayçiçeği, çiğit, soya) kapasitesine sahip yağ sanayi tesislerimizin kapasite kullanım oranları % 50’nin çok altında bulunmaktadır. Toplam ham yağ işleme kapasitemiz ise 3000 000 ton/yıl olup buradaki kapasite kullanım oranı ise % 50’nin biraz üzerinde bulunmaktadır. Ülke dahili yağlı tohumlar üretiminin azlığı nedeniyle kurulu kapasitenin atıl kalması yanında bir de her yıl (Bir milyar doların üzerinde, petrolden sonra en fazla) artan ölçülerde döviz ödeyerek yağlı tohum yada ham yağ ithal etmek durumunda kalmaktayız. Türkiye ciddi ölçülerde döviz ödemek durumunda kaldığı bu şartlardan kendi kaynaklarını doğru kullanmak ve gerekli üretim teknikleri ve kimi destekleme politikalarını uygulamak suretiyle bir an evvel kurtulmak zorundadır. Türkiye’de bitkisel yağ üretimine kaynaklık eden yağlı tohumlu bitkiler; pamuk (çiğit), ayçiçeği, soya, yerfıstığı, susam, haşhaş, kolza, aspir ve keten (yağlık) dir. Ayrıca yağlı tohumlar sınıfına girmeyip bitkisel yağlar kategorisinde yer alan zeytin bulunmaktadır. 2000 yılı DİE verilerine göre Türkiye’de yağlı tohumlu bitkiler ekim alanı 1895 668 ha’dır. Bu alanın 93.7’sini ise pamuk, ayçiçeği ekili ve zeytin dikili alanlar oluşturmaktadır. Bu alanlar Türkiye toplam tarım alanlarının % 7’sini teşkil etmektedir. Ancak her ürünün ihtiva ettiği yağ oranı farklı olduğundan sıvı yağ üretiminde ürünlerin önem derecelerinde farklılıklar olmaktadır. Ekim alanları ve üretilen yağ miktarı dikkate alındığında Türkiye için en önemli yağlı tohum bitkisi olarak ayçiçeği görülmektedir. Trakya’da mevcut yağ sanayinin kapasitesi Türkiye’de üretilen ayçiçeğinden daha fazlasını işlemeye yeter seviyededir. Tekirdağ ilinde 18 adet yağ fabrikası mevcut olup, kurulu kapasite1.046.326 ton, üretim miktarı 273.523 ton ve kapasite kullanım oranı %26’dır. Türkiye’de kurulu kapasite 4.500.000 ton civarında olup, Tekirdağ ili kapasite kullanım oranı Türkiye genelindeki % 50 oranının çok altında bulunmaktadır. Kırklareli ilinde 2001 yılı itibari ile 670.209 ton/yıl kapasiteli 15 adet yağ fabrikası mevcut olup, ilde kurulu bulunan yağ sanayi Türkiye ayçiçeği üretiminin %84’ünü işleyebilecek kapasiteye sahiptir. Edirne ilinde ise 2000 yılı verilerine göre 8 adet işletme mevcut olup kapasitesi 247.424 ton/yıl ve üretim miktarı 82.823 ton/yıl’dır. Grafik 1. TR21 Alt Bölgesinde Ayçiçeği Üretimindeki Gelişme Eğilimi 1000000 900000 800000 Tekirdağ Üretim (ton) 700000 Edirne Üretim (ton) 600000 Kırklareli Üretim (ton) 500000 Türkiye Üretim (ton) 400000 300000 200000 100000 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 0 109 Tablo 103. TR2 Batı Marmara Bölgesi Ayçiçeği Arz Projeksiyonu Tekirdağ 1993 Edirne Kırklareli Türkiye Üretim Ekim Üretim Ekim Üretim Ekim Üretim Ekim (ton) Alanı (ha) (ton) Alanı(ha) (ton) Alanı(ha) (ton) Alanı(ha) 215812 134147 141538 119684 87865 68430 815000 597000 1994 200267 131125 169600 115260 55777 68780 740000 586000 1995 292727 138373 235603 126462 122384 65480 900000 585000 1996 212990 138850 158585 121293 86510 64320 780000 575000 1997 273759 136484 236696 122516 111000 63650 900000 560000 1998 260530 138775 190419 117409 109367 64600 860000 586000 1999 252651 136911 239679 144515 131285 70850 950000 595000 2000 258750 139291 168158 102804 93966 65254 800000 542000 2001 243068 135122 152519 109434 88441 66100 650000 510.000 2002 260079 135371 173783 114066 133505 73400 850000 550000 2003 279310 144167 178488 108614 109240 65200 800000 545000 2004 276077 140345,5 184516,7 111485,9 121821,2 67638,08 806181,8 530454,5 2005 280424,1 140878,6 184283,6 110338,7 125013,5 2006 284771,1 141411,7 184050,5 109191,5 128205,8 67879,13 800818,1 518454,5 2007 289118,1 141944,8 183817,4 108044,4 131398,1 67999,66 798136,3 512454,5 2008 293465,1 142477,9 183584,3 106897,2 134590,4 68120,19 795454,5 506454,5 2009 297812,2 143010,9 183351,2 105750 137782,8 68240,71 792772,7 500454,5 2010 302159,2 143544 183118,1 104602,8 140975,1 68361,24 790090,8 494454,5 2011 306506,2 144077,1 182885 103455,7 2012 310853,2 144610,2 182651,9 102308,5 2013 315200,3 145143,3 182418,8 101161,3 150552 68722,82 782045,4 476454,5 2014 319547,3 145676,4 182185,7 100014,2 153744,4 68843,35 779363,6 470454,5 2015 323894,3 146209,5 181952,6 98866,99 156936,7 68963,88 776681,7 464454,5 2016 328241,3 146742,6 181719,5 97719,82 160129 69084,41 773999,9 458454,5 2017 332588,4 147275,7 181486,4 96572,65 163321,3 69204,93 771318,1 452454,5 2018 336935,4 147808,8 181253,3 95425,48 166513,6 69325,46 768636,3 446454,5 2019 341282,4 148341,9 181020,2 94278,31 169705,9 69445,99 765954,5 440454,5 2020 345629,5 148874,9 Kaynak : Tarım İl Müdürlükleri 180787,1 93131,14 172898,3 69566,51 763272,6 434454,5 110 67758,6 803499,9 524454,5 144167,4 68481,77 147359,7 787409 488454,5 68602,3 784727,2 482454,5 Grafik 2. TR21 Alt Bölgesinin Türkiye Ayçiçeği Üretimindeki Payı (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Dünya ve Türkiye Ayçiçeği Üretimi Dünyada en fazla AB, Arjantin, Rusya ve Çin’de üretilmekte olan ayçiçeği 2002 yılı toplam üretimi 22.7 milyon tondur. En çok üretimin yapıldığı (23.4 milyon hektar) 1999 yılından bu yana sürekli azalarak dünya genelindeki ekim alanı 2002 yılında 19.5 milyon hektara gerilemiş bulunmaktadır. Dünya ayçiçeği verim ortalaması ise 116 kg/dekar düzeyindedir. Dünya ayçiçeği yağı üretiminde ilk sırayı AB almaktadır. Sonra sırasıyla Arjantin ve Rusya gelmektedir. ÜLKELER A.B.D. RUSYA AB ARJANTİN ÇİN DÜNYA TOP. Tablo 104. Ülkeler İtibariyle Ayçiçek Yağı Üretimi 1998 1999 2000 2001 435.000 534.000 474.000 401.000 750.000 832.000 1.312.100 1.185.000 2.203.874 2.063.442 2.007.933 1.900.184 2.020.450 2.471.600 2.158.300 1.304.500 490.324 584.582 644.563 571.447 8.931.766 9.684.089 9.804.690 8.350.881 2002 401.000 1.110.000 1.683.096 1.304.500 622.372 8.178.299 KAYNAK : FAO Ülkemizde yaygın olarak tarımının yapılmaya başlandığı 1947 yılından 2000 yılına kadar ayçiçeği ekim alanı 15.1 kat üretimi ise 24.7 kat artmıştır. Üretimdeki bu artış ekim alanındaki genişleme yanında verimdeki önemli sayılabilecek iyileşmelerden kaynaklanmış bulunmaktadır. Başta iklim koşulları olmak üzere uygulanan alım ve fiyat politikaları yanında rakip ürün fiyatları ve maliyetlerine bağlı olarak değişen ülkemiz ayçiçeği ekim alanı ve üretim miktarı tablo-2 de verilmiştir. Türkiye ayçiçeği verim değeri dünya ortalaması ile kıyaslandığında dünya ortalamasından yüksek ve Arjantin verim ortalamasına yakın olduğu görülmektedir. Türkiye toplam ayçiçeği ekim alanlarının yaklaşık % 58’i Trakya bölgesindeki (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) üç ilimizde bulunurken söz konusu illerin üretimleri toplamı ülke üretiminin % 65 den fazlasını oluşturmaktadır. 111 Tablo 105. Türkiye Ayçiçeği Ekim Alanı, Üretim ve Verim Durumu YILLAR 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 EKİM ALANI (Ha.) 575.000 560.000 586.000 595.000 542.000 510.000 550.000 545.000 ÜRETİM (Ton) 780.000 900.000 860.000 950.000 800.000 650.000 850.000 800.000 VERİM (Kg/Ha) 1.357 1.607 1.468 1.596 1.476 1.275 1.551 1.475 KAYNAK : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve DİE verileri Türkiye toplam ayçiçeği üretimin neredeyse 1/3 ‘ünü tek başına üreten Tekirdağ ilinin ayçiçeği verim ortalaması ise 2000 yılı verilerine göre Türkiye (147 kg/dekar), Dünya (116kg/da), ABD (125 kg/da) ve AB (166 ka/da) verim ortalamalarının çok üzerinde bulunmaktadır. Türkiye için son derece önemli olan yağlı tohumların üstelik pamuk ve zeytin dahil tarım alanları içerisindeki payı % 7 iken Tekirdağ ilindeki ayçiçeğinin tarla alanları içindeki oranı % 36 dolayındadır. İlde yıllara göre değişmekle birlikte 135000 hektar civarında bir alanda tarımı yapılan bu ürün bazı ilçelerin toplam sahalarının % 40’ında üretilmektedir. Başta Tekirdağ olmak üzere bölge illerinde bitkisel üretim buğday-ayçiçeği ikili münavebesine kilitlenmiş bulunmaktadır Dünya ve Türkiye Ticareti Dünya ayçiçeği ihracatının yaklaşık % 30’unu tek başına Rusya gerçekleştirmektedir. Bunu sırasıyla AB ve ABD izlemektedir. 3 milyon ton civarındaki ayçiçek yağı ihracatının ise % 40’ı Arjantin tarafından yapılmaktadır. Bu ülkeyi yine AB ve ABD takip etmektedir. Dünya ayçiçeği ithalatının yaklaşık % 70’i AB ülkelerince yapılırken en büyük yağ ithalatçısı ülkeler AB, Hindistan ve Rusya’dır. Dünya Ayçiçeği tohumu ve yağı dış ticaret miktarı tablo 3’te özetlenmiştir. Tablo 106. Dünya Ayçiçeği Tohumu ve Yağı İthalat ve İhracatı YILLAR 1996 1997 1998 1999 2000 2001 İHRACAT (Milyon ton) Ayçiçeği Tohumu Ayçiçeği Yağı 4,54 3,06 4,18 4,29 4,41 3,51 3,78 3,81 3,93 3,79 2,73 3,03 İTHALAT (Milyon ton) Ayçiçeği Tohumu Ayçiçeği Yağı 4,39 3,39 4,07 3,91 4,20 3,83 4,26 3,68 3,61 3,43 2,84 2,91 KAYNAK : FAO 1990 lı yıllarda 500-600 bin ton ayçiçeği tohumu ithal eden ülkemiz son iki yıldır bu miktarı oldukça aşağılara indirmiş olmakla birlikte hala önemli ithalatçı ülke konumunda 112 bulunmaktadır. Ayçiçek yağı ithalatımız da oldukça fazla olup 1997 deki 128 000 ton seviyesinden 100 000 ton düzeylerine inmiş olmakla birlikte hala önemli bir döviz harcama kalemini oluşturmaktadır. Türkiye Ayçiçek tohumu ve yağı İthalat ile İhracat bilgileri tablo 4 ve 5 te verilmiştir. Tablo 107. Türkiye Ayçiçek Tohumu İthalat ve İhracatı (Toh. Olmayan) İTHALAT İHRACAT YILLAR Miktar (Ton) Değer (bin S) Miktar (Ton) Değer (bin S) 640.003 181.582 1.518 1.903 1996 564.233 139.761 697 1.211 1997 678.414 177.141 694 1.148 1998 483.815 117.571 1.057 1.115 1999 523.333 101.589 625 890 2000 182.691 41.524 846 991 2001 128.934 39.869 907 776 2002 6.872 2.122 103 112 Ocak 2003 KAYNAK : DTM Tablo 108. Türkiye Ayçiçek Yağı İthalat ve İhracatı İTHALAT İHRACAT Miktar (Ton) Değer (bin S) Miktar (Ton) Değer (bin S) 191.723 112.530 18.038 16.917 229.718. 128.441 67.919 54.836 157.678 103.339 73.454 58.444 131.975 72.974 36.984 26.117 100.680 39.541 38.521 21.727 133.473 62.781 24.400 14.048 92.442 51.732 11.305 8.682 346 202 1.627 1.312 YILLAR 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Ocak 2003 KAYNAK : DTM Türkiye’nin en fazla ham ayçiçeği ihraç ettiği ülkeler Mısır, Suriye ve KKTC’dir. En çok ithalat yaptığı ülkeler ise Ukrayna, Rusya, Romanya ve Arjantin’dir. Dünya ve Türkiye Fiyatları Dünya piyasa fiyatlarındaki gelişmeler aşağıda tablolarda verilmiştir. Tablo 109. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları ROTTERDAM CİF A.B.D. YILLAR (S/Ton) (S/Ton) 266 258 1996/97 309 256 1997/98 257 223 1998/99 214 168 1999/00 219 167 2000/01 287 238 2001/02 299 266 2002/03 KAYNAK : USDA 113 1999/2000 ve 2000/2001 üretim dönemleri hariç dünya piyasa fiyatları sürekli artış gösteren ayçiçeği ve ham yağ fiyatları 2002/2003 döneminde 300 (Rotterdam) seviyesine çıkmış bulunmaktadır. Rotterdam ve Minneapolis Borsalarında ayçiçek yağı fiyatları ise yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir. Tablo 110. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları ROTTERDAM CİF A.B.D. YILLAR (S/Ton) (S/Ton) 545 499 1996/97 730 595 1997/98 560 444 1998/99 413 365 1999/00 428 350 2000/01 587 513 2001/02 619 716 2002/03 KAYNAK : USDA Türkiye’de üretilen ayçiçeğinin yaklaşık % 98’i yağlık amaçlı olup pazarlanan mahsulün fiyatını belirleyen ise en büyük pazar payına sahip olan Trakya Birlik Tarım Satış Kooperatifidir. Tablo 111. Yıllar İtibariyle Ayçiçeği ve Buğday Ortalama Alım Fiyatları ve Pariteler Eylül Ayı Ayçiçek Alım 2. Sınıf Buğday Alım Fiyatı PARİTELER Fiyatı YILLAR 1 Eylül Temmuz Temmuz TL/Kg Döviz Kuru USD/Ton TL/Kg Ort. Döviz Kuru 1984 1985 1986 120 143 169 403 558 702 297.80 256.30 240.70 42 59 75 377 532 885 111.40 110.90 109.50 2.88 2.42 2.25 2.67 2.31 2.20 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 215 370 670 883 1.500 2.500 4.000 9.500 18.000 35.000 65.000 110.000 130.000 165.000 370.000 460.000 915 1.580 2.240 2.720 4.650 7.074 11.835 33.994 47.273 86.238 168.210 276.290 444.521 656.282 1.364.789 1.629.167 235.00 232.80 299.10 317.30 322.60 353.40 338.00 279.50 380.80 405.90 391.10 398.13 292.45 251.42 271.10 282.35 97 167 370 500 790 1.165 1.800 3.720 5.850 17.600 33.350 52.350 74.000 92.000 150.600 211.600 310.000 867 1.424 2.140 2.660 4.400 6.917 11.200 30.775 44.023 83.146 152.817 268.710 427.919 630.278 1.127.140 1.659.809 1.430.000 111.90 117.30 172.90 188.00 179.50 168.40 160.70 120.90 155.80 211.70 218.20 194.82 172.93 145.97 133.61 127.48 216.78 2.22 2.22 1.81 1.73 1.90 2.15 2.22 2.55 6.62 1.89 1.85 2.10 1.76 1.79 2.46 2.17 2.10 1.98 1.73 1.69 1.80 2.10 2.10 2.31 2.44 1.92 1.80 2.04 1.69 1.72 2.03 2.21 NOT: 2003 verileri Haziran 2003 ayı itibariyledir. 114 USD/Ton TL/Ton USD/Ton Destekleme alım uygulaması kapsamından çıkarılan ayçiçeğinin yurt içi fiyatını belirleyen ürün maliyeti, rakip ürünlerin pazar fiyatı, yaşanılan enflasyon oranı, stok seviyesi ve dış pazar fiyatları gibi çok sayıda unsura ilave olarak Trakya Birliğin alım gücü de fiyatı belirleyen önemli bir faktör olarak görülmektedir. Yıllara göre değişmekle birlikte anılan kuruluşun pazar payı, en düşük olduğu 1994 yılı (% 12.5) ile en çok olduğu 1992 yılı (% 62) hariç, genelde % 30-40 düzeyindedir. 1999 yılından bu yana telafi edici destekleme (prim) uygulaması kapsamına alınan ayçiçeği alım fiyatlarındaki gelişmeler, buğday alım fiyatları ile arasındaki oluşan pariteler tablo 8 de detaylı bir şekilde verilmiştir. 2002 yılı mahsulüne 85 000 TL/kg olarak verilen prim bu tablolarda kullanılmamıştır. 18 yıllık bir peryot incelendiğinde ayçiçeği/buğday fiyatları arasındaki parite ister TL ve isterse dolar bazında olsun genelde ayçiçeği aleyhine gelişmiştir. Bu dengenin bozulduğu yıllarda ise ayçiçeği ekim alanlarında ve dolayısıyla üretimde azalmalar görülmektedir. Ayçiçeği alım fiyatlarındaki gelişmeleri ekonomide yaşanılan enflasyondan arındırarak yapılan bir değerlendirmeye göre ise bu ürünün gerçekte fiyatının artmadığı 1997 yılından bu yana da azaldığı gözlenmektedir. Ayçiçeği üretiminde kullanılan üç önemli girdi olan motorin, gübre ve tohumluk fiyatları ile ürünün kendi fiyatındaki değişmeleri ve ilişkiyi bu fiyatlar deflate edilerek bir arada incelendiğinde ise özellikle mazot ve tohumluk fiyatların ürün fiyatını çok aştığı görülmektedir. Bu durum aşağıda tabloda özetlenmiştir. Tablo 112. Cari ve Reel Bazda Ayçiçeği Üretiminde Kullanılan Motorin, Gübre (20.20.0) ve Tohumluk Fiyatlarında Meydana Gelen Değişiklikler (1986-2000) AYÇİÇEĞİ MOTORİN GÜBRE TOHUM Cari Reel Cari Reel Cari Reel Reel YILLAR Cari Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) (TL/kg) 170 170 166 166 80 80 2000 2000 1986 215 159,69 273 202,78 103 76,5 2200 1634,1 1987 370 174,54 413 194,83 188 88,68 2500 1179,35 1988 668 181,07 921 249,66 233 63,16 6900 1870,42 1989 850 146,2 1635 281,23 340 58,48 12000 2064,05 1990 1500 162,06 2330 251,74 420 45,37 15000 1620,62 1991 2500 165,2 3775 249,45 742,5 49,06 32000 2114,57 1992 4000 157,89 5565 219,68 1376 54,31 65000 2565,84 1993 8500 161,85 12270 233,65 6400 121,87 110000 2094,64 1994 18000 183,09 19730 200,70 15000 152,58 260000 2644,75 1995 35000 200,01 43210 246,93 20000 114,29 730000 4171,71 1996 65000 204,99 88200 278,16 46400 83,26 1205000 3800,32 1997 110000 197,89 119200 214,45 40000 71,96 1900000 3418,26 1998 130000 149,73 254500 293,13 60000 69,11 3000000 3455,35 1999 165000 119,07 439100 316,88 97000 70,0 4300000 3103,17 2000 KAYNAK : PÜİS (2001) “Tekirdağ İli Merkez İlçe Motorin Fiyatları” Petrol Ürünleri İşverenler Sendikası Trakya Şubesi Kayıtları, Tekirdağ Haziran 2001 Ayçiçeği ürününde reel fiyatları 1986-2000 yılları arasında 170 TL/kg ile 119,07 TL/kg arasında değişiklik göstermiştir. Ürün fiyatlarında özellikle 1996-1998 yılları arasında reel fiyatlar yüksek düzeyde seyretmiştir. 2000 yılında ise başlangıç yılına oranla % 29,96’lık bir azalış söz konusudur. 115 Tablo 113. Ayçiçeği Pazarlaması (SWOT Analizi) Ayçiçeği Üretim Ve Pazarlanması Strateji Mevcut Durum -Ülkemizin yağ açığı hızla artmakta. -Yağ bitkileri üretimi yağ açığımızın çok küçük bir bölümünü karşılayabilmekte. -Ülkemizde bulunan çok sayıdaki yağ fabrikası Dünyanın en iyi teknolojisine sahip olmalarına karşılık hammadde yetersizliği nedeniyle ancak %40 kapasitede çalışabilmekte -Yağlı tohum ve ham yağ ithalatı hızla artarak toplam ithalatımızda önemli yer edinmekte. -Ayçiçeği/diğer ürünler ,Ayçiçeği/girdi paritesinin ayçiçeği aleyhine çok düşük olması sonucu ayçiçeği yetiştiriciliğinden uzaklaşma Problemler -Ayçiçeği diğer ürünler fiyat paritesinin sürekli düşmesi sonucu tercih edilmemesi (Örneğin:Ayçiçeği /buğday paritesi 1980 yılında 2.9 iken 2000 yılında 1.6 ya düşmesi) -Alımdaki yanlış uygulamalar depolama olanaklarının yetersizliği, bazı üreticilerin ürününü ucuz fiyattan satmak zorunda olmaları. -Ayçiçeği/girdi paritesinin sürekli ve artan bir hızla ayçiçeği aleyhine dönüşmesi. -Tohumluk maliyetinin çok yüksek olması nedeniyle hibrit tohumluktan kaçınma -Piyasada çok sayıda çeşit bulunmasına karşılık Orabanşın hala problem yaratması ve tam dayanıklılığın bulunamaması. -Yine piyasada çok sayıda çeşit bulunmasına karşılık bu çeşitlerin bitkisel ve yetiştiricilik özellikleri hakkında yeterli bilginin çiftçiye verilmemesi sonucu hibrit tohum kullanımından beklenen verim artışının sağlanamaması. -Ayçiçeği üretiminde yetiştiricilikten kaynaklanan verim düşüklüğü yanında kullanılan çeşitten kaynaklanan hataların üretici ve pazarlayıcı kuruluş ve şirketlerden hukuki olarak sorulmaması. -Ayçiçeği üretiminde kullanılan çeşitlerin hastalık ve zararlılar,döllenme vb. sorunlar yönünden değişik iklim koşulları karşısındaki performanslarının tam bilinmemesi ve çiftçinin bilgilendirilmemesi. -Birim alan yağ verimini artıracak yağ oranı yüksek çeşit kullanımı ve yetiştiricilik bilgileri eksikliği. -Ayçiçeği özellikle yabancı otlara dayanıklılık ,yüksek yağ içeriği ve kalitesi,hastalık ve zararlılara dayanıklılık için doğanın dengesini ve insan sağlığını tehdit edebilecek “Transgenik çeşitlerin” kullanılma olasılığı ve denetleme eksikliği. -Sulamanın yokluğu -Buğday/Buğday münavebesinin yaygınlaşacağı korkusu 116 Fırsatlar -Ülkemizde çok sayıda bulunan yağ fabrikasının dünyanın en iyi teknolojisine sahip olmaları ve hammadde yetersizliği nedeniyle %40 kapasitede çalışmaları -Artan yağ açığımız dolayısıyla yağlı tohumlu bitkilere olan talep. -Tüketim alışkanlığı nedeniyle ayçiçeği yağının beslenmemizdeki önemini koruması. -Trakya bölgesi dışında ayçiçeği yetiştiriciliği için uygun bölgelerin bulunması, özellikle GAP bölgesinde gerek ana gerekse ikinci ürün yetiştiriciliği için mevcut durum -Ayçiçeği üretiminin katlarca daha fazla artması olasılığına karşı bile pazarlama sorununun olmaması. -Yetiştiriciliğinin