Guidance Note-2.indd
Transkript
Guidance Note-2.indd
WHO-ILO-UNAIDS ortak politika kılavuzları SAĞLIK ÇALIŞANLARININ HIV VE TB ÖNLEME, TEDAVİ, BAKIM ve DESTEK HİZMETLERİNE ERİŞİMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ: K I L A V U Z Uluslararası Çalışma Ofisi N O T U WHO-ILO-UNAIDS ortak politika kılavuzları SAĞLIK ÇALIŞANLARININ HIV ve TB ÖNLEME, TEDAVİ, BAKIM ve DESTEK HİZMETLERİNE ERİŞİMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ: KILAVUZ NOTU Uluslararası Çalışma Örgütü Copyright © Uluslararası Çalışma Örgütü, 2011 Birinci baskı: 2011 Çalışmanın orijinal baskısı İngilizce, Fransızca ve İspanyolca olarak aşağıdaki telif hakkıyla Uluslararası Çalışma Ofisi, Cenevre tarafından yayınlanmıştır: Copyright © Uluslararası Çalışma Örgütü, Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Ortak Programı ve Dünya Sağlık Örgütü, 2011 ILO’nun yayınları, Uluslararası Telif Hakları Sözleşmesi’nin 2 sayılı Protokolü çerçevesinde telif hakkına sahiptir. Ancak, kaynak gösterilmek koşuluyla bu yayınlardan kısa alıntılar izin alınmaksızın yapılabilir. Yeniden basım veya çeviri hakları için ILO’nun şu adresine başvurulmalıdır: ILO Publications (Rights and Permissions), International Labour Office, CH-1211 Geneva 22, Switzerland, veya e-posta ile: pubdroit@ilo.org. ILO bu tür başvuruları memnuniyetle karşılayacaktır. Kütüphaneler, kurumlar ve yeniden basım haklarıyla ilgili kuruluşlara kaydı olanlar, kendilerine bu amaçla tanınan izin çerçevesinde yayınları çoğaltabilirler. Ülkenizdeki bu tür kuruluşlar için: www.ifrro.org ILO, UNAIDS ve WHO Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: Kılavuz Notu Ankara, Uluslararası Çalışma Ofisi, 2011 ISBN: 978-92-2-826215-5 (print) ISBN: 978-92-2-826216-2 (Web pdf ) HIV / AIDS / iş sağlığı / iş güvenliği / hastalık kontrolü / sağlık çalışanları / kılavuz / ILO yayını 15.04.2 Aynı zamanda, İngilizce: Improving Health Workers’ Access to HIV and TB Prevention, Treatment, Care and Support Services: A Guidance Note (ISBN 978-92-2-124245-1), Cenevre, 2011, Fransızca: Directives conjointes OMS-OITONUSIDA sur l’amélioration de l’accès des professionnels de la santé aux services de prévention, de traitement, de soins et de soutien pour le VIH et la TB: note d’orientation (ISBN 978-92-21242450), Cenevre, 2011, ve İspanyolca: Directrices de políticas conjuntas de la OMS/OIT/ONUSIDA para mejorar el acceso de los trabajadores de la salud a los servicios de prevención, tratamiento, atención y apoyo en relación con el VIH y la tuberculosis: nota de orientación (ISBN 978-92-2-3242459), Cenevre, 2011, adları altında da yayınlanmıştır. ILO Yayın Katalogları Verileri ILO, UNAIDS ve WHO yayınlarında kullanılan ve Birleşmiş Milletler uygulamaları ile uyumlu olan tasarımlar ve belgelerde yer alan materyallerin sunulması, her ne surette olursa olsun ILO, UNAIDS ve WHO’nun herhangi bir ülkenin hukuki statüsü, coğrafi bölgesi veya yetkilileri veya sınırları ile ilgili görüş beyanı olarak yorumlanamaz. İmzalı makalelerde, araştırmalarda veya başka katkılarda dile getirilen görüşler yalnızca yazarlarını bağlar ve yayının çıkmış olması bu görüşlerin ILO, UNAIDS veya WHO tarafından onaylandığı anlamına gelmez. Firmalara, ticari ürünlere ve süreçlere yapılan atıflar, bunların ILO, UNAIDS veya WHO tarafından onaylandıkları anlamına gelmediği gibi, herhangi bir firmadan, ticari üründen veya süreçten söz edilmemiş olması da bunların tasvip edilmediğini göstermez. ILO yayınları ve elektronik ürünleri belli başlı kitapevlerinden veya ILO’nun birçok ülkede bulunan ofislerinden temin edilebileceği gibi, ILO Yayın Bölümünden de şu adrese başvurularak istenebilir: International Labour Office, CH-1211 Geneva 22, Switzerland. Yeni yayınların katalogları veya listeleri de yukarıdaki adresten ücretsiz olarak temin edilebilir veya e-posta ile istenebilir: pubvente@ilo.org Web sayfamız: www.ilo.org/publns Üindekiler Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v KÝlavuz ilkeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii Kılavuzların Özeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 A. ULUSAL POLÜTÜKALAR ......................................... B. ÜÞYERLERÜNDE GÜRÜÞÜMLER 1 .................................... 4 ................................................ 5 Üßyeri programlarÝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Üßyeri eÛitimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 C. BTE, ÜZLEME VE DEÚERLENDÜRME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bteleme 9 Üßyeri politikalarÝ .................................................... Üzleme ve deÛerlendirme ....................................... 10 Ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Teşekkür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 KÝlavuz Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 DanÝßÝlan taraflÝ ve ortak kurulußlarÝn temsilcileri ve paydaßlar . . . . . 13 Ynlendirme Grubu ve sekretarya ................................ 14 ....................................... 14 ........................................... 15 DiÛer KatkÝda Bulunanlar Niyet beyanlarÝ zeti Referanslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 iii G iri ş “Çalışanlar, aileleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler, HIV ve AIDS’le ilgili olarak önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerinden yararlanabilmeli ve işyerleri bu hizmetlere erişimi kolaylaştırıcı bir rol oynamalıdır.” HIV ve AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararı, 2010 (No. 200)(1) Birbirini tamamlayıcı görevleri, ayrıca iş sağlığı, HIV ve TB gibi alanlarda uzun süredir gerçekleştirdikleri ortak çalışmalarla ILO, UNAIDS ve WHO, sağlık çalışanlarının karşılaştıkları HIV ve TB sorunlarına ortak çözüm bulmak üzere çalışma yürütmektedir. Sağlık sektörü, hastalıkların önlenmesi, teşhisi, tedavisi ve bakımından sorumludur ve bu sektörün sağlık hizmetleri bağlamındaki damgalamaların ve ayrımcılığın azaltılmasına katkıda bulunması mümkündür. Ülkeler, çalışma koşullarını mümkün olan en iyi duruma getirerek sağlık çalışanlarının sağlığını ve haklarını koruma durumundadırlar. Ülkeler, sağlık çalışanlarını koruyarak, sağlık hizmetleri sunanların kendilerinin de sağlıklı olmasını sağlayacaklardır. Bu ise halkın kaliteli sağlık hizmetlerine erişim hakkının daha iyi yaşama geçmesini sağlayacaktır. Güçlü sağlık sistemlerini sürdürmede önemli bir görev 2006 Dünya Sağlık Raporunda vasıflı sağlık çalışanlarının görevlendirilmesi ve görevde tutulması olarak belirlenmiştir(2). ILO/WHO Sağlık Hizmetleri ve HIV-AIDS Ortak Kılavuz İlkelerinde tanımlanmış olduğu gibi, sağlık çalışanları, başlıca amacı sağlığı geliştirmek olan çalışmalarda yer alan insanlardır. Bunların arasında doktorlar, hemşireler, eczacılar, laboratuvar teknisyenleri gibi sağlık hizmeti sağlayan kişiler yer almaktadır. Bunların yanı sıra, örneğin muhasebeciler, aşçılar, şoförler, temizlikçiler ve güvenlik görevlileri gibi yönetim ve destek hizmetlerinde görev yapanlar da aynı kapsama girmektedir. Sağlık görevlileri yalnızca acil bakım tesislerinde görev