ISBN 975-730643-6 - The Ataturk Institute for Modern Turkish History
Transkript
ISBN 975-730643-6 - The Ataturk Institute for Modern Turkish History
Bogazici University Library Grafik Ugulama: Myra Ajans Tel: 0212 275 39 16 - 275 29 90 Rcnk Aynmr: Senkron Tel: 0212 212 49 34 Baskr: Numune Matbaasl Tel: 0212 629 02 02 Tarih Vakfi Yay~nlan Yddz Sarayl Arabacdar Dairesi Barbaros Bulvan Be~ikta~ - Istanbul Tel: 0212 227 37 33 Faks: 0212 227 37 32 ISBN 975-730643-6 Tarih Vakfi, "Bilanqo '98" Yayln Dizisi'nin gerqeklegmesini saglayan Tiirkiye IS Bankasl'na, Ba~bakanltkTanltma Fonu'na ve 75. Yd Projeleri ana destekleyicisi Istanbul Menkul IGymetler Borsasl'na te~ekkiireder. "Buyiizyrlrn ikinci yarurnda meydanagelen en dramatik ve (...) bizigepmifin diinyasrndan koparan toplumsal de~isimkoyliilii~unolumiidur (...) Terkurenin ancak iif boQen'nde esar olarak kiiyler ve turlalar hakim oldu: Aft-sahra, Giiney ve krwal Giiney-doju 4 a 9e Fin (...) AvruDa ve Ortad&&y&sinde sadece bir k g y & h h kaldr: Tiirki-aBurada kbjluliik zayrfladr, ancak 1980'lerin ortarrnda hdlh mutlak birpo0unluk olmaya devam ediyordu." (Hobsbawn, E., Krm 20. Tfizyrl Tarihi, Sarmal Yayrnevi, 1996, s. 336,338-339) Tanmsal niifusun toplam niifus iqindeki payl, iilkelerin sanayilegme diizeylerinin gostergelerinden biridir. Ornegn, giiniimiiziin sanayilegmig-geligmig iilkelerinde tanmcl niifus, toplam niifusun yuzde 5-yiizde 101uaraslnda degigiyor. Azgeligmig iilkelerde ise,19501970 doneminde koyliilii&n hlzla azald~g~ goriiluyor ve ornegin 197011eregelindiginde, Latin Amerika iilkelerinin hemen hemen hepsinde, koylu niifus azlnl~ktakal~yor. Bu donemde T w e ' d e de. hlzl~bir traktorlesmenin esliiinde koyk&ds~~I~~c&b Ama, m r a eelindilinde. Tiirkiye'nin kornsular~nd.&&&b yiizde 20'lere inmisken. Tiirkiye'de hi11 yiizde 40'1 asmaktadr. & dalealarl &. ~ n l i iktisat i tarihqisi Hobsbawn'ln 198011eriqin yap@ degerlendirme, 1990'lar iqin de geqerlidir. Tiirkiye, Avrupa ve Ortadob'nun tek "koylii kalesiUdir.Ama, bu durum, pazarla iligkisi zay~f,kendine yeten .. . -.kiiqiik ade igletmelerinin egemenligi anlamma gelmiyor. Bu yaz~da,Osmanh'dan devrallnan tanmsal yaplmn, Cumhuriyet doneminde izlenen politikalarla ne yonde degigtigi aragunlacak. - - Cumhuriyet'in kurulugundan giiniimiize kadar, Tiirkiye'nin tanmsal yaplslndaki degigimin doniim noktalanm, genellikle belirli iktisadi politika degigiklikleri ya da iktisadi krizler belirler. 1920'lerde libed, 1930'larda devletqi ve sanayilegmeye oncel'k tanlyan politikalar gudiildii. ikinci Diinya S a v q ~ylllannda, piyasalara ve fiyatlara dogrudan devlet mudahaleciligi a m . 195011er,yeniden liberal iktisat politikalanna don@ ve tanma oncelik tarunan bir donemi simgelerken, 1960'larda sanayilegmeye oncelik verildi, tanmsal destekleme politikalan siirdiiriiliirken, iilke ekonomis'i koruyan onlemler ahnd.197011erden 1990'lara uzanan doncmde ise istikrar politikalan ve ihracata oncelik stratejilerinin egliginde yeniden agln liberal ve serbest ticaretqi politiMara doniildu. Bu qallgmada, liberalizm ile devletqilik, tanma oncelik ile sanayiye oncelik, serbest ticaretqilk ile korumacll~karasmda gelgitlerin yagandlb donemlerin tanml nasd etkiledigi belirlenmeye qd~gllacak. Kurulu? Dijnemi I.DIE. Islatirtik Cumhuriyet kuruldub orada Tiirkiyenin toplam niifusu 13,6 milyondu Bunun 10.3 milyonu koylerde yaglyordu.1 Koylii niifusun yiizde 22'sinin ig hayvan1 yoktu ve ade bag]- ~~~f~~~~~ Ankara, r. 8. ma bir karasaban bile diigrniigordu. Ekilebilir alanl~r~n ise ancak yiizde 5- yiizde 10 araslndaki bir bdliin~uekiliyordu. Karasaban: Anadolu insanlnln ve toprsgln yazglst, Cengiz Kahnnan 1920'lerin Tiirkiye tarirninda Osmanll doneminden devralinan miras~netluleri driiyordu. Bu miraslli bagl~caozelligi, ,ldaletsiz t o - w, c ~ a ~ & $ & , - + slndan b ~ ~ b ~ a k ~ ~ e ~ ~ ~ ~ ~ a q'wi. . ~ ~ ~ ~ . . 1912-1913 vlllannd~vaprlan tanm baylmlan, Osrnanl~doneminden devml~nantopr~kdagll~rn~na iligkin baz~ipuqlan vermektedir.hadolu iqin derlenen ve 1 milyon aileyi kapsayan bu verilerr gdre&annvi a~lelerinwzde l'i t o ~ u r a k l a r yiizde ~ n 39'un~; a@ - zde. 8 7 ~ i i i s i _ t 0 ~ ! ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 1 ~ . ~ ~ & ~ ~ - ~ ~ 1 . Tablo 1. 1912-1913 Y~llar~nda Toprak Da$l~ml Aile Sayls~ Ailelere Gore (yijzde) T o p r a b Gore (yuzde) Derebeyi 10.000 1 39 Topnk Agas~ 40 000 4 26 870.000 87 35 80.000 8 Toprak S~hibiKovlu Toprakslz Koylu Kdynak: DIE, Turkcvr'dr Topiu~nmlIY Ehonoinik Geljmenin 50 Ydr, 1973, s. 24. 1912 y~l~nda degi~ikbolgelerdeki 20 il iqm derlenen hilgiler, Akdeniz ve G'ijneydogu Anadolu hariq, diger tiim bolgelerde 50 deltardan az topraga sahip igletme oraninln yiizde 70 ile yiizde 85 ams~ndadegigtigini; bu toprak.gmbundakilerin yaklag~kyanslnln ise 10 dekardan kiiqiik topraklar~igledigini gostermektedir.2 2. Age, s. 29-30. 3. Bkz. janda. H. A,. Bir Yanm Mustemleke Oluf Tarihi, iktanbul, 1932; Reaya ve Krjylu, irtanbul, 1970. 4. Kurmus, 0,) Emperyaiizmin Turkrkiyeye Giri$i, 8ilim Yaylnlarl. istanbul, 1974, s. 106. 5. Novichev, A. 0.. 'Eaayr on the Economy of Turkey', C. lssawi (der.) The Economic History of the Middle East 18W-1914. New York, 1966, s. 68. 6. Hinderink, 1; Klray, M. 5.. Social Stratification as an Obstacle to Development Praeger Pubiirhen, 1970, s. 18-19. Bolgelerin tarimsal geligmiglik diizeyleri aqlslndan farklilagmasirun h~zlanmasi,19. yuzyll~n ortalarindan bqlayarak Batl'nln sa~lavilegmigiilkeleri ile yapllan serbest ticaret anlqmalarlnin egliginde gerqeklegti. Ozellikle Ege, varmara ve Akdeniz'in luyl bolgelerinde Avmpa pazarlanna yonelik iiretim yayglnlaglrken,ileri t a r n teknikleri kullanilmaya bag land^; buna kqrlik, Iq ve Dogu Anadolu bolgeleri bu geligmelerden qok az etkilenmigti. Anadolu'da, pazar iqin iiretim, ancak yeni yapilmaya baglanan demiryolu hatlan clvanyla sinlrl1yd.3 ksaca?,~smanlidoneminde tarlmda kapitdist uretim iligkileri, bqlica hyi bolgelerinde, ticari iiriin iiretiminde, gerek sermaye ve diger girdiier, gerekse pazar aqlsindan Avmpa'ya bag~mhbir biqimde geligmeye baglamlgy7Budonemde, "Bau Anadolu tanm~nda kapitalizmin geligme siireci, Karaosmanogullan gibi upuz bucaksiz topraklara sahip ailelerin topraklann~ortakqll~kveya yancll~kile igleyen veya kendi kiiquk tarlalannda qalqan miilk sahibi koyliilerin topdanndan aulma ve miilksiizlegtirilme surecidir. "4 6 lu bir biiylik toprak sahipleri gmbu vard. Akdeniz ve Ege'de biiyuk toprak sahipligi, pazar iqin uretim yapan buylik $letmecilikle ortii~urken,diger bolgelerde biiyuk toprak sahiplerinin genellie koy dgmda yagadklann~,miilklerini ortakq~ya da kiracllarla iglettiklerini, kendilerinin ise ticaret ve tefecilikle ugraguklann~belgeleyen qe~itlikaynaklar vard~r. Ismail Hiisrev Tokin, 1932'de yazdgi rnakalelerde bu durumu ~oyleanlaur: "Ortakqd~k eden koylii, topnk sahibine istihsal yahut herhangi bir gekilde borqlanm~gur.Kendi hissesine dii~eilmahsulu borcuna mukabil toprak sahibie verir ve elinde bir gey kalmaz. Yqayabilmek iqin tekrar borqlarur. Ekseriyetle buyiik qiftliklerin yan~ndabulunan koylerin hallu, qiftlik topraklannda ortakqlllk etmek mecburiyetinde kaldklanndan toprak sahiplerine bu gekilde borqlanm~glardr." 7 "Bizde toprak sahipleri ekseriyetle gehir ve kasabalarda oturan tiiccar, esnaf, serbest meslek erbabi[&] ... [Bunlar] ekseriye tediye edilemeyen borqlar mukabilinde koyde toprak sahibi olmqlardr. Bu vaziyete gore ...koyde terakiiin etmesi icap eden milli sermaye bu tarik ile gehir ve kasabalarda terakum ediyor ... Bqka memleketlerde gehir ve kasabalarda terakiim eden bu milli sermayeler, sanayiye, ticarete yahut diger bir ig sahas~naaku$ halde bizde pek kirll olan.m-tiihas~nda kullanhr. Koyde istihsal olunan fazla luymetler gehir veya kasabaya7fii2 oralardan murabaha kanal~ylatekrar k6ye dBnerN.B Bir bqka kaynaga gore d( "Murabaha mahiyetinde kredi verenler umumiyetle o mahalin 1 tiiccan veya biiyuk qiftqisidi<9 .-- 19. yiizyilin ikinci yansinda, lup bolgelerinde, qogunlugu Ermeni, Rum ve diger gayrimuslimler olan biiyhk toprak sahipleri, verimliligi mracak yontemlere biiyuk ilgi gostermiglerdi. Ornegin, 20. yiizydin ilk on yilinda, yalnlzca Adana'da yaklaglk 1.000 orak makinesi, 100 buharll harman makinesi, 25 qift-buharli pulluk ve 85 buharli pulluk vard.5 1920'lerin baglndaki niifus miibadelesi s~ras~nda, gayrimuslimlere ait biiyuk qiftlikler, fazla parqalanmadan Tiirkler tarafindan devrahnd.6 Biiylik toprak sahiplerinin yukandaki ahntllarda sozu e d e n bu ozelliklerine kaq~M,kiiqiik koylulugii, igletme o1qe@ aqislndan tanlmlamaya qallgalm 1923-1938 arasmda Tiirkiye tanm~ndabiiylik teknolojik ya da kununsal deggikliklerin olrnadguu goz oniinde bulundurarak, 192011erdekidummu sergilemek iqin ilk kez 1930'larda yap~lanbaz~qah~malara bagvurabiliriz. 1920'lere gelindiginde, ozellikle Akdeniz, Ege ve Giineydogu Anadolu bolgelerinde guq- Barkanlln 1934 iqin yap@ hesaplara gore, bii qiftqi ailesinin asgari geqimi ipn en qa$ 100 -\...-_ --.- 7.Tbkin. 1. H,, 'Thrkiye Kby lktisadiyatlnda lorclanma Sekilleri'. Kadro, 5. 3, Marl, 1932 s. 34. 8. T6kin, ismail Hisrev 'TOrkiye Kby lktisadiyatlnda Toprak Ranb,' Kadro, Nisan. 1932 s.14. 9. Atasagun, Y. 2.. Turkiye'de Zirai Kredi Kooperatifleri, Istanbul, 1940, s. 158. 1920'lerde Tarimsal [Jretim ve Tarimda Ilk Makinelegmeyi Tegvik Politikas~ Ilk makineleqtnf dineminin traktorleri, Cengii Kahramanaqivi. ,,&In tanmsal uretim fazlaslnln olugtugu 1920'ler diinyas~ndaAvrupa iilkeleri, Ymidiinya'run rekabetine karg~tanm sektorlerini korumaya gallg~rkenTiirkiye'nin, Lozan Antlagmasl'na konan hiikiirnler qerqevesinde 1929'a kadar bu olanagl y o k t u . , ' ~ o l a ~ ~ s ~ ~ l a 1920'lerde bir anlamda zorunlu serbest ticaretci politikalar egliginde Yenidunya'dah bugday ve un ithal edilirken, diger yandan da, tarlmda ilk kez makinelegmeyi tegvik politikaIan gudiilerek, iiretimin artlnlmas~amaqlanh. Tiirkiye, aglrhkl~olarak bir tahll iireticisiydi, ama slnai bitkilerin de iiretim degerinde azlmsanamayacak bir pay1 vardl. 