Garp Cephesinde Yeni Bir Şey Yok
Transkript
Garp Cephesinde Yeni Bir Şey Yok
Bukitap;nebirşikayettir,nedebir itiraf.Harbinyumruğunuyemiş, mermilerindenkurtulmuşolsabile, tahriplerindenkurtulamamışbir neslianlatmakisteyenbirdeneme, sadece. E.M.Remarque ERICHMARIA REMARQUE GARP CEPHESİNDE YENİBİRŞEY YOK roman Çeviren: BEHÇETNECATİGİL DördüncüBasılış VARLIKYAYINEVİ AnkaraCaddesi,İstanbul BÜYÜKESERLERKİTAPLIĞI:74 Bukitabınilkbaskısı,Aralık1956da, ikincibaskısıEkim1958de,üçüncü baskısıMart1965teyapılmıştır VarlıkYayınları,sayı:1620 İstanbul'daAsyaMatbaasındadizilip DilekMatbaasındabasılmıştır. Eylül,1971 I Cephedendokuzkilometre gerideyiz.Bizidündeğiştirdiler; şimdikarnımızkurufasulyevesığır etidolu;tokvememnunuz. Hepimizinaşkablarımızdaakşam yemeğidehazır;üstelikçiftporsiyon sucuğumuz,ekmeğimizdevar,keka! Böylebirşeyolduğuyoktuçoktandır: Kırmızıdomateskafalı,iriyarıaşçı, yemekleribuyurettiönümüze; kepçesinisallayarakkimigördüyse çağırdı,aşkabınabocaettiyemeği. Mutfağınınasılboşaltacağını bilemediğiiçin,perişandızavallı. TjadenileMüllerbirerçanakele geçirdiler,neolurneolmaz, ağızlarınakadardoldurttularkabları. Tjadenbuişioburluğundanyapıyor, Mülleriseihtiyatlıdavranmak istediğinden!Tjadenbuncayemeği needer,neresinedoldurur,aklı ermezkimsenin.Tjaden,oldumolası kurubirçirozgibidir. Amaenönemlisi,tütün istihkakımızıdaçiftvermelerioldu. Herkeseonarpuro,yirmişersigara, ikiçiğnemliktütündüşmesi,pek makbulegeçti.Çiğnemliktütünümü Katczinsky’yeverdim,onun sigaralarıyladeğiştim;şimdibenim kırksigaramvar.Birgünlüknafaka çıktıböylece. Bizebuncaşeydüşmezdiaslında. Prusyalılardabucömertliknegezer! Bizbunusırfbiryanılmayaborçluyuz. İkihaftaöncenöbetdeğiştirmek üzereilerihattageçmemiz gerekmişti.Bulunduğumuzkesim sakindiazçok;buyüzdeniaşe çavuşu,döneceğimizgüniçinnormal erzakalmış,yüzellikişilikbölük ihtiyacınıöncedenhazırlamıştı.Ama tamdasongünüuzunnamlular,ağır toplarlakarşılaşıncaaldıbizibir telaş:İngiliztopçusu,durmadan mevzilerimizidövüyordu.Can kaybımızçokoldu,ancakseksenkişi dönebildik. Eskiyerimizegecevaktigeldik. Şöylebirde,rahatbiruykuçekmek için,yorgunbitik,hemenkıvrılıp yattık.Katczinsky'ninhakkıvarmış: İnsanboluykuuyuyabilseharb,hiç defenadeğilhani!Cephedeuykunun lafıolamazdı;sonraherseferindeiki hafta,azzamandadeğildidoğrusu. Öğlenoldu,tektük barakalarımızdançıkmayabaşladık. Yarımsaatsonrahepimizaş kablarımızelimizde,etrafayağlı, besleyicikokularsaçanseyyar mutfakcenaplarınınönündesaf bağlamışbulunuyorduk.Enöndeen açlarvardıtabii:KısaboyluAlbert Kropp,enakıllımızolduğuiçin, onbaşımızKropp.SonraMüllerV. okulkitaplarınıhalayanındataşıyan, hususiimtihanlarınhayaliyle yaşayan,yaylımateşlerindefizik problemleriçözmeyeçalışanMüller. SonraLeer,subaykerhanelerindeki kızlarabiten,topsakallıLeer;Leerbu kızlarınipekkombinezongiymeleri, yüzbaşılardahilüstsubaylara çıkmadanönceyıkanmalarıiçin ordudanemiraldıklarınayemin eder...Dördüncüsübenim,ben PaulBaeumer.Bizdördümüzde ondokuzyaşındayız,dördümüzde aynısınıftatalebeikenaskerealındık. Hemenarkamızdaarkadaşlarvar. KarakurubirçilingirolanTjaden,biz akran,bölüğünenoburu.Yemeğedal gibioturur,gebetahtakurularıgibi, şişgöbekkalkar. —HeleWesthus,yinebizyaşta, turbaişçisi,birtayınırahatçaalırbir avucunavesorar:Bilinbakalım, avucumdanevar? Detering,birköylü,tekdüşüncesi çiftliğiylekarısıdır.NihayetStanislas Katczinsky;bizimgrubunbaşı,canı pek,kurnaz,hinoğlu,kırkyaşında, toprakbenizli,mavigözlü,düşük omuzlu,tehlikelidurumların,iyi yemeklerin,kaytaracakyerlerin kokusunualmadaerbaptır Katczinsky. Bizimmanga,yemekkazanı önündebiryılanbaşıolmuş, duruyordu.Sabırsızlanıyorduk. Aşçıbaşıoralıolmuyor,durmuşhala bekliyordu. SonundaKatczinskyseslendiona: “Şuseninhaşlamadeposunuaçartık. Heinrich!Fasulyepişmişbeyahu!” Aşçı,uyuklargibibaşınısalladı: “Hepiniztamamolun,bakalım!” Tjadensırıttı:“Tamamız.” Çavuşhalaanlamıyordu.“İşinize geliyor,değilmi?Yaötekilernerde?” “Onlarıbugünsen doyurmayacaksın.Yaseyyar hastanede,yadamezardaonlar.” Aşçıbaşı,durumuöğrenince beynindenvurulmuşadöndü,sallandı bir:“Benseyemeğiyüzellikişilik pişirmiştim.”dedi. .Kropp,aşçınınböğrünüdürtükledi: “Şuhalde,nihayetiyicedoyacağız, desene!Başla,haydii“ BirdenbireTjaden'inkafasındabir şimşekçaktı.Osivrifareyüzü ışıldamayabaşladı;gözleri kurnazlıklaufalıyor,yanakları seğiriyordu;yaklaştı:“Yahu!”dedi.“O haldeekmeğideyüzellikişilikaldın, ha?” Çavuş,şaşırmışvedalgın,başını salladı. Tjaden,aşçınınceketinituttu: “Sucuk,sucuğudamı?” Domateskafayinesallandı. Tjaden'inçenesititriyordu: “Tütünüdemi?” “Evet,hepsini!” Tjadenağzıkulaklarınavararak, çevresinebakındı:“Şansdiyebuna derlerbe!Öyleysehepsibizim bunların.Demekadambaşına...dur hele...öyleya,çifttayın!” Amadomates,canlanmıştıyine: “Olmazöyleşey!”dedi. Şimdibizlerdekeyfegelmiş,öne doğruilerlemiştik. “Nedenolmazmış,Havuçkafa?” diyesorduKatczinsky. “Yüzellikişininistihkakı,seksen kişininolamaz.” “Sengörürsün!”diyehomurdandı Müller. “Yemekhadineyse,amageri kalanlarıseksenmevcudagöre verebilirim,”diyedayattıDomates. Katczinckyiçerledi:“Cepheye gitmekistiyorsungaliba!Senbunları seksenkişiiçindeğil,ikincibölükiçin aldın,anladınmı?Aldığıngibide dağıtırsın.İkincibölükbiziz!” Herifinüzerineyürüdük;zaten hiçbirimizhoşlanmazdıkondan; siperlerdekaçkereonunyüzünden yemeğimiziçokgeç,çoksoğuk yemiştik;çünkühafiftaneateşinde bilekazanıyakınlaragetirmeye korkar,buyüzdende karavanacılarımızötekibölüklerden dahauzunbiryolyürümekzorunda kalırlardı.BirincibölüktekiBulckene yamanoğlandımesela.Birkilerfaresi gibitombulduamaişbaşadüştümü kazamenö:qsaflarakadar,alır, gelirdi. Fitilialmıştık;bölükkomutanımız çıkagelmeseydi,yüzdeyüzbirçıngar çıkacaktı.Komutan,tartışmanın sebebinisordu:“Evet,”dedişöylece, “dünkükaybımızbüyükoldu...” Sonrakazanabaktı:“Fasulyede peknefisebenziyor.” Domates,başınısalladı:“Hemeti var,hemdeyağı!”dedi. Teğmenbizebaktı.Ne düşündüğümüzübiliyordu.Başka şeylerdebiliyordu;çünkübölüğe çavuşolarakgelmiş,aramızda yetişmişti.Kazanınkapağınıtekrar kaldırdı,kokuyuiçineçekti.Giderken: “Banadabirtabakdoldur,getir!” dedi.“Nevarsaonlarıdapayet! Hepsiniverebiliriz.” Domatesafallamıştı.Tjaden,onun etrafındazıplayıpduruyordu. “Sendençıkmıyorya!Bakhele, ambarmüdürümüsünsen?Başla haydi,kocaşişko,sayarkende yanılmaha...” “Yıkılşuradan!“diyekızgın soluduDomates.Kafasıişlemiyordu; aklıalmıyor,dünyayıanlamıyordu artık.Herşeyeboşverdiğini göstermekistercesine,gönlünden koptu,adambaşınaikiyüzellişer gramyapmabalbiledağıttı. Bugün,sahidendeiyibirgün. Postabilegeldi,hemenherkese birkaçmektup,gazetegetirdi.Şimdi barakalargerisindekiçayıra gidiyoruz.Kropp'unkoltuğundabir margarinfıçısınınyuvarlakkapağı. Çayırınsağkenarındabirbüyük umumihelayapılmış;üzeriörtülü, sağlambiryapı.Amahenüzherşeyin püfnoktasınıöğrenememişacemi erleregörebiryerburası.Bizlerdaha iyisiniararız.Nitekim,aynımaksat içinyapılmışbirerkişilikkutularda varyeryer.Bukutular,dörtköşe, temiz;sırftahtadanyapılmış,dört tarafıdakapalı,oturacakyerleri mükemmelverahatşeyler.Sağlısollu birerkulplarıdavar,oradanoraya taşınabilirlerde. Bizüçkişibirçevreoluyor, rahatçakuruluyoruzbunlara.İki saattenöncekalkmayızkutulardan. İlkzamanlarda,kışladaacemi erken,umumihelayagitmekzorunda kaldıkçanasılsıkıldığımızıhala hatırlarım.Kapılarıyoktubu helaların;yirmikişibirvagondagibi yanyanaoturur.Birbakıştayirmisini degörmekmümkündür;öyleya, askerindaimagözaltındabulunması gerek. Ogünbugün,oazıcıkutancı yendiğimizgibi,çokşeylerde öğrendik.Zamanladahanelerin ustasıolmadıkki! Fakatburada,açıktabuişbirzevk adeta.Önceleribugibişeylerdenne diyeçekinirmişiz,anlamıyorum; bunlardayemekiçmekgibitabii şeylermadem?Buişlergözümüzde büyümeseydi,bizimiçinyepyeni hadiselerolmasaydıböyle Üzerlerindebilhassadurmayalüzum kalmazdıbelki.Başkalarıbunlara çoktanalışmışlardı. Herkestençokaskerler,mideve hazımişleriylecanciğerdirler. Askerinkelimehazinesinindörtte üçü,midevehazımterimleridir. Gerekenyücesevinçlerinin,gerekse enderinöfkelerininifadesi,özdebu ikişeyedayanır.Düşünceyioderece derlitopluveaçık,birbaşkayoldan ifadeimkansızdır.Evlerimize dönünceaileveöğretmenlerimiz, istediklerikadarşaşırsınlar,burada ortakdilbuişte! Bizimiçinbütünbuişler,ister istemezmeydandaoluşlarıneticesi, birmasumlukkarakterikazanmıştır. Dahasıvar:Bunlarbizeöyletabii gelirki,kazanılmasıgarantibirskat oyunuoynanırgibigayetrahat yapılır.Çeşitligevezelikleriçin“hela yarenliği”sözüboşunadoğmamıştır: Neferlerarasındaburalarısohbet köşeleri,ahbapmeclisleriyerini tutar. Şuandabeyazçinidöşelilüks kabinelerdekindendaharahat hissediyoruzkendimizi.Oralartemiz vesıhhidirsadece,amaburasıgüzel vehoş. Düşünceden,kaygıdanuzak, güzelimsaatlerdirbusaatler. Başımızınüstündemavigök.Ufukta ışılışılsarı,bağlıbalonlar;uçaksavar mermilerininbeyazbeyazbulutları. Biruçağınpeşinedüştüklerivakit, zamanzamanbirdemetgibi yükseklerefırlamaktalar. Cepheninboğukuğultusunu, sadece,çokuzaklardabirgök gürültüsügibiduyuyoruz.Eşek arılarınınvızıltısıbastırıyoro gürültüyü. Dörtbiryanımızçiçekaçmışçayır. Otlarınincecikpüsküllerisallanıyor; siyahbeneklibeyazkelebeklerpırpır yaklaşıyor;yazsonlarınınılık, yumuşakrüzgarındasüzülüyorlar. Mektupları,gazeteleriokuyor, sigaralarımızıtüttürüyoruz; kasketlerimiziçıkarıyor,yanımıza koyuyoruz;rüzgarsaçlarımızla oynuyor,sözlerimiz, düşüncelerimizleoynuyor. Işılışıl,kırmızıgelinciklerin ortasındaüçkutu... Margarinfıçısınınkapağını dizlerimizekoyuyoruz.Skatoyunu içinaltlık,tamam.iskambilkağıtları Kropp'da.Gayetiyibiroyundan sonrabirpartidepırafaçeviriyoruz. Barakalardandoğrubirakordeon sesigeliyor.Aradakartlarıbırakıyor, bakışıyoruz.Birimiz:“Yahu çocuklar...”diyor,yahut:“işimizayaz olabilirdi...”Vebiransusuyoruz. içimizdekuvvetli,gizlibirduyguvar; herbirimizbunuduyuyoruz;öyle fazlakelimeyeihtiyacıyokbu duygunun.Bizbugünbukutuların üstündeoturamayabilirdik;kıl kalmıştıbuna.Herşeyinyenive kuvvetlioluşu,iştebuyüzden. Kırmızıgelincik,iyiyemek,sigaralar, yazrüzgarı. Kroppsoruyor:“Kemmerich’i tekrargörenvarmı?” “St.Joseph’deyatıyor!”diyorum. Müller,onunkalçasından vurulmuşolduğunu,busayedeevine gidebileceğinisöylüyor. İkindiüzeriKemmerich'iziyarete kararveriyoruz. Kropp,cebindenbirmektup çıkarıyor:“Kantorek'insizlereselamı var.” Gülüşüyoruz.Müllersigarasını fırlatıyor:“Buradaolmalıydıki!” diyor. ★ Kantorek,bizimsınıfın öğretmeniydi;kuyrukluceketigri, suratıfareyüzügibisivri,kısaboylu, sertbiradam.“Klosterbergcanavarı” HimmelstossÇavuşboyundaaşağı yukarı.Dünyanınbaşınafelaketlerin, çoklukböylebücüradamlar yüzündengelmesi,negarip!Bu gibilerboyluboslulardandaha enerjik,dahasinirolurlar.Ufaktefek bölükkomutanlarınadüşmektenben daimaçekinmişimdir.Böyleleriçok keredehşetlizalimdirler. Kantorek,bedeneğitimi derslerindebizlereöylenutuklar çektiki,bütünsınıftaburoluponun komutasındaŞubeyegittik,askere yazıldık.Onunohalihalagözümün önündedir:Gözlüğününcamlan gerisindenparıltılıgözlerlebizi süzmüş,heyecanlıbirsesle sormuştu:“Gidiyoruz,değilmi, arkadaşlar?” Buöğretmenlerinduygularıçok kereyelekceplerindehazırdır; derslerdedersgibiverirlerbunları. Amabizozamanlarböyleşeyleritasa etmezdikkendimize. Yalnız,içimizdenbiriduraklıyor, bizimlegelmekistemiyordu:Jozef Behm,şişman,sevimlibirçocuk.Ama sonundarazıoldu,başkatürlüde yapamazdızaten.Belkidaha birçoklarıonungibidüşünmüşlerdi; amahiçbirikatılmamazlıkedemezdi; çünkübusıralardaannelerbabalar bilehemenkorkakdamgasını yapıştırıyorlardıinsana.Neyapalım ki,insanlarfarkındadeğillerdiişin. Akıllarıerenlerfakir,basitkimselerdi aslında.Bugibilersavaşabirfelaket gözüylebakarlarken,tuzukuru olanlarsevinçtenuçuyorlar,harbin herkeslerdenönceasılkendilerine zarargetireceğinihiç düşünmüyorlardı. Katczinsky,bununokumuşluktan ilerigeldiğiniiddiaeder;tahsil,insanı aptallaştırır,der.Katnesöylediyse, düşünmüşdesöylemiştir. Gariptir,ilkölenlerdenbirioldu Behm.Birhücumdagözlerinebir mermisaplandı,öldüsanıpbıraktık onuoracıkta.Alıpgetiremezdik, çünküapartopargerikaçıyorduk. Öğledensonrabirdenbire seslendiğiniduyduk;tailerde sürünmekteolduğunugördük.Demek bayılmıştısadece.Gözlerihiç görmediği,acıdançılgınadöndüğü içinkendinigizlemedenilerliyordu; bizkurtarmayagidemeden,karşı taraftanvurdular. BuolaylaKantorek,birbirine bağlanamazşüphesiz.Budasuç olursanekalırdünyadangeriye? Kantorekgibidahabinlercesi, kendilerinihiçsıkıyasokmadanen mükemmeliyaptıklarınaemindirler. Amaonlarıniflasıda,iştebunoktada bizimiçin. Onlaronsekizyaşındakibizleri yetişkinlerdünyasına;çalışma,vazife, kültür,ilerlemedünyasına;geleceğin dünyasınailetenyolgöstericiler olmalıydılar.Bizzamanzaman,onları alayaaldık,onlaraufaktefekoyunlar oynadık,amatemeldeinanıyorduk onlara.Dahagenişbiranlayış,daha insancabirbilgi,düşüncelerimizde, temsilcileriolduklarıotorite kavramıylabirleşiyordu.Şuvarki, gördüğümüzilkölü,bizdekibuinancı paramparçaetti.Yaşımızınonların yaşındandahasaygıdeğerbiryaş olduğunuanladık;onlarbizden sadecelafebeliğinde,beceriklioluşta üstündüler.İlkyaylımateş,bize onlarınyanlışınıgösterdi;onların bizeöğrettikleridünyagörüşü,bu bombardımankarşısındayıkılıverdi. Onlarhalayazıpsöylerlerken,biz hastaneleri,cançekişenleri görüyorduk;onlardevletehizmetien büyükfaziletdiyevasıflandırırlarken bizartıkölümkorkusunundaha baskınolduğunuanlamış bulunuyorduk.Amayinedeisyan etmedik,askerdenkaçmadık,korkak olmadık.Bütünbusözleri'onlaröyle bolkullanıyorlardıki!Bizvatanımızı onlarkadarseviyor,herhücumda cesaretleileriatılıyorduk.Amaşimdi ayırdediyoruz;birdenbiregörmeyi öğrendik,onlarındünyalarından hiçbirşeykalmadığınıgördük. Ansızın,korkunçbirşekilde, yapayalnızbuldukkendimizi;vebu işibirbaşımızahalletmekzorunda kaldık. ★ Kemmerich’egitmedenönce eşyalarınıtopluyoruz;yoldaona lazımolur. Seyyarhastanedebüyükbir kaynaşmavar;herzamankigibi asitfenik,irinveterkokusu. Barakalardanbazışeylerealışık olduğuhalde,burada,yinedeiflahı kesiliyorinsanın.Onabuna Kemmerich'isoruyor,yattığıkoğuşu buluyoruz.Kemmerich,yüzündezayıf birsevinçvekesikbirheyecan ifadesi,bizikarşılıyor.Baygınken saatiniçalmışlar. Müllerbaşınısallıyor:“Bensana herzamandemezmiydim,öylegüzel saatiyanınaalmadiye!” Müllerbirazpatavatsızdır,hep haklıçıkmakister.Yoksaçenesini tutardı;çünküKemmerich'inbu koğuştanbirdahasağ çıkamayacağınıherkesgörüyordu. Saatinibulmuş,bulmamış,hepsibir; hattabulupevineyollasalarbile! “Nasılsın,Franz?”diyesoruyor Kropp. Kemmerichboynunubüküyor: “Eh...Yalnız,ayağımdehşetli sancıyor.” Yatağınabakıyoruz.Bacağıtelbir sepetiçinde:Üstündeyorgankümbet gibiyüksek.Müller'inbaldırını dürttüm.Bakıcılarınbizedışarıda söyledikleriniKemmerich'e yetiştirebilirdi:Kemmerich'inbacağı yoktuartık!Kesmişlerdi. HalikorkunçKemmerich’in:Benzi solgunsarı;yüzündeşimdiden,belki yüzkeregördüğümüziçinçokiyi bildiğimizoyabancıçizgiler.Aslında çizgideğilbunlar,birerişaret. Derininaltındahayatınnabzıatmıyor artık;dirilikvücuduntakenarlarına itilmiş,sürülmüşçoktan;içteniçe ölümçalışıyor,gözlereartıkölüm hakim.ArkadaşımızKemmerichişte şuracıktayatıyor;dahaazzaman öncebizimleatetikızartmış,mermi çukurlarınaçömelmişKemmerich. Henüzkendisi,amayinedeartıko Kemmerichdeğil.Üstüsteçekilmiş fotoğraflargibi,silikvebelirsizresmi. Sesibilekülleraltında. Cepheyegelişimizihatırlıyorum: Onuistasyonaşişmanbirkadıncağız olanannesigetirmişti.Kadın durmadanağlıyordu;yüzü ağlamaktanşişmiş,kabarmıştı. Kemmerichonunbuhalinden utanıyordu;çünküokadarinsan içindeenazmetinolanıydıannesi; biryağvesuyığınıhalindeeriyordu adeta.Bendenmedetumuyor,hep kolumututarakFranz'agözkulak olmamiçinyalvarıyordu.Franz'ın yüzüdebirçocukyüzügibiydihani, kemikleriyumuşacık.Nitekimdört haftaarkaçantasıtaşıdıktansonra tabanlarıdümdüzoluverdi.Ama savaşmeydanındakimkime! “Artıkevinegidebilirsin!”diyor Kropp.“İzinekalsaydı,dahabirkaçay beklememgerekirdi.” Kemmerichbaşınısallıyor. Ellerinebakmayıiçimgötürmüyor, balmumugibielleri.Tırnakların altındasiperlerinpislikleriduruyor, zehirgibimorkarabukirler,aklıma butırnaklarındahadauzayacağı geliyor;Kemmerichsonnefesini verdiktensonradahortlaksıbodrum bitkilerigibidahadauzayacağı.Tablo gözümünönünde:Tırnaklar tirbuşonlargibikıvrılıyor,uzadıkça uzuyorlar;onlarlabirlikte,yarılan kafasındasaçlaruzuyor,iyi topraklardakiotlargibi,tıpkıonlar gibi;ah,nasılolur..? Müllereğiliyor:“Eşyalarını getirdik,Franz!“ Kemmericheliyleişaretediyor: “Yatağınaltınabırakın.” Müllerbırakıyor.Kemmerichyine saattensözaçıyor. Şüphelendirmedenonunasıl yatıştırsakacaba? Müller,elindebirçiftpilotçizmesi, yinedoğruluyor.Yumuşak,san deridenyapılmış,dizlerekadargelen, yukarısındanbağlanançokgüzel İngilizçizmeleribunlar.Herkesin aradığıbirşey.Müllerbakıpbakıp hayranoluyor,çizmelerintabanlarını kendihantalpostallarınıntabanlarına dayıyor,soruyor:“Buçizmeleride götürecekmisin,Franz?” Üçümüzdeaynışeyi düşünüyoruz:İyileşsebile,ancak tekinikullanabilir,şuhalde,onahiç lüzumuyokbunların.Budurumda bunlarınburadakalmasıçokyazık! ÇünküKemmerichölürölmez sıhhiyeleriçederlerşüphesiz. Müllertekrarlıyor:“Çizmeleri buradabırakmayacakmısın?” Kemmerichbırakmakistemiyor. Bunlaronunensevdiğişeyler. Mülleryinebirtekliftebulunuyor: “Ohaldedeğişelim.Buradaböyle şeylerlazımolur.” AmaKemmerichhiçoralı olmuyor. Müller'inayağınabasıyorum; güzelimçizmeleriduraklayarak tekraryatağınaltınabırakıyor. Dahabazışeylerkonuşuyor,sonra davedalaşıyoruz.“Hoşçakal,Franz!” Benyarınyinegeleceğimi vadediyorum.Müllerdeaynışeyi söylüyor;aklıfikriçizmelerdekaldığı içintetikteolmakistiyor. Kemmerichinildiyor.Ateşivar. Dışardabirsıhhiyeerinidurduruyor, Kemmerich'ebiriğneyapmasını söylüyoruz. Sıhhiye:“Olmaz!”diyor.“Herkese yapmayakalkarsakfıçılarlamorfin lazım.” “Subaylarakoşarsınama!”diyor Kropp,içerlemiş. Benhemenarayagiriyor,adama öncebirsigarauzatıyorum.Alıyor. Sonrasoruyorum:“Hemseniğne yapabilirmisin?..“ Sözümealınıyor:“Yapamazsam bananediyesoruyorsunuz?..” Elinebirkaçsigaradaha tutuşturuyorum:“Neolur,hatırımız için...“ “Pekala!”diyor.Kropponunla beraberiçerigiriyor,adama güvenmediğiiçingözleriylegörmek istiyor.Bizdışarıdabekliyoruz. Mülleryineçizmelerdensöz açıyor:“Banaöyleuyarkibu çizmeler.Busalapuryalarıniçinde ayacıklarımboyunasutopluyor. Kemmerichyarınaçıkardabizim bölükhizmetibitenekadardayanır mıdersin?Bugeceölecekolursa, çizmelerihavagörürüz.” Albertdönüpgeliyor.“Nedersiniz, acaba..?”diyesoruyor. “Yolcu!”diyekesipatıyorMüller. Barakalarımızadönüyoruz.Yarın Kemmerich'inannesineyazmam gerekenmektubudüşünüyorum. Üşüyorum,birazşnapsolsadaiçsem! Müllerotlarıkoparıyor,ağzınaalıp çiğniyor.KüçükKroppbirden fırlatıyorsigarasını,tepinirgibi çiğniyorboyunasigarayı;yüzüallak bullak,perişanetrafınabakmıyor, kekeliyor:“Boktanişler,çokboktan işler!” Yürüyoruzuzunzaman.Kropp yatıştı.Bildiğimizbirşeybu.Cephe tutarağı,herkesiyoklarbirkere. Müller,onasoruyor:“Kantorek sananeyazıyor?” GülüyorKropp:“Bizdemirgibi gençlermişiz!“Herüçümüzöfkeyle gülüyoruz.Kroppküfrediyor; konuşabildiğiiçinmemnun. Evet,işteböyledüşünüyorlar,yüz binlerceKantorekböyledüşünüyor! Demirgibigençler!Gençler!Bizler yirmidenyukarıdeğiliz.Amagenç miyiz?Gençha?Gençlikgerilerde kalalıhanidir.Bizler,yaşlanmış kimseleriz. II Evdebiryazımasasıgözünde, “Saul”adında,başlanmışbirdurumda biryığınşiirbulunduğunu hatırlamam,garibimegidiyor.Bazı gecelerimibunlarıyazmaya harcamıştım.Hemenhepimizböyle şeylerleuğraşmışızdır;amabu, benimiçinöyleuzakbirhayalhaline geldiki,artıkgözleriminönünde canlandıramıyorumbile. Buralarageldikgelelieski hayatımızlabütünbağlarımızkesildi de,bizbunaseyircikaldık.Gün oluyor;niçin,nedenbuböyle, kavramayaçalışıyor,amaişiniçinden çıkamıyoruz.Helebizyirmisindekiler içinbunlarbilhassaçapraşıkşeyler. Kropp,Müller,Leervebenimiçin; Kantorek'indemirgibigençlerdediği bizleriçin...Bizdenyaşlılar,hepsi, geçmişlerinesımsıkıbağlıdırlar; onlarınçolukçocuklarıvar; meslekleri,kazançlarıvar;onlaröyle kuvvetlilerki,savaşyıkamazonları. Bizyirmisindekilerinseanneleri babalarıvarsadece;bazımızında birersevgilisi.Çokbirşeydeğilbu. Çünkübizyaştakilerüzerindeanne, babaetkisiçokzayıftır;kızlarınkide henüzpekaz.Bunlardabiryana bırakılırsaçokbirşeykalmıyor bizlere:Birazromantizm,birkaç amatörcemerakveokul.Hayatımız dahaöteyegeçmiyordu.Şimdiyse hiçbiriyok. Kantorekolsa,henüzhayatın eşiğindesiniz,derdi.Yalandadeğil. Bizhenüzköksalmamıştık;savaş sellerisöktü,sürüdübizi.Ötekiler, bizdenyaşlılariçinsavaşbir duraklayıştır,onlarileriyi düşünebilirler.Amabizidörtyandan sardıharb;sonununneyevaracağını bilmiyoruz.Bildiğimiz,şimdilik, yalnızşu:Öylemahzundaolduğumuz yokamatuhafvemelankolikbir şekildekabalaştık. ★ Müller,Kemmerich'inçizmelerini almakisterseistesin;yinede,acı karşısındaböylebirşey düşünemeyecekbirkimsekadar duyguludurpekala.O,budurumuus’a vurmasınıbiliyorsadece.Çizmelerin Kemmerich'eşukadarcıkfaydası olacaksa,Mülleronlarınasılele geçireceğinidüşünmekşöyledursun, dikenlitelüstündeyalınayakyürür, dahaiyi.Amanevar,buçizmeler Kemmerich'inhiçişineyaramazda Müllergüzelcegiyebilironları. Kemmerichölmeküzere,çizmeler onunolmuş,başkasınınolmuş farketmezki!Buböyleoluncada Müllernediyepeşinedüşmesin çizmelerin?Birsıhhiyeerindençok, onunhakkıbuçizmeler! Kemmerich'inölümünübekleseiş iştengeçer.İştebundanötürüMüller, pusudaşimdiden. Biz,artıkbaşkatürlüdüşünemez olduk,çünküsahte.Yalnızgerçekler doğru,önemlibizimiçin.Hemsonra, iyiçizmebindebirbulunur. ★ Önceleribuişdeböyledeğildi. Şube'yegittiğimizdeyirmikişilikbir sınıftıkbiz.Birkısmımızilkdefa,kışla avlusunagirmedenbiraradagüle oynayatraşolanyirmidelikanlı. Gelecekiçinkesinplanlarımızyoktu; birhayattarzıdenebilecekşekilde pratikbirmeslekdüşüncesipek azımızdabelirmişbulunuyordu;buna karşılık,hayatada,savaşadaidealize eden,adetaromantikbirkarakter katanmüphembirtakımfikirlerle doluydukafamız. Onhaftaaskerlikeğitimigördük, busüreiçindeonyıllıkokul hayatındakindendahakesinbir biçimesokulduk.Parlatılmışbir düğmenindörtciltlikbir Schopenhauer'dandahaönemli olduğunuöğrendik.Önceşaşkınlık, sonraöfke,nihayetumursamazlık içindeburadazekanındeğil, ayakkabı,fırçasının,düşüncenindeğil sistemin,hürriyetindeğiltalimin sözügeçtiğinianladık.Bizgüle oynaya,canlabaşlaaskerolmuştuk; amaonlarhevesimizikırmakiçin ellerindengeleniyaptılar.Aradaniiç haftageçincekoluşeritlibir postacının;üzerimizdeönceleri annelerimizin,babalarımızın, öğretmenleriniizin,Eflatun'dan Goethe'yekadarbütünbirkültür çevresininetkisindendahaüstünbir otoriteolduğunuartıkanlamıştık. Genç,uyanıkgözlerimizle, öğretmenlerimizinöğrettikleriklasik vatankavramınınburadaşimdiki haldegerçeklereuyduğunu,insanın endeğersizuşaklardanbile beklenmeyecekderecedekişiliğinden vazgeçtiğinigördük.Selamduruş, esasvaziyet,merasimgeçişi,tüfekas, sağadön,soladöntopukvur,küfür, azar,binlerceeziyet!Bizgörevimizi başkatürlüdüşünmüştük;birde baktıkki,kahramanlığa,sirkatları gibiyetiştiriliyoruz.Amaçabuk alıştık.Hattabuşeylerinbirkısmının çoklüzumlu,amabirkısmınındapek lüzumsuzolduğunuöğrendik.Asker milleti,bitirimdirbunlarıanlamakta. ★ Bizimsınıfı,üçerdörder, mangalaradağıttılar.Friesland’lı balıkçılar,köylüler,işçiler,esnaflarla hemencecikahbapolduk.Kropp, Müller,Kemmerichveben, dokuzuncumangayadüşmüştük. HimmelstossÇavuş'unmangasına. Kışlanınenkırıpgeçenadamıydı bu;kırıcılığıyladaövünürdü.Bodur, tıknazbirherif;onikiyıllıkhizmeti var,kızıl,kıvırcıkbıyıklı,sivilken müvezzilikyaparmış.Bizimsessizce direndiğimizisezdiğiiçin,Kropp'u, Tjaden'i,Westhus’uvebenibilhassa gözünekestirmişti. Birsabah,ondörtkereyatağını yaptım.Herseferindebirkusur buluyor,bozuyordu.Yirmisaat didinerekaralıklarlatabiiNuh nebi’denkalma,taşgibikatıbirçift çizmeyiyağlıyayağlıyaöyle yumuşattımki,Himmelstossbile artıkmırınkırınedecekbirtarafını bulamadı.Emriüzerinebirdiş fırçasıylakoğuşuovdum,temizledim, Kropp'labenelimizdebirelfırçası, birdeküçükfaraş,kışlaavlusunun karlarınıtemizlemeyekoyulduk. Tesadüf,birteğmençıkagelipdebizi gerigöndermese,Himmelstoss’uda birgüzelpaylamasaydı,soğuktan kakırdayanakadardayanacaktıkhani. Neyazıkki,bununsonusadeceşu oldu:Himmelstossbizebüsbütün düşmankesildi.Bendörthaftaher pazarardardanöbettuttum,biro kadardakoğuşhizmetigördüm.Tam teçhizatla,elimdetüfek,nadas edilmiş,kaygan,ıslakbirtarlada: Fırla,marş,marş!Yereyat!talimleri yaptım,sonundabirçamuryığını halindeyereyıkıldım.Dörtsaatsonra Himmelstoss'aeşyalarımıgösterdim adamakıllıtemizlemiştimama ellerimdeovmaktankaniçinde kalmıştı.Kropp,Westhusve Tjanden'lekeskinayazdaeldivensiz birçeyreksaathazıroldurduk.Çıplak parmaklarımızbuzgibitüfeğin namlusunayapışmıştı;biryanlışımızı yakalamışolmakiçinazıcık kımıldamamızıbekleyen Himmelstoss,etrafımızdadönüyor, bizikolluyordu.Geceninikisinde, sekizkere,dongömlek,kışlanınen üstkatındanaşağıya,avluyakoştum. Çünküdonum,çamaşırlarımızı katlayıpkoyduğumuztaburenin kenarındanbirikisantimdışarı taşmıştı.NöbetçiçavuşHimmelstoss dabenimleberaberkoşuyor,mahsus ayaklarımabasıyordu.Süngü talimlerindebenhepHimmelstoss'la çarpışmakzorundakaldım.Benim elimdeağırbirdemirçubuk,onun elindekullanmasıkolaybirtahta süngübulunuyor,busayedekollarımı çürük,bereiçindebırakmasıişten bileolmuyordu.Amabendebir seferindeöylekızdımki,gözüm dönmüş,saldırdımüzerine,karama birvuruşvurdum,yereyıkılıverdi. Şikayetekalkışıncabölükkomutanı alayetti,onunla:“Sendedikkatliol!” dedi.Malınıbiliyor,Himmelstoss’un çürüktahtayabasmışolmasındano damemnungörünüyordu.Barfiks demirinetırmanmaktausta olmuştum,dizlerimibükmektede kimsebenimleboyölçüşemiyordu. Sesiniişitirişitmezürkerdikamabu yabanınsürücübeygirinedeboyun eğmemiştik. Kropp'labenbirpazargünü, konakyerinde,birçubuğataktığımız helakovalarınıavlununötesine taşıyorduk:Himmelstossikidirhem birçekirdekgiyinmiş,gezmeye gidiyordu.Yanımızdangeçerken durdu:“Nasıl?”dedi.“Buişhoşunuza gidiyormu?”Sendelemenumarası yaptık;kovayıbacaklarındanaşağı bocaediverdik.Deliyedöndü,ama bizimdeartıkburamızagelmişti doğrusu. “Bununsonukalebentlik!”diye bağırdı. Kroppboşaldı:“Ama”dedi,“Önce sorguyaçekerlerbizi.Ozamanda bizimsöyleyeceklerimizvardır elbet.” “Birçavuşlabunebiçim konuşma!”diyegürlediHimmelstoss. “Sizkaçırdınızgaliba!Çokbeklersiniz sorsunlardiye!Nediyeceksiniz bakalım?” Hazıroldurumunageçerek:“Bay Çavuşhakkındabildiklerimizi söyleyeceğiz.”dediKropp. Himmelstossdurumukavradıne deolsa;birşeydemedençekildi. Uzaklaşırkenhomurdanıyordu:“Ben debununacısınıçıkarmazsam...”Ama borusunuöttüremezdiartık. Sürülmüştarladayereyatfırla,marş, marş!denemesinekalkıştıtekrar.Ne derseyapıyorduk;emiremirdi, yapmakgerekirdi.Amabizbu emirleriöyleağırdanalarak uyguluyordukki,Himmelstossne yapacağınıbilemezoluyordu. Keyfedergibidizçöküyor,sonra kolumuzuuzatıyor,sonra...Bizdaha buişibitirmeden,v,öfkeden kudurarakbirbaşkakomuta geçiyordu.Bizdahaterlememiştik, bağırmaktanonunsesikısıldı. Sonundabizikendihalimize bıraktı.Bizimiçinhalarezilköpekler diyorduamasözlerindebirçekinme devardıhani. Aklıbaşında,kibarçavuşlarda çoktutabii;hattaböyleleri çoğunluktaydılar.Amahepsideher şeydenöncehurdayurt topraklarındakirahatgörevlerinde mümkünmertebeuzunmüddet kalmakistiyor,buiseyalnız,acemi erlerekarşısertdavranmakla mümkünolabiliyordu. Bizimdepayımıza,galibakışla meydanınezaketininenüstün derecesidüşmüştü;öfkeden kudurduğumuzzamanlaroldu, içimizdenbazılarıbuyüzden hastalandılar,hattaWolfzatürreeden öldü.Amateslimolsaydıkkendimize karşıgülünçdüşerdik.Sertitimatsız, merhametsiz,kinci,kabaolduk.Fakat isabet,çünkübizdedebunitelikler eksiktizaten.Bizibutalim devresindengeçirmedensiperlere yollasalardıçoğumuzaklımızı oynatırdıkgaranti. Bizibekleyenakıbete,böylece hazırlanmışoluyorduk. Kırılmadık,alıştık.Başkabazı şeylerekatlanmamızıgüçleştiren yirmiyaşımız,buiştebizeyardım etti.Amaenönemlisi,içimizde sağlam,pratikbirdayanışma duygusununbelirmesioldu.Bu duygu,cephedeharbinyarattığı şeylerineniyisinimeydanagetirdi: Arkadaşlık! ★ Kemmerich'inyatağıyanında oturuyordum.Kemmerichgittikçe çöküyor.Sağdasoldagürültü, kıyamet.Birhastatrenigelmiş, gönderilebilecekyaralıları ayırıyorlar.Doktor,Kemmerich'in yanındangeçipgidiyor,Kemmerich'e bakmıyorbile. “Senbirdahaya,Franz!”diyorum. Dirseklerinedayanarak, yastıklarınarasındadoğruluyor: “Bacağımıkesmişler.” Demek,nihayetbiliyor.Başımla tasdikediyor,cevapveriyorum:“Bu kadarınaşükret!” Susuyor. Konuşmayadevamediyorum:“İki bacağındagidebilirdi,Franz! Wegelersağkolunukaybetti,odaha kötüya!Hemsenevinede döneceksin.” Yüzümebakıyor:“Acaba?” “Tabii!” Tekrarlıyor:“Acaba?” “Elbette,Franz.Ameliyatsarstı seni,helebirazcanlan.” Yaklaşmamiçinişaretediyor; eğiliyorum,fısıldıyor:“Hiçümidim yok.” “BöylesaçmakonuşmaFranz,şu birkaçgüniçindesendegöreceksin ya!Hemneçıkar,birbacak kesilmekle?Onavarıncayakadar buradadahaneleridüzeltmiyorlar!” Birelinikaldırıyor:“Şu parmaklarabak.” “Ameliyatoldun,tabii!Bolyemek ye,hementoplarsın.Yemekleriniziyi mi?” Birtabakgösteriyor,yemeğin yansıyenmemiş.Kızıyorum:“Franz, yemelisin.Herşeyinbaşıyemek. Hemburanınyemeklerideiyi pekala!” Eliylereddediyor.Birzaman sonra,yavaşça:“Benormanmemuru olmakistiyordum,”diyor. “Yinedeolursun!”diyeteselli ediyorum.