yapanlardan ibaret olmayıp uzun süreli, toplum temelli, evde ve kurum dışı bakım hizmetleri verenleri de kapsamaktadır(3). Sağlık alanındaki personel eksikliği, İnsanlarda Bağışıklık Yetmezliği Virüsü (HIV) ile tüberkülozun (TB) oluşturduğu ve giderek yaygınlaşan salgınla örtüşmektedir. Bu ikili salgın sağlık hizmetlerine yönelik talebi artırırken, özellikle HIV ve TB’nin yaygın olduğu ülkelerde sağlık çalışanlarının iş yükünü de ağırlaştırmaktadır. Tüm ülkelerde sağlık çalışanları işleri gereği ve kendi çevrelerinde HIV ve TB’ye açık olmaları nedeniyle hastalık ve ölüm gibi durumlarla karşılaşmaktadır(4). Halkın HIV ve TB bakım ihtiyaçlarına yanıt vermek üzere ön saflarda görev yapan insanlar olmalarına karşın sağlık görevlilerinin kendileri çoğu durumda HIV ve TB tedavi ve bakım hizmetlerine ulaşamamaktadır. Sağlık alanındaki insan kaynakları yetersizliğiyle ilgili olarak 2006 yılında yapılan bir WHO istişare toplantısında “Tedavi et, Eğit ve Görevde tut” adını taşıyan bir AIDS sağlık işgücü v Giriş planı önerilmiştir. Plan üç öğeden oluşmaktadır: Tedavi; sağlık çalışanlarına yönelik bir HIV önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetleri paketi; Eğit; sağlık çalışanlarının HIV/AIDS hizmetlerine herkesin erişimini sağlayacak biçimde güçlendirilmelerine yönelik önlemler ve Görevde tut; finansal ve diğer özendiriciler, daha iyi ücret, çalışma koşulları ve sağlık çalışanlarının yer değiştirmelerinin düzenlenmesi dahil olmak üzere sağlık çalışanlarının görevlerinde tutulmaları(5). HIV-TB eş enfeksiyonunun yaygınlaşması karşısında ve 2006 yılında yapılan istişare toplantısının takibi amacıyla ILO, UNAIDS ve WHO sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimiyle ilgili politikalar geliştirilmesinde güçlerini birleştirme kararı almıştır. Bu karar sonucunda ortaya çıkan ortak Kılavuz İlkeler(6) literatürün sistematik biçimde taranmasına(7), 21 ülkedeki mevcut uygulamalara ve ILO ve WHO tarafından UNAIDS’in de katılımıyla uluslararası uzmanlarla ve üç tarafla yapılan görüşmelerin sonuçlarına dayanmaktadır(8). Kılavuz İlkeler, HIV-TB çifte tehdidine karşı sağlık çalışanlarını korumayı, görevlerinde tutmayı ve güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Kılavuz İlkeler aynı zamanda HIV’lı, TB’li veya bunların her ikisinden birden etkilenen sağlık çalışanları için örnek uygulamaları pekiştirme hedefini gütmektedir. Kılavuz İlkeler, işyerlerinde(10,11) TB enfeksiyon kontrolü(9), sağlık sistemlerinin güçlendirilmesi(12), bulaşma sonrası profilaksi(13,14,15), HIV ve TB’de klinik teşhis ve tedavi(16), üreme sağlığı(17) ve iş sağlığı(18,19) gibi alanlardaki diğer ILO, UNAIDS ve WHO kılavuz ilkelerini tamamlamakta ve bunların bir sentezini yapmaktadır. Kılavuz İlkeler, HIV-AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararını (No. 200) desteklemekte, klinik ve politika alanındaki diğer kılavuz ilkelerin sentezini sunmaktadır. Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimini iyileştirme ve herkesin bu hizmetlere erişimini sağlama alanına özel olarak odaklanan bütünlüklü ilk belgedir. Hedef kesim ise şunlardan oluşmaktadır: Sağlık ve Çalışma Bakanlıklarındaki politika belirleyicileri, ulusal TB Mücadele Programları, Ulusal AIDS Komisyonları; sağlık alanında işveren durumundaki özel ve kamusal kuruluşlar, iş sağlığı ve enfeksiyonlu hastalıklarla mücadele pratisyenleri, tüm sağlık çalışanları, bu kesimlerin dernekleri veya sendikaları. 14 noktalık kılavuz ilkeler birbiriyle bağlantılıdır ve tek bir paket olarak etkili biçimde uygulanması mümkündür. Uygulamada başarı için, sağlık ve çalışma yaşamı sektörlerindeki ilgili tüm aktörlerin, çalışanların, yöneticilerin, işverenlerin ve bakanlıkların geliştirme, uygulama, izleme ve değerlendirme süreçlerinde yer almaları öngörülmektedir. Ayrıca, Çalışma Bakanlığı bünyesindeki İş Teftiş bölümü de Kılavuz İlkelerin uygulanmasında, izlenmesinde ve değerlendirilmesinde kritik bir rol oynayabilir. Bu Kılavuz Not, 14 kılavuz ilkenin yaşama geçirilmesini kolaylaştırma amacına yöneliktir. 14 ilke, başvuru kolaylığı açısından aşağıda belirtilen üç kategoriye ayrılmıştır. Sonuçta, her ilkenin aldığı numara Kılavuz İlkeler belgesindeki numaradan farklıdır. Metin, Temmuz 2010’da yapılan ILO/WHO üç taraflı ortak uzmanlar istişare toplantısında düzeltilmiştir. vi WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU A. Haklar, yasal düzenlemeler ve sosyal koruma sistemleri dahil olmak üzere ulusal politikalar B. İşyerlerinde uygulanan politikalar, programlar ve eğitim dahil olmak üzere işyeri etkinlikleri C. Ülke ve işyeri bazında eşgüdümle birlikte bütçe, izleme ve değerlendirme Kılavuz İlkeler Kılavuz İlkeler, aşağıdakilere dikkat edilmesini esas almaktadır: ❏ çalışanların hakları ve insan hakları (20,21); ❏ toplumsal cinsiyet eşitliği; ❏ ilksel önleme; ❏ etkililik ve etkinlik; ❏ HIV’lı, TB’li veya her ikisi birden olan kişilerin süreçlere katılımı; ❏ sağlık çalışanlarının, temsilcilerinin ve işverenlerinin aktif katılımı. vii K ı lavuzlar ı n Ö z e t i A. ULUSAL POLİTİKALAR 1. Sağlık çalışanlarının ve ailelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli erişimlerini sağlayacak yeni ulusal politikalar hazırlanması veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi. 2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi ve meslektaşlarla denetçiler arasında damgalayıcı tutumları azaltacak müdahaleler benimsenmesi. 3. Meslek nedeniyle yakalanılan hastalıklar söz konusu olduğunda, yerine göre ücretli izin, erken emeklilik hakları ve ölüm tazminatları dahil olmak üzere gerekli imkânları ve tazminatı sağlayacak sistemler oluşturulması. Ulusal politikalar A.1. Sağlık çalışanlarının ve ailelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli erişimlerini sağlayacak yeni ulusal politikalar hazırlanması veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi. Sağlık çalışanları, yaptıkları iş gereği HIV ve TB enfeksiyonu açısından yüksek riskle karşı karşıyadır. Sağlık çalışanlarına görevleri başında HIV ve TB hizmetleri sağlanması maliyet -etkin bir yol ve pek çok sağlık çalışanı tarafından tercih edilen bir yaklaşımdır (22, 23, 24). “Çalışanlar, aileleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler, HIV ve AIDS’le ilgili olarak önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerinden yararlanabilmeli ve işyerleri bu hizmetlere erişimi kolaylaştırıcı bir rol oynamalıdır.” [Bakınız, paragraf 3 (e), HIV-AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararı, 2010 (No. 200)](25). “Bu hizmetler, ücretsiz veya az ücretle olmak üzere gönüllülük temelindeki danışma ve test hizmetlerine erişimi… oportünist ve cinsel ilişki yoluyla geçen enfeksiyonların ve özellikle tüberküloz olmak üzere HIV’la bağlantılı diğer hastalıkların tedavisini kapsamalıdır(26).” Bu yeni uluslararası standarda uygun olarak Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının ve aile üyelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimlerini sağlamak üzere yeni ulusal politikaların geliştirilmesini veya mevcut politikaların ihtiyaçlar doğrultusunda detaylandırılmasını tavsiye etmektedir(27). 