1927 Tanm Say~rnlsonuglanna dayanarak, tanmsal iiretimin bilegimi ile ilgili bilgiler Tablo 2'de gosterilmigtir. 2. Tarlmsal ijretimi Yiizde Dagllimr Tablo hlilrtu (kilo) ~ r i i np b u 10. Barkan. 6. L., 'Ciftciyi Toprakland~rma Kanununuve TOrkiyede Zirai Reformun Ana Meselelerl', Istanbul Oniverritn, hrisat Fakultesi Mecmuas~, C. 6, Ekim 1944- Ocak 1945, s 90. ll.T6kin, 1. H. 'Thk K6ylirrunir Toprakland~rmal~. Fakat Nas~l?'.Kadm, 5. 21. ikinci Tqrin, 1933, 5. 35. 12 Birinci Koy ve Draat Kalkmnma Kongrai, A Seriri, Taklm 22. Ankara. 1938, s. 32-33, 43. 13. SarL 6.C.. 'Toprak Meselelerirniz', istanbul lhivenitesi iktiwt Fakulteri Mecml~sr,C. 4, TemrnuL 1944, 5.303. 306. 14. Ravndal, G. 8.. Turkey a Commercial and Industrial Handbook, Washington, 1926, 5.86-87. dekar gereklidir.10 ismad Hiisrev'in hesaplanna g&e, asgari geqimlik toprak 70-100 dekar arasmdahr.1l 1936 ylllnda Ziraat Vekaleti, iktisat Vekaleti ve istatistik Umum Miidiirlii@'nun yunittiib "Zirai Anket" sonuqlanna gore ise, net ekili alan olarak 40 dekan kadar toprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri, net tanmsal gelirlerinden fazlah, 40-70 dekar aras~ndatoprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri ise, net tanmsal gelirlerinin yanslndan fazlas~ruolugrurmaktahr. Bu dururnda net I00 deku toprabn bile asgari geqime yeuneyecegi belirtilmektedir.l2 Bu donemde nadas o r a n w yuzde 30, yuzde 50 araslnda oldu&nu goz onunde bulundurarak asgan geqimlign iistiinde yer alan 'ona ureticiligin" alt SInlnlu 200 dekar olank saptayan arqtlrmalar da vardr.13 Bu verilere gore, 1923-1938 donemi iqin, nadas dahll onalama I00 dekarllk (net ekili alan olarak 50 dekar) bir qleuneyi asgari geqimlik birim olarak ele almak miimkiindiir. Diger bir deyigle, koyliilii@n en alt basama$ olarak talumlanabilecek kiiquk koyliilerin, koyliiliigiin biiyuk bir qohnluhnu o l q turdubnu, m a b d a n n sahip olduklan topraklann kendi g e q i m l e ~ eyeunedigini gormekteyiz. Bu nedenle, asgari geqimini bile saglaymayan kiiqiik koyliiliign onemli bir boliimii, biiyiik toprak sahiplerinin yanclsl ya da kiraclslhr. Biiyuk toprak sahipleri ise, ortakqlltkla iglettikleri topraklanndan yuzde 50 iiriin rant almarun yaru slra, tiiccar ve tefeci olarak da kiiqiik koyliiliike dayanan bir sermaye birikimi elde eunektedir. 1920'ler Tiirkiye tanmlnl, bir yabana gozlemci ~oyleozetlemigtir: "Tanmm iki ana diigmanl, go& krz ayru kigide birlegen, tefeci ve kasaba egrafi& ... Kijylii qogunlukla biitiin y l kendine yetecek kadar hububat iiretemez ... kotii hasat dwmunda, agktan i'lmemek iqin maddi yardma gereksinme duyar. Adeta hiq gqmaz bir biqimde her ekim mevsiminin bqmda gerekli tohum ve aletlerden yoksundur. Her defaslnda topraglnl veya genellikle yuzde 35, yuzde 40 araslnda falug faizle gelecek hasahn~ipotek ettirdigi civar egnfa bqvurur. Sonuqta, borqlann~nadiren odeyebilecek durumda oldu&ndan tiim baglmslz goriiniimiinii kaybederek zeng'i kompsunun toprag~ndaigqi olur. Boylece egilim 'baglms ~ zkoyliiliigiin ' kaybolmasl yoniindedir."l4 Alan (dekar) Deger ( T L ) 90,l 89,6 Baklagil 3,8 4,O 3,2 S~naibidri 61 6,4 27,2 Tah~l Kaynak: DlE, 69,6 1927Tnnm Saylmr, Yayln no. 614, Ankara, 1970. Tahll alanlnln yiizde 57'sine bugday, 9 z d e 26'slna arpa; s~naibitla alanlnln yiizde 35'ine pamuk, yiizde 25'ine tiitiin ve ytizde 16'slna susam ekilmekteydi. Bugday~nytizde 85'i,6 bolgede iiretilmekteydi. Bunun yaklag~kyiizde 35'ini IS Anadolu'yu olugturan iiq tanm bolgesi;l5 yarlslndan fazlasinl da, aynl zamanda onemli slnai bitki iireticisi olan Ege, Marmara ve Akdeniz bolgeleri saglamaktayd. 1920'lerin ortalannda tanmn durumu Tablo 3'te bolgelere gore sunulmugtur. Tablo 3. 1920'lcrde Bolgelere Gore Bazl Tarunsal Giistagekr Bolgekr Ekili CiQ alm niifus Pay1 % X Ailc b q m a etdi alan 1 Tanm net ortalama makinelen Tahd Baklagil alanr % slam % &$nu X Sinai b~tki a l a n ~% (dew 1. Ortakuzey 19,l 16,4 27,8 25,2 20,3 15,O 4,9 2. Ege 19,O 17,4. 25,2 11,7 175 36,7 27,8 m 12,l 9,5 31,4 6,9 12,l 9,2 13,6 4. Akdeniz 11.3 6.8 40,5 19,3 9,6 6,s 38,l 3. M 5. Kuzrydob 4,7 5,6. 22,O 41 5,l 1,l 1,5 6. Giincydo& 4,3 S,O 202 33 4,7 2,9 0,6 7. Karadcniz 9,9 17,7. 14,9. 10,8 10,l 11,5 6,4 9 Ortadob 7,8 10,5 20,l 1,9 8,3 5,2 3,3 9. Ortagiiney Tiirhye 11,s . 100,O Kaynalr: 1927Tnnm Snym~. 11,l 100,O ' ' 20,l 14,6 12,3 11,8 3,9 24,9 100,O 1m,O 100,O 100,O ls.o~kuzey, Ortagiineyw Ortadogu. A J O A ~,,zamapns n i m q f e q v pua3 p q n p u n p q do1 Nnq elre@eq j d ~ zYP,nloP UIaq F p d gh ! -eUV ~ JIU0%IAalh J J Z ~ W $33 p~ maq ' u e q e w q . ,108709 e q q .np -~I@opas a q aazpuoh~ ~ ~ : , ' % 4 ~ ~e 7 p-yn'umpgod --aiqvd ~~ nak u ~ awad e mmiqm[lrul 6 ~ s a q y l ; n dq2Jadal73 " q e s rrq hu$pa ~ l a nqp o I ( n p h ?@pmsnioq ammSalau?@m ml -es Gqdeh mpqs d d n adauna odap m ~ ~ @ ~ , 0OIP 0 0tPi9E61 d n s 'I@nplo 5 m qq mf3dn 705 urn 'a,ooo 992 a EL61 '1dm F M nelo -eqes y5! urn nmq % n p d ~ pa ~ a l 000 OIZ JPALZ61 zamaua~d~s '?n - ~ w a u l pu ~ d ~d P ~ U O usrnm ~ ~ I Y -I, y z q 705 a ~ 9 8arnsa~rsedqm a m - n d ha, a p , ~ n l m sapyzal ~ eJ mmsdes p n n d ap amA rr.mSnmpu oqop nq uaiuaA apu,nsrunsua leu -07 nusaJ vflerrlo1 a q g lIRI "Z F'VH W s r ' n ~ ~ o ~ ~ e ~ r r -ee ~ l p ldJ m q i 2V nm"r( a J m P - J m a seBI an "JUJWPJ~~P -mn% v e m u sszz "51 ~ u m i - q PUF Q*"I' aqT '~ "' uap"!JVV-' "wqd 'ue@"" 'I-' ap -m51ana5~a5ng qqhukp e~n7La1lsed 5 a q m(punp G ~ ~ umuapmyr) oI J ~ J ~ Wmwly V P , ~ ~ uJ L~ b ~ h-el nq 1339~qeded@nnnd 000 001 rn OP-SE e ~ n ~ l npl q~ndq +do1 ue10 r~edoql U N , J ~ J ~ JVU .L * ,. - e v @ u ? ng w h p q ~ s a u e ~ w v I P d !Pad 66 V Y Z ?@P ,Of61 'JqQ@o5 ISdm m q a u e g q tun uatqedd yalarmlem lemz I!nq v p d pad ~p+'pur[a% e,OE61 ~ ~ S l u ? lu aa ~d ~ arnasal l ~ - q q 'm[o r ~ [ egep u ~~~~~ ap Waq uep Ep,9£61 ' ~ ~ , z B~l,EE61 E . I lsdes J o l m ( h w q sl q a ~ g o ng d sflunrana appem ?q ~ ~ ~ m0s a 8m u~a p 0pplermuzal e m eqep 01 apzd aJal!5yd'U ~ J ~20s A d e m d e w5yr5 ~ epe id $ ~ a qlemq nplOdqsr --lpy muelelm cq05 uePmnmle Jolw ue@5 eller( @e ~ ~ .yr5 eury n7aJllns Japad p 5 - e l logad '!saurhp nppq m p e $ ?IS&! ununpJo ' h u [ o uapau au u p n psunre~apTSi w q n g . n p p nu -rsemfieq 1% euodsezqam cp - q m q vwouoqa d u n p ueSeMod -mlrseure[feq urursnqs ah! 'dnS etunuos qd ,5Z61 '1se17ou q u o p -np upgaJn '~sempzeunun~n25!les ' n p ~ o d p h 8,pr, urSnre ypursdes ~ 0 1 7 a~ w1 a l nq - m l epulsars rfeneg e d m a p u u ! ~ a p z d m a d e s v n n d 'rpze 705 ades sesseq eqtp 'amSalauym p s m m l E . y a l S p ~ p aJoqen 8 ~ a n qLag pap m u e ~qSq! adamali! T J ~ O I!q@ ~l y m y e ~@np u p 9 apezdaa I ~ E H nnnqaN euepy ,qn q r m ~ xp~odrlrpa ' ' r n h P d d J~Wl u!$!I! a@?? anadrpej u@nnnd OOS'LI apufl! -ualS! apoll]lea unun,OI a p z d u m p JP,Z161 Jl! !5y!5 T J!q ~ P U ~ J ~ E -p I p w u e l ep,euepv epn[[lli ng .mfnu -!A V ~ aP,It6t V ' J p f ~ aL!Paq a eu ~ ~ I J I UaI dS y ~ gn ~ p % n q'epurnlli 518uelSeq uru,rSenas eAuna p u u ! ~ -l@p JOlTJl0s aJapkJ$ nlSlNJEl aJ -1selIXl aUnUmU qaJ>J!3~8pU3j3 TQ -apes rseqmg l e u y ep ng . ~ s h r n m!TJqI !s!q a~!Pala0emPV aPtL061 ,mSnuSr@Sedem~qfeptSdeduepplind -'Jt'lznl eP W P umle nq as! Jl,SZ6T yoiqen 711 'rpze yad as! rsrdes Eql1"" .SolaN,, !%plrp>S~ p , q ! ~ l a a .Jlpaqamppa u!mqel ntnpunlnq p a p o l p ~hSqe5 ap!zuag ,npoLnu aP,8061 JAuep~nllndr%T1nded Ju,!q -alqaty e u e ~ v d a 0NTZ UFX JOW 10s xazn VWIO ,,r(=m13-q p p n w Isalnl aunmnN eucpv -nq,, s , 9 8 'ep~efi ~ n0 , m h m d o ~ a],f061 .~uSwded~e[amSlle5u!5! aiamlalf! !spual nun,of 'hun4ep !samlpasrn!uaq a~al!51j!5 uueignllnd arap5g5 ~ , O 'Sm@ P J ~ I V !o, 1s -el[rreg leu!^ aruos uamaq uepursem eqJeru , , u a ~ a , ua~aq!~! , ue~,o161 . . . . .. .rputq~81azn8 nlol!map lep?ea 'pa7~!S nlokrpaa .~ohmue]Seqaiam -WJO ~ P , J JP,8061 Y ~ 'a~,?"zl ap,Z061 ~ ~ W l l J!maPJ!PH nd 'JQ~W -1rM e5vplo ep,eduq an q ~ S n']as -!qe~~quo.@'ale]@uc$ 'es!ueN 'mp -dy 'aliinlob nmzI uanqp! uap,r6!31 rmp[n[lnd , , Z O B ~ J ,! ~ an ,,~an!10,, uelo q a J n uc7uaury uep~eplnlpd ,,nS~mSep@odap,euepv a11a83 ' e k ~ nlung l 'IIpJodnunpq zo~eq ~ 9 apu!5! f uep1"~ a d y w wn%nq a1,?161 'nSrunre@es uapJallqomoq -01 v@i layareq uualzojeg ,nSRUF( -ed palzoleq 507~1705 aqep 'Snusru -I"]" uapoleq jYiq J a s m u e y a q uepun?nplo m ~ depsnq q uas ap,ad - Y J X 'J?S!wl!lr?a8 eP~6L81n P Y - C J ~! 5 ~ 5' l m l ? @ P , R ~ JTJ .L -40 q! 'zoleq uelo !sauPm ueruJsH mum r ~ u e q d'n~nuosunung .npal -qamas! q a q u a p a j a p epurseruos benes '!iial!sedaq r%r~SelnaJu!saJns knm @ems a q m aduna , r p S ~ r p -a%lalamapap q![oloqa~ pad ISPAES ed$a !~uu!guepued a10 .mnpmtuu nq laud re^ r s e m p n e a p a p an u a l a q m leenz @JVI~'?O~ ~!!py -la u?amx ' ~ P J O IY I ~qama '14 -ap ~ ~ d ,mfnrulo o l uelddel lama rpauo r p n l k ~ e sq u , a d y n l .~'pnn papau 31'l'p u@!p 51 u ~ qm u n a '~pS!m~pq~ 1 J!q4JlaMY ~ aPTu -od !sampnbqaqm ulmrnl ap ad -yJ" EpUlSelUOS 1h.k~~ SnlNJnX -em UUL? u n q p M a z n ~ere[lmu -q@S ESL P P U W H a l ~ $ N [PeAaN ' J ~ l ~ raPuuJlau?@W n leulz. ~759%u a p , m a l ~ P , O E ~ I UeJ!ZeH 01 'JeTrpm tpUnJOZ YeUl - W I U I ! ruaA JJPJmWq V a P -au ng 'rpre110Anpq qq eqcp u e ~ -TmueT[nq e p m m 'jamrpla p v y -ya5 epe uapaur5g8 say~a3an n~ely uala% d,euepy a,\ I!sa7rleg 'u'pdv 'Jrnaf.o[%J epUlENOS dents 81-LL81 r ~ u d y(ynfrmmlfeqedemlrnellnq u - e v p d !dp ueqa~gan 7aleg m l z s -mJa ~ J a ~ @V ! 