KUZEYBATI ANADOLU`DA (TÜRKİYE) HAVA TİPLERİ WEATHER
Transkript
KUZEYBATI ANADOLU`DA (TÜRKİYE) HAVA TİPLERİ WEATHER
Çanakkale Araútõrmalarõ Türk Yõllõ÷õ (Bahar-Güz 2008, s.103-132) KUZEYBATI ANADOLU’DA (TÜRKøYE) HAVA TøPLERø WEATHER TYPES IN THE NORTHWEST ANATOLIAN (TURKEY) Telat KOÇ Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi ÖZET Bu araútõrmada, Kuzeybatõ Anadolu’da (Türkiye) 1988-1995 döneminde gözlenen hava tipleri belirlendi. Hava Tiplerinin belirlenmesinde dünyanõn de÷iúik sahalarõnda kullanõlan yöntemler araútõrma sahasõnõn özelliklerine göre geliútirildi. Araútõrma sahasõnõn konum özellikleri nedeniyle çok farklõ hava tipinin etkili oldu÷u gözlenmiútir. Kuzeybatõ Anadolu’da hava tiplerinin belirlenmesi çalõúmalarõ sinoptik haritalar (00.00 GMT), hava olaylarõ ve iklim elemanlarõnõn birlikte yorumlanmasõyla gerçekleútirildi. Kuzeybatõ Anadolu’da yedi genetik sisteme ba÷lõ oluúan on üç farklõ hava tipi belirlenmiútir. Basõnç sistemleri ve cephelerin de÷iúik kesimleri farklõ hava tiplerinin oluúmasõna neden olmaktadõr. Belirlenen hava tipleri üç grup halinde ifade edilebilir; Yõllõk: Orta Enlem Depresyonu Cepheleri, Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi, Orta Enlem Depresyonu Güneyi, Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ, Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi; So÷uk dönem: Azor ve Sibirya Yüksekleri, Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ, Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ, Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi ve Sõcak dönem: Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ, Basra Alça÷õ ile Oluk. Kuzeybatõ Anadolu’da belirlenen hava tipleri iklim özelliklerinin oluúum úartlarõnõ açõklayabilir niteliktedir. Bu yöntemin Türkiye’nin de÷iúik sahalarõna uygulanarak geçerlili÷i sorgulanmalõdõr. Yeterli veriye ulaúõlabilmesi durumunda daha uzun dönemler çalõúõlmasõ gerekmektedir. Anahtar kelimeler: Türkiye, Kuzeybatõ Anadolu, øklim Elemanlarõ, Sinoptik Klimatoloji, Hava Tipi. 103 SUMMARY Weather types that were observed in the North-west Anatolian sub-region of Turkey during the period 1988-1995 were examined in the study. Method of determination for weather types in the research area was developed based on different methods of weather types that were used for the various regions of the world. Determination of weather types in the Northwest Anatolia was carried out by interpretations of the synoptic maps (00:00 GMT), atmospheric events and climatic elements. Thirteen weather types that are occurred depending on seven genetic systems were determined for the study area. Different parts of the pressure systems and weather fronts together led to occurring of various weather types. Determined weather types are divided into three groups: a) Annual: front of the mid-latitude depressions; north of the mid-latitude depressions; south of the mid-latitude depressions; middle of the Azores high; north of the Azores high; south of the Azores high. b) Cold period: the Azores high/the Siberian high; middle of the Siberian high; west of the Siberian high; south of the Siberian high. c) Warm period: the Azores high/the Basra low, and the Basra low. Weather types that were determined for the North-west Anatolia has a great ability to explain occurrence of the climatic features and conditions. However, validity of such an approach should be questioned by applying it to different regions of Turkey. If the sufficient data can be reached, it should also be studied for longer periods. Key words: Turkey, North-west Anatolia, Climate Elements, Synoptic Climatology, Weather Type. 1. Giriú Do÷al ortamda úekillenen olaylar çok çeúitli de÷iúkenden etkilenmektedir. Özellikle hava olaylarõnõ ve buna ba÷lõ olarak da iklim özelliklerini úekillendiren etkenler çok çeúitlidir. øklim özelliklerini úekillendiren en önemli etkenlerden biri de sinoptik özelliklerdir. Sinoptik özelliklerin tek tek tanõmlanmasõ yerine oluúturduklarõ hava tipleriyle tanõmlanmasõ kullanõlan yaklaúõmlardan biridir. Bu araútõrmada Anadolu yarõmadasõnõn kuzeybatõsõnda iklim özelliklerini úekillendiren úartlarõn açõklanabilmesi için hava tiplerinin belirlenmesi amaçlanmõútõr. Bu amaca ulaúabilmek için, araútõrma sahasõnõn özelliklerini en iyi yansõtacak hava tiplerinin belirlenmesi yöntemi oluúturulmuú ve özellikleri açõklanmõútõr. Türkiye orta kuúa÷õn güneyinde, tropikal kuúak ile orta kuúak úartlarõnõn yõl içinde de÷iúik oranlarda etkili oldu÷u bir konumdadõr (36q-42q kuzey paralelleri ve 26q-45q do÷u meridyenleri arasõnda, ùekil 1). Türkiye’nin bu konumu ve topografik özellikleri farklõ kesimlerinde farklõ hava tiplerinin etkili olmasõna neden olmaktadõr. Araútõrma alanõ Anadolu Yarõmadasõ’nõn 104 kuzeybatõsõnda (40q-41q kuzey paralelleri ve 26q-31q do÷u meridyenleri arasõnda) bulunmaktadõr (ùekil 1). Bu nedenle araútõrma alanõ Kuzeybatõ Anadolu olarak tanõmlanmõútõr. Tanõmlanan araútõrma alanõ Marmara ve Ege Denizi arasõnda, Çanakkale Bo÷azõnõn (Dardanel) do÷usunda bulunmaktadõr. Araútõrma alanõnda Balõkesir, Çanakkale ve Bursa illeri yer almaktadõr. Türkiye’de matematiksel konum özellikleri nedeniyle sõcak (yaz; haziran-a÷ustos) ve so÷uk (kõú; aralõk-úubat) dönemler ile bu dönemler arasõnda geçiú úartlarõ (ilkbahar; mart-mayõs ile sonbahar; eylül-kasõm) yaúanmaktadõr. Türkiye’de do÷al mevsimler ülkenin de÷iúik bölgelerinde farklõ uzunluk ve özellikte yaúanmaktadõr (Koç 1999). Bu dönemlerden sõcak ve so÷uk dönemler sinoptik úartlar bakõmõndan tipik özellikler gösterirken, geçiú dönemleri sinoptik úartlar bakõmõndan da geçiú özellikleri göstermektedir (ùekil 2). Araútõrma alanõ sõcak dönemde øzlanda Alçak Basõncõ, Azor Yüksek Basõncõ ve Basra Alçak Basõncõ etkisinde kalmaktadõr (Agee 1991, Davies vd. 1997, Jacobeit 1987, La Fontaine vd. 1990, Prezerakos 1985, Pettersen 1969a-b, Radionovic 1987 ve Saaroni vd. 1996). Sõcak dönemde etkili olan øzlanda Alçak Basõnç sistemlerinin etki oranõ azdõr ve araútõrma alanõnõn kuzeyinden geçmektedir (Serreze vd. 1997). Azor Yüksek Basõncõ, øzlanda Alçak Basõncõ, Akdeniz Alçak Basõncõ ve Sibirya Yüksek Basõncõ so÷uk dönemde etkili olan basõnç sistemleridir (Davies vd 1997, ùekil 2). Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri, özellikleri ve etki oranlarõyla bu sahanõn iklim özelliklerini úekillendiren temel etkenlerdir. Bununla birlikte Türkiye’de yapõlan iklim de÷erlendirmelerinin pek ço÷unda hava tipleri dikkate alõnmamaktadõr. Klimatoloji istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõndan (sõcaklõk, basõnç ve rüzgar gibi) yararlanarak iklim özelliklerinin belirlenmesi uygulanan fakat eksik bir yöntemdir. Herhangi bir sahada iklim özelliklerinin belirlenmesinde hava tipleri, iklim özelliklerinin oluúum úartlarõnõ açõklamasõ nedeniyle dikkate alõnmasõ gereken esas özelliktir. Türkiye ve araútõrma alanõ matematiksel konumuna ba÷lõ olarak özel sinoptik úartlardan etkilenmektedir. Bu durum halen dünyanõn de÷iúik sahalarõnda uygulanan hava tipi belirleme yöntemlerinin araútõrma sahasõnda uygulanamamasõna neden olmaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’nun hava tipi özelliklerinin belirlenmesi konusundaki ilk çalõúmalar Koç (2001) tarafõndan gerçekleútirilerek yayõnlanmõútõr. Bununla birlikte hava tiplerinin özelliklerinin tanõmlanmasõ ve karúõlaútõrõlmasõnõn 105 yapõlabilmesi için Koç (2001) tarafõndan gerçekleútirilen çalõúma temel alõnarak hava tipi özelliklerinin sayõsal olarak tanõmlanmasõ çabasõ içine girilmesi ihtiyacõ hissedilmiútir. ùekil 1. Araútõrma alanõnõn Türkiye’deki co÷rafi konumu Türkiye iklimini úekillendiren hava tiplerinin yeterince bilinmemesi bir eksikliktir. Belirlenen bu eksikli÷in giderilmesi amacõyla Türkiye için kullanõlabilecek bir hava tipi modeli oluúturularak Kuzeybatõ Anadolu’da uygulanmõútõr. Böylece Türkiye’nin de÷iúik sahalarõnda gerçekleútirilecek iklim çalõúmalarõnda kullanõlabilecek güvenilir bir hava tipi modeli geliútirilmiú olacaktõr. Bu da Türkiye iklim özelliklerinin anlaúõlmasõnda önemli görülen bir eksikli÷in giderilmesine katkõda bulunacaktõr. 2. Veri ve yöntem Belirlenebilen kaynaklar, hava tipi çalõúmalarõnõn çok de÷iúik yöntemlerle yapõldõ÷õnõ göstermektedir. Barry ve Perry (1973), Barry ve Chorly (1992) tarafõndan sinoptik klimatolojinin esaslarõ özetlenmiútir. Di÷er taraftan Yarnal (1993) tarafõndan ise hava tipi belirleme yöntemleri üzerinde ayrõntõlõ bir úekilde durulmuútur. Sõralanan bu kaynaklardaki hava tipi belirleme yöntemleri daha çok Amerika, Batõ ve Orta Avrupa için uygulanmõú çalõúmalardõr. Türkiye’nin matematiksel konumu yanõnda, Do÷u Akdeniz’deki özel konum özellikleri, etkili olan sinoptik úartlarõ ve hava tiplerini de farklõlaútõrmaktadõr. Bu nedenle gerçekleútirilmiú hava tipi 106 çalõúmalarõndan hareketle Türkiye’nin özel sinoptik úartlarõ dikkate alõnarak hava tipleri belirlenmiútir. øzlanda Alçak Basõncõ Sõcak dönem Araútõrma alanõ TÜRKøYE Azor Yüksek Basõncõ Basra Alçak Basõncõ So÷uk dönem øzlanda Alçak Basõncõ Sibirya Yüksek Basõncõ Azor Yüksek Basõncõ Araútõrma alanõ TÜRKøYE Akdeniz Alçak Basõncõ ùekil 2. Sõcak ve so÷uk dönemde Türkiye’yi etkileyen basõnç merkezlerinin úematik gösterimi Türkiye ve yakõn çevresiyle ilgili olarak de÷iúik hava tipi belirleme çalõúmalarõna ulaúõlmõútõr. Bu çalõúmalar: a) Basõnç sistemlerini esas alanlar (Akyol 1945, Ardel, Kurter ve Dönmez 1969, Niúancõ 1975, Türkeú 1985, Erol 1999, Koç 2001), b) Hava akõmlarõ, yönleri ve kütlelerini esas alanlar (Meteorological Office 1962 ve 1963, Erinç ve Sungur 1964, Kurter 1971, Koç 1989, 1992 ve 1993), c) øklim elemanlarõnõ esas alanlar (Niúancõ 1989, Bala 1993, Molvalõ 1999, Erlat 2003) olmak üzere üç grupta toplanabilir. 107 Sunulan araútõrma Koç (2001) tarafõndan gerçekleútirilen çalõúmanõn sayõsal analiz boyutunun geliútirilmesi amaçlõ olarak gerçekleútirilmiútir. Bu amaçla öncelikli olarak belirlenen hava tipleri tekrar gözden geçirildikten sonra hava tiplerinin özelliklerinin sayõsal yöntemler ile belirlenmesi ve tanõmlanmasõ çalõúmalarõ tamamlanmõútõr. Hava tipi belirleme yöntemleri Yarnal (1993) tarafõndan sekiz grupta toplanmõútõr. Sunulan hava tipi belirleme yöntemi; Yarnal (1993) tarafõndan belirtilen gruplardan “Elle Hava Tipi Belirleme” yöntemine (manuel), esas alõnan atmosfer elemanlarõna göre ise basõnç sistemlerine göre belirlenen hava tipleri grubuna girmektedir. Yarnal (1993) da Lamb, Muller, Grosswetterlagen, The Cyclone Model ile Yarnal ve Leathers olarak sõralanan yöntemler ile Türkeú (1985) tarafõndan uygulanan yöntem hazõrlanan bu çalõúmanõn altyapõsõnõ oluúturmuútur. Hava tiplerinin belirlenmesi sõrasõnda; basõnç sistemleri (yatay ve dikey hava hareketlerini etkilemesi nedeniyle), yüksek atmosfer hareketleri (500 hPa, yer seviyesinde yaúanan hava olaylarõnõ yönlendirmesi nedeniyle), hava kütleleri (iklim özelliklerini úekillendiren temel etkenlerden birisi olmasõ nedeniyle) ve co÷rafi ortam özellikleri (etkili olan hava tipinin özelliklerini yatay ve dikey do÷rultuda farklõlaútõrmasõ nedeniyle) dikkate alõnmõútõr. Uygulanan hava tipi belirleme yöntemi dört kabulden hareket eder: 1) Her basõnç sisteminin farklõ kesimlerinde hõzõ ve do÷rultusu bakõmõndan hava hareketleri farklõlaúõr, 2) Basõnç sistemlerinin de÷iúik kesimlerinde farklõ hava kütleleri etkili olur, 3) Yüksek atmosfer özellikleri hava tipine özellik kazandõrmaktadõr 4) Hava tiplerinin özelliklerinin belirlenmesinde meteoroloji istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõ kullanõlabilir. Araútõrma sahasõnda etkili olan Polar Cepheye ba÷lõ øzlanda Alçak basõncõ oluúumlu gezici depresyonlar ile Akdeniz Cephesine ba÷lõ gezici depresyonlar birlikte de÷erlendirilerek Orta Enlem Depresyonlarõ olarak tanõmlanmõútõr (ùekil 3). Hava tiplerinin belirlenmesi sõrasõnda kullanõlan veriler; Türkiye haritalarõ, sinoptik haritalar ve meteoroloji istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõ olmak üzere üç grupta toplanabilir. Hava tipi belirlenmesinde kullanõlan haritalar; yer ve 500 hPa 0000 GMT sinoptik kartlarõ ile günlük Türkiye 108 sõcaklõk ve hava olaylarõ haritalarõdõr. Sinoptik haritalarõn de÷erlendirilmesinden ise etkili olan hava kütleleri belirlenmiútir. Hava kütlelerinin tanõmlanmasõnda østanbul ve øzmir’de ait standart atmosfer seviyeleri gözlemlerinden de yararlanõlmõútõr. Belirlenen hava tiplerinin özelliklerinin açõklanmasõnda ise sõcaklõk, basõnç, rüzgar hõzõ, mutlak nemlilik, oransal nemlilik, bulutluluk miktarõ ve ya÷õú verileri kullanõlmõútõr. Türkiye için geliútirilen ve Kuzeybatõ Anadolu’da uygulanan yöntemin uygulanmasõ sõrasõnda Bursa, Bandõrma, Balõkesir, Çanakkale ve Ayvalõk meteoroloji istasyonlarõnõn verileri kullanõlmõútõr. Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tiplerinin belirlenmesi çalõúmasõ 1988-1995 yõllarõ arasõndaki 2920 gün için gerçekleútirilmiútir (ùekil 4). Hava tipi tanõmlanmasõ sonucunda belirlenen hava tipi özellikleri hava tipleri arasõnda karúõlaútõrmalõ olarak ifade edilmiútir. Hava tiplerinin karúõlaútõrõlmasõ, her hava tipinin özelli÷inin bütün hava tipleri özelliklerinden belirlenen çeyreklere (quarter) göre de÷erlendirmesiyle gerçekleútirilmiútir. De÷erlendirmeye esas olan çeyreklerin (quarter) belirlenmesi sõrasõnda hava tiplerinin sõcaklõk, basõnç rüzgar hõzõ gibi de÷erlendirilen her özelli÷inin gözlenen de÷erlerinin oluúturdu÷u veri aralõ÷õ dikkate alõnarak 0.25’lik, 0.50’lik ve 0.75’lik (excel programõnda yüzde birlik fonksiyonu ile) dört çeyre÷in sõnõrlarõ belirlendi. Belirlenen çeyrekler; Normal: Alt çeyrek ile üst çeyrek arasõ (0.25<x<0.75, alt ve üst çeyrekler dahil de÷il), Normalin üstü: Üst çeyrek ve üstü (0.75d x), Normalin altõ: Alt çeyrek ve altõ olarak (xd0.25) tanõmlanmõútõr. Hava tiplerinin özelliklerinin karúõlaútõrmalõ olarak takip edilebilmesi için sonuçlar úekiller ile gösterilmiútir (ùekil 8). Hava tiplerinin ya÷õú özellikleri de÷erlendirilirken; Ya÷õú olasõlõ÷õ (günlük, %), Ya÷õú yo÷unlu÷u (mm/gün), Normal ya÷õú oranõ (d10.0 mm/gün), Orta úiddette ya÷õú oranõ (10< ve d25 mm/gün), Hafif sa÷anak oranõ (25< ve d50 mm/gün), ùiddetli sa÷anak oranõ (50< ve d100 mm/gün), Çok úiddetli sa÷anak oranõ (100< mm/gün) dikkate alõnmõútõr. 109 Orta Enlem Depresyonu 2 1 2 2 1 1 3 3 5 Azor Yüksek Basõncõ 4 6 9 Sibirya Yüksek Basõncõ 8 10 9 Sibirya Yüksek 5 7 Basõncõ 9 8 4 Azor Yüksek Basõncõ 7 10 6 5 4 4 Azor Yüksek Basõncõ 6 Oluk 13 500 hPa 5 6 11 12 12 Basra Alçak Basõncõ ùekil 3. De÷iúik dönemlerde Türkiye’yi etkileyen basõnç sistemlerinin farklõ kesimlerinde hava tipleri Türkiye için geliútirilen ve Kuzeybatõ Anadolu için uygulanan hava tipi belirleme yönteminin özellikleri altõ madde halinde sõralanabilir; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 110 Türkiye çevresinde etkili olan basõnç sistemlerinden yararlanõr, Her basõnç sisteminin farklõ kesiminde farklõ hava tipinin geliúebilece÷ini dikkate alõr, Birden fazla basõnç sisteminin etkili olmasõyla da özel hava tiplerinin úekillenebilece÷ini dikkate alõr, Yüksek atmosfer (500 hPa) úartlarõyla iliúki kurar, Yer seviyesinde ölçülen iklim elemanlarõnõ dikkate alarak belirlenen hava tipinin özelliklerinin açõklanabilmesini sa÷lar, Sõralanan özellikler ile do÷al ve sosyal olaylarõn açõklanmasõnda ve planlanmasõnda kullanõlmasõ mümkün olur. 3. Analiz sonuçlarõ Kuzeybatõ Anadolu’da on üç farklõ hava tipi belirlenmiútir (ùekil 3, Çizelge 1). Belirlenen hava tiplerinin hepsi bütün yõl etkili olmamaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri yõl içindeki süreklili÷ine göre üçe ayrõlõr (ùekil 4-5): 1) Yõllõk; Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C), Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K), Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OEDG), Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O), Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G). 2) So÷uk dönem; Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY), Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O), Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) ve Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G). 3) Sõcak dönem; Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ (AY/BA), Basra Alça÷õ (BA) ve Oluk (OL). Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tiplerindeki mevsimsellik co÷rafi konumunun sonucudur. Daha önceki bölümlerde açõklandõ÷õ gibi Türkiye’nin orta kuúak ile subtropikal kuúak arasõnda bulunmasõ etkili olan hava tiplerinde de mevsimselli÷e neden olmaktadõr. Buna ba÷lõ olarak bazõ hava tipleri bütün yõl etkili olurken bir kõsmõ yalnõz so÷uk (aralõk, ocak, úubat), bir kõsmõ da sõcak (haziran, temmuz ve a÷ustos) dönemde etkili olmaktadõr (ùekil 4-5). Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C) Orta Enlem Depresyon Cephesi hava tipi bütün yõl gözlenmektedir ve %25.4 oran ile en etkili hava tipidir (Çizelge 1, ùekil 4, 5, 6). Gözlem döneminde OED-C hava tipinin etki oranõnda önemli bir de÷iúme olmamõútõr (ùekil 7). Orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn cephelerinde geliúir (ùekil 2, 3). Yüksek atmosferde güneybatõlõ hava akõmlarõ ve oluklar ile ba÷lantõlõdõr (Çizelge 2). Bu hava tipinde sõcak ve so÷uk karakterde hava kütlelerinin etkisi birlikte yaúanmaktadõr (Çizelge 3). OED-C hava tipinde cephe úartlarõnõn yaúanmasõna ve yüksek atmosfer özelliklerine ba÷lõ olarak kararsõzlõk oluúur. Buna ba÷lõ olarak dikey hava hareketleri belirginleúir. Basõnç normal, basõnç farkõ fazladõr (ùekil 8). Rüzgar normal hõzda ve kuzey sektörü egemen olmak üzere de÷iúik yönlerden gözlenir. Sõcaklõk (13.4 qC) normal, sõcaklõk farkõ (8.2 qC) azdõr. Normal mutlak nemlilik (12.6 g/m3), fazla oransal nemlilik (%77.1) ve normalin üzerinde bulutluluk (6.6/10) de÷erleri görülür. OED-C hava tipi çok fazla ya÷õúlõdõr. Ya÷mur ve sa÷anak 111 ya÷mur olaylarõ egemendir (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ (%48.6) ve yo÷unlu÷u (7.1 mm/gün) çok fazladõr. Normal ya÷õúlar a÷õrlõklõ olmakla birlikte sa÷anak ya÷õúlar da gözlenmektedir (ùekil 8). Orta enlem gezici depresyonlarõnõn cepheleri, cephe úartlarõnda beklenen de÷iúken ve çeúitli hava olaylarõnõn görüldü÷ü hava tipini oluúturmuútur. Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K) Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K) üçüncü etkili hava tipidir (ùekil 5). Orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn kuzeyinde geliúir (ùekil 2, 3, 4). Bu hava tipi de bütün yõl etkili olmaktadõr (ùekil 5, 6). OED-K hava tipi gözlem döneminde yalnõz 1990 yõlõnda %5.2 etki oranõna düúmüútür. Di÷er yõllarda %10 ve üzerindedir (ùekil 7). OED-K hava tipinin etkili oldu÷u dönemde yüksek atmosferde oluk ve alçak merkez etkilidir (Çizelge 2). Yer seviyesinde ise orta enlem depresyonunun kuzeyi etkili olmaktadõr. OED-K hava tipinde basõnç normal, basõnç farkõ normalin üstündedir (ùekil 8). Rüzgar hõzõ normal ve kuzey sektördendir. OED-K hava tipi so÷uk karakterli polar hava kütlelerinin etkisinde úekillenir (Çizelge 3). Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (10.9 qC) ve sõcaklõk farkõ normalin altõndadõr (6.9 qC). Bu hava tipi mutlak nemlili÷in az (11.0 g/m3) oransal nemlili÷in (%79.0) ve bulutlulu÷un çok fazla (7.1/10) olmasõyla dikkat çeker. Çok fazla hava olayõnõn gözlendi÷i OED-K hava tipinde ya÷mur baúta olmak üzere ya÷mur sa÷ana÷õ ve kar ya÷õúõ etkilidir (Çizelge 4). OED-K hava tipinin özellikleri mevsimlere göre de÷iúmektedir. Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u çok fazladõr. Normal ya÷õúlar a÷õrlõklõ olmak üzere orta úiddette ve sa÷anak ya÷õúlar gözlenir (ùekil 8). Araútõrma sahasõna kuzeyden sokulurken alttan õsõnma sonucu kararsõzlaúan so÷uk hava kütleleri (mP ve cP) sa÷anak ya÷õú oluúumunu hazõrlamaktadõr. 