1 Kılavuzların Özeti A.2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi ve meslektaşlarla denetçiler arasında damgalayıcı tutumları azaltacak müdahaleler benimsenmesi. HIV enfeksiyonu taşıyan pek çok sağlık çalışanı, damgalanıp ayrımcılığa maruz kalma, terfi edememe veya işlerini yitirme korkusuyla durumlarını gizli tutmaktadır. Gene aynı nedenlerle sağlık çalışanları çoğu kez kan ve vücut sıvısı durumlarını bildirmemektedir. Dolayısıyla, gerekli tedaviye başvurmakta gecikme sağlık durumlarını etkileyebilmektedir(28). Sağlık çalışanlarının sağlıklarını korumaya, onlara damgalanma ve ayrımcılığa karşı güvence sağlamaya yönelik politikalar birçok ülkede mevcuttur; ne var ki, bu politikaları yaşama geçirmeye yönelik etkili stratejiler/eylem planları/kılavuzlar birçok örnekte bulunmamaktadır. Ayrımcılığı önlemeye yönelik politikaların mevcut olduğu yerlerde bile sağlık çalışanlarının bunlardan haberi olmayabilmektedir(29). HIV ve TB ile ilgili sürekli ve yaygın damgalama ve ayrımcılık durumlarını dikkate alan iki belge, Sağlık Hizmetleri ve HIV/AIDS’le ilgili ILO/WHO Ortak Kılavuz İlkeleri (2005) ve HIVAIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararı (2010, No. 200), gerçek olsun ya da yakıştırma olsun bir kişinin HIV durumundan hareketle hiçbir ayrımcılık yapılamayacağını vurgulamaktadır. HIV ve insan hakları ile ilgili UNAIDS belgelerine(30) uygun olarak ILO/ WHO 2005 Ortak Kılavuz İlkeleri şöyle demektedir: “sağlık çalışanlarının diğer sağlık çalışanlarına, hastalara veya işverenlerin sağlık çalışanlarına yönelik damgalayıcı ve ayrımcı tutumları sağlıkla ilgili birçok ortamda ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmakta, bakım ve önleme programlarını aksatmaktadır. Bu tür tutumlar çeşitli biçimler alabilmekte, tedavinin geciktirilmesi, gerektiği gibi verilmemesi veya hiç verilmemesi, gizliliğin ihlali, uygunsuz ve etik olmayan davranışlar ve aşırı önlemlere başvurulması gibi sonuçlar verebilmektedir(31).” Oysa 2010 HIV ve AIDS Tavsiye Kararı (No. 200) “çalışanların damgalanması veya ayrımcılık yapılması gibi durumların olmaması gerektiğini” belirtmektedir(32). 2010 HIV ve AIDS Tavsiye Kararı (No. 200) ayrıca şöyle demektedir: “Gerçek olsun yakıştırma olsun HIV’la ilgili durum, işe alımı, işte tutmayı, sürekli istihdamı veya fırsat eşitliği sağlanmasını engelleyici bir ayrımcılığın gerekçesi olmamalıdır(33).” Burada özellikle dikkat edilmesi gereken husus şudur: “HIV’la ilgili sağlık sorunu olan kişi, eğer tıbben böyle yapması mümkünse, işini sürdürme ve eğer gerekiyorsa gerekli yardımları alma imkânlarından yoksun bırakılmamalıdır(34).” Kılavuz İlkeler, HIV’lı veya TB’li sağlık çalışanlarına yönelik ayrımcılığın önlenmesi için yeni politikalar geliştirilmesini veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesini, meslektaş ve denetçi sağlık çalışanlarından gelebilecek dışlayıcı davranışları azaltacak müdahalelerin benimsenmesini öngörmektedir. A.3. Meslek nedeniyle yakalanılan hastalıklar söz konusu olduğunda, yerine göre ücretli izin, erken emeklilik hakları ve ölüm tazminatları dahil olmak üzere gerekli imkânları ve tazminatı sağlayacak sistemler oluşturulması. HIV ve AIDS Tavsiye Kararı 2010 (No. 200) tedavi, bakım ve destek konusunda şunu öngörmektedir: “Bakım ve destek programları, ülke koşulları da göz önünde bulundurularak, HIV’lı veya ilgili hastalıklara yakalanmış kişilere çalıştıkları yerlerde gerekli yardımların 2 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU sağlanmasını öngören enlemler içermelidir(35).” Tavsiye Kararı ayrıca şunu da öngörmektedir: “…sosyal güvenlik ve mesleki sigorta sistemlerine; sağlık ve engelli hizmetlerine, ölen kişinin yakınlarına bağlanacak aylıklara erişimde çalışanlara ve bakmakla yükümlü oldukları kişilere yönelik herhangi bir ayrımcılık yapılmamalıdır(36).” Çalışanlara verilebilecek tazminatlar konusunda genel olarak yasalarda hükümler bulunmakla birlikte, bunlardan çoğunda yapılan işle bağlantılı HIV veya TB enfeksiyonları için özel düzenlemeler yer almamaktadır. ILO’nun 1998 tarihli Çalışanların Sağlık Kontrolü Teknik ve Etik Kılavuzları, işyerindeki koşul ve durumlar nedeniyle ortaya çıkan veya ağırlaşan sağlık sorunlarının getirdiği masrafların işverence tazmin edilmesi ilkesini getirmiştir(37). İşlevsel bir işçi tazminat sistemi, sağlık alanındaki işverenlerin kendi iş güçlerine yatırım yapmaları için özendirici olarak yarar sağlayabilir. İşle ilgili olay ve durumların gerektiği gibi belgelenmesi de bildirim eksikliği sorununu hafifletebilir. Bugün hem HIV hem de tüberküloz İş güvenliği ve Sağlığı Hastalıklar Listesinde yer almaktadır(38). Belirli bir hastalığa doğrudan doğruya yapılan iş ve mesleğin yol açıp açmadığının belirlenmesi sorunlu bir alandır. Bununla birlikte, tazminatla ilgili kapsayıcı hükümlerin geliştirilmesi ve uygulanması, işe bağlı hastalıkların tutarlı ve ekonomik biçimde ele alınmasına yardımcı olacaktır. Uygulamanın etkili olmasını sağlamada ise, yürürlükteki hükümlerin mümkün olduğunca geniş bir çevreye yayılmasını sağlayacak önlemler alınmalı, meslek sağlığı alanında çalışanlara maruz kalma ve hastalık arasındaki nedensellik ilişkisini görebilmelerini sağlayacak eğitim verilmelidir. Kılavuz İlkeler, yapılan iş sonucu yakalanılan HIV ve/veya TB ile ilgili kapsamlı bir tazminat paketi tavsiye etmektedir. Bu pakette, aşağıdaki konulara ilişkin bilgiler yer almalıdır: Bulaşmanın hemen sonrasındaki profilaksi; Özelilikle erken aşamalarda hastalık tedavisi; ❏ Hastalık sonucu işe gelememe durumlarında ücretli izin; ❏ Makul ölçülerde yardım ve bakım; ❏ İşten erken ayrılma veya tıbbi tavsiye sonucu iş bırakma durumlarında erken emeklilik imkânları; ❏ Ölüm halinde kişinin ailesine yapılacak yardımlar. ❏ ❏ 3 Kılavuzların Özeti B. İŞYERLERİNDE GİRİŞİMLER 1. Mevcut iş sağlığı hizmetlerinin sağlık alanındaki tüm çalışanları kapsayacak şekilde geliştirilmesi, güçlendirilmesi veya yaygınlaştırılmasıyla HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimin sağlanması. 2. Mevcut enfeksiyon kontrol programlarının özellikle HIV ve TB enfeksiyon kontrolü alanında güçlendirilmesi ve daha güvenli çalışma ortamları sağlanması için işyeri bazındaki sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliği yapılması. 3. Düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelindeki ve gizli HIV danışmanlık ve test ve TB taraması programlarının hazırlanması, uygulanması ve yaygınlaştırılması; bu arada üreme sağlığı konularıyla TB’li sağlık çalışanlarının ailelerinde TB araştırmaları yapılması. 4. Kamusal ve özel sağlık hizmetlerinde ve ayrıca diğer sektörlerde işyeri bazında iş sağlığı ve HIV/TB alanında örnek uygulamaların belirlenmesi, uyarlanması ve uygulanması. 5. Tüm personele bulaşma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda bilgi verilmesi ve PEP hizmeti sağlayıcılarına gerekli eğitimin verilmesiyle maruz kalan tüm sağlık çalışanlarına ücretsiz ve zamanında PEP hizmeti sunulması. 