5 IF ~ J W -SO uedamlo uemnlsnqq appapadel -?u'pdv a~ a u q q , q a q a u n a pa8 n p q 9Jal,SL81 p a p u!S!5a8 n u -uel ualtdeL aflualauyem ah ]ale leu -!z 'uepmuel m[tded elueqes an znqo ~ ~ i Slnai bitki uretimi, az say~dabolgede ve bu bolgelerin iqinde de az say~dailde yobnlagmlgu. Tiirkiye ortalamaslna gore, aiie baglna net ekili alan, en genig Akdeniz, Marmara ve Ege ile t ~ h l bolgesi l Ortakuzey'deydi. Tarlm makinelerinin de Iq Anadolu ve bu luy~bolgelerinde yogunlagtlg~goriiluyordu. I Ekim alanlar~n~n genigletilmesini amaqlayan makinelegmeyi tegvik politikasl 1924'te kabul Biliyomz: son viziyerte, Kaiaman'da bir (if~isevdasLzinatim,zi vht. nin~kendisiibqtan g h a n bu yossiz sarmlSn, ~ii,,kii onun ne t e ma ~ iizehe kazmasile yiiriidugiinii bi h~ yayh ikpudad: zom ne de sermaye kuieti vard. Ve L h Tiirkiye ziraati gok yetirjtir- YON^. mek istiyordu. .' Goriiyomz: B~ Onu, vafua gimdi u ~ u birz riiya gibi hanrhyomz; hkin o yenilik biu hakikani, bir vaha idi. Daha d o h su zinatimizde bir dcvre idi. Bu Vafua onun kotii vasltalan, yanm $imdi Anadolunun en umulmadk devrede Tiirkiye ziraati cin g a r p q a tekruge q h d $ krymetlendirile- yerinde, en sapa koyiinde makinedond~ive delilendi. Birdenbie ta- miyordu, deier fiauria, saulamyor- le~mekdevrinin dokiintiilerini go: katinin iistiinde p,~ut~ubir.hareket du. B u n a r a h e n Tiirkiyede z'baat . riiyoruz. Bylu avlusunun biu kaleiqine girdi ve bir hamiede makine- bol istihsal kaypmda idi. O n u n s i d e ,boy boy, ~ekillerikay~polmq, le~mekistedi. Onun iqii bu devreye i@ ijfqi biriken ah tetini makine- parplan birbirine k a q q bi yt&n m a k ~ cdevresi d e 9 , fakat makine: ye verdi. Bu para ticirci bilangomu- , duruyor. Bunlq her ciiten makine l e p e k dcvrcsi diyomz. zun ithalat gdziinc bas& yabanci iskeletleridir. Ve bu kose makine memleketlere gitti, I$ biiunla bit- mqaWpdr. Oraya $4 u b m y o r . - Bu dnce mccerret bi 6kir olarak belirdi, bilihara sozlegn. B a d m me&. Makineye' aylu i b a n t t a ye- . Y a h z horoz bu m q a w bir anh.. , aiz~nda"makineli zuaat" paiolasl dirmek lazlm& ve makine$ Tiirkip ;-repol~ggibi gez&iyor. Diisiinijyomz: halinde gezmege bqlad. Faliat gok ziraau h a y w . yedirerek .besle4.. , , ,...,... - siirmedi, Tiirkiye'nin en biiyuk ~ e h - ilk mesele, tabiat insam, ileri t&.Ae d k m m,yli? H~+,,,h! rinden Anadolu'nun en 1ss1zkoyiine , @ sslmna binince pkh. 4te bu @: :. . ,. .:i, .kat.pfgii . . , krtanbi*. kadar bu parola, biitiin memlekene manda makinc :~+$e&hn ~ t ?: r4he saral;l&a.&S~U~gU,, olmadim. sez>&;,KGys$lar;& .'"..:"....L.. ....' ,. .. .-. pp,ottii. muz ; ..-.i::-:%-y .. ~"i*,, .. . .. .. . . : : : EL;-. sdnra ter?&niie.d, ,cifgi air&i&~, -:..,::: " . . .." . hdO1uda C.eizl.! makine . I__ "e, d. ._ _ . ,MOnfF , y di , ,:.$iip)eslz. ?a*rnakineleje~et~ v h l a n gafil maku~emiitehasslslan kum&'makini ajanlaii . . .iidedi, :..:.-' .. . -.: :,;.-$ . - . . .; , . ?. ::'"..b,'% p d a n e+Ji'ik+&i;(:& . . . .. - .,,5-$Gaw &ke* ~&fii,--& ;,a;7 . BiriUerinin $ , Q&bir j .Tiirk,.- & Yo]di imakink. m =rnwlGiin c ~ t i ~ i . ; ~ ~ e i ; ~ ~ ; ' I < . ~qvekJiet~e ve .&sat Veaeti'ne 1930'lann ikind yansmda tanmda y a z d ~ jtezkerelerle, ~ aaktor y e ~ e h-akkjr kdhmm ycmden gun&$andan at h a s u u istemighr. deme girdib godmektedir. 12.2.1937 tarih ve 3130 sayb kaAtln gekim giiciine dqanarak tanm . detlerini aimna politikasmm iilke- nunla Ziaat Vcldeti'ne bag olanin tiimMde eddi Lalmara da ban rak harekete gegen Zirai KombiakesimlerGde etkili old* anlqd- lar Idaresi'ne; m h e ve alctler L maktah. Bu b& yorelere en slk hayvan satm almak, b~tluve hayvan verilen amek Polath ydresih. Bu da hastal~klanylamiicadele ermek, k6y $en IIIIyapPolath'ya "Anadolu'nun hububat kaIkmnas1 Ile ilgh ~~ mak yetldleri venlrmgu. ambann denilecek derecede iin kaInceleme d o n e m h z iqiide t a m - 6. Kerwteclo4lt1,5. Z., 'Blrde Zlraat Aletlerl ~eselsl',DdnYm, No 29,Kar~m 1934,1. 198. 7. Slller, O., Tdrkip'de Tmmffl Yapinin Gelljlmt t923-1938, B@a21$1Oniyenltesl. . I • Istanbul. 1981,r. 1824. 8. Tekell. 1.-llkin, S., 1929 DYdya Bunal~m~nda TO~klyc'nln~ktIsadl hlitlka Arayijhri, T~lrklyeBe/gesa//ktkt TddhL ODTO, Ankara, 1977, 189 9. IstatfstIk Ylli@, 1939-1940, C. 12, r. 286. r lh 'Maklne Ma~atllll', DdnJm, No. 5,: Ekim 1932,r 31-32. 11. Gdkg6l. M , TOrklye Bugdaylari, C. 1. 1935 s 216 r a i : , '' ' ; ,! ~ . , , , &e , , , ~ goriildxei:, i _ j r : : & @ u z @ > 2.. , yenin d e s m , ikincilerin ellerinde Tiirkiye'nin yollan, geldiij yerle*: ,.E ye ,&j&dha &Jia@&-,&': ge~itge~itmemleketlerin Sarflann- . kine benzemiyordu, bu sebe ten ygr! b$du& t a k d i r d ~ ~ & k ~ , i S ~ m , .. . ' "', .'' ' dan (*ma h&lar, a n u n d a n n ~apdad,,~indeledi. so&ti;$ih":' h ' ' a ' gclecekcir.. .&c*:~nd$%$, gantal&.,da tiirlii tiir]ii kadb;aala . ' en &tam;li 'yer&de-,h&d&: ?~ifgf.:;,!'; ,>"' ' tekni%, ' d$&l~ege :'-: adres dekerleri v ~ d . . : . gim& de bicanslzl,c& wlarlasih: . :zj& $zb,$, ' B+ SifgiF.bu;$~':.:, .. . ,.tasdUtl&&& .&*",; ,.' . ' , i ~miice~edai ' B i i bunlar ~ h a d o l u F-.s& g6- ,S(j&Jedi,-:, .,;' :.;-' ,.?.,. .. -. ;. .:-f-;'; ziine, kafaslna d e 3 , I&in g6nlhe ~ $m&e i ndm&, girdiler. Ve orada makine sevdasl yapma& bqlad. Laki ansrvn bi alev gibi parli&.-Nihayet ... . . fi mutlak @,ti@ Ti&kiyenin deniz kaplan .dm zorlad, M&; kadx agllda;. DGnyanm dij* bu- de" hid, &bi;i& ‘d. ca$ndaki cndiistri, Anadoluya had Ian pargay bigimine ibkmak 'kabil- .' . :, :1.1: had, 6mek 6mek makine kusmaia .dcrjldi. CifG naqar nddneyi, aylu- . ., , ..$eyket bqlad. . . . ' ' " ' "' , d.. ll ' , . . . > . . ' ' edilen bir yasayla bqlad~.Bu poliukanln iig Onernli uygulamas~goylece ozetlenebilir: (1) tegviklerden en az 500 dekar igleyen, ya da 1.230 dekar zeytinligi olan, ya da 50 dekar bag-bahgr sahibi olanlar ile en az 200 kiiSlikbq ya da 50 biiyukbag hayvaru olanlar yaralanabilecek, bu kigiler ve yard~mcdanaskerlikten m u d tutulacaku; (2) makine girdilerine ve akalyhta giimriik mulfiveti saglmacak ve (3) devlet mall uaktorler, elverigli kogullar~ la biiyuk qiftqilere kiralanacaktl.16 1924'te 70 uaktor saun alan Ziraat bank as^, bunlann 40'1n1qiftsilere kimlad~.Bu y~llarda Tiirkiye'de 486'sl devlete ait 501 uaktiir vard~.Bu uaktorlerinin 54ii Is Anadolu ve Dogu Anadolu blgelerindeki 16 ilde, geri kalan~Ege, Marmara ve Akdeniz bolgelerindeki 24 ildeydi. Bu 24 ilin ll'inde ise, traktorlerin ylizde 7 2 5 toplanmqa. Bu aq~danAdana, en onde gelen il durumundayd.l7 ksaca, makinelegmeyi tegvik politikas~ndanen biiylik pay1 Ege, Marmara ve Akdeniz bolglerindeki biiyiik Sif'tCilerald. 1930'da bu politika sona erdiriiirken, tegvik edilen kigilere biiflk tazminatlar odendi.18 Buyuk Diinya Buhran~ve 1930'lar Geligmig kapltalist iilkeler, 1929 diinya buhranm~,talebe gore agln iiretim fazlas~n~n dogurdugunun bilincinde olarak, ozellikle tanmsal iiretimi luslc~trdbirler geligtirirken, Tiirkiye'de de benzer politikalar onuilmigti.l9 Oysa, Tiirkiye'de agln iirctim degil, h t iiretim soz konusuydu.Tiirkiye ekonomisi, iki onemli kanaldari dunya ckonomisindeki krizlerden etkilenmekteydi. Bunlar dlg ticaret ve diinya tanmsal iiriin fiyatlanndaki dalgalanmalar ile d g ticaret iqin verilen yabanc~krcdi hacmindeki degigikliklerdi. 1926'da, Vzde 12,6'hk bir payla Tiirkiye ihracaunda iiqiincii iike konumunda olan ABD'nin Tiirkiye'den gelen tanmsal iiriinler iqin giimriiklerinde muayene garu getirmesi, gerck ABD'li gerekse Avru16. Ravndai, G. 8.. age., ,, pall irhalatqllann verdikleri ticari kredilerin kesintiye ugramaslna yo1 asa.20 Bu karann allnmaslndaki siyasi neden, kapitiilasyonlann kaldvllmas~nak q olan ~ ABD Senatosu'nun Lo17, Cumhun'yef 5 naziran 1924 ve 15 zan Antlagmas1 qerqevesinde saptanan ticaret anlagmasln~onaylamayl reddetmesi, aym zaEkim 1924. manda "Ermeni az~nllksorunuNnuyeniden giindeme getirerek, Tiirkiye ile diplomatik 18. KdymdSilier, O., j'orkrye'de T a r ~ m ~ l iligkilerin kurulmasln~geciktirmesiydi.21 Bu kararln iktisadi yoniiniin zincirleme etkileri Yapln~nGeli$im1(1923gozlendi ve 1926'dan baglayarak, ticari kredi hacmindeki daralma siirdii, bu nedenle ta1938), 00 yaymi, ,stanbui, 1981, nmsd ihracat olaganiisti etlulendi. Tiirkiye'de 1926'da baglayan buhran, 1929 diinya bus. 19.29 24. nd~nuyladoruga ulqn. 19. Bk2. Hatipmjlu j. Turkiye,deZirai ~ u h r a sAnkara. 1936. s. 102-103; 'On Yilda Tirrkiye Ziraati,. m u m s. 16.1933. 20. me EcoWmfs 30 Ekim 1926. 21, .Why Democrau Defeated the Turkish Treaty', The literaryD,ges290cak 1927.5.1011. zz. meEconomi*f 8 Temmuz, 1933, r. 93-94. 23. Kar~nca,5. 2. Temmuz 1934.~.11-13. Buhran ydlannda, Tiirkiye'de tanmsal iiriin fiyatlan geligmig iilkelere gore daha hzh; sanayi mamul madde fiyatlar~daha az dugti. 1929.1932 aras~ndaTiirkiye'nin bqhca ihraq mdanndaki fiyat dii~iigleri,fin& ve afyonda @zde 73, incir ve tiitiinde yuzde 50, pamukta yiizde 48, iiziim ve zeytinyabnda yiizde 43 oldu.22 ksaca, hem is ticaret, hem de d~ticaret hadleri tanm kesiminin aleyhine geligti. 193011arda,iktisat politikalar~ndasanayilegmeye oncelik veiidiEj isin, hlikiimet bir yandan pamuk ve gekerpancan gibi temel sanayi girdilerini desteklerken, ote yandan, bugdayda taban fiyat politikas~giiuneye baglad. 