“Şimdimükemmeltakma organlaryapıyorlar;bacağınkesikmi değilmifarkındabileolmazsın. Kaslaratakıyorlar.Takmaellerle insanhattaparmaklarınıbile oynatıyor,çalışıyoryazıyazıyor.Hem sonrahergünyeniyenibuluşlar çıkıyorortaya.” Kemmerich,birzamansessiz yatıyor,sonra:“Çizmelerigötür, Müller'ever!”diyor.. Peki anlamınabaşımısallıyor,ne söylesemdeonuneşelendirsemdiye düşünüyorum.Dudaklarısilinmiş, erimişadeta;ağzıpörsümüş,alın, elmacıkkemikleriilerifırlamış. iskeletçıkıyorortaya.Gözler şimdideniçerigöçmüş.Birikisaat sonratamam. Buhaldegördükleriminilkideğil Kemmerich;amabizberaber büyüdük,böyleoluncaişdeğişiyor. Benkompozisyonödevlerimiondan kopyaederdim.Okuldaçokzaman, koluçlarısıralarasürtünmekten parlamış,kahverengi,kemerlibir elbisegiyerdi.İçimizde,barfikstetam dönüşyapantekkişideoyduyine.O, budönüşüyaparkensaçlarıipekler gibiyüzündeuçuşur.Kantorek onunlaiftiharederdi.Amasigara içemezdi,sigaraKemmerich’e dokunurdu.Akpaktıderisi,birkıza benzerdiadeta. Çizmelerimebaktım.Kocaman, kütükgibi.Pantolonpaçalarıgirmiş içlerine;ayaktadururken,bugeniş borularıniçindeinsaniriyarı,güçlü görünür.Amayıkanmayagidipde soyundukmu,birdenbireçöpgibi bacaklarımız,daromuzlarımız meydanaçıkıveriyor.Bizozaman askerdeğilizartık,adetaçocukgibi kalırız,arkaçantası taşıyabileceğimizeinanmazkimse. Çıplakkentuhafbirhalyaşarım; çıplakkensiviliz,kendimizisivil hissediyoruzbayağı. FranzKemmerichyıkanırkenbir çocukgibizayıfnahifgörünürdü. Şimdiişteşuradayatıyor,niçinama? Bütündünyayışuyatağınbaşına toplamalı,demeliki:—İşteFranz Kemmerichondokuzbuçukyaşında; ölmekistemiyor,kurtarınonu! Düşüncelerimiçiçegiriyor. Asitfenikvekangrenyüklübuhava ciğerlerimibalgamlasıvıyor,boğucu, durukbirpeltegibi. Ortalıkkararıyor.Kemmerich'in yüzüperdeperdesoluyor,buyüz yastıklardandoğrubeliriyor,öyle solgunki,parıldıyor.Ağızkımıldıyor hafif.Yaklaşıyorum.Fısıldıyor: “Saatimibulursanızevimegönderin.” İtirazetmiyorum.Artıkfaydası yok.Onuinandırmakimkansız. Elimdenbirşeygelmiyor,pek biçareyim.Şakaklarıgöçmüşbualın, yalnızdişlerikalmışbuağız,buçıkık burun!Sonraevindeağlayano şişmankadın,mektupyazmak zorundaolduğumokadın.Ah,şu mektubuolsunyazabilsem! Hastaneninadamları,ellerinde şişeler,kovalarlageçiyorlar.Biri yaklaşıyorKemmerich’edikkatle bakıyor,yineuzaklaşıyor.Beklemekte olduğubelli,yataklazımherhalde. Franz’asokuluyor,sankibuonu kurtarırmışgibi,şunlarısöylüyorum: “BelkiseniKlosterberg’dekidinlenme yurdunagönderirler,Franz,villaların ortasına?Penceredentarlaları seyreder,ufuktakiçiftcağaçları görürsün.Oranınengüzelzamanı şimdi;buğdaylarsararmıştır,akşam güneşindetarlalarsedefebenzer.Ya balıkavladığımızdereniniki yanındakikavaklıyol!Kendinebir akvaryumyapar,balıküretirsin. İstediğinzamankimseyesormadan dışarıçıkar,gezersin.Hattapiyanoda çalarsınistersen.” Gölgedekalanyüzünedoğru eğiliyorum.Henüznefesalıyor, hafifçe.Yüzüıslak,ağlıyor.Abuk sabukkonuştumdaiyiettimsanki! “AmaFranz...“Omzunukavrıyor, yüzümüyüzüneyaslıyorum.“Uyumak istermisin?” Cevapvermiyor.Gözyaşları yanaklarındanaşağıakıyor.Silmek isterdim,fakatmendilimçokkirli. Aradanbirsaatgeçiyor.Dikkat kesilmiş,oturuyor,belkibirşey söylerdiyeyüzündekikımıldayışları kolluyorum.Ağzınıaçıphaykırsa keşke!Amasadeceağlıyor,başıyana dönük.Annesinden,kardöşlerinden bahsetmiyor,hiçbirşeydemiyor, hepsiçokgerilerdeherhalde?O, şimdiondokuzyıllıkküçükömrüyle yapayalnızveağlıyor,buömüronu bırakıyorçünkü. Gördüğümayrılışlarınbendeakıl komayan,enzorolanıbu.Tjaden'inki dekorkunçolmuştugerçi.Okayagibi delikanlıferyatlariçindeannesini çağırmış,katılıpkalıncayakadar, gözleriyuvalarındanfırlamış,elinde birsüngü,doktoruyatağına yaklaştırmamıştı. BirdeninliyorKemmerich, hırıldamayabaşlıyor. Yerimdenfırlıyor,dışarıkoşuyor, soruyorum:“Doktornerde,doktor?” Beyazgömleğigörüncesımsıkı tutuyorum:“Yetişin,Franz Kemmerichölüyor!” Doktorkendinikurtarıyor, oradakibirhastabakıcıyasoruyor: “Kimdirbahsettiği?” Adam:“Yirmialtıncıyatak,”diyor. “Bacağıkalçadankesilmişti.” Doktorhırsındansoluyor:“Bilir miyimhangisi;bugünbeşbacak kestim.”Benibirkenaraitiyor, bakıcıya:“Sizbirbakın!”diyor, ameliyatsalonunakoşuyor. Hastabakıcıylagiderken öfkemdentitriyorum.Adamyüzüme bakıyor:“Sabahınbeşindenberi boyunaameliyat!”diyor.“Rezalet! Yalnızbugünonaltıölüm,seninki onyedinci,yirmiyibulurmuhakkak.” Gevşiyorum,birdenartıkhiçbir şeyyapamazoluyorum,küfretsem manasıyok,yereyıkılıpbirdahaasla kalkmakistemiyorum. Kemmerich'inbaşucundayız. Ölmüş.Yüzügözyaşlarıylaıslakhala. Gözleriyarıaçık;boynuzlardan yapılmışeskidüğmelergibisarıbu gözler. Hastabakıcıböğrümüdürtüyor: “Eşyalarınıalacıkmısın?” Başımısallıyorum. Adamdevamediyor:“Hemen kaldırmalıyız,bizeyataklazım. Hastalarkoridorlardayatıyor.” Kemmerich'ineşyalarınıalıyor, boynundankünyesiniçözüyorum. Adammaaşdefterinisoruyor.Yok. Herhaldekalemdedir,diyor, ayrılıyorum.ArdımsıraFranz'ıtutup birçadırbezinekoyuyorlar. Dışkapınınönündebirkurtuluş gibikaranlığıverüzgarı hissediyorum.Derin,alabildiğim kadarderinnefesalıyorum;havayı yüzümde,budereceılıkveyumuşak duymuşluğumyoktuhiç.Kızlar,çiçek açmışçayırlar,akbulutlar karmakarışıkuçuşuyorkafamda. Çizmeleriminiçindeayaklarımileri ilerigidiyorlar;dahahızlıyürüyor,. koşuyorum.Yanımdaaskerler geçiyor,nedediklerinianlamıyorum amakonuşmalarıbeni heyecanlandırıyor.Toprak, tabanlarımdangeçerekiçimeyayılan enerjilerleyüklü.Geceelektriklenmiş gibiçıtırdıyor;cephedetrampet konserlerigibiboğukgümbürtüler. Kollarım,bacaklarımkıvrılıp bükülüyor,mafsallarımıgüçlü hissediyor,sıkvehızlısoluyorum. Geceyaşıyor,benyaşıyorum.Yalnız midemdedeğil,bütünbenliğimdebir açlıkduyuyorum. Müller,barakanınönündebeni bekliyor.Çizmelerionaveriyorum. içerigiriyoruz;çizmelerigiyip deniyor,tamdaayaklarınagöre. Müller,stokazıklarınıkarıştırıyor, banagüzelbirbaharlısucukikram ediyor.Rumlusıcakçaydavar. III İkmalkıtasıgeldi.Boşluklar dolduruldu,barakalardakiotşilteler hemenişgaledildi.Birkısmıkıdemli erler,amayirmibeşiacemi deposundangönderilenyeniaskerler. Bunlarbizdenaşağıyukarıbiryaş genççocuklar.Kroppbenidürtüyor: “Tosunlarıgördünmü?” Başımısallıyorum.Horozlanıyor, avludatraşoluyor,ellerimizi pantolonceplerinesokuyor, acemilerisüzüyor,kendimizekıdemli askerlergözüylebakıyoruz. Katczinskydebizekatılıyor, beygirahırlarındangeçiyor,gaz maskesivekahvealmaktaolanikmal erlerininorayagidiyoruz.En gençlerindenbirinesoruyorKat: “Çoktandıryemeğebenzerbirşey yediğinizyoktu,değilmi?” Genç,yüzünüburuşturuyor: “Sabahşalgamekmeği,öğlenşalgam haşlaması,akşamşalgampirzolasıyla şalgamsalatası.” Katczinsky,erbapçaıslıkçalıyor: “Şalgamekmeğimi?Şansınızvarmış yahu,şimditalaştozundandaekmek yapıyorlar.Ee,nedersin,kuru fasulyeye?İstermisinbirkepçe?” Gençkızarıyor:“Alayetme!” Katczinsky'nincevabı:“Getiraş kabını!” Meraklapeşisıragidiyoruz.Ot şiltesininyanındakibirfıçıya götürüyorbizi.Fıçısahidendeyarıya kadaretlikurufasulyedolu. Katczinskyfıçınınönündebirgeneral gibidikiliyor:“Açgözünü,uzatelini! İştePrusyalılarınparolası!”diyor. Şaşırıyoruz.Soruyorum:“Vay canına,Kat,bunudanerdenbuldun?” “Domateskendiverdigüle oynaya.Üçtelparaşütipliğiyle değiştokuşettik.Eeeeh,kurufasulye soğukkendenefistirdoğrusu.” Gencinkabınıtepeleme dolduruyor.“Birdahaya,”diyor, “burayaaşkabınlagelirkensolelinde birsigara,yahutçiğnemeliktütün bulunsun,anlaşıldımı?” Sonrabizedönüyor:“Size tütünsüzvereceğimtabii.” ★ Katczinsky'sizolamayız,çünkü altıncıduygusuvardıronun. Böylelerineheryerderastlanır,ama onlarınotaraflarınıönceden göremezkimse.Herbölükteböylebir ikikişibulunur.Benimtanıdıklarım içindeenşeytanıKatczinsky’dir. Mesleğigalibakunduracılık,amane önemivar,onunbilmediğiişyoktur ki!Onunladostolmakiyibirşey.Biz, Kropp'labenonundostlarıyız.Haie Westhusdayarıyarıyadostusayılır. FakatWesthus,Katczinsky'nindaha çoksağelidir;yumruğabakanbir meselemihalledilecek,Westhus, Kat'ınkomutasıaltında çalışır,sonundamükafatınıgörür tabii. Meselagecevaktihiç bilmediğimiz,duvarlarındangayrı herşeyitalanedilmişyürekleracısı birköyegeliriz.Ufak,karanlıkbir atölyekonaklamamıziçinazönce üstünkörühazırlanmıştır.İçinde karyolalar,karyoladeğildesadece kerevetler,üzerinetelgerilmişbirkaç tahtalatavardır. Telörgüserttir.Altımızaserecek battaniyemizdeyoktur,elimizdekiler üstümüzeörtmekiçindir.Çadır bezleriçokincedir. Katbakarbütünbunlara,Haine Westhus'a:“Gelhele!”der.Tamamen yabancısıolduğumuzköyedalar, giderler.Yarımsaatgeçer, çıkagelirler,kucaklarıtepelemeotd olu.Katbirbeygiralımbulmuştur, ahırdaot.Artıksıcakçauyuyabiliriz, karnımızzilçalmasa! Kropp,uzunzamandırburalarda birtopçuerinesorar:“Buradabir yerdekantinvarmıdır?” Berikigüler:“Kantinmi,ne kantini?Ekmekkabuğudahiarama hurda!” “Pekibuköydeartıkhiçkimse oturmuyormu?” Topçueritükürür.“Yoo,var birkaçkişi.Amaonlardabirmutfak kazanıgördülermidolanıp dilenirler.” İşfena.Kemeribirdelikdaha sıkmak,sabahıbeklemekgerek. AmabakarımKat,kasketini başınageçiriyor,sorarım:“Nereye böyle,Kat?” “Birbakayımhele!”Alırbaşını, gider. Topçueripispissırıtır:“Bak bakalım!Ağırtaşıma,biryerin incinir.” Ümitsiz,uzanır,düşünürüz: Demirbaşkomanyadançöplensekmi acaba?Fakatbutehlikelibiriş. Çaresiz,birazuyumayaçalışırız. Kroppbirsigarayıortadanböler, yarısınıbanaverir.Tjadenmilli yemeğinianlatmayakoyulur:Domuz yağındapişmişirifasulye.İçinde kekikyoksabeşparaetmez,der.Ama hepsininberaberkonmasışart. Patatesi,fasulyeyi,domuzyağınıayrı ayrıpişirmekaslacaizdeğil.Birisi homurdanır:“Hemençeneni kapamayacakolursanseniezer,kekik yaparım.”Bununüzerinesalondases kesilir.Şişeağızlarındabirkaçtitrek mumyanmaktadır;aradabir,topçu eribirtükürükfırlatıryere. Bizbirazkestirmişoluruz,kapı açılır,Katgörünür.Kendimirüyada sanırım:Koltuğundaikisomun, elindekikanlıkumtorbasındabeygir etivardır. Topçueripiposunuağzından düşürür.Ekmeğieller:“Takendisi, sahiden,ekmek,hemdesıcakhenüz!” Katfazlakonuşmazartık.İşte ekmeğigetirdiya,gerisifasafiso!Ben eminim,onubirçölebıraksalar,bir saatiçindehurmasıyla,kızartmasıyla, şarabıylabirakşamsofrasıdonatır Kat. Haie'yeemreder:“Odunkır!” Sonraceketininaltındanbirtava, cebindenbiravuçtuz,hattabirtopak yağçıkarır.Hepsinidüşünmüştür. Haie,yerebirateşyakar.Boşatölye dehlizindeçıtırçıtıryanarateş.Biz yataklarımızdanineriz. Topçueriduraklar.Övsünmü Kat'ı,düşünür. Överseonadabelkibirpaydüşer. AmaKatonabakmazbile,havaalır topçu.Söylenesöyleneçeker,gider. Atetiniyumuşatmanınyolunu bilirKat.Etihementavayakoymak olmaz,katılaşır.Öncebirmiktarsuda birazhaşlamakgerek.Ellerimizde çakılar,halkaolupoturur,karnımızı doyururuz. BöyledirKat.Biryerdebiryılda yalnızbirsaatiçinbirazyiyecek bulunacaksatamosaatteKat,sanki birilhamladürtülerekkasketini başınageçirir,çıkargider,elinde pusulasıvarmışgibi,dosdoğruvarır, oyiyeceğibulur. Nelerbulmazki!Havasoğuksa küçüksobalar,odun,kuruot,saman, masa,sandalye;amaherşeydenönce yiyecek.Akılermezbuişe,sanki yoktanvarederbütünbunları; insanın,sihirbazlığınainanasıgelir. Enparlakbaşarısıdörtkutuıstakoz bulmasıolmuştu.Amaıstakozyerine domuzyağıolsaydıdahaiyiydibizim için. ★ Barakalarıngüneşliyüzüneyan gelmiş,oturuyoruz.Katran,yazve terliayakkokusu. Katyanımdaoturuyor,çünkü yarenliğebayılır.Tjaden,bir binbaşıyagevşekselamverdidiyebir öğleüstübirsaatselamtatbikatı yaptık.Katbunuunutamıyorbir türlü.“Dikkatet!”diyor.“Bizharbi kaybedeceğiz,çünküselamvermesini mükemmelöğrendik.” Kropp,pantolonpaçalarını kıvırmış,yalınayak paytakpaytakgeliyor.Çoraplarını yıkamış,kurusundiyeotlarınüzerine seriyor.Katgökyüzünebakıyor, sessizceyelleniyor,sonradalgın dalgınfikirbeyanediyor:“Herfasulye tanesi,birmusikinağmesi!” Kat'laKropptartışmaya başlıyorlar.Tepemizdeolanbiruçak savaşıiçinbirşişebirasınabahse giriyorlar. Kat,birihtiyarcephekurdu sıfatıyla,tekrarkafiyelidüşürdüğü görüşündedireniyor:“Aynıyemek, aynımaaşUnutuldugittisavaş!” Kroppisebirfilozoftur,teklifişu: “Harbdediğin,halkşenliklerine benzemelibirnevi.Boğa güreşlerindekigibiçalgılı,biletli olmalı.İkimemleketinbakanları, generalleribanyodonlarıyla, ellerindesopalar,sahayaçıkıp birbirlerinesaldırmalılar.Sağkalan hangimemlekettense,omilletgarip sayılmalı.Bu,hemdahabasit,hemde dahaiyi.Buradaonlarınyerinebizler dövüşüyoruz.” Teklifhoşumuzagidiyor.Derken konuyudeğiştiriyor,kışladaki talimleregeçiyoruz. Gözümüzünönündebirsahne beliriyor.Kışlameydanında,kızgın biröğlevakti.Kımıldamayanbir sıcaklık.Kışlabinalarıölügibi.Her şeyuyuyor.Yalnıztrampetçilerin egzersizyaptıklarıduyuluyor;bir tarafatoplanmışlar;acemice, monoton,ruhsuzçalıpduruyorlar.Üç sesliakoradagel:Öğlensıcağı,kışla meydanı,trampettalimi! Kışlanınpencereleriboşve karanlık.Birkaçın'dakurumaya bırakılmışketendonlar.İnsan odalarahasretlebakıyor.Odalar serindir. Eydemirkaryolalı,kareliyataklı, önleridolaplı,tabureliloş,rutubetli koğuşlar,sizbiledileklerimizinamacı olabiliyorsunuz!BuAllah’ın kırlarındabayatyemek,uyku,tütün, elbisekokulandoluköşe bucaklarınızlasizbileyurdu hatırlatanmasalımsıbirparıltı oldunuz! Katczinsky,büyükbirheyecanla, renklendirerektasvirediyoro koğuşları.Onlaradönebilmekiçin nelervermeyizki!Hayalimiz onlardanöteleregeçmeyecesaret edemiyorzira... Ah,osabahlannazaridersler.“98 modelitüfeğinparçalarınelerdir?” ikindileribedeneğitimi.“Piyano çalanlarburaya.Sağadön,mutfağa patatessoymaya!” Hatıralardamestiz.Kroppbirden gülüyor:“Löhne'deaktarma!”diyor. Bizimçavuşunensevdiğioyundu bu.Löhne,biraktarmaistasyonudur. İzinligidenlerimizdearda şaşırmasınlardiye,Himmelstoss, koğuştabizeaktarmatalimiyaptırır, Löhne'debiryeraltıgeçidindenikinci trenenasılgidileceğiniöğretirdi. Karyolalargeçiditemsilederlerdi, hepimizkaryolalarınsolundahazırol dururduk.Derkenkomutverilirdi: “Löhne’deaktarma!”Şimşekhızıyla hepimizkaryolalarınaltından sürünüröbürtaraftançıkardık.Bu talimisaatlerceyaptığımızolurdu... BusıradaAlmanuçağıvuruluyor; birkuyrukluyıldızgibi,dumandanbir bayrakiçindeyetedüşüyor.Kroppbir şişebirayıkaybetti;isteksizceparayı ödüyor. Albert’inüzüntüsüyatışınca:“Hiç şüphesiz,”diyorum,“Himmelstoss postacıikenhalimselimbiradamdı. Pekiamaçavuşluğundabuderece gaddarolmasınasebepne?” Busorum,Kropp’utekrar hareketegetiriyor:“Yalnız Himmelstossdeğilki,dahabirçokları böyle.Birşerittaktılaryahutbirkılıç kuşandılarmı,betonyutmuşgibi değişiveriyorlar. “Üniformadandolayı!”diye tahminyürütüyorum. “Aşağıyukarı!”diyorKat,vebir nutukçekmekiçin,oturduğuyerde birdoğruluyor.“Fakattamsebepbu değil.Bak,senbirköpeğipatates yemeyealıştırırdasonradanonabir parçaetgösterirsen,köpekyinede kapmakistereti.Çünkübuonun kanındavar.Bunungibi,insanoğluna dabirazcıkkuvvet,kudretver; kapmakiçinatılırhemen.Butabiibir şey,çünküinsanaslındaöncebir hayvandır,ancaksonradanolsaolsa birekmekdilimindeyağgibi,üzerine birazgörgüsürülür.Askerdediğin budur:Daimabiriötekinedişgeçirir. Kötülükonlarınfazlagüçlü olmasındadırsadece.Birçavuş,bir neferin,birteğmenbirçavuşun,bir yüzbaşıdabirteğmeninoderece iflahınıkesebilirki,adamçıldırır sonunda.Odabunubildiğiiçinbiraz birazalışmayabakar.Enbasitmisal: Talimmeydanındangeliyoruz, leşimizçıkmış,bitkiniz.Biremir verilir:Şarkısöyleyin!Herbirimiz silahlarımızıtaşıyabildiğimize sevinirkenşimdibirdeşarkı.Eh,gel dehayrınıgörbuşarkının!Nitekim, bölükyüzgeriedilir,alsanabirsaat cezatalimi!Dönüşteyine,şarkı söyleyin,denir.Söylenenşarkı, şarkıyabenzerbudefa.Bütün bunlardanmaksat?Bölükkomutanı kafasınakoymuşbirkere!Çünkübu onunkudretidahilinde.Kimseona kusurbulmaz,aksinesıkıadamderler ona.Busadeceküçükbirmisal.Daha nedurumlarvardırki,canınaokurlar adamın.Şimdisorarımsize:Birsivil heristediğinihodrimeydanyapabilir mi,hangimeslekteolurböyleşeyler? Çenesinidağıtıverirleradamın.İnsan bunuaskerlikteyapabiliryalnız! Görüyorsunuzya,insanınbaşına vuruyor!Sivilken,borusu,nekadaraz ötmüşseaskeroldumuokadar azıtıyorinsan.” Kropp,gevşekçesöyleniyor: “Disiplinşartmış,öylediyorlar.” “Onlaragöresebepçok!”diye homurdanıyorKat.“Olabilir,fakat yokyereeziyetdoğrumu?Disiplin... Senbunubirçilingire,birırgata,bir işçiye,buradakibuneferlereanlatgel de!Nefer,ancak,kendisineezacefa edildiğinigörür,sonradacepheye gelir.Halbukio,hangisilüzumlu, hangisilüzumsuzbunudapekala bilir.Kışladaçektiğiezacefadan sonraneferincephedebuderece dayanması,şaşılacakşeydir doğrusu.” Bununböyleolduğunuherkes teslimeder;çünkütalimlerinyalnız siperlerdesonaerdiğini,ama cephedendahabirikikilometre geride,saçmalıkların,selam durmaların,merasimgeçişlerinin tekrarbaşladığınıherkesbilir.Zira değişmezkanun:Nefermuhakkak meşguledilmelidir. YüzüpençepençekızarmışTjaden sökünediyor;öyleheyecanlıki, kekeliyor.Sevinçtenuçargibi söylüyortanetane:“Himmelstoss yoldaimiş,cepheyegeliyormuş.” ★ Tjaden,Himmelstoss'amüthiş içerler;çünküHimmelstossbarakalı ordugahtaonuhususişekildeterbiye etmişti.Tjadenyatağınııslatır, geceleyinuyurkenaltınaişerişte. HimmelstossNuhdiyor,Peygamber demiyor.Tjaden'inbunu üşengeçliğindenyaptığında direniyordu.Tjaden'itedavietmek içindeşanınalayıkbirçareakletti. Gitti,bitişikbarakalardakeza yatağınaişeyenbirikinciadam buldu,Kindervateradındabiri.Onu Tjaden'inyanmaverdi.Barakalarda karyolalartipiktir,altlıüstlüdür, atlarıdatelleörülüdür.Himmelstoss, buikisini,birinialta,ötekiniüste olmaküzereaynıkaryolayayatırdı. Buişalttayataniçinmüthişbirşey oldutabii.Ertesigeceyerleri değiştirildi,ödeşmeleriiçinalttaki üstegetirildi.Himmelstoss'unhususi terbiyedediğibuyduişte. Buluşadiceydiamabirfikirolarak iyiydi.Neçare,faydasıolmadı, faraziyeyanlıştıçünkü.ikiside üşengeçliklerindenyapmıyorlardıbu işi.Onlarınouçukrenklerinikim görseanlayabilirdibunu.Sonunda sıraile,ikisindenbiridöşemede yatmayabaşladı.Yerdeyatankolayca üşütebilirditabii. BuaralıkHaiedeyanımıza çöküyor.Banagözkırpıyor,dalgın dalgınkocamanelleriniovuşturuyor. Askerlikhayatımızınengüzel günlerinionunlaberabergeçirdik. Cepheyehareketimizdenönceki geceydibu.Yükseknumaralı alaylardanbirineverilmiştik.Ama önceüstbaşalmakiçingarnizona gidiyorduk;acemieratdeposuna değil,birbaşkakışlaya.Ertesisabah erkendenhareketedecektik.Oakşam Himmelstoss'unhesabınıgörmeye hazırlandık.Haftalardanberi kafamızakoymuştukbunu.Hatta Kroppbununladakalmıyorbarış oluncapostaidaresinegirmeyi, böylelikleHimmelstosstekrar müvezziliğedönerseonunamiri olmayıbiledüşünüyor,onunasıl imanagetireceğinihayalediyordu. ZatenHimmelstossdabuyüzden bizepesdedirtemiyorduya!Bizhep, engeçsavaşınbitiminde,.elbetbir günelimizegeçerdiye düşünüyorduk. Şimdilikonuadamakıllıbir ıslatmakistiyorduk.Kimolduğumuzu anlamazsameseleyoktu,sabahada yolcuydukzaten. Akşamlarıhangimeyhanede oturduğunubiliyorduk.Oradançıkıp kışlayadönerkenkaranlık,ıssızbir sokaktangeçiyordu.Osokaktabirtaş yığınıgerisindepusukurduk.Ben yanımabiryatakçarşafıalmıştım.O dayalnızolsabari,diyemeraktan çatlıyorduk.Derkenayakseslerini işittik,hementamdık:Sabahları kapıyıhızlaaçıpkalkındiyeböğüren adamınayaksesleriydibunlar. “Yalnız!”diyefısıldadıKropp. “Yalnız!“Tjaden'leikimiztaş yığınındausulcakıvrıldık.. İştepalaskasınıntokasıdaparladı. Kafayıçekmişebenziyordu;şarkı söylüyor,dünyadanhabersizyürüyüp gidiyordu. Çarşafıtuttuk,hafifçesıçradık, arkadandoğrubaşınageçiriverdik, aşağıçektik;beyazbirçuvala girmişgibioldu,kollarını kaldıramadı.Şarkısıkesildi. AzsonradaHaieWesthus yaklaştı.Tabiiöncekendisibaşlamak içinkollarınıaçarakbizigeriitti, keyiflikeyiflipozaldıbirişaretdireği gibikolunukaldırdı,elibirkömür küreğinebenziyordu.Beyazçuvala, biröküzüöldürebilecekgüçtebir yumrukaşketti. Himmelstossbirtaklaattı,beş metreöteyeyuvarlandı,böğürmeye başladı.Bunundaicabınabakmış, yanımızabirdeyastıkalmıştık.Haie çömeldi,yastığıdizlerinekoydu, Himmelstoss’unkafasınıyakalayarak yastığasıkıştırdı.Hemensesi boğulduadamın.Heiearadabirnefes aldırıyor,busıradaHimmelstoss’un gırtlağındanyaman,netbirferyat yükseliyor,derkensesyine inceliyordu. Tjaden,Himmelstoss'unaskılarını çözdü,pantolonunuaşağısıyırdı. Bunuyaparkenkırbacıdizlerinde tutuyordu.Sonradoğruldu,başladı veriştirmeye. Harikabirsahneydibu:Yerde Himmelstoss,üzerindeikibüklüm Himmelstoss'unbaşınıdizlerine sıkıştırmış,yüzündeşeytancabir gülüş,keyfindenağzıkulaklarında Haie;sonraçarpıkbacaklarla titreyen,çizgilidon;aşağısıyrılmış pantolonuniçindehervuruştaen orijinalhareketleriyapanbacaklar; bacaklarınüzerindebirodunkırıcı gibiyorulmaknedirbilmezTjaden. Sonunda,sırabizedegelsindiye Tjaden’iadetazorlaçekipalmamız gerekti. Haie,nihayet,Himmelstoss’u tekrarayağakal dırdı,finalolarakhususibirseans yaptı.Göktenyıldızdevşirecekti sanki,sağkolunuöylesineyukarı kaldırdı,birsilleindirdi. Himmelstosstekerlendi,Haieonubir dahakaldırdı,biçiminekoydu,sol eliyletamhedefinibulmuş,ikincibir tokataşketti.Himmelstoss böğürüyor,dörtayaküstünde kaçıyordu.Çizgilimüvezzikıçı, parıldıyorduayışığında. Tabanakuvvetsıvıştık. Haiebirdahabaktıarkaya,içrn içinköpürerek,doymuşvebiraz muammalıbirsesle:“intikam,kan sucuğudur!“dedi. Aslındamemnunolmalıydı Himmelstoss;çünküiştekendisözü: “Birinin,ötekiniterbiyeetmesi lazımdır.”meyvasınıbizzat kendisindevermişti.Bizleronun metodunugayetiyikavramış öğrenciler"olmuştuk. Himmelstossbuişikimlereborçlu olduğunuaslaanlayamadı.Amabir yatakçarşafıkazanmışoldu;çünkü birkaçsaatsonratekrargelip aradığımızdaçarşafıbulamadık. Ogece,biziertesisabahhareket ederkenfazlaheyecanlanmaktan alıkoydu.Busoğukkanlılığımıztitrek sakallıbirisinepekdokunmuş,adam biziaslanlardiyeadlandırmıştı. IV Tahkimatyapmayailerihatlara gidiyoruz.Havakararırkennakliye kamyonlarıgeldi.Biniyoruz.Sıcakbir akşam;alacakaranlıkbirörtüye benziyor,bukoruyucuörtüaltında kendimiziiyihissediyoruz.Karanlık bizibirbirimizebağlıyor,cimri Tjadenbilebirsigaraveriyorbana, ateşinideuzatıyor. Yanyanayız,sıkışık;kimse oturamıyor,oturmayaalışkında değilizzaten.Müller’in,helenihayet keyfiyerinde;yeniçizmelerini giymiş. Motorlarhomurdanıyor, kamyonlarsarsılıyor,takırdıyor. Yollar,arabalarıngeçmesiyleaçılmış, oyuk,çukur.Işıkyakılamaz;bu yüzdenkörlemesine,palaspandıras gidiyoruz.Arabalardanaşağıdüşmek iştendeğil.Bunadapekaldırdığımız yok.Neçıkar;kırıkbirkol,karındabir deliktendahaiyi.Bazılarımızsılaya dönmekiçinböylebirfırsatgözetiyor adeta. Yanımızdanuzunbirdizihalinde cephanekollarıgeçiyor.Onlarınişi acele,biziboyunageridebırakıyorlar. Lafatıyoruz,karşılıkveriyorlar. Karşımızabirduvarçıkıyor,yolun kenarınadüşenbirevinduvarı. Birdenkulakkabartıyorum.Yanlışmı duydum?Tekrarveaçıkçakaz gaklamalarıişitiyorum.Ben Katczinsky’yebakıyorum,obana bakıyor,anlaşıyoruz. “Kat,tencereyetalipçıktı, sesleniyor.” BaşınısallıyorKat:“Dönüşte icabınabakarız.Benburalarıiyi bilirim.” TabiibuişinkurduKat.Yirmi kilometrelikbirsahadakibütün kazlarıbilirşüphesiz. Kamyonlartopçularınbölgesine giriyor.Topmevzileri,uçaklardan görülmesindiyeçalılarla,dallarla örtülü;askerlerçardaksefası yapacaklarsanki.İçlerindeoturanlar toplarolmasa,bukameriyeler,pek hoş,pekşirinyerlerdoğrusu. Havatopdumanlarıvesisle bulanık.Barutdumanlarıdilimizde burukbirtatbırakıyor.Toplar patlıyor,arabamızsarsılıyor.Yankı gümbürdeyerekyuvarlanıyor,herşey sallanıyor.Yüzlerimizbellibelirsiz değişiyor.Bizsiperleregirmeyeceğiz, yalnıztahkimatageldikgerçi,ama yinedeheryüzdeşuokunuyor: Burasıcephe,bizonunsahasına girdik! Henüzkorkudeğilbu.Bizimgibi sıksıkilerihatlaragitmişbirkimse vurdumduymazlaşır.Telaşlananlar yalnızacemierler.Katonlara öğretiyor:“Bu30,5’luktu.Atılışından belli.Şimdipatlar.” Fakathedeftekipatlamaların boğukyankısıbizekadargelmiyor, cepheninuğultularındaboğuluyor. Kat,ileriyekulakkabartıyor:“Bugece bombardımanvar.” Hepbirdenkulakkesiliyoruz. Cephetekindeğil.Kropp:“Tommy’ler ateşegeçtiler,”diyor. Gülleyaylımıaçıkçaduyuluyor. Bizimkesiminsağındakiİngiliz bataryalarıbunlar.Birsaat öncesindenbaşlamışlar.Herzaman saattamondabaşlarbizimkiler. “Neoluyorbunlara?”diye bağırıyorMüller.“Saatleriileriher halde.” “Bombardımanvar,dedimya! Kemiklerimdehissediyorum.”Kat omuzlarınıdikiyor. Yanıbaşımızdaüçatışoluyor. Alevdemetlerisisiçaprazkesiyor, toplargümbürdüyorlar.Birürperme hissediyor,amayarınsabahyine barakalardaolacağımızaseviniyoruz. Yüzlerimizeskisindennedaha solgun,nedahapembe;gerginyahut gevşekdedeğil;amayinedebir başkatürlüdeğişik.Kanımızdabir şeyinkontakyaptığınıseziyoruz.Laf değilbu,gerçek;bukontağıyapan cephedir,cephedeolduğumuzun şuuru.ilkobüsmermilerivınlamaya, havahallaçpamuğugibiatılmaya başlarkendamarlarımızda, ellerimizde,gözlerimizdebirdenbire sinikbirbekleyiş,birpusuhalibelirir. Duygularımızdaşiddetlibiruyanma, tuhafbirkıvranmaolur.Vücutbir andatamhazırlığınıyapmıştır. Çokkere,sessizkanatçırpışlarla üzerimizegelenbuşeyisarsılmış, titreşenhavasanırım;yahut cephenintakendisidirdesaçtığı elektriklegizlisiniruçlarınıharekete getiriyor. Herseferindeböyleolur:Yola çıkarız,somurtkanyahutneşeliyizdir; derkenilktopmevzilerinegeliriz, konuşmalarımızınherkelimesi bambaşkaahenklerebürünür. Kat,barakalarınönündedursada, “bombardımanvar”dese,öyle aldırmayızpek;amaosözburada söyleninceaynıcümle,ayışığındabir süngügibikeskinleşiverir,zihinlere saplanır,dahayakındır,karanlıkbir anlamda,içimizdeuyananbilinmeze hitabeder.Ürperen,kendini korumayadavranan,bizimeniç,en gizlihayatımızdırbelkide. ★ Benimiçincephe,korkunçbir girdaptır.İnsanhenüzmerkezdençok uzaklardasularındurgun kısımlarındaikendaha,onunemici küvetinihisseder.Girdap,yavaş yavaş,kurtulmayaimkan,fazla direnmeyehacetbırakmadan,insanı çekerkendine. Amatopraktan,havadanmüdafaa kuvvetleriyağarbize,bilhassa topraktan.Toprakherkestençok askerinyardımcısıdır.Askertoprağa sarıldı,uzunuzun,deligibi,onu kucakladı,ateşkarşısındaecelterleri dökerekyüzünü,kollarını,bacaklarını onuniçinesoktumu,ozamantoprak askerinbiricikdostuağabeysi,annesi olur;askerkorkularını,feryatlarını toprağınsessizliğineesenliğineinler; toprakbukorkuları,buferyatlarıalır; askereyeniden,onuonsaniyeliğine koşturacakbirdirilikverir,sonra askeriyinetutar,bazenbututuşu ebediolur. Toprak,toprak,toprak! Kıvrımların,oyukların, çukurlarınlakendimizibağrına attığımız,kucağınabüzüldüğümüz toprak!Senbizedehşetlikramplar, öldürücüpüskürtmeler, gümbürdeyenpatlayışlararasındao muazzamkarşıakıntıyıvererek, hayatımızıkurtardın!Adeta paramparçaolmuşvarlığımızın yolunuşaşırmışdalgası,sendengelen karşıakımıniçindeeridigitti;o zamanbizkurtulmuşlar,üzerinde kapandık,atlatılmışdakikanın korkuluvedilsizsaadetinde dudaklarımızısanauzattık! Obüslerinilkgürleyişinde benliğimizinbirkısmıylabinlerceyıl geriyedönüyoruz.İçimizdeuyanan, biziçekipçeviren,koruyanbir hayvaniçgüdüsüdür.Şuurludeğildir; şuurdandahaçabuk,dahaemin,daha şaşmazbirşeydiro.Açıklanamaz, Gider,hiçbirşeydüşünmezsiniz. Birdenbirekendinizibirtoprak oyuntusundabulursunuz,mermiler saçılırüstünüzden;ama hatırlayamazsınız,obüsleringeldiğini nasıldaduydunuz,yahutkendinizi yereatmaknezamanaklınızageldi. Bunlarıdüşünmeyekalkışsaydınız çoktandarmadağınbiretkülçesi olmuştunuz.Nasılolduğunubiz bilmeden,biziyereatıpkurtaran ikincisidir,içimizdekiouyanık seziştir.OolmasaydıFlandre'dan Vosges'akadartekadamkalırmıydı? Bizsomurtkan,yahutneşeli askerlerizdir,yolaçıkarız,cephenin başladığıbölgeleregeldikmiinsan hayvankarışımıbirbenliğe bürünürüz. ★ Karşımızafakircebirorman çıkıyor.Seyyarmutfağıgeçiyor, ormanıngerisindetaşıtlardan iniyoruz.Kamyonlargeridönüyorlar. Yarınsabahortalıkağarmadangelip bizialacaklar. Çayırlarınüzerigöğüshizasına kadarsisvetopdumanı.Gökteay. Yoldankıtalargeçiyor.Çelikmiğferler ayışığındadonukdonukparlıyor. Beyazsisiniçindenbaşlar,tüfekler çıkıyor:Konuşmalar,tasdikeden başlar,sallanantüfeknamluları. Sisilerdesonaeriyor,başlar gövdeyekavuşuyor;birsütgölünden çıkargibisistençıkıyorceketler, pantolonlar,çizmeler.Yürüyüşkolu oluyorlar.Kıtasağasolasapmadan dosdoğruyürüyor,gölgelerbirkama biçiminegiriyorlar,onlarıtektek ayırdetmekartıkimkansız;ilerleyen sadecesiyahbirkamaşimdi.Sisgölü üstündeyüzenbaşlarvetüfekler, garipbirşekildetamamlıyorbu kamayı.Birkıta...insanıyok. Buyoladikeyikincibiryoldan hafiftoplarvecephanearabalarıbize doğrugeliyorlar.Atlarınsırtıay ışığındapırılpırıl,kımıldanışları güzel;başlarınısalladıkçagözleribir yanıp,birsönüyor.Toplarve arabalar,aylıarazininerimişarka planlarındanönlerekayıyorlar; süvarilerçelikmiğferleriylegeçmiş zamanşövalyelerinebenziyor;güzel veheyecanlıbiryanıvarbusahnenin. İstihkamparkınagidiyoruz.Bir kısmımızbükülmüş,sivridemir çubuklarıomuzluyor,birkısmımız dikenlitelbobinlerineortadandüz kazıklargeçiriyor,bobinlerionlarla götürüyoruz.Yüklerimizhemağır, hemdetaşımasızor. Arazi,arızalıbirhalalıyor.İlerden haberveriyorlar:“Dikkat,soldaderin mermiçukuru!”“Dikkathendek!.” Gözlerimizidörtaçıyoruz; vücudumuzunağırlığını yüklenmedenönceayaklarımız, sopalarımızilerisiniyokluyorlar. Birdenduruyor,kafile;enönde gidenintelbobinineçarpıyor birisininyüzü;küfrediyor. Yolumuzunüstünde,topların parçaladığıbirkaçaraba.Yenibir emir.