tamamen mekanize olması nedeniyle üretici tarafından tercih. -Alım ,pazarlama, depolama vb. Organize edecek çiftçi kuruluşlarının bulunması -Ayçiçeği konusunda ki araştırmaları yüksek düzeye ulaşan ve ülkesel Ayçiçeği Araştırmaları Projesinin Merkezi olan Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünün ve Trakya Birlik Genel Müdürlüğünün TR21 alt bölgesinde bulunması. -Arıcılığın geliştirilmesinin ayçiçeği verimine %25-30 oranındaki olumlu katkısı. Tehlikeler -Ayçiçeği girdi maliyetinin yüksekliği, verim ve birim fiyatının düşüklüğü nedeniyle gelirin azalması ve yetiştiricilikten kaçma veya tamamen vazgeçme. -Hibrit tohumdan beklenen verimin gerçekleştirilememesi nedeniyle kullanımından uzaklaşma. -Orabanşın hızla artarak sorun yaratması ve tam dayanıklılığın bulunamaması. -Döllenme, hastalık , zararlı vb. sorunların yaratabileceği ani ve çok yüksek oranda verim düşüklüğü. -Tohum üreticisi, pazarlayıcı kuruluş ve şirketlerin üzerlerine düşen sorumluluklarının ve aksaklıkların hukuki açıdan denetlenmemesinin yaratabileceği beklenmedik kayıplar. -Özellikle son yıllarda kullanımına başlanan “Transgenik çeşitlerin” üretime girme olasılığının insan sağlığı ve doğa dengesi için yaratacağı büyük sorunlar. AYÇİÇEĞİ PAZARLAMA KANALI Üretici Trakya Birkik İşleme Fabrikası Fabrika Küspe Yem Fabrikası Tüccar Borsa Yağ Yetiştirici Tüketici 117 4.7.1.2 Zeytin-Zeytinyağı Üretim-Tüketim Analizi ve Pazarlaması 4.7.1.2.1 Üretim ve Üretim Trendi Türkiye’de zeytin ağacı mevcudundaki artış devam etmekte ve buna bağlı olarak üretim de artmaya devam etmektedir. Aşağıda grafiklerde de görüldüğü gibi son yıllarda zeytin ağacı sayısı ve zeytin üretimi artış trendi yeni bir ivme kazanmıştır. Bunun en önemli nedenlerinden biri 1986 yılından itibaren üretici eline geçen zeytin fiyatlarının reel olarak artış eğilimine girmiş olmasıdır. Türkiye’de zeytin üretimindeki en önemli sorun üretimdeki dalgalanma (periyodisite) dır. Üretimde yıldan yıla görülen dalgalanma var ve yok yılı diye adlandırılmakta ve zeytinyağı üretimini de yıldan yıla büyük oranda dalgalandırmaktadır. Yıldan yıla değişmekle birlikte Türkiye’de üretilen zeytinlerin %70-75’i yağlık ve geriye kalan miktarı sofralıktır. Periyodisite den dolayı üretim yıldan yıla büyük dalgalanma göstermektedir. Son yıllara bakılırsa yağlık zeytin üretimi 1.400.000 ton ile 300.000 ton arasında değişmektedir. Grafik 3 . Türkiye'de zeytin ağacı sayısındaki gelişme eğilimi ( 1 0 0 0 A ğ a ç ) 90 000 85 000 11 000 Meyveli Meyvesiz 10 000 9 000 8 000 80 000 7 000 6 000 75 000 5 000 4 000 70 000 3 000 65 000 2 000 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 Periyodisiteye bağlı olarak üretimin var yılında zeytin yağı üretimi artmakta ve üretilen zeytin yağının tümü tüketilemediği için (iç talep ve ihracat yoluyla) stoklar artmaktadır. Stokların arttığı yılda stok maliyeti artmakta veya üretici zeytinyağını çok düşük fiyatla satabilmektedir. Üretimin az olduğu yılda ise üretilen zeytinyağı ihracat talebini karşılamakta yetersiz kaldığı için fiyatlar yükselmekte ve tüketici zeytinyağı için yüksek fiyat ödemek durumunda kalmaktadır. 118 Grafik 4. Türkiye'de zeytin üretimindeki gelişme eğilimi 1 400 Bin Ton 1 300 Sofralık 1 200 Yağlık 1 100 1 000 900 800 700 600 500 400 300 200 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 1980 100 1995-2003 yılları arasında TR2’nin Türkiye zeytin üretimindeki payı grafikte gösterilmiştir. Grafikten izlendiği gibi TR2’nin Türkiye zeytin üretimindeki payı yıllara göre değişim göstermekte olup en düşük %13 en yüksek %29 arasında seyretmiştir. TR 2’de zeytin ağacının özelliğinden kaynaklanan periyodisiteden dolayı zeytin üretimi yıllara göre inişli çıkışlı bir grafik izlemekte ve üretime bağlı olarak bir yıl düşük (yok yılı), bir yıl yüksek (var yılı) ürün alınmaktadır. Grafik 5. TR 2 Batı Marmara'nın Türkiye zeytin üretimindeki payı (%) %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Kaynak : DİE 1994 yılından itibaren TR2 ve Türkiye genelinde zeytin üretiminde var yıllarında önemli bir artış olmuştur. Zeytin ve zeytinyağı için sezon 1 Kasım’da başlamakta, zeytin hasadı mart ayına kadar devam etmekte ve sezon Ekim ayında sona ermektedir. 2003 verilerine göre TR2’de 14.224.139 adet meyve veren yaşta zeytin ağacı bulunmaktadır. TR2 119 Bölgesi, Türkiyede mevcut 92.250.000 adet meyve veren yaştaki zeytin ağaçlarının % 15,42’sine sahiptir. Tablo 114. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Zeytin Üretimi 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2.204 2.880 3.445 3.504 4.530 4.725 4.823 4.829 3.708 TR 212 Edirne 0 0 0 0 0 0 0 0 0 TR 213 Kırklareli 0 0 0 0 0 0 0 0 0 TR 221 Balıkesir 82.459 396.122 65.915 268.781 56.267 299.801 43.677 TR 222 Ç.Kale 46.110 122.964 39.326 81.902 32.867 91.642 29.959 521.966 108.686 354.187 93.664 396.168 78.459 TR 211 Tekirdağ 191.885 122.859 126.503 49.894 TR2 Batı Marmara 130.773 Türkiye 515.000 1.800.000 510.000 1.650.000 600.000 1.800.000 600.000 1.800.000 850.000 323.217 176.461 Kaynak : DİE TR’2 Türkiye zeytin üretiminin ortalama olarak %21’ini karşılamaktadır. İstatistik verilerinden toplam zeytin üretiminin ortalama %20’sinin sofralık için ayrıldığı ve %80’ inin de zeytinyağı üretimi için kullanıldığı görülmektedir. Zeytin ağacında görülen periyodisiteden doğal olarak zeytinyağı üretimi de etkilenmektedir. TR’2’de bulunan zeytinlik alanların %71,6’sı Balıkesir İlinin Ege ve Marmara Denizi kıyılarında ki bölgede bulunmaktadır. Geniş bir turizm potansiyeline sahip bu bölgedeki zeytinlik alanların arazi kıymetlerinin artması zeytin varlığı için tehdit oluşturmaktadır. 4.7.1.2.2. Zeytinyağı İşleme Sanayi Türkiye dünya sofralık zeytin üretiminde ikinci, yağlık zeytin ile zeytinyağı üretiminde ise dördüncü büyük üretici ülkedir. TR2’de 4 adeti Balıkesir’de, 1 adeti de Çanakkale’de olmak üzere toplam 5 adet rafine zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. Ayrıca ham zeytinyağı işleyen toplam 154 adet fabrika vardır. 4.7.1.2.3. Zeytinyağı Dışsatımı (İhracat) Türkiye’nin zeytinyağı ihracatı da zeytinyağı üretiminde meydana gelen dalgalanmalar sebebiyle yıldan yıla keskin artış ve düşüşler göstermektedir. Türkiye net zeytinyağı ihracatçısı ülkeler arasında bulunmaktadır. Ancak zeytin üretimindeki yüksek oranlı dalgalanma, işleme teknolojisi, pazarlama politikaları ve diğer zeytinyağı üreticisi rakiplerimizin zeytinyağı üretimindeki artış ve düşüşler ihracatımızı etkilemektedir. Zeytinyağı ihracatımız ağırlıklı olarak katma değeri düşük olan dökme formda yapıldığından, değer olarak da düşük gerçekleşmektedir. Zeytinyağı ihracatı sezonlar itibariyle düzensiz seyretmektedir. Bu durum üretimin yanı sıra dış piyasa koşullarından kaynaklanmaktadır. Yapılan ihracatta önemli paya sahip ülkeler İtalya, İspanya ve ABD’dir. 120 Tablo 115. Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Zeytinyağı Üretimi ve İhracatı Yıllar 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Üretim (Bin ton)* İhracat (Bin ton) 56 50 160 40 224 40 200 70 7,3 10,7 58,1 22,3 48,7 43,3 103,4 97,2 İhracat (Milyon ABD $) 12,6 15,0 112,8 70,4 97,1 70,2 172,2 166,1 Kaynak: DİE. *Uluslararası Zeytinyağı Konseyi 4.7.1.2.4. Zeytinyağı Pazarlaması ve Fiyat Oluşumu TR2’de zeytinyağı pazarlamasında tüccar, Tariş, borsa ve üreticilerin tüketiciye akrabalar ve pazarlar vasıtasıyla direkt satışları etkili yöntemlerdir. TARİŞ zeytin alımlarında ülke çapında etkili konumda olması nedeniyle fiyatın oluşumunu da etkilemektedir. Zeytinyağında 1994-1997 sezonu için destekleme fiyatı uygulanırken 1998/1999 sezonu için Bakanlar Kurulu kararı ile prim uygulamasına geçilmiş ve 1 kg zeytinyağı için ödenecek prim tutarı piyasa koşulları içinde oluşan fiyat ile üretici maliyeti ve üreticinin korunması hususları dikkate alınarak 40 cent / kg olarak belirlenmiştir. 2001 yılında ise üreticiye zeytinyağı için 28 cent/kg ödeme yapılmıştır. TARİŞ’in açıkladığı alım fiyatları genelde borsa fiyatından yüksek olmuştur. Bu nedenle de fazla alım yapmak zorunda kaldığı yıllar olmuş ve bu da stoklara yol açmıştır. Balıkesir Ticaret Borsası da pazarlama kanalında son yıllarda önem kazanmış bir kuruluştur. Zeytinyağı fiyatları sezon başı olan Ekim-Ocak arasında düşükken, bu aylardan sonra arz artışının yavaşlamasına bağlı olarak nominal artış trendine girmektedir. 4.7.1.2.5. Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Talebi Türkiye’de zeytinyağı üretiminde son yıllarda görülen artışlara rağmen tüketimde istenilen düzeye ulaşılamamıştır. Diğer üretici ülkelerin aksine Türkiye’de zeytinyağı üretimi düşük kalmaktadır. İspanya ve İtalya ‘da kişi başına düşen tüketim miktarı yılda 10-12 kg Yunanistan’da 20 kg iken bu rakam ülkemizde ancak 1,2 kg seviyesine ulaşmaktadır. üretimde periyodisite ye bağlı olarak görülen üretim ve verim düşüklükleri zeytinyağının diğer bitkisel yağlara göre daha pahalı olmasına yol açmaktadır. Zeytinyağı tüketiminin düşüklüğünün en önemli iki nedeni göreceli olarak fiyatının yüksek olması ve tüketim alışkanlığıdır. Aşağıda ki tablolarda zeytinyağı ve sofralık zeytin için gelecek 10 yıllık talep projeksiyonunu göstermektedir. Projeksiyonun hazırlanmasında temel yıl (2000) zeytinyağı tüketimi kişi başına 1,2 kg/yıl olarak kabul edilmiş ve gelir-talep esnekliği Koç ve ark., 121 (2001) tarafından yapılan çalışmadan alınmıştır (0,66). Talep projeksiyonun hazırlanmasında aşağıdaki eşitlik kullanılmıştır. C ' N 'd Y ' Eşitlikte, C ' tüketimdeki büyüme oranını (veya iki dönem arasında (t ve t+1) söz konusu ürünün tüketimindeki % değişmeyi), N ' nüfus artış hızını, d gelir-talep esnekliğini, Y ' kişi başına reel gelirdeki artış hızını, Tüketimdeki büyüme oranı hesaplandıktan sonra kişi başına tüketim (Qd), temel yıldaki kişi başına tüketim (Qt-1) ile köşeli parantez içindeki ifadenin çarpımından bulunur. Qtd Qtd1 * 1 C ' / 100 Tablo 116. Türkiye’de Zeytinyağı Talep Projeksiyonu Yıllar Yıllık Nüfus Gelir Artış Talep Artış Hızı Hızı Büyüme (%) (%) Hızı (%) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 2006 2007 2008 2009 2010 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 Nüfus (000) 1,223 1,223 1,223 1,223 1,223 70.703 71.572 72.431 73.279 74.119 Talep (Ton) Arz Arz talep (Bin ton) Dengesi 86,46 87,52 88,57 89,61 90,64 280 38 284 39 289 194 -49 196 -51 198 Tablo 117. Türkiye’de Zeytin Talep Projeksiyonu Yıl 2006 2007 2008 2009 2010 Yıllık Nüfus Gelir Artış Talep Artış Hızı Hızı Büyüme (%) (%) Hızı (%) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,076 4,076 4,076 4,076 4,076 Nüfus (000) Talep (Ton) 70703 71572 72431 73279 74119 288,2 291,7 295,2 298,7 302,1 122 Arz Arz Talep (Bin ton) Dengesi 600 82 609 84 618 312 -209 314 -215 316 Zeytin sektörü pazar analiz çalışması ve projeksiyonlar Türkiye zeytinyağı ve zeytin pazarında sorunlar yaşanmakta olduğunu ve gelecek 10 yıllık dönem de önemli arz şoku ve stok sorunu yaşanabileceğini göstermektedir. Arz şoku üretici eline geçen fiyatlarda büyük düşme yaratabilir. Projeksiyona göre hem zeytinyağı hem de sofralık zeytin arz-talep dengesinde büyük iniş çıkışlar olacaktır. Bu durum bir taraftan periyodisite sorununun azaltılması ve bir taraftan da etkin bir stok yönetiminin önemini ortaya koymaktadır. İç pazarda zeytinyağı tüketiminin artırılması için jenerik reklam programı başlatılabilir. Ürün çeşitlendirme (zeytinyağlı yemek sosları) ve ürün farklılaştırma (ambalaj, orijin, ürün objektif kalitesi vb) yoluyla katma değeri yüksek zeytinyağı dışsatımı artırılabilir. TR2’nin toplam üretiminin %90’a yakın bir kısmının gerçekleştiği Edremit Körfezindeki mikroklimanın etkisinde zeytinyağı kalitesi çok yüksektir. Balıkesir’de üretilen zeytin ve zeytinyağının pazarlamasındaki sorunları aşmada ve tüketimin artırılmasında bu özelliklerden faydalanmak ve reklam ve tanıtımda kullanmak gereklidir. Sofralık zeytin ve zeytinyağı üretiminde ileriye ve geriye doğru entegrasyon (sözleşmeli üretim) gelişmemiştir. Ancak pazarda üretici kooperatifleri aktif rol oynamaktadır. Kooperatif yöneticilerinin stratejik pazarlama (tüketici eğilimli) konusunda eğitilmeleri uzun dönemde pazarlama sorunlarının çözümüne ve istikrarlı bir pazar oluşumunu sağlayabilir. Son yıllardaki zeytinyağı ihracat pazarının çeşitlendirilmesi gayretleri de devlet tarafından desteklenmelidir. Tablo 118. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Pazarlaması (SWOT Analizi) Zeytin ve zeytinyağı pazarlaması Mevcut durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler -Periyodisite var -Var yıllarındaki arz fazlalığı stoklama problemine, fiyatların düşmesine neden oluyor. -İhracattaki artış ve AB’ye uyum nedeniyle ürün standardizasyonu -Arz şoku ve fiyatların düşmesi -Var yıllarında stok fazlalığı var -Var yılı ile yok yılı arasında zeytinyağı fiyatları aşırı dalgalanmaktadır. -Zeytinyağı tam olarak tanınmamaktadır. -Stoklamada uygun depolama koşulları eksik. -Zeytinyağı işleme teknolojileri eski, kaliteyi olumsuz etkiliyor. -İç ve dış tüketim miktarı çok düşük -Tüketimi artırıcı kampanya yok 123 - Ambalaj ve etiketleme ile pazar payı artırılabilir. -Tüketicilerin bilinçlendirilmesi ve özellikle kalp hastalıklarına olan olumlu etkisi sayesinde iç tüketim artırılabilir. -Marka yaratılarak dünyaya Türk zeytinyağı tanıtılabilir. Ham dane Zeytin Pazarlama Kanalları (Mamül ürüne kadar ) Kaynak:Zeytincilik Araştırma Enstitüsü. Ham Dane Zeytin (Üretici) Yağlık %80 Aile Tüketimi Sofralık %20 Toplayıcı Tüccar (Aracı) Özel Zeytinyağ Fabrikaları Aile Tüketimi (işlenmiş) Borsa Tarım Satış Kooperatifi TARİŞ Özel Rafine Zeytinyağ fabrikaları Yarı Mamul (üretici) Özel salamura İşletmeleri Mamul Ürün Pazarlama Kanalları (İHRACATÇI-TOPTANCI-PERAKENDECİ-TÜKETİCİ) 124 İyi ve etkin bir pazarlama organizasyonu tüketici talep ve tercihlerini üretim kesimine eksiksiz ulaştırabilmelidir. Pazarlamadan beklenen etkinliğin sağlanabilmesi aynı zamanda üretici örgütlenmesi ile yakından ilgilidir. Balıkesir İlinde üretici örgütlenmesinin yetersizliği verim ve kaliteyi artırmakta önemli bir sorun olarak durmaktadır. Hayvancılıkta üretimin örgütlenmesinden amaç; üretimde bulunan işletmelerin ekonomik açıdan gelişmelerini sağlamak, geçimini bu alandan temin eden kesimin sosyal ve ekonomik refahını artırmaktır. Balıkesir İlinde pazarlama açısından en büyük sorun örgütlenmenin olmayışıdır. Ekonomik örgütlenmede kooperatifler, kooperatif şirketler, şirketler ya da üretici birliklerinden her hangi biri tercih edilebilir. Önemli olan bu oluşumlarda üretim alt sektörleri itibariyle ihtisaslaşmanın ön planda tutulmasıdır. 125 4.7.1.3. Çeltik Üretimi ve Pazarlanması Çeltik, su içinde çimlenebilen ve kökleri suda erimiş oksijenden yararlanabilen tek tahıl cinsidir. Çeltiğin Türkiye tarımı bakımından önemli bir yönü de, tuzlu ve alkali arazilerde yetiştirilmesi ve hatta bu tip arazilerin ıslahında etkili olmasıdır. Ayrıca çeltik besin kaynağı olarak tahıllar içinde buğdaydan sonra en önemli kültür bitkisidir. Dünya’da yaşayan insanların yarıdan fazlasının ana besinidir. Pirinçte nişasta oranı buğdaydan yüksektir. 100 gram pirinçte, 78 gram nişasta, 8 gram protein, 13 gram su, 1 gram kül ve yağ bulunmaktadır. Pirinç besin maddesi olarak taşıdığı bu değer yanında endüstride de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Çeltik üretimi bakımından önde gelen ülkeler sırasıyla arasında Çin, Hindistan, Endonezya, Bangladeş ve Vietnam’dır. Dünya üretiminin % 30,6’sını Çin, % 21,2’sini Hindistan gerçekleştirmektedir. Ülkemizin Dünya çeltik üretiminde aldığı pay ise %0,07’dir. 4.7.1.3.1. Çeltik Üretimi 2003 yılı verilerine göre TR2 Batı Marmara Bölgesi, Türkiye çeltik ekilişinin % 59,32’sini, üretiminin ise % 93,45’ini karşılamaktadır. TR2’nin ortalama çeltik verimi 4.155 kg /ha civarındadır. Dünya çeltik verimi ise ortalama 3.968,2 kg/ha’dır (FAO) Aşağıdaki tabloda TR2 İllerinde ve Türkiye genelinde 1995-2003 yılları arası çeltik ekilişi, verimi ve üretimine ait bilgiler verilmiştir. Tablo 119. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Çeltik Ekim, Verim, Üretim Değerleri (1995-2003) Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Ekim (ha) 20.220 2.470 1.134 70 0 50.000 23.662 2.370 1.452 125 30 54.850 25.834 2.947 2.449 144 120 55.000 26.711 3.413 2.506 197 148 60.000 Verim (kg/ha) 4.887 3.598 3.731 2.671 0 3.003 5.319 3.486 3.619 3.600 3.000 3.067 5.318 3.675 4.216 3.236 2.675 3.000 5.770 3.744 4.198 4.325 3.236 3.156 126 Üretim (ton) 98.822 8.886 4.231 187 0 150.000 125.872 8.261 5.255 450 90 168.000 137.389 10.829 10.325 466 321 165.000 154.141 12.777 10.519 852 479 189.000 Yıllar 1995 1996 1997 1998 30.655 3.959 3.293 347 150 65.000 26.093 4.261 3.352 364 205 58.000 24.487 7.218 2.145 470 587 59.000 26.070 6.401 2.162 507 663 60.000 27.910 7.082 2.267 378 922 65.000 Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Edirne Balıkesir Çanakkale Kırklareli Tekirdağ Türkiye Kaynak: DİE 5.711 3.796 4.121 3.418 3.173 3.139 6.433 3.509 4.462 3.739 6.600 3.630 5.774 4.266 4.547 4.170 4.302 3.661 5.784 4.127 4.494 4.053 4.279 3.611 6.055 3.309 4.318 4.151 4.102 3.434 175.087 15.028 13.571 1.186 476 204.000 167.859 14.953 14.957 1.361 1.353 210.000 141.393 30.795 9.754 1.960 2.525 216.000 150.803 26.417 9.715 2.055 2.837 216.000 169.010 24.437 9.790 1.569 3.782 223.200 1999 2000 2001 2002 2003 Grafik 6. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Yıllara Göre Çeltik Ekiliş ve Üretimindeki Değişim Oranları (1995-2003) 250000 200000 Ekiliş(ha) Üretim(ton) 150000 100000 50000 0 1995 1996 1997 1998 1999 127 2000 2001 2002 2003 Çeltik ekiliş alanları 1999 yılına kadar büyük bir hızla artış göstermiştir. 2000-2001 yıllarında bir azalma olduysa da 2003 ve 2004 yıllarında sulanabilir alanların artmasına paralel olarak ekiliş ve üretim artmıştır. Tablo 120. Çeltik Ekilişinin İllere Göre Dağılımı (2005) İl Adı 1.EDİRNE 2.BALIKESİR 3.SAMSUN 4.ÇORUM 5.ÇANAKKALE 6.ŞANLIURFA 7.SİNOP 8.ÇANKIRI 9.DİYARBAKIR 10.TEKİRDAĞ Yüzdesi %46,17 %12,24 %10,12 %7,13 %5,35 %3,17 %2,83 %2,42 %2,19 %2,15 Alanı (da) 259.724 68.863 56.902 40.103 30.083 17.836 15.945 13.638 12.343 12.100 Türkiye çeltik ekilişinin % 46,17’sinin gerçekleştiği TR2 Batı Marmara Bölgesi illerinden olan Edirne’de üretici başına düşen ortalama çeltik arazisi 31,8 da. olmasına rağmen özellikle İpsala bölgesinde tek veya bir aileden birkaç kardeşe ait büyük çeltik arazileri bulunmaktadır. Ayrıca bu büyük arazilerin sahibi olanların bazılarının çeltik fabrikası sahibi olduğu da üretici düzeyinde yapılan araştırmalar sonucu anlaşılmıştır. Hatta bu fabrika sahiplerinin işlediği çeltik alanının Türkiye’nin % 20-25’i civarında olduğu tespit edilmiştir. Edirne’de çeltik tarımının yaygınlaşmasında ve uzun yıllardır sürüp gitmesindeki en büyük neden Meriç ve Ergene nehirlerinin çeltik’te önemli bir su kaynağı olmasındandır. Bilhassa Türkiye ile Yunanistan sınırını çizen Meriç nehri kenarında bulunan 170 km’lik alanda taban suyunun yüksek olması nedeniyle çeltikten başka diğer tarla ürünlerinin yetiştirilmesi mümkün olmadığından bu yerler çeltik yetiştirilerek değerlendirilmektedir. Grafik 7. 