1932'de bqlayan bugday taban fiyat uygulamasmm amacl, donemin Ziraat Vekili Muhsin Bey'in belimigi gibi, hububat iireticisine yuksek fiyat vermek degil, fiyat dalgalanmaslru azaltmaya yonelikti ve bugday~"...hakiki mkyaslnda degerlendirmekten qok uzak(u)."23 BU konuda, Prof. Dr. Korkut Borata~r'ln,kanld$mlz degerlendirmesi goyledir: "Bir yandan bugday fiyatlan, dolay~s~yla iicretler diigiik tu- I I I tularak bir biitiin olarak sanayi kesiminde ve ozellikle devlet sanayiinde fliiksek bir serrnaye birikimi temyosu surdiirme imkan~ymulmlg, ote yandan (pamuktan bir genelleme ya. i ' parsak) sanayinin hammadesini~olugturantarlm i i ~ n l e r fiyat i politikalanyla desteklmmigtir. Bu hammadelen' ge~iigolqude kulhnan ve maksimum E r peginde kogmas~zorunlu olmayan bir devlet sanayii kurulmaayd, bu donemin serbest piyasa kogullan iqerisinde fiyatlarln bu grup gift~ilerinlehine seyredebilme ihtimali, herhalde pek kuwetli olmazd1."24 1930tlarda,Nazi Altnanya'sinln sava? stoku yapmak amac~ylaTiirkiye ve Balkan iilkelerinden, gok diigiik olan diinya fiyaun~nbimz ustiinde fiyat vererek bugday saan almasmm, hem bugday ekim danln~n,hem de bugday ihncu~~ln artmasu~daonemli bir rolii oldu.25 Tokin ve Ilatipoglu, 1930'larda hububat iiretiminin niihsa yetecek diizeyde olmad$m, 1 ihrag edilen bugdayln "koyliiniin bogazlndan kestigi miktar" oldugunu belirtmekte, "koylii bugday1 hymetli meta telakki ettiginden onu paraya qevirmeyi daha faideli bulur" degerlendirmesini yaparlar.26 Buhran ydlannda, ozellikle hububat yoresi Orta Anadolu'da erkek nufus, vergisini d e mck ve ailesinin gegimini saglmak amac~ylakiiy dqlnda ig aradkmdan, erkekleri bogalmlg koyler yayg~nlqm~gtl;" ...buhran, Tirkiye'de servet, miilkiyet kuruplagmas~na,yani iktisaden mukavim olmayan koyliiye ait istihsal vas~talanmiktisaden mukavim olan ziimreler elinde toplanmasma sebep olmugtur."27 hsaca, kii~iikbugday iireticisi hem kentlere go$ ederek sanayilegmeye ucuz iggbcii sagad , hem de kii~iikkoyliiniin tiiketiminden keserek katluda bulundu& bugday ihrac~yla,sa- Atatiirk, Oman FifUigi'nde. 24. Boratav. K., "Byiik Dimya Bunailm~iqinde Tirkiye'nin Sanayilqme ve Gelisme Sorunlan: 1923-1939', Tarihsel Gdkmi kinde Trirkiye bnayii, Ankara, 1977, 5.10. 25. KdymedSilier, 0.. '1930'larda Deviet~ilik ve DI Ticaret', B e z i r i UnivenitesiDergili, C 6, 1976. i. H.. 'Tfirkiye'de Hububat Siyaseti'. Turk Ekonomiri, 5. 1, 1943. r. 10: Hatlpoglu, 5. R., TOrkiye Ziraatinde Hububabn Yeri vf Ehemmiyetl, Ankara, 1937, s. 13. 26. Tdkin, 1. H., Turkiye K i y ktisadiyat!, Istanbul. 1934, s. 145. 27. Tdkin, nayilegmenin temel girdileri ithal edilebilh. Aynca, bugday fiyaun~ndiigiikliigii, tanmdan sanayilegmeye kaynak/deger alugl anlamma geliyordu. Toprak Reformu Tart~$malar~ 28. Uygay. 0. F.. (Zlraat istatistikieri MiidOrO), 'Toprak Meselelerimiz'. TGrk Ekonomisi, 5. IS, Eylirl, 1944, s. 79-80. 29. Sary. 6.C., agm, s. 317. 30. Tezel, Y ., Cumhuriyet finemi Iktisadi Tarihi 19231950, Yurl Yaymlar~. Ankara. 1982, 5. 353. 357. 3. Cumhuriyei 'Toprak Reformu Tart~)malar~',15 Maytr 1945. 32. Cumhuriyet, 17 May15 1945. 33. Cumhuriyef 18 May15 1945. 34. agy. 1930'larda bqlayan toprak reformu tartlgmalarmdan anlagidgl kadanyla, hiikiimet, biiylik toprak sahiplerine dokunmadan, toprakslz koyliiye hazine arazile~dentoprak verilmesini amaglanugn. Bu tartynalar s~raslnda,Tiirkiye'de "biiyiik miilkiyetin miihim bir mesele olmad~g~," 2.000 dekarhk giftWdere biiyiik miilkiyet denemeyecegi, g ~ i Birinci i Diinya Savagl'ndan sonra Cekoslovakya'da bie 2.500 dekarl~kgiftliklere el konmadk yolunda uzman aglklamalan yapimg;28 topraks~zve yoksul koyliilerin "toprak darll$run nedeni, "koyliiniin sermayesizlirjne, bilgisizligine, zihniyet ve mesleki ahlakla ilgili amillere" baglanm1gtl.29 Ama, koyliiniin "sermayesizligiHninbiiyik toprak sahipligiyle, tefecil~kleiligkisi dile getirilmiyordu. Yaklqrk on yd siiren toprak reformu tarugmalan slraslnda biiyiik toprak sahiplerinin meclisteki muhalefeti giiglii bir bigimde siirdii. Ornegin 1936'da 1smet Pagalnln, "Yurdumuzda toprakslz giftginin saylsl her tasawurun iistiindedir. En ziyade topragi t h i m edilrni~ yerlerimizde bile, koyliiniin yarlslna yalun bir miktan toprakslzdr" goriigiine kargr, Eskigehirli biiyiik toprak sahibi Emin Sazak, toprak reformu tasansl geri allnusa Beylkkoprii'deki 30.000 dekar topraglm devlete hibe edecerjni soyleyerek, tasanya karg~g~luyordu. 1945'te glkanlabilen Ciftgiyi Topraklanduma Kanunu heniiz komisyonda tarug~luken, Cavid 0 d 1 n belirttigi iizere, "zarars~z"bir hale getirildi, 1948'de Cavid Oral tanm bakan~oldu ve 1950 segimlerinden once, kanun, higbir ozel arazinin kamulagunlamayacab bir bigime sokuldu.30 Toprak reformu tarugmalan slraslnda toprak reformuna kary olan baz~milletvekillerinin goriigleri gu noktalar euahnda toplanmlgu: Tasandan acl duydugunu belirten Seyhan milletvekili Cavid Oral'a gore, Tiirkiye'de toprak darh$ yoktur. Ama, zeki ve gahgkan Turk koyliisii modern vasrtalarla donanlmam~gu.Ona gore, "Bu tasan gahsa biiyiik ziraati menederken, devlete bizzat biiyuk ziraati yaparmaktadlr. Devlet igletmelerinin maliyeti ise tasawur edilemeyecek kadar yliksektir.I13l Kendisi de biiylik toprak sahibi olan Adnan Menderes tasanya iligkin goriiglerini goyle dile getiriyordu: "Ziraatte geri durumumuz toprak mdkiyeti rejiminin elveri+spli@ndende@dir. As~rlarcageri kallpmlzm sebebi, zirai ve iktisadi sahadaki geriliktir. b a n kaldrdk Fakat vasltah ve vasltaslz vergilerle giftginin yukiinii arurdk. Tanm b a k d b y a h z hatah istatisdkleri tanzim etmekle miikellef bir kadro gegindirmekten bagka ig yapmad. "32 Halil Menteg, 50 dekara kadar kamulqnrma yapdabilece@ni ongoren 17. maddeyi gok tehlikeli buldu~+nu belirterek goyle diyordu: "Kasabalardaki hallun yiizde 805 bu durumdadr ... Sayllan 1 milyona yalun olan bu giftSiler orta s~ruflarh.Bunlan sefalete mahkiim edeceb. Bu orta smf, bujuva s~rufidr.Ve demokrat bir memlekette tasfiye edilmez, takviye edilir. " 33 General Naci Ozdeniz'e gore ise: "Benim 'mal~m'dedirjm bir geye bu tasan Imahn d e g ' diyor. Nigin benim m h a k a q ~emniyetim sarsis~n.Memleket genigdr ve iglenmemig yerler goktur. Bir yandan h~ikiimetkombinalanyla genig arazi igletmekteyken, bqkalanna vermek igin nigin benim mahmdan alsm. "34 Tasaruun lehinde konuganlar ise sosyal adaletten soz ederek, bu tasanyla orta igletmele~kalhlmay~pguglendidece@ni sawndular. lkinci Dunya Savay Y~llar~ Savag ylllannda, savag ekonomisi kogullan geregince, devletin ekonomiye miidahale alanlar~ geniglerken, 1937'den beri devletgiligin bir biitiin olarak gevgetilme politikas~da siirdii ve devlet miidahaleciliginin ozel sektore zarar vermemesine ozen gosterildi.35 1940'ta yimiliige giren Milli Komnma Kanunu, gerektiginde zorunlu iicretli qallgma getirirken, ekilen her 40 dekar arazi igin bir qift okiiziin "milli miidafaaUyakatlu amaclyla devlete verilmesini ongoriiyordu. 1942 Varltk Vergisi ise, hakslz kazanqlan bir defallgna vergilemeyi hedeflemigse de uygulamada, abrlrklr olarak az~nliktiiccara yonelmigti. Savagln bailnda tarrm mahsulleri fiyatl serbest birahlmq, hlzla artan fiyatlar nedeniyle Toprak Mahsulleri Vergisi konmug, ayr~catahllda iiretirnin belirli bir b6liimii, diigiik fiyatla zorla satln almmlgu. 1938-1948 aras~ndakisavag ekonomisi kogullan ve enflasyon, gene1 olarak sermaye birikimini, ozellikle de tanmdan kaynaklanan sermaye birikimini hlzlandrd~.Ornegin, 1938'de 500 TL olan bir vagon bugdayln fiyatl 1942'de 10.000 TL'ye yiikselmigti.36 Bu donemde piyasalan biiyiik olgekte bugdav saglayabilen qi&i ve tiiccar, biiyiik kirlar elde eta; koy dlglnda yagayan biiyiik toprak sahiplerinden ve yoksul koyliilerden toprak satln alarak, igletmelerini daha da geniglettiler.37 Savag ylllannda, tanmda sermaye birikiminin bir gostergksi de istanbul'a gqiin hzlanmasr oldu. Istanbul'daki fabrikalann, savq kogullari nedeniyle devlete k q "resmi ~ taahiitleri"ni yerine getirmek igin gece giindiiz gahgmasr, Istanbul'a bagka illerden iggi goqiinii hzlandud~.Tiiccar ve zengin koylii de hem iglerini genigletmek, gayrimenkule yaunm yapmak, hem de eglenmek igin Istanbul'a gelmekteydi. "Anadolu'nun'muhtelif bolgele~de yiiksek fiyatla mahsul satmaya imkan bulan veyahut ithalat egasl yiiziinden biiyuk kklar temin eden tacirlerin, iglerini genigleterek Istanbul'a a!un ettikleri gergek bir olaydr. Anadolu'daki sermaye birikmesi ve ticari gehme yiiziinden meydana gelen yeni tiiccar tipleri Istanbul'un maruf magazalann~satln almaktadr... (Gq,Istanbultdaki) eglence y e r l e ~ i n miktanru da arurmlgtlr. Anadolu'dan gelen kasaba tiiccan ve zengin koyliiyii eglendirmek igin, galglh gazinolar gogalmlgtlr. Bu gazinolarda ekseriyetle Anadolu prlulan soylenmekte, koylii hyafetine girmig kadn artistler, Konya'n~nk q ~ khavaslnl taklit ederek rumba ile kanpk oyunlar oynamaktadrlar."38 1950: Bir Diinum Noktas~ 35. loratav, K.. Ikinci Diinya Savay'ndan sonra,ABDye Diinva bank as^. azedismis iilkelerin onceTGrkiye'de Devlet~IIik . . . (1923 1950), Ankara, s=iii " m o d e m l e e vani traktor p . . . . 1962. s. 174-177. tikini, daha sonra da tanm iiriinleri ihracatlna oncelik tamyarak 36. Yurt ve DGnya, 29 " t arudvor ~ a z - ilktqrin. 5.20, 1942 siiriivordu. 195011erdeapitalistsistem kendini "made a" geligmia i i l k e l e ~kallunmasmn da modem diinya ile iliqkileri sayesinde g e r ~ e k l e v c e ~s. 293. u .. savunuyordu. Iligkiden kastedilen, azgehmi? i i l k e l e ~d s ticaret ve v h sermavegygini s e r b e s t l e u i , bu alandaki engelleri kaldmas~yd. 195011erdeABD'nin yardim, kaknma kredileri, ABD sermayesi, ABD'nin siyasal ve kiiltiire1 degerleii ile kimi kurumlamn azgelimigler diinyas~nagumesiyle, once baz~sektorlerin alanlanna d o b vadan, kendiliijnden ve ken& k&ihcsleyen, Qama avama bi&&~mwreklesecefj ongoriiliivordu. - n m *- 37. HGseyin. A,, 'KbyliJ Igetmeleri Kirqllyw mu!'. Yurt ve DOnya, Eyli~l,5. 33, 1943. s. 333. 38. Hirseyin, A, 'Istanbul'un Ni~fusu Neden Art~yor?',Yurt ve DOnya, Temmuz, 5. 