“Sigaralar,pipolar söndürülsün!”Siperlereçokyakınız. Artıkgözgözügörmüyor,çok karanlık.Küçükbirormanınkenarını dönüyoruz,cephekesimiuzanıyor önümüzde. Ufukta,biruçtanbirucabelli belirsiz,kırmızımtırakbiraydınlık. Bukızartı,bataryalarınağız alevleriyleürpererekboyuna kımıldamakta.Kızartınınüzerinde ışıtmamermilerigrivekızılbalonlar halindeyükseliyor,patlıyor;beyaz, yeşil,kırmızı,yıldızyıldızyağıyor aşağıya.Fransızraketleriatılıyor, havadaipekparaşütlergibiaçılıyor, ağırağıryeresüzülüyorlar.Herşeyi günışığınaboğuyorlar,parıltılarıbize kadarvuruyor,keskingölgelerimiz düşüyortoprağa.Havadadakikalarca süzülüyor,sonrasönüyorlar.Onların peşisırasağdansoldanhemen yenileri,yükseliyor,yeşil,kırmızı, mavi. “Rezalet!”diyorKat. Toplarıngürültüsüyekpareve boğukbiruğultuhalinialıyor,sonra yinegrupateşibaşlıyor.Makineli tüfeklertakırtakıryaylımateşine başlıyorlar.Tepemizdehava görülmeztakipler,ulumalar,ıslıklar, vınlayışlarlayüklü.Ufakmermiler bunlar;amaaradakoca“kömür sandıklarınıngümbürtüleride duyuluyor;ağırparçalargeceyiyarıp geçerektagerilerimizedüşüyorlar. Bunlarınsesikızışmışgeyikçığrışları gibiazgın,kısıkveuzak.Dahaküçük mermilerinuluyuşvevınıltıları üzerindebunlaryüksektenuçuyorlar. Projektörler,karagökyüzünü taramayabaşlıyorlar.Devcileyin, uçlarıincecetvellergibikayıp gidiyorlar.Birtanesiduruyor,hafif titriyor.Hemenbirikincisigeliyor yanma,çaprazlaşıyorlar;aralarına siyahbirböcektakılmıştır;kaçıp kurtulmayaçabalıyor:Biruçak. Şaşkınadönüyor,gözlerikamaşıyor, sendeliyor. ★ Demirkazıkları,muntazam aralıklarlatoprağaçakıyoruz.Her seferindeikikişibirbobinitutuyor, ötekilerdikenlitelisağıyorlar.Sıkve uzundikenleriyleçokdarezilbirtel bu.Telaçmayaalışıkolmadığımiçin ellerimparalanıyor. Birkaçsaatsonraişimizi bitiriyoruz.Amakamyonlargelene kadarvaktimizvardaha.Birçokları yatıpuyuyorlar.Bendetecrübe ediyorum,amahavaçokserin.Denize yakınolduğumuzhissediliyor, soğuktanuyunmuyorbirtürlü. Derkenenikonudalmışım.Birden sıçrıyor,öncenerdeolduğumu anlayamıyorum.Yıldızlarıgörüyor, raketlerigörüyor,birankendimibir şenlikesmasında,birbahçede uyumuşkalmışsanıyorum.Gündüz mü,yoksagecemi,bilmiyor, alacakaranlığınsolgunbeşiğinde yatıyor,müşfik,koruyucu,tatlısözler bekliyorum.Ağlıyormuyum?Elimi gözlerimegötürüyorum;netuhaf, bençocukmuyum?Yumuşacıkbir deri...Biransürüyorbu;sonra Katczinsky'ninsiluetiniseçiyorum. Kocaaskersessizoturmuş,birpipo tüttürüyor,kapaklıbirpipotabii. Uyandığımıgörünce:“Fenasıçradın! “diyor.<Birşeydeğil,çalıların arasınasaplananbirtapa.” Doğrulupoturuyorum;tuhafbir yalnızlıkiçindeyim.İyikiKat yanımda.Dalgındalgıncepheye bakıyor:“Negüzelbirdonanma!” diyor.“Yalnızbukadartehlikeli olmasa!” Arkamızabirmermidüşüyor. Acemierlerinbirkaçıkorkudan sıçrıyorlar;birikidakikasonradaha dayakındabirparlama.Katpiposunu silkiyor:“Bombardımanvar!”diyor. Başladıbile.Otelaşiçinde mümkünmertebegerilere sürünüyoruz.Yenimermiaramıza düşüyor. Birkaçkişibağrışıyor.Ufuktayeşil raketleryükseliyor.Çamurlarhavaya uçuyor,mermiparçalanvınlıyor. Mermilerpatlayıpsesleridindikten çoksonrabuseferdeparçalarınyere çarptıklarıduyuluyor. Yanımızdaürkmüşbiracemi,bir sarışınoğlanyatıyor.Yüzünü avuçlarıylakapamış,miğferi başındandüşmüş.Başlığıgerialıyor, tekrarbaşınatakmakistiyorum. Gözleriniaçıpbakıyor,itiyormiğferi. Birçocukgibibaşınıkolumunaltına sokuyor,göğsümesokuluyor,dar omuzlarıtitriyor.Kemmerich'in omuzlarıgibibuomuzlar. Sesçıkarmıyor,amahiçdeğilse birişeyarasındiyemiğferikaba etlerininüzerinekoyuyorum. Münasebetsizliğimdendeğil, düşündüğümiçin,çünküenkabarık noktaorası.insanınkıçıçoketlibile olsabirmermisaplandımı,acısı müthiştir.Hastanelerdeaylarca yüzükoyunyatmak,dahasonrada topalkalmakvardırkaderde. Biryerdekıyametlerkopuyor.Top gümbürtüleriarasındahaykırışmalar duyuluyor. Nihayetortalıkyatışıyor.Ateş kalktıüstümüzden,şimdisonyedek siperlerinüzerinde.Gözealıp bakıyoruz.Gökyüzündekırmızı raketlerdalgalanıyor.Birtaarruz,eli kulağındaherhalde. Bizimtarafsessiz.Doğrulup oturuyor,acemiyiomzundan sarsıyorum.“Geçti.Küçük!Busefer deatlattık.” Afallamış,bakınıyor.“Alışırsın!” diyorum. Miğferinigörüyor,başına geçiriyor.Yavaşyavaşkendine geliyor.Birdenkıpkırmızıkesiliyor, kızarıpbozarıyor.Yavaşçaelini arkasınagötürüyor,süklümpüklüm banabakıyor.Hemenanlıyorum: Savaşnöbeti.Benmiğferionunkaba etlerinekorkenbunu düşünmemiştim,amayinedeteselli ediyorum:“Ayıpdeğil.Sendendaha metinniceleriilkbombardımanda donlarınadoldurdular.Hadigit, donunuçıkar,at,olurbiter.” ★ Ezilebüzülegidiyor.Ortalıkdaha dayatışıyor,amailerdebiryerde iniltilerdevamediyor.“Neoluyor, Albert?”diyesoruyorum. “İlerdebirkıtayatamisabet.” İniltilerdevamediyor.İnsansesi değilbu;insanlarbusesi çıkaramazlar. “Yaralıatlar!”diyorKat.Atların inlediklerinihiçduymamıştım, inanamıyorumadeta.Sankidünyadır aheden;canıyanmışyaratık; vahşetle,dehşetledolubirıstıraptır buinleyen!Sararıyoruz.Detering doğruluyor.“Canavarlar!”diyor. “Canavarlar!Vurupöldürselerya şunları!” Deteringçiftçidir,atlançoksever. Buonadokunuyor.Sankimahsus, ateşdekesiliyorşimdi;hayvanların iniltisibüsbütünduyuluyor.insan bilemiyor,şimdibuderecesakinve gümüştenarazideneredengeliyorbu ses?Busesinkaynağıgörünmüyor, birhayalsanki;gökleyerarasında, hertarafta,bitiptükenmezbirpınar kaynamaktasanki...Deteringifrit oluyorhaykırıyor:“Vurun,öldürün şunları;lanetolsunbe!” “Önceinsanlarıkaldıracaklar,” diyorKat. Ayağakalkıyor,sesingeldiğiyeri bulmayaçalışıyoruz.Hayvanları görsektahammületmemizkolaylaşır. Karanlıkbirkümehalinde,ellerinde sedyeler,sıhhiyeerlerinigörüyoruz; birateşyanıyor,karairiyığınlar kıpırdıyor.Yaralı,yanıkbeygirler bunlar.Amahepsiöyledeğil.Birkaçı dörtnalauzaklarakaçıyor,devriliyor, kalkıpyinekoşuyorlar.Birininkarnı deşilmiş,barsaklarıyerleresarkıyor, ayaklarıbubarsaklaratakılıyor, devriliyor,fakatyinekalkıyor. Deteringtüfeğinidoğrultuyor, nişanalıyor.Kattüfeğihavayaitiyor: “Çıldırdınmı?” Deteringtitriyor,tüfeğiniyere fırlatıyor. Oturuyor,kulaklarımızıtıkıyoruz. Amaokorkunçhırıltı,inilti,sızlanış yinededuyuluyor,neyapsak duyuluyor. Bizhepimizherşeyeazçok dayanabiliriz.Amaburadater içindeyiz.Kalkıpkaçmakgeliyor içimizden;buiniltilerin erişemeyeceğibiryerolsundaneresi olursaolsun!Halbukibunlarinsanlar dadeğil,atlarsadece.Besbellipaniğe uğradılar;yoksaatlarhemenher zamansessizceölürler. Karanlıkyumaktantekrar sedyelerayrılıyor,sonratektüktüfek sesleri.Yığınlarsallanıyor,yere seriliyor.Çokşükür!Amabitmediki! Bütünacılarıalabildiğineaçık ağızlarında,ürkmüşkaçanatlara yaklaşılamıyor.Gölgelerdenbiridiz çöküyor,birsilahsesi...Beygirinbiri devriliyor...Sonrabiridaha. Sonuncusuönayaklarıüzerine dayanıyor,atlıkarıncagibibirkavis çiziyor,yereçökmüş,önayaklarına abanmış,dönüyor;sırtıparçalanmış herhalde.Askeroyanakoşuyor, vurupöldürüyor.Acizveyavaş,yere seriliyorbeygir. Ellerimizikulaklarımızdan çekiyoruz.Hırıltıkesildi.Yalnız uzayıpgiden,sönmektebiriççekiş halaasılıhavada.Sonrayinesadece raketler,mermitürküleri,yıldızlar... Aklımızermiyoradeta. Detering,kalkıpgidiyor, söyleniyor:“Pekiamaonlarınsuçu ne?”Sonrayinegeliyor;sesi heyecanlı,heybetlideadeta:“Size söylüyorum,”diyor.“Hayvanları harbesokmak,alçaklığındaniskası.” ★ Geridönüyoruz.Tamkamyonlara gidecekvakit.Gökyüzübirgömlek dahaaydınlık.Sabahınüçü.Rüzgar serinvediriltici;donuksaat yüzlerimizigriyeboyuyor. Hendekler,mermiçukurları arasındaaraziyiyoklayarakbirerle kolyürüyor,yinesislibölgeye varıyoruz.Katczinsky'ninbirsıkıntısı var,bufenayaalamet.“Nenvar,Kat?” diyesoruyorKropp. “Ahbirevimizevarsak!”Evimiz.. Barakalardemekistiyor. “Çoksürmez,Kat.” Katsinirli:“Bilmemki,bilmem ki...” Arahendeklere,sonraçayıra geliyoruz.Küçükormangörünüyor, buralarıkarışkarışbiliyoruz. Tümsekleri,siyahhaçlarıylaiçte avcılarmezarlığı. Aynıandaarkamızdabirmermi vınlıyor,sesbüyüyor,çatırdıyor, gümbürdüyor.Eğiliyoruz,yüzmetre önümüzdebirateşbulutufışkırıyor. ikincidakikadaikincibirtop atışıylaormanınbirparçasıyavaştan havayakalkıyor;üçdörtağaç, köklerindensökülerekparçaparça oluyor.Sonrakitanelerkazan süpaplarıgibicızcızederek geliyorlar.Kurusıkıdeğil,hakikiateş. “Tamsiper!”diyebağırıyorbirisi. “Tamsiper!” Çayırdümdüz,ormanuzaktave tehlikeli.Mezarlıktan,mezar tümseklerindengayrısiperdeyok. Karanlıktadüşekalkamezarlığa giriyor,tükürülmüşgibiherbirimiz birtümsekgerisineyapışıyoruz. Tamdavaktindegelmişiz. Karanlıkkuduruyor.Birköpürme,bir kıyamet.Gecedendekoyukaraltılar, kocakocakamburlarıylaüstümüze üstümüzesaldırıyor,biziaşıpaşıp geçiyorlar.Patlayışlarınparıltısında ışılışılmezarlık. Kaçacakyeryok.Mermilerin ışığındabircesaret,çayırabirgöz atıyorum.Köpürmüşbirdenizgibi; güllelerinkapsolalevleridışarıdışarı vuruyor.Kurtulmakimkansız. Ormanyokoluyor;parçaparça, hallaçpamuğugibiatılmış,kopuk. Burada,bumezarlıktakalmaya mecburuz. İlerimizdetoprakçatlıyor. Topaklaryağıyor.Birsarsıntı hissediyorum.Birmermiparçası ceketiminkolunuyırttı.Yumruğumu sıkıyorum.Acıyok.Amabubeni yatıştırmıyor,yaralarhepsonradan sızlamayabaşlar.Kolumu sıvazlıyorum.Hafifçizik,amasağlam. Oandakafamabirşeyçarpıp çatırdıyor,zihnimbulanıyor. Aklımdanşimşekgibibirdüşünce geçiyor:Bayılmamalıyım!Biran karanlıkpelteiçinegömülüyor,yine hemenyüzeçıkıyorum.Miğferebir mermiparçasıçarpmış,amaçok uzaktangeldiğiiçinbaşlığı delememişti.Gözlerimdekitoprakları temizliyorum.Önümdekocabiroyuk açılmış,hayalmeyalgörüyorum. Gülleleraynıçukurakolaykolay düşmezlerbirdaha;buyüzdenbu oyuğagirsem,diyorum.Boylu boyuncayerimdenfırlıyor,balıkgibi yereseriliyorum..Derken,tekrar vınlıyormermiler;hemenbüzülüyor, siperolacakbirşeyarıyorum. Solumdabirşeylerbulunduğunu hissediyor,sokuluyor,ele geçiriyorum.İnliyorum,yeryarılıyor, havabasıncıkulaklarımdagürlüyor, elimegeçenşeylerinaltına sokuluyorum.Tahtavebezparçaları bunlar;bunlarıüstümeçekiyor, kendime,beniyağanmermilerden koruyacakdermeçatmabirsiper yapıyorum. Gözlerimiaçıyorum,parmaklarım birceketkolukavramış,sımsıkı.Bir kol.Acababiryaralımı? Sesleniyorumcevapyokbirölü. Ellerimtahtaparçalarını karıştırmayadevamediyor;birden mezarlıktaolduğumuzaklımageliyor. Amaateşbütünherşeydendaha baskın.Akılbırakmıyorinsanda; tabutundahadaaltınasokuluyorum; içindeölümbileolsabenikoruması lazımbutabutun. Önümdemermiçukurubirağız gibiaçık.Ellerimletutarcasına gözlerimlekavrıyorumbuçukuru, kendimionuniçineatmamgerek...O andayüzümevuruyorbirisi,birel omzumututuyor.Ölüdirilmiş olmasın?Elsarsıyorbeni;başımı çeviriyor,saniyedendahakısasüren birışıktaavalaval.Katczinsky'nin yüzünebakıyorum;ağzıalabildiğine açık,haykırıyor;hiçbirşey duymuyorum.Benisarsmayadevam ediyor,dahadayaklaşıyor,sesi buluyorbenibirara:“Gaz..Gaz.. Gaaaz...Öteyedesöyle!..“ Maskekutusunuçekipalıyorum. Azuzağımdabirisivar.Düşündüğüm tekşey,oradakidebilmelidir: “Gaaaz...Gaaz..!“ Bağırıyor,onadoğrusürünüyor, kutuyusallıyorum,hiçbirşeyanladığı yok.Birdaha,birdaha,büzülmüş duruyorsadece.Biracemi.Ümitsizce Kat'abakıyorum,maskesinitakmış Kat.Bendebenimkiniçıkarıyorum, miğferimbiryanadüşüyor,maskeyi yüzümegeçiriyorum;adamınyanına varıyorum,maskekutusubenden tarafta,maskeyielegeçiriyor,başına doğruitiyorum,alıyor...bırakıyorum. Birsıçrayıştakendimimermi çukurunaatıyorum. Gazbombalarınınboğukçatırtıları patlamamermileriningümbürtüsüne karışıyor.Patlayışlararasındabirçan sesiuğulduyor;gonkların,madeni levhalarıntakırtılarıhertarafa duyuruyor:“Gaz..Gaz..Gaaz...” Arkamda,patdiyedüşenbirisinin çıkardığıgürültü,bir,birdaha. Maskemin,soluğumdanbuğulanmış camlarınısiliyorum.Kat,Kropp,biri dahavar.Dördümüzdezorlu,sabırsız birgüçsarfediyor,çokaznefes alabiliyoruz. Maskenintakılmasındansonraki builkdakikalar,hayatıveyaölümü tayineder:Gazgeçiriyormu? Hastanedekikorkunçsahneleri biliyorum:Günlercesürenboğuluşlar içinde,kavrulmuşciğerleriniparça parçakusan,tükürengazlanmışlar. Ağzımkapağadayalı,ihtiyatla nefesalıyorum.Zehirligazşimdiyere çöküyor,oyuklarıdolduruyor. Yumuşacık,yayvanbirdenizanası gibiçukurlarımızayayılıyor, geriniyor,genişliyor.Kat'ı dürtüyorum:Gazınbilhassabiriktiği buçukurdakalmaktansaçıkıp düzlükteyatmakdahaiyi.Aman.: mümkünçıkmak;ikinciyaylım başlıyor.Kuduranartıktoplardeğil detopraksanki. Siyahbirşeyçatırdayarakbize doğruhızlageliyor,hemenyanımıza düşüyor,kütürdüyor;havalara fırlatılmışbirtabut. Kat'ınkımıldandığınıgörüyor,ona doğrusürünüyorum.Tabut,bizim çukurdakidördüncününuzanık kolunadüştü.Adamötekieliylegaz maskesiniçıkarmayasavaşıyor. Kropptamvaktindemanioluyor, adamınelinisertçesırtınadoğru çekipbüküyor,bırakmıyor. Kat'labenyaklaşıyor,kırılankolu kurtarmayaçalışıyoruz.Tabutun kapağıgevşemiş,çatlak.Kolayca çöküyor,içindekicesediatıyoruz, cesetaşağıkayıyor;sonratabutun ayakkısmınıgevşetmeyegirişiyoruz. Neysekiadambayılıyor,Albertde bizeyardımediyor.Artıkpeköyle ihtiyatlıolmayadalüzumyok, çalışabiliriz.Soktuğumuzküreklerle tabutinildeyerekgevşiyor. Ortalıkağarıyor.Kat,kapaktanbir parçaalıyor,ezilmişkolunaltına koyuyor,yanımızdakipansuman bezleriylekolusarıyoruz.Oanda bundanfazlasınıyapamayız. Gazmaskesininiçindebaşım uğulduyor,zonkluyor,çatlayacak nerdeyse.Ciğerlerimyorgunluktan bitik,hepaynısıcakvekullanılmış havayıemiyorlar,şakaklarımdaki damarlarşişiyor,boğulacağımı sanıyorum. Gribiraydınlıksızıyorbizedoğru. Mezarlığınüstündebirrüzgaresiyor. Oyuğunkenarınaçıkıyorum.Kirli alacakaranlıktaönümdekopmuşbir bacakduruyor.çizmesisapasağlam; bunlarıbirandaaçıkçagörüyorum. Birkaçmetreilerdebirisiayağa kalkıyor,maskemincamlarını siliyorum,heyecanımdanyine buğulanıyorcamlar;gözlerimidikip bakıyorum.Adammaskesiniçıkarmış artık. Dahabirkaçsaniyebekliyorum. Adamdevrilmiyoryere;sağasola bakınıyor,birşeyleraranıyor,birkaç adımatıyor.Rüzgargazlarıdağıtmış, havatemiz.Hırıltılariçindebende maskeyiçekipçıkarıyor,yere yıkılıyorum;soğuksulargibihava içimeboşalıyor,gözleriminferi tükeniyorsanki,dalgalarüzerimi kaplıyor,karanlıklardasönüyorum. ★ Topseslerikesildi.Çukura dönüyor,ötekilereişaretediyorum. Yukarıçıkıyor,maskelerini sıyırıyorlar.Yaralıyıkucaklıyoruz; birimizsargıtahtasındakikolunu tutuyor,aksayasendeleyehızlıhızlı yürüyoruz. Mezarlıkbiryıkıntıyerisanki. Tabutlar,cesetlerdarmadağın ortalıkta.Ölülerbirdaha öldürüldüler;amaparçalananlardan herbiribizdenbirininhayatını kurtardı. Mezarlığıntahtaperdesi paramparça,sahratrenininrayları kopmuş,sökülmüş,havayakalkmış. Önümüzdebirisiyatıyor.Duruyoruz, yalnızKroppyaralıylayolunadevam ediyor. Yerdeyatan,acemierlerdenbiri. Kalçasıyapışyapışkaniçinde;o kadarbitkinki,mataramael atıyorum,rumluçayvar.Katelimi itiyor,yaralınınüzerineeğiliyor: “Nerendenyaralısın,arkadaş?” Yaralı,gözlerinikımıldatıyor, cevapveremeyecekkadarbitkin. Dikkatlepantolonunukesiyoruz. inliyor.“Durhele,durhele,geçer..” Karnındanvurulmuşolsaydı içecekvermekdoğruolmazdı. Kusmadığınagöremahzuruyok. Kalçasınıaçıyoruz.Kemik parçalarıyladolupeltegibibiret yığını.Mermimafsalarastlamış.Bu delikanlıbundanböyleyürüyemez. Islakparmağımlaşakaklarını ovuyor,biryudumçayiçiriyorum. Gözlerindebirkımıldayışoluyor.Sağ kolunundakanamaktaolduğunu ancakozamangörüyoruz. Kat,yaralarayetmesiiçiniki paketpamuğumümkünolduğukadar çokdidiyor,ayırıyor.Üzerlerine hafifçebağlamakiçinbirbezparçası arıyorum.Yanımızdahiçbirşey kalmamış;bununiçinyaralının pantolonunubirazdahasıyırıyor, donundanbirparçayırtaraksargı yerinekullanmayıdüşünüyorum. Fakatdonuyok.Yüzünedahadikkatli bakıyorum:Deminkisarışınçocukbu. Kat,oaralık,ölmüşbirneferin ceplerindensargıpaketleriçıkarıyor, yarayıbunlarladikkatlicesarıyoruz. Gözlerinibizdenayırmayan delikanlıya:“Şimdibirsedye getiririz!”diyorum. Ağzınıaralıyor,fısıldıyor: “Gitmeyin!” Kat:“Hemengeleceğiz,”diyor. “Sanabirsedyegetirmeyegidiyoruz.” Söylenenianlayıpanlamadığıbelli değil,peşimizdenbirküçükçocuk gibisızlanıyor:“Gitmeyin!” Katarkasınabakıyor,fısıldıyor: “Tabancayıçekipbuişebirson versek;enmünasibidebugaliba.” Delikanlıtaşınmaya dayanabilecekhaldedeğil,dayansa bilebirikigünlükömrükalmış şurada.Hemşimdiyekadarçektikleri, ölüpkurtuluncayakadarçekecekleri yanındahiçkalır.Şimdiyanbaygın, henüzbirşeytj.eduymuyorüstelik. Amabirsaatsonradayanılmazacılar, korkunçferyatlariçindekıvrananbir külçeolacak.Dahayaşayabileceği sayılıgünler,artıkmüthiş işkencelerdenibaretonuniçin.O günlerihayaşamış,hayaşamamış, faydasıne? Başımısallıyorum:“Öyle,Kat, tabancayıçekmeli.” “Versen!”diyor,duruyor.Kat iyicekararvermişanlıyorum. Etrafımızabakınıyoruz,amaartıkbir başımızadeğilizki!Önümüzdebir sürüinsanbirikmiş;oyuklardan, mezarlardanbaşlarçıkıyor. Birsedyegetiriyoruz. Katbaşınısallıyor:“Bukörpe çocuklar...”Tekrarlıyor:“Bukörpeve masumçocuklar...” Bizimcankaybımız,sanıldığından azçıktı:Beşölü,sekizyaralı: Ölülerimizinikisigüllelerinaçtığı mezarlardayatıyor,bizeÜzerlerine toprakörtmektenbaşkabiriş kalmıyor. Geridönüyoruz.Birerlekol halindekonuşmadanyürüyoruz. Yaralılarsıhhiyemerkezine taşınıyor...Gamlıbirsabahvakti. Sıhhiyelerellerindenumaralar,fişler koşuşuyorlar,yaralılarinliyor. Yağmuryağmayabaşlıyor. Birsaatsonrakamyonlara varıyor,biniyoruz.Şimdievvelkinden çokyervarkamyonlarda. Yağmurşiddetleniyor.Çadır bezleriniaçıyorüzerimizegeriyoruz. Bezlerinüstündedamlalartrampet çalıyor.Bezlerinikiyanındanörgü örgüsularboşanıyor.Kamyonlar çukurlara.battıkçasuları sıçratıyorlar;uyuruyanıksağasola kaykılıyoruz. Öntaraftaikiadam,ellerindeuzun çatallıdeğnekler,yolunüzerinisağlı sollukesentelefon.tellerini kolluyorlar;telleröylealçaktaki, kafalarımızıuçurabilir.Buikikişi çataldeğnekleriyletamvaktinde telleritutuyor,yukarıkaldırıyorlar. Seslendikleriniişitiyoruz:“Dikkat, teli”Yarıuykudadizkırıyor,sonra yinedoğruluyoruz. Kamyonlarınsallanışı,adamların seslenişi,yağmurunyağışı,hepsi rri.onotön.Başlarımızayağmur yağıyor,cephedekiölülerinbaşlarına yağmuryağıyor;yarasıkalçasına göreçokbüyükoküçükacemierin vücudunayağmuryağıyor;yağmur Kemmerich'inmezarınayağıyor, kalblerimizeyağıyor. Biryerdenbirmermisesigeliyor. İrkiliyoruz;gözlerimizbirden açılıyor;ellerimiz,vücudumuzu, kamyonkenarlarındanyoldaki hendeklereatmayahazır. Sesokadarlakalıyor.Yalnız monotonhatırlatışlar:“Dikkat,tel!” Dizkırıyor,yineyarıuykulara dalıyoruz. V Bitleri,yüzlerceoldumu,birbir öldürmekçokzoriş.Epeyde'sert mübarekler;habiretırnaklakırmak usançveriyorinsana.Tjadenbirçare buldu;yananbirmumunüzerine teldenbiraltlıkyaptı,birkundura boyasıkutusununkapağınıbunun üzerineyerleştirdi.Bitleribuminik tavayaatıatıveriyoruz...Birçıtırtı, tamam! Halkaolduk,oturuyoruz; gömleklerimizdizlerimizde,sıcak havadabeldenyukarımızçıplak; ellerimizçalışıyor.Haine'ninbitleri ekstracinsinden:başlarındakırmızı birerhaçvar.Bununiçindirki,Haie, onlarıTourbouthastanesinden getirdiğiniiddiaediyor,bunlarbir doktorbinbaşınınbitleriymişsözde. Tenekekapaktaazarazarbirikecek yağlarıçizmesiniyağlamakta kullanacağımdasöylüyorHaie.Sonra dabuyaptığışakayabasıyor kahkahayı,biryarımsaatgülüyor. Amabugünkazancıazoldu;bizi asılmeşguledenbaşkabirdurumvar. Söylentilerdoğruçıktı. Himmelstossburada.Düngeldi,gayet iyitanıdığımızsesiniduydukbile. .Dediklerinegöreacemierlerden birkaçınasürülütarladafazla yüklenmiş,içlerindevalininoğlu olduğununebilsin!Buonunsebebi felaketiolmuş. ŞaşıracakHimmelstoss.Tjaden, saatlerdironavereceğicevaplan düşünüyor.Haiedalgındalgın kocamanellerinebakıyor,banagöz kırpıyor.Dayakfaslıhayatınınen parlakhadisesiolmuş;banaarasıra,o dayağıtekrarlayabilmekhülyaları kurduğunusöylemişti." ★ Kropp'laMüllerkonuşuyorlar. Kropp,içimizdebirkapmercimek yemeğielegeçirebilmiştekkişi;her haldeistihkamcılarınmutfağından aldıbunu.Müller'ingözü,Kropp'unaş kabında;yanyanbakıyor,ama kendinitutuyor,soruyor:“Albert şimdibirdenbarışolsaneyaparsın?” “Barışolmaz!”diyekesipatıyor Albert. “Canım,oldudiyelim,”diyeısrar ediyorMüller.“Neyaparsın?” “Basar,giderim.”diye homurdanıyorKropp. “Malûm.Başka?” “Kafayıçekerim.”diyorAlbert. “Dalgageçme,benciddi konuşuyorum.” “Bende!”diyorAlbert.“Başkane yapılır?” Kat,soruylailgileniyor.Kropp'un mercimeğindenkendineharaç istiyor,alıyor,sonrauzuncabir zamandüşünüyor:“Evet,kafayı çekmekdelazım.Amailkişenyakın istasyonakoşmak,atlayıptrene evimizegitmek.Barışbubirader!” .Muşambacüzdanınıkarıştırıyor, içindenbirfotoğrafçıkarıpçalımla bizleregösteriyor:“Benimihtiyar!”. Sonrafotoğrafıcüzdanınakoyuyor, küfrediyor:“Dinineyandığımın harbi!” “Sanagörene!”diyorum.“Senin çoluğunçocuğunvar.” “Tamam!”diyebaşınısallıyor. “Onlarbenimelimebakıyorlar.” Gülüşüyoruz.“Onuniçintasaetme Kat,senuydurur,kaydırırsın.” Müller'inkarnıaç,rahatedemiyor birtürlü.HaieWesthus'udayak hülyalarındanuyarıyor:“Haie,şimdi barışolsasenneyaparsın?” “Kıçınasallardıtekmeyi,ne yapacak;buradaböyleolmayacak şeylerdenbahsediyorsunzira!” diyorum.“Hiçbarışolurmu?” “İnektezeğinintavandaişine?” diyecevapveriyorMüller,sonrayine HaieWesthus'adönüyor: Haieiçinzorbirişbu.Çillibaşını sallıyor:“Yaniartıkharbolmazsamı, demekistiyorsun?” “Tamam,bak,herşeyinasılda anlıyorsun.” “Kadınlardayineçıkarlarortaya, değilmi?” Haieyalanıyor. “Odavar.” “Vaycanına!”diyorHaie,yüzü gülüyor.“Ehozamanşöylesıkıbir paçozbulurum;tutulacaköteberisi olanetlibutlu,malıngözübirkadın; sonradayallahyatağa!Düşünhele, yaylı,kuştüyüyataklar;tambirhafta dongiymekyokbende.” Herkessusuyor.Tabloharika. Vücudumuzdabirürpermeoluyor. NihayetMüllertoparlanıyor,soruyor: “Pekisonra?” Çıtçıkmıyor.SonraHaiebiraz bozularak:“Bençavuşolsaydım tezkerebırakır,Pn.ı:.yalılarınyanında kalırdım.”diyor. “Haie,yahu,senkafadan sakatsın!”diyorum. İstifinibozmadansoruyor:“Senin turbasökmüşlüğünvarmıtopraktan? Helebirdene,görürsün!”Çizmesinin kenarındankaşığınıçıkarıyor, Albert'inaşkabınauzanıyor. “Champagne'dakisiperlerden dahaberbatolamaz!”diyorum. Haielokmasınıçiğniyor,sırıtıyor: “Amaöylekısavadelideğilbuiş. Sonrayangelipyatmakdayok.” “Fakatyahu,insankendiköyünde rahatolurbeHaie!” “Eh,şöyleböyle,şöyleböyle!” diyor,ağzıaçık,hayalleredalıyor. Nedüşündüğüyüzündeki hatlardanbelli.Yoksulbirbataklık damı,Allahınsıcağındasabahtan akşamlarakadarfundalıktayıpratıcı birçalışma,kepazebirgündelik,pis birırgatesvabı... “Barışzamanıaskerliğinne zorluğuolacak!”diyor.“Hergün tayınınönünde,helevermesinler. kıyametikoparırsın;yatağınhazır, herhaftabey‘lergibitertemiz çamaşır;çavuşsun,işinonagöre,üst başyolunda,akşamlarıserbest, gidersinmeyhaneye.” Haie,düşüncesiylemağrur, büyülenmişgibisanki:“Onikiseneyi doldurdunmuemekliyeçıkar, jandarmayageçersin.Bütüngüngez tozartık.” Geleceğeaithülyalarlayüzü terliyor:“Düşünsenozamanikramı. Beridebirkonyak,ötedebiryarım litrelik.Eeeen’aparsın,jandarmayla hoşgeçinmeklazım.” “Amasenaslaçavuşolamazsınki, Haie!“diyesözekarışıyorKat. Haieşaşkınşaşkınonunyüzüne bakıyor,susuyor.Şimdi düşüncelerindeherhaldeaydınlık sonbaharakşamları,fundalıktapazar günleri,köyçıngırakları,besleme kızlarlageçenikindiler,geceler, domuzyağındakızarmışkarabuğday unundangözlemeler,meyhanede sohbetlegeçenkaygısızsaatler... Hayalleröyleçokki,başalması mümkündeğil;buyüzdenöfkeyle homurdanıyorsadece:“Sizdeamma aptalcaşeylersoruyorsunuzyahu!” Gömleğinibaşınageçiriyor, giyiyor,ceketiniilikliyor. “Yasenneyapardın,Tjaden?” diyorKropp. Tjadentekşeybiliyor: “Himmelstoss'uelimden kaçırmamayadikkatederdim.” Himmelstoss'ubirkafesetıkar, hersabahveryansınedersopayı anlaşılan.HayranlıklaKropp'a bakıyor:“Benseninyerindeolsaydım teğmenolurdum.”diyor.“imanını gevretirdimherifin,korkudan üçbuçukatardı.” “YasenDetering?”Soruşturmaya devamediyorMüller;boyuna sorduğunabakılırsadoğuştan öğretmensanki. Deteringazkonuşur.Amabu konuyacevapveriyor.Gözlerini havayadikerektekcümlesöylüyor: “Tammevsimi,hementarlamın başınagiderdim.” Sonrakalkıpuzaklaşıyor. Gönlürahatdeğil.Çiftlikişleri karısınakaldı.ikideatlarınıalmışlar üstelik.Hergün,gelengazetelerde Oldenburg'adayağmuryağıp yağmadığınabakıyor.Otları çekemezleryağmurvarsa. OsıradaHimmelstossgörünüyor. Tamdabizdentarafageliyor. Tjaden'inyüzüpençepençekızarıyor. Otlarauzanıyorboyluboyunca; heyecanındangözleriniyumuyor. Himmelstosskararsızbiraz, adımlarıyavaşlıyor,amabizedoğru geliyoryinede.Ayağakalkmaya niyetlendiğiyokkimsenin.Kropp, ilgilenmiş,bakıyor. Himmelstossönümüzdeduruyor, bekliyor.Kimsesesiniçıkarmayınca sözatıyorortaya:“Nehaber?” Birkaçsaniyegeçiyor. Himmelstoss'unneyapmak gerektiğinikestiremediğimeydanda. Elindeolsamarşmarşemriverir, iflahımızıkeserşüphesiz.Ama cepheninkışlameydanıolmadığın! artıköğrenmişebenziyor.Birsondaj dahayapıyor,artıkhepimizebirden değildebirimizehitabediyor;daha kolaycevapalacağıümidinde. KendisineenyakınKropp,bununiçin Kropp'anasipoluyorbuşeref.“Vav, sendemiburadasın?” AmaAlbert’inonunlabirahbaplığı yok.Kestirmebircevapveriyor:“Ben zatınızdanepeyöncegeldimgaliba!” Kızılcabıyıktitriyor:“Beni tanımadınızmıyoksa?” Tjadenartıkgözleriniaçıyor: “Tanıdık.” Himmelstossonadönüyor:“Sen Tjaden'sindeğilmi?” “Tjadenbaşınıkaldırıyor:“Yasen nesin,biliyormusun?” Himmelstossafallıyor:“Ne zamandanberisenlibenliyiz?Seninle yolkenarlarındayatmışlığımızvarmı bizim?” Himmelstossbumüşkül durumdannasılkurtulacağını bilmiyor.Oböyleuluortabir düşmanlıkbeklemiyordu.Ama şimdilikçekiniyor;herhaldebiriona sırtındakiberelerdenbahsetmek boşboğazlığındabulundu. Tjadenyolkenarlarısorusunaöyle içerliyorki,öfkesindenalayaboğuyor işi.“Yok!”diyor.“Oişitekbaşına yaptınsen!” ŞimdideHimmelstossköpürüyor. AmaTjadenondanöncedavranıyor, buluşunuilledesöyleyecek:“Sen nesinöğrenmekistermisin?Boktan herifinbirisinsen!Bensanabunune zamandırsöyleyecektim.” Busözüsöylerkendomuz gözlerinebenzeyençilçilgözlerinden aylarınbirikmişhıncınıçıkarmış olmanınsevinciparıldıyor. Himmelstossdaboşanıyor:“Sen nedemekistiyorsun,köpoğlu,boklu bataklıkkargasıseni!Sizbiramir karşısındasınız,kalkınayağa,esas vaziyetialınhele!” Tjadenustacabirgözkırpıyor: “Sizyerinderahatolabilirsiniz Himmelstoss.Yallah!” Himmelstoss ortalığa duman attıran bir talimname sanki; imparator bile ondan fazla içerleyemez. Bağırıyor: “Tjaden, bir amir sıfatıyla emrediyorum: Ayağa kalkınız!” “Başka?”diyesoruyorTjaden. “Verdiğimemriyapacakmısın, yapmayacakmısın?” Tjadenbuna,soğukkanlıvekesin, kendidefarkındaolmadan,pek malûmyoldan,klasikbirkarşılık veriyor,sonradaarkatarafını havalandırıyor. Himmelstoss:“Divanıharbe gideceksiniz!”diyorkaçarken. Kalemodasınadoğru uzaklaştığınıgörüyoruz. HaieveTjadenbasıyorlar kahkahayı.Haieokadarçokgülüyor ki,çenesiyerindenoynuyor,ağzıaçık kalakalıyor.Albert'inbiryumruk indiripçeneyiyerineoturtması gerekiyor. Kattelaşla:“Şikayetederseiş kötü.” “Edermidersin?”diyesoruyor Tjaden. “Yüzdeyüz!”diyorum. “Enazındanbeşgünhapis!”diye açıklıyorKat. Tjadenboşveriyorbuna:“Beşgün hapis,beşgünistirahatdemektir:” Herşeyinderinlerinikurcalayan Müller,zeminiyokluyor:“Ya kalebentlikverirlerse?” “Kalebentlikmüddetincebenim içinharbbittisayılır.” Tjaden'enemutlu,hiçbirşeyitasa ettiğiyok!Ortalıkdurulmadanele geçmemekiçinHaieveLeerile birliktekalkıpgidiyor. ★ Müllerbirtürlüsonunu getirmiyor,soruyor.Buseferyine Kropp'usigayaekiyor:“Albert,sen şimdievinedönsenneyaparsın sahi?” Kroppkarnınıdoyurdudahauysal konuşuyor:“Bizimsınıftankaçkişiyiz bizşimdi?” Hesaplıyoruz:Yirmininyedisi öldü,dördüyaralı,biritımarhanede. Olsaolsaonikikişi. “Bunlardanüçüteğmen,”diyor Müller.“Senzannedermisinkibunlar tekrargidipdeKantorek'inkahrını çekerler?” Hiçsanmıyoruz;nitekimonun kahrınıartıkbizdeçekmeyiz doğrusu. Kropphatırlatıyorbirden: “WilhelmTell'dekiüçüzlüolay hakkındafikriniznedir?”Vebaşlıyor gülmeye. Yüzünebirdenbiresertbirifade verereksoruyorMüllerde: “GöttingenŞairlerBirliği”nin amaçlarınelerdi?” Gayetsakinkarşılıkveriyorum: “CesurKarl'ınkaççocuğuvardı?” ÇiyaklargibibağırıyorMüller:“Siz hayattahiçbirşeyolamazsınız, Baeumer!“ Kroppkurcalıyor:“Zamasavaşıne zamanolmuştu?” “Sizdeciddiyetnamınabirşey yok,Kropp,oturunuz,eksiüç!”diye işaretediyorum. Gözündekelebekgözlükvarmışda onudüzeltiyormuşgibiyaparak fısıldıyorMüller:“Lykurgus'agöre devletinenönemligörevleri nelerdir?” “Biz,Almanlar,dünyadaAllahtan başkahiçkimsedenkorkmayız...Bu mudoğru,yoksa:Bizler,Almanlar... demekmi?Düşünün!”diyorum. “Melbourne'unnüfusune kadardır?”diyorMüllercıvıldargibi. Öfkelibirsesle:“Bunuda bilmiyorsanızhayattanasılmuvaffak olursunuz?”diyesoruyorumAlbert'e. “Kohezyonnedemektir?”diye soruyorbuseferdeAlbert,muzaffer birtavırla. Buıvırzıvırşeylerdenaklımızda dahafazlasıkalmamış.Hiçbiridebir işimizeyaramadızaten.Kimseçıkıp dabizeokulda;yağmurlu,fırtınalı havadasigaranınnasılyakılacağını, ıslakodununnasıltutuşturulacağını, yahutbirsüngünün,kaburgalar arasınatakılıpkaldığıiçin,eniyi kamasaplandığınıöğretmedi. Müllerdüşüncelidüşünceli:“Ne çare!”diyor.“Değilmikiokula dönmemizlazım.” Benbunaimkangöremiyorum: “Bizbelkihususibirimtihanveririz.” “Bununiçinhazırlanmakister. İmtihanıverdindiyelim,sonra? Talebeolmaköyleahımşahımbirşey değilki.Paranyoksauğraşdur!” “Talebelikfenadeğildir,ama öğrettikleriyinedefasafiso!“ Kropphislerimizetercüman oluyor:“Buralardabütünbunlarınne değerivar?” Müller,Kantorekgibiitirazediyor: “Fakatbirbaltayasapolmanlazım.” Albertçakısıylatırnağını temizliyor.Onunbuzüppeliğine hayretediyoruz,amabuonun düşündüğünügösterir.