6. İhtiyacı olanlara ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması; klinik veya kendi sağlık hizmetlerinin olmadığı durumlarda bu hizmetlerin kişileri damgalamadan, cinsiyete duyarlı, özel ve uygun ortamlarda, hastalar isterlerse başka mekânlarda verilmesinin kolaylaştırılması; 7. İki hastalığın birlikte baş göstermesini önleme açısından, HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına isoniazid önleyici tedavi ve co-trimaxole profilaksi dahil kapsamlı paketler ulaştırılması; ilgili riskler ve yararlar konusunda kendilerine gerekli bilgilerin verilmesi; 8. Tüm sağlık çalışanlarını kapsayacak eğitim programları geliştirilmesi ve uygulanması; bu eğitimlerde kapsanacak konular ise şunlar olmalıdır: TB ve HIV önlemede hizmet öncesi, hizmet içi ve sürekli eğitim; tedavi, bakım ve destek; çalışanların hakları ve insanların damgalanmalarına karşı mücadele; bunların mevcut eğitim programlarına dahil edilmesi ve eğitimlere yöneticilerle işçi temsilcilerinin de katılmaları. 4 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU İşyeri politikaları İşyeri politikaları, 2010 tarih ve 200 sayılı HIV ve AIDS Tavsiye Kararında belirtilen, tedavi, bakım ve destekle ilgili temel ilkeleri dikkate almalıdır. Ayrıca, Tavsiye Kararında da öngörüldüğü gibi, bu politikalar, yönetim ve işçi kesimi temsilcileriyle görüşülerek geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. İşyeri bazlı HIV politikaları, başka hususların yanı sıra, HIV durumunun gizli kalmasını sağlamalı, bununla bağlantılı damgalama ve ayrımcılık durumlarını azaltmalıdır. B.1. HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişilebilmesi için, tüm sağlık çalışanlarına yönelik meslek sağlığı hizmetleri geliştirilmesi veya mevcut hizmetlerin güçlendirilip kapsamının genişletilmesi. Kılavuz İlkeler şunları gözetmektedir: iş/meslek sağlığı hizmetlerine ilişkin olarak ILO, WHO ve diğer uluslararası kuruluşlar tarafından geliştirilen kılavuz ilkeler; ❏ iş güvenliği ve sağlığı hizmetlerinin çoğu durumda sağlık çalışanlarını kapsamıyor oluşu; ❏ iş sağlığı profesyonellerinin ve sağlık/güvenlik komitelerinin olmayışı; ❏ iş sağlığı hizmetlerinin maliyet ve yararları; ❏ işyerlerinde sağlığı geliştirici çalışmaların maliyet ve yararları; ❏ işyerlerindeki HIV ve TB hizmetlerinin sağlık çalışanlarında üstlenilmesi; ❏ kapsamlı iş sağlığı programlarının sağlık sisteminde genel olarak kapasite artışı sağlaması; ❏ HIV ve TB’nin önlenmesi ve sağlık çalışanlarının desteklenmesinde sağlık hizmetleri verilen işyerlerine duyulan ihtiyaç. ❏ Kılavuz İlkeler, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişilebilmesi için, işyerlerinin tüm sağlık çalışanlarına yönelik meslek sağlığı hizmetleri geliştirmelerini veya mevcut hizmetleri güçlendirilip kapsamı genişletmelerini tavsiye etmektedir. 1985 tarih ve 161 sayılı ILO İş Sağlığı Hizmetleri Sözleşmesi iş sağlığı hizmetlerini şöyle tanımlamaktadır: “temelde önleyici işlevlere sahip olmak üzere, herhangi bir işyerinde aşağıdaki hususlara ilişkin olarak işverene, çalışanlara ve bunların temsilcilerine tavsiyelerde bulunmaktan sorumlu olan hizmetler; (i) yapılan işle ilgili olarak optimal fiziksel ve zihinsel sağlık durumuna ulaşılmasını kolaylaştıracak güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı oluşturulup bunun sürdürülmesi için yapılması gerekenler; (ii) işin, kendi fiziksel ve zihinsel sağlık durumları ışığında çalışanların kapasitelerine göre uyarlanması…”(39). İşyeri programları HIV ve AIDS Tavsiye Kararında (2010, No. 200) şöyle denmektedir: “...çalışanlar, HIV ve örneğin tüberküloz gibi bununla ilişkili bulaşıcı hastalıkların özel olarak meslek ve yapılan iş dolayısıyla başkalarına bulaşmasını önlemeye yönelik programlardan yararlanmalıdır”(40). 5 Kılavuzların Özeti Kanda yerleşik patojenlere meslek dolayısıyla maruz kalma durumlarının baştan önlenmesi, sağlık çalışanlarının hepatit B virüsü ve aşıyla önlenebilir diğer hastalıklara karşı bağışıklanmaları, işyeri programlarında birinci önceliği taşımalıdır. B.2. Özellikle TB ve HIV enfeksiyon kontrolüne ilişkin olmak üzere enfeksiyon kontrol programları geliştirilmesi veya bu alanda mevcut programların güçlendirilmesi, daha güvenli çalışma ortamları oluşturulması için işyeri bazlı sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliği yapılması. Sağlık Kuruluşlarında, Kalabalık Ortamlarda ve Hanelerde TB Enfeksiyon Kontrolü WHO Politikası(41), kontrol önlemlerinin uygulanmasının sağlık kuruluşlarında TB bulaşma durumlarını azalttığını göstermektedir. Bu kontrol önlemleri, öncelik sırasına göre şöyledir: TB semptomları gösteren kişilerin hızla teşhis edilmesini, durum bulaşıcı ise kişinin ayrı bir yere alınıp tedavi edilmesini sağlayacak idari kontroller; ❏ Binanın tasarımına, yapısına, yenilenmesine ve kullanımına bağlı olmak üzere, yerel iklimsel ve sosyoekonomik koşullara uyarlanmış çevresel kontroller. Havalandırma sistemlerinin kurulması önceliklidir; çünkü havalandırma havadaki bulaşıcı zerrecikleri azaltmaktadır. Bu bağlamda, doğal havalandırma, karma ve mekanik havalandırma sistemleri kullanılabilir; yeterli havalandırma sağlanmasının güç olduğu durumlarda ise mikrop öldürücü mor ötesi irradyasyona başvurulabilir; ❏ Bulaşma riskinin yüksek olduğu durumlarda, idari ve çevresel kontrollerle birlikte kişisel koruyucu teçhizat (zerrecik solunmasını önleyecek) kullanılmalıdır. ❏ Kılavuz İlkeler, sağlık hizmeti veren yerlerin, başta TB ve HIV enfeksiyonu olmak üzere enfeksiyon kontrol programları geliştirmelerini veya mevcut programlarını güçlendirmelerini, daha güvenli çalışma ortamları için işyeri sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliğine gidilmesini tavsiye etmektedir. B.3. Düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve gizli tutulacak HIV ve TB test ve taramaları yapılmasına yönelik programların hazırlanması, uygulanması ve yaygınlaştırılması; bu arada üreme sağlığı konularının ele alınması ve TB’li sağlık çalışanlarının aileleri arasında vaka arama çalışmalarının yoğunlaştırılması. Kılavuz İlkeler, kendi HIV durumlarını öğrenmek isteyen sağlık çalışanları için gönüllülük temelinde danışmanlık ve test hizmetlerini özendirmekte ve bu hizmetlerin verilmesini tavsiye etmektedir. Burada önemli olan nokta, sağlık çalışanlarının ailelerinin de sağlık çalışanı aracılığıyla gerek TB gerekse HIV’a maruz kalma durumunun dikkate alınmasıdır. Dolayısıyla, sağlık çalışanının yakın aile üyeleri de HIV teşhis, danışmanlık ve destek hizmetleriyle TB taramaları kapsamına alınmalıdır. Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının temsilcileriyle bağlantılı olarak, düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve gizli tutulacak HIV danışmanlığı ve test hizmetlerinin, TB tarama 6 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU sistemlerinin geliştirilmesini, bu arada üreme sağlığı alanındaki hassas noktaların ve hakların da dikkate alınmasını tavsiye etmektedir. Bunlara ek olarak, TB’li sağlık çalışanlarının aile üyelerine yönelik vaka araştırmaları da yoğunlaştırılmalıdır. B.4. Özel ve kamusal sağlık hizmetleri ve diğer sektörler açısından, işleri bazındaki meslek sağlığı, HIV ve TB kontrolü alanında örnek uygulamaların benimsenmesi ve yaşama geçirilmesi. Enformasyon veya kaynak eksikliği, sorumlulukların paylaşılmasındaki belirsizlikler gibi nedenlerden dolayı, sağlık çalışanlarının hakları, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine bu kesimin erişimi gibi alanlarda geliştirilen politikaların uygulanmasında büyük boşluklar bulunmaktadır. Kılavuz İlkeler, her tür çalışma ortamında tüm sağlık çalışanları için meslek sağlığı, HIV ve TB kontrolü için örnek uygulamaların yaşama geçirilmesini tavsiye etmektedir. B.5. Tüm personele maruz kalma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda bilgi verilmesi, PEP işinde görev yapanların eğitimlerinin sağlanarak maruz kalma durumu olan tüm sağlık çalışanlarına ücretli ve zamanında PEP sağlanması. Maruz Kalma Sonrası Profilaksi (PEP) WHO/ILO Ortak Kılavuz İlkeleri (2008)(42) şunu belirtmektedir: Mesleki anlamda maruz kalışlarda maruz kalış sonrası profilaksi sağlanırken, çalışanlara yönelik danışmanlık hizmetlerinde üreme sağlığı ve güvenli seks konularına da yer verilmesi gereklidir. Risk değerlendirme ve PEP prosedürlerine ilişkin olarak düzenlenmiş protokoller olmalıdır. Ayrıca, her tesiste eğitilmiş bir odak kişi bulunmalı, çalışma saatlerinde ve normal çalışma saatleri sonrasında profilaksi güvence altına alınmalıdır. Bunlara ek olarak, rapor mekanizması güçlendirilerek tüm personelin izlemenin önemini ve potansiyel yararlarını kavraması sağlanmalı, tam gizlilik güvence altına alınmalıdır. PEP’in yan etkileri olacaktır. Bu yan etkiler arasında mide bulantısı ve kusma, baş ağrısı, grip tipi hastalıklar, vücutta kızarıklıklar, ağızda kötü tat, asit salgısı artışı ve idrar yolu sorunları yer almaktadır. Dolayısıyla, tüm çalışanların bu tedavinin riskleri ve yararları konusunda bilgi sahibi olmalarını sağlayacak eğitim ve bilgilendirme gereklidir. Ücretsiz ve zamanında profilaksi tüm sağlık çalışanları için sağlanmalıdır. B.6. İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanmalı; bu hizmetler kişilerin damgalanmasına yol açmayacak, toplumsal cinsiyete duyarlı şekilde, özel ve uygun ortamlarda verilmeli, işyerinde klinik ve belirli hizmetler yoksa veya sağlık çalışanları bu hizmetleri işyeri dışında başka yerlerde almak istiyorlarsa bunun gerekleri yerine getirilmelidir. Araştırmalar, sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV tedavisi sağlanmasının halk sağlığı sistemi açısından maliyet-etkin bir yol olduğunu göstermektedir(43,44). HIV pozitif sağlık çalışanlarına yönelik antiretroviral tedavisinin zamanında başlatılması sağlık alanındaki insan kaynakları yetersizliğinin giderilmesine katkıda bulunabilir ve hizmet sunumunu güçlen- 7 Kılavuzların Özeti direbilir. Ücretsiz alanlar şunlardır: bulunabilirlikleri sağlanmış ilaçlar; tedavinin uygun ve zamanında yapılması; hizmet kullanım ücretleri veya maliyet paylaşımı olmaması; antiretroviral ilaçların temini için yeterli insan kaynakları. Ayrıca, kliniklerdeki hizmetler insanları damgalamayıcı, toplumsal cinsiyete duyarlı ve özel ortamlarda verilmelidir(45). İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması tavsiye edilmektedir. İşyerinde klinik olmadığı, işyerinde antiretroviral tedavi verilemediği veya sağlık çalışanlarının hizmetleri işyeri dışındaki yerlerde almayı tercih ettikleri durumlarda bu hizmetlerin damgalayıcı olmayan, toplumsal cinsiyete duyarlı, özel ve uygun ortamlarda verilmesi sağlanmalıdır. B.7. İki hastalığın birlikte baş göstermesini önleme bağlamında, HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına isoniazid önleyici tedavi ve kotrimakzol profilaksi dahil kapsamlı önleme ve bakım hizmetleri bunların yarar ve riskleri de anlatılarak verilmelidir. İsoniazid önleyici tedavi, HIV enfeksiyonu olan kişilerde TB’nin de ortaya çıkmasını önler. Kılavuz ilkeler, eş hastalık durumunun önlenmesi için HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına isoniazid önleyici tedavi ve kotrimakzol profilaksi dahil kapsamlı önleme ve bakım hizmetlerinin bunların yarar ve riskleri de anlatılarak verilmesini tavsiye etmektedir. Yan etki ve aşırı tedavi riski, tek tek her vakada, azalan hastalık ve ölüm olaylarıyla dengelendirilerek değerlendirilmelidir. İşyeri eğitimi HIV/AIDS ve İnsan Hakları UNAIDS/OHCHR Uluslararası Kılavuzları şöyle demektedir: Halk sağlığı yasası, sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde ve kana ve diğer bedensel sıvılara maruz kalınabilecek ortamlarda genel enfeksiyon kontrol önlemleri alınmasını zorunlu tutmalıdır. Bu tür ortamlarda çalışan kişilere, söz konusu önlemleri uygulayabilmeleri için gerekli donanım ve eğitim sağlanmalıdır.”(46) . B.8. Tüm sağlık çalışanları için eğitim programları geliştirilmesi ve uygulanması: hizmet öncesi, hizmet içi ve sürekli TB ve HIV önleme, tedavi, bakım ve destek eğitimi; işçi hakları ve insanların damgalanmalarını önleme; bunların, yöneticiler ve işçi temsilcilerine yönelik olanlar dahil mevcut eğitim programlarına içselleştirilmesi. Sağlık Hizmetleri ve HIV/AIDS’le ilgili ILO/WHO Ortak Kılavuz İlkeleri 2005, HIV ve TB’nin daha iyi tanınması, bu hastalıklara yakalanmış meslektaşlara ve hastalara yönelik olumsuz ve ayrımcı tutumların önlenmesi için, her sorumluluk kademesindeki kişilere eğitim verilmesini gerekli görmektedir. Eğitim, bu kapsama alınan farklı grupların durumlarını ve ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde düzenlenmelidir. Eğitim, sağlık çalışanlarına ve yöneticilerine şunları sağlamalıdır: ❏ 8 enfeksiyonlu hastalarla temas etme korkusunu azaltmak amacıyla HIV’ın, TB’nin ve di- WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU ğer enfeksiyonlu hastalıkların (gerek mesleki gerekse mesleki olmayan) bulaşma yolları ve mesleki risk düzeyi konusunda bilgi; sağlık çalışanlarının HIV’ın, TB’nin, bu nedenlerle damgalanmanın etkisi anlamalarına yardımcı olmak üzere kişiler arası ilişki becerilerinin geliştirilmesi; hastalarıyla, meslektaşlarıyla ve başkalarıyla ayrım gözetmeden ve saygılı biçimde iletişim kurabilecekleri araçların kendilerine sağlanması; ❏ stres yönetme ve iş bırakmaktan kaçınma teknikleri: yeterli personel sağlanması, çalışanların süreçlere katılımı için daha fazla fırsat sağlanması; görev yeri değişiklik sistemlerinin belirlenmesi; iş rotasyonu; terfi ve meslekte kişisel gelişme; erken stres teşhisi; denetime yönelik iletişim becerilerinin geliştirilmesi; personel destek grupları; işyeri dışında zaman geçirme olanakları; ❏ HIV durumları ne olursa olsun sağlık çalışanlarının ve hastaların haklarını koruyan mevcut yasa ve yönetmeliklerin farkında olunması. ❏ Kılavuz İlkeler, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerinde hizmet öncesi, hizmet içi ve sürekli eğitim tavsiye etmektedir. C. BÜTÇE, İZLEME VE DEĞERLENDİRME 1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında gerek mesleki gerekse meslek dışı yollardan yayılmasını önleme, tedavi, bakım ve destek programlarına yeterli finansal kaynak ayrılması. 2. Bu kılavuz ilkelerle ilgili politikaları, sağlık tesisleri düzeyinde uygulama için davranış kuralları biçiminde veya erişilebilir başka formatlara yaygınlaştırma ve bunların işler kılınması için eğitime ve materyal girdilere bütçe ayırma. 