1980-2000 Yılları Arası Türkiye Çeltik Üretimi (1000 Ton) 400 350 300 200 150 100 50 0 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 Bin ton 250 Yıllar 128 4.7.1.3.2. Türkiye Pirinç İhracat ve İthalatı Ülkemizde kişi başı pirinç tüketimi 6- 6,5 kg civarındadır. Bu durumda ülkemizin yıllık toplam pirinç talebi yaklaşık 390-422 bin tondur. Ülkemizde pirinç üretimi yurt içi talebi karşılayamadığından, ihtiyacın neredeyse % 60’ı yurtdışından ithal edilen pirinçlerle karşılanmaktadır. Yani Türkiye pirinçte “net ithalatçı” bir ülkedir. Yıllara göre değişmekle birlikte bu ithalatın Türkiye ekonomisine yıllık bedeli 90 milyon $ civarındadır. Tablo 121. Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Pirinç İthalatı Yılı Miktar (ton) Değer (bin $) Kaynak: DTM 1990 189.654 66.578 1995 299.006 10.431 2000 329.653 108.215 2001 219.009 57.683 2002 310.605 86.300 2003 373.816 122.786 2004 165.866 62.025 2005 292.720 92.804 Pirinç ihracatımız ise yok denecek kadar azdır. Dünya piyasalarında çeltik ve pirinç fiyatlarının düşük ve ülkemiz açısından ithalatın cazip olması nedeniyle, pirinç ve çeltik sektörü genellikle ithal ürün tercih etmektedir. İçpiyasa dengeleri de dikkate alınarak, üretici ve tüketiciyi koruma ve ülke ihtiyacı kadar çeltik ve pirincin özellikle hasat dönemleri dışında girişini sağlama konusunda çalışılmaktadır Tablo 122. Yıllar İtibariyle Türkiye'nin Pirinç İhracatı Yılı Miktar (ton) Değer (bin $) 1990 1.168 798 1995 943 759 2000 5.651 1.788 2001 4.191 1.214 2002 2.301 781 2003 4.277 1.446 2004 951 1.267 2005 809 1.022 Kaynak: DTM İthal edilen pirincin maliyetinin yurtiçine göre oldukça düşük olması nedeniyle ithalat sadece tarife kontenjanı yöntemiyle kısıtlanabilmektedir. Tarım Bakanlığımızca ilk olarak 20.04.2004 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile uygulamaya konulan tarife kontenjanı sistemi, üretim döneminde uygulanmakta olup, bu sistemi kullanmadan ithalat yapmak isteyen ithalatçılarımıza ithal belgesi düzenlenmemesi üzerine dayanmaktadır. Bu durum, doğal olarak ithalatçıları TMO stoklarından mal almaya zorlamaktadır. ihracat (ton) ithalat(ton) Grafik 8. Türkiye Pirinç İhracat ve İthalat Miktarları 400,000 300,000 200,000 100,000 0 1990 1995 2000 2001 2002 yıllar 129 2003 2004 2005 Ayrıca, yerli üreticiyi korumak amacıyla ithal pirinçten gümrük vergisi alınmaktadır. Aşağıdaki tabloda 1/11/2005-31/7/2006 döneminde geçerli olan gümrük vergileri oranları verilmiştir. Tablo 123. İthal Pirince Uygulanan Gümrük Vergileri Oranları (01.11.2005- 31.07.2006 Dönemi) Madde İsmi Uygulanacak G.V.(%) Kavuz içinde bulunan pirinç (çeltik) Kavuzu çıkarılmış (kahverengi) pirinç Yarı veya tam olarak değirmenden geçirilmiş pirinç (parlatılmış veya perdahlanmış olsun olmasın) 20 25 43 Tarife Kontenjanı Dönemi 1/11/ 2005 31/7/2006 Kaynak : DTM 4.7.1.3.3. Türkiye’de Çeltik Ve Pirinçle İlgili Yasal Zorunluluklar Türkiye’de çeltik tarımı birçok ülkede uygulamasına rastlanılmayan bir şekilde, 11.06.1936 tarihinde çıkarılan 3039 sayılı “Çeltik Ekim Kanunu” gereğince il ve ilçelerde oluşturulan çeltik komisyonlarının izni ile yapılmaktadır. Bu kanun gereği çeltik tarımı yapmayı planlayan üreticiler, bulundukları İl veya İlçelerdeki çeltik komisyonlarına yazılı olarak başvurarak izin almak zorundadırlar. Çeltik ekim kanunu oldukça eski bir kanun olmasına rağmen halen uygulanmaktadır. Bu kanunun çıkarılma nedenleri arasında, çeltik tarımından dolayı meydana gelebilecek sıtma hastalığının önlenebilmesi ve sulama suyunun üreticilere paylaştırılması sayılabilir. Çeltik ekim kanununun çıkarılma ve uygulanmasının nedenlerini daha iyi anlayabilmek için bu konu daha detaylı olarak incelenmelidir 4.7.1.3.4. Çeltik Fiyatı Çeltik, tahıllar grubuna giren bir bitki olduğu için hükümetler tarafından genellikle fiyat yoluyla desteklenmiştir. Genellikle terimi kullanılmasının nedeni bazı yıllar çeltik alım ve fiyat kararnamesinin çıkarılmayıp, üreticilere belirli bir fiyat ve alım garantisi verilmediğidir. Bunun en büyük nedeni, Türkiye’nin 1980 sonrasında uyguladığı serbest piyasa ekonomisidir. Zaman zaman bu politikalardan sapmalar görülse de bu yıllardan sonra görev başına gelen hükümetlerin tamamı serbest piyasa ekonomisini benimsemiştir. Tarımsal ürünlerdeki fiyat artışlarını durdurabilmek amacıyla, ucuz fiyatlı ürün ithal ederek iç piyasa fiyatlarını düşürmek, özellikle 1980’li yılların ikinci yarısından başlayarak hükümetlerin en çok uyguladığı yöntemlerden birisi olmuştur. Buna göre yurtiçinde üretilen ürünlere verilen garanti fiyatlar, genel olarak enflasyonun altında kalmış, önemli girdilerin fiyat artışları da ürünlerin satış fiyatları üzerinde gerçekleşmiştir. Çeltik fiyatları Tarım Bakanlığı tarafından Bakanlar Kurulu’na teklif edilir, alımlar ise TMO tarafından yapılır. TMO devlet adına yaptığı destekleme alımlarında çeltiğe dane uzunluğuna göre değişik fiyat uygulamaktadır. Belirlenen fiyatlarda çeltiğin üretim maliyetleri, iç ve dış piyasalardaki çeltik fiyatları dikkate alınmaktadır. Genel olarak Bakanlar Kurulu Kararı ile Haziran aylarında tahıl fiyatları belirlenirken çeltik fiyatlarını belirlemeye Tarım Bakanlığı yetkilidir ifadesi eklenir. 130 Çeltik fiyatları diğer ürünlerde belirlenen fiyatlar gibi üreticileri pek memnun etmemektedir. Çeltikte TMO tarafından belirlenen fiyatlar birçok yıl enflasyonun altında kalarak üreticileri gelir kaybına neden olmaktadır. Bu durumu tespit edebilmek amacıyla bu bölümde, 1980-2000 arasında TMO tarafından açıklanan ve üretici eline geçen fiyatların enflasyon karşısında ne durumda olduğu açıklanmaya çalışılmıştır. Genelde fiyatların Eylül ayında açıklandığı dikkate alınarak Eylül ayı tüm hesaplamalarda baz alınmıştır. Çeltik fiyatları 3 şekilde değerlendirilmiştir. İlk olarak 1980 yılı fiyatı baz alınmış, bu fiyatın bugün reel olarak ne durumda olduğu GSMH deflatörü kullanılarak hesaplanmış, ikinci olarak da 2000de açıklanan fiyatın, daha önceki ve 2000 yılı ile karşılaştırılması (indirgeme ve bindirgeme hesaplamalarına göre) yapılmıştır. Ayrıca açıklanan fiyatlar $ üzerinden de değerlendirilmiştir. Tüm hesaplamalarda ilk açıklanan fiyatlar dikkate alınmış, kademeli fiyatlar dikkate alınmamıştır. Çünkü genel olarak üreticiler ürünü bekletmek yerine fiyatlar açıklandığında satmak istemektedirler. Tablo 124. Türkiye’de Yıllara Göre Çeltik Destekleme Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $’ı İle Karşılaştırılması Yıllar 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Fiyat (TL/kg) 65 70 115 155 195 250 500 1000 1300 1900 3500 5500 13000 27000 48000 100000 154000 240000 330000 Reel Fiyat (TL/kg) 35.1 30.0 33.2 29.2 27.1 26.0 30.7 35.0 28.9 26.5 29.8 28.0 32.0 35.5 35.4 40.7 35.8 33.0 32.7 Eylül-2000 Fiyatı (TL/kg) 510845 425825 462162 453241 420962 389294 456894 552601 465202 397637 442149 405637 460980 504411 481248 533260 452852 426120 330000 $ Fiyatı ($/kg) 2.69 3.48 3.54 3.50 3.55 3.73 3.30 2.24 2.10 2.48 2.09 2.20 2.62 1.81 1.90 1.73 1.79 1.91 2.01 Kaynak: DPT, Yıllık Programlar, DİE, İstatistik Yıllığı, Çeşitli Yıllar ve Capital Dergisi Eylül-98 sayısı *Dolar fiyatı her yılın Eylül ayındaki kur üzerinden alınmıştır. Tablo incelendiğinde görülebileceği gibi, çeltik fiyatları enflasyonun da etkisi ile 1980 yılındaki 35 TL/kg’dan her geçen yıl artarak 2000 yılında 330 bin TL/kg’a ulaşmıştır. Grafik 8.3’den de anlaşılacağı gibi gerçekte çeltik fiyatları 1983-97 yılları arası sürekli gerilemiştir(1995 ve 1996 hariç). 1997 yılında 1996 yılındaki rekor denilebilecek pirinç ithalatının da etkisiyle yerli üretimi artırmak amacıyla çeltik fiyatları TMO tarafından yüksek açıklanmış ve reel olarak fiyatlar yükselmiştir. 1997 yılında açıklanan fiyat 2000 yılında açıklanan fiyatın neredeyse % 60 fazlasıdır. Çeltiğe TMO tarafından verilen 1999 ve 2000 yılı fiyatları geçmiş yılları aratacak düzeydedir. Verilen fiyatlar reel olarak 1980 yılına göre 2-2.5 TL daha düşüktür. 131 50 40 30 20 10 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 0 1980 Reel Fiyat(1980 baz) Grafik 9. Türkiyede 1980-2000 Yılları Arası Reel Çeltik Fiyatları (TL/kg) Yıllar Reel Çeltik Fiyatları (TL/kg) 2001 yılında Tarım Bakanlığınca belirlenen fiyatların 420-480 bin TL arasında olması üreticiler açısından sevindirici bir gelişmedir. Bu fiyatlarla üretici reel olarak gelir elde etmiştir. Dünya piyasalarında en geçerli para birimi olan ABD $’ı karşısında da çeltik fiyatlarının oldukça değişmeler gösterdiği görülmektedir. Örneğin 1987 yılında 1 $’ olan 3.73 kg çeltik alabilen bir üretici 2000 yılında 1 $’a 2.01 kg çeltik alabilmiştir. 2001 yılında ise yaşanan ekonomik krizlere rağmen 1 $’a 3.1 kg çeltik alınabilmektedir. 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 Çeltik Fiyatı ($/kg) Grafik 10. Türkiyede ABD $'ına Göre Çeltik Fiyatları Yıllar ABD $'ına Göre Çeltik Fiyatları 132 4.7.1.3.5. Çeltik Pazarlaması Çeltik, gerek TMO gerekse çeltik fabrikalarınca pirinç olarak ülkenin çeşitli bölgelerinde faaliyet gösteren toptancılara, bu toptancılar vasıtasıyla da genellikle 1 ve 3 kg’lık ambalajlarda perakendecilere pazarlanmaktadır. Satışların bir bölümü şehir ve semt pazarlarında çuvalla ve açık olarak da yapılabilmektedir. Çeltik ürününün genel alıcısı TMO olduğu için fabrikalara direkt ürün verilme oranı düşüktür. Bu nedenle çeltik fabrikaları kurulu kapasitelerinin çok altında bir üretim kapasitesiyle çalışabilmektedirler. ÇELTİK PAZARLAMA KANALLARI ÜRETİCİ 1. Aşama 2. Aşama TMO ÇELTİK FABRİKASI 3. Aşama 4. Aşama (Perakendeciler) ARACI FABRİKADA KIRDIRMA TOPTANCILAR SÜPER ve HİPER MARKETLER BAKKALLAR 5. Aşama TÜKETİCİ 133 SEMT PAZARLARI TR2 Batı Marmara Bölgesinde çeltik pazarlamasında en önemli sorun, ürünlerin değerinden pazarlanamamasıdır. TMO'nun düşük fiyatlardan alım yaptığı veya hiç alım yapmadığı yıllarda üreticiler ürünlerini maliyetlerin dahi altında satabilmektedir. Bunun temel nedeni üretilen ve işlenen pirincin, toptan ve perakende piyasada gerçek değerinden satılamamasıdır. Tüketici düzeyinde yapılan araştırmalar en kaliteli pirincin Türkiye’de üretim yapılan ve artık yerli bir çeşit diyebileceğimiz "Baldo" olduğunu ortaya koymaktadır. Bundan dolayı semt pazarı, bakkal, süpermarket ve hipermarketlerde en yüksek fiyatlarla satılan pirincin "Baldo" olduğu yapılan gözlemlerden anlaşılmaktadır. Tablo 125. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Çeltik Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Strateji Mevcut Durum Çeltik Üretimi ve Pazarlaması -Çeltik üretimi tarım alanlarının % 0,23’ ünde yapılmaktadır. -Çeltik üretiminde yüksek oranda sertifikalı tohumluk kullanılmaktadır. -Çeltik üretiminde tarımsal mekanizasyon gelişmiştir. -Çeltik tarımı sulu koşullarda yapılmaktadır. Problemler Fırsatlar -Girdi fiyatlarının -Çeltik yüksek olması. konusundaki araştırmaları - Sulama suyu yüksek düzeye sıkıntısı olması ulaşan Trakya - Düşük fiyatlı Tarımsal ithal pirinç Araştırma Enstitüsünün, - Pazarlama Köy Hizmetleri sorunu - Çiftçiye yeterince Kırklareli Araştırma sertifikalı Enstitüsünün ve tohumluğun ulaştırılamaması Trakya ya da Üniversitesi sertifikalı Ziraat tohumluk Fakültesinin fiyatlarının yüksek bölgede olması. olması. - Hastalık ve zararlılar -2005 yılında kg. başına 30.000 TL - Yabancı ot destekleme -Zirai kredi uygulanmıştır. faizlerinin yüksek olması. -Tarım alanlarının parçalı olması 134 -Bölgede çok sayıda çeltik fabrikalarının tam kapasiteye ulaşamamış durumda olması, yani çeltik ekim alanlarının yetersiz olması. - Pirinçte Türkiye üretiminin, ülke ihtiyacının %40’nı karşılaması Tehlikeler -Karlılığın düşmesiyle çiftçinin çeltik tarımından uzaklaşması -Çeltik fiyatlarındaki dalgalanmalar. - Sürekli olarak üst üste aynı yere çeltik ekimi yapılması nedeniyle verimliliğin düşmesi 4.7.1.4. Süt ve Süt Ürünleri Pazarlaması Ülkemizde süt ve süt mamulleri sanayii hammadde temininden pazarlamaya kadar pek çok sorunlarına çözüm bekleyen bir yapıya sahiptir. Süt arzında istikrarı sağlayacak çözümler gereklidir. Öncelikle üretici bazında süt miktarını artırmak ve özelikle kaliteyi yükseltmek için üreticilere hayvan bakım ve beslemesi konularında eğitim çalışmaları yapılması gerekmektedir. Bunun etkinliği için, üreticiye hayvan başına elde edilen süt miktarına göre prim uygulaması yapılabilir. İşletme büyüklüklerinin artırılması ucuz, temiz ve kaliteli süt elde etmek için yararlı olacaktır. Öte yandan bu sektörle ilgili olarak tüketiciler de yeterince bilinçlenmemiştir. Tüketicilerden yarıya yakını sanayiden geçmeden hiçbir kurala uymayan, sağlık yönünden son derece sakıncalı süt ve süt ürünlerini almayı tercih ettiği görülmektedir. Süt talebini artırmaya yönelik kampanyalar üretici fiyatlarını artıracağı için süt reklam ve kampanyaları hayvancılık için ciddi bir teşvik olarak dikkate alınmalıdır. Sütün beslenmedeki önemi toplumun tüm kesimlerine en etkin şekilde anlatılmalı, süt ve süt ürünleri tüketimi artırılmalıdır. Türkiye’de kişi başına toplam süt tüketimi (süt eşdeğeri olarak) gelişmiş ülkelerin çok gerisinde değildir. Ancak kişi başına taze ve pastörize süt tüketimi gelişmiş ülkelerden düşüktür. Türkiye’de süt üretiminin yaklaşık %90’ı inek sütüdür. Projeksiyon çalışmaları gelecek on yıllık dönemde inek başına verimlilik artışından dolayı süt üretiminde artışın devam edeceğini ve Türkiye’nin süt üretiminin büyük oranda süt talebini karşılayacağını göstermektedir. Süt sektörünün en büyük sorunlarından biri hammaddedir. Üretim ve ahır hijyeninde gelişme sağlanamadığı için süt daha sağım anında kirlenmektedir. Bu durum sütün üreticiden alınıp işletmeye ulaştırılmasını zorlaştırmaktadır. Ayrıca, sütün üretiminden işletmeye ulaştırılmasına kadar olan süre içinde soğuk zincirin kurulamaması da kaliteyi olumsuz yönde etkilemekte ve fabrikalara gelen çiğ süt kısa sürede bozularak ürün işlenemez duruma gelmektedir. Bu durum önemli ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Bir tarafta AB standardında üretim yapmaya çalışan ve gelişmiş teknolojileri kullanan entegre tesisler üretim yaparken, diğer taraftan hijyenik hiçbir koşulları yetersiz, daha ilkel yöntemlerle üretim yapmaya çalışan mandıralar bir çelişki arz etmektedir. Aşağıdaki grafiklerde B.baş ve K.baş süt fiyatlarındaki ile süt ürünleri fiyatlarındaki 1992-2002 yılları arasındaki reel değişim gösterilmektedir. Süt fiyatlarında 1992 yılında 100 olan değerin 15’e düşmesi süt üreticisinin ne kadar zor bir durumda olduğunu yansıtmaktadır. 135 Reel Fiyatlar Grafik 11. Büyükbaş ve Küçükbaş Süt Fiyatlarındaki Reel Değişim (1992=100) 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1992 B.Baş Süt Fiyatı K.Baş Süt Fiyatı 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Yıllar Reel Fiyat Grafik 12. Süt Ürünlerinin Yıllara Göre Reel Fiyat Değişimi (1992=100) 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1991 S.Süt B.Peynir Kaşar Yoğurt 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Grafik incelendiğinde çiftçi eline geçen inek ve koyun sütü fiyatlarındaki dalgalanmayı göstermektedir. Hayvan envanterinin genetik kalitesinin göreceli olarak düşük olması hayvan başına et ve süt veriminin yükseltilmesinde ciddi bir engeldir. Çıktı (süt), yem ve diğer üretim girdilerinin fiyatlarındaki istikrarsızlık da bir başka önemli sorundur. 136 Türkiye’de Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları ÜRETİCİ Süt Kooperatifi Köy Toplayıcısı Toptancı Yetiştirici Birlikleri Peynir, Yoğurt, Tereyağ Üreten İşletmeler Fabrikalara ait Süt Toplama Merkezi Fabrika Süt Mamulleri Toptancısı Bakkal Süpermarket Sokak Sütçüsü Semt Pazarlarındaki Satıcılar TÜKETİCİ Kaynak :TZOB. TR2 Bölgesinde Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları Üretici Aile Tüketimi Toplayıcı Tüccar Süt Toplama Merkezleri Yerel Pazarda Satış (Tereyağ, Peynir, Yoğurt vb) Süt Fabrikası Perakende Satış noktası 137 Tüketici Türkiye süt pazarlama kanalları ile bölgedeki süt pazarlama kanalları arasında benzerlik vardır. Bölgedeki süt üretimi ve pazarlaması benzer özellikler taşımaktadır. Aşağıda illerin durumları ayrı ayrı incelenmiştir. Çiğ süt pazarlamasında kooperatif faaliyeti yüksek olmuştur. Çanakkale İlinde süt pazarlaması için faaliyet gösteren çok sayıda kalkınma kooperatifleri ve pazarlama kooperatifleri bulunmaktadır. Özellikle inek sütü pazarlamasında etkinlik gösterilmekte, koyun ve keçi sütü pazarlamasında kooperatif kanalıyla pazarlama düşük düzeyde kalmaktadır. Türkiye’de kooperatifler kanalıyla çiğ süt pazarlama oranının ortalama olarak %4 olduğu düşünülürse Çanakkale İlinde bu oranın çok daha yüksek olduğu görülmektedir. Çanakkale’de toplam yıllık süt üretimi 300.000ton olarak tahmin edilmektedir. 19972003 yılları Çanakkale ve Biga Ticaret Borsası kayıtlarında yapılan incelemede işlem gören süt miktarı 60 000 tondan 140 000tona çıkmıştır. Kooperatiflerin payı ise Çanakkale Ticaret Borsası için ortalama %55-60, Biga Ticaret Borsasında ise ortalama %85 olup 2003 yılında bu oran %95’ e yükselmiştir. Koyun ve keçi sütünün işlem oranı ise %1 düzeyinin altında kalmıştır. Çanakkale ilinde 3 ayda bir süt ihalesi yapılmakta ve bu ihale sonuçlarına göre inek sütü fiyatları belirlenmektedir. Buna karşın koyun ve keçi sütünde yetiştiricinin pazarlık gücü bulunmamakta ve avans sistemi ile fiyat süt işletmeleri tarafından yapılmaktadır. Küçükbaş hayvan sütü fiyatları belirleme zamanı ve miktarı bakımından yetiştiricinin aleyhine olmaktadır. Sezon başında üzerinde anlaşılan süt miktarının teslim alınmasında ise süt işletmesi zarar görebilmektedir. Sonuç olarak bu geleneğin, her iki tarafın menfaatine zarar verdiği için taraflar karşılıklı olarak bu sistemin kaldırılması gerekmektedir. Sütün sanayiye ulaşmadan çiğ olarak tüketiciye ulaştığı pazarlama zincirinde süt üreticisi-toplayıcıları-sokak sütçüsü gibi aracılar yer almaktadır. Ancak bazen üretici hiçbir aracı kullanmadan sütünü doğrudan tüketiciye ulaştırmaktadır. Özellikle Biga, Çan, Yenice ilçeleri ve Çanakkale Merkez köylerinin bir kısmında üreticiden çıkan süt, köylerde kurulan Köy Kalkınma Kooperatifleri tarafından üyelerinden toplanıp, il merkezinde bulunan Çanakkale ve Çevre Köyleri Kalkınma Kooperatifleri Birliği aracılığıyla süt fabrikalarına yada yerel mandıralara satılmaktadır. Ancak bu pazarlama zincirinde sadece Holstein ırkı ineklerden elde edilen süt yer almaktadır. Sütün pazarlanmasında bazen de aracı kullanılmadan yerel mandıralar yada büyük süt fabrikaları işleyeceği sütü doğrudan kendileri toplamaktadırlar. Bu daha çok küçükbaş hayvan sütü için geçerlidir. Küçükbaş hayvan sütü daha çok Ezine, Lapseki, Bayramiç, Eceabat ilçelerinde üretilmektedir. Süt yerel işletmeler tarafından işlenip İstanbul, İzmir gibi büyük şehirlerde pazar bulmaktadır. Çanakkale ili dışında Teksüt, Sütaş, Nestle Missüt, Seksüt, Bahçıvan Gıda, DanoneSA gibi süt fabrikalarına pazarlanmaktadır. Balıkesir İlinde sütün sanayiye ulaşmadan çiğ olarak tüketiciye ulaştığı pazarlama zincirinde süt üreticisi-toplayıcıları-sokak sütçüsü gibi aracılar bulunmaktadır. Çoğu zaman üretici aynı zamanda sokak sütçüsü görevini de yerine getirip sütü tüketiciye ulaştırmaktadır. Sütün işlenip çeşitli süt mamulleri olarak tüketiciye ulaştırıldığı durumda ise üreticiden çıkan süt, toplayıcı-sanayi-toptancı ve perakendeciden oluşan bir pazarlama zinciri ile pazarlanmaktadır. Sütün kooperatiflere ait tesislerde işlendiği durumda süt, köy toplayıcıları yanında doğrudan kooperatif üyesi üreticiden de temin edilmektedir. 