112 05/12/1990 Orta Enlem Depresyonu Cepheleri 13/06/1994 Orta Enlem Depresyonu Güneyi 21/03/1993 Azor Yükseð i Kuzeyi 12/01/1990 Azor Yükseð i/Sibirya Yükseði 23/02/1993 Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi 17/12/1991 Azor Yükseð i Ortasõ 30/08/1994 Azor Yükseð i Güneyi 10/12/1990 Sibirya Yükseð i Ortasõ ùekil 4. Hava Tiplerinin belirlendi÷i tipik günler 113 17/11/1992 06/11/1990 Sibirya Yükseð i Batõsõ Sibirya Yükseð i Güneyi 14/08/1995 16/07/1995 Basra Alçað õ Azor Yükseð i/Basra Alçað õ 01/08/1994 Oluk ùekil 4’ün devamõ Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G) Orta enlem depresyonlarõ güneyi (OED-G) hava tipi (%7.6), orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn sõcak sektöründe gözlenir (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde güneybatõlõ ve batõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde úekillenir (Çizelge 2). OED-G hava tipi araútõrma alanõnda bütün yõl etkili olmaktadõr (ùekil 5, 6). Bununla birlikte son yõllarda etki oranõnda düúme gözlenmektedir (ùekil 7). Bu hava tipinde Akdeniz (M) ve karasal tropikal (cT) hava kütleleri etkilidir (Çizelge 3). OED-G hava tipini oluúturan hava kütleleri (M ve cT) alttan so÷udu÷u için kararlõlaúma e÷ilimindedir. Bunun 114 yanõnda etkili olan hava kütlelerinin Akdeniz ve Ege Denizi üzerinden geçerek gelmeleri koúullu kararsõzlõk oluúumunu hazõrlar. OED-G hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normaldir (ùekil 8). OED-G hava tipinde kuzey sektörlü rüzgar egemen olmakla birlikte güney sektöründe de güçlenme gözlenir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (18.2 qC) ve sõcaklõk farkõ (11.4 qC) normaldir (ùekil 7). Di÷er iklim elemanlarõndan mutlak nem normal (15.4 g/m3), oransal nem az (%70.6) ve bulutluluk normal (4.7/10) özelikler göstermektedir (ùekil 8). Açõk hava úartlarõ dikkat çeken OED-G hava tipinde hava olaylarõndan ya÷mur oraj ve sis belirgindir (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u normaldir (ùekil 8). Düúen ya÷õúlar normal ya÷õú úeklindedir. 30 25.4 25 Yõllõk Etki oranõ (%) 20 So÷uk dönem 13.5 15 11.6 10 Sõcak dönem 10.4 9.7 8.7 7.6 5.4 5 2.3 0.4 0.5 1.8 1.4 0 OED-C OED-K OED-G AYB-O AYBK AYB-G AY/SY SYB-O SYB-B SYB-G AY/BA BA OL ùekil 5. Kuzeybatõ Anadolu’da yõllõk, sõcak ve so÷uk dönemlerde hava tiplerinin etki oranlarõ Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O) Azor Yüksek Basõncõ ve ona ba÷lõ olarak geliúen hava tipleri bütün yõl etkili olmaktadõr (ùekil 5, 6). Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O) hava tipi (%10.4) Azor Yüksek Basõncõnõn orta kesiminde geliúir (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde batõlõ ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde úekillenir (Çizelge 2). Yüksek basõnç sisteminin dikey hareket özelliklerine ba÷lõ olarak alçalõcõ hava hareketi belirgindir. AYB-O hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir de÷iúme olmamaktadõr (ùekil 7). Akdeniz ve denizel polar hava kütlelerinin egemenli÷i vardõr (Çizelge 3). Basõncõn ve basõnç farkõnõn normal oldu÷u bu hava tipinde rüzgar hõzõ çok azdõr. Rüzgar kuzey sektörü baúta olmak üzere de÷iúik yönlerden esmektedir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk normal (15.6 qC), sõcaklõk farkõ normalin üzerindedir (12.6 qC). AYB-O hava tipinde sõcaklõk farkõnõn fazlalõ÷õ, 115 yüksek basõnç sistemine ba÷lõ olarak geceleri gözlenen açõk hava úartlarõyla ilgilidir. Mutlak (13.6 g/m3) ve oransal nem (%72.0) de÷erlerinin normal oldu÷u hava tipinde bulutluluk miktarõnda azdõr (3.2/10). Ya÷õú olasõlõ÷õ az olan bu hava tipinde sis olayõ daha etkilidir (Çizelge 4). AYB-O hava tipinde õúõma sisleri oluúmaktadõr. Ya÷õú yo÷unlu÷u normal olan AYB-O hava tipinde gerçekleúen ya÷õúlarõn tamamõna yakõnõ normal ya÷õútõr (ùekil 8). Çizelge 1. Kuzeybatõ Anadolu’da genetik sistemler ve hava tipleri Genetik Sistemler I. Orta Enlem Depresyonlarõ (OED) II. Azor Yüksek Basõncõ (AYB) III. Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY). Hava Tipleri 1. Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C) 2. Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K) 3. Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G) 4. Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O) 5. Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) 6. Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G) 7. Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY) 8. Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O) IV. Sibirya Yüksek Basõncõ (SYB). 9. Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) 10. Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) V. Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ 11. Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ (AY/BA) (AY/BA). VI. Basra Alçak Basõncõ (BAB). 12. Basra Alça÷õ (BA) VII. Yüksek Oluk (YOL). 13. Oluk (OL) 116 % 40 38 OED-C 33 33 27 30 30 20 27 20 21 16 24.5 10 9 10 16 16 15 15 12 10 11.6 4 5 3 1 0 0 ù O M % 20 N M H T A E E K 25 7.6 3 5 M N 4 4 5 4 5 M H A E E K A 21 17 13 9 10 9 15 13 9 8 5 0 T AYB-O 15 8 7 7 ù % 20 12 13 10 O A OED-G 18 15 2 10.4 4 4 0 O % 6 ù M N M H T A E E K A AYB-K 4 4 3 2.3 4 3 3 2 1 0 0 ù M N M % 30 27 25 25 17 20 H T A E K A E 26 14 14 13.5 E 8 11 8 10 M N M H T A 23 13 13 12 10 K O ù % A E E K A SYB-O 0.8 0.9 0.8 0.8 0.8 0.8 0.4 0.4 9.7 0 T 0.6 10 0 20 1.0 19 0 H AYB-G A 15 0 M 5 AY/SY 3 N 0 E 15 10 5 M 25 10 0 O ù % 15 2 1 1 O 30 5 5 0.2 0 0 0 M N M 0 0 0 0 H T A E 0.0 0 O % 2.0 ù M N M 1.8 1.5 1.0 OED-K 19 14 15 15 20 20 3 2 % 32 1.2 H T SYB-B A E E K 6 0.8 0.8 3 0.4 0.5 0 0 0 0 0 ù M N M E SYB-G K H T A E E K A A 5.0 4.4 2.4 2.2 2.0 2 0.4 1 0 0.0 O ù % 5 4 1.2 0 O A O ù M N 0 0 0 0 0 M H T A E 1.4 0.4 E K A ùekil 6. Hava Tiplerinin aylõk da÷õlõúõ (%) 117 25 % % AY/BA 20 21 15 15 5 9 20 4 0 0 0 40 38 30 15 10 BA 40 10 1 0 0 0 12 8.7 0 0 0 O ù M N 1 8 4 0 0 0 E K A 0 0 O ù M N M H T A 10% E E K A OL M H T A E 8.5 8 5.6 6 4.6 4 1.3 2 1.8 0 0 0 0 0 0.4 O ù M N M 0.8 0 H T A E E K 0 A ùekil 6. Devam Çizelge 2. Hava Tiplerinin 500 hPa seviyesindeki özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmiútir. Orta Enlem Depresyonu Cepheleri Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi Orta Enlem Depresyonu Güneyi Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi Azor Yüksek Basõncõ Güneyi Azor ve Sibirya Yüksekleri Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ Basra Alça÷õ Oluk A 11 29 9 8 15 10 13 0 0 22 6 12 23 KB 7 4 7 27 54 25 22 0 6 13 22 10 4 B 11 5 23 24 7.4 14 17 18 33 10 25 29 4 GB 41 24 35 17 8.8 9.4 9.9 27 40 37 19 26 17 Y 0 0 0 2 0 2 5 0 0 2 2 1 0 Açõklamalar: A:Alçak merkez, KB:Kuzeybatõ, B:Batõ, GB:Güneybatõ, Y:Yüksek merkez, O:Oluk, S:Sõrt, KD:Kuzeydo÷u, K:Kuzey. 