3. Kılavuz İlkelerin ülke ölçeğinde bilinme yaygınlığının izlenmesi için mekanizmalar geliştirilip işletilmesi, politikaların sağlık hizmetleri verilen ortamlarda uygulanmasının yaygınlaştırılması. 9 Kılavuzların Özeti Bütçeleme C.1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında mesleki veya mesleki olmayan yollardan yayılmasını önlemek üzere önleme, tedavi, bakım ve destek programları için yeterli finansal kaynak ayrılması. Sağlık çalışanlarını korumak üzere, güvenli biçimde imal edilmiş enjektörler ve respiratörler sağlanması için kaynak ayrılması. Kılavuz İlkeler HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında mesleki veya mesleki olmayan yollardan yayılmasını önlemek üzere önleme, tedavi, bakım ve destek programları için yeterli finansal kaynak ayrılmasını tavsiye etmektedir. C.2. Bu kılavuz ilkelere dayalı politikaların, sağlık tesisleri düzeyinde uygulanmasını sağlamak üzere uygulama kuralları ve diğer erişilebilir şekillerde yaygınlaştırılması ve bunlar için gerekli eğitime ve maddi girdilere bütçe ayrılması. Bu kılavuzlarda yer alan bilimsel kanıtları pratik eylemlere dönüştürecek uygulama araçları, eğitimi ve uygulamayı kolaylaştırma açısından yararlı olacaktır. Kılavuz İlkeler çerçevesinde eğitim sağlanması ve operasyonel destek açısından uygun bütçe tahsisi gereklidir. Kılavuz İlkeler, ilgili politikaların, sağlık tesisleri düzeyinde uygulanmasını sağlamak üzere uygulama kuralları ve diğer erişilebilir şekillerde yaygınlaştırılmasını ve bunlar için gerekli eğitime ve maddi girdilere bütçe ayrılmasını tavsiye etmektedir. İzleme ve değerlendirme C.3. Kılavuz ilkelerin ülke ölçeğinde bilinirliğini izlemek üzere mekanizmaların geliştirilip uygulanması, bu politikaların ve uygulamaların sağlık hizmetleri verilen ortamlara yaygınlaştırılması. Kılavuz İlkelerin etkili biçimde uygulanmasını sağlama açısından denetim gereklidir. Sağlık hizmetlerinin verildiği ortamlarda işyeri ve işgücü sağlığının izlenmesi açısından küresel standartlara gerek vardır. Ayrıca, denetimle görevli kuruluş ve organlara sendikaların, sağlık profesyonellerinin derneklerinin, bağımsız uzmanların, kamu kesimi ve özel kesim işverenlerinin ve iş müfettişlikleri gibi düzenleyici kurumların katılmalarını teşvik etmek gerekir. Bu tür ortakların aktif katılımı, Kılavuz İlkelerin başarılı biçimde uygulanması açısından önemlidir. Sağlık çalışanlarına özgü izleme ve değerlendirme çalışmalarında başvurulacak göstergelerin belirlenmesinde uluslararası mutabakat gereklidir. Buna ek olarak, veri toplamada gizliliğe riayet edilmelidir. İzleme amaçlı veriler cinsiyet, yaş, meslek ve işyerindeki statü gibi değişkenlere göre toplanıp ayrıştırılmalıdır ki tüm gruplara yönelik kapsama izlenebilsin. Uygulamanın etkili biçimde izlenmesi için kapasite geliştirilmesi gerekir. ILO, UNAIDS ve WHO elemanlarından oluşan bir ilkeler izleme ve değerlendirme ekibinin kurulması yerinde olacaktır. 10 Ek Sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimlerinin ilişkin WHO-ILO-UNAIDS ortak politika kılavuzları A. ULUSAL POLİTİKALAR 1. Sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli erişimlerini sağlamak üzere yeni ulusal politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikalarda bu doğrultuda ayarlamalar yapılması. 2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu doğrultuda pekiştirilmesi; meslektaşlar ve denetçiler arasında damgalama yönelimlerini azaltacak müdahalelerde bulunulması. 3. Meslek nedeniyle ortaya çıkan hastalık durumlarında yerine göre ücretli izin, erken emeklilik ve ölüm halinde yakınlara yapılacak yardımlar dahil olmak üzere makul ölçülerde destek ve tazminat sağlayacak sistemler geliştirilmesi. B. İŞYERLERİNDE GİRİŞİMLER 1. HIV ve TB önleme, tedavi ve bakım hizmetlerine tüm sağlık çalışanlarının erişimini sağlamak için mesleki sağlık hizmetleri oluşturulması veya mevcut hizmetlerin güçlendirilmesi, kapsamının genişletilmesi. 2. Mevcut enfeksiyon kontrol programlarının özellikle HIV ve TB enfeksiyon kontrolü bağlamında geliştirilmesi veya güçlendirilmesi ve daha güvenli çalışma ortamları için işyeri sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliğine gidilmesi. 3. Üreme sağlığına ilişkin konularla sağlık çalışanlarının aile üyeleri arasındaki TB vakalarının tespiti dahil olmak üzere, düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve sonuçları gizli tutulan HIV danışmanlığı ve testi ile TB tarama programlarının geliştirilmesi, uygulanması ve yaygınlaştırılması. 4. Gerek kamuda ve özel kesimde, gerekse diğer sektörlerde işyeri bazında HIV ve TB’nin meslek sağlığı açısından kontrolüne yönelik örnek uygulamaların belirlenmesi, uyarlanması ve yaşama geçirilmesi. 11 Ek 5. Maruz kalma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda tüm personele bilgi verilmesi, PEP hizmeti verenlerin gerekli eğitimi görmelerini sağlayarak, maruz kalma durumları olan tüm sağlık çalışanlarına PEP hizmeti verilmesi. 6. İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması; işyeri kliniğinin olmadığı ve/veya sağlık tesisinin ART hizmeti vermediği veya çalışanların hizmetleri işyerleri dışında yerlerde almak istedikleri durumlarda bu hizmetlerin uygun ortamlarda, toplumsal cinsiyete duyarlı, izlilik temelinde ve herhangi bir damgalamaya yol açmayacak şekilde verilmesi. 7. Eş hastalığın önlenmesi açısından, HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına, yararları ve riskleriyle ilgili gerekli bilgiler de verilerek, isoniazid önleyici tedavi ve co-trimaxole profilaksi dahil olmak üzere kapsamlı bir önleme ve bakım paketi sunulması. 8. Tüm sağlık çalışanlarına HIV ve TB önlenmesi, tedavisi, bakımı ve desteğiyle ilgili hizmet öncesi, hizmet içi ve sürekli eğitim verilmesini öngörün programlar geliştirilip uygulanması. Bu eğitimlerde ayrıca işçilerin hakları ve damgalanmaya karşı mücadele gibi konular da kapsanmalı, söz konusu eğitim programları, yöneticiler ve işçi temsilcilerine yönelik olanlar dahil mevcut eğitim programlarına dahil edilmelidir. C. BÜTÇE, İZLEME VE DEĞERLENDİRME 1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında hem mesleki hem de mesleki olmayan yollardan yayılmasını önlemek; tedavi, bakım ve destek hizmetlerini sürdürüp yaygınlaştırmak için yeterli finansal kaynak ayrılması. 2. Bu Kılavuz İlkelere dayalı politikaların sağlık kuruluşları düzeyinde uygulanmasını sağlayacak uygulama kurallarının ve erişilebilir diğer formatların yaygınlaştırılması ve bunları işler kılacak eğitim bütçelerinin ve maddi girdilerin tahsisi ve temini. 3. Kılavuz İlkelerin ülke düzeyinde varlığını kontrol edecek izleme mekanizmalarının oluşturulması ve işletilmesi; ayrıca, bu politikaların ve uygulamaların sağlık hizmeti verilen ortamlarda yaygınlaştırılması. Hükümetler, işçi ve işveren kuruluşlarının temsilcileri ve uluslararası uzmanlar WHO-ILOUNAIDS tarafından hazırlanan bu ortak politika kılavuzlarını 6 Temmuz 2010 tarihinde yapılan üç taraflı bir istişare toplantısında oybirliğiyle benimsemişlerdir. Toplantıda yer alanlar, 2010 tarih ve 200 sayılı HIV ve AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararına atıfla, ulusal stratejilerin bir parçası olarak işyeri bazında ulusal politika ve programların geliştirilmesi, benimsenmesi, uygulanması ve izlenmesi çağrısında bulunmuşlar, özellikle sağlık çalışanlarının HIV ve TB’nin mesleki açıdan oluşturduğu risk ve bulaşmanın önlenmesine yönelik programlardan yararlanmasının önemini vurgulamışlardır. 