Çakıyı bırakarakaçıklıyor:“Doğru,Kat, Detering,Haieeskiişlerine dönecekler,çünküöncedenmeslek sahibiydiler.Himmelstosskeza. Bizdeisemeslekarama.Bütünbu patırtıdansonraeliylecepheyi gösteriyorbizbirmesleğenasılgirer, alışırız?” “İnsanıngeliriolmalı,ozamanbir ormandatekbaşınayaşıyabilir,” diyorum;amabubüyüklük sevdasındanhemenutanıyorum. “Sahi,geridöndüğümüzzamanne olacak?”diyorMüller,odatasalandı şimdi. Kroppomuzsilkiyor:“Nebileyim. Dönelimhele,elbetolurbirşeyler.” Hepimizdebirümitsizlik.“Ne yapılabilir?”diyesoruyorum. Yorgunbirseslecevapveriyor Kropp:“İçimdehiçbirşeyeheves duymuyorum.Birgünölüp gideceksin,şimdiyekadarneyaptın? Hembendönebileceğimizide sanmıyorum.” Sırtüstüuzanıyor:“Ben düşünüyorumda,Albert,”diyorum. “Barışsözünüduydukça,içimden geliyor,barışoluncaçokbüyükişler yapayım,diyorum;başımavuruyor adeta.Birşeyleryapayımkiburada, bukargaşalıktaçektiklerimizedeğsin, diyorum.Amahiçbirşeygelmiyor aklıma.Meslekti,tahsildi,maaştı, şuydubuydu,yapılabilecekşeyleri düşündükçeiğreniyorum.Hepbunlar, hepbunlar,bupisşeyler.Yapacak hiçbirşeybulamıyorum,Albert!” Birdenbireherşeygözüme imkansız,çaresizgörünüyor. Kroppdaaynışeyleridüşünüyor: “Hepimizzorlukçekeceğizona bakarsan.Yurttakalanlardahazan bununendişesiniduymuyorlarmı sanki?İkiyıltop,tüfek,elbombası. Bunlarıbirçorapgibiçıkarıp, atıvermekmümkünmühiç?” Buhalinherkesinbaşında olduğunutasdikediyor;yalnız cephedeolanbizlerdedeğil,her yerde,bizimdurumumuzdaki herkestebununazçokböyleolduğu noktasındabirleşiyoruz.Bizim nesillerinortakkaderidirbu. Albert,buduyguyusözhaline sokuyor:“Harbhepimizincanına okudu,bizhiçbirşeyeyaramayız artık.” Alberthaklı.Bizgençdeğilizartık. Bizdünyayıfethetmekistemiyoruz artık.Kaçağızbiz.Kendimizden kaçıyoruz.Hayatımızdan.Onsekiz yaşındaidik;dünyayı,hayatı sevmeyebaşlamıştık,sevdiğimizbu şeylerekurşunsıkmakzorunda kaldık.Patlayanilkmermiler kalbimizesaplandı.Çalışma,çaba, ilerlemekapılarıkapandıbize.Biz bunlaraartıkinanmıyoruz,bizharbe inanıyoruz. ★ Kalemodasındabirfaaliyettir gidiyor.Himmelstossortalığıkaldırdı anlaşılan.Kümeninbaşındaraprap şişmanbaşçavuşyürüyor.Bu başgediklilerinhemenhepsinin göbeklioluşu,netuhaf! Peşindeöçalmakiçinçırpınan Himmelstoss.Çizmeleriparıldıyor güneşte. Ayağakalkıyoruz.Başefendi burnundansoluyor:“NerdeTjaden?” Tabiikimsebilmiyor. Himmelstossbizeterstersbakıyor: “Bilirsinizpekala,söylemek istemiyorsunuz.Söyleyinhaydi!” Başefendietrafınabakınıyor, aranıyor,Trajengörünürlerdeyok. Birbaşkaçareyebaşvuruyor:“On dakikayakadarkalemegelsin.” DümensuyundaHimmelstoss, başçavuşuzaklaşıyor. “İçimedoğuyor,bundansonraki tahkimattadikenlitelbobinlerinden biriHimmelstoss'unayaklarına düşecek!”diyetahminyürütüyor Kropp. “Onunladahaçokeğleneceğiz biz!”diyegülüyorMüller. Aklımızaşimdidebunukoyduk: Postacıylazıtgitmek. Barakayagidiyor,durumu Tjaden'ebildiriyor,gözegörünme, diyorum. Sonraiskambiloynamakiçin başkabiryeregidiyoruz.İştebizim yapabileceğimizşeyler:İskambil, küfür,harb.Yirmiyaşiçinçokbirşey değil... yirmiyaşiçinpekçokşey! YanınsaatsonraHimmelstoss yineyanımızageliyor.Kimsenin aldırdığıyok.Tjaden’isoruyor. Omuzlarımızıkaldırıyoruz. “Arayacaktınız!”diyediretiyor. .“Kim?”diyesoruyorKropp. “Siz!”(1) “Ricaederimbizesendiyehitab etmeyiniz!“diyorKroppbiryarbay gibi. “Size(1)sendiyehitabedenkim?” “Siz!” “Benmi?” “Evet.” Himmelstoss'unaklıkarışıyor.Ne demekistediğinianlamadığıiçin kuşkuyla,Kropp’ayanyanbakıyor. Amabunoktadakendinepek güvenemiyor,alttanalıyor.“Onu bulamadınızmı?” Kroppatlarınüzerineyangeliyor: “Sizhiçcephedebulundunuzmu?” “Orasısiziilgilendirmez!”diye kesipatıyorHimmelstoss.“Ben sizdencevapistiyorum.” “Güzel!”diyorKropp,ayağa kalkıyor.“Ufakufakbulutlarvarbakın taarda.Uçaksavartoplarının mermilerionlar.Bizdünoradaydık. Beşölü,sekizyaralıverdik.Pekhoş oluyordoğrusu.Gelecekseferesizde bizimleolursanızaskerlerölme*den önceevvelakarşınızagelirler,esas vaziyetialırlar,çakıgibiselamverip sorarlar:—Müsaadenizvarmı,geri çekileyim!İzinverirmisiniz,öleyim! Bizdehurdatamsizingibilerini bekliyorduk.” Kropptekraroturuyor. Himmelstossbirkuyrukluyıldızgibi kayıpgidiyor. “Üçgünhapis!”diyetahmin yürütüyorKat. “Birdahayabengirişiyorum.” diyorumAlbert'e. Amakısmetdeğilmiş.Akşam yoklamasındasorguyaçekildik. TeğmenimizBertinckbölükkalemine oturdu,hepimiziarkaarkayaiçeri çağırdı. Şahitlerdenbiridebendim. Tjaden'inniçinkarşıgeldiğini anlattım.Yatağaişemehadisesiişe yaradı.Himmelstoss'uçağırdılar, söylediklerimitekrarladım. “Doğrumu?”diyesorduBertinck, Himmelstoss'a. Adamezildi,büzüldü;Kroppda aynışeylerisöyleyinceisteristemez itirafetti. “Peki,nedenozamanşikayet etmediniz?”diyesorduBertinck. Sustuk;askerlikteböyleufaktefek şeyleriçinşikayettebulunmanınbir faydasıolmadığınıodabiliyordu herhalde.Hemaskerlikteşikayetde nedemek?Bunuteğmendeanlıyordu besbelli.Öncecepheninkışla meydanıolmadığınıkendisinebir keredahaaçıklayarak, Himmelstoss'ubirgüzelpayladı. Sonradahasertbirölçüylesıra Tjaden'egeldi;onadamükemmelbir nasihatleüçgünodahapsiverdi. Teğmen,gözkırparak,Kropp'adabir günhapiscezasıverdi.Üzgünbir tavırla:“Çaresiz!”dediKropp'a. Makûladam! Odahapsiçokhoş!Hapisaneeski birtavukkümesi;ikisinideziyaret mümkün,bizdezatenbuişleri becermesinibiliriz.Ağırhapisolsa bodrumatıkarlardı,eskidenağacada bağlarlardıbizi,amaşimdiyasakbu. Artıkarasırainsancamuamele gördüğümüzdeoluyor. Tjaden’leKropptelörgügerisine kapatıldıktanbirsaatsonrakalkıp ziyaretlerinegidiyoruz.Tjadenbir, horozgibiöterekselamlıyorbizi. Geceyekadarskatoynuyoruz.Tjaden rezilikazanıyortabii. ★ DönüşteKat,banasoruyor:“Kaz kızartmasınanedersin?” “Fenadeğil!”diyorum. Bircephanekamyonunaatlıyoruz. Yolculukücretiikisigara.Katkazın yerinibiliyor.Ahırbiralay karargahınınmalı.Kararveriyorum, kazıtutupgetirmekbenimişim. Kat'tandirektifalıyorum.“Ahırbir duvarınarkasında,kapıdabirağaç dayalı.” Katparmaklarınıkenetleyip avuçlarınıtutuyor,ayağımıbasıp duvaratırmanıyorum.Katnöbetçi kalıyor. Gözlerimikaranlığaalıştırmak içinbirikidakikaduruyorum.Sonra ahınseçiyor,usulusulyaklaşıyorum; dayalıdesteğiyokluyor,çekiyor, kapıyıaçıyorum. İkibeyazşeygörüyorum.İkikaz, iştebufena,birinitutsamöteki bağırır.Şuhaldeikisinideyakalamak gerek.Elimiçabuktuttummu tamam! Biratılıştabiriniyakalıyorum,bir dakikasonradaötekini. Sersemlesinlerdiyede,başlarını,deli gibi,veryansınediyorumduvara. Amakuvvetimyetişmiyorbesbelli. İmansızlarhafifçegaklıyor,kolbacak çırpıyorlar.Olancagücümüharcıyor, boğuşuyorum;fakathaykörşeytan, nedezorluymuşlar!Dayatıyor,beni silkeliyorlarbayağı.Karanlıktabu beyazpaçavralarpekderezilşeyler. Kollarımakanatlartakıldı,yerden kopacağımdiyekorkuyorum; ellerimdebirçiftbalonvarsanki. Derkenşamatakopuyor;birinin boğazınahavakaçtı,birçalarsaat gibikeskinbirsesçıkarıyor.Ne oluyordemeyekalmadanpatkütbir şeydalıyoriçeri,banaçarpıyor.Yere yıkılıyor,kızgınbirhırlayış işitiyorum.Birköpek.Yanıma bakıyorum;boynumaatılmaya hazırlanıyor.Hemenyereuzanıyor, çenemiyakamdaniçeriçekiyorum. Birdoğköpeği.Nedensonra başınıgeriçekiyor,yanımaçöküyor. Amakıpırdayacakoldummuhırlıyor. Düşünüyorum.Yapabileceğimtek şey,tabancamıelegeçirebilmek.Ne olursaolsun,kimselergelmeden hurdankaçmayamecburum.Elim birerarpaboyuilerliyortabancaya. Sankisaatlercesürüyorbuiş, banaöylegeliyor.Hepyavaşçabir kımıldayış,tehlikelibirhırıltı.Hep kıpırdamadanduruş,sonrayenibir deneme.Tabancayıkavrayınca,elim titremeyebaşlıyor.Elimiyere bastırıyor,yapacaklarımı düşünüyorum: Tabancayıbirdençekmek,köpeğin toparlanmasınafırsatvermedenateş edipkaçmak. Yavaşça,nefesalıyor, sakinleşiyorum.Sonrasoluğumu kesiyor,tabancayıkaldırıpateş ediyorum.Köpekuluyarakyana sıçrıyor;ahırınkapısınakoşuyor, kaçankazlardanbirinetökezliyorum. Ohızladerhalkazıyakalıyor, duvarınardınafırlatıyor,kendimide birsıçrayıştayukarıatıyorum.Ben dahaötetarafaatlayamadanköpek üzerimesaldırıyor.Kendimibir hamledeaşağıbırakıyorum.Onadım ötemdeKat,kolundakaz,bekliyor. Benigörürgörmezkirişikırıyoruz. Nihayetnefesalabiliriz.Kazöldü. Katbuişibirandabeceriverdi. Kimseninbirşeysezmemesiiçin hemenkızartalımdiyoruz.Barakadan kabkacakveodungetiriyorum.Bu gibiişlerdekullandığımızufak,boş kulübelerdenbirinegiriyor,tek pencereoyuğunusımsıkı kapatıyoruz.Ocağabenzerbirşey var,tuğlalarınüzerindedemirbir levhaduruyor.Ateşyakıyoruz. Kat,kazıntüyleriniyoluyor, hazırlıyor.Tüylerigüzelcebirtarafa koyuyoruz.Butüylerleikiküçük yastıkyapmak,Üzerlerine:“Yaylım ateşindetatlıuykular!”diyeyazmak niyetindeyiz. Gizlikovuğumuzunetrafında, cephedepatlayantoplarınsesleri uğulduyor.Yaktığımızateş yüzlerimizdeparıldıyor,duvarlarda gölgelerimiztitreşiyor.Aradaboğuk birçatırtı,kulübesallanıyor.Uçak bombaları.Birseferindeboğulmuş feryatlarişitiyoruz.Birbarakaya bombadüştüherhalde. Uçaklarvınlıyor,makinelitüfek takırtılarıduyuluyor.Amabizden dışarıya,görülebilecekhiçbirışık sızmıyor. Kat ve ben, iki asker, üzerlerimizde partal ceketler, karşılıklıoturmuş,geceyarısıbirkaz kızartıyoruz.Pekkonuşmuyoruz;ama birbirimize karşı öylesine muhabbetle doluyuz.. Sevişen çiftlerdeolurolsaolsabusevgi,diye düşünüyoruz. Biz iki insanız, iki minik hayat kıvılcımı; dışardaysa gece var, ve ölüm çemberi. Biz onun kıyıcığına oturmuşuz, tehlikeler ortasında korunmuş; ellerimizden yağ damlıyor, kablerimiz birbirine yakın olmuş. İçinde bulunduğumuz saat, bulunduğumuz yerin aynı: Tatlı bir ateşten etrafa duyguların parıltıları, gölgeleri saçılıyor, sağda solda oynaşıyor. Onun, benim hakkımda bildiği ne? Ya benim bildiğim, ona dair? Evvelce düşüncelerimizbirbirinebenzemezdi hiç. Ama şimdi bir kazın önünde karşılıklı iç dünyalarımızı hissediyoruz. Birbirimize o derece yakınız ki, bunu ifadeye bile kalkışmıyoruz. Körpeveyağlıbileolsakaz kızartmakuzuniş.Buyüzdensıraile çalışıyor,birimizyağdöküp kızartmayadevamederkenbirimiz uyuyoruz.Gitgidenefisbirkoku yayılıyoretrafa. .Dışarınıngürültüleribirbağ,bir rüyaoluyor,amahatırasıbütün bütünsilinmeyenbirrüya.Yarı uykudaKat'ınkaşığıkaldırıp indirdiğinigörüyor,onuseviyorum; omuzlarıçıkıntılıeğiksilûetini..aynı andaonungerisindeormanları, yıldızlarıgörüyorum;tatlıbirses benidinlendirensözlersöylüyor:Bir askerolanbana,hantalçizmeleri, palaskası,ekmektorbasıylayüce göklerinaltındaufacık,önünde uzayanyoluyürüyen,çabukunutan, artıkpekseyrekhüzünlenen,koskoca gecegöğüaltındadurmadan,boyuna yürüyenbanatatlısözlersöylüyor. Birküçüknefervebirtatlıses. Kocaçizmeli,gönlükırıkbuasker, çizmeliolduğuiçinyürüyen, yürümektengayrıherşeyiunutmuş buasker,okşanmış,elüstünde tutulmuşolsaydıbelkiartık anlamazdı,bunu:Ufuktakilerçiçekler, askeriağlatacakkadarsessizsakin birmanzaradeğilmi?Taoradakiler hiçmalikolmadığıiçinkaybetmediği, karmakarışık,amaonuniçinyinede kayıphayallerdeğilmi?Oradaduran, onunoyirmiyılıdeğilmi? Yüzümmüıslanmış,nerdeyim? Katvarönümde;eğilmişkoca gölgesievimocağımgibidüşüyor içerime.Yavaşkonuşuyor, gülümsüyor,yineateşinbaşına gidiyor. Sonra:“Oldu!”diyor. “Peki,Kat.” Silkiniyorum.Kulübeninortasında nargibikızartmaparıldıyor.Açılıp katlanırçatallarımızı,çakılarımızı çıkarıyor,kendimizebirerbut kesiyor,tayınlarımızıkabdakisalçaya banabana,yavaşyavaş,tadınıçıkara çıkarayiyoruz. “Beğendinmi,Kat?” “Nefis!Yasen?” “Nefis,Kat!” Bizkardeşiz,eniyiparçaları birbirimizeikramediyoruz.Daha sonrabenbirsigara,Katdabirpuro içiyoruz.Yemeğinçoğudaarttı. “Kat!Kropp'laTjaden'edebirer .parçagötürseknasılolur?” “Ala!”diyorKat.Birparçakesiyor, gazetekağıdınadikkatlesarıyoruz. Artanıdakendibarakamıza götüreceğiz.AmaKatgülüyor, “Tjaden!”diyorsade. Anlıyorum,hepsinigötürmemiz gerek.İkisiniuyandırmaküzere, kümesinyolunututuyoruz.Tüyleri topluyoruzdahaönce. Kropp'laTjaden,gözlerine inanamıyorlar.Sonradişlerinibileyip hazırlanıyorlar.Tjadenkazın kanatlarındanbiriniikieliyleağız mızıkasıgibiyakalamış,dişliyor, çiğniyor.Kabdakiyağıiçiyor,ağzını şapırdatıyor:“Buiyiliğinizihiç unutmayacağım!“ Barakamızadönüyoruz.İşteyine yıldızlarıyla,sökmeyebaşlamış şafağıylaoyücegökyüzü;altındaben yürüyorum,kocaçizmeli,karnı doymuşasker;sabahınerken saatlerindebirküçükneferimben. Amayanımda,eğik,çıkıntılısırtıyla Katyürüyor,arkadaşımKat. Sabahınalacakaranlığındabaraka, kenarçizgileriylesiyah,tatlıbiruyku gibibizedoğrugeliyor. VI Birtaarruzlafıdırdolaşıyor.Bu sefercepheye,herzamankindeniki günöncegidiyoruz.Yolda harabolmuşbirokulgörüyoruz. Cepheduvarıyanınayüksek,ikinci birduvardahaçıkmışlar:Yeni yapılmış,cilasız,beyaztabutlardan birduvar.Tabutlarreçine,çamve ormankokuyorhenüz.Enazyüz tabutvar. “Taarruzakarşıtedbir!”diyor Müller,şaşkın. “Bizimiçin!”diyehomurdanıyor Detering. Kat,Detering'eçıkışıyor: “Saçmalama!” “Birtabutunolursaöpdebaşına koy!”diyealayediyorTjaden. “Panayırlardaatışbarakalarıvardır, oradakihedeflerebenzeyengövden içinsanasadecebirçadırbezi vermesinler,dikkatet.” Ötekilerdeişişakayaboğuyorlar, tatsızşakalar,amaneyapalımbaşka? Tabutlarsahidendebizimiçin.Böyle şeyleregelinceteşkilattamam. Karşısıkaynıyor.İlkgece,durumu tayineçalışıyoruz.Ortalıkazçok sessizolduğuiçindüşmancephesi gerisindekikamyonlarıngürültüsü işitilebiliyor;bufaaliyetsabahşafak sökenekadarsürüyor.Katbunların gidenkamyonlarolmadığını,yeni kıtalar,toptüfekgetirdiklerini söylüyor. İngiliztopçusununtakviye gördüğünüseslerdenanlıyoruz. Çiftliğinsağına20,5lukenazdört bataryadahakonmuş,kavrakkütüğü gerisindebombatopları yerleştirilmiş.Ayrıcatapaları müsademeliufakFransıztoplarından varbirsürü. Endişedeyiz.Barınaklara girmemizdenikisaatsonrakendi topçumuzsiperlerimizidövmeye başladı.Biraydabuüçüncüoluyor. Birhedefhatasıolsaydıkimsesesini çıkarmazdı;amamesele,butoplarda işyokartık;mermilerbizim kesimleredağılıyor;atışlarkesin değilçokdefa.Buyüzdenbugeceiki yaralıverdik, ★ Cephebirkafestir;içinde sinirlerinizgerginbekleyeceksinizne olacaksaolsundiye.Mermi, kavislerininörgülerialtındayatıyor, meçhulünmerakvegerginliğini yaşıyoruz.Üzerimizdeboşlukta süzülüyortesadüf.Birmermigelirken büzülüpkalabilirim,hepsibundan ibaret.Düşeceğiyernemalûmdur bence,nedesözümgeçermermiye. Biziumursamazedenbu tesadüftür.Birkaçayöncebir barınaktaoturmuşskatoynuyordum; birarakalktım,birbaşkabarınaktaki ahbaplarıgörmeyegittim.Dönüp geldiğimdebirinciyerdeneser kalmamıştı,birgülleyleyokolmuştu orası.Yineikincibarınağagittim,tam zamanındayetişmişim:Toprak altındakalanlarıkurtarmaktabenim deemeğimgeçti.Çünküoarada burayadabirbombadüşmüştü. Tesadüfişte;birmermiyekurban dagidebilirdim,yaşıyorum. Bombalarınbirşeyyapamayacağıbir barınaktaparamparçaolabilirimde açıkarazideonsaatsürenbiryaylım ateşindensapasağlamçıkabilirim. Herasker,sadece,binlercetesadüf sayesindesağkalırhayatta.Herasker tesadüfeinanır,tesadüfebelbağlar. ★ Ekmeklerimizegözkulakolmak zorundayız.Sonzamanlarda siperlerdeeskidüzenkalmayalıberi farelerpekçoğaldı.Detering,bunun şaşmazbirtehlikeişaretiolduğu iddiasında. Heleburadakifareleriğrençmi iğrenç;hepsidepekkocamanşeyler çünkü.Leşfaresidediklericinsten. Tiksindirici,pis,çıplakbirsuratları var.Onlarınouzun,tüysüz kuyruklarınıkimgörsemidesi bulanır. Karınlarıdaçokaçanlaşılan. Hemenhepimizintayınınıdişlediler birkere.Kroppçadırbezinesımsıkı sardığıekmeğinibaşınınaltına koyuyor,amauykuhakgetire;çünkü ekmekpeşindefareler,yüzünde geziniyorlar.Deteringaçıkgöz davrandıaklınca:Tavanaincebirtel bağladı,ekmekçıkınınıorayaastı. Amageceyarısıellambasınıyaktığı vakittelinsallanmaktaolduğunu gördü.Şişmanbirfare,ekmeğin üzerindegeziniyordu. Sonundabirçarebulduk. Ekmeklerdenhayvanların kemirdiklerikısımlarıdikkatlekesip aldık;bütüntayınıkaldırıpatmak imkansız,yarınaaçkaldığımızın resmidir.Ayırdığımızparçaları barınağınortasınayereyığdık. Küreklerimizialıp,vurmayahazır, yataklarımızauzandık.Detering, KroppveKat,ellambalarınıellerine aldılar. Birkaçdakikasonrailkpıtırtıları, kemirtileriişittik.Sesdahada çoğaldı,ufakayaklarınsayısıarttı. Birdenellambalarıyandı,herkeskara yığınaveryansınettiküreğini;fareler cıyakcıyakkaçıştılar.Sonuçiyioldu. Fareparçalarınıkürekleyipsiperden dışarıatarakyenidenpusuyayattık. Birkaçseferdahayüklendik. Derkenhayvanlaryafarkınavardılar işin,yadakankokusualdılar, Artıkgelmediler.Fakatyerdeki ekmekkırıntılarınaertesisabah baktık,yinedetemizlemişhınzırlar. Bufareler,bitişikkesimdeikikoca kediilebirköpeğesaldırdılar, hayvanlarıısıraısıraöldürdüler, birazınıdayedilerhatta. ErtesigünbizeHollandapeyniri verdiler,herkeseaşağıyukarıdörtte birpeynirdüştü.Birbakımaiyi, çünküpeklezzetlidirbupeynir.Ama biryandandafena.Çünkübukırmızı toplar,bizimiçinşimdiyekadarhep zorlupatırtılarınöncüsüolmuşlardır. Üstelikiçkidedağıtılınca tahminlerimizkuvvetlendi.Şimdiki haldeonudaiçiyoruz,amagönlümüz rahatdeğil. Bütüngünfareöldürmeyarışı yapıyor,aylakdolaşıyoruz.Fişekveel bombasımevcudumuzartıyor. Süngülerimizigözdengeçiriyoruz. Küttarafıtesteregibi,testereyerine dekullanılansüngülervararada. Karşıtaraftabizdensüngüsübu şekildebirneferyakaladılarmıaman zamantanımadanöldürüyorlar. Bitişikkesimdebizimkilerden, süngüleritesterelibazılarıburunları, gözleributestereylekesilmiş, oyulmuşbirhaldebulunmuştu. Ağızlarına,burunlarınatesteretalaşı doldurmuşlardaadamlarıöyle boğmuşlar. Acemilerinbirkaçındahenüz böylesüngülervar;bunlarıbıraktırıp yerlerineöbürsüngülerden aldırtıyoruz. Aslındasüngüeskiönemini kaybetti.Hücumlardaşimdiçokkere modaolan,sadeceelbombasıve kürekleatılmakileri.Keskinkürek hemdahahafif..hemdahaçokişi görenbirsilah.Küreğisadeceçene altınaindirmeklekalmaz,düşmanı, bununlayeredeserebilirsiniz; yüklenmeimkanıfazladırkürekte. Heleomuzlabeyinarasınaçapraz indimi,kolaycagöğsekadaryarıp geçer.Süngüçokkeresaplandığı yerdetakılırkalır;ozamandüşmanın karnınakuvvetlicebasıpönce süngüyügeriçıkarmakgerekir.Bu işlerolurken,pekalabirsüngüdesiz yiyebilirsiniz.Hemsonra,süngünün saplandığıyerdekırılacağıdatutar. Geceleyingazpüskürtüyorlar. Hücumubekliyor,maskelerimizi geçirmiş,pusudayatıyoruz;ilkgölge görünürgörünmezmaskeleri sıyırmayahazırız. Günışıyor,halabirşeyolduğu yok.Karşıtaraftaheposinirbozucu tekerleksesleri.Katarkataryük kamyonları.Negetirir,neyığarlar böyle?Bizimtopçudurmadan müdahaleediyor,amakamyon gürültülerikesilmiyor,kesilmiyor. Yüzlerimizdeyorgunluk,öylece bakışıyoruz:“Sommekıyısındakine benziyor.”diyorKat,tasalı.“Oradada sonradanyedigün,yedigeceyaylım ateşinetutulmuştuk.”Burayageldik geleliKatalaylıkonuşmazoldu,bu fena;çünkü,Kateskibircephekurdu, kokuyuçabukalır.İyiyemekten, rumdanötürübirTjadenmemnun. Onakalırsaistirahatebileçekileceğiz, birşeyolacağıyokçünkü. Öyleyedebenziyorhani.Peşpeşe günlergeçiyor.Geceleyindinleme pastasıyımçukurda.Üzerimde raketler,paraşütlüışıtmabombaları yükseliyor,alçalıyor.Sinirlerim gergin,tetikteyim,kalbimçarpıyor. Gözümikidebirfosforlusaate gidiyor,yelkovanilerlemekbilmiyor. Gözlerimdenuykuakıyor,uyumamak içinçizmeleriminiçindeayak parmaklarımıkımıldatıyorum.Ben nöbetidevredenekadarbirhadise olmuyor;karşıdahepotekerlek sesleri.Gitgideyatışıyor,boyuna kağıtoynuyoruz.Belkişansımız yardımeder. Gökyüzübütüngünsabit balonlarlaörtülü.Karşıtarafburada datankvepiyadeuçaklarıkullanacak, deniyor.Bizidüşündürenbudeğilde asıl,yenialevmakinelerihakkında anlatılanlar. ★ Geceyarısıuyanıyoruz.Toprak gümbürdüyor.Üzerimizdeağırateş. Köşelerebüzülüyor,mermilerin çeşitliçaplardaolduğunuanlıyoruz. Herkesteçhizatınıyokluyor,her anyenidenbakıyor,eksikbirşeyvar mıdiye.Barınaksarsılıyor,gecebir kükreyişlebirparıltısanki.Birsaniye sürenaydınlıklardabakışıyor, rengimizuçuk,dudaklarımızkenetli, başımızısallıyoruz. Ağırgülleleringöğüssiperlerini uçurduğunu,şivlerioyduğunu,beton mesnetlerinüstkısımlarını parçaladığınıhepbirden hissediyoruz.Güllesiperedüşünce, pıhlayanbiryırtıcıhayvanınpençe vuruşunabenzeroboğuk,çılgın sarsıntıyıdaduyuyoruz.Sabaha doğruacemilerdenbirkaçı,yüzleri bakırçalığı,kusuyorlar.Haladayavru bunlar. Pis,gribirışık,dehlizleresızıyor yavaştan;toplardançakanşimşekleri donuklaştırıyor.Sabaholuyor.Topçu ateşlerinepatlayanlağımlarkarışıyor şimdi.Sarsıntılariçindeenmüthişi bunlar,lağımnerdeatılıyorsaorada yüzlerceölü. Nöbetalacaklargidiyor,gözcüler toztoprakiçindetitreyesendeliye içerigiriyorlar.Birihiçkonuşmadan birköşeyeseriliyor,birşeyleryiyor; öteki,biryedek,hıçkırıyor; patlamalarınyaptığıhavabasıncıonu ikikeregöğüssiperiüzerine fırlatmış;sinirleribozulmuşyalnız, başkabirşeyolmamış. Acemileronabakıyorlar.Saridir bu,dikkatetmemizlazım;bazı dudaklartitremiyebaşladılarbile.İyi kisabaholuyor;taarruzöğleyedoğru belkide. Ateşinazaldığıyok.Gerilerimizi dedövüyor.Gözgörebildiğikadarher taraftaçamur,demirfıskiyeleri.Çok genişbirkuşak,ateşaltında. Taarruzolmuyor,fakatateş devamediyor.Yavaşyavaş kulaklarımızduymazoluyor,zaten kimsenindekonuştuğuyok; söylenenlerianlamıyoruzki! Bizimsiperdenpekazbirşey kalmadıgeriye,birçokyerleriartık ancakyarımmetreyüksekliğinde, delikdeşik,mermiçukurları,toprak öbekleriyledolu.Geçidinhemen önündebirmermipatlıyor.Ortalık birdenkararıyor,toprakaltında kalıyoruz,kendimizeyolaçmamız gerekiyor.Birsaatsonrageçittekrar açılıyor,çalıştığımıziçindebiraz ferahlıyoruz. Bölükkomutanımızgeliyor içeriye,ikibarınağınyıkıldığını söylüyor.Komutanıgörenacemiler yatışıyorlar.Komutan,buakşam yiyecekgetirilmeyeçalışılacağını söylüyor. Birtesellihavasıesiyor. Tjaden'denbaşkakimsebunu düşünmemişti.Ehiştedışarıdanyine bazışeylergelecek,yiyecek getirileceğinegöredurumpekde berbatsayılmaz,diyedüşünüyor acemiler.Havalarınıbozmuyoruz; yemeğincephanekadarönemli olduğunu,sırfbuyüzdentemin edilmesigerektiğinibizlerbiliyoruz. Amagetiremiyorlar.İkincibiriaşe kademesihareketediyor,odageri dönüyor.SonundaKatgirişiyorbu işe,fakatobileeliboşdönüyor. Arkalarakaymakmümkündeğil, aradaniğnebilegeçemez,ateşlero kadarsık! Kemerlerimizisıkıyoruz,ağzımıza birazcıkbirşeyalsaküçmislifazla çiğniyoruz.Amayinedekaretmiyor, karnımızzilçalıyor.Birparçacık ekmeğimvardıyedek,içiniyedim, torbamdakabuğukuruyor,aradabir kemiriyorum. ★ Gece,dayanılırgibideğil. Uyuyamıyoruz;bakışlarımızıdikmiş, önümüzebakıyor,sersemlemiş duruyoruz.Tjaden,kemirilmişekmek kenarlarınıfarelerepeşkeşçekmiş olmamızahayıflanıyor.Bizonları saklayacaktık,şimdiolsaydıyerdik, diyor.Suyumuzdayok,amaekmek kadardeğil. Sabahadoğru,ortalıkhenüz karanlıkken,birpatırdıoluyor.Sürü halindekaçanfareler,geçitteniçeri dalıyor,duvarlaratırmanıyorlar.El lambalarıkargaşalığıaydınlatıyor. Hepimizferyat,küfür,farelere saldırıyor,saatlerdiriçimizdebiriken ümitsizliği,hıncıboşaltıyoruz. Yüzlerimizkasılmış,kollarvuruyor, hayvanlarcıyakcıyakbağrışıyorlar. Durmayagelmez,onlarbizesaldırır. Buyüklenişbiziçokyordu.Yattık, yinebekliyoruz.Bizimbarınağın henüzbirzarargörmemesibir mucizedoğrusu.Henüzyerinde duran,sayısıpekaz,derin dehlizlerdenbiridebizimki. Birçavuşsürünerekiçerigiriyor, yanındabirekmek.Üçkişigeceleyin ateşhattınıgeçipbirazyiyecek getirmeyemuvaffakolmuşlar. Anlattıklarınagöre,ateş,azalmayan birşiddetletopmevzilerimizekadar uzanıyormuş.Karşıtarafınbukadar çoktopunerdengetirdiklerineakıl ermiyormuş. Beklememizlazım,beklemeliyiz. Öğleüstütahminimçıktı. Acemilerdenbiri,birbuhrangeçirdi. Benepeydironugözetliyordum: Sinirlisinirliçenesinioynatıyor, yumruklarınıaçıpkapatıyordu.Bu yuvalarındanfırlamış,zorlanan gözlerigördükmüanlarızbiz.Son saatlerdekisakinliği,birgörünüştü sade. Şimdiayağakalkıyor, sezdirmedensürünüyor,biran oyalanıyor,sonrageçidedoğru kaymakistiyor.Yattığımyerde yolunukesiyor,soruyorum:“Nereye gidiyorsun?” “Şimdigeleceğim!”diyeönümden geçipgitmekistiyor. “Beklehele,ateşyavaşlarşimdi.” Kulakkabartıyor,gözleribiran parlıyor.Sonrayinekuduz köpeklerdekigibiperdeleniyor gözleri;susuyor,yolvermemiçin beniiteliyor. “Birdakika,arkadaş!”diyorum yükseksesle. Katilgileniyor.Neferbenikakışlarken Katyakalıyoronu,ikimizsımsıkı tutuyoruz. Bağırmayabaşlıyor:“Bırakınbeni, bırakın,dışarıçıkacağım!” Sözdinlediğiyok,sağasola debeleniyor,ağzıköpürüyor,manasız birtakımlaflargeveliyor.Barınak korkusunatutulmuş,burada boğulacağınısanıyor,tekgayesi kendisinidışarıyaatmak.Bıraktıkmı korunmadan,gizlenmedendeligibi koşargider.Böyleçoklarınıgördük, builkideğil. Gözleridönmüş,çılgıngibi olduğundan,başkaçarekalmıyor;aklı başınagelsindiye,pataklıyoruzonu. Birhamlede,merhametsizce dövüyoruz.Sonundaşimdilikyine sessiz,yerineoturuyor.Ötekilerbu sahnekarşısındasararıyorlar. Onlarındagözüyılarinşallah.Bu yaylımateş,buzavallıların kaldırabileceklerişeydeğil.Acemi eratdeposundansonraöylebir badireyedüştülerki,değilonları, görmüşgeçirmişleribileperişaneder budurum. Buolaydansonra,boğucuhava, dahadasinirbırakmıyorbizde. Mezarlarımızdayızsanki;sadece üzerlerimizintopraklaörtülmesini bekliyoruz. Ansızınbirgümbürtükeskinbir ışık.Tamtepemizedüşenbirgüllenin şiddetinden,barınak,ekyerlerinden çatırdıyor.Bereket,mermihafifde betondireklerdayanıyor.Madeni, korkunçbirses.Duvarlarsallanıyor; tüfekler,miğferler,toztoprak uçuşuyor.Kükürtlübirdumansızıyor içeri.Muhkembarınaktailerideşu dahageçenlerdeyapılanentipüften barınaklarınbirindeolsaydıkşimdi hiçbirimizsağkalmazdık. Amatesiryeterikadarberbat aslında.Deminkieryinesapıtmaya başladı,yanınaikikişidahakatıldı. Birikaçıyor,kalanikisinigüçlükle tutuyoruz.Kaçanınpeşinedüşüyor, ayaklarınaateşetsemmi,diye düşünüyorum.Birdenvınlayan mermiler;kendimiyereatıyorum. Ayağakalktığımvakithendek duvarınısıcakmermi,etveüniforma parçalarıylakaplanmışbuluyorum. Dönüyorum. İlknefer,sahidençıldırdıgaliba. Tutmasaktosvurankoçlargibi duvaravuruyorbaşını.Gece,bunu geriyegötürmemizgerekiyor. Şimdilikbirtaarruzolursa,hemen çözebilmekiçinbirazgevşekçe bağlıyoruz. Kat,iskambiloynamayıteklif ediyor.Neyapılırbaşka?Belkihavayı yatıştırır.Amaboşuna;kulağımız hep,yakınımızadüşenmermilerde. Kaçelaldığımızışaşırıyor,terskağıt oynuyoruz.İsteristemezbıraktık. Dörtbiryanınavurulan,boyuna gümbürdeyenbirkazaniçindeyiz sanki. Birgecedaha.Gerginliğe kanıksadıkbayağı.Çentiklibirbıçak gibimurdariliğimizikazıyan öldürücübirgerginlik.Ayaklarımız yürümekistemiyor,ellerimiztitriyor, vücudumuzgüçlüklezaptedilen deliliğin,adetameydanıboşbulmuş, boşalansonsuzbirhomurtunun üzerindeincebirzarsanki.Artık vücudumuzdaetdeyok,kasda.Hiç tasavvuredemediğimizbirşey göreceğizkorkusuylabirbirimizin yüzünebakamıyoruz.Dudaklarımızı sıkıyoruz.Geçer...geçer...atlatırız belki. ★ Yakınımızdakimermisesleri kesiliyoransızın..Ateşdevamediyor, amagerilerde;bizimbarınak,şimdi ateşdışında.Elbombalarımızıalıyor, barınağınüzerineatıyor,dışarı fırlıyoruz.Yaylımateşdinmişonun yerinearkamızdazorlubirbarajateşi başlamıştışimdi.Taarruzbaşlıyor. Delikdeşikolmuşbuçöldedaha insanlarbulunabileceğinekiminanır? Amaiştesiperlerdenmiğferler çıkıyor,ellimetreilerimizdemevzie girmişbirmakineli,takırdamaya başlıyor. Telörgümanilerikopmuş, parçalanmış.Yinedetutarlarbiraz. Karşıtarafıntaarruzageçtiğini görüyoruz.Bizimtopçumüdahale ediyor.Makinelilertakırdıyor, tüfeklerçatırdıyor,taarruzedenler ilerlemeyeçalışıyorlar.HaieileKropp elbombalarınıkullanmaya başlıyorlar.Mümkünolduğukadar çabukatıyorlar,birisionlarabombayı sapınıçekipuzatıyor,onlarda fırlatıyorlar.Haiealtmışmetreye atıyor,Kroppelli;bu,tecrübeedilmiş birusûl,önemlide.Karşıtaraf koşarkenotuzmetrekadaryakına gelmedikçehiçbirşeyyapamaz. Kasılmışyüzlerden,düz miğferlerdenanlıyoruz.Fransızlar bunlar.Telörgükalıntılarınakadar geliyorlar,epeytelefatverdikleri görülüyor.Yanımızdakimakineli,bir sırayıdeviriyorboydanboya;derken, dolduruştutukluklarıoluyor;onlar yaklaşıyorlar. İçlerindenbirininkirpimaniine tökezlediğinigörüyorum,yüzü yukarda,vücutçuvalgibisarkıyor, ellerihavada,duaetmekistiyorsanki. Sonravücutbüsbütünçöküyor. Mermilerlekopmuş,elleri,bilek uçlarıylaberaberteldeasılıkalıyor. Geriçekiliyorduk,oandayerden üçbaşkalktıyukarı.Miğferlerden birininaltındakarasivribirsakal,iki gözgördüm;üzerimedikilmişikigöz. Elimikaldırdım,amabuacayip gözlerebombayıatamadımbirtürlü. Birçılgındakikaboyunca,bütün savaşmeydanı,etrafımdadöndü durdufırdolayı.Kımıldamayantek şeydibugözler.Derken,karşıdakibaş kımıldadı,birel,birhareketvebenim bombaoyanadoğruuçtu. Geriyekoşuyor,kirpimanilerini barınağaçekiyor,ateşlenmiş bombalarıarkamızafırlatıyor,geri çekilirkenbiryandandabomba atışınadevamediyoruz.En yakınımızdakimevzilerden makineliler,veryansınediyorlar. Tehlikelihayvanlaroldukşimdi. Savaşdeğil,ölümekarşıkorunmabu bizimyaptığımız.Bizbombaları insanlarakarşıatmıyoruz,şuanda insanminsanbildiğimizyok.Orada ellerle,miğferlerleölümsaldırıyor peşimizden;üçgündenberiilkdefa yüzyüzegeliyoruz,üçgündenberiilk defakendimizionakarşı koruyabiliriz;çılgınbiröfkebürümüş içimizi;darağacındabitkin beklemiyoruzartık;canımızı kurtarmak,canımızıkurtarıp öcalmakiçinyakıpyıkabilir, öldürebiliriz. Hertümseğin,herdikenlitel kazığınıngerisineçömeliyor, patlayıcımaddedemetlerini gelenlerinayaklarınasavunuyor, kaçıyoruz.Patlayanelbombalarının havabasıncıkollarımıza, bacaklarımızaçarpıyor,kedilergibi pısmış,kaçıyoruz.Bizialıpgötüren dalgayagömülü,bizivahşileştiren; eşkiya,katil,iblisyapan;korkuyla, azapla,yaşamakhırsıylakuvvetimizi katkatçoğaltan,bizebirkurtuluş yoluarayan,boğuşanbudalgaya kendimizikaptırmışkaçıyoruz. Karşıdangelenleriniçindebabanbile olsa,hiçduraklamadanonunda göğsünebirbombayapıştırırsın! Önsiperlerbırakılıyor.Siper miydibunlar?Delikdeşik,yıkılmış.. Tektüksiperdöküntülerigeçitlerle birbirinebağlıoyuklar,mermiçukuru artıkları,hepsibukadar.Amakarşı tarafıncankaybıçoğalıyor.Buderece birdirenmeummamışlardı. ★ Öğlenoluyor.Güneşortalığı kavuruyor,akanterlergözlerimizi yakıyor;ceketimizinyenleriyleterleri siliyoruz,kandaoluyorarada. Oldukçaaztahripgörmüşilksiper çıkıyorkarşımıza.