118 O 27 38 12 6 13 29 12 9 0 5 19 12 52 S KD K 2 0 0 0 0 0 10 1 0 14 1 1 2 0 0 5 5 1 17 5 1 46 0 0 20 0 0 12 0 0 5 1 1 9 1 0 0 0 0 Çizelge 3. Hava Tiplerinin Hava Kütlesi özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmiútir. mP cP Orta Enlem Depresyonu Cepheleri Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi Orta Enlem Depresyonu Güneyi Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi Azor Yüksek Basõncõ Güneyi Azor ve Sibirya Yüksekleri Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ Basra Alça÷õ Oluk mT cT M cP/M mP/M mP/cT M/cT 25 8 1 4 11 8 27 17 0 61 22 0 1 2 4 5 5 0 4 1 2 29 54 1 2 7 0 24 66 37 11 0 7 6 12 25 40 55 0 4 3 5 0 0 0 16 0 19 0 0 20 38 13 7 30 46 67 2 0 1 10 0 7 6 4 3 10 0 0 4 2 5 0 0 0 1 0 0 0 0 0 2 59 0 0 27 7 0 5 0 3 0 4 0 0 2 3 0 0 69 98 69 2 0 0 0 0 0 1 0 4 20 2 21 2 0 0 Açõklamalar: mP:Denizel kutupsal, cP: Karasal kutupsal, mT: Denizel tropikal, cT: Karasal tropikal, M: Akdeniz. X/X: Farklõ hava kütlelerinin birlikte etkisini gösterir Çizelge 4. Hava Tiplerinin hava olaylarõ özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmiútir. Orta Enlem Depresyonu Cepheleri Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi Orta Enlem Depresyonu Güneyi Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi Azor Yüksek Basõncõ Güneyi Azor ve Sibirya Yüksekleri Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ Basra Alça÷õ Oluk S 2 3 4 13 8 4 20 42 7 17 0 0 0 Ç 1 1 0 1 1 1 1 0 0 1 0 0 0 Y 21 26 6 1 3 5 6 6 13 22 1 0 2 K 4 4 0 0 3 4 3 0 0 2 0 0 0 K-Y 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 SY 21 13 7 1 6 2 2 0 5 4 1 1 12 T 0 0 0 0 1 1 0 0 0 2 0 0 0 O ù B 11 0 39 6 0 45 4 0 79 0 0 85 0 0 78 1 0 83 1 0 66 0 0 53 3 0 72 2 0 48 1 0 96 1 0 96 16 0 66 Açõklamalar: S:Sis, Ç:Çisenti, Y:Ya÷mur, K:Kar, K-Y:Karla karõúõk ya÷mur, SY:Sa÷anak ya÷mur, T:Tipi, O:Oraj, ù:ùimúek, B:Boú, hava olayõ yok 119 Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) Yõllõk etki oranõ %2.3 olan Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) hava tipi Azor Yüksek Basõncõnõn kuzeyinde geliúir (ùekil 3, 4). AYB-K hava tipi yüksek atmosferdeki kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde úekillenir (Çizelge 2). Azor Yüksek basõncõnõn saat yönündeki hareketine ba÷lõ olarak Denizel Polar (mP) hava kütlesi Avrupa ve Balkanlardan sokularak etkili olan hava kütlesidir (Çizelge 3, ùekil 4). Basõncõn fazla, basõnç farkõnõn normal oldu÷u bu hava tipinde kuzey sektörlü rüzgarlar egemen olmakla birlikte güney sektöründeki güçlenme dikkat çekicidir. Yüksek basõnç sisteminin özelli÷ine ba÷lõ olarak rüzgar hõzõ normalin altõndadõr. AYB-K hava tipinde sõcaklõk az (ortalama 10.7 qC) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.7 qC). Mutlak nemin az (10.6) oldu÷u AYB-K hava tipinde bulutluluk miktarõ (4.4/10) ve oransal nemlilik normaldir (%74.9). AYB-K hava tipinde AYBO hava tipine göre bulutlu÷un artõúõ dikkat çeker. Bu durum yüksek basõnç sisteminin ortasõnda yaúanan alçalõcõ hava hareketlerinin etkisinden uzaklaúma ve mP hava kütlelerinin ekvator yönündeki hareketleri sõrasõnda alttan õsõnmalarõ sonucu kararsõzlaúmalarõ ile ilgilidir. Buna ba÷lõ olarak AYB-K hava tipinde normal sõklõkta hava olaylarõ görülür. Hava olaylarõndan sis ve ya÷mur sa÷ana÷õ dikkat çeker (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ normal ve yo÷unlu÷u fazladõr. Düúen ya÷õúlarõn büyük bir kõsmõ normal ya÷õú olarak kaydedilmiútir (ùekil 8). Sõcak dönemde AYB-K hava tipinin etki oranõnda azalma olmaktadõr (ùekil 7). 120 % 35 32.6 30 25 25.4 20 15 10 5 0 29.9 OED-C 31.0 23.8 OED-K 20% 16.4 27.4 23.8 19.5 14.0 15 15.1 5.2 0 OED-G 7.9 13.7 11.0 5 % 10 9.9 10 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 12 12.6 10.4 11.6 9.0 9.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 % 15 11.0 8.2 8 5.5 6 6.6 7.6 10 14.0 AYB-O 12.9 11.0 10.4 9.3 8.2 10.1 11.5 6.0 3.6 4 5 2 0 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 5 % AYB-K 4.4 3.6 4 3.3 2 AYB-G 18.1 15 2.7 3 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 % 20 11.2 1.1 1 1.4 2.3 1.4 0.8 12.1 13.2 18.6 12.9 11.5 10 13.5 10.7 5 0 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 % 13.2 12.6 AY/SY 14 11.5 12 10.4 9.9 9.9 10 9.7 7.1 8 6 3.3 4 2 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 SYB-B 2% 1.9 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1.5% SYB-O 1.1 1.0 0.5 0.5 0.4 0 0 0 0 0 0.0 4% 1.4 1.4 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 SYB-G 3.3 3.3 3 2.5 2 1 0.5 0.5 0 0.3 0 1.4 1 0 0 0 0.3 0.3 0.5 0.8 0.3 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 ùekil 7. Hava Tiplerinin yõllõk etki oranlarõnõn de÷iúimi 121 10 % AY/BA 8.5 8 6 4 10 5.4 2.7 9.0 8.5 4.4 3.6 3.3 13.7 11.8 6.6 6.3 BA 15% 7.9 6.3 5.5 9.3 8.7 5.8 5 2 0 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 OL 3.5 % 3.0 3.3 2.5 2.5 2.0 1.8 1.5 1.0 0.3 0.5 1.9 2.2 1.6 1.9 0.5 0.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 ùekil 7. Devamõ Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G) Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G) hava tipi ikinci yüksek etki oranõna sahiptir (ùekil 5). Bu hava tipi bütün yõl etkili olmaktadõr (ùekil 6). Azor Yüksek Basõncõ güneyinde oluúur (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde oluk ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde úekillenir (Çizelge 2). Polar hava kütlelerinin etkisiyle birlikte tropikal ve Akdeniz hava kütlelerinin de etkisi hissedilir (Çizelge 3). AYB-G hava tipinde basõnç fazla, basõnç farkõ normaldir. Rüzgar hõzõ çok fazladõr ve bunda kuzey sektörünün belirgin etkisi vardõr. Bu hava tipinde, etkili olan basõnç sistemindeki yatay hava hareketleri nedeniyle, yerelde “Poyraz” olarak tanõmlanan kuzeydo÷u rüzgarõ oluúur (ùekil 4, 8). Bu hava tipinde sõcaklõk normal (13.7 qC), sõcaklõk farkõ azdõr (9.1 qC). Di÷er taraftan mutlak nemlilik (12.8 g/m3), ORANSAL nemlilik (%71.9) ile bulutluluk (4.1/10) de÷erleri normaldir. AYB-G hava tipinde hava olaylarõ ise azdõr ve bunlar içinde sis dikkat çeker (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u normal olarak belirlenmiútir. Belirlenen ya÷õúlarõn tamamõna yakõnõ normal ya÷õú úeklindedir (ùekil 8). AYB-G hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir de÷iúme yoktur (ùekil 7). Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY) Bundan sonra açõklanan dört hava tipi so÷uk dönemde gözlenmektedir (ùekil 4-5). Azor ile Sibirya Yükse÷i Hava (AY/SY) tipi yalnõz so÷uk 122 dönemde belirlenmesine ra÷men %9.7 etki oranõna sahiptir (ùekil 5). Azor ve Sibirya yüksek basõnçlarõnõn birlikte etkileri sonucu oluúur (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde kuzeybatõ ve batõlõ hava akõmlarõyla sõrt úartlarõnõn etkisinde úekillenir (Çizelge 2). Bu hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normalin üzerindedir. Rüzgar normal hõzdadõr ve yön olarak kuzey sektörünün egemenli÷i olmakla birlikte de÷iúik yönlerden esen rüzgar dikkat çeker. Karasal polar (cP) ve Akdeniz (M) en etkili olan hava kütleleridir (Çizelge 3). AY/SY hava tipinde sõcaklõk az (8.3 qC), sõcaklõk farkõ normaldir (9.5 qC). AY/SY hava tipinde mutlak nemlilik çok az (8.7 g/m3), oransal nem fazla (%76.6) ve bulutluluk normaldir (5.0/10). Hava olaylarõ normal yo÷unluktadõr fakat çok yüksek sis (%19.6) olasõlõ÷õ belirlenmiútir (Çizelge 4). AY/SY hava tipinde sis olayõ olasõlõ÷õnõn çok yüksek olmasõ; iki yüksek basõnç sisteminin birlikte etkili olmasõna ba÷lõ olarak õúõma sislerinin oluúmasõyla ilgilidir (ùekil 4). Bu hava tipinde ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u normal de÷erler arasõnda kalmaktadõr. AY/SY hava tipinde ya÷õúõn tamamõna yakõnõnõn normal ya÷õú niteli÷inde oldu÷u belirlenmiútir (ùekil 8). AY/SY hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir farklõlaúma belirlenmemiútir (ùekil 7). 3.5 3 2.8 2.7 1007 1007 Normal 1009 1010 1007 1006 1005 Normalin altõ 1003 1001 1000 2.3 2.2 2.1 2.4 2.2 2.2 2 2 1.8 1.5 3.4 3 2.9 3 2.5 2.5 Normalin altõ 2.2 1.9 2 1.5 BA OL AY/BA SYB-B SYB-G AY/SY SYB-O AYBK AYB-O AYB-G OED-K OED-G OED-C 2.7 2.4 30 25.5 23.6 25 20 23.4 18.2 15.6 15 13.7 13.4 10.9 13.5 10.8 10.7 10 8.8 8.3 5 BA OL AY/BA SYB-G SYB-B SYB-O AY/SY AYB-G AYBK OED-G AYB-O OED-K OL BA AY/BA SYB-B SYB-G AY/SY SYB-O AYB-G AYBK AYB-O OED-G OED-K OED-C OED-C 0 1 Normilin üstü 3.5 Normal 3.4 3.8 Normal 3.8 Normalin altõ 4 4 Normalin üstü BA OL AY/BA SYB-B SYB-G AY/SY SYB-O AYBK AYB-G AYB-O OED-K OED-G OED-C 4.5 Rüzgar hõzõ (m/s) 2.7 2.5 2.5 1 995 3.5 Basõnç farkõ (hPa) 1010 Sõcaklõk ( o C) Basõnç (hPa) 1011 Normalin üstü 1014 1013 3.3 Normal 1015 Normalin altõ 1014 1015 Normalin üstü 1020 ùekil 8. De÷iúik iklim elemanlarõna göre Hava Tiplerinin özellikleri 123 9.1 9.6 8.3 Normalin altõ 8.2 8 6.9 6 15.4 12.6 11 12.8 12 10.6 10.5 9.2 8.7 10 5 70.6 72 66.5 65.9 65 BA 6.4 5.4 5 4.7 5 4.9 4.4 4.4 4.1 4 3.2 3 2.1 60 OL AY/BA SYB-G SYB-B SYB-O AY/SY AYB-G AYBK AYB-O OED-G OED-K OED-C OL BA AY/BA SYB-B SYB-G SYB-O AY/SY AYB-G AYBK AYB-O 0 OED-G 50 OED-K 1 OED-C 55 BA 1.6 2 8 70 7.1 6.6 7 Normal Normilin altõ 0.1 OL BA AY/SY AYB-G 0 AYBK OL BA AY/BA SYB-B SYB-G AY/SY SYB-O AYB-G AYBK AYB-O OED-G OED-K OED-C 1 2.6 0 AYB-O 2.9 2.2 1.5 OED-G 5.5 2.4 2 AY/BA 15.4 2.6 SYB-G 17.6 3.2 2.6 3 OED-K 7.3 10 14.7 3.8 3.6 3.2 OED-C 15.5 Normal 20.4 12.5 Normalin altõ 17.4 20 4.3 4 SYB-B 30 5 SYB-O Normalin üstü 40 Ya÷õú yo÷unlu÷u (mm/day) 6 48.6 ùekil 8. Devamõ Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O) Yalnõz so÷uk dönemde belirlenen Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O) hava tipi %0.4 oranõnda etkilidir (ùekil 4, 5). Araútõrma alanõnda SYB-O hava tipi her yõl gözlenmemiútir (ùekil 7). Bu hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõnõn ortasõnda geliúir ve bu basõnç sisteminin Anadolu üzerinde etkili oldu÷u durumu ifade eder (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde sõrt ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõ altõnda úekillenir (Çizelge 2). SYB-O hava tipinde karasal 124 Normalin üstü 62.5 60 Ya÷õú olasõlõ÷õ (%) OL SYB-G SYB-B AY/SY SYB-O AYBK AYB-G AYB-O OED-K OED-C AY/BA Normalin üstü 73 71.9 70 6.6 Normal 75 6 7.1 7 Normalin altõ 75.3 74.9 Normalin üstü 76.6 8 Normalin altõ Normal 77.1 78.4 Bulutluluk (1/10) BA OL AY/BA SYB-B SYB-G AY/SY SYB-O AYBK AYB-G AYB-O OED-K OED-C OED-G 80 79 80 OED-G 0 85 Oransal nem (%) 13.6 15 4 50 Normalin üstü 10.6 10.6 9.5 21.4 21.1 19.4 20 Normal C) Ortalama sõcaklõk farkõ ( o 10.7 10 25 Normalin altõ 11.7 11.4 Normal 12 12.3 Buhar basõncõ (hPa) 12.6 Normalin üstü 14 polar (cP) ve Akdeniz (M) hava kütleleri etkilidir (Çizelge 3). Basõncõn normalin altõnda oldu÷u SYB-O hava tipinde basõnç farkõ normaldir. Basõncõn normalin altõnda olmasõ ise Sibirya Yüksek Basõnç sisteminin etkilerinin araútõrma sahasõnda azaldõ÷õnõ gösterir. Di÷er taraftan SYB-O hava tipinde rüzgar hõzõ çok düúük ve güney sektörlü rüzgarlar dikkat çekicidir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (10.8 qC) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.6 qC). Mutlak nem az (10.5 g/m3), oransal nemlilik (%80.0) fazla ve bulutluluk miktarõ normaldir (4.9/10). Hava olaylarõ fazladõr ve gerçekleúen hava olaylarõnõn tamamõna yakõnõ sis (%41.8) olarak belirlenmiútir (Çizelge 4). Bu durum ise etkili olan yüksek basõnç sistemine ba÷lõ olarak hem õúõma hem de Akdeniz üzerinden sokulan hava kütlelerine ba÷lõ olarak alttan so÷uma sislerinin oluúmasõyla ilgilidir. Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u normalin çok altõndadõr. Düúen ya÷õúlarõn tamamõ normal ya÷õú úeklindedir (ùekil 8). Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõ batõsõnda oluúur (ùekil 3, 4). Hava tipi yüksek atmosferde güneybatõ ve batõlõ hava akõmlarõ ile sõrt tarafõndan úekillendirilmektedir (Çizelge 2). SYB-B hava tipi %0.5 oranõnda ve so÷uk dönemde etkilidir (ùekil 5, 6). Bu hava tipinin etki oranõnda artõú vardõr (ùekil 7). Basõncõn ve basõnç farkõnõn normal oldu÷u SYB-B hava tipinde rüzgar hõzõ az ve güney sektörlü rüzgarlar egemendir. SYB-B hava tipinin etkili oldu÷u dönemde araútõrma alanõna sokulan rüzgar “Lodos” olarak adlandõrõlmaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’ya güney sektörden sokulan hava hareketi beklendi÷i gibi Akdeniz (M) hava kütlelerinin etkili olmasõna ortam hazõrlamõútõr (Çizelge 3). Bu hava tipinde sõcaklõk (13.5 qC) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.6 qC). SYB-B hava tipinde mutlak (12.0 g/m3) ile oransal nem normal (%75.8), bulutluluk (5.4/10) ise normalin üzerindedir. Hava olaylarõ normal yo÷unlukta olup bunlardan da ya÷mur ve sisin etkili oldu÷u gözlenmiútir (Çizelge 4). Ya÷õú yo÷unlu÷u ve olasõlõ÷õ normaldir. Düúen ya÷õúlarõn büyük kõsmõ normal ya÷õú iken orta úiddetteki ya÷õúlara da rastlanõr (ùekil 8). Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) Yalnõz so÷uk dönemde etkili olan Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõ güneyinde oluúur (ùekil 3, 4, 5, 6). SYB-G hava tipi araútõrma döneminde her yõl gözlenmiútir ve artõú e÷ilimi 125 göstermektedir (ùekil 7). Yüksek atmosferde etkili olan güneybatõlõ hava akõmlarõ ve alçak merkez bu hava tipinin oluúum úartlarõnõ hazõrlar (Çizelge 2). SYB-G hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ fazladõr. Rüzgar hõzõ azdõr ve kuzey sektörlü rüzgarlarõn belirgin etkisi gözlenmektedir. En etkili hava kütlesi karasal polar (cP) olmakla birlikte Akdeniz hava kütlesinin de etkisi vardõr (Çizelge 3). Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (8.8 qC) ve sõcaklõk farkõ (8.3 qC) normalin altõndadõr. Mutlak nem de÷eri normalin altõnda (9.2 g/m3), oransal nem (%78.4) ve bulutluluk de÷erleri ise normalin üzerindedir (6.4/10). Hava olayõ gözlenme olasõlõ÷õ çok fazladõr ve yaúattõ÷õ hava olaylarõndan en dikkat çekici olanõ ise sistir (Çizelge 4). SYB-G hava tipinde ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u normaldir. Düúen ya÷õúlarõn büyük kõsmõ normal ya÷õú úeklindedir (ùekil 8). Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ (AY/BA) Araútõrmanõn bu aúamasõnda ise sõcak dönem hava tiplerinin özellikleri açõklanmõútõr. Azor yüksek basõncõ ile Basra alçak basõncõnõn birlikte oluúturdu÷u Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ (AY/BA) hava tipi sõcak dönemde etkilidir (%5.4, ùekil 3, 4, 5, 6). Azor Yüksek Basõncõ ile Basra Alçak Basõncõnõn birlikte etkili olmasõ Türkiye ve çevresinde iklim özelliklerini úekillendiren tipik dinamik úartlardõr. AY/BA hava tipi çalõúma döneminde her yõl gözlenmiútir (ùekil 7). Yüksek atmosferdeki batõlõ ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõ tarafõndan úekillendirilir (Çizelge 2). Bu hava tipinde basõnç normal, basõnç farkõ azdõr. AY/BA hava tipinde kuzeydo÷udan etkili olan güçlü rüzgarlar gözlenmektedir. AYB-G hava tipinde oldu÷u gibi AY/BA hava tipi de Kuzeybatõ Anadolu’da etkili kuzeybatõ rüzgarõnõn “Poyraz” oluúmasõna neden olur (ùekil 4). Sõcak dönemde oluúan bu hava hareketinin özelliklerinin so÷uk dönemden farklõ olmasõ nedeniyle “Yaz Poyrazõ” olarak tanõmlanmasõ yerinde olur. Karasal tropikal (cT) hava kütlesi AY/BA hava tipinin özelliklerini úekillendiren temel etkenlerden biridir (Çizelge 3). cT hava kütlesi ya tek baúõna ya da di÷er hava kütleleriyle birlikte etkili olmaktadõr. Bu hava tipinde sõcaklõk (23.6 qC) ve sõcaklõk farkõ (11.7 qC) normalin üstündedir. AY/BA hava tipinde mutlak nem çok fazla (19.4 g/m3), oransal nem (%66.5) ve bulutluluk (2.1/10) çok azdõr. Hava olayõ gözlenme olasõlõ÷õ çok azdõr ve gözlenen hava olaylarõnda sa÷anak ya÷õú ve orajlar dikkat çeker (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷unun az oldu÷u hava tipinde düúen ya÷õúlarõn tamamõ normal ya÷õú úeklindedir (ùekil 8). 126 Basra Alça÷õ (BA) Tropikler Arasõ Karúõlaúma Kuúa÷õnõn Arabistan Yarõmadasõna sokulan kõsmõ Basra Alçak Basõncõ’nõ oluúturur. Basra Alça÷õ (BA) hava tipi Basra Alçak Basõnç sisteminin etkili olmasõyla úekillenir (ùekil 3, 4). Yüksek atmosferde batõlõ ve güneybatõlõ hava akõmlarõ yer seviyesindeki basõnç sistemi ile yataydikey hava hareketlerinin özelliklerini úekillendirerek BA hava tipinin oluúturmaktadõr (Çizelge 2). Yalnõz sõcak dönemde etkili olan BA hava tipi araútõrma alanõnda %8.7 oranõnda gözlenmektedir (ùekil 5, 6). Bu hava tipinin etki oranõnda artõú e÷ilimi vardõr (ùekil 7). BA hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normalin altõndadõr. Rüzgar hõzõ çok fazladõr ve kuzey sektörlü rüzgarlarõn etkisi belirgindir. Kuzeybatõ Anadolu’da sõcak dönemde etkili olan bu rüzgarlar “Etezyen” olarak adlandõrõlmaktadõr (ùekil 8). Bu hava tipinin yaúandõ÷õ dönemde tamamen karasal tropikal (cT) hava kütleleri % 98 ve karasal tropikal ile denizel polar hava kütlesinin birlikte etkisi % 2 oranõnda belirlendi (Çizelge 3). Ortalama sõcaklõk (25.5 qC) ve sõcaklõk farkõ (12.3 qC) normalin üzerindedir. Mutlak nem çok fazla (21.4 g/m3), oransal nem (%65.9) ve bulutluluk miktarõ çok azdõr (1.6/10). Hava olayõ yok denecek kadar azdõr ve gerçekleúen hava olaylarõ içinde úiddetli ya÷mur dikkat çekmektedir (Çizelge 4). Ya÷õú olasõlõ÷õ ve yo÷unlu÷u az olmakla birlikte gözlenen ya÷õúla içinde sa÷anak ya÷õúlar dikkat çeker (ùekil 8). Oluk (OL) Türkiye’de buna ba÷lõ olarak Kuzeybatõ Anadolu’da yer seviyesinde ölçülen sonuçlar; hava tiplerini ve buna ba÷lõ olarak iklim özelliklerini anlamak için yeterli de÷ildir. Yüksek atmosfer úartlarõ en belirgin etkisini Oluk (OL) hava tipinin oluúmasõnda gösterir. Araútõrma sahasõnda Oluk (OL) hava tipi %1.8 oranõnda etkili olur ve yalnõz sõcak dönemde gözlenir (ùekil 6). Bu hava tipinin oluúumu 500 hPa seviyesindeki so÷uk hava akõmlarõna ba÷lõdõr. So÷uk hava akõmlarõ ise yüksek atmosferde oluk ve alçak merkezin etkili olmasõna ba÷lõ olarak gerçekleúir (Çizelge 2). 500 hPa seviyesinden gerçekleúen so÷uk hava akõmõna ba÷lõ olarak geliúen kararsõzlõk úartlarõ OL hava tipinin oluúma nedenidir. Bu hava tipinde denizel polar hava kütlesi de (mP) görülmekle birlikte karasal tropikal (cT) hava kütlesinin etkinli÷i daha fazladõr (Çizelge 3). Ortalama sõcaklõk çok fazla (23.4 qC) ve sõcaklõk farkõ normal (9.6 qC) olarak belirlenmiútir. OL hava tipinde basõnç az, basõnç farkõ normaldir. Rüzgar hõzõ çok fazla olup kuzey sektörlü rüzgarlarõn egemenli÷i görülmektedir. Bu hava tipinde mutlak nem çok fazla (21.1 127 g/m3), oransal nem (%73.0) ve bulutluluk normaldir (4.4/10). Hava olaylarõ normal yo÷unlukta görülür. Oraj, ya÷mur sa÷ana÷õ ve úimúek dikkat çeken hava olaylarõdõr (Çizelge 4). Ya÷õú yo÷unlu÷u ve olasõlõ÷õ normaldir. Gözlenen ya÷õúlar içinde sa÷anak karakterli olanlar dikkat çekicidir. OL hava tipinin etki oranõnda belirgin bir artõú gözlenmektedir (ùekil 8). 4. Özet ve sonuçlar Kuzeybatõ Anadolu’nun hava tipi özellikleri dinamik-sinoptik úartlara göre oluúmaktadõr. Bu araútõrmada, belirlenebilen önceki çalõúmalarõndan ve araútõrma sahasõnõn konum özelliklerinden yararlanarak yeni bir hava tipi belirleme yöntemi oluúturulmuútur. Belirlenen hava tiplerinin Türkiye ve Kuzeybatõ Anadolu’nun dinamik-sinoptik úartlarõnõ en iyi temsil etmesi amaçlanmõútõr. Gerçekleútirilen çalõúma sonucunda çõkan sonuçlar aúa÷õda baúlõklar halinde sõralanmõútõr: x Basõnç sistemlerinin farklõ bölümleri farklõ hava tipi oluúturmaktadõr. x Bazõ durumlarda hava tipi birden fazla basõnç sisteminin etkisinde úekillenmektedir. x Hava tiplerinin oluúmasõnda yüksek atmosfer (500 hPa) seviyesindeki basõnç merkezleri ve hava akõmlarõ da belirleyici olmaktadõr. x Hava tiplerinin özellikleri arasõnda belirgin bir farklõlõk vardõr. x Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri üç gruba ayrõlabilir: i. Yõllõk: Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C), Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K), Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G), Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O), Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G); ii. So÷uk