12 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU Teşekkü r Kılavuz Grubu Shahieda Adams, Meslek ve Çevre Sağlığı Araştırmaları Merkezi, Güney Afrika; Jacqueline Bataringaya, Uluslararası AIDS Derneği, İsviçre; David Cohn, Colorado Üniversitesi, Sağlık Bilimleri, ABD; Richard Driscoll, CDC Mesleki Güvenlik ve Sağlık Ulusal Enstitüsü, ABD; Gilles Dussault, Lizbon Üniversitesi, Portekiz; Raoul Fransen-dos-Santos, Hollanda; Mary Higgins, Uluslararası Ebeler Konfederasyonu, Irlanda; Mabel K.M. Kabomo-Magowe, Botswana Üniversitesi; Jorge Mancillas, Uluslararası Kamu Hizmetleri, Fransa; Maura Mea, Uluslararası Kadın Topluluğu LWA, Papua Yeni Gine; Ya Diul Mukadi, Uluslararası Aile Sağlığı, ABD; Lydia Mungherera, AIDS Destek Örgütü (TASO), Uganda; Dorothy Namate, PricewaterhouseCooper, Malawi; Liesbeth Oey, KNCV Tüberküloz Vakfı, Hollanda; Julia Seyer, Dünya Tabipler Birliği, Fransa; Mihaela Stefan, Romanyan Angel Appeal Vakfı, Romania; Kunthy Teng, Ulusal AIDS Dairesi, Kamboçya; Alice Welbourn, Salamander Vakfı, BK. Danışılan üç taraflı ve ortak kuruluşların ve paydaşların temsilcileri Sheila Anazonwu, Uluslararası Hastaneler Federasyonu, Fransa; Janet Asherson, Uluslararası İşverenler Örgütü, İsviçre; Herbert Beck, İşçie Konseyi, Heidelberg Üniversitesi Hastanesi, Almanya; Linda Carrier-Walker, Uluslararası Hemşireler Konseyi, İsviçre; Xuanhao Chan, Uluslararası Eczacılar Federasyonu, Fransa; Karen Daley, Amerikan Hemşireler Derneği, ABD; Fazeela Fayers, Güney Afrika Hastane Personeli Sendikası, Güney Afrika; Tesfamicael Ghebrehiwet, Uluslararası Hemşireler Konseyi, İsviçre; Annelise Hirschmann, AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi Küresel Fonu, İsviçre; Karen Jennings, UNISON Sağlık Hizmetleri, BK; Juma Kariburyo, Fildişi Sahili; Stefano Lazarri, AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi Küresel Fonu, İsviçre; Maria Sofia Lioce-Mata, Mesleki Güvenlik ve Sağlık Ulusal Enstitüsü (NIOSH), ABD; Bahira Lotfy, Sınai Tıp ve Meslek Hastalıkları Profesörü, Kahire, Mısır; Godfrey Lule, Bulaşıcı Hastalıklar Uzmanı, Kenyatta Hastanesi, Kenya; Michaela Mantel, Ağa Han Vakfı, Cenevre İsviçre; Yoan Mayta Paulet, Sağlık Bakanlığı, Peru; Zuzanna MuskatGorska, ITUC Pan Avrupa Bölge Konseyi, Belçika; Jadranka Mustajbegovic, Halk Sağlığı Okulu, Hırvatistan; Ndioro Ndiaye, Göç, Önderlik ve Kalkınma İttifakı, İsviçre; Bongiwe Radebe, Royal Swaziland Şeker Şirketi, Swaziland; Fazel Randera, HIV/TB Tedavi Programı Direktörü, Aurum Enstitüsü, Güney Afrika; Julietta Rodriguez Guzman, Mesleki Sağlık, El Bosque Üniversitesi, Kolombiya; Andy Seal, AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi Küresel Fonu, İsviçre; Somkiat Siriruttanapruk, Meslek ve Çevre Sağlığı Bürosu, Halk Sağlığı Bakanlığı, Tayland. 13 Ek Yönlendirme Grubu ve sekretarya ILO, Cenevre: Kofi Amekudzi, Fatemeh Entekhabi, Lee-Nah Hsu, Sophia Kisting, Julia Lear. WHO, Cenevre: Francesca Celleti, Daniel Chemtob, Micheline Diepart, Reuben Granich, Teguest Guerma, Eileen Petit-Mshana, Hiroki Nakatani, Maria Neira, Annette Mwansa Nkowane, Paul Nunn, Amolo Okero, Joseph Perriëns, Susan Wilburn, Jean Yan, Eileen Petit-Mshana, Rose Pray. WHO, Saha Ofisleri: Salma Burton, M. Muzaherul Huq, SEARO; Marie-Claude Lavoie, AMRO; Nicole Seguy, WHO, Kamboçya; Fabian Ndenzako, Papua Yeni Gine; Khosie Mthethwa, Swaziland; Sayohat Hasanova, Tacikistan; Yitades Gebre, Trinidad; Ihor Perehinets, Ukrayna; Morkor Newman, Zimbabwe. UNAIDS, Cenevre: Alasdair Reid, HIV/TB Danışmanı. Küresel Sağlık İşgücü İttifakı: Erica Wheeler. Diğer Katkı Sunanlar ILO, UNAIDS ve WHO bu kılavuz ilkelerin hazırlanmasına yaptıkları değerli katkılardan dolayı aşağıdaki kişilere özellikle teşekkürlerini bildirir: kanıtları sistematik biçimde değerlendiren, uzman değerlendirmesi ve danışması için geri plan sentez raporunu hazırlayan ve ilkelerin ilk taslağını yazan Annalee Yassi ile Kanada British Columbia Üniversitesi’nden ekibi ve Lyndsay Dybka; ilk sistematik değerlendirmeyi yapan Mark Wheeler ve bu ilkelerin geliştirilmesine ön ayak olan beş ülkelik özgün araştırmanın baş sorumlusu olan Liz Corbett (Londra Hijyen Okulu ve Tropik Tıp Okulu Harare, Zimbabwe). Bu kişilere ek olarak teşşür borçlu olduğumuz diğerleri şunlardır: Sulava Gautam, Evelyn Isaacs, ABD; Hugo Mercer, Arjantin; Florence Nantulya, İsviçre ve Holger Schuemann, McMaster Üniversitesi. ILO Saha Görevlilerine, WHO Bölge Danışmanları ve HIV, TB, Sağlık ve Mesleki Sağlık için İnsan Kaynakları Ülkeler Arası Destek Ekiplerine teşekkür ediyoruz. Sağlık çalışanlarının HIV/TB hizmetlerine erişimiyle ilgili durum araştırmasını (2007) ve politika uygulamaları araştırmasını (2009) destekleyen Burkina Faso, Kamboçya, Kamerun, Fildişi Sahili, Kolombiya, Küba, El Salvador, Etiyopya, Gana, Kenya, Malawi, Mozambik, Papua Yeni Gine, Romanya, Rwanda, Güney Sudan, Tacikistan, Tayland, Trinidad ve Tobago, Ukrayna ve Zimbabwe ülke ekiplerine teşekkürlerimizi iletiyoruz. Araştırmaları, sistematik kanıt değerlendirmelerini, uluslararası danışma toplantılarını ve kılavuzların geliştirilmesini mümkün kılan Uluslararası Çalışma Örgütü, Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Ortak Programı (UNAIDS), Dünya Sağlık Örgütü ve Sağlık İşgücü Küresel İttifakı personelinin katkılarınıa teşekkür borçluyuz. 14 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU Niyet beyanları özeti Kılavuz grubunun tüm üyelerinden, danışmanlardan, ortak kuruluşların temsilcisinden ve uluslararası danışma toplantılarına katılanlar dahil katkıda bulunan diğer kişilerden WHO ilgi beyanı formunu doldurmaları istenmiştir. Shahieda Adams (Kılavuz Grup üyesi) sağlık çalışanları arasındaki potansiyel TB enfeksiyonu araştırma çalışmasına katılımını beyan etmiştir. Annalee Yassi, kişisel anlamda finansal herhangi bir boyutu olmaksızın Kanada Sağlık Araştırmaları Enstitülerine ilgili konuda hibe başvurusunda bulunduğunu belirtmiştir. GRC Sekretaryası ve WHO hukuk ekibi ile yapılan görüşmeler sonucunda her ikisinin de katılımı onaylanmıştır. 15 14 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU Referans la r 1. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), International Labour Conference, 99th Session, Geneva, 2010. http://www.ilo.org/aids/lang--en/docName--WCMS_142706/index.htm 2. World Health Organization (WHO): The World Health Report 2006: Working together for health (Geneva, 2006). 3. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/AIDS (Geneva, 2005), p. XII. http://www.ilo.org/global/Themes/HIVAIDS/lang--en/docName--KD00016/index.htm, http://www.who.int/occupational_health/activities/2ilowho.pdf 4. M. Taegtmeyer, R. Suckling, P. Nguku et al.: “Working with risk: Occupational safety issues among health care workers in Kenya”, in AIDS Care (London, Routledge, 2008), Vol. 20, No. 3, pp. 304-310. 