İçerisidolu,karşı taarruzahazır,bizidealıyorlar.Bizim topçuşiddetlibirsürgüateşiaçıyor, akınıtıkıyor. Peşimizdekihatlarduruyor, ilerleyemiyorlar.Hücum,topçumuz sayesindeparçalanıyor.Pusudayız. Ateşyüzmetreilerisinitarıyorvebiz tekrarileriatılıyoruz.Yanımdabir onbaşınınkafasıuçuyor.Onbaşı birkaçadımdahakoşuyor,birfıskiye gibiboynundankanfışkırıyor. Süngüsüngüyegelemiyoruz,karşı tarafçekiliyor.İlksiperlerimize tekrarkavuşuyoruz. Ah,budönüş!Koruyucu,yedek mevzilereulaştınızişte!İçerlere sürünmek,içlerindekaybolmak istiyorsunuz.Fakatgeridönmemiz, tekrardehşetiniçineatılmanızgerek. Buandaeğerbirerotomat olmasaydık,bitkin,iradesizserilir, kalırdık;amaileriyeçekiliyoruz tekrar;iradesiz,fakatçılgın, kudurmuş,vahşi..Öldürmek istiyoruz;çünkükarşıdakilerbizim candüşmanlarımızşimdi;tüfekleri, bombalarıüzerimizeçevrili.Biz onlarımahvetmezsekonlarbizi mahvedecekler! Esmertoprak;paramparça,çatlak, kopukesmertoprak;güneş ışınlarındacilalıparıltılariçinde;dur oturbilmeyenboğuksesliotomat hareketlerininarkaplanıdır; hırıltılarımızyaylarıngıcırtısı, dudaklarımızkupkuru,başımız zilzurnaiçilmişbirgecenin sabahındagibiharap,boşalmış; sallana,sendeliyeilerliyoruz.Kalbura dönmüşdelikdeşikruhlarımıza işkencelibirısrarlaburguburgu işliyorgüneşteparıldayanesmer toprağın;cançekişen,ölmüşerlerin hayali.Ölenerler,neçarekader,der gibiuzanmışyatıyorlar;biz Üzerlerindenatlayıpgeçerken, bacaklarımızasarılıphaykırmakister gibiyatıyorlar. Birbirimizekarşıbütün duygularımızıkaybettik;birimizin hayali,ötekimizinhızdanbitkin bakışlarınaçarptıkçabirbirimizi tanımıyoruzadeta.Hiçbirşey hissetmeyenölüleriz;birsihirbaz hüneri,tehlikelibirbüyüneticesi henüzkoşabilen,henüzöldürebilen ölüleriz. GençbirFransızgerikalıyor, yetişiyoruz,ellerinikaldırıyor,bir elindehalabirtabanca.Anlaşılmıyor, ateşmiedecek,yoksateslimmi oluyor?Birkürekdarbesiyüzünü ikiyebiçiyor.Birikincisibunu görüyor,kaçmayaçabalıyor,bir süngüfışırtıylasırtınasaplanıyor. Havayafırlıyor,kollarınıaçmış,ağzı alabildiğineaçık,sendeleyerekileri atılıyor,sırtındasüngüsallanıyor.Bir üçüncüsütüfeğiatıyor,yereçöküyor, elleriylegözlerinikapatıyor.Yaralıları taşımaküzerebirkaçöbüresirle birliktegeridekalıyor. Düşmanınpeşinde,birden kendimizidüşmanmevzilerinde buluyoruz. Bumevzilerehemenhemen onlarlaaynızamandaerişiyor,bu sayedeaztelefatveriyoruz.Bir makinelihırlamayabaşlıyor,birel bombasıylaişinibitiriyoruz.Amabu birkaçsaniyebizdendebeşkişinin karnındansüngülenmesineyetiyor. Kat,yaralanmadankalmışbir makinelitüfeknişancısınınyüzünü dipçikleyamyassıediyor.El bombalarınıkullanmayafırsat vermedenöbürlerinidesüngülüyor, sonrasusuzluktankavrulmuş,suya saldırıyoruz. Hertaraftatelmakaslarıaçılıp kapanıyor,manilerüzerinetahtalar atılıyor,dargeçitlerdensiperlere atlıyoruz.Haie,iriyarıbirFransız’ın boynunabirkürekindiriyor,ilk bombayıatıyor.Birgöğüssiperi gerisinebirkaçsaniyebüzülüyoruz, şimdisiperindüzkısmıboşartık. İlerdekikıvrımadoğruyenibir bombavınlıyor,oradadayolaçılıyor; koşarkenbarınaklaradabombalar sallıyoruz.Toprakyerindenoynuyor, çatırdıyor,tozuyor,inliyor.Kayganet parçaları,yumuşakvücutlarüzerinde sendeliyoruz.Yarılmışbirkarnın üzerinedüşüyorum;ölününbaşında yeni,temizbirsubaykepiduruyor. Savaşduraklıyor.Düşmanla irtibatkesiliyor. Buradauzunmüddet tutunamayacağımıziçin,topçumuzun himayesindekendimevzilerimize çekiliyoruz.Çekilirken,oarada apartoparenyakınbarınaklara saldırıyor,konservefalanne görürsek,bilhassatereyağıvecorned beefkutularınıtopluyoruz. Sağsalimgeridönüyoruz.Şimdilik karşıdanyenibirtaarruzyok!Bir saattenfazlayatıyor,soluyor, yorgunlukalıyoruz;kimse konuşmuyorhenüz.Öylesinebitkiniz ki,dehşetliaçolduğumuzhalde konserveleraklımızabilegelmiyor. Yavaşyavaştekrarbirazoinsana benzemeyebaşlıyoruz. Karşıtarafıncornedbeef'leri bütüncephedemeşhur.Hattasırfbu konserveleriçinzamanzaman karşıyabaskınyaptığımızbileolur. Çünkübizimiaşedurumu, umumiyetleberbattır,hepaçızdırbiz. Hepsihepsibeşkutuele geçirebilmişiz.Oradakilereiyi bakıyorlarmışdoğrusu.Şalgam marmeladıylaaçlıktanimanı gevreyenbizleregöreşahanebirşey! Oradaetsebil,eliniuzatkafi.Haiebir deinceuzunbirFransızfrancalası yakalamış,palaskasınınarasına kürekgibisokuvermiş.Francalanın birucukanlıbiraz,amaorasını kesiverdinmi,tamam! Şuanda,yiyeceğimizolması,ne isabet!Bizimkuvveteihtiyacımızvar daha.Tokkarın,iyibirbarınakkadar önemlidir;bizimyiyeceğe düşkünlüğümüziştebuyüzden hayatımızıtoklukkurtarabilir. Tjadenikimataradakonyak yürütmüş.Eldeneledevrediyoruz. ★ Akşamduasıbaşlıyor.Gece yaklaşıyor,mermiçukurlarından sisleryükseliyor.Buçukurlar,hayalet sırlarıylasolusanki.Akduman,önce ürkekürkekkenarlarasürünüyor, sonraçukurdandışarıtaşıyor,gitgide uzunşeritlerhalindeçukurdan çukurayayılıyor. Havaserin.Nöbetteyim;gözlerim karanlığadikili.Hertaarruzdansonra böyleolur;halsizim;buyüzden düşüncelerimlebaşbaşakalmak yoruyorbeni.Doğrudürüstdüşünce dedeğilbunlar;hatıralar,benişu dermansızanımdabastırmış,içimi gariphüzünlerledolduranhatıralar. Paraşütlüışıtmamermileri yükseliyorhavaya.Birsahnebeliriyor gözümünönünde:Biryazakşamı, manastırınrevakındayım,rahip mezarlarıyladolubahçeortasında açmışyüksekgülfidanlarına bakıyorum.Dörtbiryandaevliya heykellerivar.Ortalıktakimseleryok; buçiçeklidörtgen,büyükbir sessizlikle,sarılı;güneşkoca,kül rengitaşlarüzerindesıcacık;elimibu taşlarakoyuyor,sıcaklığı hissediyorum.Arduvazçatınınsağ köşesiüzerindeyeşilmanastırkulesi, akşamınmatyumuşakmavisine uzanıyor.Bahçeyiçepçevrekuşatan revaktakiparıltılı,küçüksütunlar arasında,yalnızkiliselerde görülebilenserinbirloşlukvar;ben oradaduruyor,kadınlardangelen karışıkbazımeseleleriyirmiyaşımda öğreneceğimidüşünüyorum. Sahneşaşırtacakkadarbana yakın,banadokunuyoradeta.Derken birışıtmamermisininparıltıları arasındabirdeneriyipgidiyor. Tüfeğimitutuyor,düzeltiyorum. Namluıslak; namluyukavrıyor,parmaklarımla neminigideriyorum. Bizimşehrinarkasındakiçayırlar ortasında,birderekenarındabirdizi yaşlıkavakağaçlarıvardı.Derenin yalnızbirtarafındaydılar,ama uzaktangörülürdü;kavaklıyol denirdiburaya.Bizçocuklarpek severdikbuağaçları;anlaşılmazbir kuvvetbizionlaraçekerdi;hazan bütüngünüoradageçirir,kavakların ohafifhışırtılarınıdinlerdik. Ağaçlarınaltına,derekıyısınaoturur, ayaklarımızıhızlıhızlıakıpgiden durusularasarkıtırdık.Suyuntemiz kokusu,kavakyapraklarındarüzgarın türkülerihayalimizisarardı.Onları çokseverdik.Ogünlerinhayalişimdi bilesilinipgiderken,kalbimçarpıyor. Netuhaf,dönüpgelenbu hatıralarınikiniteliğivar:Birincisi sessizlikledoluoluşları;bu,onların enkuvvetlitarafı.Sonragerçek olmadıklarıhaldegerçeketkisi bırakmaları.Sessizgörüntülerbunlar; kelimesiz,hiçkonuşmadan, bakışlarla,tavırlarlabanabirşeyler söyleyengörüntüler.Susuşlarıöyle dokunaklıki,benikoluçlarını tutmaya,tüfeğimesarılmaya zorluyor;buhareketleriyapmasam bugevşeyişte,buçekilişteyok olacağım,vücudumonlarıniçinde eriyecek,realitelerinardındakisessiz kuvvetleredoğruakıpgidecek sanıyorum. Sessizlikbizim kavrayamayacağımızbirşeyolduğu içindirki,bunlarsessizbukadar. Cephedesessizliknegezer;cephenin tesirsahasıokadaruzaklaragiderki, neyapsakdışındakalamayız.Enuzak depolarda,dinlenmeyerlerindebile mermilerinuğultusu,boğuk gürültülerikulaklarımızdadırdaima. Bizimhiç,busesleriduyamayacak kadaruzaklaragittiğimizolmuyor. Heleşusongünlerdebugürültü, büsbütünçekilmezoldu. Geçmişzamanhayallerinin hüzündendahabüyükbirarzu uyandırmayışınınsebebi,onlardaki busessizliktir.Muazzam,şaşırtıcıbir hüzün.Onlar,geçmiştekaldılar,geri gelmezlerbirdaha,geçtigittihepsi; kaybettiğimizbirbaşkadünya.Onlar kışlameydanlarındaisyancı,vahşibir arzuuyandırdılariçimizde;ozaman bizebağlıydılarhenüz,birbirimizden ayrıbiledüşmüşolsak,bizonlarındık, onlarbizim.Şafakpembelikleriyle ormanınsiyahsiluetleriarasında kırlaratalimegiderkensöylediğimiz askertürkülerindeyükselirlerdi; içimizdeolan,içimizdentaşan kuvvetlibirhatıraydıonlar. Amahurdabusiperlerde kaybettikbuhatırayı.Onunartık yükseldiği,belirdiğiyokiçimizde..Biz ölüyüzouzakta,ufukta;oartıkbir hayal,esrarlıbirgölgedir;birfelaket gibiçullanırüzerimize,bizondan korkarız,bizonuümitsizseveriz. Kuvvetlidir,bizimarzumuzda kuvvetlidir.Amaonaerişilemezki; bizbunubiliriz.Birgeneralolmak ümidikadarboşunadıronaerişmek arzusu. Bugençliğimizinülkesi,bize tekrarverilsebile,neyapabilirizbiz onu?Oalemdenbizegeçmişonarin, gizlikuvvetleridahadiriltemeyizki! Bizonlardaolabiliriz,onlarla kaynaşabiliriz,onlarıhatırlayabiliriz, onlarısevebiliriz,onlargözümüzün önünegeldikçeheyecanlanabiliriz. Amabununölmüşbirarkadaşımızın fotoğrafıönündedüşüncelere dalmaktanbirfarkıyokki;yüzhatları onunhatlarıdır,buonunyüzüdür; birliktegeçmişgünlerimiz hatıramızdaaldatıcıbircanlılık kazanır;fakatyinedeodeğildirbu resim. Bizartıkeskisigibibağlıdeğilizdir ona.Biziçekenonungüzelliğinin, havasınınşuurumudur?Hayır!Kendi hayatımızınolaylarındapayıolanbir kardeşlik,birberaberlikduygusudur; bukardeşlikbizisarmış, annelerimizinbabalarımızın dünyasınıbizimiçindaimabiraz anlaşılmazhalesokmuştur;çünkü biz,hepmuhabbetleriçinde,nasılsa kendimizionlarakaptırmış,onlara ramolmuşuzdur.Enküçükşeylerbizi gününbirindehepsonsuzluk yollarınabırakıvermiştir.Bu,belkide gençliğimizinhakkıydısadece.Biz henüzhiçbirhuduttanımıyor,hiçbir taraftasondiyebirşeykabul etmiyorduk;kanımızdaümidi taşıyorduk,günlergeçtikçebizitek varlıkhalinegetirenümidi. Bizbugüngençliğimizinülkelerine seyyahlargibigidebiliriz.Biz gerçeklerdekavrulduk;farkları tüccarlar,mecburiyetleridekasaplar gibibiliyoruz.Bizartıkoeski tasasızlardeğiliz;bizşimdimüthiş vurdumduymazolduk.Ölmeyeceğiz amayaşayacakmıyız? Kimsesizçocuklargibibırakılmış, yaşlıinsanlargibigörmüşgeçirmişiz; kabayız,üzgünüz,satıhtayız..Galiba mahvolmuşuz. ★ Ellerimüşüyor,vücudum ürperiyor;oysaılıkbirgece.Sisserin sade;önümüzdekiölülereusulusul yaklaşan,onlarıniçerleresinmiş, büzülmüşhayatkalıntılarınıemip sömürenkorkulusis.Ölülerin benizlerisabahasararmış,yeşile çalmışolur;kanlarıpıhtılaşır,siyah olur. Paraşütlüışıtmamermileri yükseliyorhala;zalimışıklarınıtaş kesilmiştopraklarasaçıyorlar; kraterlervesoğukışıklarladolu haliyle,aygibiyeryüzü.Derimin altındakikan,düşüncelerimekorku vehuzursuzlukyolluyor. Düşüncelerimkuvvettenkesiliyor, titreşiyorlar,sıcaklıkvehayatistiyor onlar.Tesellivealdanışolmadıkça dayanamazonlar,ümitsizliğinçıplak görüntüleriönündekarışıyorlar. Aşkablarınıntıkırtısını işitiyorum,sıcakyemekburnumda tütüyor.Yemekbanaiyigelir, yatıştırırbeni,güçbelakendimi tutuyor,nöbetiminbitmesini bekliyorum. Sonrabarınağagidiyor,önümde birkahbulgurbuluyorum.Yağlı,tadı daiyi.Yavaşyavaşyiyorum.Ateş azaldığıiçin,ötekilerkeyifli,amaben susuyorum. ★ Günlergeçiyor;saatlerhem anlaşılmaz,hemdebilinenşeyler. Hücumlar,karşıhücumlarayol açıyor;siperlerarasındakimermi çukurlarıyladoluarazideyavaşyavaş ölülerbirikiyor.Fazlauzaklarda olmayanyaralılarıçokluk kaldırabiliyoruz.Amabazılarıuzun müddetolduklarıyerdekalıyor,azar azaröldükleriniişitiyoruz.' Birtanesiniikigünboşunaaradık. Yüzükoyunyatıyor,yantarafına dönemiyorduherhalde.Onu bulamayışımızbaşkatürlü açıklanamaz;çünküinsanancakağzı yerdehaykırırsabulunduğuyeritayin güçleşir. Yarasıberbattıanlaşılan;okadar ağırolmayan,vücuduyarıbaygın uyuşturupbırakacakşekildesarsan, amaiyileşmeümidiolmadığıiçin insandaacılaradayanmagücü bırakmayan,buyüzdenhafif denemeyecek,oberbatyaralardandı herhalde.Kalça,yahutbel kemiğindenvurulmuştur,diyorKat. Göğsündenyaralıolsabukadar bağıramazdı;yarasıbaşkabiryerinde olsaydı,kımıldayabilirdi,görürdük. Sesigittikçekısılıyor.Busesöyle bahtsızbirseski,heryandan duyuluyor.İlkgecebizdenüçkişionu aramayagittiler.Yerinitayin ettiklerinisanıpdaoyanadoğru süründüklerivakit,ses,busefer başkataraftangelmeyebaşlamıştı. Sabahakadarboşunaaraştırdık. Bütüngünaraziyidürbünlerle taradık,hiçbirşeybulunamadı.İkinci gün,yaralınınsesiyavaşladı; dudaklarının,ağzınınkuruduğubelli oluyordu. Bölükkomutanımız,onubulacak olanınizniniönealacağını,üçgünde fazladanizinvereceğinivadetti. Parlakbirteşviktibu;amabizbuvait olmadandaelimizdengeleni yapıyorduk;yaralınınhaykırışlarına candayanmıyorduçünkü.Nitekim KatileKroppöğledensonratekrar aramayaçıktılar.Albert'inkulak memesinibirmermisıyırdı.Boşuna gitmişoldular,yaralıyıbulamadılar. Yaralınınnediyebağırdığıaçıkça anlaşılıyordu.Öncehep,imdat!diye bağırmıştı.İkincigece,birazateşi vardıherhalde;karısıyla,çocuklarıyla konuştu;ikidebir:“Elise”dediği duyuluyordu.Bugüniseyalnızağladı. Akşamüstüsessöndü,bir.hıçkırık oldu.Bütüngecehafifçeinledi. Rüzgarsiperlerimizedoğruestiği için,olduğugibiduyulduinilti. Sabahleyin,artıkölmüştür,diye düşünüyorduk;tıkanıkbirhırıltıdala aksetti. Gündüzlerçoksıcak;ölülerse gömülmedenduruyorlar.Hepsini toplayamıyoruzki!Onlarıalıpdane yapacağımızıbilmiyoruz.Onları mermilergömüyor.Kimisininkarnı balonlargibiyükseliyoryerden. Fışırdıyor,geğirirgibisesler çıkarıyor,kımıldıyorlar.İçlerindeki gazgurulduyor. Gökyüzümavivebulutsuz. Akşamlarboğucuoluyor,toprakta buramburamsıcaklıktütüyor. Rüzgarbizdenyanaestikçekan kokusugeliyor,ağırveiğrenç derecedebaygınbirkoku.Mermi çukurlarındakiölülerinkloroformve çürümeylekarışıksıcakbuharları, bizeöğürtüvefenalıkveriyor. ★ Gecelersakingeçiyor.Mermilerin bakırsevkçemberlerini,Fransız ışıtmafişeklerininipekparaşütlerini toplamafaslıbaşlıyor.Buçemberlere buderecedüşkünlüğümüzün sebebiniaslındahiçbirimiz bilmiyoruz.Toplayanlarındediğine göre,kıymetlişeylerbunlar.Bazıları öyleçoktopluyorlarki,geridönerken yüklerininaltındaikibüklüm yürüyorlar. Haie,hiçdeğilsebirsebep gösteriyor:Bunlarıçorapbağıolarak kullansındiyesevgilisine gönderecekmiş.Busöz Friesland'lılarımüthiş keyiflendiriyor;ellerinidizlerinevura vura:“Vallahipekhoş,ilahiHaie, ömürsündoğrusu!”diyorlar.Hele Tjadenkırılıyorgülmekten;enbüyük çemberonunelindeki;ikidebir bacağınageçiriyor,dahadanekadar bololduğunugösteriyor.“Haie,yahu, bunlarabacakister,bacak!”Zihni dahayukarılaratırmanıyor.“Sonrada onagörebirkıçlazım;filinkikadar.” Bununladabitirmiyor:“Öylebir kıçabirgüzelşaplakatardımben olsam,ofbe!” Nişanlısıbudereceilgitopladığı içinHaie'ninağzıkulaklarınavarıyor, memnunbirtavırla:“Oturaklıdır bizimki!”diyorkısaca. İpekparaşütlerdahapratikşeyler. Göğüsgenişliğinegöre,üçüdördübir blûzolur.Kropp'labenbunlarımendil yerinekullanıyoruz.Başkaları evlerinegönderiyorlar.Buincecik kumaşparçalarınınçoklukne tehlikelerpahasınaelegeçirildiğini kadınlargörselerdi,ödlerikopardı. Kat,Tjaden'i,patlamamışbir mermidenkılınıbile kıpırdatmaksızınçemberçıkarmaya çalışırkengörüyor.Buişibirbaşkası yapsapatlardımermi;fakatTjaden'in şansıvardırdaima. Bütünbiröğleüstü,siperlerimizin üstündeikikelebekoynaşıyor.Sarı kanadlarıkırmızıbenekli.Bunları buralaraçekenne?Sağdasoldageniş birsahaiçindenebirbitki,nebir çiçek.Birkafatasınındişleriüzerinde eğleşiyorlar.Kuşlardaonlargibi kaygısız,kuşlardaharbealıştılar çoktan.Hersabahikicephearasında tarlakuşlarıhavalanıyor.Biryılönce kuluçkayayattıklarını,yavrularını uçurduklarınıdagörmüştük. Siperlerdefarelerdenyana rahatız.Karşıdalarşimdi,sebebinide biliyoruz;besleniyorlar.Nerdebir faregörsek,ateşediyoruz.Geceleri karşıtaraftayenidenkamyonsesleri duyuyoruz.Günboyusadecenormal ateşlekarşılaşıyor,busayede siperlerihaleyolakoyabiliyoruz. Oyalanacakşeydevar,buişiuçaklar görüyor.Hergünsayısızçarpışmalar, seyircitopluyorbirsürü. Savaşuçaklarınasesçıkarmıyor, amagözetlemeuçaklarındanvebadan tiksinirgibinefretediyoruz;çünkü peşlerindentopçuateşibaşlıyor.Bu uçaklar,göründükleribirkaçdakika sonraşarapneller,mermileryağıyor. Buyüzden,birgündebeşisıhhiye, onbirkişiverdik.İkisiöyleunufak olmuşlardıki,Tjaden'egöresiper duvarındankaşıklakazınıp karavanaylagömülebilirlerdi.Bir başkasınınbacaklarıylabirlikte belindenaşağısıparçalanmıştı. Siperdegöğsüduvaradayalıöldü, yüzülimonsarısıydı,topsakalının arasındahalasigarasıparlıyordu;bu sigara,dudaklarındacızırdayarak sönünceyekadarparıldadı. Ölülerişimdikihaldebüyükbir mermiçukurunakoyuyoruz.Şimdiye kadarüstüsteüçsıraoldular. ★ Yaylımateş,ansızınyinebaşlıyor. Bizyineelikolubağlıbekliyor, meraktankatılmış,oturuyoruz. Taarruz,karşıtaarruz,darbe, mukabildarbe.Kelimelerbunlar,ama yaiçlerinealdıklarmanalar?Çokcan kaybımızoluyor,heleacemierlerden. Bizimkesime,ölenlerinyerineyeni askerlerverdiler:Sondefasilahaltına alınmışgençgenççocuklardankurulu yenialaylardanbirigeldi.Bu çocuklarınpekbirşeybildikleriyok; cepheyesevkedilmedenöncenazari bazışeyleröğrenmişler,okadar.El bombasınedir,biliyorlargerçi;ama arazidekorunmanasılolur, anladıklarıyok.Herşeydenönce, bunuanlamıyorlar.Onların görebilmesiiçinbirtoprakarızasının enazyarımmetreyüksekolması lazım. Takviyeyeihtiyacımızvardı;ama buacemilerbizimişimize yarayacaklarıyerde,başımızadaha daişaçtılar.Buzorlutaarruz bölgesindepekdebiçarebunlar; sapırsapırdökülüyorlar.Bugünkü mevzimuharebeleri,bilgiister, tecrübeister;insanınaraziden anlamasıgerekir;mermileri, mermilerinseslerini,tesirlerini kulaktantanımakicabeder;nereye düşeceklerini,nasıldağılacaklarını, korunmaçareleriniöncedentayin edebilmeklazımdır. Bugençyedeklerinbütünbunlar hakkındahemenhiçbilgileriyok tabii.Harcanıyorlar,çünkübir şarapnelibirmermiden ayırdedemiyorlar.Biçiliyorlar,çünkü tauzaklaratoslayan,tehlikesiz,o alamet“kömürsandıkları”nın çıkardıklarıgümbürtülerekulakasıp korkuyorlardayatıkyolluküçük canavarlarınıslıkgibihafif vınlayışlarınıduymuyorlar.Dağılıp kaçacaklarına,koyunlargibi birbirlerinesokuluyorlar;yaralıları bileuçaklartarafındantavşanlargibi öldürülüyor. Buuçukbenizliyüzler;kıvrılmış eller;yinedeileriatılan,hücumeden buzavallılardakiyürekleracısıo cesaret;yüksekseslehaykırmayı gözealamayan;göğüsleri,karınları, kolları,bacaklarıparçalanmış,anne diyeinleyen;yüzlerinebakılır bakılmazhemensusuverenbusadık, buzavallıinsancıklarıncesareti! Onlarınoölü,ayvatüylüuzun yüzleri;ölmüşçocuklarınkorkunç ifadesizliğinitaşıyordu. Onlarıgörenlerin;sıçrayışlarını koşuşlarını,vurulupdüşüşlerini görenlerinboğazlarınataşgibibir şeyotururadeta.insanınbuderece aptalolduklarıiçin,onlarıdövesi gelir;onlarıkucaklayıp,sizinhurda işinizne,diyerekburalardan uzaklaştırmasıgelir.Griceket, pantolonveçizmegiymişler;ama çoğununüniformasıöylebolki, Üzerlerindendökülüyor:Omuzları daracık,vücutlarıküçücük.Buçocuk bedenlerinegöredikilmişüniforma yokki! Bireskiaskerekarşılık,beşon taneacemiervuruluyor., Birgazbaskınıbirçoğunusilip süpürüyor.Kendilerinibekleyen akıbetisezebilecekhalegelmemişler. Birbarınakdolusumorarmışbaşlar, kararmışdudaklarbuluyoruz.Bir mermiçukurundaymışlar, maskelerinivakitsizçıkarmışlar; diptegazındahadauzunbirzaman kaldığınıbilmemişler;yukarıdaki askerlerimaskesizgörünceonlarda maskelerinisıyırmışlarveçekmişler havayıiçlerine;ciğerlerikavrulmuş. Durumlarıümitsiz;kankusakusa, tıkanmanöbetleriiçindekıvrana kıvranaölüyorlar. ★ Birsiperparçasıiçinde,birden karşımdaHimmelstoss'ugörüyorum. Aynıbarınaktabüzülmüş,duruyoruz. Herkesnefesinikesmiş,yanyana duruyor;taarruzunbaşlamasını bekliyor. Çokheyecanlıolduğumhalde, siperdendışarıkoşarkenaklımdan şimşekgibibirdüşüncegeçiyor: Bakıyorum,Himmelstossyok.Derhal dönüpsipereatlıyorum,buluyorum onu:Hafifbirkurşunsıyrığınıbahane edipyaralıpozutakınmışköşede duruyor.Yüzüdayaktançıkmışgibi. Birkorkunöbetigeçirmekte;neolsa odahenüzyeniburada.Fakatgenç yedeklerindışarıdaolupdaonun siperdekalışı,beni"çılgına döndürüyor. “Dışarı!”diyebağırıyorum. Kımıldamıyor,dudakları,bıyığı titriyor. “Dışarı!”diyetekrarlıyorum. Bacaklarınıtopluyor,duvara yapışıyor,birköpekgibidişlerini gösteriyor. Kolundantutuyor,çekip kaldırmakistiyorum.Cıyaklargibi bağırıyor.Tepematıyor.Boynundan yakalıyor,birçuvalgibisilkeliyorum; kafasısağasolasallanıyor;yüzüne karşıhaykırıyorum:“Rezilherif, dışarı!Köpoğlu,cellat,saklanıyorsun ha?”Gözlericamgibioluyor;başını duvaraçarpıyorum:“Seniöküz,seni!” Böğrünebirtekmeindiriyorum:“Seni domuzseni!”Başıönünesarkmış, siperdendışarıitiyorum. Busıradabizimkilerdenbirparti dahahücumageçiyor,başlarındabir deteğmenvar.Teğmen,bizigörüyor, sesleniyor:“İleri,ileri,katılın, katılın!”Benimyapamadığımıbu sözleryapıyor,Himmelstoss,amirin sözünüdinliyor,uyanırgibi bakınıyor,taarruzageçenlere katılıyor. Onunpeşindengidiyor,sıçradığını görüyorum.Oşimdikışla meydanındakidemirgibi Himmelstoss'turyine.Teğmenibile geçiyor,tailerdekoşuyor. ★ Yaylım,baraj,perdeateşleri; mayınlar,gazlar,tanklar,makineli tüfekler,elbombaları.Kelimeler, kelimeler,fakatdünyanın dehşetleriniiçlerinealankelimeler. Yüzlerimizkabukbağlamış, zihnimizkurumuş,boşalmış;müthiş yorgunuz;taarruzbaşlarken bazılarınıdürtüşlemekgerekir, uyanıpkatılmalarıiçin,gözlerimiz yanıyor,ellerimizlimelime, dizlerimizkanıyor,dirseklerimizyara bereiçinde. Geçenler;haftamı,aymı,yılmı? Günlersadece.Bizvaktin,can çekişenlerinrenksizyüzlerinde yanımızdangeçipgittiğinigörüyoruz; biziçimizekaşıkkaşıkyiyecek tıkıyor,bizkoşuyor,bizatıyor,biz vuruyor,bizöldürüyor,bizorada hurdayereseriliyoruz.Bizhalsiziz, körelmişiz;biziayaktatutansadece, bizdendahaperişanlarınbulunuşu; bizefaltaşıgibiaçılmışgözlerle Tanrılarabakargibibakanların, hazanölümdenyakasınısıyıranların bulunuşu. Oazıcıkdinlenmesaatlerinde öğretiyoruzonlara:“Bak,şutencere gibişeyigörüyormusun?Bir mayındıro,geliyor!Olduğunyerde kal;yuvarlanırgidero.Amaşöyle gidersefırla,kaç!İnsanondan kaçabilirpekala!” Onlarınkulaklarınıoufak mermilerinsinsivınıltılarına alıştırıyor,onlarabunlarısivrisinek vızıltısınabenzeyençıtırtılarından tanımayıöğretiyoruz;onlara bunların,sesleriçoköncedenduyulan kocamermilerdendahatehlikeli olduğunuanlatıyoruz.Onlara uçaklardannasılkorunacaklarını, baskınkarşısındanasılölünumarası yapılacağını,çarpmadanyanınsaniye öncepatlamasıiçinelbombasının nasılçekilmesigerektiğini gösteriyoruz.Onlarıtapaları müsademelimermilerkarşısında kendilerinişimşekhızıylaçukurlara nasılatacaklarınıbelletiyor;bir demetbombailebirsiperinasıl toparlayıvereceklerini,düşman bombalarıylabizimkilerarasındaki ateşalmamüddetininfarkını açıklıyor,gazbombalarının çıkardıklarısesedikkatleriniçekiyor, onlaraölümdenkurtulabilmeninpüf noktalarınıgösteriyoruz., Onlardinliyorlar,pekidiyorlar; amayenibirtaarruzoldumu, heyecandanyinedeçoğunuyanlış yapıyorlar. HaieWesthus'usırtıparamparça götürdüler;hernefesalışındayaranın içindendoğru,ciğerinininipkalktığı görülüyordu.Elinisıkabildim.“Her şeybitti,Paul!”diyeinledi;duyduğu acınınşiddetindenkolunuısırıyordu. Bizkafataslarınınçoğugitmiş insanlarınyaşadıklarınıgörüyoruz; ikiayağıdakopukaskerlerin koştuklarınıgörüyoruz;kırık,çentik çentikkemikartıklarıüzerindeen yakınçukuradoğrusekiyorlar.Bir onbaşışöyleböylebirkilometre mesafeyiavuçlarıüzerindesüründü, paramparçadizlerinipeşisırasürüdü. Birbaşkasısargıyerinegidiyordu, kenetliellerindenbarsakları sarkıyordu.Bizağızsız,altçenesi uçmuş,yüzügitmişadamlar görüyoruz;boşanankanıdurdurmak içinkolundakiatardamarıdişleriyle sıkanbiriylekarşılaşıyoruz.Güneş doğuyor,geceoluyor,mermiler vınlıyor,hayatsonaeriyor. İçindeolduğumuzdelikdeşik toprakparçası,üstündüşman kuvvetlerineyinedebırakılmıyor. Ancakbirkaçyüzmetresinifedaettik. Amahermetreyebirölüdüşüyor. ★ Bizideğiştiriyorlar.Altımızda tekerleklerdönüyor;uyuşmuş dikiliyor,“Dikkat,tel!”dendikçe çömeliyoruz.Bizburalaragelirken mevsimyazdı,ağaçlaryeşildihenüz, şimdisonbaharhalivar,gecepuslu venemli.Kamyonlarduruyor,yere atlıyoruz;karmakarışıkbiryığın, isimlerdenibaretbirkalıntı. Karanlıktasağlısolluadamlar duruyor;yüksekseslealay,bölük numaralarınıokuyorlar.Her okuyuştaküçükbirparça;kirpas içinde,solgunaskerlerden,perişan, ufakbirkısım,korkunçderecede küçükbirkalıntı,esaskümeden ayrılıyor,öneçıkıyor. Derken,birisibizimbölüğün numarasınısöylüyor.Sesbölük komutanımızınsesi,demekyaşıyor, kolusargılariçinde.Onadoğru gidiyoruz;Kat'ıAlbert'itanıyorum; birsıraoluyor,dirsekdirseğegeliyor, bakışıyoruz. Bölüknumaramızınbirdahave birdahaokunduğunuişitiyoruz. Komutan,istediğikadarçağırsın; hastanelerden,mermiçukurlarından, sesiduyulmazki! Tekrar:“İkincibölük,buraya!” Busefersesdahakısık:“İkinci bölüktenbaşkakimseyokmu?” Komutansusuyor,sorarkensesi birazdahakısılıyor:“Hepsibukadar mı?”Veemirveriyor:“Sağdansay!” Sabahkurşunrenginde,biz buradangiderkenmevsimyazdı henüz,vebizyüzellikişiydik.Şimdi üşüyoruz,sonbahar,yapraklar hışırdıyor,sesleryorgundökülüyor: “Bir...iki...üç...dört...”veotuzikide duruyorses.Uzunbirsessizlik oluyor,sonrasessoruyor:“Başka kimseyokmu?”Vebekliyor,sonra hafifçesöylüyor:“Mangakolu!”Ve seskesiliyorveancak tamamlayabilir:“İkincibölük...” Güçlükle:“İkincibölük...Adiadım marş!” Birerlekoldakısabirdizi,ağırağır sabahadoğruyürüyor. Otuzikinefer. VII Biziherzamankindendaha gerilereçektiler;birliğimizinyeni baştankurulmasıiçinbiracemierat deposunagötürdüler.Bölüğümüze yüzdenfazlaikmalerilazım. Şimdilikboşkaldıkçasağdasolda dolaşıyoruz.İkigünsonra Himmelstossdabizegeliyor. Cephedenberiburnusürtülmüşartık. Barışmateklifediyor.Benhazırım; çünküonun,sırtıparçalanmışHaie Westhus'unasıltaşıdığınıgördüm. Üstelikartıkanlayışlıdakonuştuğu için,bizikantinedavetetmesinebir itirazımızolmuyor.Yalnız,Tjaden kuşkulu,kapalı. FakatTjaden'indegönlüoluyor; çünküHimmelstossizinligiden aşçıyakendisininvekaletedeceğini söylüyor.Delilolarakdaelimizebir kiloşekersıkıştırıyor,Tjaden’eayrıca ikiyüzelligramtereyağı.Hattabizi ardardaüçgüniçinpatates,şalgam soymayamutfağaaldırıyor.Mutfakta önümüzekoyduğuyemek, mükemmelsubayyemeği. Böylecebiraskeribahtiyaredecek ikişeyedebirandakavuşuyoruz:İyi yemek,istirahat.Düşünülürseazbir şey.Dahabirikiseneönceayıplardık, kendimizi.Amaşimdimemnunuz adeta.Herşeyalışmayabakıyor, siperlerbile. Herşeyigörünüştebukadar çabukunutmamızınsebebi,bu alışkanlıktır.Dahaevvelsigünateş dünyasındaidik;bugünaptalcaşeyler yapıyor,dilenciliğeçıkıyoruz,yarın yinesiperleregideriz.Aslında,hiçbir şeyiunuttuğumuzyok.Bizhurda harbteoldukçacephedegeçen günlerimiztaşgibiiçimizeçöküyor, çünkühemenhatırlanamayacak kadarağırbugünler.Hatırlamaya kalksakezerlerbizi;ziraşukadarını olsunanlamışbulunuyorum:İnsan sinipkaldıkçadehşetetahammül eder,fakatdüşünmeyekalkıştımı, onuöldürürbudehşet. İlerihatlaragidince,kurtuluşun tekçaresinibundabularaknasıl hayvanlaşıyorsak,istirahate çekildiğimizzamanlardadaherşeye boşverenşaklabanlar,lapacılarolup çıkıyoruz.Başkatürlüdeolamayız biz;bubirmecburiyetadeta.Ne pahasınaolursaolsun,yaşamak istiyoruz;buböyleolunca,kendimizi barışzamanınısüsleyebilecek,ama hurdayersizduygularaezdirmeyiz. Kemmerichöldü.HaieWesthuscan çekişiyor;HansKramer'invücudunu tamisabetkaydedenmerminin saçıldığıyerlerdentoplayıpbiraraya getirmekiçinkıyametgünündeçok zahmetçekecekler;Martens'in ayaklarıyokartık;Mayeröldü,Marx öldü.Beyeröldü,Haemmerlingöldü; yüzyirmikişivücutlarındamermi yaralarıoradahurdayatıyor;pek melunbirişbu;amaartıkbizene bundan,bizyaşıyoruz.Onları kurtarabilecekdurumdaolsaydık,biz ölecekmişiz,aldırmaz, kurtarırdık;çünkügıkbiledemeyiz,iş onakalırsa!Bizürkmenedirbilmeyiz pek..Ölümdenkorkarızbelkiamabu başkaşey,maddibirşey... Fakatarkadaşlarımızöldüler;biz onlarayardımedemeyiz,onlar sükûnakavuştular..Kimbilir,bizim başımızanelergelecekdaha; olduğumuzyereçöküpuyumak, yahutnebulursakgövdeyeindirmek, içmek,tütünümüzütüttürmek istiyoruz;saatlerbomboşgeçmesin diye.Hayatkısadır. ★ Sırtımızıdönüncecephenin dehşetikayboluyor,adi,rezil şakalarlayükleniyoruzcepheye.Birisi ölecekolsa,büzüğünüsıktı,diyor;pek çokşeydebuağzıkullanıyoruz.Bu biziçıldırmaktankoruyor;işibu yöndenaldıkçadayatabiliyoruz. Amaunutmuyoruz!Yaylım ateşlerdendönerdönmezbirliklerin şenliklertertibettikleri,gülüp eğlendiklerihakkındaharb gazetelerininyazdıkları;palavradır. Bizbunukeyfimizdenyapmıyoruz, eğlenmesekmahvolacağızdaondan yapıyoruz.Butaşkınlıkuzunzaman sürüpgitmezzaten;neşemizaydan ayaacılaşıyor. Biliyorum;şimdiharbte olduğumuzmüddetçetaşgibiiçimize oturanşey,harbtensonratekrar başkaldıracak,ölümkalımçatışması ancakozamanbaşlayacaktır. Cephedegeçengünler,haftalar, yıllartekrargeridönecekler,ölmüş, arkadaşlarımızozamandirilecekler, bizimleyürüyecekler,kafalarımızao zamandankdiyecektir,birgayemiz olduğu.Budüşünceyleyürüyeceğiz, ölmüşarkadaşlarımızyanımızda, cephedegeçenyıllarardımızda yürüyeceğizkimekarşı? ★ Buralardabirzamanöncebir cephetiyatrosuvarmış.Verilen temsillerdenkalmarenkliafişler,bir tahtaperdeüzerindeyapışıkhala. Kropp'laben,gözlerimizidörtaçmış, buafişiseyrediyoruz.Halaböyle şeylerinolabileceğiniaklımız almıyor.Açıkrenkbiryazelbisesi giymiş,birkızresmi;belindekırmızı rugankemer.Birelibirparmaklığa dayalı,öbürelindehasırşapka. Ayaklarındabeyazçoraplar,yüksek ökçeli,zarifatkılıbeyazayakkabılar. Kızınarkasındabirkaçdalga kıvrımıylamavideniz,yandaışıltılı birkoy.