31, 1943, s. 238. tarlmsal iininler. aubvnnsiyonia, yaii devlet destcgiyle, diiqiik tiyatla ihraq edildi. Bu politikl 1972.73 yllldr~na kadx siirekli bir iiretim fazlaslna neden oldu. Bu vlllarda, ABD'nin SovABD'nin 1929 diinya b u h m slra- yetler Birligl'ne ihras kredilerinin s i d a baglamg~tmmi komma politi- yiizde 75'ini vcrii~csi,aynca qok ucukalan, Ikinci Diinya Savag~sonras~nda za bugday ntmx~yln,diinya p i y d a da siirdiiddii ve diger iilkelerce or- nnda ticari dolag~mdaolan bugdayn nek alind. Bu polittkalann ozii, hu- 3/4'iiniin Soqtetler'e akn~asl,biiyiik kiimederin yliksek taban tiyatlan be- bi htlik ve tiyat mlglna 11eden oldu. lirleyerek, iiriinii saun alma ganntisi 1973-74 diinya bunallnu, peuol ve vermesi; aynca urctim danlnm hslt- tanmsal iiriin hyntlannln dttmasllla lanmas~ k q d i g i d a siftrilere prim eglik eden puaral krizle (sabit kur siasimgelellir. Bugdenmesiydi. Bu politikalu~ngeregi teminin b~ralulmas~) olarak, ig piyasada tanmsd iiriin fiyat- day h t l i ~ ~ nk a q ~,UD, ~iftjilerille lanni yuksek tutabilmek isin ithalat uretim a l a n ~ n genigletmeleri ~ isin yasaklan getirildi ve clde biriken fazla ucuz kredi vermeve ba~ladl;198O11e- 1kinci Diinya Savagi Sonrasrnda ABD'nin Diinya T a m Politikasl re gelindiguide q i n iiretim yeniden bit sorun oldu ve (iftqi borqlan 1930'1ardaki durumu andmr bit duzeye geldi. 1950'lcrde M D , A\.rupalnin bugday ve siit iiriinlerini korumas~rukabul etmi!, buna k q d i k Avn~pa,ABD1den selen yem h~nlerineithalat kotalan p da giimnik vergisi koymam~gu.'tVmpa t m ayddanmn iistiinde durmayn baglad~ktansonrl (1954) .UD tanmsd iirlin ihracan ve yiyecck yardlml biiyiik ijlsiidc Tiirkiye'nin de anlannda bulundu%u azgeligmig iilkelere ydneldi.1 ABD yiyccek yardlml ve d 3 u k tiyatla tanmsal iinii ihracan, go$ azgelig- mi? iilke tarhndan, sanayilegmelerine kallunmalanna varhmc~olaca$ i(i hevesle kabul edildi ve burlBD de az~eligmigiilkeler arannda yeni bir iligkmin baglangici oldu. ABD, iiretim fazlalklanndan bu bigirnde kurtulurken, ABD'ye yerel p d a r l a d e m e yaplyor ve ABD hiikiimeti bunu o iilkede istedigi bigimde kullanabiliyordu. Ore yandan, Tiirkiye orneginde de goriildiigii iizere, bit yandan kallunmada tanma ve ihrag e d d e b i tanmsal iiriinlere oncelii venlirken, ote yandan yiyecek yardmi ve ucuz ihracat bi~imindegelen ABD bugdaylm, bubday iireticisii ylkama ugratmamas] i(i hiikiimeder yiiksek taban fiyat politikas~uygulamak z o m - da M y o r ; bunu da para basarak gaplyorlardi. Geligmi~ iilkelerden farkli olarak, Tiirkiye ve diger azgeligmig iil. keler, 195011erde, tanmsal ithalata k a q ~gumriii duvarlan ya da ithal kotalanyla kendi iiretiulerini komyamadlar. Ciinku GAIT hikiimleri geregince, bu lilkelerden serbest ticaret ilk e l e ~ uymalar~ e istenivordu. 1945'te yiyecek iiredminde kendinc yeten azgeligmig ulkelerin q o h , bu politikalann ba$lamas~ndanyaklag~k 20 yd sonra, bugday ithalauna ba@rnh hale gel&. 197011erde, daha iince hiq bugday ithal etmeyen Afnka, Asya ve Latin Amerika iilkeleri, ABD bugday ihracarlnln yiizde 78'ini hyordu.1 1972-74 krizinden soma '! borqlanrun odenebilmesi i f i 3:'. Diinya iilkeleri, yeni ve egzotik iiriinlet p da gigcklerde ihracata doniik uzmanlqmaya yonelmek zomnda kaldr. Topraklam bu amagla kullarulmasl, ithal yiyecek b a $ d $ i u daha da amrdi. . . . I : i . 1. Friedrnann, Harriet, 'The Political . Economy of Fwd:a Global Crisis', New Leff Review, 197,1993. 2. Friedrnann, Harriet 'The Origins of Third wesfion, World (der.) Food Bernstein, Dependence,' H; Crow, The8;Food Mackintosh, M; Martin, C., Monthly Review Press, 1990, .s. 20. ' . 39. Bkz. Rostow. W. W.. Stages of Economic ~ r o w t h A, Non Commun~stMan~festo, Cambridge Press, 1960. Marshall Plan1 Traktorleri Geliyor Bu sure$ b ~ uga$n, r kalluga gegmeden once pistte yavag yavag ilerlernesi~iebenzetiliyor ve azgeligrnig iilkelerin de belirli bir anda "havalanaca$" ve ieligrnig iilkeler diinyas~nadogm uq~cagnailigkin kallunrna kuramlan ortaya q~hyordu.Bu tiir modernlegme kurarnlar~nda, geri kalrn~giilkelerdeki toprak miilkiyeti diizeni, bu lilkelerin geleneksel kumrnsal y a p ~ l ~ven deger yargdar~,kallunrnan~n/modernlegrnenin onundeki bagl~caengeller olarak goriildiih isin, bunlar~nBau diinyas~ndakilerebenzetilrnesiyle, kallunrnmn oniiniin afddcag~belirtiliy0rdu.3g lkinci Diinya Snag1 sonras~ndaMarshall Plan1 qerqevesinde y u ~ t u l e nABD viyecek yardl. . . rnl, saugl, kredileri ve boylece dhnabilen traktorlerinin etkisi, Avrupa iilkeleri ile 3. D~inya iilkeleri aras~ndafarkl~l~k gosterir. ABD, Avrupa ile Japonya'da tanrnln yeniden canlandr ~ l r n a s ~yonelik, n~ k ~ r g ~ l anlagrnal~rla ~kl~ y i i ~ t i i l e nve lusa siiren bir tanrnsal yard~rnpolitikas~giiderken, ozellikle 1950'lerin ilk yar~s~ndan ba~layarak,yardlrnln~nbiiyiik bir boliirniinli 3. Diinya iilkelerine yoneltrnigti. 1950'lerde Tiirkiye'de de bu kallunrna stratejisi benirnsendi; kallunrnada tanma oncelik verilerek, Marshall Plan1 qergevesinde saglanan yardrn ve kredilerle tanrn kesirninde olaganiistii h1z11 bir tr&&$rne sureci ve kovlerden ken.- Yogun traktorlegrneni~iarifesinde 1948-1954 y~llanaras~ndaTiirkiye'de yqdyan ve Tiirkiye tarlrnl iistiine qal~ganbir h e r i k a l ~sosyal bilirncinin New York'taki kururnuna gonderdigi raporlardan birinde, Marshall Plan1 traktorleriyle ilgili ilginf bir sapt~maylakargl- ne &p oldugu goruluyor 1950 1991 arasmda bolgelere gore traktorlefme~~ ge$-e b d d b da (Tablo 2), 1950'de hdemz, Ege 1950 1960 donem~,uaktor sayes~nde ve Marmara bolgelenrun bqlanlgcta yaygin tanm teknoloj~smegecq done oldukca y o h n uaktorle~meduzeylen nu& Bu donemde ekh a h QUL &t cehc~ydTurhye'mn bolgelen yzde 18171denvuzde 2919'a arasmdh goreh traktor pay aq~s~ndan 19'Ota gehdbde' Ozeme meralar 1991'~g e h d b d e , Marmara bqlan sumlerek acdan topraklarla, ehm g c t h konumunu komrken, Ege, alanlan dogal suunna ulqnqh 1 ozelllkk de hdemz bolgesmde goreh uaktor pay artarken, Guneydob'nun 1950-1991 arasmda traktOrle~medelu bolgesel P a y komdub goruluyor 1991 h n m Sayurn venlemden, Ege ve Marmara'da butun toprak gruplannda, dger bolgelere gore daha yuksek blr traktor sahphb gozlemrken, Akdemz'de 50+ dekar grubundan bqlayarak bu e 9 m belugdep yor. Tablo 3'ten godebdeces g b ~ , hububat bolgelennde ~ s e(1 8 9 Tablo 2. Bolgelere Gore Traktor Say1 ve O r d m 1950-1991 1950 % 1952 % 1971 1 Ortakuzey 3Marmara 4 5 6 7 Akdemz Kuzeydob Guneydob Karademz 8 Ortadoh 9 Onaguney TURKlYE 1991 % 1 379 2 562 1484 14 26 15 4421 8 063 4561 14 26 14 20 179 26213 18.833 17 22 16 127 932 151 822 110.482 18 22 16 3 002 32 318 185 30 0 3 2 7 097 477 1968 609 23 1 6 2 20 621 22 79 4450 4460 17 2 4 4 74969 16 415 24035 51 488 11 2 3 7 263 680 9 905 3 7 100 1181 3.038 31 415 4 10 100 8 407 13 380 118 825 7 11 100 50 204 95 475 702 822 7 14 100 Tab10 3. Toprak G m p h Gore Traktor Sahibi Aileler-1991 (X) 1- Ortakuzey % - & - 1950=100 , _ 68,2<, , 87J . . . . . lq~yoruz."Egcr hfarsh~llPlan1 tanm makineleri tahmin ettigim gibi koylii* kente goqe zorlarsa, nasll yq~yabileceginidiigiinemivorum. H I Z ~tamsI hz11 bir sanavile~me~le birlikte yiiriimezse, topraktan koparllan ve bqka wh-!rngan hallun onemli bir b i j l i i m i i ~ h m~etirir,..Uzun donemde bir dellge kumlur dernck kolay. Ama bu ~radaon binlerce insan ekonominin qarklan araslnda ezilip yak olacakur... Sanavilesme vr q n e l e g m e s i avnl sevin iki &... Bana oyle geliyor ki 20. yizv11 u ~ ~ a r I ~ k ~ n ~ b ~m:hsd ~e r~i ~a gui bmi ; t e k , h , ~ ~ ~ p ~ j ~ b i ~ . , t o p ! u n ! ~ . spkmak... bunu tehlikeli bir yok e t ~ ~ ~ ~ & n ~ u bu~ makineleri ~ d . .degil . ) dostla1 nmln, en biiyiik diigmanlmln bagma gelmesini bile istemem ... Baulan traktor bir silahla kargllagunlabilir mi diye diigiinebilir. Bunlara, Amerika'n~nortabauslndaki toz firunalarln~ i (erozvon) diigiiniin derim ... Geqen yiizy111nsonu ve bu yuzyrlln baglndaki krsal kesimden i sanayiye bu@k goqii ve ac~lr... miicadeleleri diigiiniin ... Her $eye ragmen bizirn AmeriI i ka'daki makinelegmenin evrimi dogal bir siireci izlemigti; Tiirkiye'nin durumu gibi dgarldan zorla ve basluyla d~yaulmamqu. 0'" Traktorlegmenin ilk doneminde, Tiirkiye'deki Amerikan Yardm Tegkilau, bu olayln etksinin aragunl~nas~ icin Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Profesorler Kurulu'na ortak bit aragurma oneris'inde bulunur ve 1948-1952 y~llann~ kapsayan aynnul~bir araaurrnaya baglmr. hagurma sonuqlar~1954'de Tiirkiye'deZirai M a h i n e l ~ ebaal~g~yla yaylmlamr31 Bu aragurmanln onernli bulgulan goylece ozedenebilir: * Traktor saylsl artarken, sift h a y m saylslmn azalrnas~nedeniyle arpanln goreli onemi azal~yorve makinelegme sayesinde en qok bugday ve parnuk ekim alanlar~genigliyor. Makinelegmeyle birlikte,~opraksaun alma da aruvor ama traktor sahipleri en qok, kiraclllk ve ortakqll~kyoluyla igletmelerini genigletiyor. ":. traktor miibayawyla, yeni arazi sann alma ihtiyacl bir arada geligmigtir. Miilkiyetteki bu genigleme hem aym koy hudutlan iqinde, hem de bqka koy s~nulanmagmak suretiyle wku b ~ l m u ~ t u r . ' ~ * Yeni toprak saun alanlann yuzde 85'i kendi koyiinden allyor. a-n to~raklana ylizde 64% daha once tamamen, viizde 13% lusmen iglenmektedir, yiizde 23% ise bm r . " T m n ve h m e n islenmekte olan ara-bnin miilkivetine ggcmesi kuciik i$leunelerin biiyiik i s 1 ~ - e . ' N f- u r n . { W d a n , Institute I of Current World Affain'teki, (New Yotk) \ Waiters. Rogen'a ! mektup 8 Agustor 1949 <DR 36, s. 20, 36. 41. JOrk@'deZirai Makinalapna, Ziraatre Makina Kullanrlmar,nm Dogurdugu Jeknik Ekonomik ve Soryal Mex-leler Ozen'ne BC Arqctrrma, Ankara Univenitesi S i y a l Bilgiler FakOltesi Yay~nlar~. No 39-21, Ankara. 1954. * Makineli qiftqilerin sapn aldg~,taniamen ya da lusmen ialenen topraklann daha once ozellikle Ege ve Marmara'da kirachkla, gene kimler tarafindan iglendigi arqnnld~g~nda, Ege ve Giineydo$ Anadolu'da ortakqdlkla iglenen topraklann, Ona Anadolu'da ise sahibi mafindan iylenen topraklann satm almdlb goriiliiyor. ".. makinelegen ialetmelerdeki miilk araziye katllan ve daha once tamamen veya lusmen iglenmekte olan arazinin yiizde 64'ii esasen sahlbi tarafindan, ylizde 24% ise kirac~tarafindan, yuzde 12'si de onakq~ve maraba tarafindan iglenmekte idi. Demek oluyor ki miilkiyetteki tevessii yiizde 7 6 nisbetinde sahibi, kinc~,ortakp veya maraba marifetiyle iglenen arazi aleyhine vuku bulmaktad r . Ku~iikmiilkiyetin bblece buHk miilbiyett yer terk edrji, iieerindt durulmaja dger ~osyal bir olaydsr"(abq). ...makinalaamarun zirai i~leunelerdedogurdub temerkiiz, daha ziyade, ortakfll~kve kiraclk ~eklindekiigletme sisteminin inkigafi suretiyle tahakkuk etmiatir (...) malunalqma ve onun neticeleri olarak igleunelerdeki temerkiiz arazi ihtilaflanna yo1 aqmq ve ihtilaf saylsln~artlrmlghr. ihtilaflann en qok armg~bolgeler Orta lbadolu ve I I 1I i I @ ,4kdeniz biilgeleridir (...) Koyliilerle gehirliler araslnda ihtilaflann en yo@ oldugu iki bo1ge; Akdeniz ve Giineydogu'd~r."