5. WHO: Treat, Train, Retain: The AIDS and health workforce plan. Report on the consultation on AIDS and Human Resources for Health Geneva, 11-12 May 2006. 6. WHO and ILO: Joint WHO/ILO policy guidelines on improving health worker access to prevention, treatment and care services for HIV and TB (Geneva, 2010). http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241500692eng.pdf, http://www.ilo.org/ aids/Publications/lang- -en/docName--WCMS_145872/index.htm 7. A. Yassi, L. M. O’Hara, K. Lockhart et al.: A systematic evidence review to support development of policy guidelines for improving health worker access to prevention, treatment, and care services for HIV and TB (Geneva, WHO, 2010). http://www.who.int/occupational_health/systematic_review_for__treat_policy_final.pdf Ayrıca bakınız: M. Wheeler: A preliminary review: health worker access to prevention, treatment, care and support for HIV/TB (Geneva, WHO, 2010). http://www.who.int/occupational_health/preliminary_review.pdf 8. WHO and ILO: International consultation on policy guidelines on improving health workers’ access to prevention, treatment and care services for HIV and TB. Report of the proceedings and compilation of presented papers, Geneva, 14-16 Sept. 2009. http://www.who.int/occupational_health/meeting_report.pdf 9. WHO: WHO Policy on TB Infection Control in Health-Care Facilities, Congregate Settings and Households (Geneva, 2009). http://www.who.int/tb/publications/2009/infection_control/en/index.html 10. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/ AIDS (Geneva, ILO, 2005). 11. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), International Labour Conference, 99th Session, Geneva, 2010. 12. ILO: Technical and Ethical Guidelines for Workers’ Health Surveillance (Geneva, 1998). http://www.ilo.org/safework_bookshelf/english?d&nd=857173355 13. WHO and ILO: Joint WHO/ILO Guidelines on Post-Exposure Prophylaxis (PEP) to Prevent HIV Infection (Geneva, 2008). http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/PEP/en/ 14. WHO: Occupational health: a manual for primary health care workers (Geneva, 2001). 17 Referanslar http://www.who.int/occupational_health/publications/emhealthcarework/en/index.html 15. WHO: Antiretroviral therapy for HIV infection in adults and adolescents (Geneva, 2006). http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/adult/en/index.html 16. ILO: An ILO Code of Practice on HIV/AIDS and the World of Work (Geneva, 2001). http://www.ilo.org/aids/Publications/lang--en/docName--WCMS_113783/index.htm 17. WHO: Integrating gender into HIV/AIDS programmes in the health sector: Tool to improve responsiveness to women’s needs (Geneva, 2009). http://www.who.int/gender/documents/gender_hiv/en/index.html 18. WHO: Workers’ health: Global plan of action (2008-2017), Sixtieth World Health Assembly, Geneva, 23 May 2007. http://www.who.int/occupational_health/WHO_health_assembly_en_web.pdf 19. WHO: Guidelines on Quality Management in Multidisciplinary Occupational Health Services (Geneva, 1999). http://www.who.int/occupational_health/publications/eurqualman/en/index.html 20. UNAIDS and Offi ce of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR): International Guidelines on HIV and Human Rights (Geneva, 2006). http://data.unaids.org/publications/IRC-pub07/jc1252-internguidelines_en.pdf 21. UNAIDS: The Greater Involvement of People Living with HIV (GIPA) (Geneva, March 2007). http://data.unaids.org/pub/Report/2007/jc1299-policybrief-gipa_en.pdf 22. A. Collier, S. Van der Borght, T. Rinke de Wit et al.: “A successful workplace program for VCT and treatment of HIV/AIDS at Heineken, Rwanda”, in The International Journal of Occupational & Environmental Health (2007), Vol. 13, No.1, pp. 99-106. 23. C. Morris, E. Cheevers: “A package of care for HIV in the occupational setting in Africa: Results of a pilot intervention”, in AIDS Patient Care and STDs (2001), Vol. 15, No. 12, pp. 633-40. 24. E. Corbett, E. Dauya, R. Matambo et al.: “Uptake of Workplace HIV Counselling and Testing: A Cluster-Randomised Trial in Zimbabwe” in PLoS Med (2006), Vol. 3, No. 7, p. e328. 25. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), section III, General Principles, paragraph 3. (e). 26. Ibid. section IV, National Policies and Programmes, Treatment and care, paragraph 19. (d). 27. Ibid. section IV, National Policies and Programmes, paragraph 4. (a) and (b). 28. M. Dahab, S. Charalambous, R. Hamilton et al.: “That is why I stopped the ART: patients’ & providers’ perspectives on barriers to and enablers of HIV treatment adherence in a South African workplace programme”, in BMC Public Health (2008), Vol. 8, No. 63. 29. UNAIDS: HIV stigma and discrimination: A summary of recent literature (Geneva, 2009). 30. Op. Cit., UNAIDS and OHCHR, 2006, and UNAIDS, 2007. 31. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/AIDS, “Stigma and discrimination in the health sector” (No. 25), p. 11 (Geneva, 2005). 32. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), section III, General Principles, paragraph 3. (c). 33. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Discrimination and promotion of equality of opportunity and treatment, paragraf 10. 34. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Discrimination and promotion of equality of opportunity and treatment, paragraf 13. 35. Ibid. Support, paragraph 21. 18 WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: KILAVUZ NOTU 36. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Treatment and care, paragraf 20. 37. ILO: Technical and Ethical Guidelines for Workers’ Health Surveillance (Geneva, 1998). 38. ILO: List of occupational diseases annexed to the List of Occupational Diseases Recommendation, 2002, (No. 194), March 2010. http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C161 39. ILO: Occupational Health Services Convention, 1985 (No. 161). http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C161 40. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), bölüm III, General Principles, paragraf 3. (g). 41. Op. Cit., WHO, 2009. 42. Op. Cit., WHO and ILO, 2008. 43. S. Makombe, A. Jahn, H. Tweya, et al.: “A national survey of the impact of rapid scale-up of antiretroviral therapy on health-care workers in Malawi: Effects on human resources and survival”, Bulletin of the World Health Organization (Geneva, WHO, 2007), Vol. 85, No. 11, pp. 851-857. 44. K. Rezanson, K. Pouteau, A. Mnthambala et al.: “Do health care workers with HIV/AIDS have delayed initiation of antiretroviral therapy and higher mortality when compared with other patients in Malawi”, XVI International AIDS Conference, Toronto, Canada, 2006. 45. WHO: Integrating gender into HIV/AIDS programmes in the health sector: Tool to improve responsiveness to women’s needs (Geneva, 2009). 46. Op. Cit., UNAIDS and OHCHR, 2006. 19 ,6%1 ISBN: 978-92-2-826215-5