138 2000 yılı verilerine göre; Balıkesir ilinde toplam 122 adet süt ve süt ürünleri imalathanesi mevcut olup, bu imalathanelerin toplam kurulu kapasiteleri 415.000 ton/yıl’dır. Balıkesir İlindeki bu imalathanelerden bazıları Yörsan, Mis-Nestle, Tek Süt, Kay Süt gibi ülke çapında faaliyet gösteren işletmeler, diğerleri de daha küçük çaplı faaliyet gösteren işletmelerdir. Balıkesir’de işletmeler dışında direkt üretici vasıtasıyla yerel pazarlarda da süt ve süt mamulleri satılmaktadır. Süt üretim miktarı, kalitesi ve karlılığının sağlanması için hayvan envanterinin genetik kalitesi hızla iyileştirilmelidir. Damızlık düve ithalatı, melezleme ve suni tohumlama çalışmaları ile kaliteli kaba yem ve silajlık mısır üretimi teşvikleri kesintisiz devam ettirilmelidir. Edirne ili Türkiye sterilize süt üretiminin %0,15’ini, beyaz peynir üretiminin %2,63’ünü, kaşar peyniri üretiminin %6,51’ini, yoğurt üretiminin %0,76’sını ve süt tozu üretiminde %1,27’sini karşılamaktadır. Edirne ili, hayvan varlığı ve süt üretim miktarına göre süt sanayii açısından hem sayı, hem teknoloji hem de kapasite olarak oldukça geri bir düzeydedir. Edirne’de işletmeler ürettikleri ürün çeşidine göre dağılımına bakılırsa, faal olan 60 işletmeden 17 adedinin sadece beyaz peynir ürettiği görülmektedir. Tek ürün olarak yoğurt üreten işletme sayısı 13’tür. Tek ürün olarak kaşar peyniri üreten işletme sayısı ise 14’tür. Diğer 16 işletmede birden fazla ürün üretildiği görülmektedir. Süt ve süt ürünlerinin pazara arzı, öncelikle ürünler yurtiçinde toptancılara arz edilmekte, ikinci olarak kendileri pazara arz yolunu seçmektedirler. İşletmelerin kendi aralarında organizasyon kuramamalarından dolayı ürünleri pazara arz etmede çeşitli sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Süt ve ürünleri arzını taşıma, dağıtım ve depolama gibi sorunlar etkilese de işletmelerin bu sorunları çözebilme yeteneğine sahip oldukları düşünülmektedir. Sütün sokak sütçülüğü tabir edilen şekilde satışa sunulması da süt işletmelerinin olumsuz etkilenmesine neden olmaktadır. Aile işletmeleri, düşük kapasiteli ve teknolojiden yoksun işletmelerin ürünleri diğer işletmelerin ürünleri ile aynı pazara çıkabildiğinden haksız rekabet ortamı oluştuğu anlaşılmaktadır Süt ve ürünlerinin çabuk bozulabilir olması ve özel depolama istekleri ile mevsimsel farklılıklar fiyat hareketlerini doğrudan etkileyen faktörlerdir. Hammaddenin çok dağınık olması merkezi toplama yerlerinin kurulması ve soğuk zincirin oluşturulması sağlanmalıdır. Tablonun okunması; tabloda hayvan sağlığı, ürün sağlığı, karlılık ve rekabet konuları ayrı satırlarda toplanmamıştır. Güçlü yönler mevcut durumu göstermekte, zayıf yönler problem olarak görülebilecek durumları, fırsatlar kullanılabilecek potansiyelleri, tehditler ise projelendirilecek herhangi bir problem yada fırsat için proje hedeflerine ulaşmayı engelleyecek önceden tahmin edilemeyen durumlardır. Tablodaki unsurlar birbiriyle yatay, dikey ve bazen çapraz olarak ilgilidir. Bu nedenle herhangi bir projeleme esnasında durum yeniden değerlendirilerek ona göre projelendirme yapılmalıdır. 139 Tablo 126. Bölge Süt Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Süt Üretimi ve Pazarlaması Güçlü yönler (+) Bölgede süt hayvancılığı gelişmiştir. Zayıf Yönler Fırsatlar (-) + Süt işletmelerinde -Var olan oto kontrol sistemi küçük gelişmemiştir. işletmeler geliştirilip Sığırda genetik Soğuk zincir teknolojileri iyileştirme yetersizdir. iyileştirilebilir. artarak devam Bakteri yükü ve etmektedir İnek başına süt somatik hücre verimini teorik Bölgesel sayısı fazladır olarak 3-4 kat pazarlara Sanayide işlenen artırmak yakınlık süt oranı düşüktür mümkün Bölgede özgün Küçük baş ürünlerin Süt kalite ve yetiştiriciliğinde üretilmesi sağlığında düşük girdi (ezine, trakya iyileşme ihraç kullanımı peynirleri) şansını artırır Kaliteli kaba Sanayide yemin yetersiz teknoloji olması karma yem Piyasa denetim seviyesi yeterli ihtiyacını ve mevzuat değildir değişikliği bu artırmaktadır oranı Süt işletmeleri Çoban temin artıracaktır düşük güçlüğü kapasitede Devlet Üreticinin (%25-50)ve destekleme antibiyotikli mevsimlik politikasında çalışmaktadırlar sütleri ayırmaya hayvansal dikkat etmemesi ürünlere daha Süt ve girdi fazla yer paritesi yüksek Üretici sayısının fazla olması kalite verilmesi değildir kontrolünü K.baş sütü Yüksek kültür zorlaştırmakta pazarlamasında ırkı (sığır) Süt arzının sürekli örgütsüzlükten hayvan varlığı pazarlık gücü olmaması Kooperatiflerde düşüktür Hayvancılık soğutma Çok sayıdaki işletmelerinin tankları büyüme kapasitesi örgütlerin girdi mevcuttur düşük ve masraflı temini ve Hayvancılık pazarlamadaki olmakta küçük ölçekli paylarını Küçük süt ve ek gelir işletmelerini büyük artırması kaynağı olarak süt işletmeleri uzun rekabet yapılmaktadır güçlerini vadede tehdit 140 Tehlikeler Yetiştiricinin pazara sunduğu süt ürünlerinin çiğ/ yeterli ısıtılmamış sütten yapılması, hayvandan insana geçen hastalıklar Süt fiyatlarındaki dalgalanmalar Üretici süt hijyen bilgisi yeterli değildir. Çıkabilecek hayvan hastalıkları Hayvancılık sektöründe oluşabilecek krizler Yetiştiricilere yeni fikirlerin ulaştırılması ve bunalrın kabul görmesi Bölgede damızlık yetiştirici birliklerinin ve damızlık değeri yüksek hayvanların bulunması Soğuk zincir ve süt toplama ağı oldukça gelişmiştir etmekte Üreticinin kayıt ve maliyetle ilgi bir kayıt sistemi kullanmaması Hayvan sayılarında düşüş görülmesi Örgütlerin yasal, idari, mali, teknik kapasiteleri düşüktür. Hayvancılık desteklerine katılım yüksek olmakta artıracaktır Koyun ve keçi sütünde avans sistemi ıslah edilerek sözleşmeli üretim şekline getirilebilir. K.başta ıslah, b.başta bakım şartlarının iyileştirilmesi kapasiyi artıracaktır. Süt tipi keçi ıslahı için bölgede damızlık Saanen teke talebi yüksektir Verimlilikte inek sütünde artış, k.baş hayvan sütünde azalma görülmekte . 141 4.7.1.5. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması 4.7.1.5.1. Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması TR2 Batı Marmara Bölgesi illerinde Türkiye büyükbaş hayvan varlığının %16’sı, küçükbaş hayvan varlığının ise %11,98’i bulunmaktadır. Batı Marmara Bölgesinde hayvan sayılarında reel bir artış görülmemesine rağmen kayıt altına alınmadan dolayı bir artış görülmektedir. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesinde küçükbaş hayvan varlığı azalmaktadır. Bunun sebepleri mera alanlarındaki azalış, kırsal kesimdeki nüfus azalımı ve kentsel yaşama geçiştir. Kırmızı et fiyatındaki dalgalanmalar da hayvan sayısının azalmasında etkili olmuştur. TR2 Batı Marmara Bölgesinde doğal mera alanlarının yetersiz oluşu özellikle büyükbaş hayvancılığın kapalı besicilik şeklinde yapılmasını gerektirmiştir. Yem maliyetlerinin yüksek olması hayvancılıkta girdi maliyetlerini yükseltmektedir. Canlı hayvan kesim fiyatlarının düşük olduğu yıllarda yüksek yem maliyetleri nedeniyle üreticilerin kar marjları çok düştüğünden besiciler bu durumlarda zarar etmektedirler. TR2 Batı Marmara Bölgesinde hayvancılık bitkisel üretimle beraber yürütülmektedir. Bitkisel üretim işletmeleri aynı zamanda hayvansal üretim işletmesi olarak da faaliyet göstermektedir. Bu tip işletmeler üretim maliyetini düşürmede ve pazarlama faaliyetlerinde yeterince başarılı olamamaktadırlar. Üreticilerin büyük bir kısmı yeterince kaba yem üretimi yapmadan hayvancılık yapmaktadır. Et veriminin yükseltilmesinde en büyük engellerden birisi kaba yem açığıdır. TR2 Batı Marmara bölgesinde Balıkesir ili en fazla hayvansal üretimin yapıldığı yerdir. Hayvan varlığı ile kırmızı et üretimi arasında bir paralellik mevcuttur. Kırmızı et üretimi mezbahalarda kayıt altında kesim yapılan miktarı kapsamaktadır. Gerçek kırmızı et üretiminin kayıtlı miktarın çok üzerinde olduğu düşünülmektedir. Özellikle TR21 Alt bölgesinde yeterli sayı ve kalitede kesimhanenin bulunmaması sebebiyle kesimler İstanbul’da yapılmaktadır. Buda istatiksel olarak kırmızı et üretimini İstanbul’a kaydırmaktadır. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesinde büyükbaş, küçükbaş ve kırmızı et üretim miktarı aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo 127. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş Hayvan Sayıları İle Kırmızı Et Üretim Miktarları (2004) İstatistiki Bölge Birimleri TR TR2 TR21 TR211 TR212 TR213 TR22 TR221 TR222 Türkiye Batı Marmara Tekirdağ, Edirne, Kırklareli Tekirdağ Edirne Kırklareli Balıkesir, Çanakkale Balıkesir Çanakkale Canlı Hayvan Sayıları (Adet) Büyükbaş Küçükbaş 10.173.246 31.811.092 Kırmızı Et Üretim Miktarı (Ton) 446.965 721.521 1.826.658 42.846 332.246 115.816 133.282 83.148 561.417 148.512 198.097 214.808 17.012 9.607 4.373 3.032 389.275 270.019 119.256 1.265.241 744.628 520.613 25.834 20.670 5.164 Kaynak : www.tuik.gov.tr (Deve ve Domuz sayı ve üretimleri dahil edilmemiştir) 142 Grafik 13. Yıllar İtibariyle Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Türkiye Batı Marmara Kaynak : www.tuik.gov.tr Grafikte görüleceği gibi Türkiye’de kırmızı et üretimi yıllara gore değişimler göstermekte olup TR2 Batı Marmara bölgesinde ise paralel bir seyir takip etmektedir. Türkiye kırmızı et üretiminin % 9,59’u TR2 Batı Marmara Bölgesinden karşılanmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesindeki kırmızı et üretiminin de % 39,7’si Kırklareli, Edirne ve Tekirdağ illerinin bulunduğu TR21 Alt Bölgesinden, % 60,3’ü ise Balıkesir ve Çanakkale İllerinin bulunduğu TR22 Alt Bölgesinden elde edilmektedir. Sadece Balıkesir ili bulunduğu bölgenin %48,24 ve Türkiye kırmızı et üretiminin %4,62’sinin karşılamaktadır. 4.7.1.5.2. Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı 2004 yılında 5.616.300 ton olan dünya büyükbaş et ithalatının dağılımına bakıldığında; en çok payı üretimde olduğu gibi Asya kıtası almaktadır. Bunu sırayla Kuzey Amerika (%28,8) ve Bağımsız Devletler Topluluğu (%12,5) izlemektedir. En az payı ise Batlık ülkeleri ve Okyanusya Ülkeleri almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise %9,5’dir. 2004 yılı itibariyle 12.617.000 ton olan dünya küçükbaş et üretiminden ülkelerin aldığı paya bakıldığında ilk sırayı %55,85 ile asya kıtasının aldığı görülmekte olup, bunu sırayla %15,9 payla Afrika ve %9,4 pay ile Okyanusya ülkeleri izlemektedir. Üretimden en az payı ise Batlık Ülkeleri (%0,02) ve Kuzey Amerika (%0,84) almaktadır. AB-15 ülkelerinin yer aldığı Batı Avrupa’nın payı ise %8,71’dir. 2004 yılında 5.685.000 ton olan dünya büyükbaş et ihracatının dağılımına bakıldığında; en çok payı %37,3 ile Güney Amerika almaktadır. Bunu sırasıyla Okyanusya Ülkeleri ve Kuzey Amerika izlemektedir. En az payı ise Batlık ülkeleri ve Afrika ülkeleri almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise %5,6’dır. 2004 yılında 747.100 ton olan dünya küçükbaş et ihracatının dağılımına bakıldığında; en çok payı %86,3 ile Okyanusya Ülkeleri almaktadır. Bunu sırayla Asya Ülkeleri (%5,92) ve 143 Güney Amerika (%3,08) izlemektedir. En az payı ise Batlık Ülkeleri ve Orta Amerika Ülkeleri almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise %0,067’dir. Türkiye ve AB tarım ürünleri ticaretinde en son alınan 1/98 sayılı OKK uyarında tercihli rejim uygulamaktadır. Buna göre Türkiye AB’den her yıl 5.000. ve 14.000 tonluk 2000 yılına kadar farklı kademelerde indirime tabi tutulmuş, toplam 19.000 tonluk et için tarife kontenjanı açmıştır. Ancak, 2004 yılı ilerleme raporunda da değinildiği üzere bu ithalat 1996 yılında AB ülkelerinde BSE (Deli Dana) hastalığının yeniden baş göstermesi sebebiyle yapılamamıştır. Kırmızı et konusunda tercihli ticaret rejimi kapsamında AB’nin de Türkiye’den her yıl gümrüksüz vergisiz olarak 200 ton koyun ve keçi eti ithalatını gerçekleştirmesi gerekmektedir. Ancak, Türkiye AB sağlık şartlarını yerine getiremediğinden bu ihracatı bugüne kadar yapamamıştır. Söz konusu tarife kontenjanlarını Türkiye’nin tamamen kullanması gibi bir zorunluluğu bulunmamaktadır. Yalnız AB, hayvan hastalığını gerekçe göstererek bize tanıdığı tavizi yerine getirmezken, bizim aynı gerekçeyle engellediğimiz 19.000 tonluk ithalatı yapmamızı istemekte ve son yılarda bu konu ile ilgili olarak yoğun baskılar yapılmaktadır. Neticede ise, BSE için ülkemizde özellikle ithalat konusunda alınan karar çok yerindedir ve ne kadar baskı yapılırsa yapılsın bu konuda kararlı duruş devam etmelidir. Bunun yanında hastalık ülkemizde çıkmamış gözükse de, hastalık çıkan ülkelerin uğradıkları maddi ve manevi zararlar dikkate alınmalı ve çıkma ihtimaline yönelik alınan tedbirler sıkı bir şekilde takip edilmelidir. 144 Tablo 128. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Strateji Güçlü Yönler Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması -TR 2 Batı Marmara Bölgesi Türkiye üretiminin %9,59’unu karşılamaktadır. -Özellikle TR22 alt bölgesinde işleme sanayisinin varlığı -Üretimde markalaşmanın olması -Türkiye küçükbaş hayvan sayısında Dünyada 7. üretimde 6. sıradadır. -Hayvancılıkta kayıt sisteminin bulunması. Zayıf Yönler -Hayvan İşletmelerinin küçük olması. -Hayvancılıkta kaba yem yetersizliği -Girdi maliyetlerinin yüksek olması Fırsatlar Tehlikeler -Üreticilerin kaba yem üretimine yönelerek yem girdi maliyetlerini azaltmaya başlamaları. -Kaçak hayvan girişi ve kaçak kesimler -Et ithalatının açılma olasılığı -Kültür ırkı hayvan sayısının ve verimlilikteki artış -Damızlık hayvan temininde -Kırmızı et üretiminde güçlükler işlenmiş ürünlerin -Üretici çeşitliliğinin örgütlenmesinin artıyor olması, yetersizliği -Kişi başına -Hayvancılığın tüketimin gelişmiş her yönü ile ülkelere göre destekleniyor düşük olması. olması, -Islah çalışmalarının yetersizliği -Erken kesim -TR21 alt bölgesinde işleme tesisi yetersizliği. -Mera Kanununun varlığı ve Çayır Mera Islah çalışmalarının yapılması 4.8.Üretim Değerleri 4.8.1. Bitkisel Üretim Değerleri Tablo 129. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Bitkisel Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) TR Üretim TR 2 Üretim Ürünler TR2 % Değeri (YTL) Değeri (YTL) Tarla ürünleri 18.042.130.499 1.690.957.085 9,37 Sebzeler 10.154.837.498 838.613.025 8,26 Meyveler 12.508.780.112 602.678.278 4,82 Toplam 40.705.748.106 3.132.248.388 Kaynak : DİE 145 Genelde bölgedeki üretime paralel olarak üretim değerleri bakımından da tarımın ekonomiye belirgin katkısı olduğu gözlenmektedir. Üretim değeri bakımından ekonomiye en fazla katkısı olan tarla ürünleri olup, sırasıyla sebzeler ve meyveler takip etmektedir. 4.8.1.1. Tarla Bitkileri Üretim Değerleri Tablo 130. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) TR Üretim TR 2 Üretim Ürünler TR2 % Değeri (YTL) Değeri (YTL) Tahıllar 9.463.460.227 670.244.718 7,08 Baklagiller 1.472.814.109 38.842.984 2,64 Endüstriyel bitkiler 3.675.154.434 78.175.784 2,13 Yağlı tohumlar 840.410.966 482.580.832 57,42 Yumru bitkiler 2.590.290.764 98.904.475 3,82 18.042.130.499 1.368.748.793 Toplam Kaynak : DİE TR 2 Batı Marmara Bölgesi, ülkemizdeki yağlı tohum üretiminin %57,42 sini gerçekleştirmektedir. Tarla ürünleri arasında en çok önem arzeden ayçiçeği olup, üretim değerleri açısından ülke üretiminin % 77 si TR 2 Batı Marmara Bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Kolza üretiminin %90’ı da TR 2 Bölgesinde özelliklede Tekirdağ İlinde gerçekleştirilmektedir. Pirinç, sarımsak ve kuşyemi, hayvan pancarı, buğday ve kuru soğanda diğer önemli tarla ürünleri arasındadır. Tablo 131. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) Ürünler Kolza Ayçiçeği Prinç Bakla Sarımsak (kuru) Kuşyemi Hayvan pancarı Buğday Kuru soğan TR Üretim TR 2 Üretim Değeri (YTL) Değeri (YTL) 2.665.000 2.393.170 622.514.953 481.728.838 149.529.845 83.831.391 20.679.109 10.923.366 213.315.672 59.178.321 465.000 103.075 26.794.836 4.140.400 6.342.548.729 739.410.644 604.786.393 35.746.461 Kaynak : DİE 146 TR2 % 89,80 77,38 56,06 52,82 27,74 22,17 15,45 11,66 5,91 4.8.1.2. Sebze Üretim Değerleri Tablo 132. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Sebze Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) TR Üretim TR 2 Üretim TR2 Türkiye Ürünler Değeri (YTL) Değeri (YTL) Katkısı (%) Yaprağı yenen sebzeler 911.684.740 54.299.830 5,96 Baklagil sebzeleri 640.200.888 34.477.268 5,39 Meyvesi yenen sebzeler 8.082.830.680 724.532.953 8,96 Soğansı, yumru ve kök seb. 450.871.745 17.422.712 3,86 Diğer sebzeler 69.249.445 7.880.262 11,38 Toplam 10.154.837.498 838.613.025 8,26 Kaynak:DİE Tablo 133. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) TR Üretim TR 2 Üretim TR2 Türkiye Ürünler Değeri (YTL) Değeri (YTL) Katkısı (%) Maydanoz 37.081.800 6.253.823 16,86 Bamya 55.542.321 7.967.339 14,35 Bezelye 45.551.023 5.658.414 12,42 Balkabağı 36.886.856 4.569.642 12,39 Karnabahar 69.239.840 7.873.482 11,37 Karpuz 1.218.993.665 131.736.702 10,81 Domates 3.619.432.700 377.488.765 10,43 Börülce 14.042.067 1.454.607 10,36 Kavun 691.188.264 67.162.519 9,72 Biber (sivri) 854.400.407 81.224.296 9,51 Kaynak:DİE Üretim değerleri açısından bölge ekonomisine katkısı en çok olan sebzeler meyvesi yenen sebzeler olup, en önemli sebze domatestir. Bölge çiftçisine katkı yapan domatesi sırasıyla karpuz, sivri biber ve kavun izler. 4.8.1.3. Meyve Üretim Değerleri Tablo 134. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Meyve Üretim Değerleri (2003) Seçilmiş Meyveler Yumuşak çekirdekliler Taş çekirdekliler Turunçgiller Sert kabuklular Üzümsü meyveler Diğer Toplam TR Üretim Değeri (YTL) 2.072.477.827 2.999.956.032 1.177.541.565 2.036.698.760 3.874.505.929 347.600.000 12.508.780.112 Kaynak:DIE 147 TR-2 Üretim TR-2 Türkiye Değeri (YTL) Katkısı (%) 74.829.782 3,61 329.194.998 10,97 5.102.355 0,43 33.997.393 1,67 159.553.750 4,12 0 0 602.678.278 Üretim değeri bakımından seçilmiş meyveleri incelediğimizde, TR2 Batı Marmara Bölgesinin Türkiye üretimine katkısı % 19,6 ile zeytinde olmaktadır. Bölge ekonomisi açısından şeftali ve bademde diğer önemli meyveler arasındadır. Tablo 135. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Meyvelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) TR Üretim TR-2 Üretim TR-2 Türkiye Seçilmiş Meyveler Değeri (YTL) Değeri (YTL) Katkısı (%) Zeytin 1.321.037.071 259.103.027 19,61 Kızılcık 10.481.065 517.537 4,94 Muşmula 3.784.580 344.874 9,11 Şeftali 414.848.727 44.787.027 10,80 Badem 107.865.741 8.893.807 8,25 Kaynak:DIE 4.8.2. Hayvansal Üretim Değerleri Tablo 136. TR-2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri Mukayesesi (2003) TR Üretim Değeri TR-2 Üretim TR-2 Türkiye Hayvansal Ürünler (YTL) Değeri (YTL) Katkısı (%) Süt 5.753.136.646 570.857.484 9,92 Kırmızı Et* 3.080.874.863 366.807.276 11,91 Beyaz Et 2.077.402.857 323.494.950 15,57 Deri 81.950.547 9.337.244 11,39 Yapağı 95.230.034 4.393.535 4,61 Kıl 3.087.963 149.561 4,84 Tiftik 812.422 0 0 Yumurta 1.736.545.916 152.105.576 8,76 Bal 583.390.507 25.835.450 4,43 Balmumu 18.380.836 1.112.213 6,05 İpek Kozası 927.626 13.250 1,43 13.431.740.217 1.454.106.539 Toplam (*): Mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsar. Kaynak:DIE Hayvansal ürünler üretim değerlerine bakıldığında TR2 Batı Marmara Bölgesinin Türkiye toplam hayvansal ürünler üretim değerine önemli bir katkısı olduğu görülmektedir. Bölgenin Türkiye ekonomisine katkısı en çok beyaz ette olup; süt, kırmızı et ve deride bölgenin önemli ürünleri arasında yer almaktadır. 4.9. Tarımsal Sanayi 4.9.1. Türkiye’de Tarım ve Gıda Sanayi Türkiye’de nüfusun yaklaşık %40’a yakını tarım sektöründe çalışmaktadır. Ülkemizde tarım gerek ihracat ve gerekse diğer sektörlere katkı açısından ana sektör durumundadır. Dolayısıyla tarımın gözardı edilmesi düşünülemez. 148 Türkiye’de tarımsal nüfusun toplam nüfus içindeki payı gittikçe azalmaktadır. 1990 yılında tarım nüfusunun payı %41.0 iken 2000 yılında %35.3’e düşmüştür. Tarım nüfusunda çok hızlı bir azalma yaşanmasına rağmen, kırsalda hala 23.7 milyon insan yaşamaktadır ve geçimini tarımla sağlamaktadır. Tarımsal sanayi tarım ürünlerini işleyerek değerlendiren ve/veya pazara hazırlamaya yönelik faaliyette bulunan her türlü tarım işletmeleri (soğuk hava depoları dahil) olarak değerlendirilebilir. Sayım Yılları 1980 1985 1990 1997 2000 Tablo 137. Türkiye’de Tarım Nüfusunun Gelişim Seyri Toplam Tarımsal Kentsel Nüfus Kentsel Genel Tarım Nüfusun Nüfusun Artış Nüfus Nüfus Nüfusu Payı (%) Payı (%) Oranı (%) 25.091.950 56.1 19.645.007 43.9 44.736.957 2.07 23.798.701 47.0 26.865.757 53.0 50.664.458 2.49 23.146.684 41.0 33.326.351 59.0 56.473.035 2.17 22.179.676 35.3 40.630.435 64.7 62.810.111 1.53 23.735.567 35.0 44.109.336 65.0 67.844.903 1.83 Türkiye’de halen en çok istihdam imkanı olan sektör tarım sektörüdür. Tarım sektöründe istihdam edilenlerin toplam istihdam içerisindeki payı 2000 yılında %37.6’dır. Bu oranın, tarımın toplam nüfus içerisindeki payından (%35.0) daha fazla olmasının sebebi, mevsimlik işçi göçleridir. Tablo 138. Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (1.000 Kişi ve 12 Yaş Üstü) Yıllar Tarım Sektörler Sanayi Sayı % 4.417 20.7 Hizmetler Sayı % 6.734 31.5 1995 Sayı 10.226 % 47.8 1996 9.962 45.9 4.734 21.8 7.002 1997 8.219 39.5 5.213 25.0 1998 9.149 41.8 5.059 1999 8.839 40.8 2000 8.163 37.6 Toplam Sayı 21.378 % 100.0 32.3 21.698 100.0 7.383 35.5 20.815 100.0 23.1 7.702 35.2 21.909 100.0 5.087 23.5 7.717 35.7 21.643 100.0 3.851 17.7 9.714 44.7 21.738 100.0 Tabloda görüldüğü gibi tarım nüfusu hızla azalırken, istihdam edilen nüfus içinde tarımın nüfusu daha yavaş azalmaktadır. Tarımın en önemli istihdam sektörü olduğunu muhakkak vurgulamalıyız. Sayımların hemen hemen hepsinde kayıt dışı çalışan nüfusun tam olarak değerlendirmesi maalesef yapılamamaktadır. Yani tarımda istihdam edilen nüfus, Türkiye nüfusunun neredeyse yarısına yakındır. Tarımdaki istihdam yapılanması da oldukça farklılık arzetmektedir. 1999 yılı DIE verilerine göre; bu sektörde istihdamın %56.6’sını ücretsiz aile işgücü, %38’ini ise kendi hesabına çalışanlar oluşturmaktadır. Tarım dışı faaliyetlerde bu oran oldukça farklıdır. Bu sektörlerde istihdamın %72.1’ini ücretli ve yevmiyeli, %24.2’sini kendi hesabına çalışanlar oluşturmaktadır. Türkiye’de GSMH içinde sektörlerin payı oransal incelendiğinde, DIE verilerine göre tarımın payı cari fiyatlarla 1980’de %25.5 iken, 2000 yılında giderek azalarak %13.5’e gerilemiştir. Sanayi payı ise %18.3’ten %28.3’e yükselmiştir (Tablo....3). 149 Tablo 139. GSMH Içerisinde Sektörlerin Aldığı Paylar (%) Cari Fiyatlarla Yıllar Tarım Sanayi Hizmetler 1980 25.5 18.3 56.2 1985 19.7 21.9 58.4 1990 16.8 24.8 58.4 1995 14.8 25.5 59.7 2000 13.5 28.3 58.2 Sahip olduğumuz doğal kaynaklarımız gözetildiğinde son yıllarda tarımın GSMH içindeki payının azalması hiç te istenen bir gelişme değildir. Ülkemiz için, tarım ve sanayi sektörünün birbirini desteklediği bir kalkınma yapısı en ideal gelişme modelidir. 2000 yılında Türkiye’nin ihracatı 27.8 milyar, ithalatı 54.5 milyar, dış ticaret açığı ise 26.7 milyar dolar olmuştur (DPT, 2000). Tarım ve ormancılık ürünleri 2 milyar dolara yaklaşan değerle toplam ihracatın %7.10’unu oluştururken, bu ürünlerin toplam ithalatı, aynı yılda 2.1 milyar dolarla toplam ithalatın %3.9’unu teşkil etmiş ve bu rakam toplam tarım ürünleri ihracatını aşmıştır. Burada ihracat rakamlarının sadece işlenmemiş tarım ürünlerini ifade ettiğini belirtmekte fayda var. Sanayi ürünleri ihracatı olarak sınıflandırılan işlenmiş tarım ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı yaklaşık %50’dir. Bu da tarımın hala hiç de azımsanmayacak bir ihracat payı olduğunu göstermektedir. İşlenmiş tarım ürünlerinin ihracatı ile, işleme sürecindeki oluşan katma değer de ülkemizde kalmaktadır. Aynı zamanda tarıma dayalı sanayinin de geliştiğinin bir göstergesidir. Tarımsal ürün ihracatının önündeki en büyük engellerden biri, kontrolsüz yapılan ithalattır. Ülkelerin pek çoğunda sanayi sektörünün önemli bir kısmının hammaddesini tarım sektörü karşılamaktadır. Dolayısıyla tarımsal sanayinin gelişmesi açısından tarımsal alanda yapılacak çalışmaların ses getirmesi lazımdır. Tarımsal faaliyetlerin, bilinçli, planlı, programlı ve sürdürülebilir olması önemlidir. Gelişmiş ülkelerde tarımsal ürünlerin ortalama %60’ı, ülkemizde ise yaklaşık %30’u tarımsal sanayi sektöründe değerlendirilebilmektedir. Ülkemizde tarımsal hammaddeleri işleyen sanayi dalları; gıda sanayii ve dokuma sanayii olmak üzere iki ana grupta incelenmektedir. Gıda sanayiinin de alt dalları vardır. Bunlar; et, süt, meyve ve sebze, şeker, un, bitkisel yağ v.s. alt sektörlerdir. Dokuma sanayii deyince de aklımıza, pamuk ipliği ve özellikle bu ipliği dokuyan tesisler gelmektedir. Ülkemizde tarımsal sanayi sahasında değerlendirilmek üzere çok büyük bir potansiyel olmasına rağmen, bazı sebeplerden dolayı bir türlü istenen seviyeye ulaşamadığımızı görüyoruz. Bun sebeplerin en önemlisi olarak ta karşımıza finansman yetersizliği çıkıyor. Gıda sanayi de diğer sanayi kolları gibi yüksek maliyeti olan yatırım sahasıdır. Ülkemizde tarımsal sanayinin gelişimini etkileyen en önemli faktörlerin başında, istenen kalitede ve yeterli miktarda hammadde ihtiyacının karşılanması gelmektedir. Hammaddenin karşılanmasında, yeterli kalite ve standartta hammadde üretimi, üretimde süreklilik ve standartlara uygun taşıma ve depolama konuları ön plana çıkmaktadır. Bu konularda alınacak tedbirler sayesinde, tarımsal sanayi sektörünü ayağa kaldırmak ve tarımsanayi entegrasyonunu dengeli bir şekilde kurmak mümkün olabilecektir. Yapılan bir araştırmaya göre; mesela, ülkemizde üretilen yaş meyve ve sebzenin yaklaşık ¼’ü nakliye, depolama ve ambalaj hatalarından dolayı zayi olmaktadır. Gıda sanayiinde dünya standartlarındaki kaliteyi yakalamak konusu çok önemlidir. Bu kaliteyi yakalamada en önemli etken hammaddenin özelliğidir. Sanayiye yönelik hammadde iyileştirmeleri için; tohumculuğu teşvik etme, kaliteli ürüne prim verme, ürün standardını 150 uygulamaya koyma gibi konularda önlemler alınabilir. Bu hususlarda başarılı olabilmek için çiftçilerin bilinçlendirilmeleri, bunun için de eğitim-yayım faaliyetlerine ağırlık verilmesi ve birlikler, kooperatifler oluşturmaları noktasında teşvik edilmeleri gerekmektedir. 4.9.2. Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Ülkemizde ve TR2 Batı Marmara Bölgesindeki Genel Durumu Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğünün 1998 yılında yapmış olduğu envanter kayıtlarına göre gıda maddeleri üreticisi firmaların sayısı 23.951 adettir. Türkiye genelinde firmalar içinde en fazla ağırlığı olan alt sektör %62.68 ile un ve unlu mamuller sektörüdür. Bunu %14.11 ile süt ve ürünleri ve %9.78 ile meyve sebze işleme sektörü takip etmektedir. Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Bölgesi TÜRKİYE * 34 9 21 64 73 5 78 143 122 122 387 277 159 436 67 30 42 139 291 79 370 4 1 1 6 11 16 27 267 270 159 696 349 110 459 51 31 29 111 150 31 181 23 23 23 69 56 21 77 73 19 24 116 135 16 151 39 1 2 42 3 8 11 11 4 5 20 17 17 712 510 428 1650 1362 445 1807 142 823 509 33 1155 292 146 267 53 37 3457 421 3380 2342 36 15012 890 865 834 61 110 23951 TR 2 İçindeki Oranı (%) TOPLAM Meşrubat Şekerli Ürünler Tasnif Dışı Ürünler Alkollü İçecekler Un ve Unlu Ürünler Bitkisel Yağ ve Margarin Su Ürünleri Iller Et Ürünleri Süt ve Süt Ürünleri Meyve Sebze İşleme Tablo 140. Gıda İşletmelerinin TR2 Batı Marmara Bölgesinde ve Türkiye Genelinde İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (2005) 20,59 14,75 12,39 47,73 39,39 12,88 52,27 Kaynak : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği * Türkiye verileri 1998 yılına aittir. Türkiye’deki su ürünleri sektörünün 91,7’si, alkollü içecekler sektörünün yaklaşık %87’si, et ürünleri sektörünün %33,7’si, meşrubat sektörünün %33,6’sı, bitkisel yağ ve margarin sektörünün %32,8’i, tasnif dışı ürünler sektörünün %32’si, süt ve süt ürünleri sektörünün %24,3’ü TR2 Batı Marmara Bölgesinde bulunmaktadır. Tarımsal gıda sanayi işletmelerinin TR2 Batı Marmara Bölgesindeki dağılımını değerlendirmek gerekirse; firmalar içinde en fazla ağırlığı olan alt sektör, %91,7 ile su ürünleri sektörüdür. Bunu %86,88 alkollü içecekler sektörü takip etmektedir. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Balıkesir ve Tekirdağ gıda işletmelerinin en fazla bulunduğu illerdir. Gıda firmalarının toplamının %39,39’u Balıkesir’de, %20,59’u Tekirdağ’da, %14,75’i Edirne, %12,88’i Çanakkale’de ve %12,39’u da Kırklareli’nde yer almaktadır. 151 Grafik 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Dağılımı (2005) 12,88 20,59 Tekirdağ Edirne Kırklareli Balıkesir 14,75 39,39 Çanakkale 12,39 Alt sektördeki firmaların, TR2 Batı Marmara Bölgesi içinde dağılımlarına bakıldığında Balıkesir İli dikkati çekmekte olup, diğer dikkati çeken sektör ve iller şöyledir: Meyve ve sebze işleme tesislerinin %57,1’i Balıkesir’de, et ürünleri tesislerinin %51,4’ü Balıkesir’de, un ve unlu mamuller tesislerinin %30,2’si Balıkesir’de, bitkisel yağ ve margarin tesislerinin %51,4’ü Balıkesir’de, meşrubat tesislerinin %46’sı Balıkesir’de, su ürünleri tesislerinin %48,5’i Çanakkale’de, alkollü içecekler tesislerinin %73,5’i Tekirdağ’da, faaliyette bulunmaktadır. Günümüzdeki durumun göz önüne koyulabilmesi ve alt sektörler hakkında daha fazla fikir sahibi olabilmek gayesiyle, TR2 Batı Marmara Bölgesine ait mevcut tarımsal sanayi işletmelerinin 2005 yılında alt sektörlere göre ayrıntılı sayısal dağılımları Tablo 39’da verilmiştir. Konu istatistiki envanter olunca ve kayıt dışı ekonomi de göz önüne alındığında, doğru ve eksiksiz veri elde etmenin zorluğunu gözardı etmemek gerekmektedir. Bununla birlikte, kayda geçen bilgiler ışığında tarımsal sanayi sektörü hakkında bilgi sahibi olmak, fikir yürütmek ve değerlendirmeler yapmak mümkündür. 4.10. Tarımsal Örgütlenme Örgütlenme üreticilerin birlikten doğan güçten faydalanmalarıdır. Örgütler ortaklarına hem parasal açıdan, hem de yaşam düzeyini yükseltmeye dönük olarak sosyal açıdan yarar sağlar. Ayrıca bir baskı ve güç gurubu oluşturduğundan bireylerle ilgili uygulanacak politikalara yön verebilir. Örgütün sağladığı yararlar; verimlilik, ucuz girdi, ürünün değer fiyatına satışı, katma değer, vergi muafiyetleri, tarım dışı etkinliklerden sağlanan yararlar, mevcut kaynakların değerlendirilmesi ve yeni kaynak temini, tüketim mallarının daha ucuza sağlanması, devlet yardımından yararlanma, sigorta yoluyla risklerin karşılanması ve hukuki kolaylıklar; sağlık, beslenme ve mesleki eğitim gibi çeşitli alanlarda sağlanan destek ve iyileştirmeler, aracı ve tefeci bağımlılığının ortadan kalkması ile bağımsızlık ve kendine güven sağlanması, sosyal dayanışmanın artması ve kültürel yaşamın zenginleşmesidir. Çiftçi örgütlenmesi, ekonomik ve mesleki örgütlenme olmak üzere iki şekildedir. Bunların her ikisinin de amacı çiftçi menfaatlerinin korunmasıdır. Ekonomik ve sosyal amaçlı organizasyonlar kapsamında tarımsal amaçlı kooperatifler, kalkınma vakıfları ve mahalli idareler birlikleri yer almaktadır. Mesleki örgütlenme kuruluşları ise;Ziraat Odaları ve TZOB, Çiftçi Dernekleri ve Çiftçi Mallarını Koruma Meclislerinden oluşmaktadır. Ayrıca tarımsal üreticilerin içinde bulunmamasına rağmen tarım sektörüne hizmet götüren çok sayıda meslek odası ve dernek bulunmaktadır.(Zir. Müh., Gıda, Vet Hek., Orm. Müh. Odaları vb.) 152 Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarımında Örgütlenme Ülkemiz tarımının örgütlenme yapısı, TR2 Batı Marmara Bölgesindeki örgütlenme hakkında da bilgi sahibi olmamıza yardımcı olacaktır. Bu başlık altında genelde ülkemiz tarımında, özelde ise TR2 Batı Marmara Bölgesinde mevcut tarımsal örgütlenmenin bugünkü durumu hakkında bilgi verilecektir. Ülkemiz tarımında yer alan kamu ve kamu dışı örgütler bünyesinde, kamusal hizmetleri yerine getiren örgütler, teknik elemanların üye oldukları meslek örgütleri ve ekonomik örgütler olmak üzere çok değişik tarımsal örgütler bulunmaktadır. Ülkemiz tarım ve gıda sektöründe süratli bir değişim yaşamaktadır. Bu önemli değişmelerin başında; Dünya Ticaret Örgütü ile yapılan anlaşmaya göre yapılan düzenlemeler, Avrupa Birliği’ne üyelik çalışmaları, Yerel Yönetimler Yasası, Kamu Reformu Yasası, Gıda ile ilgili denetimlerin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na bağlanması, tarım reformuna bağlı olarak öngörülen değişimler ve Doğrudan Gelir Desteği Projesindeki yapısal değişiklikler gelmektedir. Bu gelişmelere bağlı olarak Türk tarım ve gıda sektörü ciddi yapısal değişimler yaşayacaktır. Küreselleşen dünya ticaretindeki rekabet zorlukları karşısında bu değişime ihtiyaç vardır. Böyle bir rekabet ortamında üretici, kamu, özel sektör, üniversite, sivil toplum kurumlarının gerekli düzeyde işbirliği yapamaması en önemli kurumsal zayıf yönümüzdür. Bir örgütün başarılı olması için bağımsız sürekli finans kaynakları gerekli ve şarttır. Oysa üretici örgütleri 2005 yılında bile bu kaynaklardan yoksundur. AB ülkelerindeki tarımsal işletme yapısı ile ülkemizdeki işletme yapısının büyüklüğü ve yapısı çok farklıdır. Bununla ilgili rakamlar ülkemizde fazladır ve bu yüzden etkin bir örgütlenme sağlanamamaktadır. Türkiye‘de 3,5 milyonu aşkın tarım işletmesi; genelde birbirinden habersiz ve yeterli örgütlenme yapısına sahip olmadan faaliyetlerini sürdürmektedir. Küçük işletmelerin çokluğu tam olarak pazara dönük üretime engel teşkil etmektedir. Oysa AB ülkeleri ekonomik ve mesleki çiftçi örgütlenmesi ile en ileri düzeye ulaşmış ve ulusal boyutları aşan yatay ve dikey entegrasyonlarını birlik bazında gerçekleştirerek AB karar alma sürecinde aktif bir rol üstlenmişlerdir. Böyle bir ortamda tüm kurumlar ulusal ortak menfaatler yönünde işbirliği yapmak zorundadır. 4.10.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme Ülkemiz tarım kesiminde kamusal hizmetler veren, tarımla ilgili kamu hizmetlerinin yönetiminde görev alan birçok kamu kuruluşu mevcuttur. Bunların arasında çeşitli Bakanlıklar, Müsteşarlıklar ve Kurullar sayılabilir. Kamu sektöründe tarımla ilgili önemli kararların alınması ve yürütülmesinde kurulların rolünün oldukça fazla olduğu görülmektedir. Tarım politikalarının oluşturulması ile ilgili kararların alınmasına ilişkin süreçte yer alan geleneksel kamu örgütleri ve kurullar ülke geneli ve dolayısıyla TR2 Batı Marmara Bölgesi için üstlendikleri görevler itibarıyla şöyle listelenebilir; -Desteklenecek ürünlerin seçimi ve fiyatların saptanması, tarımın finansmanının sağlanması, kredi borçlarının ertelenmesi v.b. konularda Bakanlar Kurulu, -Desteklenecek ürünlerin ve fiyatların tespiti, hayvancılığı destekleyici önlemlerin Bakanlar Kurulu’na önerilmesi. Tarım Satış Kooperatiflerine destekleme alım yetkisinin verilmesi gibi konularda Yüksek Planlama Kurulu, 153 4.10.2 Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme 4.10.2.1 Tarımda Ekonomik Örgütlenme 4.10.2.1.1 Tarımsal Amaçlı Kooperatifler Bu kooperatiflerin amacı yeteri derecede iktisadi güce sahip olmayan gerçek kişilerin meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle rasyonel bir şekilde ve ekonomik olarak karşılamaktır. Ortaklara götürülen hizmetlere göre isim alırlar. Ülkemizde en fazla gelişen kooperatifler; Tarım Kredi Koop., Tarımsal Kalkınma Koop., Su Ürünleri Koop., Sulama Koop., Pancar Ekicileri Koop., Tarım Satış Koop.’dir. Türkiye’de 11.229 adet değişik konularda çalışan tarımsal amaçlı kooperatif ve bu kooperatiflerin 5 milyona yakın ortağı bulunduğu görülmektedir. Tarım Kredi Kooperatifleri 2000'li yıllara kadar çeşitli sorunlarına rağmen 1.5 milyonu aşkın ortağına 2070 civarında birim kooperatifi, 16 bölge birliği ve 1 merkez Birliği ile hizmet sunmaktadır. 2280 Sulama Kooperatifine ortak 267.146 üretici bulunmaktadır. Bu kooperatifler arzulanan gelişmeyi gösterememiştir. Bunun ana nedeni ise İçişleri Bakanlığı’nın hazırladığı tüzükle kurulan Sulama Birlikleridir. Bu birliklerin her türlü fonksiyonu sulama kooperatifleri tarafından yerine getirilebilir. TSK’lar yeniden yapılandırma çalışmaları ile büyük ölçüde özerkliklerine kavuşmuşlardır. Ancak, ekonomik anlamda tam verimlilik sağlanamamıştır. Bugün 350 TSK 670 bini aşkın üyeye hizmet vermektedir. 