~~ * 1945-1952 araslnda her bolgede makinelegmig i~letmelerinortama biiyiikliigii artmakla birlikte en fazla arug Orta Anadolu ve Giineydo@'dad~r. * Makinelejmeyle birlikte qikilige baglayan aile orammn yiizde 15'le en yuksek Giineydogu Anadolu'da o l d u b saptamr (genel ortalama yiizde 4) ve bu ailelerin yiizde 83'ii kendi koylerinden toprak saun al~r(genel ortdama yiizde 38). * Traktorle~meoncesi qiftqilik yapmayanlar~n@ ~ d e61,4'iiniin kasaba ve gehirlerde yagad ~ g bu ~ ;ailelerin yanslndan fazlas~nlnise (yiizde 53) esnaf ve tiiccar oldugu belirtilir. 3 * Ote yandan, traktorlegme yuziinden igsiz kalan ortakq~lannbiiyuk qogunlu&nun lame leu olarak tanm i~lerindeqdquglm saptayan arqurmaya gore, traktor yiiziinden ortava Qkan toprakslzla$maen cok Akdeniz ve Giinevdoiu'da&, Ozellikle Giineydob'da toprakslzlagan ailelerin bir lusmlnln devlet araziiini, orrnanlan aqarak qiftqilik yapmaya bagladb, digerlerinin kasaba ve kendere go$ ettikleri saptanmaktadr.43 ../-- Traktorlegmenin ilk ylllannda kiiqiik koyliilere yardm amac~ylabir denemeye girigiliyor. Ankara Vilayeti 1950'de ilk taksidini odeyerek 12 biser diiger ve 38 traktor al~p,Koy ihtiyar Heyeti'ne teslim ediyor. "lki seneye yalun bir zaman siiren tecriibeler sonunda, makinelerin ihmal edildigi (...) kullan~lmas~ hususunda pek qok ihtilaflann dogdugu tesbit edildi. Bu tegebbiisten (...) vazgegilerek makineler sanld~ve proje tasfiye edildi."" rraktorle$rnenin bir diier etksi de ozellikle 1952'den sonra koy ortak mah olan meralarp elume kaynabndan voksun b~rakuk~ iqin krsal gelir dasmlnln daha da bozulmaslnda edih 1950'lerde Tar~msalYap1 Cumhuriyet doneminde, toprak dagdlmlna iligktn veriler ilk kez 1950-1952 yllannda topland ve bunlar il diizeyinde 1950 Ziraat Sayrms Neciceltn' baqh$yla 1956'da yaymland.& 195O11erintanmsal yaplslnl biiyiik olqiide bu kaynaga dayanarak saptayabiliyomz. Bu saylma gore, koylerde vasavan 2.760.304 ailenin 336.860'1 toprakslzdr. Iglenen alana gore yapllan degerlendimede ise, iqinde topraks~zlannda bulundub 2.527.800 aile, toplam 19.451.940 hektar topra$ iglemektedir. (Tanm saylmlarlna gore toprak miiikiyedne iligkin veder, bu kitaptaki "Tiirkiye'de Toprak D a g l m ~Ustiine Bazl Notlar" bqllkh yazlmlzda sunuhugtur.) 1950 saylnuna dayanarak yapubmlz hesaplara gore, toprak daghmmn en adaletsiz o l d u b bolgeleridir. Akdeniz ve Ege ticui tarunln en geligkin o l d u h bolgelerken, Giineydogu Anadolu bu apdan en geri kalmg bolgedir. Akdeniz ve Ege'de biiyuk rniilkiyet, biiyuk olqekli pazara yonehk iirenm anlamma geIirken, Giineydob'da azgeliynig tanmsal yapllara iizgii bir biiyiik toprak miilkiyeti yaplsl vard~r.Toprak temerkiiziiniin yuksek olduh bolgelerde, igledi&i toprabn tamarmna sahip olan aile oram Tiirkiye ortalamalanna gore diiaiiktiir. l g h a y m olmayan aile oraru ise en yuksek Ege bdgesindedi Kentlqmenin y o h n o l d u h Marmara'da 500+ dekar topra$ olan igletmeler onemli deEjldir; bu bolgede i$letmelerinyiizde 82,6's1 100 dekara kadar olan iic bolge slras~ylaAkdeniz, Giineydoh Anadolu ve& ' a,A ~ ~ ,34,99.101, , ~ , 135.137. 43. 129.Age., 5. 126-127, u,age., r. 103. 45. ~ k zHirsch. . E., ~ r ~ , " ~ ~ ~ , v O n Columbia Univeniv Yo't1970, &, Tc Barvaa,et Istatistit umum ~ .. ~ no'371, ~ n k a r q1956. ~ toprak grubunda yer almakla birlikte, diger bdlgelere gore yan-mal sahipliknin en yuksek oldugu yoredir. Tablo 4'tkbu dort bdlgenin baz~ozellkleri gosterilmi~tir. Tablo 4 a. Geligm4 Bolgeler ile hgdiqmirj Bir Biilgeye (Giineydob) iligkin GBstergeler (1950) Ci(i ailelere o r m (%) Tiirkiye Ege Ma1sahibi 72,6 65,l 6 3 62,O 63.7 Y m - d sxhibi 21,5 29,5 32,7 25,3 15,4 I$ hayan1 olmayan 21,6 24,6 17,3 19,9 16,9 26,O 15,O 23,O 40 Traktor % Akdeniz M-ara Giineydo$ Tablo 4 b. Geliqmig BBlgeler ilc hgeligm4 Bir BBlgeye (Giincydob) iligkin Giistergeler (1950) C i p aile oran~(%) Toprak grubu-dekar Tiirkiye Ege Mman Akdeniz Giineydob 4 0 62,l 65,5 51,l 53,2 46,6 50.99 21,a 23,4 31,5 a5,4 2a,5 100-199 10.3 6.7 13.4 8.9 18,l 500t 24,s 29,6 63 54,4 32,8 Kayna!c 1950 Tanm Saymr 1950 Tanm Saylm v e d e ~ kullanarak, i Tiirkiye hsal gelir dagdm~konusunda oncii bir qalqma yapan Eva Hirsch1in47bulgulanna gore, t ~ ~ ~ I ~ ~ ~ ~ , psrnda doin~danbir iljzki-vard~ve hdkj daklhmda d$b&&fi&&~kh g0@jy2Hirsch, iiriin g e l i ~ d e toprak , dagllirnlna gore iok daha biiyuk b i adaletsizlign olmaslru, daha qok makinele~migolan buyuk qiftlikle~en uninleri yeti~tirrneyeelveri~liEge ve Akdeniz bolgele~debulunmaslna ve aym bolgelerdeki kiiqiik qiftgilerin genellikle gegimlik tanm yapmalanna baglamaktadr. 1960'larda Tar~msalPolitika 47. Hinch, E., age. 196011aryaygln tanm teknolojisinden, gtibre, ilaq, iyi tohumluk ve sulammn onem kazandg~yo@n tanm teknolojisine geqia ydlandu. Artlk birim toprak veriminin mnlmasl amaqlanmaktadr. Sanayi oncelik olmaslna ragmen, bu donemde de tanmsal destekleme politikalan siirdiinilmii$ir.Ustelik 1950'lerden farL olarak, 1960'larda iilke ekonomisi ve tanm, dg rekabete k a q ~korunuyordu. & r ~ d ~ Tanmsal destekleme politikalar~nlnetkilerini belirleyebilmek iqin oncelikle ilgili iiriiniin iiretildigi i~letmebiiyiikliigii dag~hmlnave pazarlama onnlanna bakmak gerekiyor. Konuyu agmak iqin iki iiriinii ele alacag~z:Bugday ve pamuk. 1963 Tanrn Say~mi'nagore, ropd ~ r m lam 3.100.850 koylii aileden 2.011.316'~1bugday, 97.208 aile de pamuk yea~tiriyor.48 1970 Tanm S a y ~ mverilerine ~ gore bugdaym pazarlanma oranl F z d e 32, pamugun yuzde 99,4.49 Bu iki iiriinii iireten i~letmelerindagdlm~Tablo15'teghterilmigtir. 48. DIE, 1963 Gene1 TaffmSayfmf Ornekleme Sonuybn yayln no 477, Ankara, 1965, s. 22, 26. 49. Bkz. F~nar,M.; K6ymen/Silier.0.. Tlidiye Tarfmfnda 1970'lerin bqlnda DPT'nin yap@ hesaplara gore, asgari geqimlik top& miktan Tiirki- /$letmeler Ararr Bogazici yelde 70 dekar, bugday bijlgesi 1g Anadolu'da 80 dekar, pamuk bolgesi Akdeniz'de 40 Farklflqma, ~niverriteriY a y ~ n l ,165, dekardr.50Bugdayda yaklag~k100 dekardan sonra pazarlanabilir bir miktar ortaya q~kmak- irtanbul, 1979,1.36. [a&. Bugday yeti~tirenlerdenyuzde 18,6's1(100t dekar toprak grubu) toplam bugday 50. DPT, K~rsalRefah Politikaiar~&el ihtirar iiretiminin yans~ndanfazlasln~(ylizde 54) iiretmektedir. Bu durumda, destekleme allmla- Komiryonu Destekleme Alt nndan yanrlanan grup, dogal olarak en gok bugday iireten ve pazarlayabilen bii* iglec- Politikalar~ Komiryon Raponr, 1976, r. 9-10. me grubudur. Cumhunyet d o n e m d e top& so Toprak Reformu m h - (omdemek ~ ~ amauyla kabul Qbdan ve Tam,+mdm*edlen Clftqyl Topraklandrma KaCumhuriyer'in ilamyla 1945 tarihli CiftGyi Topnklanduma Kanunu'nun kabuliine kadarki donemde, toprak diizeni ve miilluyet siteminde ternelli bir 41em ve deg4iklik yapdmanugttr. Bu ilk donemde yap~lanlarozellikle savqlann yo1 aqu$ yhtllardan, niih hareketlerinden d o h ihtiyacl olaylann y a r a l m sarmak amaclna yonelrmrjtir. S a y , ayaklanma, qluya harekcti gibi olabiistii dununlar dgmda, toprak bunalum geken yerli halkla ilgh ilk hiikiim 1925 yh Biitge Kanunu'nun 25, maddesiide yer alrmgar.1 Bu m d a "$ark manadu d&de muhtag ziirda tevziye edilecek araziye dair kanun (1505, 11.6.1969)", "$ark vilayeti ile Beyaut, Erzurum ve Coruh vilayetlerinin bazl paqdannda muhacir ve s ~ b h lann yerlqtirilmesi ve yerli {igilerin topraklandu~lmasl b d a kanun (2502, 14.6.1934)n ve goqmen, miilteci ile gijgebele~topraga yerlegtirilmesii amag giiden "Iskin Kanunu" (2510, 13.6.1934) vb. gibil yasama onlemleriyle toprak hukuku alarunda baa adunlar atllrmg ve 1944 ydma kadar 11-12 milyon doniimlik arazi dabtllmyhr.3 Aynca, 1935 tanhinde I6leri Bakanh b tarafmdan Toprak iskin Kanunu geklinde bir 11k toprak h u n u pmjesi hazulamg, 1936 ydmda Atatiirk, "Toprak kanununun bir neticeye varmasm... beklerim. Her Tiirk F i i ailesinin geginecerj, galqacab toprab ma& olmasl behemahal lazundu" dzleriyle, bu kanunun gere$ne deijunigtir.4 Bununla birlikte, kurulan &giitiin yetersizlirj, plans~zve pmgramsu davranmalar yiizunden, 1945 ydma kadar yapdan gler hig de bqanh olmarmgbr.5 h r u l m a s l , gollem kurumas~ve nehulenn doldmhnas~y~a elde edecek topraklar d a b n l a c a k ~ nunu, bu alanda en onemli agama sa- Bu topraklann yetigmedirj yerlerde, ydabilir. ihtiyacl gidermek iizere aynca Toprak 4753 Saydl Ciq,iyi Kanunu hiilriimletioe gore: a) Vak~fTopraldanduma Kanunu lar, b) Ozel idareler, c ) Belediycler, Ikinci Diinya Savql'ndan sonra, nii- d) Gerqek kijderle ozel hukuk kigileh u n biiylik bu gogunlugunun gesi- M e ait mziler, kamulqunlarak { i mini topraga baglmg old& Tiirki- giye dabtllacaktu! ye'de, gerek gene1 ekonominin gclig- Genig toprak miilkiyetinin slmrlandmesi, gerekse tanmsal n i i h u n yqa- nlmasl k u a h n ~berumseyen kanun, ma standarduun yukselmesi yolunda 0x1toprak miilkiyetinin tavan smlnbir tanm ve toprak reformuna ihtiyag IU 5000 doniim olarak belirlemigtir Bununla birlikte, bu smnn kesin olBu ihtiyagla hazulanan kanunun hii- mad@ go~lmektedir.Gen$ toprakkiimet tasansl gerekgesinde, iilke ta- h biilgelcrde kamdqhrma s m n m nm ekonomisinin geri durumu, ozel- 5000 donum olmasma kaqhk, dar Wde toprak mdkiyeh yaplslrun ve bu top& bdlgelerde "gerekh tesisleri ve d o n a m olan ve duzcnli bu $dlyaplm blr sonucu gbl gozuken or tagag amb gen blr lgletme r e j w de sahib1 tarafindan igkthekte buelvenp~zhbyleanlaulmakta ve bu ya- lunan