Çokdagüzelbirkız,burnu ince,dudaklarıkırmızı,bacakları uzun;tasavvuredilemeyecekkadar temiz,bakımlı.Herhaldegündeiki kereyıkanır,tırnaklarınınarasında kirmiryokturhiç.Olsaolsahazan ufakbirkumtanesi. Kızınyanındabiradamduruyor; beyazpantolonlu,maviceketli; başındagemicikasketi;amabizimbu adamabaktığımızyokpek. Tahtaperdedekikızbirharika bizimiçin;dünyadaböyleşeylerde olabileceğinitamamenunutmuşuz, şimdibilegözlerimizeinanamıyoruz. Yıllardırbunabenzerbirşey görmedikşüphesiz.Bubiryana ferahlık,güzellik,bahtiyarlıknamına enküçükbirşeygörmedik.İştebarış; barışbuolsagerek;bunuheyecanla hissediyoruz. “Şuhafifayakkabılarabakhele! İnsanbunlarlayürüyüşyapsabir kilometrebilegidemez!”diyor,sonra dabusözümüpekaptalca buluyorum; böylebirresimkarşısındayürüyüşü düşünmek,çoksaçmadoğrusu. “Kaçyaşındadersin?”diye soruyorKropp. Tahminediyorum:“Olsaolsa,en çokyirmiikidir,Albert.” “Ozamanbizdenyaşlıolur. Onyedidenyukarıdeğildirbence.” Birürpertihissediyoruz.“Albert, hanitamda..Nedersin?” Başınısallıyor:“Evdebenimde beyazbirpantolonumvar.” “Beyazpantolon,”diyorum.“Ama böylebirkız..“ Birbirimizitepedentırnağa süzüyoruz.Sırtımızdaolupolacağı rengiatmış,yamalı,kirpasiçinde birerüniforma.Birmukayese yapmakbileboşuna. Bununiçin,tahtaperdeden,önce beyazpantolonluadamıyırtıp kazıyor,kızızedelemeyelimdiyede dikkatleyapıyoruzbuişi.Busayede gayeyeyaklaşıyoruzbiraz.Sonra Kroppbirtekliftebulunuyor:“Gidip şubitleribirtemizletsekmidersin?” Benpektaraftardeğilim,çünkü etüvünelbiselerezararıdokunuyor, bitlerseikisaatekalmadangelipyine buluyorlarbizi.Amaikimizdetekrar resmedaldıktansonrabenbuteklifi kabulediyor,hattadahadaileri gidiyorum:“Birdenesek,temizbir gömlekdebuluruzbelki!” Albertnedüşünüyorsa düşünüyor:“Dolakdahaiyi!”diyor. “Belkidolakdabuluruz.Bir arayalımhele.” FakattamosıradaLeerileTjaden yanımızageliyor,afişigörüyorlar. Kaşlagözarasındakonuşmayabaldır bacakkarışıyor.Bizimsınıftametresi olantekoğlandıLeer;ballandıra ballandıraanlatırdıyaptıklarını. Resminkarşısındacoşuyor,başlıyor açıksaçıkkonuşmaya;Tjadendeona çanaktutuyor. İğrendiğimizyokgerçi;asker dediğin,müstehcenhikayeleranlatır; amaşuandabizimhavamızagitmez bunlar.Bununiçinyançiziyor, içimizdezarifvemodaerkekeşyaları satanbiryeregidergibibirhis,etüv odasınagidiyoruz. ★ Konakladığımızevlerkanala yakın.Kanalınöteyakasında kavaklıklarlaçevrilidereciklervar; kanalınöteyakasındakadınlardavar. Bizimbuyakadakievlerboşaltıldı. Karşıyakadaisehenüzoturanlarvar, aradabirgörüyoruz. Akşamleyinsuyagirdik, yüzüyoruz.Kıyıdanüçkadıngidiyor. Yavaşyürüyorlar;ayaklarımızda yüzmedonlarımızyokamabaşlarını öteyeçevirmiyorlar. Leersesleniyor.Gülüyor,durup biziseyrediyorlar.Kırıkdökükbir Fransızcaileonlaralafatıyoruz; aklımızanegelirseçabukçabuk, karmakarışıksöylüyor,onlarınçekip gitmeleriniönlemekistiyoruz.Pekde fazlaahımşahınışeylerdeğiller,ama öyleleriniburadanerdenbulabiliriz! Birtanesiuzunboylu,siyahsaçlı. Güldükçedişlerininışıldadığı görülüyor.Hareketleriçabuk; etekliğibacaklarındagevşekçe dalgalanıyor.Susoğuk,fakatbiz adamakıllıkeyifliyiz;gitmesinlerdiye ilgileriniçekmeyeçabalıyoruz. Nüktelersavuruyoruz,cevap veriyorlar,anlamıyoruz;gülüyor, işaretlerediyoruz.Tjadendahaakıllı. Birkoşuevegidiyor,birtayınalıp geliyor,tayınıgösteriyor. Bu,bizebüyükbaşarısağlıyor. Kadınlarbaşlarınısallıyor,yanımıza gelindiyeişaretediyorlar.Ama gidemeyizki!Karşıkıyıyaçıkmak yasak.Köprübaşlarındanöbetçiler var.Vesikasızimkanıyok.Bununiçin sizbizegelindiyeişaretediyoruz; fakatbaşlarınıkaldırarakolmaz diyorlar,köprülerigösteriyorlar. Onlarıdabutarafabırakmazlar. Geridönüyorlar,yavaşyavaş kanala,yukarıgidiyorlar,hepkıyı boyundan.Yüzerekonlarayol arkadaşlığıediyoruz.Birkaçyüz metresonrayanasapıyor;ağaçların, çalılarınkenarındabirevi gösteriyorlar.Leeroradamı oturuyorsunuz,diyesoruyor. Gülüşüyorlar;evet,orada oturuyorlarmış. Sesleniyor,nöbetçilerbizi göremezoluncageleceğimizi söylüyoruz.Gece.Bugece. Ellerinikaldırıyor,avuçlarını birleştiriyor,yüzleriniellerine yaslayarakgözleriniyumuyorlar. Anladılar.İnceuzunesmer,dans figürleriyapıyor.Sarışınları cıvıldıyor:“Ekmek...İyi...” Canlabaşlatasdikediyoruz, getireceğizdiye.Dahabaşkanice güzelşeyler;gözlerimizidöndürüyor, ellerimizleişaretleryapıyoruz.Leer, “Birparçasucuk'uanlatmaya çalışırken,boğuluyorazdaha. Gerekirsebütünbirerzakambarını vadedeceğizhani.Gidiyorlar,arada başlarınıçeviripbakıyorlar. Bizimyakaya,kıyıyatırmanıyor, dediklerievegidipgitmediklerine dikkatediyoruz;olura,aldatırlarbizi. Sonrayüzerekgeridönüyoruz. Vesikasızhiçkimseköprüden geçemez;mademöyle,bizdekarşıya geceleyinyüzerekgideceğiz.Bir telaştıralıyorbizi,neyapsaknafile, biryerlerdeduramıyoruz.Kantine gidiyoruz,ardabiravepunçbulunur. Punçiçiyoruz;olmadık maceralardandemvuruyoruz. Birbirimizinsöylediklerineinanıyor, dahabaskınlarınıuydurmakiçinsıra bizegelsindiyesabırsızlanıyoruz. Ellerimizkımıldıyorboyuna;sayısız sigarafosurdatıyoruz.Nedensonra Kropphatırlatıyor:“Onlarabirkaçda sigaragötürsekiyiolur.”Kalan sigaralarıhemenkasketlerimize sokupkaldırıyoruz. Hamelmalargibiyeşilgökyüzü. Bizdörtkişiyizamaancaküçümüz gidebiliriz;buyüzden,Tjaden’i atlatmamızlazım.Parayakıyıp yalpalamayabaşlayıncayakadarona rumvepunçiçiriyoruz.Havaiyice kararıncaTjadenortamızda,evimize gidiyoruz.İçimizmacerahevesiyle dolu,yanıptutuşmaktayız.İnceuzun esmer,benimoluyor;aramızda kadınlarıpaylaşıyor,anlaşıyoruz. Tjadenotşiltesininüzerine devriliyor,horlamayabaşlıyor.Biran uyanıyor,öylekurnazcasırıtıyorki, bayağıkorkuyoruz;numarayaptı, içirdiğimizpunçlarboşagitti sanıyoruz.Sonratekrardevriliyor, uyumayadevamediyor. .Üçümüzdebirertayınalıyor,gazete kağıtlarınasarıyoruz;sigaraları, ayrıcabuakşamverdikleribol porsiyonkaraciğerezmesi sucuklarınıdabirerpaketyapıyoruz. Hediyelerfenadeğil. Paketlerişimdilikçizmelerimize sokuyoruz;karşıkıyıdatellere,cam kırıklarınabasabilirizdiye çizmelerimizialacağıznasılolsa. Dahaönceyüzeceğimiziçin,elbiseye hacetyok.Havadazatenkaranlık,yol dauzakdeğil.. Çizmelerimizelimizde,yola çıkıyoruz.Hemensuyadalıyor, sırtüstüyüzüyor,içlerindeöteberi, çizmelerimizibaşımızınüstünde tutuyoruz. Karşıkıyıdadikkatleyukarı tırmanıyor,paketleriçıkarıyor, çizmelerimizigiyiyoruz.Paketleri koltuğumuzasıkıştırıyoruz.Islak, çıplak,sadeceayaklarımızda çizmeler,koşaradımgidiyoruz.Evi hemenbuluyoruz.Çalılarınarasında, karanlık.Leerbirköketökezliyor, düşüyor,dirseğisıyrılıyor. Pencerelerdepancurlarvar.Evin etrafınıkolaçanediyor,tahta aralıklarındaniçerisinigörmeye çalışıyoruz.Sonrasabırsızlanıyoruz. Kroppbirdentereddütediyor:“Ya içerdebirbinbaşıvarsa?” Leersırıtıyor:“Varsahemen sıvışırız.Alaynumaralarımızıhurdan öğrenir,”diyor,kendikıçınabir şaplakatıyor. Evinkapısıaçık.Çizmelerimiz hafifgürültüçıkarıyor.içerdenbir kapıaçılıyor,dışarıışıksızıyor,bir kadınürküpbağırıyor.“Pist,pist, camarade...bonami!”diyor,paketleri kaldırıpgöstererekonuyatıştırmıya çalışıyoruz. Öbürikikadındaortaya çıkıyorlar,kapıtamamenaçılıyor,ışık vuruyoryüzümüze.Bizitanıyorlar, kılığımızabakıpüçüdebaşlıyor gülmeye.Kapıaralığındaeğilip bükülerekgülüyorlar.Nedekıvrak eğilişleri! “Unmoment...”Çekiliyorlar,bize giymemiziçinöteberiatıyorlar,olur olmazsarınıyoruz.Şimdiartıkiçeri girebiliriz.Odadabirküçüklamba yanıyor,sıcakiçersihafifçeparfüm kokuyor.Paketlerimiziaçıyor, uzatıyoruz.Gözleriparlıyor,aç olduklarıbelli.Sonrahepimizdehafif birsıkılma.Leerişaretleyemek yemelerinisöylüyor.Tekrarbir canlılıkbaşlıyor;tabak,bıçak getiriyor,yiyeceklerinbaşına çöküyorlar.Kestiklerihersucuk diliminiyemedenöncebirkere havayakaldırıyor,hayranhayran seyrediyorlar. Bizisözyağmurunatutuyorlar; çoğunuanlamıyoramabunların dostçasözlerolduğunuhissediyoruz. Bizlerdepekgençgörünüyoruz herhalde;inceuzunesmer,saçlarımı okşuyor;bütünFransızkadınlarının söylediklerinisöylüyor:“Laguerre... grandmalheur...pauvresgarçons...“ Kolunututuyor,dudaklarımı avucunadeğdiriyorum.Parmaklan yüzümükapatıyor.Hemenüzerimde tahrikedicigözleri,derisinin yumuşakesmerliği,kızıldudaklar. Ağız,anlamadığımsözlersöylüyor. Gözleridetamanlayamıyorum; burayagelirkenumduğumuzdan fazlasınısöylüyorbugözler. Yandaodalarvar.GiderkenLeer ilişiyorgözüme,sarışınasarılmış, senlibenli.Ozatenbuişlerin ustasıdır.Amaben:benuzak,hafif zorlubirşeyekaptırmışımkendimi, onateslimolmuşum.Arzularım özleyişvegömülüştenibaretgarip birkarışım. Başımdönüyor,tutunabilecekhiçbir şeyyokhurda.Çizmelerimizikapının dışındabıraktık,bizeonlarınyerine terlikverdiler.Bendebiraskerin emniyetvepervasızlığınıgeri çağıracakhiçbirşeyyokşimdi.Ne silah,nepalaska,neüniforma,ne kasket.Bırakıyorumbilinmeze kendimi,kaderimi;çünkünedeolsa korkuyorumbiraz. İnceuzunesmer,düşünceye daldığızamanlar,kaşlarımoynatıyor; amakonuşurkenhareketsizbukaşlar. Bazendasestambirkelimeolmuyor, boğulupkalıyor,yahutyarıda kesilmiş,aşıpgidiyorbeni;biryay, birkavis,birkuyrukluyıldız.Ben bunlardanneanlarım,benbunlarıne bilirim?Azbuçukkavradığımbu yabancıdilinkelimeleribeni uyuşturuyor,birsessizliğegömüyor; odaesmerveyarıışıkta,busessizlik içindeeriyipsiliniyor,yalnız üzerimdekiyüzyaşıyor,yalnızo seçik. Birinsanyüzüneçokcepheli; dahabirsaatönceyabancıydı,şimdi muhabbetlereeğilmiş.Bu muhabbetinkaynağıbuyüzdeğil;o yüzdehepbirdenparıldayangece, dünya,kan.Odadakieşyalarbu muhabbetteeriyor,değişiyor, bambaşkakılıklaragiriyorlar; lambanınışığıüzerinedüştükçe, serin,esmerelüzerindegezindikçe derim,bendebirhürmethissi yaratıyoradeta... Bütünbunlar;gitmemizeizin verilen,kapısındakuyrukolup beklediğimizoeratamahsus genelevlerdekindennekadarfarklı!O evleridüşünmekistemiyorum;ama isteristemezaklımageliyor, korkuyorum;oevlerinhatırasından insanhiçbirzamankurtulamazbelki de. Derken,inceuzunesmerin dudaklarınıhissediyor,odudaklara doğruuzanıyorum;gözlerimi kapıyor,böyleceherşeyisöndürmüş olmakharbi,dehşeti,adiliği,sonra gençvebahtiyaryenidenuyanmak istiyorum.Afiştekikızınresmini düşünüyor,biranhayatımınbukıza erişmeyebağlıolduğunusanıyorum. Benisarankollaradahaderinden sokuluyorum,belkibirmucizeolur.. Dahasonra,bilmiyorumnasıl, yinebirarayageliyoruz.Leer,demir gibi.Gayetsamimivedalaşıyor, çizmelerimizigiyiyoruz.Gecehavası, sıcakvücutlarımızıserinletiyor. Kavaklarkaranlığaboyvermiş, hışırdıyorlar.Gökte,kanalsularında ayvar;koşmuyor,yanyanayavaş yavaşyürüyoruz. “Birtayınadeğdi!”diyorLeer. Konuşmakcanımistemiyor, neşesizimhatta. Derken,birayaksesiişitiyor,bir çalılığıngerisinebüzülüyoruz. Adımlaryaklaşıyor,tambizim hizamızda.Çıplakbirasker görüyoruz;çizmeli,tıpkıbizimgibi, koltuğundabirpaket,koşaradım gidiyor.Tamyollagidenasker, Tjaden.Gözdenkayboldubile. Gülüyoruz.Yarınbasacakkalayı. Kimseyegörünmedenot şiltelerimizedönüyoruz. ★ Kalemodasınaçağrılıyorum. Bölükkomutanıizinkağıdını,tren biletiniveriyor,iyiyolculuklardiliyor. İznimnekadar,diyebakıyorum. Onyedigün...İkihaftasıizin,üçgünü degidişdönüş.Pekaz.Yoliçinbeş günverilemez"mi,diyesoruyorum. Bertinck,izinkağıdımabakmamı işaretediyor.Hemencepheye dönmeyeceğimiozamangörüyorum. İznimibitirdiktensonraordugaha, kursagideceğim. Ötekilerimreniyorlarbana.Kat, kaytarmanınyollarınıöğretiyor. “Açıkgözsenordugahtakalırsın!” diyor. Birhaftasonragitseydimdaha memnunolurdum;çünkübizim arkadaşlardahabirhaftaburadalar; iyiydideburası. Tabii,kantindeiçkiısmarlamanı lazım.Hepimizkafalarıbiraz tütsülüyoruz.Üzerimebirmahzunluk çöküyor,altıhafta,buralardanuzakta kalacağım;şüphesizbirdevletkuşu bu,amayadöndüğümzaman? Hepsiniyineburadabulacakmıyım? HaieileKemmerichçoktanöldüler, bile.Şimdiacabakimdesıra? İçiyoruz;hepsinetekerteker bakıyorum.Albertyanımaoturmuş, sigarasınıtüttürüyor,keyfiyerinde; bizonunlaherzamanberaberdik. KarşımdaKat,düşükomuzları,geniş başparmakları,sakinsesiyle çömelmiş,oturuyor.Dişlerifırlak, kahkahalarıyaygaracıMüller.Gözleri faregözlerinebenzeyenTjaden.Sakal koyvermiş,kırkındagözükenLeer. Başlarımızınüzerindehalkahalka koyubirduman.Tütünsüzaskermi olur!Kantinbirsığınaktır,bira içkidendeyukardabirşey; bacaklarımızıçekinmedenyayıp gerinebileceğimizinişareti.Bizde öyleyaptık,uzattıkbacaklarımızı; sağasolatükürükatıyoruz,adet budurdiye.Yarınsabahyolaçıkacak birkimseyeöylegaripgeliyorki bunlar! Gece,kanalınkarşıyakasınatekrar gidiyoruz.İnceuzunesmere gideceğimi,dönüşümdedeburalarda olmayacağımızı,yanibirbirimizibir dahagöremeyeceğimizisöylerken, korkuyorumadeta.Amaobaşını sallıyor,pekaldırmıyorbuna.Bu halineöncemanaveremiyor,sonra sonraanlıyorum.Leer'inhakkıvar: Cepheyegitseydimbenyineo, “Pauvregarçon”olurdum.Amaizne gidince..bunutaktıklarıyok,bu önemlideğilöyle.Başlarınaçalsınlar mırıltılarınıda,dırıltılarınıda! Mucizeyeinanırsın,iştayınadayanır. Ertesisabahüzerimdekilerietüve soktuktansonra,sahratrenine gidiyorum.Albert'leKatbeni uğurluyorlar.Duraktatrenin hareketinedahabirikisaatolduğunu öğreniyoruz.İkisinindevazifeye dönmesilazım.Vedalaşıyoruz^ “Hoşçakal,Kat;hoşçakal,Albert.” Gidiyorlar,birikielsallıyorlar, gitgideküçülüyorlar.Heradımlarını, herhareketleriniavucumuniçigibi bilirim;çokuzaklardabileolsalar, adımlarından,hareketlerinden tanırımonları.Derken,gözden siliniyorlar. Arkaçantamınüzerineoturup bekliyorum. Birdençılgıncabirsabırsızlık sarıyorbeni;hemengideyim istiyorum. ★ Bazıistasyonlardayatıyor,bazı çorbakazanlarıönündeduruyor,bazı tahtalaraçömeliyorum. Sonraarazisıkıcıürkütücü,bildiğim gibiuzayıpgidiyor.Duvarlarıbölme bölme,badanalıevleri,saman damlarınıbaşlarınakasketlergibi çekmişköyle;eğikışıktasedeflergibi parıldayanbuğdaytarlaları,meyva bahçeleri,samanlıklar,yaşlı ıhlamurlar;akşamhaliyle,tren pencerelerindenkayıpgidiyorlar. İstasyonisimleri,kalbimititreten birermanaoluyorlar.Tren pofurdayarakkoşuyor;camın kenarındaduruyor,pervaza yaslanıyorum.Gençliğimin"sınırları buisimler. Düzçayırlar,tarlalar,çiftlikler; göğünönündetekkoşulubiraraba, ufkaparalel,birbaşınagidiyor. Önündeköylülerinbekleştiğibir korkuluk,elsallayankızlar,tren yolundaoynaşanoğlanlar,içerlere doğrugidenyollar;dümdüz,topsuz, tüfeksizyollar. Vakitakşam;trenpofurdamasa benhaykıracağım.Ovaaçılıyor; genişliyor,hafifmavilikte,uzaklarda tepelerinkenarçizgileribelirmeye başlıyor.Dolbentepesininbu karakteristikhatlarınıtanıyorum.Bu testereağzıkenarlar,orman zirvesininbittiğiyerdebirden kesiliyorlar.Şehirbunlarınarkasında. Altınkızılıbirışıkakıyordünyaya; trenbirdönemeçtentakırtılarla geçiyor,sonrabirvirajdahaiştebir hayalgibisilik,loşkavaklar;uzakta, uzunbirdizihalindesıralanmış, gölge,ışıkveözlemyapılıkavaklar. Onlarlabirliktetarlalarda dönüyor,trenkavaklarınetrafını dolanıyor,mesafeazalıyor,birblok halinegeliyorlar.Biranyalnızbir tanesinigörüyorum,sonraen öndekininpeşindenötekilerdebir birmeydanaçıkıyorlar.Uzunzaman göğünaltındayineyapayalnızkalıyor, derkenilkevlerleberabergörünmez oluyorlar. Biryayageçidi.Pencere kenarındanayrılamıyorum.Başkaları eşyalarınıtoplayıpinmeye hazırlanıyorlar.Kendikendime, geçtiğimizcaddeninadını söylüyorum:BremerStrasse... BremerStrasse... Altındabisikletler,arabalar, insanlar.Gribirsokak,gribirtünel. Butünelbeniannemmişgibi heyecanlandırıyor. Sonratrenduruyor,istasyon gürültü,seslenişvelevhadolu.Arka çantamısırtlıyor,kancaları takıyorum,tüfeğimielimealıp basamaklardaniniyorum. Perondaetrafımabakınıyorum; hızlıhızlıgeçipgideninsanlardan hiçbirinitanımıyorum.Birkızılhaç hemşiresibanaiçecekbirşeyler uzatıyor;istemiyorum;yüzüme bakarak,yaptığıişinönemine inanmış,aptalcagülümsüyor:“Bakın benbiraskerekahveveriyorum!” Bana,“arkadaş”diyor,birbueksikti. Dışarda,istasyonunönünde, caddeninyanındadereçağıldıyor, değirmenköprüsününbentlerinden beyazbeyazşırıldıyor.Köprünün yanındadörteskibekçikulesi;onun önündealacalı,kocaıhlamur, ıhlamurungerisindeakşam. Birburadaotururdukçokzaman, ogünlergeçmiştekalalıhanidir;biz buköprüdengeçerdik;bubirikmiş suyunserin,çürüksükokusunu teneffüsederdik;bentlerinbu yanındakidurgunakışaeğilir,köprü ayaklarındakisarmaşıkbitkilere, yosunlarabakardık.Sıcakgünlerde bentlerinöbürtarafındadurur, fışırdayanköpükleredalargider, öğretmenlerimizdenkonuşurduk. Sağasolabakınarakköprüyü geçiyorum;sudayineoeskiyosunlar, ışıltılıkemerlergibisalkımsalkım. Kulebinasındaütücükadınlar,eskisi gibikollarısıvalı,beyazçamaşırların önündeler,ütülerinkızgınlığıaçık pencerelerdendışarıvuruyor.Dar sokaktaköpeklerkoşuşuyor;evlerin kapılarıönündeinsanlardurmuş,kir pasiçinde,yükleraltındagidenbana bakıyorlar. Şutatlıcıdadondurmayerdik, sigaraiçmeyioradaöğrendik. Yanımdankayıpgidenşusokaktaki bütünbinalarıtanıyorum;bakkal, eczane,fırın.Derkentokmağı aşınmış,kahverengikapının önündeyim;elimağırlaşıyor.Kapıyı açıyorum.İçerdenvurangaripbir serinlik,gözlerimikamaştırıyor. Çizmeleriminaltındamerdiven gıcırdıyor.Yukardabirkapıaçılıyor, birisitırabzandaneğiliyor..Açılan mutfakkapısı,içerdepatatesomleti kızarıyor,kokusubütüneveyayılmış öyleya,bugüncumartesi.Eğilipaşağı bakanablamolacak.Biranutanıyor, başımıönümeeğiyorum,sonra miğferimiçıkarıpyukarıbakıyorum. Evetablam. “Paul!“diyebağırıyor.“Paul...!“ Başımısallıyorumarkaçantam tırabzanaçarpıyor,tüfeğimbirden ağırlaşıyorelimde. Hızlabirkapıaçıyor,sesleniyor: “Anne,anne,Paulgeldi.” Yürüyemiyorum.Anne,anne,Paul geldi. Duvaradayanıyor;miğferime, tüfeğimesarılıyorum.Sımsıkı tutuyorumbunları,amaartıkbir adımbileatamıyorum.Basamaklar gözlerimdensiliniyor,dipçiği ayaklarımavuruyor,öfkeyledişlerimi sıkıyorum.Fakatablamınsöylediği buteksözkarşısındahiçbirşey yapamadanduruyorum.Olanca kuvvetimlekendimigülümsemeye, konuşmayazorluyorum,amateksöz söyleyemiyor,merdivendebedbaht, perişan,korkunçbirkrampgeçirerek öyleceduruyorum.Yanaklarımdan aşağıgözyaşlarımakıyoryalnız. Ablamgeliyor,soruyor:“Neyin var?” Ozamankendimizorlatoparlıyor, sendeleyerekyukarkisofaya çıkıyorum.Tüfeğimibirköşeye dayıyor,arkaçantamıduvara yaslıyor,miğferimiüzerine koyuyorum.Üzerimdekiöteberiyle palaskamıdaçıkarıyorum.Sonra öfkelibirsesle:“Hadidurma,bir mendilverbana!”diyorum. Ablamdolaptanbirmendil veriyor,yüzümüsiliyorum.Başımın üzerindeduvardabircamkutuasılı; eskidentopladığımrenklikelebekler variçinde. Birdenanneminsesiniişitiyorum. Yatakodasındangeliyorbuses. “Yattımı?”diyesoruyorum. “Hasta!”diyecevapveriyorablam. İçerigiriyor,elimiuzatıyor, mümkünmertebesakinolmıya çalışarak:“Bengeldim,anne!” diyorum. Yarıkaranlıktasessizyatıyor. Sonraürkekçe soruyor,bakışlarınınüzerimde gezindiğinihissediyorum:“Yaralı mısın?” “Hayır,izinligeldim.” Annemçoksolgun.Işığı yakmaktançekiniyorum.“Bende tutmuş,ağlıyorum,”diyor, “sevineceğimyerde.” “Hastamısın,anne?”diye soruyorum. “Bugünbirazkalkarım,”diyor; kızartmayanmasındiyeikidebir mutfağakoşanablamadönüyor: “Mersinreçelinideaç!”diyor. “Severdin,değilmi?”diyesoruyor banada. “Evet,anne,çoktanberi yemedim.” “Geleceğinibilmişizgibi!”diye gülüyorablam.“Tamdasevdiğin yemekvar.Patatesomleti,hemde reçelli.” “Öyleyabugüncumartesi.” diyorum. “Yanımaotur!”diyorannem. Yüzümebakıyor.Elleri benimkilerinyanındabeyaz,hasta, incecik.Pekazkonuşuyoruz;hiçbir şeysormadığıiçinderinbirminnet duyuyorumonakarşı.Hemne söyleyebilirim:Olanoldu,sağsalim döndümşimdionunyanındayım. Ablamdamutfakta,akşamyemeğini hazırlıyor,şarkıdasöylüyorüstelik. '“Yavrum,evladım!”diyorannem, hafifsesle. Bizaileiçindeöylefazlaşefkate alışıkdeğiliz.dir.Derdigünü çalışmak,çileçekmekolanfakirlerde görülmezböyleşeyler.Onlarşefkati öyleanlamazlar,hembildikleribir şeyiikidebiraçığavurmaktan hoşlanmazonlar.Anneminbana yavrum,evladım,demesi,birbaşka kadınınsevgisindenne leryapacağınıbilmemesineeşittir. Buevdeaylardırsadecebirbardaklık Mersinreçelibulunduğunu,annemin onubanasakladığınıgayetiyi biliyorum:Şuşimdiverdiğibayat kekleriçindeaynışey.Herhaldeiyi birtesadüfoldu,birkaçkekgeçti eline,onlarıdakaldırdı,benimiçin birkenarakoydu. Yatağınınkenarındaoturuyorum; pencereden,doğru,karşıdakigazino bahçesininkestaneleri,kahverengi vesarıışıldıyorlar.Yavaşçanefes alıyor,düşünüyorum:Evindesin, evindesin!Fakatbirürkeklikvar üzerimde,ondankurtulamıyorum, yadırgıyorumhenüz.İşteannem,işte ablam,iştekelebekkutum,mahun piyano..Amabentamhurdadeğilim henüz.Aradabirperdevar,bir adımlıkmesafevar.Bununiçin gidiyor,arkaçantamıalıpyatağın yanınagetiriyor,kıtadangetirdiğim öteberiyiortayadöküyorum:Kat'ın buluverdiğibirbütünHollanda peyniriikitayın,yarımkilokadar tereyağı,ikikutuciğersucuğu,yarım kilodomuzyağı,birküçüktorba pirinç. “İşinizeyararherhalde..” Başlarınısallıyorlar.“Burada yiyecekvaziyetifenadır,değilmi?” diyesoruyorum. “Evet,darlıkvar.Sizoradabuluyor muydunuzbari?” Gülümsüyor,getirdiklerimi gösteriyorum. “Herzamanböyleboldeğiltabii. Eh,şöyleböyle!” Erna,erzaklarıgötürüyor.Annem birdenelimikavrıyor,kısıkbirsesle soruyor:“Oralarçokmufena,Paul?” Anne,bensananecevapvereyim? Senbunuanlamayacak,asla kavramayacaksın.Hemdoğruda değilseninbunuanlaman. Başımısallıyor:“Yok,anne!” diyorum.“0kadarfenadeğil.Birsürü arkadaşlarımızvar;fazla sıkılmıyoruz.” “Evet,amageçenlerdeHeinrich Bredemeyergelmişti,oanlattı, şimdilerdepekkorkunçmuşoraları; gazvarmış,dahabirçokşeyler varmış.” Busözleribenimannemsöylüyor. Gazvedahabirçokşeyler!diyor. Annemsöylediğişeyleribilmiyor, benimiçintasalanıyorsade.Ona,bir seferinde,üçdüşmansiperi gördüğümüzü;içindekileri,ne haldelerseöyle,inmeinmişgibitaş kesilmişbulduğumuzumu anlatayım?Göğüssiperlerinde, barınaklarda,bulunduklarıyerde, yüzlerimosmorölüpkalıvermiş olduklarınımı? “Amanannenelerdesöylüyorlar!” diyecevapveriyorum.“Bredemeyer, kendindenuydurmuşbunları.İşte görüyorsun,sapasağlamım.” Annemintitreküzüntüsünü görünceeskisükûnetimetekrar kavuşuyorum.Şimdiartık gezinebiliyor,konuşabiliyor, sorulanlaracevapverebiliyorum; dünyalastikgibiyumuşayacakda, damarlarımkavgibiçürüyecekde birdenduvaradayanmayamecbur kalacağımkorkusuyokartık. Annemyataktankalkmakistiyor; okalkıncayakadarmutfağaablama gidiyor,soruyorum:“Anneminnesi var?” Ablamomuzlarınıkaldırıyor: “Birkaçaydırhasta,yatıyor,sana yazdırtmadı.Birkaçdoktora gösterdik.Birisikansergaliba,dedi.” ★ İznimikaydettirmeyeaskerlik şubesinegidiyorum.Sokaklarıyavaş adımlarlageçiyorum.Oradahurda,şu bu,banabazışeylersoruyorlar.Fazla durmuyor,çokkonuşmak istemiyorum. Kışladandönerkenbirisi,yüksek seslebeniçağırıyor.Dalmış.gitmiş, dönüpbakıyor,karşımdabirbinbaşı görüyorum.Paylıyorbeni:“Sizselam vermesinibilmezmisiniz?” “Affedersiniz,binbaşım!” diyorum,şaşırmış.“Görmedim.” Sesinidahadayükseltiyor:“Siz terbiyelikonuşmasınıdabilmez misiniz?” Şeytan,indirsuratınabirtane, diyor;amakendimitutuyorum;iznim gerialınırçünkü.Selamvaziyetine geçiyor:“Görmedim,Binbaşım!” diyorum. “Ohaldelütfengözünüzüdört açınız!”diyesoluyor.“Nedirsizin isminiz?” Söylüyorum. Şişkin,kırmızıyüzühalaöfke içinde. “Kıtanız?” Talimnameyeuygunolarak bildiriyorum.Halasonunu getirmiyor. “Bulunduğunuzyer?” Fakatyeterartık;söylüyorum: “LangemarckBixchootearası.” “Nasıl?”diyesoruyor,afallamış. Kendisinebirsaatönceizinli geldiğimiaçıklıyor,artıkçekergider diyedüşünüyorum.Yanılmışım,hatta dahadaköpürüyor:“Cepheadetlerini hurdadadevamettirmekişinize geliyorgaliba.Yoköyleşey!Burada, çokşükür,disiplinvar.” Emrediyor:“Yirmiadımgeriye, marş,marş!” Boğukbirhınççöküyoryüreğime. Amaonakarşıbirşeyyapamamki; istesebeniderhaltevkifettirir. Geriyefırlıyor,sonrayineonadoğru ilerliyor,altımetrekalaçakıgibi selamvaziyetinegeçiyor,binbaşıyı ancakaltımetregeçinceelimiaşağı indiriyorum. Benitekrarçağırıyor;gönlümü alırcasına,kusurumubudefalık affettiğinihatırlatıyor.Selamdurarak minnettarlığımıgösteriyorum. “Haydiyallah!”diyeemrediyor. Topukvurupgeridönüyor, gidiyorum. Buhadise,akşamımızehirediyor. Kendimieveatıyor,üniformayı çıkarıpbirköşeyefırlatıyorum; çıkaracaktımzaten.Dolaptansivil elbisemiçıkarıyor,onugiyiyorum. Yadırgıyorumbuelbiseyi. Enikonukısalmış,daralmış,askerde boyatmışım.Yakada,kravatda zorlukçıkarıyorbana;sonunda kravatımıablambağlıyor.Nehafifbu elbise;insanyalnızdongömlek giymişgibioluyor. Aynadakendimebakıyorum. Tuhafımagidiyorbugörünüş. Güneşteyanmış,epeyboyatmış, bulûğçağlarındabiroğlan,şaşkın, beniseyrediyor. Annem,sivilgiyindiğimiçin memnun;bukılıklaonadaha yakınım.Amababamüniformalı olayım,beniaskerkıyafetimle ahbaplarınagötürsünistiyor. Amabenistemiyorum. ★ Sessizcebiryerdeoturmakne güzelşey;meselagazinoda,gülle attıklarıyerinyanında,kestane ağaçlarınakarşı.Masaya,yere yapraklardüşüyortektük,ilk yapraklar.Önümdebirbardakbira; içkiiçmeyiaskerlikteöğrendim. Bardakyarılanmış;serin,hoşbiradan önümdedahabirkaççekimlikvarşu halde;istersembirikincisini,bir üçüncüsünüdegetirtebilirim.Burada neyoklamavar,nebombardıman. Gazinocununçocuklarıgülle yuvarlıyorlar;köpek,başıdizime dayalıduruyor.Gökmavi;kestane ağaçlarınınyapraklarıarasından Margaretkilisesininyeşilkulesi yükseliyor. Ala,hoşumagidiyor.Ama insanlardanbaşalamıyorumki!Soru sormayanbirivarsaodaannem. Fakatbabamöyledeğil.Cephedeolup bitenlerianlatayımistiyor;buhem duygulandırıyorbeni,hemdesaçma buluyorum.Babamlaartıkalış verişimizkalmadıgibibirşey. Boyunabirşeylerdinlesinistiyor. Böyleşeylerinanlatılmaya gelmeyeceğinibilmiyor,farkındayım; hatırınıhoşetmekistiyorumgerçi, amabunlarısözhalinesokmak tehlikelibenimiçin.Anlatmaya kalkışırsamdevleşmelerinden,başa çıkılamazhalegelmelerinden korkuyorum.Cephedeolupbitenleri bizdeaçıksaçıkbilseydikhalimiz niceolurdu! Buyüzdenonabazıeğlenceli olaylarıanlatmaklayetiniyorum.Ama babamsüngüsüngüyeçarpışıp çarpışmadığımızısoruyor.Hayır, diyorum;kalkıpgezmeyeçıkıyorum. Fakathiçbirşeyihalletmiyorbu. Caddedebirkaçkere,tramvayların tekerlekgıcırtılarınıuğuldayan mermilerzannedipirkiliyorum; derkenbirisiomzumadokunuyor. Almancaöğretmenim!Beylik sorularaboğuyorbeni:“Ee,cephene alemde?Müthiştirmüthiş,değilmi? Eh,korkunçamadayanmamızlazım. Hemsonraoradasizeiyi bakıyorlarmışhiçdeğilse,öyle duydum.Siziiyigördüm;Paul,demir gibisiniz.Buralardadurumkötü şüphesiz,tabiibirşey;malûm,eniyi şeylerdaimaaskerlerimizindir.” Beni,peşisırasürüyüpbir gazinoyagötürüyor.İzzetikramla karşılanıyorum,birmüdürelini uzatıyor:“Yaa,demekcepheden geliyorsunuz.Moralnasılorada? Mükemmeldir,mükemmel,değilmi?” “Herkesevinedönmekistiyor.” diyorum. Gürültülübirkahkahaatıyor: “Tamam!AmaönceFransızların hakkındangelinde!Sigaraiçer misiniz?Birtaneyakınhele!Garson, bizimgençaskeredebirbiragetir!” Neçare,sigarayıalmış bulunuyorum,oturmamlazım. İkramınbinibirpara,bunadiyecek yok.Amabenyinedesıkılıyor, sigarayımümkünmertebeçabuk içiyorum.Birşeyleryapmışolmak içinbardağıbirdikişteboşaltıyorum. Hemenbirikincisiniısmarlıyorlar; biraskerenelerborçluolduğunu biliyormillet.Yurdanerelerini eklememizgerektiğinikonuşuyorlar. Demirkösteklimüdür:“Bilhassa” diyor,“Belçikanıntamamı,Fransanın kömürbölgeleri,Rusyanınbüyükbir kısmı!”Buralarınınedenalmamız icabettiğihakkındaincedeninceye sebeplergösteriyor,düşmanlarımız razıolanakadardiretmemiziistiyor. SonraFransayınerdenyarıpgirmek lazım,onuaçıklamıyagirişiyor;arada banadönüyor:“Nebitmez,mevzi muharebesidirbusizinki!”diyor. “Birazdavranınyahu,temizleyin herifleri,ondansonragelsinbarış!” “Bizekalırsacepheyiyarmak imkansız!”diyecevapveriyorum. “Karşıtarafınyedekkuvvetleripek çok,hemsonraharb,sizin düşündüğünüzgibideğil,bambaşka birşey.” Üstünbirtavırlareddediyor, benimbuişlerdenhiçanlamadığımı ispatakalkıyor:“Teferruat bakımından,şüphesiz!”diyor.“Ama işbütünde!İştesizbubabdahüküm veremezsiniz.Sizsadece bulunduğunuzbölgeyigörür,bunun içindemeseleyitoptanmütalaa edemezsiniz.Sizvazifenizi yapıyorsunuz,hayatınızı koyuyorsunuzortayaenyüce şereflerelayıkbirşeybuhepinize demirhaçnişanıvermeliler;amaher şeydenönceFlandre'dacepheyi yarmak,düşmanıyukardan toparlamaklazım.” Soluyor,sakalınısıvazlıyor: “Yukardanaş&ğıtamamen toparlamaklazım.Sonradaverelini Paris!“ Benonunbuişinesandığını bilmekistiyor,üçüncübardağıda boşaltıyorum.Hemenyenisini getirtiyor. Amabenkalkıyorum.Cebime birkaçsigaradahasokuşturuyor, sırtımadostçavurarakbeniazad ediyor:“Hadi,hayırlısı!Yakında esaslıişlerdegördüğünüzüduyarız inşallah.” ★ Beniznibaşkatürlü düşünmüştüm.Biryılönceböyle değildinitekim.Galibaogünbugün bendeğiştim.Ozamanlaşimdi arasındauçurumvar.Benozamanlar harbitanımamıştımdaha;sakin bölgelerdebulunuyorduk.Farkında olmadanyıprandığımıbugün anlıyorum.Burayaalışamıyorumbir türlü;yabancıbiralem.Kimibir şeylersoruyor,kimisidehiçbirşey sormuyor;sormamaklaövündükleri deyüzlerindenokunuyor.Hattabu konularınkonuşulamayacağını bildiklerinigösterentavırlarla söylüyorlardabunu;bundangurur duyuyorlar. Yalnızkaldığımzamanlarpek memnunum;benikimserahatsız etmiyor.