4.10.2.1.2 Birlikler Üretici Birlikleri Ülkemizde ürün ve ürün gurubunda ihtisas birliklerinin kurulmasına yönelik olarak çıkarılan 5200 sayılı “Üretici Birlikler Kanunu” Resmi Gazetede 6 Temmuz 2004tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ülkemizdeki tarımsal ürünlerin iç ve dış pazar taleplerinin istediği kalite ve standartta olmayışı, ayrıca pazarlardaki düzensiz işleyişin üreticiyi mağdur etmesi gibi nedenlerden dolayı bu birliklere ihtiyaç vardır. Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği; yetiştiriciler kendi aralarında teşkilatlanarak, üstün verimli hayvanların yetiştirilmesi amacıyla, gerek yurt içinde yetiştirilen, yurtdışından ithal edilen ve gerekse yerli ırkların genetik potansiyellerinin geliştirilmesi, verimlerinin arttırılması, bunların soy kütüğü ve verim kayıtlarının tutulması, hayvanlarla ilgili sağlık hizmetlerinin yürütülmesi ve sigorta işlemlerinin yapılması, üyelerin üretimlerinin sağlanması, ihtiyaçlarının temini ve ürünlerin yurtiçi ve yurtdışında pazarlanması, üretim maliyetlerinin düşürülmesi, ürünlerin değerlendirilmesi için gerekli tesislerin kurulması ve işletmesi amacıyla kurulan birliklerdir. 4631 sayılı Hayvan Islahı Kanununun Tarım ve Köyişleri Bakanlığına verdiği yetkiye dayanarak kurulmaktadır. Arı Yetiştiricileri Birliği Arı Yetiştiricileri Birlikleri; 4631 sayılı “Hayvan Islahı Kanunu” ve 19 Aralık 2001 tarihinde Resmi Gazete'de yayınlanan “Islah Amaçlı Yetiştirici Birliklerinin Kurulması ve Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” esaslarına göre kurulur. Bakanlık onaylı ana sözleşme kapsamında faaliyet sürdürür. Aynı il hudutları içinde 50 adet arılı kovanı bulunan ya da Bakanlıktan üretim izni almış Ana Arı üreticisi olan asgari 7 kişi/tüzel kişi Valiliğe müracaat ederek Arı Yetiştiriciliği Birliğini kurabilir. 154 Kooperatif Birlikleri Tarım, Ormancılık, Sulama, Pancar, Su Ürünleri, Hayvancılık ve El Sanatları başlıklı 7 dikey yapılanma ile birlik kuruluşları gerçekleştirilmektedir. Kooperatifler Kanunu'na göre, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatifin bir araya gelmesiyle Kooperatif Bölge Birliği, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatif birliğinin bir araya gelmesiyle Kooperatif Merkez Birliği kurulmaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatif birliklerinin çoğu Merkez Birliği seviyesinde örgütlenmiştir. TR2 Batı Marmara Bölgesinde kooperatif birlikleri en çok tarım kooperatiflerinde görünmektedir. 4.10.2.2 Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme Tarımda sosyal örgütlenme iki ana başlık altında incelenmiştir.Bunlar Vakıflar ve Mahalli İdare Birlikleridir. 4.10.2.2.1. Vakıflar Türkiye'de tarımla ilgili faaliyet gösteren çeşitli vakıflar olmasına karşın bunları çiftçi örgütü olarak tanımlamak oldukça güçtür. Türkiye Kalkınma Vakfı bunların içinde en tanınmışı olup özellikle tavukçuluk sektöründe sahip olduğu holding ve sözleşmeli üretim modelleri ile hayvancılık sektöründe önemli başarıları vardır. Doğal kaynakların korunması ve erozyon çalışmaları konusunda TEMA başarılı çalışmalar yaparak erozyon tehlikesini gündeme taşımakta başarılı olmuştur. Vakfın TR2 Batı Marmara Bölgesi genelinde şubeleri vardır. 4.10.2.2.2. Mahalli İdare Birlikleri Ülkemizdeki mahalli idare birlikleri kendi yönetim ve karar organları olan, tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşları olarak nitelendirilebilir. İçişleri Bakanlığına bağlı olan Mahalli İdare Birlikleri, çeşitli alanlarda değişik adlar altında kurulmaktadır. Bu durum itibariyle üretici birliklerinden ayrılırlar. En önemlileri Köylere Hizmet Götürme Birlikleri ve Sulama Birlikleridir. TR2 Batı Marmara Bölgesinde, 44 adet Köylere Hizmet Götürme Birliği ve 17 adet Sulama Birliği, 11 adet İçme ve Kullanma Suyu Birliği vardır. Tablo 141. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler İller Sulama Birlikleri Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Mahalli İdareler Birlikleri İçme ve Kullanma Suyu Birlikleri Zeytin Hastalık ve Zar. Müc.Bir. Belediyeler Birliği Diğer Toplam Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale 0 0 0 0 7 10 17 7 8 8 23 15 6 21 1 0 0 1 4 1 5 3 5 0 8 1 2 3 0 0 0 0 2 2 4 0 1 0 1 2 0 2 1 0 0 1 3 1 4 12 14 8 34 34 22 56 6 11 4 3 5 90 TR22 TR2 Batı 17 44 Marmara Kaynak : www.mahalli-idareler.gov.tr 155 4.10.3. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar 4.10.3.1 Üniversiteler Ziraat, veteriner, gıda, orman ve su ürünleri fakülteleri ülkemizin birçok önemli tarım bölgelerinde kurulmuştur. Tarım ve gıda sektörünün bugünlere ulaşmasında bu üniversitelerin yetiştirdiği mezunların çok önemli katkıları olmuştur. Ancak, tarıma hizmet götüren kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon olmadığından hizmetler yeterince alana yansıtılamamıştır. Tablo 142. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Fakülteler İller Ziraat Mühendisliği Su Ürünleri Mühendisliği Gıda Mühendisliği Toplam 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 3 2 1 1 4 Tekirdağ Edirne Kırklareli TR21 Balıkesir Çanakkale TR22 TR2 Batı Marmara Kaynak : www.osym.gov.tr 4.10.3.2. Meslek Yüksek Okulları TR2 Batı Marmara Bölgesinde 23 adet tarımla ilgili meslek yüksek okulu mevcut olup aşağıdaki tabloda bunların dağılımı belirtilmiştir. Tablo 143. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Meslek Yüksek Okulları Tekirdağ Bahçe Ziraatı Dericilik Seracılık Süt ve Ürünleri Fidan ve Fidancılık Tar.Ürün.Muh.ve Dep. Gıda Teknolojisi Kooperatifçilik Hayvan Yet.ve Sağ. Tarım Alet ve Mak. Besicilik Şarap Üret.Tek.ve Bağcılık Su Ürünleri 1 3 2 1 1 Edirne Kırklareli Balıkesir Çanakkale 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Kaynak : www.osym.gov.tr 156 TR 2 Batı Marmara 4.10.3.3. Araştırma Enstitüleri Ülkemizde 56 adet Araştırma Enstitüsü mevcut olup 4 tanesi TR2 Batı Marmara Bölgesindedir. Bunlar - Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü ( Tekirdağ ) - Marmara Hayvancılık Araştırma Enstitüsü ( Balıkesir ) - Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü ( Edirne ) - Atatürk Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü ( Kırklareli ) 4.10.3.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme TÜSİAD bünyesindeki Tarım Kurulu; DTÖ ve AB tarım uyum politikaları konularında arama, vizyon çalışmaları, araştırmalar yaptırıp kitap ve raporlar yayınlayıp ilgili kurumlara ulaştırmaktadır. Tohum, ilaç, gübre, mekanizasyon konularında özel sektör firmaları tarafından kurulmuş dernekler vardır. Sulama konusunda ise akademisyenlerin kurduğu Kültür Teknik Derneği vardır. Son yıllarda gıda sektöründe faaliyet gösteren 14 dernek bir çatı altında birleşerek Gıda Dernekleri Federasyonunu kurmuşlardır. 15 Mart 1950 tarihinde 7457 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 5590 sayılı Odalar, Borsalar ve Birlikler hakkındaki Kanun, yerini, 1 Haziran 2004 tarihinde yürürlüğe giren 5174 sayılı “Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanun”una bırakmıştır. TOBB özel sektörün Türkiye'de mesleki üst kuruluşu ve yasal temsilcisidir. TOBB'un halen, yerel düzeyde, ticaret, sanayi, ticaret ve sanayi, deniz ticaret odaları ve borsalar şeklinde oluşmuş 363 üyesi bulunmaktadır. Tüm ülke çapında yayılmış olan oda ve borsalara çeşitli büyüklüklerde bütün sektörlerden 1 milyon 200 binin üzerinde firma kayıtlı bulunmaktadır. Ülkemizde sanayi ve ticaretle uğraşan kesim, sanayi ve ticaret odaları, borsalar ve bunların üst örgütü olan TOBB çatısı altında örgütlenmiş ve son derece etkin bir lobi örgütü olarak üyelerine hizmet götürmektedir. TOBB Tarım Sektörleri Kurulu ile tarıma da hizmet vermektedir. 4.11. Diğer Sektörlerle Etkileşim Ülkemizde çok çeşitli ve farklı konularda sektörler olmasına rağmen bu sektörler gerek ham madde gerek çıktıları itibariyle, istihdam ve pazarlama açısından birbiriyle sürekli bir iletişim halindedir. Çok kapsamlı ve özellikle sanayiye ham madde sağlayan bir alan olması nedeniyle iletişimin en yoğun görüldüğü sektörlerden biri de tarım sektörüdür. Türkiye sahip olduğu ürün çeşitliliğini sağlayan ekolojik koşullar bakımından şanslıdır ve tarımda yeniden yapılanmayla son yıllarda artışa geçen ithalat oranını düşürerek, kendine yetmenin yanında bunun da ötesine geçerek yüksek oranlarda ihracat yapabilecek kapasitede bir ülkedir. 4.11.1 Tarım ve Çevre Su ve toprak insan için vazgeçilmez olan iki temel doğal kaynaktır ve bu iki hayati kaynağın en önemli kullanım alanı tarım sektörüdür. Diğer taraftan su ve toprak aynı zamanda ekosistemlerin var olması içinde olmazsa olmaz bir kaynaktır. İnsan kullanımı için ayrılan suyun %70’i tarım faaliyetleri için harcanmakta, ancak bu suyun çok az bir bölümü (%20-50) tarımsal ürünlere ulaşabilmektedir. Geri kalanı taşıma sırasında kaybolmakta, yüzey yada yer altı sularına karışmaktadır. Ayrıca, uygulanan sürdürülebilir olmayan tarım yöntemleri nehirlerin, göllerin ve yer altı sularının kurumasına yol açmakta, toprakta tuzlanmayı artırarak toprak kalitesini düşürmektedir. Dolayısıyla, tarımsal uygulamaların çevreye ve en önemli iki doğal kaynağımız olan 157 su ve toprağa etkileri ortadadır. Türkiye olarak Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde tarım ve çevre politikalarının birlikte ele alınması ve ilgili tüm kurum ve kuruluşların birlikte çalışması gerekmektedir. Besin maddesi arzını sınırlayan en önemli faktör, verimli tarım alanlarının amaç dışı kullanılması ile oluşan kayıplardır. Tarımın çevreye verdiği zararları önlemek için tarımsal tekniklerin gerektiği gibi uygulanması, tarımsal girdilerin bilinçli ve az kullanılması, organik tarımın yaygınlaşması ve gelecek kuşakların da kendi gereksinimlerini karşılayabilmeleri için sürdürülebilir tarım felsefesinin yaşama geçirilmesi gerekmektedir. Özetle konvensiyonel tarımın çevreye etkileri şöyle özetlenebilir; -Maliyetlerin artması, enerji ve tarımsal kimyasalların sağlanmasındaki belirsizlik -Herbisitler ve insektisitlere karşı yabani ot ve böcek direncinin artması -Toprak verimliliğinin azalması -Sediment ve tarımsal kimyasallar nedeniyle yüzey ve yer altı sularının kirlenmesi -Yaban hayatı ve faydalı böceklerin yok edilmesi -Pestisitler ve gıda katkı maddelerinden kaynaklanan insan ve hayvan sağlığı için tehlikelerin artması -Sınırlı bitki besin maddesi rezervlerinin tükenmesi -İnorganik nitrat kirliliği -Toprak erozyonu -Tuzluluk Tarım ve çevre konusu dünyada çok önemsenmektedir. Özellikle AB ülkeleri bu konuya büyük fonlar ayırmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesinde, özellikle sivil toplum kuruluşlarınca çevre konusunda oluşturulan vakıflarla çalışmalar yapılmaktadır. Ayrıca, TR2 Batı Marmara Bölgesinde organik tarım çalışmaları da dikkate değer düzeydedir. Çevreye daha az zarar vermek için organik tarım dışında yeşil gübre, hayvan gübresi, kompost, organik gübreler, biyolojik pest kontrol ve modern teknolojinin kullanılması gibi alternatif tarım yöntemleri vardır. 4.11.2. Tarım ve Sanayi Tarım çoğu zaman tanımlamalarda üstü açık fabrika olarak bahsedilmekte, ancak son yıllarda yaygınlaşan kontrollü tarımsal uğraşlarla bu bir bakıma gerçek olmaktadır. Tarım sektörü sanayi sektörüne hammadde sağlamaktadır. Sağlıklı bir tarımsal yapı sağlıklı bir sanayi yapısını ortaya koymaktadır. Tarımsal üretim faaliyetlerinde temel girdilerde ve çıktı olan ürünlerde sanayinin doğrudan ve dolaylı büyük etkisi vardır. Tarım sanayisiz, sanayi de tarımsız hareket edemez. TR2 Batı Marmara Bölgesinde tarım ve sanayi konusu 4.9'da ayrıntılı olarak ele alınmıştır. 4.11.3. Tarım ve Ulaşım Ülkemiz coğrafi konumundan dolayı pek çok uygarlıklar tarafından kullanılan İpek Yolu, Baharat Yolu gibi değişik ulaşım ağlarına sahne olmuştur. Günümüz dünyasının entegre bir şekilde kullanmakta olduğu karayolu, denizyolu ve havayolu gibi çok modlu kombine taşımacılık sistemi açısından da ülkemiz önemli imkanlara sahip olup, ülkemizde karayolu taşımacılığı ön plandadır. Çok ağır eşyaların karayolu ile taşınmasının zorlaşması sonucu su kanalları ve devlet demiryolları devreye girmiştir. Tarım sektöründe iyi bir ulaşım ağı bizi müşteri konumundan satıcı konumuna getirebilmektedir. TR2 Batı Marmara Bölgesi ulaşım bakımından optimal konumdadır, taşımacılığın her sektöründen yararlanılabilmektedir. Özellikle İzmir ve İstanbul metropollerinin art alanında bulunması büyük havaalanlarına yakınlığı bölgenin hava ulaşımını kullanım imkanlarını arttırmaktadır. Karayolu taşımacılığı tenteli, askılı, frigolu özel araçlarla yapılmaktadır. Karayoluyla 158 ağır taşımacılık, fuar taşımacılığı gibi hizmetler verilmektedir. Demiryolu taşımacılığı yeni gelişmeye başlamıştır. Türkiye dünyada demiryolunun olduğu her yere ulaşabilmektedir. Bu konuda yükleme, depolama gibi hizmetler özel sektöre de verilebilmelidir. Çünkü yoğun yükleme yapan ancak imkanları yetersiz istasyonlar vardır. Bunlar ıslah edilmeli, atıl olan ambarlar özel şirketlere kiraya verilmelidir. İhracatın yoğun olduğu dönemlerde vagon sıkıntısı yaşanmaktadır. TR2 Batı Marmara bölgesi Ege, Marmara ve Karadeniz’e kıyısı olması nedeniyle deniz taşımacılığında çok avantajlı durumdadır. Özelikle Bandırma, Çanakkale ve Tekirdağ Limanları taşımacılığın yoğun yapıldığı limanlar olup, bu taşımacılıkta hizmetler Conteiner Servisi, Parsiyel+Komple Servisi, fabrika-liman arası conteiner nakliyesi şeklindedir. Taşımacılığın dışında kaliteli yollar bölge içi tarımın gelişmesinde etkendir. 4.11.4. Tarım ve Sağlık Bireylerin sağlıklı olmaları sadece gıda üretiminin arttırılması ile değil nitelikli ürün eldesiyle mümkündür. Tarım; toplumun sağlıklı beslenmesini, gereksinimlerini yeterli nicelik ve nitelikte karşılayabilmelidir. Özellikle organik tarımın yaygınlaştırılmasıyla insanlar kalıntısız, doğal gıdalar tüketebilecektir. Bunun yanı sıra ilaçlamaların yanlış zamanlarda yapılması ve korunmanın yetersiz olması kansere kadar varan hastalıklara sebep olmaktadır. Bu konuda eğitim yayım çalışmalarına önem verilmelidir. 4.11.5. Tarım ve Eğitim Ülkemizde tarımla uğraşan kesim kırsal kökenli olup eğitim açısından eksikleri bulunmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesi gibi diğer bölgelere nazaran gelişmiş bir bölgede bile okuma yazma bilmeyenler bulunabilmektedir. Bu da iyi derecede eğitim gerektiren tarım konusunda bilgi yetersizliğinden kaynaklanan maliyet artışı, verim düşüklüğü, ürünlerin hijyenik olmaması gibi sorunlara yol açmaktadır. Özellikle tarımdaki rolü büyük olan ve dezavantajlı kabul edilen kadınların eğitim düzeyleri yükseltilmelidir. Çiftçiliği meslek olarak seçecek çocuklara yönelik çıraklık eğitim benzeri okullar açılmalıdır. Eğitim imkanları TR2 Batı Marmara Bölgesinde gelişmiştir ama kırsal kesime yönelik eğitim şartları daha da iyileştirilmelidir. 4.11.6. Tarım ve Teknoloji Hızla gelişen teknoloji tarımın kalitesini arttırmaktadır. Radyo, televizyon, telefon, teleks, faks gibi teknolojilere telekomünikasyon, enformatik, veri/görüntü transfer teknolojileri, etkileşimli multimedya teknolojileri eklenmiştir. Bunların tarımda kullanım alanları şöyledir; -Tarımsal yayım-eğitim -Tarım ürünlerinin pazarlaması -Çevre ve ekoloji modelleri -İşletmecilik ve bilgi-yoğun üretimde karar destekleri -Çevresel ve ekolojik haritalama ve kirlilik araştırmalarında Coğrafik Bilgi Sistemleri(GIS) -Kalite parametrelerinin belirlenmesinde, hastalık ve zararlı teşhisinde görüntü algılama -Bitkisel ve hayvansal üretimde proses kontrolü ve üretim takibi -Hassas tarım uygulamalarında uydu ve küresel konum belirleme sistemleri(GPS) kullanımı -Yapay zeka(Robot Tekn.) ve insansız araç kullanımı(otomasyon) -İnternet ve bilgiye erişim sistemleri (www,ftp,telnet,e-mail), -Elektronik ticaret 159 Ülkemizde tarım işletmelerinde bilgisayar kullanımı ne yazık ki %1'dir. Oysa teknolojiden yararlanabilen bir tarım yüksek kalite de olmaktadır. Televizyonla YAYÇEP ve TYUAP uygulanmış ancak yararları olsa da zayıf kalmıştır. 4.12.Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde tarım, sanayi ve hizmetler sektörleri hızlı bir gelişme içerisindedir. Sanayide de tarımsal sanayiler yanında tekstil ve elektronik gibi ana sanayi dalları bölge ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Bölgede yer alan uluslararası limanlar ve serbest bölgeler, ticari faaliyetlerin gelişmesine önemli katkı sağlamıştır. Tablo 144. Tarım Sektörünün Bölgesel Gayri Safi Hasıla İçindeki Payı (%) G.Doğu Doğu İç Karadeniz Akdeniz Ege TÜRKİYE Marmara Anadolu Anadolu Anadolu 26,6 28,8 28,7 23,5 21,8 18,8 7,9 1987 17,8 28,4 26,9 21,7 20,2 16,1 12,8 5,3 2000 13,4 +1,8 -1,9 -7,0 -3,3 -5,7 -6,0 -2,6 DEĞİŞME -4,4 Kaynak: DPT Tarımın Bölgesel Gayri Safi Hasıla (BGSH) içindeki payı 1987 yılında % 7,9 iken 2000 yılında % -2,6 küçülerek % 5,3’lük paya sahip olmuştur. Yüzde katkısı bakımından diğer bölgeler arasında da Marmara Bölgesi 7. sırada yer almıştır. 2000 yılı kişi başına tarımsal katma değerleri baz alındığında; bölgeler arası mukayesede TR62 Batı Marmara Bölgesi 2.644 US $ ile Türkiye’de 1. sırada yer almaktadır. Bölgeler arasındaki farklılıkların ardında; modern girdi kullanımında, emek ve niteliğinde, ürün çeşitlenmesinde, toprak kalitesinde ve iklim koşullarındaki farklılıklar yatmaktadır. Tablo 145. Tarımda Çalışan Başına Yaratılan Katma Değer (2000) (US Dolar) Bölgeler Marmara 2000 Yılı DOLAR ENDEKS (TÜRKİYE=100) Ege Akdeniz İç Anadolu TÜRKİYE G.Doğu Anadolu Karadeniz Doğu Anadolu 2.644 2.547 2.528 2.410 2.236 2.050 1.826 1.572 118,2 113,9 113,1 107,8 100 91,77 81,7 70,3 Kaynak: DPT Tablo 146. Bölgelerin Ülke Tarım Sektörüne Katkı Sıralamaları (2000) (%) BÖLGELER Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Marmara Bölgesi Karadeniz Bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi TÜRKİYE 1987 20,3 15,8 17,9 15,6 16,1 7,8 6,6 100 2000 20,0 17,6 15,3 15,0 14,7 10,8 6,6 100 FARK -0,3 1,8 -2,6 -0,6 -1,4 3 0 SIRALAMA 1 2 3 4 5 6 7 Kaynak: DPT 2000 yılında, TR2 Batı Marmara Bölgesinin Ülke tarımına katkısı 1987 yılına oranla artmış olup, tüm bölgeler içerisinde artışta 4. sırada yer almıştır. 160 Marmara Bölgesi, 1987 yılı itibariyle Ülke tarım sektörüne, %15,6’lık oranda katkı sağlayarak bölgeler arasında 5. sırada yer alırken; 2000 yılında katkı oranı %0,6 azalmasına rağmen %15’lik oranla sektöre katkı bakımından bölgeler sıralamasında 4. sıraya yükselmiştir. 4.13. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri ve Diğer Bölgelerle Kıyaslama TR2 Batı Marmara bölgesinin ülke tarımındaki yeri 2000 cari fiyatlarla bölgeler düzeyinde hazırlanan tarımsal üretim değeri ile aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 147. Tarımsal Üretim Değerleri (2000) CANLI HAYVANLAR BİTKİSEL BÖLGELER İstanbul B. Batı Marmara B. Ege B. Doğu Marmara B. Batı Anadolu B. Akdeniz B. Orta Anadolu B. Batı Karadeniz B. Doğu Karadeniz B. Kuzeydoğu Anadolu B. Ortadoğu Anadolu B. Güneydoğu Anadolu B. TÜRKİYE HAYVANSAL ÜRÜNLER ÜRETİM DEĞERİ ÜRETİM ÜRETİM (YTL) % DEĞERİ (YTL) % DEĞERİ (YTL) % 57.522.118 0,4 42.324.996 1 101.461.215 2 1.266.030.095 8,5 514.664.799 8 525.296.775 10 2.943.791.090 19,7 876.865.651 13 797.048.769 15 1.371.178.515 8,2 679.389.383 10 708.088.443 14 1.342.232.152 9,0 518.769.534 8 490.844.545 10 2.856.558.852 19,1 621.313.806 9 474.048.335 9 1.243.050.900 8,3 585.840.992 9 394.305.025 8 1.299.032.132 8,7 708.145.107 11 466.654.819 9 536.380.547 3,6 276.512.001 4 282.599.973 6 222.367.278 1,5 644.848.969 10 301.595.526 6 409.222.910 2,7 652.998.729 10 361.587.869 7 1.372.713.348 9,2 530.390.645 8 274.674.752 5 14.920.079.937 100 6.652.064.612 100 5.178.206.046 100 TOPLAM TARIMSAL ÜRETİM DEĞERİ (YTL) % 201.308.329 1 2.305.991.669 9 4.617.705.510 17 2.758.656.341 10 2.351.846.231 9 3.951.920.993 15 2.223.196.917 8 2.473.832.058 9 1.095.492.521 4 1.168.811.773 4 1.423.809.508 5 2.177.778.745 8 26.750.350.595 100 Kaynak : www.dpt.gov.tr Tablo incelenildiğinde tarımsal üretim değeri içinde TR2 Batı Marmara Bölgesi bitkisel üretim değerinin %8,5’ini, canlı hayvanlar üretim değerinin %7,7’sini, hayvansal üretim değerinin 10,1’ini ve toplam tarımsal üretim değerinin ise %8,6 sını oluşturmaktadır. TR2 Batı Marmara Bölgesini oluşturan alt bölgelerin ve illerin 2000 cari fiyatlarla bölgeler düzeyinde ülke tarımsal üretim içindeki payları ve diğer bölge ve illere göre konumu aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo 148. Alt Bölgeler Bazında Tarımsal Üretim Değerleri Düzey 2 Tarımsal Üretim Değerleri (2000) ALT BÖLGELER TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR33 TR41 TR42 BİTKİSEL ÜRETİM DEĞERİ 57.522.118 523.795.715 742.234.380 747.838.346 1.192.703.222 1.003.249.522 867.973.792 503.204.723 % 0,4 3,5 5,0 5,0 8,0 6,7 5,8 3,4 CANLI HAYVANLAR ÜRETİM DEĞERİ 42.324.996 199.621.878 315.042.921 175.951.197 252.983.550 447.930.904 225.386.995 454.002.388 161 (Cari Fiyatlarla) % 0,6 3,0 4,7 2,6 3,8 6,7 3,4 6,8 HAYVANSAL ÜRÜNLER % ÜRETİM DEĞERİ 101.461.215 2,0 139.375.126 2,7 385.921.649 7,5 235.328.654 4,5 157.912.888 3,0 403.807.227 7,8 192.174.912 3,7 515.913.531 10,0 TOPLAM TARIMSAL ÜRETİM DEĞERİ 201.308.329 862.792.719 1.443.198.950 1.159.118.197 1.603.599.660 1.854.987.653 1.285.535.699 1.473.120.642 % 0,8 3,2 5,4 4,3 6,0 6,9 4,8 5,5 TR51 TR52 TR61 TR62 TR63 TR71 TR72 TR81 TR82 TR83 TR90 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRC1 TRC2 TRC3 TÜRKİYE 461.370.214 3,1 880.861.938 5,9 933.485.501 6,3 1.130.694.304 7,6 792.379.047 5,3 825.026.910 5,5 418.023.990 2,8 88.311.113 0,6 194.402.624 1,3 1.016.318.395 6,8 536.380.547 3,6 119.208.714 0,8 103.158.564 0,7 287.476.238 1,9 121.746.672 0,8 403.491.251 2,7 712.354.567 4,8 256.867.530 1,7 14.920.079.937 100,0 151.814.075 366.955.459 225.141.552 220.094.291 176.077.963 206.222.925 379.618.067 97.400.477 204.824.162 405.920.468 276.512.001 294.584.668 350.264.301 245.637.740 407.360.989 117.031.344 297.802.855 115.556.446 6.652.064.612 2,3 5,5 3,4 3,3 2,6 3,1 5,7 1,5 3,1 6,1 4,2 4,4 5,3 3,7 6,1 1,8 4,5 1,7 100 153.552.479 3,0 766.736.768 2,9 337.292.066 6,5 1.585.109.463 5,9 158.606.543 3,1 1.317.233.596 4,9 165.706.142 3,2 1.516.494.737 5,7 149.735.650 2,9 1.118.192.660 4,2 137.982.074 2,7 1.169.231.909 4,4 256.322.951 5,0 1.053.965.008 3,9 50.305.628 1,0 236.017.218 0,9 126.833.685 2,4 526.060.471 2,0 289.515.506 5,6 1.711.754.369 6,4 282.599.973 5,5 1.095.492.521 4,1 159.052.060 3,1 572.845.442 2,1 142.543.466 2,8 595.966.331 2,2 175.576.819 3,4 708.690.797 2,6 186.011.050 3,6 715.118.711 2,7 95.688.139 1,8 616.210.734 2,3 111.147.150 2,1 1.121.304.572 4,2 67.839.463 1,3 440.263.439 1,6 5.178.206.046 100 26.750.350.595 100,0 Kaynak :www.dpt.gov.tr Tablodan da görüleceği üzere TR22 %7,5 lik üretimiyle Türkiye’de hayvansal üretimde önemli bir paya sahiptir. İller düzeyinde TR2 illerinin 2000 yılı cari fiyatları ile tarımsal üretim değeri, bitkisel üretim değeri, canlı hayvanlar üretim değeri ve hayvansal üretim değeri içindeki payları tabloda verilmektedir. Tarımsal Üretim Değerleri (2000) (Cari Fiyatlarla YTL) İLLER BİTKİSEL ÜRETİM DEĞERİ BALIKESİR 478.906.494 ÇANAKKALE 263.327.886 EDİRNE 197.211.389 KIRKLARELİ 123.625.856 TEKİRDAĞ 202.958.470 TÜRKİYE 14.920.079.937 % 0,32 0,18 0,13 0,08 0,14 100 CANLI HAYVANLAR ÜRETİM DEĞERİ 215.871.848 99.171.073 62.211.971 65.959.258 71.450.649 6.652.064.612 % 3,25 1,49 0,94 0,99 1,07 100 HAYVANSAL ÜRÜNLER ÜRETİM DEĞERİ 314.762.124 71.159.525 41.669.799 36.254.162 61.451.165 5.178.206.046 % 6,08 1,37 0,8 0,7 1,19 100 TOPLAM TARIMSAL ÜRETİM DEĞERİ 1.009.540.466 433.658.484 301.093.159 225.839.276 335.860.284 26.750.350.595 % 3,8 1,6 1,1 0,8 1,3 100 Kaynak : www.dpt.gov.tr verileri Türkiye’nin bitkisel üretim değeri içinde Balıkesir ili %0,32’lik payla 7. sırada, Çanakkale ili %0,18’lik payla 18. sırada, Tekirdağ ili %0,14’lük payla 27. sırada, Edirne ili %0,13’lük payla 29. sırada ve Kırklareli ili %0,08’lik payla 38. sırada yer almaktadır. Türkiye’nin canlı hayvanlar üretim değeri içinde Balıkesir İli %3,25’lik pay ile 2. sırada, Çanakkale ili %1,49’luk pay ile 25. sırada, Tekirdağ ili %1,07’lik pay ile 36. sırada, Kırklareli ili %0,99 pay ile 40. sırada ve Edirne %0,94’lük pay ile 44. sırada yer almaktadır. Türkiye hayvansal üretim değeri içinde %6,08’lik pay ile 1. sırada, Çanakkale %1,37’lik pay ile 23. sırada, Tekirdağ ili %1,19’luk pay ile 28. sırada, Edirne ili %0,8’lik pay ile 44. sırada ve Kırklareli ili %0,7’lik pay ile 50. sırada yer almaktadır. İller bazında 2000 yılı toplam tarımsal üretim değeri incelendiğinde Balıkesir ili %3,8’lik pay ile 3. sırada, Çanakkale ili %1,6’lık pay ile 19. sırada, Tekirdağ ili %1,3’lük pay ile 29. sırada, Edirne ili %1,1’lik pay ile 36. sırada ve Kırklareli ili %0,8 pay ile 47. sırada yer almaktadır. 162 BÖLÜM 5. BÖLGE PROBLEMLERİNİN VE POTANSİYELLERİNİN ANALİZİ TR2 Bölgesinde tarım sektörü ile ilgili problem ve potansiyellere ilişkin yapılan çalışmalar konularına göre aşağıda özetlenmiştir. Üretim trendleri ve pazarlama bölümlerinde bölge için önemli görülen ürünler için daha geniş değerlendirilmeler yapılmıştır. 5.1. Problemlerin ve Kısıtların Tespiti 5.1.1. Sosyo Ekonomik Problemler Türkiye’de olduğu gibi TR2 Bölgesinde de veraset yoluyla araziler parçalanmaktadır. Tarımsal işletmelerin küçük ve parçalı olması üretimde verim düşüklüğüne ve maliyetlerin yükselmesine neden olmaktadır. Kırsal kesimde yaşam koşullarındaki zorluklar nedeniyle genç nüfus kent merkezlerine göç etmekte dolayısıyla köylerdeki nüfusun çoğunluğu yaşlı kimselerden oluşmaktadır. Bu da tarımsal faaliyetlerin verimliliğini düşürmektedir. Hızlı gelişen turizm, sanayi ve kentleşme, bazı bölgelerde tarım arazilerini önemli derecede tehdit ederek daralmasına sebep olmaktadır. 5.1.2. Çevre ve Doğal Kaynak Problemleri TR2 Bölgesinde hızlı sanayileşme ve şehirleşme neticesinde sanayi ve evsel atıklar ile bilinçsizce kullanılan tarımsal gübre ve ilaçlar, yeraltı ve yerüstü suları ile tarım topraklarında kirlilik meydana getirmekte, tarımsal üretimi ve ihracatı olumsuz etkilemektedir. Termik santraller, fabrikalar gibi sanayi işletmelerinin baca gazları ile araç egsoz gazları, tarımsal üretimi tehdit etmektedir. Yetiştiricilikte kullanılan plastikler (sera ve malç) ve zirai ilaçgübre ambalajlarının yakılması veya çevreye bırakılmasıyla doğal kaynaklar kirlenmektedir. TR2 Bölgesi zengin orman kaynaklarına sahiptir. Diğer taraftan orman köylerinde tarımsal üretimin verimliliği ve karlılığı genel olarak daha düşük olmaktadır. Orman yangınları ve kaçak orman kesimleri, bu kaynakların bozulmasına sebep olmaktadır. Jeotermal enerji kaynakları, diğer kullanım alanlarına göre tarımda yeterince ve etkin kullanılmamaktadır. Benzer şekilde temiz ve sürekli enerji kaynaklarından güneş enerjisi ve rüzgar enerjisi potansiyelinden, bölgedeki tarımsal faaliyetlerde bu enerjiden yeterince faydalanılamamaktadır. 5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler 5.1.3.1. Bitkisel Üretim Problemleri Tarımsal ürünlerin üretiminde, hasadında ve depolama aşamalarında uygun olmayan yöntem ve kimyasalların kullanılması ile problemler çıkmaktadır. Yoğun gübre kullanımı nedeniyle topraklarda kirlenme, yoğun ilaç kullanımı ile doğal dengenin bozulması tarımsal üretimde verimi düşürmektedir. TR2 Bölgesi, ülkemiz zeytin üretiminin önemli bir kısmını karşılamaktadır. TR2 Bölgesindeki zeytinliklerin büyük kısmı kıraç ve engebeli arazilerde olup, yaşlanmışlardır. Ayrıca, hasat sırasında sırık kullanılması ve gerekli bakım budama işlemlerinin yapılmaması periyodisitenin daha çok hissedilmesine ve verim düşüklüğüne neden olmaktadır. Arazilerin parçalı ve küçük olması mekanizasyona geçilmesine engel olmaktadır. Üreticinin alet ve makine parkını yenileyememesi ve ortaklaşa makine kullanımının 163 uygulamada gerçekleştirilememesi, üretimde modern makinelerin kullanımını engellemekte, sonuç olarak tarım sektörü mekanizasyonda istenilen seviyeye ulaşılamamaktadır. Organik tarım potansiyelinin yüksek olmasına rağmen; girdi maliyetlerinin (organik gübre, ilaç, sertifikasyon ve kontrol masrafları vb.) yüksek olması, üreticilerin eğitimlerinin ve bu konuda birbirleriyle irtibatının yetersiz olması, tüketici bilincinin oluşmamış olması organik tarımın gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. 5.1.3.2. Hayvansal Üretim Problemleri Ülkemizde olduğu gibi TR2 Bölgesinde de büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en büyük sorun hayvansal ürünlerde verim ve karlılığının düşük olmasıdır. Özellikle büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde işletmelerin küçük ve aile işletmesi tipinde olması, hayvan barınaklarının iptidai şartları taşıması, işletmelerin öz sermaye yetersizliği, üreticilerin bilgi eksikliği üretimi olumsuz etkilemektedir. TR2 Bölgesinde küçükbaş hayvanların otlayabileceği çayır mera alanlarındaki yetersizliğin giderilmesi için yem bitkisi yetiştiriciliğinin artırılması gerekmektedir. Ağıl yetiştiriciliğine ve bölge ekolojisine uygun üstün verimli ırklar (Saanen Keçisi, vb.) yetiştiriciler arasında kabul görmekte ve yetiştiricilik oranını artıran çalışmalar yapılmaktadır. Arıcılıkta ana ürün bal olup arı yan ürünleri üretimi (polen, probolis, arı sütü, arı zehiri) yok denecek kadar azdır. Bölgede gezginci arıcılık önemli olup konaklama ve nakliye ve ürün pazarlama sorunları vardır. Ülkemiz ve TR2 Batı Marmara Bölgesi su ürünleri üretim potansiyeli açısından çok zengin kaynaklara sahip olmasına rağmen bu kaynakların çok az bir kısmı kullanılabilmektedir. Deniz balıkçılığı yetiştiriciliğinde turizm ve çevre ile olan çatışmalar, girdi maliyetlerindeki yükseklikler ve bürokratik karmaşa genel problemler olup, iç su balıkları yetiştiriciliğindeki problemler ise girdi maliyetleri ve su kirliliği olarak ortaya çıkmaktadır. 5.1.4. Pazarlama Problemleri TR2 Bölgesi iklimsel olarak hemen hemen Türkiye’de üretilen bütün tarımsal ürünlerin yetiştirilebildiği bir bölgedir. Bir çok üründe verim Türkiye ortalamasının üzerinde olmasına rağmen pazarlamada problemler yaşanmaktadır. Pazarlama problemlerinin başlıca nedeni örgütlenmedeki aksaklıklardır. Üretici Birlikleri Yasası çıkmış olmasına rağmen uygulamada sıkıntıların olması ve mevcut örgütlerin etkin rol almaması nedeni ile üreticiler ürünlerini bireysel olarak pazarlamakta ve fiyat oluşumunda etkisiz kalmaktadırlar. Tarımsal ürünlerin çabuk bozulabilir nitelikte olması ve üreticinin ekonomik problemlerinden dolayı ürününü bekletememekte ve hemen pazarlamaya çalışmaktadır. Bu durumda ürününü düşük fiyattan pazarlamak zorunda kalmakta ve çoğu zaman da parasını geç almaktadır. Bölgede bazı ürünlerde sözleşmeli çiftçilik modelinin fikir olarak benimsenmiş olmasına rağmen, henüz tam olarak yaygınlaşmamıştır. Sözleşmeli çiftçilik uygulamalarında çoğu zaman taraflar çıkarları doğrultusunda anlaşmayı bozmaktadır. Bu durum, hem üreticilerin hem de alıcı konumundaki şirketlerin sözleşmeli tarıma olan güvenlerini sarsmaktadır. Tarımsal pazarlamada en büyük problemlerden biri de standardizasyon eksikliği ve markalaşma yetersizliğidir. Üreticilerin bu konuda tam olarak bilinçli olmaması ve gerekli tesislerin (boylama, işleme, ambalajlama, vb.) olmaması ürün değerini düşürmektedir. Son zamanlarda yeni gıda tesisleri bu açığı önemli oranda kapatmaktadır. Tarımsal ürünlerin büyük kısmı çabuk bozulabilir nitelikte olması nedeniyle hasattan pazara olan zincirde kalite ve miktar açısından kayıplar oluşmaktadır. Üretim planlamasının 164 olmaması nedeniyle arz fazlası olduğu dönemlerde ürünlerin depolamasında yaşanan sıkıntılar fiyat düşüklüğüne neden olmaktadır. Tarımsal ürünlerde aracı sayısı çok fazladır. Bu da bazı tarımsal ürünlerde pazarlama marjının, ürünün 3-4 katına yükselmesine neden olmaktadır. Özellikle tarımsal ürünlerin ihracatında, katkı ve kalıntı analizi yapan laboratuarların yaygın ve yeter sayıda olmaması ve mevcut laboratuarların da akredite olmaması sorunlara neden olmaktadır. 5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti Tablo 149. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Potansiyeller ve Fırsatlar Tanımlama Mevcut Durum Gelişme Potansiyeli Nüfus TR2 Batı Marmara Bölgesinde toplam nüfus 2.895.980 olup % 44,53’ü kırsal kesimde yaşamaktadır. Kırsal nüfus artış hızı binde 11,18’ dir. Kent nüfus artışının yarısı(%0,2476)’dır. Arazi ve Sulama Durumu Toplam tarım alanı 1.911.321. olup %54,37si sulanmaktadır. Toplam 1.039.329ha’lık sulanabilir arazi mevcuttur. 2001 Genel Tarım Sayımına göre İşletme büyüklüğü 6,39 ha.’dır. Yalnızca hayvansal üretim yapan işletmeler %3, yalnız bitkisel üretim yapan işletmeler %29 ve hem bitkisel hem de hayvansal üretim yapan işletme oranı %68’dir. -Üretimde çeşitlilik vardır. -Verimler, Türkiye ortalamasının üzerindedir. -Katma değeri yüksek meyve - sebze ( zeytin, domates, biber vb.) üretim oranı fazladır. -Organik ürün üretimi artmaktadır. -Jeotermal enerji kaynaklarının bulunduğu yerlerde, örtü altı tarım geliştirilebilir. -Büyükbaş sayıca azalmakla birlikte Kültür ve melez ırkı hayvan varlığı artmaktadır. -Yapılan desteklemelerle kaliteli kaba yem üretimi ve dolayısıyla süt üretimi artmaktadır. -Bölge su ürünleri açısından önemli su potansiyeline sahiptir. -Bölge arıcılık açısından zengin polen kaynaklarına sahiptir. Sulanan arazilerde sulama etkinliği artırılarak önemli verim artışı sağlanabilir. Tarım İşletmelerinin Durumu Bitkisel Üretim Hayvansal Üretim Örgütlenme Bölgede tarımsal örgütlenme düzeyi yüksektir. Bölgedeki pazarlamaya yönelik TARİŞ (Zeytin-Pamuk) ve Trakya Birlik Yağlı Toh. Örgütleri bulunmaktadır. 165 İşletmelerde uzmalığın artması kalite ve katma değerin artması küçük ve verimsiz işlletmelerde karlılığı artıracaktır. -Pazar isteğine göre üretim yapılması ihracatı artıracaktır. -Uygun alanlarda zeytin üretimi geliştirilebilir. - Hayvansal üretim miktarı ırk ıslahı ve yetiştiriicilik teknikleriyle artırılabilir. -Çayır, mera ve yem bitkileri yetiştiriciliği sürekli arttığından kaliteli kaba yem açığı ve karlılık önemli ölçüde artabilir. -Organize hayvancılık bölgeleri kurularak hayvancılık geliştirilebilir. -Deniz ve iç su balıkçılığı geliştirilebilir. -Arıcılık girdileri ürünlerinin çeşitlendirilmesiyle pazarlama sorunlarının giderilebilir. -Hayvan pazarlarının iyileştirilerek hayvan borsası haline dönüştürülmesi sağlanabilir. - Organik hayvansal üretim artırılabilir -Kurulmuş ve kurulacak olan Üretici Birlikleri ile Tarımsal Kooperatiflere teknik ve yerli ve yabancı mali yönden destek sağlanarak geliştirilebilir. BÖLÜM 6. AMAÇLAR VE STRATEJİLER 6.1. Amaçlar TR2 Batı Marmara Bölgesi’nde tarımsal kalkınmanın sağlanabilmesi için belirlenen amaçlar Bölge’de ki mevcut problemlerin ve potansiyellerin ortaya konulması sonucu belirlenmiştir. Belirlenen bu amaçlar, sekizinci beş yıllık kalkınma planı içerisinde de ifade edilen tarım politikalarının hedefleri içerisinde yer almaktadır. Bu amaçlar; Verimlilik ve kalitenin artırılması. Tarımsal gelirin artırılması. Sürdürülebilirlik Tarım. Gıda Güvenliğinin Sağlanması. Örgütlenme sorunlarının giderilmesi ve Tarımsal örgütlenmenin geliştirilmesi. 6.2. Stratejiler 6.2.1. Verimlilik ve Kalitenin Artırılması Hayvansal üretimde verimlilik ve kalitenin artırılması için izlenecek stratejiler Verimli kültür ırklarının artırılması Yem maliyetinin azaltılarak, bakım ve beslenme şartlarının iyileştirilmesi Hayvansal üretime dayalı sanayinin geliştirilmesi Organize hayvan sanayi bölgelerinin kurulması Sağlıklı arı ve arı ürünlerinin üretilmesi için yetiştiricilik faaliyetlerinin geliştirilmesi. İl genelinde uygun teknikle çalışan, kontrollü üretim yapılan, hastalıktan ari ve optimumum büyüklükte hayvancılık işletmelerinin oluşturulmasının teşvik edilmesi. Yem Bitkileri Ekiliş alanlarının genişletilmesi ve çayır ve mer’a alanlarının iyileştirilmesi ve kontrol tedbirlerinin alınması. Verimi yüksek damızlık üretiminin artırılması. Hayvansal üretime entegre tesislerin kurulması. Arıcılığın geliştirilmesi. Kanatlı Hayvan Üreticiliğinin Geliştirilmesi. Bitkisel üretimde verimlilik ve kalitenin artırılması için izlenecek stratejiler Yöreye uygun sertifikalı tohumluk kullanımı Bilinçli girdi kullanımı ve üretim maliyetlerinin dürülmesi. Sulanabilir alanların sulamaya açılması ve drenaj problemi olan alanların ıslah edilmesi Tarıma dayalı sanayi varlığının geliştirilmesi. Bağcılığın geliştirilmesi. Örtü altı yetiştiriciliğinin artırılması. İkinci ürün yetiştiriciliğinin geliştirilmesi. Arazi toprak özelliklerine uygun tarımsal ürün seçimi Nadas alanlarının daraltılması Tarıma elverişli kullanılmayan arazilerin değerlendirilmesi Arazilerin parçalanmasının engellenmesi ve arazi toplulaştırılmasının teşviki. İyi tarım uygulamalarının artırılması. Yeni tarımsal teknolojilerin ve araştırma sonuçlarının üreticiye etkin olarak aktarılması. 166 Su ürünleri üretiminde verimlilik ve kalitenin artırılması için izlenecek stratejiler Üretim maliyetlerinin düşürülmesi Yer üstü su kaynaklarının ve denizlerin su ürünleri üretiminde kullanılması. İhracata yönelik üretimin teşviki. Su kaynakları korunarak, denizlerde ve iç sularda mevcut su ürünleri stoklarının korunması ve üretimin artırılmasına yönelik tedbirlerin alınması. 6.2.2. Tarımsal Gelirin Artırılması Stratejiler Pazarlama altyapısının iyileştirilmesi. Katma değeri yüksek ve Bölge için avantajlı ürünlerin üretimi Sözleşmeli üretim sisteminin yaygınlaştırılması Üretim maliyetlerinin düşürülmesi Tarımda markalar yaratılması Girişimcilik ruhunun geliştirilmesi. Orman yan ürünlerinin değerlendirilmesi, el sanatlarının geliştirilmesi, kırsal turizmin geliştirilmesi. 