arazi" d g i d a 2000 dijniimden dektlnlmek IS- yukan topraklar kamulqtdabilecekp~ ve ~gletmeq ~ m tenmektedu 6 tir. CIftqy Topraklanhma Kanunu'nun Ote yandan kanunla, bir adun daha amaglan 1 maddede d e g e m I d a anlarak, 'topraksu veya az toprakh sekdde ortakgdar veya tanm i~ilerit d n a) Arazisi olmayan veya ye@mey.cn dan iglenmekte bulunan m i . . . dagift~ilcdebu h u n geregince toprak- $tmaya esas t u d a n miktann . ug landnlmakn kabul edilenleri, aileleri katl s d b m e blalulmak gartlyla yukaik birkte geGmini saaayacak ve ig- nda yazlh g i q ve lggdere dahulmak guglerini degerlendiuecek olgiide ara- uzcre hulagunlabdu S d b m e blziye sahip b& b), K e n d i l e ~ em- rakdacak olan arav 50 donumden zi verilenlerle yeterli arazisi bulunup qa& olamaz" geklrndeh 17 madde ~ isuhsal vasltalan cksik olan t j i d e r - sryie kamulqtuma s m m gerebde den muhtag bdunanlara, kurulug, 50 donume kadar mduebdmek ~steonarma ve gevirme sermayesl, c d ve rmgar 9 canslz demirbq vermek; c) Yurt top- Bu kaynaklardm sailanacak topraklaraklanm surekh olarak iglcnmcsmi M dabtlrmndan yararlanacak olanlar saaamakhr.7 kanuna gore oncelikle ve smlyla: Kanuna gore topraksu { i i e top~ a) Kendlslni veya d e s m h g arazl r a k l a n h a s l ifin ilk planda: SI olmaylp, bqkalanrun aravslnde ora) Devletln hukum ve tasanufi~veya takghk, h c h k yapanlar, b) Kendm ozel muhyet almda bulunan m ~ , tun veya d e s w m l s l yetmeyen b) Kby, kasaba veya gehrin o m mah qlftqller, c) C q t h tanmsal egum kuolan arazinin ihtiyag fazlasl, c) Sahibi mmlanru blurenletden arazlsl olmabulunmayan arazi, d) Batakhklann Y ~ X r veya yetmeyenler, d) Tanm ~gghbyle Duzenh blr gekdde ~glenrmgtopraklagegienler vb 'du lo nn 5000 donumden yukanslll kamulqh"la" arazl ve bedel o l ~ a odenen k ~d gecen kavn&Jarla hsdere ;ut arau . 3 z~lerden a) ~~f~~~~~~ para Tablo l'de gostenlmqu ~ ~ ~ K~~~ a k Otel yandan, ~ 1962'ye d ~ kadar ~ bu~kanun nutnun mesmden sonfa gerebce, borglanduma geklide dakg lSlenmeyen mlm tamaml, b) Bola" toprak ve topraklanman d e Tablo 2'de g o h e k t e d i r O n a k q k ve h c h k l a lglenen arazlMI 2000 donumunden fazlas~,c) Toprak d a b t m , bu koylu a h slrun y l k ortalama geqlm mar& olan 10 ton bugdayk gelu geurecek bu norma gore yaplhqtlr Bu norm, y a h w faktom 500 mm'den q a b elan kurak bolgelerde 15 d~numle 260 donam, yab$ bolgelerde 10 donumle 100 donum a r a s i d a h Boqlanduma gekhde koyluye dabd a n t o p r a b bedeh, verpde kaylth ' Tablo 1. Kamulynrmr Kaynab Ozel Idare Bdehyeler VaMar bdcncn Bedcl Kamulqanko Toprak Ddniim m1 22 400 500 (TL) 1 087 376 08 367 375 7 108 00 600 165 486 4 593 676 26 596 900 14 870 64 Ozcl &ylcr 174 693 967 3 144 405 98 TOPIAM 798 221 328 8 847 436 96 Zuaat Baokas~ Tablo 2. Yd Calqdan Kay S a y s Top&& Yerli Aile Sap1 D+tllan Toprak (doniim) Tahsis Edilen Toprak (doniim) Halm El& Bulunan Hazu Toprak 1 . d e g e r l e ~4 kah iizerinden belirlenG t i r . Bu borcun odemesine, borglandmadan 6 yd sonra bqlanacak ve ijdeme 20 ylda tamamlanacakur. 1x1 ve toprak komisyonlasizli@e a$& bir belgedir v e t l h azalmasl SO~UCUUUd o h ramaz." yeter' Aynca, yurt t o p r a k l d ~ i i r e d012- . Yine bu anayasamn bir "Kallunma rak iglenmesi i ~ i nkonulan kamulagnr- ~ l m @ongoren m 129. maddesi uyama kurallan, yani topragm siireldi 4- nnca kurulan Devlet Planlama Te$kilenmemesi halinde kamulqanlmasl lau'ysa toprak reformunu; nu, uygulamada beklenen sonucu koflu; dinlen+me, odatma vb. gibi .. a ) iglemelerin genigti@n tayin ve do+amqur. Gergekten, toprak- dunmhda' bu ilkenin: ge~erlili@ tespiti, b) Toprak toplulqtmlmasl, c) s ~ veya z topnh yetersiz olan qiftgile- kalhd 5618 say1 h u n u n W r - igletmelerin rasyonallegfilmesi, d) ri, gegierini saglayacak olpde top- luge 'rmesiyle iglemez olmqtur. ortak.d~ ve kirac$k Sartlanrun dii. raklanduma ikesinden hare ket eden Topnt;lan&an ailelcri ba&ms~zblbu kanun, topraklandumada biiyiik rer 4lemeye k a q m a y ve lggiig- du. ozel m i i l k l e ~kamulqt~nlmas~yla el- lerini degerlendirecek ekonomik b i Plan'm reform konusundaki ilkeleride edilecek topraklardan yararlana- &rime ulqunnay~ ongoren kanun, ne uygun dqen bu anlay~glahukukm q , dar ve elveriyjiz toprak kay- aym ailenin onarma ve gevirme ser- p ve tanm uzmanlanndan meydana naklan i$de amacuu gergeklegthe mayesiyle, c d ve canslz demirbqla gelen bu k d tarafindan 4.8.1961 olanabdan yoksun kalmq!. Dii- donahayg~ndanoturii, dabulan tarihinde Bqbakanhka sunulan 86 zenli bit gekilde iglenmig olsa bile, ge- toprakm randmanl~bir gekilde ya- madde ve 3 gegici maddetik bir nig 0x1 miilkletin 5000 doniimiin- nrlanabdmelerini saglaymam~gur. "Toprak Reformu Tasans~"haz~rlanden fazlasuu kamulqmayl ongor- Aynca, kredi ve donatun yardmlan 'dii@ hdde, 4753 sayd kanun bu kanunun amaclna uygun bir ~ k i l d e tasansun hareket noktasl, old an ancak 174.694 doniirn toprak ve ihtiyag du~anlarayapilamarm$nr.l3 Reform "yurt t a n m m gehgudmesi, toprak saglayabilmigtir. 1947-1962 yllan ksac% Tiirki~e'mbugunku topr& varhk- ko-as1 ve tanmla ubaaraslnda 360.353 ailenin igleunesii dram,sozii gegen kanunun ne ol~ii- . .-refahlmn saglanmas, ;gin koyulan norma ulagurmak i s n de bagarh o l d u h u ortaya koymaktasarrufve igletilme. 18.067.668 doniim toprak d a b d d - tadu. siyle ilpi toprak statiisiinii yenideo kna gore, bu 4te kullarulan ozel Cihgiyi Topraklanduma Kanunu'nun diizenlernekfltir. miilk toprak ancak yuzde 0,8'k bir bqanslzhb ve Tiirkyenin [oprak ve Bu ilk Top& Refomu bun Tasaorana varmaktadr. Bu bhmctan 4tanm so~nlaniungiderek abrlqma- nsl, miBirr& Hmmeti donemin+yi topraklandmna hazineye ait topOsman Tosun,unTm raklann da&!na.slndan oteye gege- SI, 1960 iktidar degigiklignin en de onemli iiriinii olan 1961 Anayasa- kanll$ hazulanar& memistir. Aynca yerine ve z a m a s1'm Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ik 4,8,1961\de ~ ~ b ~ sunulmq k ~ ~ l ~ & gore dabdacak hazine topra$ kalanayisaslndan farkh olarak 37. madhunlqma olanab bulamamadkga; odaklam, verimi duguk desiyle toprak miilltiyeti a l m d a oz- mgnr, topraklar~n dailurnlna gegilmigtir. lii ve buyurucu hiikiimler koymasma 10Kaslm 1961'de goreve Bazl topraklann iyilegtirilerek dabd- yo1 agrmgnr. CHP-AP koaliiyonunda Tanm Bakamast i$ele a l ~ m qAz~ topraCrh . '~evlet,t o p t a b r e d i o l d iile elan G ~Od.m t yeni bircok yeni giftqi adesi yaradnqnr. tilmesii gergeklgtimek ve topnkslz bi tasan,he komisyonda gorii$iilmeOzel mulkiyette bdunan topraklar olan veja yeteri kadar toprab bulunetmi(cir, uzetinde oteden beri o d p , kuac~ mayan &+ye toprak saglamak ama- den hiilriimet ya da ranm qgai olarak galqanlara bu clyla gereken tedbirld h, bun, iki"ci lroalisyon doneminde Tanm topraklann dabtllmasl yoluna hemen bu -&la d e g i tkl~eleri-, B,* ?hmet imen'! (YTP)kOlug gidhemi$tir.'l ne ve gegideke gore ge+. - w o n d m geri d d b bu tasan, bii0 t e yandan, kanun uyannca, 16 ydda gijsterebilir, ~ ~gift<sinin ~ l@k d ~e b W $~ u r n, s j m a yine de sahip ko-, k~m's~ondaele fiamarm~ur. ctakt~m4lemlerinin 34.887 koyden 41etme mglanna yalmz 5.157'sinde b i d * olmas~, laylqnnr. Toprak d a $ m , ormanla- .25 kahk 1963'te kurulan 3. koalisuygularum igm eldeki kadastm kurul- M kiiphesi veya diger toprak ser- yon (honii) hiikiimetinin Tanm Ba- ''. SmlLi ' . . k m olan Turan $ahin, 115 maddek bi tasm hazulatrmqhr.16 Ilkece Milli Birlik Hiikiimeti'nin tasans~ile biiyuk ol@de uzlqan bu t a s m o n dan aynldb noktalar goyle ozetlenebilir : Bir kez yeni tasanya iki yeni m a ( eklenmigdr, a) Tanmsal, ekonomik ve sosyal gelifmeyi gergeklegtirmek amac~ylabuLunduklanyerlerde bu yonlerden Mh h l m a l a n n a imkin goriilmeyen aiielerin Bakanlar K d u karanyla bqka yerlere kalhlmalam ve yerlegdrilmelerinisaglamak, Bakm olan Turan K a p d z a m m da 3. Iniinii Hlikiimed'nin hazlrlamq olduh toprak reformu kanun tasansmda koklii deijgkIiklei'ineydana getiri1mi.j ve toprak reformundm umulan sonuglan saglama olanaklan ortadan kaldmhgnr. Gergekten yeni h~ikiimet,baz~~evrelerceanayaraya aykml' ve "ulkede rejimi &&hici, kutsal mdkiyet hakkm m a y a n bu tasann olarak nitelenddenla bu reform tasanslnda temelden dehiklik-. c.. y a p m g ~ Once , mag rnaddesuu temelden debgurerek konuyu butt b i toprak dabhrm ve lyi igleunechk cercevcslne sokmustur lq . . b) ~ g l i l i$IetmeIerIe r ade ~gleunelen- Reformun amacl bblliun&dedekihum mn tek bqlanna yapamaydcaldan ig kum, "ama~,F~$~YI t o ~ r h d u m a k len yapmak! top1um kalkmrnaslve re- ve topraklann iw b i sekiIde kletilmene yardmcl o h a k amaclyla kooperanHer kurulmasm~sadamak ve t e p k etmek. Bu tasanoln yedklennm en onemli- - mgm -. ..--""%,-. ,-... ..- M temel anlaylr,~ olmq ve bu top& reformu tasanlan kanunlqma olana$ bulammgbr, 1 1 1. Yawz F, 'Toprak ya da Tar~m Reformu'. SBFD, C 22.5 2, s 33 2 Tarfrn 8akanl1#1Zmat Kanunlm, S 679, Ankara 1950, r 96,366 3 Tfirkdooan 0,Tdrklye'deKdy h)olojIs,nln Ternel So~nlafl,Atatark ilnlvenltes~Yaylnlar~,No 76, Erzurum, 1970, s. 85. * A ~ ~ O5 Y TSo ~ a Refornunun k Hukukl EsdsIarl, Ankara, 1964, s 130 '' YavUz' F" agm' 33 6.Akroy. S., age,$ 131. 7.4753 byh Ci&lyI Toprakland~ma Kanunu, Madde 1, Zlraa Kanunlar~5618 say111kanunla deg~plrllenmadde, Yavuz, F., wv, s. 34. /skJn,Bakanlf#! Y11l1kBd/ten! Tasanya "duzenh ve rasyonel ~$lenlen 9 . ~ & # age, 5 133.134 topraklar" l ~ mkoruyucu b i h i i h n 10. Ad! gqen kanun, M 34' - 11 Adlgqen kanun, M 14 konu~mustur 5.9 - I Tablo 5. Bugday ve Pamuk Ureticilerinin lrletme Biiyiildiilderine Giire D a y u r u Bugday iqletme biiyuldii@i (dew Pamuk Toplam ifletmelere Toplam iitetimdeki @re (%) pay1 6) Toplam igiermelere Toplam iitctimdeki @re (4;) pay1 6) -50 57,06 17,17 59,28 25,lO 51-100 2429 20,42 26,80 2 1,46 101-200 13,20 21,50 6,72 19,04 $45 32.01 7,19 33,51 8,9 0,Ol 0,89 201t Devler Ifleuneleri K a y n k 1963 Tanm Sqnmr, s. 22,26. Prof. Dr. Giilten Kazgan'm qalrgmasma gore de, 1950'ler ve 196011arda,tek baglna bugday, devlet siibvansiyonundan en biiyuk pay1 almakla birlikte bu, bugday iiretim degerinin ancak yiizde 1,4'ii kadardr. Uriin degerine gore en biiyiik siibvansiyonu ise tiitiin, Gay, gekerpancarr ve findk ahyor. 