Çünküherkesinağzındaaynı temcitpilavı:Durumiyi,durumfena; kiminegöreöyle,kiminegöreböyle. Sonradahemenkendihayatlarını ilgilendirenkonularageçiveriyorlar. Bendeeskidenonlargibiydim şüphesiz,amaşimdiöyle düşünmüyorum. Çokkonuşuyorlar,endişeleri, gayeleri,arzularıvar;benbunları onlargibianlamıyorum.Bazen onlardanbiriylegazinonunküçük bahçesindeoturuyor,onaanlatmaya çalışıyorum:İşteherşeyinbaşı,böyle sessizceoturmak.Anlıyorlartabii, haklısındiyorlar,onlardaböyle düşünüyorlar,amayalnızlafta, sadecelafta.Hissediyorlarbunu,ama hepyarıyarıya;öbürbenlikleribaşka şeylerlemeşgul;ikiyebölünmüşler, hiçbirininbuişibütün mevcudiyetiyleduyduğuyok;nitekim bendedüşüncelerimitamolarak söyleyemiyorum. Onlarıöyleodalarında, bürolarında,işleribaşındagördükçe önünegeçilemezbirduyguya kapılıyor,bendeonlargibiolmak, harbiunutmakistiyorum;amabirhis benigeriçekiyor,ufuklarıöyledarki! Budarlıkbirhayatınasıldoldurur, insanınbudarlığıparçalamasılazım. Şimdicephedemermiçukurları üzerindemermilervızıldar,ışıtma fişeklerigöklereyükselir,çadır bezlerindeyaralılargerilereçekilir, arkadaşlarsiperlerebüzülürken hurdaböylemiolmalıydı? Buradakilerbambaşkainsanlar; doğrudürüstanlayamadığım, kıskandığım,nefretettiğiminsanlar. BenKat'ı,Albert'i,Müller'i,Tjaden'i düşünmeliyim;şimdineyapıyorlar acaba?Yakantindeoturuyor,yada yüzüyorlar..Yakındırtekrarcepheye gitmeleri. ★ Odamdamasanınarkasında kahverengi,meşinbirkoltukvar.Bu koltuğaoturuyorum. Duvarlardavaktiyledergilerden kestiğim,raptiyeyletutturulmuşbir sürüresim,kartpostal,arada hoşlandığımdesenler.Köşedeküçük, demirbirsoba.Karşıduvardakitap rafım. Askeregitmedenöncebenbu odadayaşardım. Bukitaplarıdersveripkazandığım paralarlaazarazarsatınaldım.Çoğu eldendüşmedir,meselabütün klasikler;kalın,mavibezkaplıhercilt bana1mark20feniğegeldi,takımdır hepsi.Çünkübenmeraklıydım,seçme eserlerbasankitapçılara güvenemezdim;bakalımaldıkları örnekler,yazarlarıngerçekteneniyi parçalarımıydı?Buyüzdenbenyalnız “külliyat”larıalırdım.Samimibir şevkleokudumdahepsini,amaçoğu pekbirşeysöylemedibana.Benöteki kitapları,modernleriseviyordum dahaçok;amabunlardahada pahalıydılartabii.Birkaçınıpekde namusluyollardanedinmedim; ödünçaldım,gerivermedim,çünkü onlardanayrılmayagönlümrazı olmuyordu. Rafınbirgözüokulkitaplarımla dolu.Hortutulmuş,okunaokuna yıpranmış,sayfalarıkopmuşkitaplar; malûmnedenböyleoldukları.Vealtta defterler,kağıtlar,mektuplarbir pakethalinde;sonradadesenler, denemeler. Hayalimdeozamanlarıyaşatmak istiyorum.Odadayineohavamevcut, hemenhissediyorum,duvarlar bırakmamışlarohavayı.Kollarım koltuğundayanaklarında,rahatça yerleşiyor,ayaklarımıyukarı çekiyorum.Kendimikoltuğun kucağınabırakmış,arkama yaslanmış,rahatçaoturuyorum. Küçükpencereaçık;pencereden sonrayüksekkilisekulesiylecana yakınsokakgörünüyor.Masada birkaççiçek.Yazıvekurşun kalemleri;kağıtlarınüzerineağırlık diyekoyduğumbirdenizkabuğu, mürekkephokkası..hurdaherşey eskiyerinde. Kadermüsaadeederdeharbden sonratemellidönüpgelirsemyine değişmeyecekbunlar.Benyinehurda oturacağım,odamıseyredip bekleyeceğimyine. Heyecanlıyım,amaheyecanlı olmamdoğrudeğil.Osakin coşkunluğu,oşiddetlivetarife gelmezitilişiduymakistiyorumben yine;eskidenkitaplarımınkarşısına geldiğimgünlerdekigibi.Kitapların renkrenksırtlarındanyükselecek isteklerinateşi,benitekrarsarsın istiyorum.Ruhumunbiryerinde çökmüşkalmışoağırveölükurşun kitlesinieritsin;içimdeyineogelecek günlerinsabırsızlığını,hayaller alemindenaldığımokanatlıhazzı uyandırsınistiyorum:Gençliğimino kayıpcanlılığınıgerigetirsin istiyorum. Oturuyorvebekliyorum. Kemmerich'inannesine gideceğimaklımageliyor. Mittelstaedt'edeuğramalıyım, kışladadırherhalde..Pencereden bakıyorum:Güneşvurmuşsokak levhasıgerisindesolgun,hafifbirdizi tepebeliriyor;sonbahardaaydınlık birgüneçevriliyortepeler;ocak başınaoturmuş,KatveAlbert'le tabaktankızarmışpatatesyiyoruz. Amabenbunlarıdüşünmek istemiyor,zihnimdenkovuyorum bunları.Odanınkonuşmasılazım; benisarmasıgötürmesilazım.Ben buranınmalıolduğumuhissetmek; tekrarcepheyedöndüğümde,bir ölümdalgasıgelirseharbin batacağını,boğulacağını,yok olacağını,amabiziyiyemeyeceğini, bizeancakdıştantesiredebileceğini bilmekiçinbunuduymakistiyorum. Yanyanakitapsırtları.Hepsinibir birtanıyor,onlarıyerleştirişimi hatırlıyorum.Bakışlarımla yalvarıyorumonlara:Konuşun benimle,alınbenieyeskihayatım,al benieytasasız,güzelhayatyeniden albeni! Bekliyorum. Hayallergeçiyorgözlerimin önünden,durmuyorlar,sadecegölge vehatırabunlar. Yok..yok. Sabırsızlığımartıyor. Korkunçbiryabancılıkduygusu, ansızınyükseliyoriçimde.Eskiyi bulamamkayıp,bendışındayım buranın.Yalvarsamda,çırpınsamda hiçbirşeyinkıpırdadığıbileyok; soğuk,üzgün,birmahkûmgibi oturuyorumişte.Eskigünleryüz çevirmişbenden.Biryandanda korkuyorum,ogünlerinüzerinebu kadarçokdüştüğümiçin korkuyorum;onlargerigelirlerse nelerolacağınıbilmiyorumçünkü. Benbiraskerim,askerkalmalıyım. Yorgun,ayağakalkıyor, penceredendışarıbakıyorum.Sonra kitaplardanbirinialıyorum,okumak içinkarıştırıyorum.Onubırakıpbir başkasınıalıyorum.Altlarıçizili yerlervarkitaplarda.Arıyor, karıştırıyor,başkakitaplara bakıyorum.Yanımdabiryığınkitap birikiyor.Bukümeyeyenileri katılıyor,dahaçabuk...Kağıtlar, defterler,mektuplar. Dilsiz,duruyorumönlerinde.Bir mahkemede gibi. Cesaretsiz. Kelimeler,kelimeler,kelimeler.. erişemiyorlarbana. Yavaşyavaşkitaplarıeski yerlerinekoyuyorum. Geçti. Sessizodadançıkıyorum. ★ Henüzvazgeçmişdeğilim.Artık odamagirdiğimyokamabirkaçgünle herşeyinbitmişolamayacağını düşünerekkendimiteselliediyorum. İlerdebuişiçinyıllarcavaktim olacak.ŞimdilikkışlayaMittelstaedt'e gidiyorum,odasındaoturuyoruz.İşte sevmediğimhaldealışıkolduğumbir hava. Mittelstaedtbanasıcağısıcağına birhavadisveriyor,elektrikçarpmış gibioluyorum.Mittelstaedt, Kantorek'inyedekaskerolduğunu anlatıyor.İyisindenbirkaçpuro çıkarıyor:“Tasavvuret!”diyor. “Hastanedengelmiştim.Kantorek'le karşılaşmayayımmı?Pençelerini uzatıpbaşladıötmeye: —Vay,senmisin,Mittelstaedt, nehaber?Şöylebirbaktım,dedimki: —YedekKantorek;vazifehalinde sersemliğinlüzumuyok;bunusizde pekalabilirsiniz.Birüstlekonuşurken vaziyetalınhele! —Suratınıgörmeliydin.Hıyar turşusuylakörmermiçarpıştısanki. Hıkmıkediptekrarahbaplığı denediysedebudefadahasertçe payladım.Durumukavrayıncaen kuvvetlikozunuönesürdü,teklifsizce sordu: —Tavassutedeyimdehususibir imtihanverin,olmazmı?Güyabana hatırlatacak,anlarsınya!Beynim döndü.Bendeonahatırlattım: —YedekKantorek,ikiyılönce bizeverdinizöğüdü,askeregidin, diye.AramızdaJosephBehrdevardı, ogitmekistemiyordu.Gitti, askerliğinedahaüçayvardı,vurulup öldüğüzaman.Sizzorlamasaydınızüç aydahayaşayacaktıbiçare.Şimdi haydiçekinarabanızı.Sonradaha konuşuruzsizinle! —Benimiçinzorolmadıonun bölüğünegeçmek.İlkişonudepoya götürdüm,üstünübaşını donattırdım.Onuşimdigöreceksin.” Kışlameydanınagidiyoruz.Bölük sırayadizilmiş.Mittelstaedt:“Rahat! diyor,bölüğüteftişebaşlıyor. BirdenKantorek'igörüyor, gülmemekiçinzortutuyorum kendimi.Üzerinderengiatmış,mavi, uzunbirceket.Sırtı,kolkapakları koyurenktekocakocayamalarla kaplı.Buceketpekiribirisinindiher halde.Partal,siyahpantolonda aksineküçükmüküçük;baldırlarının yarısındakalıyor.Amaberiyanda postallarıonisbettegeniş,kütükgibi, uçlarıyukarıkıvrık,yanlarından bağlanan,Nuhnebidenkalmaşeyler. Bunutelafietmekistercesinekasket detamtersineçokküçük,gayetpis, uyuzbirşey.Umumitesir,yürekler acısı. Mittelstaedt,Kantorek'inönünde duruyor:“YedekKantorek,düğme böylemiparlatılır?Sizbuişiasla öğrenemeyeceksinizgaliba.Çokzayıf, Kantorek,çokzayıf!” Keyfimdeniçiniçinkuduruyorum. KantoreksınıftaMittelstaedt'itıpkı böyleazarlardı;aynıtonda:“Çok zayıf,Mittelstaedt,çokzayıf!” Mittelstaedt,beğenmeyişlerine devamediyor:“BakınBottcher'e,işte sizeörnek!Ondanöğrenebilirsiniz.” Gözlerimeinanamıyorum. Boettcherdedemekburada. Boettcher,bizimokulkapıcımız, Boettcherörnekoluyorha!Kantorek çiyçiyyiyecekmişgibibanabakıyor. Amabensankionuhiçtanımazmış gibisaf,masum,suratınakarşı sırıtıyorum. Düdükgibikasketi,üniformasıyla nedeşapşal!Vaktiyleöğretmen kürsüsünekurulupdaFransızca kuralsızfiillerbahsindekalemiyle bizedumanattıran,ecelterleri döktürenbuadammıydı?Daha sonraları,Fransadahiçbirişimize yaramayanofiillerle!Çokdeğil,daha ikiseneönce.Veşimdiyedek Kantorek,birdenbütünbüyüsünü kaybetmiş,dizleri,çömlekkulplarını andırançarpıkkolları,düğme parlatmasınıbilmeyişi,gülünç haliyle,askerdenbaşkaherşeye benziyordu.Kürsüdekiokorkunç hayallebununarasındaartıkhiçbir münasebetgöremiyor,sahiden bilmekistiyorum:Buhırpaniadam, benkıdemliaskeri:“Baeumer,aller fiiliningeçmişzamanşeklini söyleyiniz!”diyetekrarsigaya çekebilecekdurumdaolsaydıne yapardımacaba? Mittelstaedt,busıradaavcı hattınayayılmatalimleriyaptırmaya başlıyor.Kantorek'idelütfenmanga komutanıtayinediyor. Meselebaşka.Avcıhattında mangakomutanları,mangalarının daimayirmiadımönünde bulunmalıdırlar.Geriyedön,ileri! Komutuverildiğizaman,avcızinciri sadecedönüşyapar,amabudulumda birdenbirehattınyirmiadım arkasındakalmışolanmanga komutanıkoşupyinekıtanınyirmi adımilersindeyeralmıyamecburdur. Bu,topyekûnkırkadımmarşmarş demekolur.Mangakomutanıtam yerinegeldiğizamanyenibir“geriye dön,ileri!”komutu;onbaşıtekrar palaspandıraskırkadımönekoşar. Buşekildemangasadecebirdönüş yapmakla,birkaçadımdayürümekle kaldığıhaldeonbaşı,fırtfırtoradan orayakoşardurur.Himmelstoss'un, mükemmelliğitecrübeylesabit usullerindenbiridirbu. KantorekMittelstaedt'tendahane bekleyebilir,hiç!Çünküvaktiylegarez olmuş,onusınıftabırakmıştı. Mittelstaedt,tekrarcepheye dönmedenöncebucanımfırsattan faydalanmazsaaptaldırdoğrusu. Askerlikinsanagününbirinde böylesinedebirşansverdimi,her halde,ölürkengözüarkadakalmaz insanın. Kantorek,ürkütülmüşbiryaban domuzugibioradanorayafırlıyor boyuna.Birmüddetsonra Mittelstaedtbutalimidurduruyor; şimdisürünmetalimi,önemlibir talimbaşlıyor.Dizleri,dirsekleri üzerinde,tüfeğitalimnameyeuygun tutarak,hemenönümüzde,şahane endamınıkumlardasürüyor Kantorek.Körükgibisoluyor, soluyuşubirmüziksanki. Mittelstaedt,yedekKantorek'i öğretmenKantorek'insözleriyle teselliederektenonacesaretveriyor: “YedekKantorek,bizmuazzambir devirdeyaşamaklabahtiyarız.Hep birdençırpınmalı,didinmeli, zorluklarıergeçyenmeliyiz!” Kantorek,dişlerinetakılanpisbir tahtaparçasınıtükürüyor,ter döküyor. Mittelstaedtonucanevinden vuracakşeylersöylüyor:“Ufaktefek şeyleriçinbubüyükhadiseyiasla unutmamalıyız,yedekKantorek!” Kantoreknasıloluyorda öfkesindençatlamıyor,şaşıyorum; heleşimdijimnastikyapılırken! Mittelstaedt,barfikstenkendisini elleriyleyukarıçekipçenesinidemir çubuğadeğdirsindiye,pantolonunun kıçtarafındankavrıyarakbilgiççe nutuklarçekerken,onuöyle mükemmeltaklidediyorki!Kantorek debirzamanlaronaböyleyapardı. Dahasonravazifetaksimi yapılıyor.“Kantorek’leBoettoher tayıngetirmeye!Elarabasınıalıp gideceksiniz!” Birkaçdakikasonraikisi,el arabasınıalıpgidiyorlar.Kantorek'in başıönüneeğik,kızgın.Kapıcı,hafif işeyollandığıiçinmağrur. Ekmekfabrikasışehrinbir başında,yanigidişgelişbütünşehri ikikerearşınlıyacakbuikisi. “Buişibirkaçgündüryapıyorlar.” diyegülüyorMittelstaedt.“Yollarda onlarıgörmekiçinbekleşenlervar.” “Mükemmel!”diyorum.“Pekiama hiçşikayetetmedimi?” “Denedi!Fakatbizimkomutan hikayeyiişitincebastıkahkahayı. Öğretmenlerihiçsevmez.Hemkızına dakuryapıyorum.” “İmtihanlardacanınaokurama.” “Umurumdamı?”diyor Mittelstaedt,razı.“Zatenşikayetine kulakasandaolmadı;çünkü kendisineçoklukhafifişler gördürüldüğünüispatettim.” “Şöyleadamakıllıhırpalayamaz mısınonu?”diyesoruyorum, Mittelstaedt,mağrur,tenezzül etmezbirtavırlacevapveriyor: “Bırakcanım,salağınbiri!” ★ İzinnedir?Sonrasonraherşeyi dahadazorlaştıranduraklayış. Şimdideniçinevedakarışıyor. Annemsusamış,yüzümebakıyor; günlerisayıyor,biliyorum;hersabah üzgün.Birgündahagitti.Arka çantasınıbiryeresaklamış,görüpde hatırlamakistemiyor. İnsandüşününcesaatlerdaha çabukgeçiyor.Kendimitoparlıyor, ablamayolarkadaşıoluyorum. Mezbahayabirikiparçakemik almayagidiyor.Birnimetbu;halk dahasabahtanbirikiyor,bekleşiyor, bayılanlaroluyor. Şansımızyokmuş.Üçsaat nöbetleşebeklediktensonrakalabalık dağılıyor.Kemikkalmamış. Bereket,kışladabanayemek veriyorlar.Birazınıanneme getiriyorum;böyleliklehepimizaz çokkuvvetlicegıdaalmışoluyoruz. Günlergittikçeçetinleşiyor, annemingözlerigüngündaha mahzunlaşıyor.Dörtgünümkaldı. Kemmerich'inannesineuğramalıyım. Buyazılamaz.Titreyen,hıçkıran bukadın;benitartaklayan,bana bağıran:“0öldüdesenneden yaşıyorsun?”,benigözyaşlarıyla ıslatan,haykıran:“Sizçocuklar,neden dünyayageldiniz,ölmekiçinmi...“, biriskemleyeyığılıpkalan,ağlayan bukadın:“Senonugördünmü? Ölürkengördünmü?Nasılöldü?” Kadına,kalbinebirmermi saplandığını,derhalöldüğünü söylüyorum.Yüzümebakıyor, inanmıyor:“Senyalansöylüyorsun, bendahaiyibiliyorum.Acıçekerek öldüğübanamalûmoldu.Sesini duydum,geceleyinkorkusubenim içimeçöktü.Saklamadoğrusunu söyle,bileyim,bilmeliyim.” “Doğru!”diyorum.“Benyanında idim,hemenöldü!” Yavaşsesleyalvarıyor:“Söyle bana,söylemelisin.Biliyorum,beni böylelikletesellietmekistiyorsun. Amagörmüyormusun,doğruyu söylesenbudereceacıçektirmezsin bana!Bilsemdayanırım.Doğruyu söyle,çokkorkunçbileolsasöyle! Dahakötüihtimallerdüşünmemden iyidirbu.” Etlerimiparalasasöyleyemem asla!Onaacıyorum,amaonubirazda aptalbuluyorum.Söylediğimle yetinmeliydi;öğrenmiş,öğrenmemiş. Kemmerichdirilecekdeğilki!İnsan pekçokölügördüktensonratekölü içinbuderecedövünmeninmanasını artıkkavrayamazoluyor.Bunu düşünerekbirazsabırsız:“Derhal öldü,”diyorum.“Hiçduymadı,yüzü gayetsakindi.” Kadınsusuyor.Sonrayavaşça soruyor:“Yeminedebilirmisin?” “Evet.” “Bütünmukaddesatınüzerine?” HayAllah,benimiçinnelervar mukaddes?Bizimoradagününegöre değişirböyleşeyler. “Evet,derhalöldü.” “Yalansacephedensağdönme, olurmu?” “Kemmerichderhalölmediyse cephedensağdönmeyeyim!“ Kimbilir,dahanelererazı olurdum.Amaartıkinanmışa benziyor.İnliyor,ağlıyoruzunuzun. Anlat,diyor,nasıloldu?Birhikaye uyduruyor,bunakendimde inanıyorumadeta. Gitmekiçinkalkıyorum,beni öpüyor.Kemmerich'inbirfotoğrafını hediyeediyorbana.Resimde,sırtında neferelbisesi;ayaklarıkabukluhuş ağacıdallarındanyapılma,yuvarlak birmasayadayanmışKemmerich. Arkasındadekorolarakbirorman tasviri.Masadakalınbirbirabardağı. ★ Evdesonakşamım.Kimse konuşmuyor.Erkenyatıyor,yastıkları kucaklıyor,kendimeçekiyor,başımı, içlerinegömüyorum.Birdahaböyle kuştüyübiryataktayatabilecek miyim,kimbilir! Annemgecegeçvakitodama geliyor.Beniuyudusanıyor,bende uyurgibiyapıyorum.Konuşmak, karşıkarşıyauyanıkolmak,çokzor. Sancısıolduğu,aradakıvrandığı halde,hemenhemensabahakadar oturuyor.Sonundabendahafazla dayanamıyor;uykudanuyanıyormuş gibiyapıyorum. “Gityatanne,hurdaüşüyeceksin.” “Bensonraçokuyurum.”diyor. Yataktadoğruluyorum:“Bende hemencepheyegitmiyorumya,anne! Öncedörthaftaordugahtakalacağım. Oradanbirpazargünübelkikalkar gelirimyine.” Susuyor,sonrayavaşçasoruyor: “Çokkorkuyormusun?” “Hayır,anne!” “Birşeydahasöyliyeceğim: Fransadakadınlardankollakendini. Oradafenakadınlarvarmış.” Ahanne,anne!Bensencehala küçükbirçocuğum.Başımıkucağına koyupdaniçinağlayamıyorum?Niçin hepbenkuvvetli,hepbenmetin olmakzorundayım.Nekadar isterdim,birdefadabenağlasam, benteselliedilsem!Doğru,bir çocuktanfazlabirşeydeğilimben; kısapantolonumhenüzdolaptaasılı.. Çokdaolmadıki;niyegeçtigittio günler? Mümkünmertebesakinolmıya çalışarak:“Bizimbulunduğumuz yerdekadınlaryok,anne!”diyorum. “Cephedeihtiyatlıol,Paul!” Ahanne,anne!Senikollarıma alsamdaberaberceölsek.Nekadar zavallıinsancıklarızbiz! “Oluranne,dikkatederim.” “Benhergünseniniçindua edeceğim,Paul!” Ahanne,anne!Haydikalk, gidelim,senelercegeriye;bütünbu sefaletlerdenkurtulacağımızyere; oradabirsenbirben,ikimiz,anne! “Sanatehlikesizcebiriş verebilirlerbelki.” “Evetanne,belkibirmutfakişi. Olabilir.” “Kabulet,herkesnedersedesin!” “Benonlarındediğinealdırmam, anne!” İçiniçekiyor.Yüzü,beyazbir parıltıgibikaranlıkta. “Artıkgityat,anne!” Cevapvermiyor.Kalkıpyorganımı omuzlarınaörtüyorum.Koluma dayanıyor,sancısıvar.Onuodasına götürüyorum.Birmüddetyanında kalıyorum.“Bendönünceyekadarsen deiyileşirsin,anne!” “Peki,yavrum!” “Banaöteberiyollamayın,anne. Bizimoradayiyecekbol, Göndereceklerinizhurdasizelazım.” Yatağındayatıyor;beniseven, beniherşeydençoksevengarip. Gitmeyekalkınca:“Sanaikidedon buldum.”diyorçabukçabuk.“Yündür, sıcaktutar.Çantanakoymayı unutma.” Ahanne,buikidonunsanabirçok dolaşmalara,koşmalara, yalvarmalaramalolduğunuben bilirim!Ahanne,anne!Senibırakıp danasılgideceğim,aklımalmıyor; benimüzerimdesendengayrıkimin hakkıvarki?Benhenüzşurada oturuyorum,senoracıktayatıyorsun; birbirimizesöyleyecekneçok şeyimizvar,amaasla söyleyemeyeceğiz. “İyigeceler,anne!” “İyigeceler,yavrum!” Odakaranlık.Anneminsolukları yükselipalçalıyor.Aradasaatin tiktakları.Dışardapencerelerin önünderüzgar.Kestanelerhışırdıyor. Sofadaayağımaarkaçantam takılıyor;sabahleyinerkengideceğim için,hazırçanta. Yastıklarımıısırıyor, yumruklarımıkaryolamındemir çubuklarınageçiriyorum.Benburaya aslagelmemeliydim.Benkayıtsız,çok keredeümitsizdimcephede;ben artıköyleolamayacağımhiçbir zaman.Benbiraskerdim;amaşimdi kendimin,anneminbuderecenaçar vesonsuzherşeyinıstırabını yaşıyorum;benbiracıkaynağıyım artık. Benaslaizinligelmeyecektim. VIII Ordugahtakibarakaları tanıyorum.Himmelstoss,Tjaden'i buralardatalimettirirdi.Başkacabir tanıdığımpekyokhurda;herkes değişmiş,herzamankigibi.Yalnızbir ikikişiyievveldenşöylebir görmüşlüğümvar. Vazifemimihanikibirşekilde yapıyorum.Akşamlarıhemenher zamanaskerigazinodayım;dergiler var,benokumuyorum;fakatpiyano çalmaktanhoşlanıyorum.İkikızvar hizmeteden,birisigenç. Ordugahınetrafıyüksektel örgülerleÇevrili.Askerigazinodan geçdöndüğümüzzamanlarvesika göstermeklazım.Nöbetçiyle anlaşanlarvesikasızdageçiyorlar tabii. Ardıçağaççıklarıvehuşormanları arasındakırdahergünbölüktalimi yapıyoruz.Dahafazlasıistenmezse zordadeğilhani.Koşuyor,yere yatıyoruz;soluklarımızfundaların saplarını,çiçeklerinisağasola kımıldatıyor.Toprağaçokyakından bakılıncaparlakkumbir laboratuvardakigibitemiz,ufacık tanelerdenmeydanagelmiş.Elimizi bukumlaragömmek,tuhafvehoş oluyor. Amaengüzeli,kenarlarıhuşağaçlı ormanlar.Heranrenkdeğiştiriyorlar. Ağaçlarıngövdelerişimdipırılpırıl beyazken,yapraklarınsuluboyayeşili ipeklivesaydamdalgalanırken,az sonraopalmavisinedönüyorherşey. Kenardandoğrugümüşgibigeliyor, yeşilihafifçesiliyormavi.Fakatbir bulutgüneşikapayıverincemavinin biryerisiyahagiriyorhemen.O zamanbugölge,birhayaletgibi, şimdimatgövdelerarasındakoşuyor, taufkakadarkırınüstünüörtüyor. Renklerebulananyapraklarınınaltın kızılıparıltısında,beyazdallarıyla, şahanebayraklarıandırıyorhuş ağaçları. Çokvakit,buinceışıkvesaydam gölgecümbüşlerineöylesine dalıyorumki,komutlarıduymuyorum adeta.insanyalnızoldumu,tabiatı incelemeye,sevmeyebaşlıyor.Benim dehurdafazlamerhabamyok; normalölçüyüaşmasınıda istemiyorumzaten.Birbirimizifazla tanımıyoruz;birazçeneçalmaktan, akşamlarıYirmibiryahutkumar oynamaktanbaşkaneyapabiliriz? Bizimbarakalarınyanında Ruslarınkampıvar,büyük. Bizimkindentelörgülerleayrılır;ama esirleryinedebizimtarafageçmeye muvaffakoluyorlar.Çokürkek, çekingengörünüyorlar;çoğusakallı, iriyarı.Buhalleriyledayakyemiş, sinmişsenbernarköpeklerine benziyorlar. Bizimbarakalarınyanına sokuluyor,artıklarıdöktüğümüz varillerigözdengeçiriyorlar.Ne bulacaklar,hiç!Bizimyemekzaten bizeyetmiyor;herşeydenönce berbat:Altışakedilmiş,suda haşlanmışşalgam;çamurlarıbile temizlenmemişhavuçsuyu.En bayıldığımızyemekdeçürükçarık patates.Helesadesuyapirinç çorbası,bulunmazbirziyafetbizim için.İçindeinceincedoğranmışsığır etiliflerivardiyorlar.Amaöylesine ufakkesilmişlerkibulabilenebravo. Yinedehepsiniyiyoruztabii.Bir günzenginsinizdebuuydurma yemeklereihtiyacınızyoksa,önkişi çıkarbıraktığınızıyemeyeistekli. Sadecekaşıklarınalamadığıartıklar, çalkanıpbulaşıkvarillerinedökülür. Buvarillerearadabirbirkaçşalgam kabuğu,küflenmişekmekkabukları, çeşitlisüprüntülerdedüştüğüolur. Esirleringözleribuboş,bulanık, kirlisudadırişte.Pispiskokan varillerdenbusularıkablarınahırsla doldurur,mintanlarınınaltındaalıp giderler. Bizimdüşmanlarımızolanbu adamlarıbukadaryakındangörmek netuhaf.Yüzleriinsanıdüşündürür; kendihalindeköylüyüzleridirbu yüzler.Genişalınlar,yayvanburunlar, kalındudaklar,irieller,kabarık saçlar.Ekipbiçmekte,elma toplamaktakullanmalıydıonları. BizimFrieslandköylülerindendaha babacanbirhallerivar. Birparçacıkyiyecekdilenirkenki hallerini,hareketlerinigörmek,üzücü birşey.Hepsideenikonuçökmüş; çünküancakaçlıktanölmeyecek kadaryiyecekveriliyoronlara.Hoş bizimdeçoktandırdoyumlukyemek bulduğumuzyokya!Dizanteri olmuşlar,ürkekbakışlarlabazıları kanlıgömlekuçlarınıgösteriyorlar gizlice.Sırtları,enseleri kamburlaşıyor,dizlerikırılıp, başlarınıyanayatırıpeğikbakıyorlar, elleriniuzatıpdaöğrendikleribirkaç kelimeyledilenirlerken...sıcak sobalar,evlerocaklargibihafif, yumuşakobassosesiyle dilenirlerken. Onlarıtekmeleyenleroluyor,yere düşüyorlar.Amaazböyleleri.Çoğu onlarailişmiyor,yanlarındangeçip gidiyorlar.Arasıraçokdasefil olanlarınıgördükçeiçerliyor, bazılarımız,yapıştırıyorlartekmeyi. Onlardainsanaöylebakmasalarya! İnsanın,başparmaklarıyla kapayıvermekistediğioikiküçük yarıkta,ogözlerlenekorkunç hüzündüro. Akşamlarıbarakalarageliyor,alış verişyapıyorlar.Nelerivarsa değişmekistiyorlarekmeğekarşılık. Bazendaistediklerioluyor;çünkü çizmeleriçokiyi,bizimkilerseberbat. Yüksekkonçluçizmelerininderisi gayetyumuşak,telatingibi.Aramızda evlerindenyiyeceköteberi, gönderilenköylüçocuklarıvar,bu çizmeleronlaranasipoluyor.Birçift çizmeninkarşılığıaşağıyukarıiki veyaüçtayın,yahutbirtayınla kaskatıbirsucukparçası. FakatRuslarınhemenhepsi ellerindekieşyalarıçoktanelden çıkarmışdurumdalar.Partalşeyler kalmışüstlerinde.Mermi parçalarından,bakırsevk çemberlerindenyaptıklarıufakl:cfek oymaları,öteberiyideğişmeye çabalıyorlar.Okadaremeksarf ettiklerihaldepekbirşeygetirmiyor bunlar.Birikidilimekmek koparabildilermigidiyorlar. Pazarlıktapekyamanvekurnazbizim köylüler.Ekmekveyasucukparçasını Rusunburnunadoğrututuyorlar, adamıniçigidiyor,yüzüdeğişiyor, gözleridönüyor,sonundarazıoluyor herşeye.Köylülerganimetlerinipek iyibecerdikleriobirsürügösteriş içindesarıpsarmalıyorlar,kalın çakılarınıçıkarıyor,yavaşyavaşve dikkatli,azıklarındanbirparçaekmek veherlokmaiçindebirazsucuk keserekkazançlarınamükafatgibi yiyorlar.Onlarınböyletıkındıklarını görmekbetinegidiyorinsanın;kalın kafalarınıyumruklamakistiyorinsan. Bizedeçokseyrekbirazbirşey verdikleriolur.Hoş,birbirimizipek tanıdığımızdayokya! ★ BençokkereRuslarınnöbetçisi oluyorum.Karanlıkta,hastaleylekler, büyükkuşlargibikımıldadıkları görülüyor.Telörgününyanına geliyor,yüzlerinidayıyor, parmaklarınıdelikleregeçiriyorlar. Bazenyanyanaduruyorbirçoğu. Kırdan,ormanlardankopupgelen rüzgarıteneffüsediyorlar. Seyrekkonuşuyorlar,odabirkaç kelime.İnsancabirhallerivar;hatta, samimi,birbirlerinekarşı, bizimkilerdendahaçokyakınlık gösteriyorlar.Amabununsebebi, kendilerinibizlerdendahabedbaht hissetmeleriherhalde.Harb,evet, onlariçinbitmiştir,amadizanteriyi düşünmekdehayatdeğilki! Onlarıbekleyenyaşlıyedeklerin anlattığınagöre,önceleriçok canlıymışlar;aralarında,malûm,her zamanolur,cinsimünasebetlerde varmış,yumruklu,bıçaklıhadiseler çıkarmışbuyüzden.Amaşimdi uyuşuk,kayıtsızhepsi.Çoğununartık istimnabileyaptığıyok,okadar dermansızlar.Halbukibuişhazan öylesalgınhalinialırki,hattabütün birbarakakendinibunakaptırır. Telörgününyanındaduruyorlar; bazenbirtanesisallanarakgidiyor, hemenbirbaşkasıonunyerinialıp sırayagiriyor.Çoğusessizsedasız; içlerindenbazılarıtektük,birsigara izmaritidileniyor. Karanlıkşekillerinigörüyorum. Sakallarırüzgardauçuşuyor.Onlar hakkındabildiğimtekşey,esir oldukları;banadokunandaiştebu esirliklerionların.Hayatlarımeçhul vesuçsuz!Haklarındadahaçokşey bilseydim;isimlerini,hayatlarını,ne umduklarını,kahırlarınıbilseydim irkilişiminbirgayesiolur,duygum merhameteçevrilirdi.Amaşimdi onlarınberisinde,sadeceyaratığın ıstırabını,hayatınkorkunçhüznünü, insanoğlununmerhametsizliğini hissediyorum. Biremir,busessizsakinhayalleri bizimdüşmanlarımızyaptı;biremir onlarıbizimdostlarımızyapabilir. Herhangibirmasabaşında, hiçbirimizintanımadığıbirkaçkişi tarafından,biryazıimzalanır.Başka vakit,dünyanınnefretedipenbüyük cezalaraçarptırdığışey,insan öldürmek,yıllarcabaşgayemizolur. Şuradakişuçocukyüzlü,havari sakallı,sessizsakinadamlarıgören birisi,bunlaradüşmandiyebilirmi! BuRuslarınbizedüşmanlığıyanında birçavuşunbirere,biröğretmenin öğrenciyeolandüşmanlıkları,daha kötüdüşmanlıklardır.Amabizonlara yinedeateşederiz,serbestolsalar onlardabize. Korkuyorum,dahafazla düşünmemdoğrudeğil.Buyol uçurumagider.Henüzvaktigelmedi bunların;amabenbudüşünceyi kaybetmekistemiyorum,dursun şimdilik,harbbitenekadarkapansın busayfa.Kalbimçarpıyor:Siperlerde düşündüğümbütüninsanlığınbu felaketindensonrayaşamaimkanı olarakaradığımgaye,obüyükvebir defalıkşeybumudur;builerkihayat için,atlatılandehşetyıllarınadeğer birvazifemidir? Sigaralarımıçıkarıyor,herbirini ikiyebölerekRuslaraveriyorum. Eğiliyor,sigaralarınıyakıyorlar. Şimdibazıyüzlerdekırmızınoktalar ışıldıyor.Tesellibuluyorum; arkalarındakoruyucuodalar olduğunuduyurankaranlıkköy evlerininufakpencerelerinebenziyor buparıltılar. ★ Günlergeçiyor.Sislibirsabah vaktitekrarbirRusgömülüyor;şimdi hemenhergüniçlerindenölenler oluyor.Ölüyügömerlerkennöbetçi benim.Esirlerbirilahiokuyorlar,çok seslibirilahi.Duyulaninsansesleri değildebirorgsesi,kırdauzakçabir yerdeçalanbirorgsesisanki. Gömmeişiçabukbitiyor. Akşamleyinyinetelörgülerin yanındalar.Huşormanlarından rüzgaresiyoronlaradoğru.Yıldızlar donuk. Artıkiçlerindenbirkaçını tanıyorum,bunlarAlmancayıoldukça düzgünkonuşuyorlar.Birimüzisyen, Berlin’dekemançalarmışbir zamanlar.Benimdebirazpiyano çaldığımıduyuncakemanını getiriyor,çalmayabaşlıyor;ötekiler oturuyor,sırtlarınıtelleredayıyorlar. Oayaktaçalıyor;kemancıların gözlerinikapayıncabüründüklerio uzakifadevar,zamanzaman yüzünde.Sonrayinekemanını oynatıyor,gülümsüyorbana. Halkhavalarıçalıyoranlaşılan, çünküötekilerdebirlikle mırıldanıyorlar.Yeraltındandoğru uğultularıgelenkaranlıktepelere benziyorlar.Buseslerinüzerinde kemansesikıvrakbirkızgibi;berrak veyalnız.Seslerkesiliyor,keman devamediyor,gecededonuyormuş gibiince.Tayanındaolmaklazım,bir odadabelkidahaiyi.Açıktaböyle yapayalnızdalgalanması,insana hüzünveriyor. Pazargünleriiçinizin alamıyorum,esasiznimikullanalıçok olmadıçünkü.Buyüzden, hareketimdenöncekisonpazar, babamlaablambenigörmeye geliyorlar.Bütüngünaskerigazinoda oturuyoruz.Başkanereyegidebiliriz? Barakalaragitmekistemiyoruz.Öğle üstükırlaradoğrubirgezinti yapıyoruz. Saatlersıkıntılıgeçiyor;ne konuşalımbilmiyoruz.Annemin hastalığındanaçıyoruz.Artıkkanser olduğuyüzdeyüz;şimdihastaneye yatırmışlar,yakındaameliyat olacakmış.Doktorlariyileşirdiye ümidediyorlarmış;amaşimdiye kadarkanserdenkurtulanıduymadık biz. “Nerdeyatıyor?”diyesoruyorum. “Luisehastanesinde!”diyor babam. “Kaçıncısınıfta?” “Üçüncü.Ameliyatmasrafıne tutacak,dahabilmiyoruz.Kendi istediüçüncüsınıfı.Oyalanırım,dedi, hemsonradahadaucuztabii!” “Yanındabaşkahastalardavarşu halde;geceleriuyuyabilsebari!” Babambaşınısallıyor.Yüzü solgun,kırışıklıklarladolu.Annem çokhastaimiş,zorladıklarıiçin hastaneyeyatmışamabubizeçok parayamalolmuş,babamındurumu dasarsılmıştabii. “Ameliyatanevereceğinibilse insan!”diyorbabam. “Sormadınızmı?” “Sormadık...sorulmazkilBakarsın doktorkızar,ameliyatıoyapacak çünkü.” Doğru,diyedüşünüyorumacıacı. İştebizimhalimiz,iştefakirlerinhali. Onlarameliyatücretinibilesormaya cesaretedemezler,tasasınıçekerek kahrolmakonlariçindahakolay.Ama başkaları,zenginleriçinmeseledeğil bunlar,ücretiöncedenödemektabii onlariçin.Doktorlarnediyekızsınlar onlara. “Sonrakipansumanlardaçok pahalı!”diyorbabam. “Hastayardımsandığı,birşey vermiyormu?”diyesoruyorum. “Anneninkieskihastalık.” “Birazparamızvarmıbari?” Başınıkaldırıyor.“Yok.Amaben yinefazlamesaiyapabilirim.” Biliyorum:Geceninonikilerine kadarmasabaşındadikilecek, katlayacak,yapıştıracak,kesecek. Akşamınsekizinde,vesikailealdığı gıdasızöteberiyledermeçatma karnınıdoyuracak,sonrabaş ağrılarınakarşıtozunualıp çalışmasınadevamedecek. Onubirazneşelendirmekiçino sıradaaklımagelenbirkaçfıkrayı anlatıyor;askerşakalarından, kendilerineoyunoynanmış generallerden,çavuşlardanfalan. bahsediyorum. Dahasonraikisiniistasyonakadar götürüyorum.Banabirbardak marmelatlaannemingitmeden benimiçinkızarttığıbirpaketpatates omletiveriyorlar. Sonratrenkalkıyor,bengeri dönüyorum. Akşam,Üzerlerinemarmelat sürerekpatatesomletleriniyemeye başlıyorum;fakatbirtadaldığımyok yediklerimden.GötürüpRuslara vereyimdiyedışarıçıkıyorum. Derkenanneminbunlarıkızgınocak başındabelkidesancılariçinde kızarttığıaklımageliyor.Paketi tekrararkaçantamakoyuyor,sadece ikitanesiniRuslaragötürüyorum. IX Birkaçgüntrendegidiyoruz. Gökteilkuçaklargörünüyor.Yük katarlarıyanındanhızlageçiyoruz. Toplar,toplar.Sahratrenine biniyoruz.Alayımıarıyorum. Nerdedir,bilenyok.Bilmediğim yerlerdegeceliyor,bilmediğim yerlerdesabahlarıkumanyaalıyor, doğruluğuşüphelibazıbilgileredinip arkaçantamı,tüfeğimiyüklenerek yenidenyollaradüşüyorum. Vardığımzaman,bombalanmış bölgede,bizimkilerdenkimseyi bulamıyorum.Bizimbirliğin,neresi sıkışırsaorayakoşturulanbiruçar tümenolduğunusöylüyorlar.Bu,beni düşündürüyor.Banapekçoktelefat verdiğimizdenbahsediyorlar.Katile Albert'isoruşturuyorum.Onlar hakkındakimseninbirşeybildiğiyok. Aramayadevamediyor,dolanıp duruyorum,içimdegaripbirhisvar. Birgece,sonrabirikincisi,birkızıl deriligibigeceyiaçıktageçiriyorum. Derkenyerlerinikesinolarak öğreniyor,ikindiyedoğrubölüğümü bulupkalemodasınagiriyorum. Başçavuşbenibırakmıyor.Bölük ikigünekadardönecek,seninbirde gidipbölüğüaramanboşuna!diyor. “İzinnasılgeçti?”diyesoruyor.