6.2.3.Sürdürülebilir Tarım Stratejiler İstatistiki verilerin güncellenmesi ve geliştirilmesi. Çevre kirliliğinin önlenmesi. Arazilerin kullanım kabiliyet ve sınıfları dikkate alınarak kullanımı Erozyonla mücadele Doğal kaynakların bilinçli kullanımı Ekolojik dengenin korunması organik tarımın geliştirilmesi. Hayvan hareketlerinin ve sağlığının kontrolü. Gen kaynaklarının tespiti ve korunması. Su kaynaklarına ilişkin üretim potansiyelinin tespiti. Orman yan ürünleri envanterinin çıkarılması. 6.2.4. Gıda Güvenliğinin Sağlanması Stratejiler Kaliteli ve standartlara uygun ürün üretimi Kontrol ve denetim hizmetlerinin güçlendirilmesi 6.2.5. Örgütlenme İyileştirilmesi Sorunlarının Giderilmesi, Mevcut kooperatif ve birliklerin kurumsallaştırılması. Kooperatif pazarlama kanallarının zenginleştirilmesi. Su ürünleri kooperatiflerinin yaygınlaştırılması. Kooperatif kuruluş ve üyeliklerinin teşviki. 167 Tarımsal Örgütlenmenin BÖLÜM 7. PROGRAMLARIN VE PROJELERİN BELİRLENMESİ 7.1. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanan Projeler 7.1.1. TR 2’de Uygulanan T.K.B. Kaynaklı Ülkesel Projeler 7.1.1.1. Çayır Mera Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi 1991 yılında 18 ilde başlayan proje, tüm illerde uygulanır hale getirilmiştir. Projenin amacı yem bitkileri ekilişlerinin arttırılarak kaliteli kaba yem açığının giderilmesi ve meralar üzerindeki baskıyı azaltmak için silaj yapımını teşvik etmektir. Uygulama safhasında ayrıca silaj makinesi alımı, boğa barınağı yapımı, damızlık boğa alımı, suni tohumlama uygulamaları ve yem bitkileri tohumu desteği yapılmaktadır. 7.1.1.2.Hayvancılığın Desteklenmesi ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararı Gereğince Uygulanan Projeler Bu kararnamenin amacı; Türkiye hayvancılığının geliştirilmesi ve hayvansal üretimin arttırılması maksadı ile kaliteli kaba yem açığının giderilmesi için yem bitkileri üretiminin teşvik edilmesi, genetik ıslahın yaygın hale getirilmesi, soy kütüğü kayıtlarının tutulması ve belgeli damızlık kullanımının teşvik edilmesidir. 7.1.1.3.Mera Islahı ve Amenajman Projeleri Bu projelerde illerde Mera Kanunu gereğince tespit ve tahdit işlemleri tamamlanmış olan meraların ıslah edilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda bölge illerinde mera alanlarının ıslahına başlanmıştır. Projelerin bedeli Mera Özel Ödeneği ve İl Özel İdareleri tarafından karşılanmaktadır. 7.1.1.4.Ön Soy Kütüğü Projesi Bu proje ile hayvancılıkta verimliliğin ve ıslahın temelini teşkil eden soykütüğü sistemi ile soykütüğündeki kayıtlı sığır sayısının arttırılması, sığırların belgelendirilmesi, hayvan hareketlerinin takibi ve suni tohumlama faaliyetlerinin disipline edilmesi amaçlanmaktadır. “Ön Soy Kütüğü Projesi” kapsamında büyükbaş hayvanlara kulak küpesi takılıp, ön soykütüğü kayıt formları tanzim edilerek Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği İşlem Merkezine gönderilmiştir. 7.1.1.5.Doğrudan Gelir Desteği Projesi ( ÇKS) Doğrudan Gelir Desteği Projesinin amacı: Türkiye’de 2000 yılı içinde tarımsal destekleme aracı olarak üretimden ve girdi kullanımından bağımsız olarak Doğrudan Gelir Desteği pilot uygulamasına 4 ilde (Ankara, Antalya, Adıyaman ve Trabzon) 7 ilçede başlanılmış ve dekar başına 5 $ verilmiştir. Ancak 200 dekardan büyük araziye sahip çiftçiler sadece 200 da. için ödemeden yararlanmıştır. Çiftçi Kayıt Sistemi ve Doğrudan Gelir Desteği ödemeleri ve ülke çapında uygulama başlatılmasına ilişkin 21 Haziran 2001 tarihinde çıkan uygulama tebliği doğrultusunda çiftçiye işlediği tarım arazisi dikkate alınarak 200 da. (200 da.) kadar olan tarım arazisi için, 2002 yılından itibaren ise çıkarılan tebliğler doğrultusunda çiftçiler işledikleri tarım arazileri dikkate alınarak 500 dekara kadar araziler için dekar başına ödeme yapılmıştır. 168 7.1.2. Yerel İdareler Tarafından Uygulanan Projeler 7.1.2.1. İl Özel İdare Müdürlüğü Kaynaklı Projeler Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesi Amaç : Bölgede yoğun üretimi yapılan ve çiftçilerimizin geçimini sağlaması açısından önem taşıyan tarla bitkilerinde yeni, yüksek verimli ve kaliteli; bazı hastalık ve zararlılara dayanıklı, İlin iklim şartlarına en iyi adapte olan çeşitlerin çiftçilerimize tanıtıp ekimini sağlayarak gelir düzeyini artırmak ve daha rantabl bitki desenini oluşturmaktır. Uygulama : Proje kapsamında tohumluk alımı ve üreticiye dağıtımı yapılmaktadır. Ayrıca plastik örtülü sera yapımları gibi faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Hayvancılığı Geliştirme Projesi Amaç : Bölgemizde verimli hayvan ırklarının yaygınlaştırılması. Uygulama : Bu başlık altında Kaz yetiştiriciliği, Saanen Keçisi Yaygınlaştırma ve Kıl Keçisi Islah Projesi vb. gerçekleştirilmektedir. Meyveciliği Geliştirme Projesi Amaç : Bitkisel üretimin yeterince yapılmadığı, tarla tarımının yapılmasında güçlük çekilen kurak ve aşırı meyilli arazilerin değerlendirilip çiftçilerimize rant sağlamak, toprak erozyonu ile mücadele etmek, çeşit seçimlerinde bölge şartlarına uygun, verimliliği yüksek, piyasada tutulan, Pazar sorunu olmayan çeşitlerin dikiminin yapılarak kapama bahçelerin oluşturulması amacı ile dikimlerinin yaptırılması planlanmıştır. Uygulama : Özel İdare kaynaklı olarak antep fıstığı aşılaması; bağ çubuğu üretimi; ahlat aşılaması; bağ, bademlik, çileklik, cevizlik, kirazlık, şeftalilik, zeytinlik, kivi ve karışık meyve bahçesi tesisi yapımı vb. faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Yem Bitkilerini Geliştirme Projesi Amaç : Çiftçilerimizin yem bitkileri üretimine teşvik edip çok yetersiz olan yem bitkileri ekim alanını genişleterek bölge için son derece önemli olan üstün vasıflı süt sığırlarının yem ihtiyacını karşılamaktır. Uygulama : Bu amaçla sorgum, sudan otu, macar fiği, yonca, adi fiğ, korunga, silajlık mısır tohumluğu alınarak çiftçilere ektirilmiştir. Ayrıca silaj makineleri alınarak çiftçilerin hizmetine sunulmuştur. Selektör Projesi Amaç : Çiftçilerimizin ihtiyaçları olan temizlenmiş buğday tohumluğunu sağlamaktır. Uygulama : Proje kapsamında bugüne kadar selektör ve mibzer alımı yapılmıştır. 169 Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Projesi Amaç : Ekili alanların ve meyve bahçelerinin zararlıların vereceği tahribat önleme amacıyla yapılan bir projedir. Uygulama : Domuz sürek avlarında kullanmak üzere kurşun av fişeği, şevaltin av fişeği alımı ve çiftçilere dağıtımı; pulverizatör ve aşı makinesi alımı ve poliklinik inşaatı yapımı gerçekleştirilmiştir. 7.1.2.2. S.Y.D.V Kaynaklı Projeler Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Fonu kaynaklı olarak sera yapımı; zeytin, kiraz, badem, ceviz, şeftali, dağıtımı ve bağ tesisi yapımı; hindi palazı, koyun, inek, arılı kovan, saanen keçisi dağıtımı; korunga, kekik, fiğ, yem bitkileri tohumu dağıtımı, selektör alımı vb. projeler gerçekleştirilmiştir. 7.1.2.3. K.H.G.B Kaynaklı Projeler Köylere Hizmet Götürme Birlikleri kaynaklarından sera yapımı; şeftali, kiraz, meyve bahçesi ve bağ tesisi yapımı; silaj makinesi, süt tankı, çayır biçme makinesi ve akaryakıt alımı; inşaat yapımı ve zirai mücadele projeleri gerçekleştirilmiştir. 7.2. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanabilecek Projeler Tablo 150. TR 2’de Uygulanabilecek Projeler Program Bitkisel Üretimde Verimliliğin Arttırılması ve Geliştirilmesi Proje Adı Proje Amacı Pro. Süresi (Yıl) Sulama etkinliğinin, çiftçi gelirlerinin arttırılması, beslenme kalitesinin arttırılması “ 10 Dane mısır üretimini geliştirme projesi “ 5 Ayçiçeği verimini arttırma projesi “ Örtü altı sebzeciliği ve Seracılığı geliştirme projesi Arazi toplulaştırılmasının teşviki projesi Jeotermal enerjinin serada kullanımı Rüzgar enerjisinden faydalanılması “ Bodur meyve yetiştiriciliği projesi Sebze üretiminin geliştirilmesi projesi Üretim maliyetinin düşmesi, optimum tarım işletmelerinin oluşmasının sağlanması Sera ısıtma maliyetinin düşürülmesi Ucuz enerji temini 170 5 5 Finans Kaynağı TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, Trakya Birlik, Trakya Tarımsal Araş. Ens. TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, TRGM, KHGM 5 TKB 10 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Bitkisel Üretimde Verimliliğin Arttırılması ve Geliştirilmesi Mağaraların tarımsal depolamada kullanılması Çeltik alanlarında ekim nöbetinin uygulanması projesi Mağaralarda bitkisel ve hayvansal ürünlerin depolanması Toprağın yapısının uzun yıllar bozulmadan (tuzlulaşmadan)korunmasının ve düzenli verim alınmasının sağlanması Bitkisel üretimde verimliliğin ve kalitenin arttırılması 10 MTA 10 TKB, Tar. Arş. Enst. 10 Bitki desenini zenginleştirmek, bölge potansiyelini değerlendirmek Bitkisel üretimin arttırılması, kaliteli ve ilaç kalıntısı bulunmayan ürün elde edilmesi, ilaçların çevreye bulaşmasının önlenmesi Tarıma dayalı sanayiler için hammadde sağlamak 10 TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB 10 TKB, Özel Sektör Seçilmiş ürünlerde organik tarım yapılması, eko turizmin geliştirilmesi Toprak ve su kaynaklarının etkin kullanımı 10 Tarıma elverişli olupta kullanılmayan arazilerin kullanılması ve ıtri ve tıbbi bitkilerin üretimini yaygınlaştırma Bal üretimini artırmak 10 TKB, Özel Sektör, İl Özel İdaresi TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB 5 TKB İklimi uygun bölgelerde alternatif ürün Saksı ve kesme çiçek yetiştiriciliğinin geliştirilmesi Sulama suyunun ekonomik ve bilinçli kullanılması 5 TKB 5 TKB 10 Ekim alanlarının ve üretimin artırılması 10 TKB, DSİ, KHGM, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB Yem bitkileri tohum üretimini geliştirme prj. Tohumluk ihtiyacını karşılamak 10 TKB, Özel Sektör Kuru alanlarda münavebe sistemine yem bitkilerinin girmesi projesi Yem bitkileri üretimini geliştirme projesi Bitki desenini zenginleştirmek, toprak verimliliğini arttırmak, kaliteli kaba yem ihtiyacını karşılamak Kaliteli kaba yem ihtiyacını gidermek, meralar üzerindeki baskıyı azaltmak ve üretim maliyetini düşürmek Meraların verim ve kalitesini arttırmak, kontrollü ve düzenli otlatmayı sağlamak 10 TKB, İl Özel İdaresi 10 TKB, İl Özel İdaresi 10 TKB, İl Özel İdaresi, Mera Özel Ödeneği Sertifikalı tohumluk üretiminin desteklenmesi projesi Bağcılığı geliştirme projesi Entegre mücadele projesi Sözleşmeli üretimin yaygınlaştırılması projesi Organik tarım uygulama ve destekleme projesi Sulanabilir alanlarda II. Ürün yetiştiriciliğinin geliştirilmesi projesi Itri ve tıbbi bitkilerin üretimini destekleme Bal verimini artırıcı bitkilerin üretilmesi Kivi yetiştiriciliğini destekleme Süs bitkilerini destekleme Modern sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması projesi Münavebeli ekim sisteminin yaygınlaştırılması Yem Bitkileri Ekiliş Alanlarının Arttırılması Mera ıslah ve amenajman projesi 171 5 10 Hayvancılığın Geliştirilmesi Açık ve yarı açık hayvan barınaklarının yaygınlaştırılması projesi Yerli sığır ırklarının ıslahı Saf kıvırcık koyunu yetiştiriciliği Daha sağlıklı hayvan ve hayvansal ürün elde etmek, işçilik maliyetlerini düşürmek 5 TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör Et ve süt üretimine yönelik uygun hayvan varlığının artırılması. Yöreye özgü süt verimi yüksek kıvırcık koyunu populasyonunun artırılması Mevcut kıl keçilerinin süt verimlerinin artırılması Yem maliyetinin azaltılması 10 TKB, Özel Sektör TKB, Özel Sektör Ahır ve yem maliyetinin azaltılması 10 Pilot organize hayvancılık sanayi bölgelerinin kurulması Kapalı sistem tip projelerin yapılmasını destekleme projesi Yem kırma ve karıştırma makineleri alımı projesi Üretimde karlılığı artırmak 5 “ 5 Yem maliyetini düşürmek 5 Damızlık düve yetiştiriciliğinin geliştirilmesi projesi Hayvan kalitesini yükseltmek, yurt içi ve yurt dışı talebi karşılamak 10 Suni tohumlamanın yaygınlaştırılması ve devreye giren özel sektörün kontrol mekanizmasının geliştirilmesi projesi Pedigrili suni tohumlama boğalarının yetiştirilmesi projesi Hayvancılık işletmelerinin optimum büyüklüğe ulaştırılması projesi Hayvan Hareketleri ve Sağlığının Kontrolü Projesi Yüksek verimli hayvanlar elde etmek 10 Yüksek verimli boğalar elde etmek 10 TKB, DSYB Hayvancılık işletmelerinin fiziki ve sayısal yapılarını geliştirmek, ekonomik işletmelerin yaratılmasını sağlamak Verim düşüklüğünü önlemek ve sağlıklı hayvan üretmek, Şap, Çiçek vb. salgın hastalıkların bölgeye girmesini önlemek Yüksek kalitede yapağı ve ham deri üretimi Beyaz et üretimini arttırmak 5 TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör 10 TKB 5 Arıcılığı geliştirme projesi Üretim ve kaliteyi arttırmak 5 Meyve ve sebzelerde işleme tesislerinin kurulması projesi Ürün çeşitliliğinin artması, katma değer oluşumu, dayanıklı tüketim maddeleri üretmek 10 TKB, İl Özel İdaresi TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, SYDV Özel Sektör, İl Özel İdaresi Kıl keçilerinin Saanen keçileri ile ıslahı Hayvancılık işletmelerinde kaba yem üretiminin teşvik edilmesi Sera tipi süt sığırcılığı Küçükbaş hayvancılığı geliştirme projesi Kümes hayvancılığının geliştirilmesi projesi Tarıma Dayalı Sanayinin Geliştirilmesi 172 10 10 5 5 TKB, Özel sektör TKB TKB, Özel İdare, Özel Sektör TKB, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Özel Sektör TKB, İl Özel İdaresi, Dam. Sığ. Yet. Bir., Özel Sektör TKB, Özel Sektör Tarıma Dayalı Sanayinin Geliştirilmesi Su Ürünleri Pazarlama Araştırma, Geliştirme ve Planlama Entegre et ürünleri işleme tesisi kurulması projesi Düşük faizli tarımsal kredi Peynir altı suyu değerlendirme tesisi Yağlı tohumlu bitkilerin üretimini destekleme Entegre süt ve süt ürünleri işleme tesisleri kurulması projesi Su ürünleri üretim potansiyeli için etüd prj. Üretici örgütlerinin aktive edilmesi ve Pazar bilgi sisteminin oluşturulması Su ürünleri yetiştiriciliği ve avcılığı eğitim projesi Su ürünleri üretiminin desteklenmesi projesi Su ürünleri yetiştiriciliğinin geliştirilmesi projesi Pazar bilgi sisteminin oluşturulması Kooperatiflerin Bitkisel ve Hayvansal Ürünleri Pazarlama Konusunda Etkinleştirilmesi Projesi Reklam ve tanıtım projeleri Kalite standardizasyonu, ambalajlama, depolama ve marka yaratma Süt Toplama ve Soğutma Merkezleri oluşturulması Projesi El Sanatlarının Geliştirilmesi Projesi Bölge potansiyelini değerlendirmek 5 Özel Sektör Tarımsal sanayinin artırılması 5 Özel Sektör Peynir altı suyu tozu üretiminin artırılması Mevcut yağ fabrikalarına hammadde sağlanması ve bitkisel yağ açığının azaltılması Bölge potansiyelini değerlendirmek 5 Özel Sektör 10 TKB, Özel Sektör 5 Özel Sektör Su ürünleri üretimini geliştirmek 2 TKB Tarımsal ve su ürünleri kooperatiflerinin yeniden yapılandırılması 10 TKB, Özel Sektör Örgütlenme, bilinçli avcılık ve yetiştiricilik yapılmasının sağlanması, su ürünlerinin tanıtımı Maliyetlerin düşürülmesi, üretimin arttırılması Yeni tesisler kurulması, kırsal turizmin gelişmesine katkı sağlaması Pazarlama problemini ortadan kaldırmak, üretim ve gelir artışı sağlamak 5 TKB 10 TKB 5 TKB, Özel Sektör 5 TKB 10 TKB, İl Özel İdaresi, Kooperatifler, Birlikler TKB “ Tarımsal ürünlerde tüketimin artırılmasının özendirilmesi Yeni saklama ve depolama koşullarının ve pazarlamanın iyileştirilmesi 10 5 TKB, Özel Sektör 5 TKB, İl Özel İdaresi Alternatif gelir kaynağı oluşturmak, istihdam yaratmak 5 Kırsal Turizm Projesi Kırsal turizm konusundaki potansiyelin belirlenmesi ve değerlendirilmesi 10 Toprak-Su-Yaprak analiz laboratuvarlarının yaygınlaştırılması Baraj, gölet vs. sulama projeleri İstatistiğin Yeniden Yapılandırılması Projesi Uygun girdi miktarının belirlenmesi 10 TKB, İl ÖzeL İdaresi, Milli Eğitim TKB, Turizm Bakanlığı, Özel Sektör, Özel İdare TKB, Özel Sektör Sulama alanlarının artırılması 10 Sağlıklı veri tabanı oluşturulması 2 “ 173 TKB,DSİ,İl Özel idaresi TKB ve diğer ilgili Bakanlıklar, Özel İdare Gıda Güvenliği Projesi Kontrol ve Denetim Hizmetlerinin Güçlendirilmesi Örgütlenme Çevre Yayım Arazi toprak özelliklerine uygun tarımsal ürün seçimi Üretici Birlikleri Oluşumunun Desteklenmesi Projesi Uygun Ürünlerde Sözleşmeli Çiftçiliğin Yaygınlaştırılması Projesi Tarım sigortasının yaygınlaştırılması Gen Kaynaklarının Belirlenmesi ve Korunması Projesi Meriç Taşkın Projesi Ergene Nehrinin Kurtarılması Projesi Bitkisel Üretimde Yetiştiricilik Teknikleri Projesi Silaj Yapımı, Yem Çeşitlerinin Geliştirilmesi Projesi Hayvansal Üretimde Çiftçi Eğitim ve Yayım Projesi Girdi kullanımına yönelik yayım faaliyetleri Örgütlenme Eğitim Projesi Türk Gıda Kodeksine uygun gıda güvenliğini sağlamak ve gıda işleme tesislerinin teknik ve hijyenik normlarını geliştirmek 5 Maliyeti düşürmek, pazarlama sorunlarını çözmek 5 Tarıma dayalı sanayiler için hammadde sağlamak 10 Tarımsal güvenliğin artırılması 10 Bölge Flora ve Faunasının tespit edilmesi ve korunması için gerekli tedbirlerin alınması 5 Yeni teknolojilerin, araştırma sonuçlarının üreticilere aktarılması 5 TKB, İl Özel İdaresi, Araştırma Kuruluşları ve Fakülteler TKB, Sivil Toplum Örgütleri TKB, Sivil Toplum Örgütleri TKB, Özel Sektör TKB, Orman ve Çevre Bakanlıkları, Fakülteler KHGM, DSİ Çevre Bakanlığı TKB, Özel Sektör 5 TKB 5 TKB 10 TKB, Özel Sektör “ “ Çiftçinin bilinçlendirilmesi Şekerpancarı alanlarına yonca ekilişinin teşvik edilmesi Üretim fazlası şekerpancarı alanlarının yonca üretimine kaydırılması 10 TKB, Kooperatifler, Birlikler TKB Kurak yerlerde korunga ekilişinin teşvik edilmesi Meyve bahçeleri tesisi Kaba yem açığının giderilmesi ve tarımsal gelirin artırılması Erozyonun engellenmesi ve tarımsal gelirin artırılması 10 TKB 10 TKB “ 174 KAYNAKLAR Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Devlet Planlama Teşkilatı Türkiye İstatistik Kurumu Çevre ve Orman Bakanlığı Sağlık Bakanlığı Milli Eğitim Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Devlet Su İsleri Genel Müdürlüğü Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Sanayi ve Ticaret Bakanlığı İl Müdürlükleri Elektrik İsleri Etüt İdaresi Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Türkiye Ziraat Odaları Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Tarım İl Müdürlükleri Dış Ticaret Müsteşarlığı Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü İl Tarım Master Planları 2006-2010 Tarım Strateji Belgesi (DPT) II. Tarım Şurası Sonuç Raporu VIII. BYKP Özel İhtisas Komisyon Raporları Uluslararası Zeytinyağı Konseyi Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TÜBİVES) (2004) AB ve Türkiye’de Ekolojik Tarım Danışmanlık Hiz., Orhan ÖZÇATALBAŞ, Akdeniz Üniv. Ziraat Fak. www.zmo.org.tr www.mahalli-idareler.gov.tr www.igeme.gov.tr www.fao.org www.osym.gov.tr 175