1968 verilerine dayanarak yaprlan hesaplar, bugday destekleme politikasrndan en qok, bu iiriinii yetigtiren igletmelerinyuzde 3,2'sini olugturan ve pazarlama oranr yuksek olan 200+ dekar grubunun yararlandlbnr gosterigor. Ote yandan, omegin, kiiqik igletmelerin egemen oldugu qavda destekleme alrmlarr dogrudan kiiqiik iireticiye ulaprken, pamukta biiyuk olqekli qifiqiler daha qok desteklendi.51 Bugday taban fiyat uygulamas~run,asgari geqimlik toprab olmayanlar aqrsmdan sonuqlan farkh oldu. Bu grup, piyasadan bugday saun almak durumunda oldu& iqin destekleme politikas~nedeniyle olurjan goreli yliksek bugday fiyatlanndan, zarar gordii. Ozbudun, E; Ulusan, A,, Holrnes & Meir Publishers, 1980, s. 234. Tanmsal iiriin destekleme politkalanrun, kusal gelir da@lurulune yonde etkiledi%e iligkin, gelir da@m konusunda qahgan Ulusanl~ndegerlendirmesi goyledr "Tiirkiye ekonomisinde 1950-1974 doneminde tanm ile tanm-dgr sektorler arasmda, gelinn yeniden da9rmmda b q d olundugu iddialanru destekleyemiyoruz. (...) Y h e k destekleme fiyatlanndan, girdi subvansiyonundan, devlet sulama projelerinden ve teknolojik geligmelerden hep biiyuk qifiqider yararlanmrg ve bu geligmeler, egitsizlikleri amrma yoniinde olmurjtur."52 Tiirkiye'deki durumu ise goyle ozetleyebiliriz. 1950'lerde bqlayan y o h n traktorlegmede kullandan agu ve toprag] derinden siiren uaktorler, erozyona yo1 aqmg ve toprabn en verimli iist tabakalan yok olmqtu. b ~ dozlarda n kullandan tanm ilaqlan, bitlulere de zarar verdi. Giibrenin ancak yuzde 20, yiizde 30'11 bugdayda, biiyuk bu boliimii slnai bitkilerde kullaruld ya da detejan sanayine kayd. 1963-1973 doneminde, bugday iiretiminde y o b n tanrna iligkin girdilerin ve bugday ekim alanrllln arunasma k q h k , verimlilik artrnad.s5 1980'e gelindignde, Tiirkiye'de yeterli miktarda gubre, ilaq ve tohumun, zama- Iqlcrme biiylilliis (Dekar) 52. Ulusan. A. 'Public Policy Toward Agriculture and Itr Redistributive implications', The PoliticalEconomy of Income Distributionin Turkey, s. 138, 146. Yogun Tar~mTeknolojisinin Etkisi* 196011arda,ABD Uluslararasr W n m a Orgiitii tarafindan, tanmda "yegil devrim" teknolojisi donemine girildigi agkland. Yuksek verimli tohumlann, belirli bir teknoloji paketiyle kullanrld~bndaolaganiistii verim aruglanna neden olacab ve bu teknolojinin toprak reformu geregini ortadan Mharak, tanmda gelir dabhmr adaletini gergeklegtirecegi savunuluyordu. Yeni teknoloji, bql~cabugday ve pirinqle ilgiliydi. Tiirkiye dahil birqok iilkede, 1965-1975 doneminde belirli bijlgelerde bu teknoloji uyguland. Yiiksek verimli tohumlann ancak beliuli oranlarda, sulama, giibre ve ilaqlama ile b q w L olabilecegi on go^liiyordu. Bu nedenle hukiimederin ithal girdileri desteklemesi ve sulama p r o j e l e ~ eh z vermesi istendi. Ama birqok iilkede, teknolojik pakedn ongordii@i oranlann tutturulama&@I, gird subvansiyonunun maliyetinin qok yuksek oldubnu ve ancak igletme sermayesi olan ya da ucuz kredi kaynaklanndan yararlanabilen biiyiik qifiqile~bu teknolojiyi kulldabildigini belirten arqtirmacdar, 10 $Irk uygulama sonuqlanru degerlendirdikten sonra, bu teknolojinin tanmsal gelir dablun~rudaha da b o z d u b ve onemli iiretim arglanna neden olmadgl sonucuna ulqular.54 Tablo 6. Bugday Ureticilerinin Dsteklerne Politikasmdan Y a m l a m a OranIan (1969) 51. Kazgan. G.. Tar~mve Gelme, lrtanbul Onivenitesi iktisat FakOltesiYaylnl, Istanbol, 1977, s. 508. Destekleme politikalanrun etluleri aq~srndan 1960-1985 donemi iqin aralmnda Tiirkiye'nin de bulundugu 18 azgeligmig iilkeyi araguran Diinya Bankasr uzmanlanrun bulgulanna gore, bu iilkelerdeki sanayi komma politikalannrn yiiksekliginin, dogrudan ve dolaylr etkisi, iq ricaret hadlerini yiizde 30 oranlnda tanm aleyhine bozulmasr oldu. Dolay11 olumsuz etki yani "eksi koruma" aqrsrndan Tiirkiye birinci iilke konumundadr. Bu qahgmaya gore de tarrmsal destekleme politikalanndan en biiylik olqiide biiyiik qiftqiler yararlanrrken, geri kalan lursal hanehalklan gerqek bir gelir kaybrna ugradr ve tanmdan, tanm drgrna biiyuk bir gelir aktanmr oldu. Oysa, geligmig iilkelerdeki tanmsal destekleme politikalanyla tanma gelir aktanlmrgu.53 iqlerme (%) Dsteklcme Politikas~ndanYamlananlar (%) 1-10 20,2 Kaylpta 11-25 38,7 Kayl~ta Kay& Mann, Charles, K T h e Effects of Governrnenr Policy on Income Distribution: A Case Study of Whear Production in Tutkey Sice World War II* nc Political Economy of Income Dihbvtian in Turkr?; der. 53. Schiff, M.; Valdes. A,. 'The Plundering of Agriculture in Developing Countries', Finance Development and Mart, 1995, s. 44-45. 54. Bkz. Keith, G.. m e PoliticalEconomy of Agrarian Change, 1979. 55.30 Kas~m-1Araiik 1978'de. 'Bugday ve Pamuk Oretiminde Teknoloji Sorunu' OstOne Ankara'da yap~ianbir toplant~da sunuian garO#ler. bzetleneng6~flerisu uzmanlar ikri s~irmristijr:AO Ziraat Fakbltesi'nden Prof. Dr. Orman Torun, DPTden Orhan Sayg~deger. Planlama Genel MOdurlOgO'nden Nurettin Ay ve Yusuf ErgOn. labilecegi inana hep giiglii olmuytur. 1950'lerde traktorle~menin,1960'larda yo& tanm girdilerinin kullan~lmaslnln,beklenen verim syramaslna ya da ihracat patlamas~nayo1 agmamaslnln igsel nedenlerinden biri kummsal diizenlemelerin yapdmamas~,bir diger neden ise, k u l l d a n yeni teknolojik girdilerin d~gabaglml~l~brun getirdigi sorunlardr, Ithal girdilerin siirekliligi ve Turkiye tanmsal kogullanna uygunlu& saglanamam~g,dolayls~yla pahah ithal gird subvansiyonlan, enflasyona yo1 agan etmenlerden biri dummuna gelmigtir. Ote yandan desteklerne fiyatlan ve al~mlarln~n etlusi, tanmsal gelir dagll~m~m daha da bozucu yonde olmqtur. 68. Byerlee, 0.. 'The Political Economy of Third World Food Imports: The Care of Wheat', The Political fconomy of Development and Underdevelopment, McGraw-Hill, 1992, 5. 306. YAPISAL DEGIZME Gulten Kazgan I Tanmdan kentlere biiyiik bir goq olmaslna kaqdlk, guniimiizde Tiirkiye niihunun hili yanslna yalunlmn tanmda olmas~,t a r n sektoriinde koklii bir yaplsal donugiimiin geqeklegtirilemediginin gostergesidir. Geligmig iilkelerde n i i h u n sadece ylizde 5 ile yuzde 10'u aranndaki bir boliimiiniin tanmla ugragmasrna ragmen, bu niifus hem kenrleri doyurabilmekte, hem de onemli rniktarda ihncat yapabilmektedir. Ornekin, diinya bugday iiretiminin 2/3'iinii ve bugday i h r a c a ~ n ~yiizde n 95'ini geligmig iilkeler saglamaktadr.68 Tiirkiye'nin ve diger azgeligmig iilkelerin bugday ihracau patlamas~ndanmedet urnmasi gergekgi olmadl$ gibi, ucuz bugday ve diger tar~msaliiriin ithalau karglslnda, tanm iireticilennin ayakta kalabilmesi de zordur. 1990'lara gelindiginde, " kaknma" kavram~gibi, tanm sektijriiniin de neredeyse unutulmas~,bir rastlanu olmasa gerek. i i i f Tiirkiye Cumhuriyeti'nin kumlug siirecinde ve kumlugu izleyen ylllarda oldugu gibi 1980'li ylllan kadar da, tanm, qegitli bigimlerde yaplsal degigim ve doniigiime tanlk olmugtur. Bunda, bir yandan Kurtulug Savagl'nln yaratub gogler (miibadele), hiikiimetlerin hazine ~ n z i s dagltmas~, i kentlepenin yamtug1 q gqler, h1z11niifus aroyl, daha once ekime elverigli olmavan topraklann yeni ya~nmlarlakullan~maaqlmas~,merdann tarla arazisine doniigtiiriilmesi, traktor kullanlm~n~n yaydmas~,ara girdi kullan~m~~lln yay~lmas~ gibi karmqtk sosyoekonomik siiregler etkili olmugtur. Bir yandan da iktidardalu hiikiimetlerin tanm iiretimini tegvik etmek ve tanm piyasalannl diizenlemek igin yaram$ yeni orgiitler ve kummlar ile iiriinlere ve girdilere u y y l a h g ~fiyat destekleri devreye girmigtir. oyle ki, 1930'lu ylUardan itibaren baglaulan bu siireg, ister liberal ister orta-sol hiikiimetler iktidarda olsun, 1980'li ylllara kadar kesintisiz giunigtir. 1930'lu y~llardaToprak Mahsulleri Ofisi'nin, Tanm Kredi ve Tanm Saug Koopentifleri'nin kurulmas~ndan1940'11y~llardaZirai Donaum Kurumu'nun devreye sokulmas~nave CiFtqiyi Toprakland~rmaKanunu'nun yiiriirliige girmesine kadar; ya da 1950'li ylllarda tarrmsal destekleme politikaslnln yayglnlagtlnlmas~ndan1960'h pllann sonundan itibaren (Ye$ Devrim'i Tiirkiye'ye aktaracak bigimde) yaygln kunyasal giibre kullammlm destekleyen ya da traktor kullammlm yaygnlaguran politikalara kadar; 1970'li y~llardatanmda destekleme politikaslnln iyice yayglnlagunlmaslna kadar, yeni kummlqmdar ve politikalar giindemden hig d@memigtir. Tanmda yaplsal doniigiim ve geligme, dogal olarak, aym zamanda ekonomideki luzl~sayllabilecek yap~saldoniigiim ve geligmeden piyasa kogullan yoluyla etkilenmigrir. Sanayiley me-kentlegme siireci ve gegitli hizmetlerdeki geligme, ihracaun arunasl bu arada saydabilir. 1950'den 1970'li ylllann son geyregine gelinceye dek, diinya ticaret hadlerinde tarlm iiriinleri aleyhine onemli bir olumsuz trendin ortaya g~krnamas~, hiikiimetlerin d ~ ticaret $ korumas~yoluyla tanma destek vermesine ve tanm piyasalanru diizenleyen kamu kummlann~ngirigimlerine rklendiginde, ig ticaret hadlerinde onemli bir olumsuz trendin ortaya glkrnas soz konusu olmamgtlr. Oya K m ProJ D*. Bogado ~niversitesiEkonomi Biiliimii Nihayet, her donemde tanmda geli~meve yaplsal doniigiimiin temel yarn olan altyapuun olugtun~lmas~da giindemden hig diigmemigtir. Koy yollan ve anayollann yaplml, koy elekuiklendirilmesi, sulama iqin barajlu ve su kanallanrun yaplm bunun fiziksel temelini olugtururken; koylere okul gotiiriilmesi, tanm tekniiyenleri ve miihendislerinin yetigtirilmesi, kurslarla iireticilerin egitilmesi vb. altyapln~ninsani ternelini olugturmugtur. Demokrasinin yerlegme siirecinde tanm sorunlanrun goziimiiniin kolaylap$n~ aynca vurgulamak gerekir.