dönem: Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY), Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O), Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B), Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) ve iii. Sõcak dönem: Azor Yükse÷i/Basra Alça÷õ (AY/BA), Basra Alça÷õ (BA) ve Oluk (OL). x Yõl boyunca gözlemlenen hava tiplerinin özellikleri mevsimlere göre de÷iúmektedir. x Etkili olan hava tiplerinin oranlarõ de÷iúmektedir. Orajlara neden olan hava tipinin hõzlõ bir artõú içinde oldu÷u belirlenmiútir 128 Kuzeybatõ Anadolu’da belirlenen hava tipleri bu sahanõn iklim özelliklerini úekillendiren úartlarõ açõklamada yeterli olmuútur. Bu nedenle bu hava tipi belirleme yönteminin Türkiye için uygulanmasõ yerinde olur. Türkiye’nin de÷iúik sahalarõnda aynõ dönemlere ait olarak yapõlacak hava tipi çalõúmalarõyla iklimin alana ba÷lõ de÷iúkenli÷inin nedenleri açõklanabilir. Dünya ölçe÷indeki iklim de÷iúli÷ine (küresel õsõnma) ba÷lõ olarak basõnç sistemlerinin etki alanlarõnõn de÷iúmesi hava tiplerinin etki oranlarõnõ da de÷iútirebilir. Bu durum uzun dönemli çalõúmalarla belirlenebilir. Bu nedenle daha uzun dönemleri kapsayacak hava tipi çalõúmalarõna ihtiyaç vardõr. Böylece hava tiplerinin etki oranlarõ ve özelliklerinin zamana ba÷lõ de÷iúiminin de açõklanmasõ mümkün olacaktõr. Gerekli veri tabanõ ve teknik altyapõnõn oluúturularak sayõsal modeller ile hava tipi belirleme yöntemlerinin de Türkiye’de uygulanmasõna ihtiyaç vardõr. øklim araútõrmalarõnda, dinamik-sinoptik úartlar (hava tipleri), ölçüm sonuçlarõ (iklim elemanlarõ) ve do÷al-sosyal ortama etkileri (uygulama) boyutlarõnõn birlikte ele alõnmasõ önerilir. Böylelikle co÷rafi ortamõn temel bileúenlerinden biri olan iklim hem do÷ru bir úekilde anlaúõlmõú hem de ortamla iliúkisi kurulmuú olacaktõr. 129 KAYNAKÇA Agee E M, (1991) Trends in Cyclone and Anticyclone Frequency and Comparison with Periods of Warming and Cooling over the Northern Hemisphere. Journal of Climate Vol.4 12:263-267 Akyol ø (1945) Atmosfer Sarsõmlarõ ve Türkiye’de Hava Tipleri. Türk Co÷rafya Dergisi 7/8:136 Ardel A, Kurter A ve Dönmez Y (1969) Klimatoloji Tatbikatõ. østanbul:øÜ Co÷. Enst. Yay. s:410 Bala N (1993) øzmir’de Günlük Hava Tipleri Üzerine Bir Araútõrma (Basõlmamõú bitirme çalõúmasõ). øzmir: Ege Üniv. Ed. Fak. Co÷. Böl. Barry R G and Pery A H (1973) Synoptic Climatology: Methods and Aplications. London: Methuen & Co Ltd, 555 pp Barry R G and Chorly R J (1992) Atmosphere, Weather & Climate (sixth edition). London and New York:Routledge, 392 pp Davies E R, Hayden P B, Gay A D, Phillips W L and Jones G V (1997) The North Atlantic Subtropical Anticyclone. Journal of Climate 10:728-744 Erlat E (2003) øzmir’in Hava Tipleri Klimatolojisi. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayõnlarõ, No:121, øzmir. Erinç S ve Sungur K A (1964) østanbul'da Hava Tipleri. øst. Üniv. Co÷. Enst. Der. 14:76-86 Erol O (1999) Genel Klimatoloji (Geniúletilmiú 5. Basõm). østanbul:Çantay Kitabevi, s:445 Jacobeit J (1987) Variations of Trough Positions and Precipitationn Pattern in The Mediterranean Area. Journal of Climatology, 7:453-476 Koç T (1989) Türkiye’de 1986 Yõlõ Ekim-Kasõm Aylarõnõn Sinoptik De÷erlendirmeleri øle Bu Dönemde Görülen Hava Tipleri (Yayõnlanmamõú yüksek lisans tezi). øÜ Den. Bil. Co÷. Enst. østanbul. Koç T (1992) Batõ Karedeniz de Uygulamalõ øklim Çalõúmasõ (Yayõnlanmamõú doktora tezi) øÜ Deniz Bil ve Co÷. Enst. østanbul. Koç T (1993) Türkiye’de Hava Tipleri. øÜ Den. Bil. Co÷. Enst. Bülten 10:119-134 Koç T (1999) “Sayõlõ Günler Yöntemi øle Do÷al Mevsimlerin Belirlenmesi” Ege Co÷rafya Dergisi S:10 s:305-344 Koç T (2001) Kuzeybatõ Anadolu’da øklim ve Ortam:Sinoptik, østatistik ve Uygulama Boyutlarõyla. Çantay Kitabevi, ISBN:975-7206-48-2, Haziran 2001, østanbul. Kurter A (1971) Kastamonu ve çevresinin iklimi. østanbul: øÜ Yay. No: 1627 Co÷. Enst. Yay. N: 62 199 s Kutiel H, Maheras P, Türkeú M. and Paz S (2002) North Sea - Caspian Pattern (NCP) – an upper level atmospheric teleconnection affecting the eastern Mediterranean – implications on the regional climate. Theoretical and Applied Climatology 72: 173192. 130 La Fontaine CV, Bryson RA and Wendland WM (1990) Airstream Regions of Africa and the Mediterranean. Journal of Climate Vol.3 3:366-372 Meteorological Office (1962) Weather in The Mediterranean Volume I (second edition). London: Her Majesty’s Stationery Office, 362 pp Meteorological Office (1963) Weather in The Black Sea. London: Her Majesty’s Stationery Office, 294 pp Molvalõ M (1999) Bursa da Hava Tipleri (Basõlmamõú bitirme çalõúmasõ). Balõkesir Üniv. Necatibey E÷. Fak. Co÷. E÷. Böl. Balõkesir. Niúancõ A (1975) Sõklõk Da÷õlõúlarõ ve Hava Durumlarõna Ba÷lõlõklarõ øçinde Türkiye'nin Ya÷õú ùartlarõnõn øncelenmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. N:381 Ed. Fak. Yay. N:73 Araútõrma Serisi N:62. 110 s Niúancõ A (1989) Orta Karadeniz Bölümünde Mevsimlik Hava Tipleri Bakõmõndan Önemli Devreler. Atatürk Kül. Dil ve Tar. Yük. Kur. Cilt 1. 1:69-84 Prezerakos NG (1985) The Nothwest African Depressions Affcting The South Balkans. Journal Of Climatology, 5:643-654 Pettersen S (1969a) Hava Analizi ve Tahmini, Hareket ve Hareket Sistemleri (Çev: Mehmet Köksal). østanbul: C 1, Kõsõm I øTÜ Kütüphanesi S: 774, 256 s Pettersen S (1969b) Hava Analizi ve Tahmini, Hareket ve Hareket Sistemleri (Çev: Melih Erkmen). østanbul: C: 1, Kõsõm II øTÜ Kütüphanesi S: 775, 248 s. Radionovic D (1987) Mediterranean Cyclones And Their Influence on The Weather And Climate. World Meteorological Organization Genova, 132 pp Saaroni H, Bitan A, Alpert P and Ziv B (1996) Continental Polar Outbreaks Into The Levant and Eastern Mediterranean. International Journal of Climate 16:1175-1191 Serreze MC, Carse F, Barry RG and Rogers JC (1997) Icelandic Low Cyclone Activity: Climatological Features, Linkage with the NAO, and Relationships with Recent Change in the Northern Hemispare Circulation. Journal of Climate. Vol.10 3:453-464 Türkeú M (1985) Türkiye’de Hava Tipleri (Yayõnlanmamõú yüksek lisans tezi). AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Ankara. Türkeú M (1990) Türkiye'de Kurak Bölgeler ve Önemli Kurak Yõllar. Basõlmamõú Doktora Tezi. østanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Co÷rafya Enstitüsü, 195 sayfa, østanbul. Türkeú M (1998) Influence of Geopotential Hights, Cyclone Frequency and Southern Oscillation on Rainfall Variations in Turkey. International Journal of Climatology 18:649-680 Yarnal B (1993) Synoptic Climatology in Environmental Analysis. London and Florida:Belhaven Press, 195 pp 131