“Güzel şey,değilmi?” “Şöyle,böyle!”diyorum. “Evet!”diyeiçiniçekiyor.“Geri gelmekolmasa!Hepbudüşüncedir zaten,izninikinciyansınızehireder.” Sağdasoldabaşıboşdolaşıyorum, derkenbölüksabahleyintoztoprak içinde,sıkıntılı,efkarlıçıkageliyor. Yerimdenfırlıyor,aralarına sokuluyorum;gözlerimarıyor,işte Tjaden,işteburnunusilenMüller;işte kezaKatveKropp.Otşiltelerimizi yanyanaseriyoruz;onlarabaktıkça kendimisuçlugibihissediyorum, sebepyokhalbuki.Yatmadanönce patatesomletleriylemarmelatı çıkarıyor,onlardatatsınlar istiyorum. Enüstekiler,küflenmiş,amayine deyenebilir.Onlarıkendimeayırıyor, Kat’laKropp'aiyiceleriniveriyorum. Katlokmasınıçiğniyor,soruyor: “Bunlarıannenyaptıherhalde?” Başımısallıyorum. “Güzel!”diyor.“Tadındanbelli.” Ağlayacaktımnerdeyse.Kendimi tanıyamıyorumartık.Amahurda Kat'ın,Albert'inötekilerinyanında yinedüzelirim.Benburanınmalıyım. UyumaküzereydikkiKropp fısıldıyor:“Şansınvarmış,Rusya'ya gidiyoruz.” Uzaklardacephegümbürdüyor. Barakalarınduvarlarısarsılıyor. Rusya’ya.Harbbittidemek. ★ Muazzamtemizlikyapılıyor. Yoklamanınbiribitiyor,biribaşlıyor. Herbakımdanmuayeneden geçiyoruz.Yırtık,kopuknevarsageri alınıyor,yerlerineyenileriveriliyor. Buaradakusursuzyenibircekete konuyorum.Kat,birtakımyeni üniformabilealıyortabii.Barış olacak,diyesöylentilerdolaşıyor, amaötekirivayetakladahauygun: Rusya'yagötürülüyoruz.Pekiama Rusya'yagideceksekbuyenieşyalara nelüzumvar?Sonundaanlaşılıyor mesele:İmparatorteftişegelecekmiş, bütünbuyoklamalaronuniçinmiş. Tambirhaftainsankendiniacemi eratkışlasındasanıyor.Öylesine faaliyet,öylesinetalim.Millet sıkıntılı,sinirli;zirabuaşırıtemizlik bizegöredeğil,helemerasim geçişlerihiçdeğil.Siperlerdençok, asılbugibişeylerbıktırıraskeri. Beklenendakikanihayetgeliyor. Dimdikduruyoruz.İmparator görünüyor.Nasıladamdiyemerak içindeyiz.Cepheboyuncayürüyor; benhayalkırıklığınauğruyorum biraz:Resimlerinegöreonudahairi yarı,dahaheybetli,hepsindende öncedahagürseslitasavvurederdim. Demirhaçnişanlarıdağıtıyor, aradabazılarınabirşeylerde söylüyor. Dahasonraarkadaşlaroturup konuşuyoruz.Tjadenhayretler içinde:“Demekbütünkomutanların büyüğübu.Onunkarşısındaherkesin selamdurmasılazım,bütün herkesin.”Düşünüyor:“Hindenburg daselamadururmu,acaba?” “Evet.”diyetasdikediyorKat. Tjadendüşünmeyedevamediyor, azsonrasoruyor:“Birkralda imparatoraselamdururmu?” “Pekbilenyokbunu,ama zannetmiyoruz.İkisideyüksek şahıslar,nediyebirbirlerineasker gibiselamdursunlar?” “Nelerdeyumurtluyorsun!”diyor Kat.“Senselamaduruyorsunya,iş onda.” Fakat, Tjadenbüyülenmiş tamamen.Başkazamanpekkısırolan hayalitıkırtıkırişliyor.“Şey!”diyor. “Birimparatorundabenimgibi helayagittiğiniaklımalmıyor, doğrusuya!” “Ondanhiçşüpheetme!”diye gülüyorKropp. “Haiegel!”diyetamamlıyorKat. “Seninkafanıheyheylerbasmış, Tjaden!Hemenkoşgithelayada zihninaçılsın,kundakçocuğugibi konuşma!” Tjadensıvışıyor. “Yalnızşunubilmekistiyorum,” diyorAlbert. “İmparatorhayırdeseydiharbolur muydu?” “Benceolurduşüphesiz!”diye sözekarışıyorum.“İmparatordahiç istememişnitekim.” “Ehoistemediyse,dünyadadaha yirmiotuzkişihayırdeseydiozaman olmazdıherhalde!” “Herhalde!”diyetasdikediyorum. “Amaharbiasılisteyenlerdeoyirmi, otuzkişidir.” “İnsandüşününcekomikgeliyor!” diyedevamediyorKropp.“Biz vatanımızısavunmakiçinburadayız. AmaFransızlardakendivatanlarını savunmakiçinhurdalar.Pekikim haklı?” “Belkiherikitarafda!”diyorum inanmaksızın. “Olabilir!”diyorAlbert,beni çıkmazasokmakistediğinianlıyorum yüzünden.“Fakatbizimprofesörler, rahipler,gazeteleryalnızbizimhaklı olduğumuzusöylüyorlar;dilerizöyle olsun!Fransızprofesörleri,rahipleri, gazeteleriiseyalnızkendilerinin haklıolduklarınısöylüyorlar;peki,bu nasıloluyor?” “Bilmemorasını.”diyorum.“Her nehalise,harbvarya!Heraydayeni yenimilletlergiriyorharbe!” Tjadendönüpgeliyor.Hala heyecanlı;pekiamaharbneden çıkıyor,diyesorarakkonuşmaya katılıyorhemen. Buişleribilenbirisinintavrıyla: “Çokkere,birmemleketinbirbaşka memleketiağırşekildetahkir etmesindençıkar!”cevabınıveriyor Albert. Tjadenanlamazdangeliyor. “Memleketmi?Anlamıyorum, Almanya'dabirdağ,Fransa'dakibir dağınasıltahkiredermiş!Yahutbir nehir,birorman, birbuğdaytarlası.” “Senbukadarsalakmısın,yoksa numaramıyapıyorsun?”diye homurdanıyorKropp.“Benim dediğimbudeğil.Birmilletöteki milletitahkirediyor.” “Ohaldebenimburadaişimne?” diyekarşılıkveriyorTjaden.“Beni tahkiredenolmadıki!” “Geldeanlatbunusana!”diyor Albert,kızgın.“Seninleilgisiyok bununyahu!” “Yoksabasıpgideyimköyüme ben!”diyedayatıyorTjaden,herkes gülüyor. “HayAllah,toptuolarakmillet, ‘yanidevletyahu!”diyebağırıyor Müller. “Devlet,devlet!”Tjadenkurnaz kurnazparmaklarınıçıtlatıyor. “Jandarma,polis,vergi,iştesizin devletiniz.Senindalganbunlarlaise teşekkürederim.” “Tamam!”diyorKat.“İşteilkdefa doğrubirşeysöyledin.Tjaden. Devletlevatanciddenbirbirinden farklışeyler.” “Fakatyinedebirbirinebağlı şeyler.”diyorKropp.“Devletsizvatan olmaz.” “Doğru.Amadüşün;hele,biz hemenhepimizbasitinsanlarız. Fransa'dadainsanlarınçoğukeza işçi,esnaf,yahutküçükmemur.Şimdi nediyebirFransızçilingiryahut kunduracıbizetecavüzekalksın? Hayır,sadecedevletlerbirbirlerine tecavüzederler.Benburaya gelmedenöncetekFransızgörmüş değilim.Fransızlarınçoğudabizim durumumuzda.Bizimgibionlarada soranolmadı.” “Eee,ohaldeharbnedenoluyor?” diyesoruyorTjaden. Katomuzsilkiyor:“Bazıadamlar varkiharbonlarınişineyarar.” “Ehbenonlardandeğilim!”diye sırıtıyorTjaden.. “Sendeğilsin,buradakilerinhiç birideğil.” “Peki,yakim?”İsrarediyor Tjaden.“Harbimparatorundaişine yaramaz.Nelazımsaherşeyivar onun.” “Öyledeme!”diyorKat. “İmparatorşimdiyekadarhiçharb yapmadı.Herbüyükimparatorunen azdanbirharbgeçirmesilazım;yoksa adınıduyuramaz.Açdabakokul kitaplarına.” “Generallerdeharbyüzünden meşhurolurlar.”diyorDetering. “Hattaimparatorlardandaha fazla!”diyetasdikediyorKat. “Harbdençıkarıolanlarda bunlarınarkalarınasaklanırlar şüphesiz!”diyehomurdanıyor Detering. “Bencebudahaçokbirnevi sıtma!”diyorAlbert.“Harbikimse istemez,birdebakarsınız,birden gelivermiş.Harbibizistemedik, ötekilerdeaynışeyiiddiaediyorlar. Amayinededünyanınyarısıharb diyedayatıyor.” “Fakatkarşıtaraftabizdekinden dahaçokyalansöylüyorlar.”diyorum. “Esirlerdekibroşürleridüşünün,biz Belçikalıçocuklarıyiyormuşuz.Böyle şeyleryazanheriflerisallandırmak lazım.Asılsuçlularbunlarişte!” Müllerayağakalkıyor.“Yinede harbin,Almanya'daolacağınahurda olmasıdahaiyiherhalde.Şumermi çukurlarıyladoluaraziyebakınhele!” “Doğru!”Tjadenbiletasdikediyor. “Amaondandaiyisi,hiçharb olmaması.” Tjadenböbürlenerekgidiyor, bizimgibibirsenelikleretaşı gediğinekoyduğunugösterdiçünkü. Tjaden'indüşüncelericepheiçintipik şeyler;hurdabudüşüncelereçok rastlanır,insanbunlaradoğrudürüst bircevapveremez;çünkübugörüşte olanlarmeseleninbaşkayönlerini anlamakistemezler.Neferinmilliyet hissicephedeoluşunadayanır,işte okadar.Gerisinipratikyoldan,kendi ilgilerinegörehükümlendirir. Albert,sıkıntılı,otlarauzanıyor: “Buişlerihiçkonuşmamakeniyisi!” “Hemkonuşmaklabirşeyin değişeceğideyok!”diyetasdikediyor Kat. Üstelikyeniverdiklerieşyaların hemenhepsinitekrargerialıyorlar, eskipırtılarımızıveriyorlarbize. Yenileriyalnızmerasimiçinmiş. ★ Rusya’yagideceğimizyerde cepheyegidiyoruz.Yoldaperişanbir ormandangeçiyoruz;ağaçlar paramparça,arazidelikdeşik.Yeryer korkunçyarıklar,“Vaycanına,ne müthişbombardıman!”diyorum Kat’a. “Piyadehavanları!”diyecevap veriyor,sonrayukarıyıgösteriyor. Dallardaölülerasılı.Çıplakbir asker,birdalçatalındaçömelmiş kalmışdurumda;yalnızbaşında miğferivar,öbürtaraflarıçıplak. Vücudununyarısıkalmış;bacakları gitmişbirgövde. “Neolmuşburada?”diye soruyorum. “Elbiseleriniuçurmuşlar.”diye homurdanıyorTjaden. “Garipşey!”diyorKat.“Birkaç keredahagörmüştükböylesini. Havantopugümledimiinsanın üstündekilerikoparıpatıyor.Hava basıncıyapıyorbuişi.” Araştırmayadevamediyorum. Sahidendeöyle.İşteoradasadece üniformaparçaları,birbaşkatarafta kanlıbirpıhtı,zamanındakolveya bacakmış.Ayağınınbirindebirdon parçası,boynundaüniformasının yakasıylabirvücut;gerikalan taraflarıçıplak,elbisesiağacın ötesineberisinesaçılmış.İkikoluda yok,çekipkoparmışlarsanki. Kollardanbiriniyirmiadımötede çalılarınarasındagörüyorum. Ölü,yerdeyüzükoyunyatıyor.Kol yaralarınınolduğukısımlardatoprak kandansimsiyah.Ayaklarınınaltına rastlayanyapraklarezilmiş;adam ölmedenöncetepinmişsanki. “ŞakadeğilKat!”diyorum. “Karındabirmermiparçasıda şakadeğil!”diyecevapveriyor,omuz silkerek. “Metinolun!”diyehatırlatıyor Tjaden. Buişyakındaolmuşherhalde, kanlarkurumamışhenüz. Gördüklerimizinhepsideölmüş olduklarıiçinfazladurmuyoruz orada;yürüyüpgidiyor,durumuen yakınsıhhiyemerkezinebildiriyoruz. Hemsonrabizedüşmezteskereci beygirlerininişinekarışmak. ★ İçindeaskerbulunandüşman mevzilerininnerelerekadar uzandığınıanlamayabirkeşifkolu gönderilecek.İzinligittimdiye arkadaşlarakarşıbiracayipduygu variçimde;buyüzdenmüracaat edenlerinarasınabendekatılıyorum. Planıkararlaştırıyoruz;telörgülerden sürünüpgeçiyor,tekerteker ilerlemekiçinbirbirimizden ayrılıyoruz.Birmüddetsonrayayvan birmermiçukurubuluyor,içine kayıyorum.Buradangözetliyorum. Arazi,ortaderecedebirmakineli tüfekateşialımda.Heryandan taranıyor,fazlaşiddetlideğil,amane deolsayüksekçebirhedefvermemek içinkafibirsebep. Paraşütlübirışıtmamermisikat kataçılıyor.Arazibumatışıkta kaskatıuzanıyor.Işıkbitincekaranlık, büsbütünsiyahbastırıyor.Siperde deminanlatmışlardı,önümüzde zencilervarmış.Bufena;insanonları kolaycagöremez,sonradevriyeleri deçokustadıronların.Fakatgariptir, biryandandahazant;okakılsızlık ederler.HemKat,hemdeKroppbir seferindekeşiftelerkenzencidüşman devriyelerinivurmuşlardı;çünkü adamlarsigaratiryakilikleri yüzündensigaraiçiyorlarmış.Kat'la Albert,ateşlisigarauçlarınanişan almışlar,tamam! Yanımdaufakbirmermivınlıyor. Geldiğiniişitmemişlim,fenahalde irkiliyorum.Aynıandamanasızbir korkusarıyorbeni.Buradayalnızım, elimkolumbağlıadeta.Belkidebir mermiçukurundaikigöz,uzun zamandırbenigözetliyor;belkide beniparamparçaedecekbirel bombasıatılmayahazır.Kendime hakimolmıyaçalışıyorum.Bubenim ilkdevriyeliğimdeğil,öylefazlabir tehlikedeyokaslında.Amaiznimden buyanailkdefakeşfeçıkıyorum,hem sonraaraziyedeyabancıyımazçok. Kendikendimeheyecanımın saçmaolduğunusöylüyorum; karanlıktakimgözetleyecek, diyorum;öyleolsamermibukadar yatıkgelirmiydi? Boşuna.Zihnimdekarmakarışık düşüncelervızıldıyor.Annemin tehlikelerdenkorunmamısöyleyen sesiniişitiyorum;uçuşansakallarıyla telörgüleredayanmışRusları görüyorum;gözümünönüne iskemleleriylebirkantin, Valenciennes'dekibirsinemageliyor, netveharikulade.Azaplıvemüthiş birhayalhalinde,külrengivesoğuk birsilahağzıgörüyorum;başımıne yanaçevirsempusuda,sessizceo tarafadönüyortüfek; Gözeneklerimdenterboşanıyor. Halaoyuğumdauzanık duruyorum.Saatebakıyorum,ancak birkaçdakikageçmiş.Alnımıslak,göz çukurlarınınemli,ellerimtitriyor, hırıldargibihafifçesoluyorum. Korkunçbirkorkukrizindenbaşka birşeydeğilbu;benibaşımıdışarı çıkarıpileriyesürünmektenalıkoyan basit,rezil,yamanbirkorku. Gerginliğimbirpeltegibiezilip yayılarakyattığımyerdekalabilmek isteğineçevriliyor.Kollarım bacaklarımtoprağayapışıyor. Tecrübeediyorum,boşuna. Kopmuyorlartopraktan.Toprağa bastırıyorumkendimi,ilerlemem mümkündeğil;uzandığımyerde kalmayakararveriyorum. Amaansızınbirdalgayeniden kaplıyorbeni;utanç,pişmanlık,fakat biryandandaemniyetteolmak duygusu,birdalgagibisarıyorbeni. Etrafıgözetlemekiçinbaşımı kaldırıyorum.Gözlerimyanıyor, karanlığadikiyorumgözlerimi.Bir ışıtmamermisiyükseliyor;tekrar büzülüyorum. Manasız,karmakarışıkbir mücadeleanıyaşıyorum;çukurdan çıkmayayelteniyor,amayineiçeri kayıyorum.Çıkmalısın,onlarsenin arkadaşların,rastgelevesaçmabir emirdeğilbu!diyor,hemenpeşinden şöyledüşünüyorum:Banane,canımı yoldabulmadımyaben! Hepoizinsebepoldubuhallere! Kızgınöfkelikendimimazur gösteriyor,amabunakendimde inanmıyorum;berbatbirbitkinlik hissediyor,ağırağırdoğruluyor, kollarımıuzatıpellerimitoprağa dayıyor,sırtımıöneçekiyorum;yarı yarıyaçukurunkenarındayımşimdi. Birdengürültülerişitiyor,geri kayıyorum.Topseslerinerağmen birtakımşüpheligürültüleraçık!an açığaduyuluyor.Kulakkabartıyoruz. Gürültüarkamdangeliyor. Siperlerdendoğruilerleyen bizimkilerbunlar.Kısıkinsansesleri deişitiyorumşimdi.Ahenginegöre, Kat'ınsesinebenziyorkonuşanın sesi. Ansızınsonsuzbirsıcaklık yayılıyoriçime.Busesler,yavaşça söylenmişbubirkaçkelime, arkamdakisiperdenilerleyenbu adımlar,beni,çökertmesinekıl kalmışölümkorkusununmüthiş yalnızlığındançekipkurtarıyor. Hayatımdandaüstünşeylerbu sesler;anaşefkatinden,korkudanda üstünşeyler;hepsinden,herşeyden dahagüçlü,koruyucuşeyler: arkadaşlarımınsesleribunlar. Benartıkkaranlıktatekbaşına titreyenbirhayalparçasıdeğilim. Onlarınımben,onlardabenimdir;biz hepimizaynıkorkuyu,aynıhayatı yaşıyoruz;bizbasit,fakatzorlubir şekildebirbirimizebağlıyız.Yüzümü buseslere,benikurtarmışolan,bana yardımedecekolanobirkaçkelimeye gömmekistiyorum. ★ Kendimiihtiyatlaçukurun yukarısınaçekiyor,biryılangibiöne sürünüyorum.Dörtayaküstünde ilerlemeyedevamediyorum; başarıyorumda.İstikametitayin ediyorum;etrafımabakınıyor, dönüşteyolubulabilmekiçintopçu ateşininşeklinedikkatediyorum. Sonraötekiarkadaşlarlanasılirtibat kuracağımıdüşünüyorum. Korkumdevamediyor,amaartık aklayatkınbirkokubu,aşırıbir ihtiyatlıoluş.Gecerüzgarlı;ağız alevlerininparıltısındagölgelergidip geliyor.İnsanbusayedehempekçok şeygörür,hemdepekaz.Bazen donupkalıyorum,amabirşey olmuyor.Böylebirhayliilerliyor, sonrabirkavisçizipgeridönüyorum. Arkadaşlarıbulamıyorum.Bizim siperleredoğruattığımheradımda yüreğimesuserpiliyor;amagittikçe dedahaaceleediyorum.Ensemebir kurşunyemekhi1tdehoşkaçmaz doğrusu. Derkenyenibirkorkuya tutuluyorum.İstikameti bulamıyorumdoğrudürüst.Sessizce birmermiçukurunaçöküyor,yolumu tayineçalışıyorum.Nicedefalar olmuştur,insanmemnun,müsterih birsipereatlar,nedensonrafarkeder düşmansiperinegirdiğini. Birzamansonratekraretrafa kulakkabartıyorum.Halaşaşkın durumdayım.Mermiçukurlarının çokluğukarşısındatelaştanneyana gideceğimikestiremiyorumartık. Belkisiperlereparalelsürünürümde sonugelmezgidişimin.Bununiçin tekraryanakayıyorum. Ahburezilışıtmamermileri! Yanışlarıbirsaatsürüyoradeta, kıpırdamakmümkündeğil;insanın etrafındamermilervınlıyor. Amaneçare,çukurdan çıkmalıyım.Duraduraçalışıyor, yengeçgibiilerliyorum.Traşbıçaklan gibikeskin,çentiklimermiparçalan ellerimidoğruyor.Bazengökyüzü, ufuktabirazdahaışıdıgibimegeliyor, fakatkuruntudaolabilir.Gitgide hayatımıkurtarmakiçinçabaladığımı farkediyorum. Birmermipatlıyor.Hemen ardındanbirtanedaha.Yaylım başlıyor.Makinelitüfeklertakırdıyor. Şimdilikyereuzanıpkalmaktanbaşka yapacakbirşeyyok.Birtaarruzvar anlaşılan.Heryandanışıtmaraketleri yükseliyor.Aralıksız,boyuna. Büyükbirmermiçukurunaiki büklümsinmişduruyorum; bacaklarımkarnımakadarsuiçinde. Birtaarruzolursayüzümü boğulmayacakkadarçamurasokup kendimisuyagömecek,ölütaklidi yapacağım. Birdenateşinarkaya kaydırıldığınıişitiyorum.Hemen geriyedoğrusuyuniçinekayıyor, miğferimitaensemeitipağzımı, ancaknefesalabilecekşekilde, yukardatutuyorum. Sonrahiçkıpırdamıyorum;Çünkü birçıtırtıoluyor,raprap,karışıkayak sesleriyaklaşıyor;sinirlerimbuz kesiyor,çekiliyor;paldırküldür üzerimdengeçipgidiyorlar.ilkposta, tamam.Kafamdasadecebombagibi birdüşünce:Bulunduğumçukura birisiatlarsaneyapacaksın?..Hemen küçükkamamıçekiyor,kamayı sımsıkıkavrayanelimitekrar çamurlaragizliyorum.Çukurabirisi atlayacakolursaderhalsaplarım, düşüncesibirçekiçgibivuruyor, beynime;bağıramasındiyehemen gırtlağınasaplarım,başkayoluyok,o dabenimgibikorkacakelbet, korkudanbirbirimize saldıracağımızagörebenönce davranmalıyım. Şimdibizimbataryalarateşe başlıyor.Yakınımdabirmermi patlıyor.Bu,çılgınadöndürüyorbeni; tamam,birbueksik,kendi mermilerimizekurbangideceğim. Çamurlaradoğruküfrediyor,diş gıcırdatıyorum.Biröfkeboşalması bu;sonundasadeceinleyip yalvarmakgeliyorelimden. Mermilerinçatırtısıkulaklarımın içinde.Bizimkilerkarşıhücuma geçerlersekurtuldumdemektir. Başımıtoprağabastırıyor,uzak madenkuyularındakipatlayışlargibi duyuyorumboğukgümbürtüleri.. Üstümdekiseslerekulakkabartmak içinbaşımıtekrarkaldırıyorum. Makinelitüfeklertakırdıyor.Bizim dikenlitelsetlerininsağlam,hemen hiçtahripedilmemişolduğunu biliyorum;birkısmındaşiddetli elektrikakımıdavar.Makineliateşi büyüyor.Karşıtarafilerleyemiyor, isteristemezgeridönüyorlar. Tekrarsırtüstüyatıyorum, sinirlerimalabildiğinegergin.Takır takırsesler,sürünmeler,şakırtılar duyuluyor.Keskinbirçığlıkkopuyor arada.Ateşetutuluyorlar,taarruzgeri püskürtülüyor. Şimdiortalıkbirazdahaağardı. Sağımdasolumdakoşuşanayak sesleri.ilkparti.Geçti.Sonra başkaları.Makinelitüfeklerkesiksiz birzincirgibitakırdıyor.Tambiraz dönmekistiyorum,birşeykütediyor, cumpdiyeağırbirvücutçukura yanımadüşüyor,kayıyor,üzerimde kalıyor. Birşeydüşünemiyor,ne yapacağımıbilmiyorum... Kudurmuşçasınasaplıyorum kamamı;sadecevücudunkasıldığı, sonragevşeyipyereyığıldığını hissediyorum.Kendimegeldiğim zamanelimyapışyapışveıslak. Öteki,hırıldıyor.Danalargibi böğürüyorsanıyorumbense;aldığı hersolukbirhaykırış,birgümbürtü gibi.Fakatbugümbürdergibiatan, benimkendidamarlarımsadece.. Yanımdakininçenesinikapatmak, ağzınatoprakdoldurmak,onubir dahabıçaklamakistiyorum:Susması lazım,benieleveriyor.Fakat kendimehakimim,üzerimede birdenbireöylebirkesiklikçöktüki, onakarşıartıkelimikaldıramaz oluyorum. Çukurunenuzakköşesine sürünüyor,gözlerimadamadikili, elimdekamasımsıkı,kımıldarsa tekrarsaldırmayahazır,oracıkta duruyorum.Fakatonunartıkhiçbir şeyyapacağıyok,hırıltılarından anlıyorum. Bellibelirsizgörebiliyorumonu. Şimdiyalnızbirşeyistiyorum: buradangidebilmek!Buişihemen yapmayacakolursamortalık aydınlanmaküzere;şimdibilegitmek zor.Fakatbaşımıkaldırmayı deneyincebununbüsbütünimkansız olduğunugörüyorum.Makineliateşi öylesineyaygınki,dahabirkerebile' sıçramadandelikdeşikolurum. Miğferimlebirdahatecrübe ediyor,mermilerinyüksekliğini anlamaküzeremiğferimiyukarı tutuyorum.Biransonrabirmermi miğferielimdenfırlatıpatıyor.Buna görearaziyiçokalçaktantaramakta ateş.Düşmanmevzilerindendeöyle yeterikadaruzakdeğilimki! Kaçmayakalkışsamkeskinnişancılar şipdiyeyapıştıracaklarkurşunu. Aydınlıkartıyor.Bizimkilerbir taarruzageçseler,diyecanatıyorum. Elleriminmafsallarıbembeyaz,o kadarçoksıkmışım.Ateşkesilsede arkadaşlargelseler,diyedua ediyorum. Dakikalarağırağırgeçiyor.Artık çukurdakikaranlıkyığınabakmayı gözealamıyorum.Kendimi zorlayarakbaşkatarafabakıyor, bekliyor,bekliyorum.Mermiler vızıldıyorboyuna,çelikbirağgibi,hiç durmadan. Birdenkanlıelimigörüyor,anibir bulantıhissediyorum.Toprakalıp üzerinesürüyorum,kirdenkan görünmüyorhiçdeğilse. Ateşyavaşlamıyor.İkitarafda aynışiddetleateşedevamediyor. Bizimkilerbeniçoktanhesaplan düştülergaliba. ★ Açık,kurşunigünbaşlangıcı. Hırıltısürüpgidiyor.Kulaklarını tıkıyor,amaçokgeçmeden parmaklarımıgeriçekiyorum;başka sesleriduyamazoluyorumzira. Karşımdakiyığınkımıldıyor. irkiliyor,elimdeolmaksızın bakıyorum.Gözlerimyapışmışgibi duruyorüzerinde.Küçükbıyıklıbir adamyatıyororada.Başıyana düşmüş,birkoluyarıbükük,başbu kolunüzerinedayalıhafifçe.Öbüreli göğsünde,kanlı. Ölmüş,diyorumkendikendime, ölmüşolmalı,artıkbirşeyduymuyor.. Hırıldayan,vücutsadece.Fakatbaş kalkmayaçabalıyor,sonraalıntekrar kolunüzerinedüşüyor.Adam ölmemiş;cançekişiyor,fakat ölmemiş.İleriyedoğrusürünüyor, duruyor,ellerimedayanıyor,sonra birazdahaönekayıyor,bekliyorum; üçmetrelikiğrençbiryol,uzun, korkunçbirmesafe.Nihayetyanına varıyorum. Birdengözleriniaçıyor.Duyduher halde;korkunçbirdehşetifadesiyle yüzümebakıyor.Vücutkımıldamıyor, amagözlerdeöylemuazzambirkaçış varki,biran,bugözlervücududa birlikteçekipgötürmekkuvvetini bulacaklarsanıyorum;kilometrelerce öteye,teksıçrayışta.Vücut kımıldamıyor,tamamenhareketsiz; artıksesyok,hırıltıkesildi;fakat gözlerhaykırıyor,uluyor,bugözlerde bütünhayattoplanmışda kavranılamazbirkaçmakçabası, ölümekarşı,banakarşıduyulan korkunçbirdehşetolmuşsanki. Mafsallarınıbükülüyor, dirsekleriminüzerinedüşüyorum: “Hayır,hayır!”diyorumyavaşsesle. Bugözlerüzerimdeoldukçabir hareketyapabilmemimkansız. Derkeneliyavaşçadüşüyor, göğsünden,gayetaz,birkaç santimetre;fakatbuhareket gözlerindekişiddetiyinedeazaltıyor. Önedoğrueğiliyor,başımısallayarak fısıldıyorum:“Hayır,hayır,hayır!”Bir elimikaldırıyor,niyetiminkendisine yardımetmekolduğunugöstermek istiyor,alnınıokşuyorum.Elim değerkengözlerseyriyor;şimdi bakışlardakikatılıkkayboluyor, kirpikleraşağıdüşüyor,gerginlik gevşiyor.Yakasınıaçıyor,başını düzeltipdaharahatbirşekle koyuyorum. Ağzıyarıaçık,konuşmaya uğraşıyor.Dudaklarıkuru.Mataram yok,yanımaalmamıştım.Fakat çukurundibinde,çamurunsuyuvar. Aşağısarkıyor,mendilimiçıkarıp açıyor,suyabatırıyor,sonra mendildenakansarısuyuavucumda topluyorum. İçiyor.Tekrargetiriyorum.Sonra ceketinindüğmeleriniçözüyorum, mümkünseyaralarınısarmakiçin. Bunumuhakkakyapmamlazım;esir düşecekolursamkarşıtaraftakiler onayardımetmekistediğimigörürler devurmazlarbeni.Korunmaya çalışıyor,amaelibanamani olamayacakkadarkuvvetsiz.Gömleği yapışmış,sıyrılmıyor;düğmeleride arkada;kesmektenbaşkaçareyok. Kamayıarıyor,buluyorum.Fakat bengömleğikesmeyebaşlayınca gözleryenidenaçılıyor;gözlerde yenidenohaykırış,oçılgıncaifade. Bugözlerikapamayamecburoluyor, fısıldıyorum:“Bensanayardım etmekistiyorum,arkadaş!”Anlaması içinkelimeninüzerindeduruyorum: “Camarade,camarade,camarade!“ Üçyerindenyaralamışım.Sargı bezlerimleyaralısarıyorum,bezlerin altındankanakıyor;dahaçok sıkıyorum,inliyor. Benimyapabileceğimbundan ibaret.Artıkbeklemeliyizbeklemeli. ★ Busaatler.Hırıltıyeniden başlıyor.İnsannedeyavaş ölüyormuş!Çünkübiliyorum, kurtulamaz.Kurtulurdiyekendimi inandırmayaçalıştımsadaöğleye doğruiniltilerikarşısındabuboş tesellieridi,parçalandı,gitti. Sürünürkentabancamıkaybetmemiş olsaydım,onuvururdum.Fakat bıçaklayıpöldürememki! Öğleyekadarkizamanı, düşüncelerinsınırlarınızorlayarak, dalgıngeçirdim.Açlıktanmidem kazmıyor;birşeyleryiyebilmek isteğinekarşıağlamakgeliyor içimden;fakataçlıklabaş edemiyorum.Cançekişenaskere birkaçsefersuveriyor,kendimde içiyorumbusudan. Bubenimkendiellerimle öldürdüğüm,öldürdüğümüiyice gördüğümilkadam;onuncan çekişmesibenimeserim.Katda, Kroppda,Müllerdevurdukları kimselerinöldüğünügördüler; birçoklarıgördübunu,helesüngü muharebelerinde. Fakataldığıhernefes,içime işliyor.Cançekişenbuadamın,bu saatler!Elindegörünmezbirbıçak, onunlaboğazlıyorbeni:zamanıve düşüncelerimi. Yaşamasıiçinnelervermezdim. Buradabuşekildeyatıponugörmiye, onunsesinidinlemeyemecbur olmak,çokzor! Öğledensonrasaatüçteöldü. Rahatnefesalıyorum.Amakısa birzaman.Çokgeçmedensessizliğe dayanmak,iniltilerekatlanmaktanda zorgeliyorbana.Keşkehırıltılar olsaydı,diyorum;kesikkesikboğuk, aradahafifıslıklargibi,sonrayine kısık,fakatsesliohırıltılar. Saçmabubenimyaptığım.Fakat oyalanacakbirjşlazımbana:Ölünün duruşunutekrardüzeltiyor,artık hiçbirşeyduymasabiledaharahat yatsınistiyorum.Gözlerini kapatıyorum.Kahverengibugözler; saçlarısiyah,yantaraflarıhafif kıvırcık. Bıyığınınaltındadolgunve yumuşakdudakları;burnuhafifeğri, derisiesmerce,şimdiyaşarkenki kadarsolukdeğilöyle.Biran,yüz, sıhhatlibilegörünüyoradeta...Sonra birdenyadırgananbirölüçehresi halinialıyor;çokgördüğüm,hepside birbirinebenzeyenölüyüzlerinden birioluyor. Karısışimdionudüşünüyordur mutlaka;başınagelenleribilmezki! Adamın,karısınasıksıkmektup yazarmışgibibirhalivar.Kadın, kocasındandahabirzamanmektup alacaktır,yarın,birhaftakadarsonra. Kadınbumektubuokuyacak,adam onabumektuptabazışeyler söyleyecektir. Durumumgittikçekötüleşiyor, düşünceleriminönünegeçemiyorum artık.Kansınasıldıracaba?Kanalın öteyakasındakiesmerincegibimi? Bukadınbenimiçindeğilmi?Bu işlerdensonrabelkidebanaait şimdi.Kantorekburadayanımda olsaydı!Annembenibuhaldegörse... Dönüşyolunuiyiaklımdatutsaydım buölüdahaotuzseneyaşıyabilirdi şüphesiz.İkimetresoldankoşsaydı şimdikarşıtaraftasiperindeolur, karısınayenibirmektupyazardı. Fakatdahaötesiyokkibunun; çünkühepimizinkaderidirbu. Kemmerichayağınıonsantimetre sağaalsaydı;Haiebeşsantimdaha eğilseydi.. ★ Sessizlikgenişliyor. Konuşuyorum,konuşmak zorundayım.Adamahitabediyor,ona söylüyorum:“Arkadaş,benseni ^öldürmekistemedim.Buçukurabir dahaatlayacakolsan,sendeakılsızlık etmediğintakdirde,yapmamböyle birşey.Amasenbenimiçinönceden sadecebirtasavvur,birkarar uyandıranbirtertiptin;benbu kombinezonubıçakladım.Senin, benimgibibirinsanolduğunuben ancakşimdigörüyorum.Benseninel bombanı,süngünü,silahlarını düşündüm;karını,yüzünü,ortak taraflarınıbenşimdigörüyorum. Affetbeniarkadaş,bizbunlarıdaima çokgeçgörürüz.Nediyebizeboyuna söylemezler,sizindebizlergibi biçareyaratıklarolduğunuzu,sizin annelerinizindebizimkilerkadar endişeettiğini,hepimizinölüm karşısındahepaynıacıları yaşadığımızınediyesöylemezler?.. Affetbeniarkadaş,senbenimnasıl düşmanımolabilirsin?Bizbu silahları,buüniformalarıçıkarıp atsaksenbenimkardeşimolabilirdin, Katgibi,Albertgibi.Alömrümden yirmiseneyiarkadaş,aldakalk!Al dahafazlasını,benbuömrüne yapacağım,artıkbilmiyorumçünkü.” Hertarafsessiz;tüfeklerin takırtısıhariç,cephesakin.Mermiler sıkdüşüyor,gelişigüzelbiratışdeğil bu;heryanakeskinnişanalıyorlar. Çukurdançıkamam. “Karınayazacağım!”diyorum, çabukçabuk,ölüye.“Yazacağım, öldüğünübendenöğrensin;busana söylediklerimionabirbiryazacağım; üzülmesin,onayardımedeceğim; anana,babana,çocuklarınayardım edeceğim...” Üniformasıhalayarıaçıkduruyor. Cüzdanımkolaycabuluyor,fakat açmaktatereddütediyorum. Cüzdanındakimlikbelgesivar.İsmini bilmezsembuadamıunutabilirim belki;zamanbuhayaliyokeder.Ama ismibirçividir;içimeçakılacak, oradanaslasökülemeyecekbirçivi. Buisimherşeyiboyunageri çağıracakbirkuvvettaşır,olup bitenlerbusayedegerigelirdaima; gelir,gözleriminönündedurur. Cüzdanı,kararsız,elimde tutuyorum.Derkenelimdenkayıyor, açılıyor,birkaçresimlebirkaç mektupdüşüyoryere.Düşenleri topluyor,tekrarcüzdanakoymak istiyorum.Amaetkisialtında bulunduğumitiliş,buşüphelidurum, açlık,tehlike,ölüylegeçirdiğim saatlerbeniperişanetmiştir;eriyişi hızlandırmak,azabıkuvvetlendirmek, acısınadayanılmazbirelibirağaca çarpıpparalargibi,neolacaksaolsun buişbitirmekistiyorum. Bunlarkarısıylabirküçükkızın resimleri,sarmaşıklıbirduvar önündeçekilmiş,uzunensizamatör fotoğrafları.Resimlerinyanında mektuplar.Onlarıçıkarıyor,okumaya çabalıyorum.Birçokyerlerini anlamıyorum,sökmekzor, Fransızcayıpekiyibilmiyorum.Ama tercümeettiğimherkelimebir mermigibibağrımasaplanıyor,bir bıçakdarbesigibigöğsümde. Beynim,zorlanmadanbitkin. Fakatşukadarınıhenüzkavrıyorum: benonlaraaslayazamam;demin düşünmüştüm,amayapamambuişi. İmkansız.Resimlerebirdaha bakıyorum;zengininsanlardeğil bunlar.İlerdeelimebirazpara geçerseonlaraismimibildirmeden parayollayabilirim.Budüşünceye tutunuyorum;hiçdeğilseküçükbir dayanakbu.Buölübenimhayatıma bağlandı;buyüzden,kendimi kurtarmamiçinherşeyiyapmam,söz vermemgerek.Yalnızölenadamiçin, ailesiiçinyaşayacağımakörükörüne andiçiyorum.Dudaklarımıslak,onu inandırmayaçalışıyorum;ruhumun derinlerindebirümitvar;hürriyetimi busayedesatınalacağım,ümidi. Bacadankurtulacakolursam sonradandüşünebilecekbirküçük hilebu.Vebuyüzdenkimlikbelgesini açıyor,yavaşyavaşokuyorum: GerardDuval,tabi. Adresi,ölününkurşunkalemiyle birzarfüzerineyazıyor,sonra hepsiniaceletekrarceketinincebine koyuyorum. BentabiDuval'iöldürdüm.Ben tabiolmalıyım,diyedüşünüyorum şaşkınlıkiçinde,kitapbasmalıyım, kitap.. ★ İkindiyedoğrubirazyatışıyorum. Boşunabenimbukorkum.Adamın ismi,artıkbenişaşkınaçevirmiyor. Krizgeçti.“Arkadaş!”diyorumölüye doğru,amaartıksoğukkanlı söylüyorum.“Bugünsen,yarınben. Fakatburadankurtulursamarkadaş, ikimizinkinidemahvedenşeyekarşı savaşacağım.Seninhayatını,benim... benimdehayatımımahvedenşeye karşı.Sanasözveriyorumarkadaş,bu sonolsun!” Güneşeğrilemesinegeliyor. Yorgunluktan,açlıktanuyuşmuşum. Dün,birsisgibigeliyorbana;hurdan kurtulacağımaümidimyok.Dalıp dalıpgidiyor,akşamolduğununbile farkınavarmıyorum.Alacakaranlık başlıyor.Şimdizamançabukgeçiyor gibibirhisvariçimde.Birsaatdaha. Yazolsaydıdahaüçsaatlazımdı. Dahabirsaat. Birdentitremeyebaşlıyorum,ya biraksilikçıkarsa!Artıkölüyü düşünmüyorum,artıkbenihiç ilgilendirmiyor.Yaşamakhırsıbir andabaskınçıkıyor;tasarladığım şeylerinhepsibuduygukarşısında göçüpgidiyor.Sırfbirfelaketledaha karşılaşmamakiçinbirotomatgibi mırıldanıyorum:“Sana vadettikleriminhepsiniyapacağım, hepsini!”Halbukihiçbirini yapmayacağımışimdidenbiliyorum. Birdenaklımageliyor,sürünecek olursamkendiarkadaşlarımateş açabilirlerbana;bilmezlerkil Mümkünmertebeöncedavranır, seslenirim,anlasınlardiye.Onlar anlayıncayakadardasiperinönünde yatarım. ilkyıldız.Cephesakin.Birnefes alıyor,heyecanımdankendikendime konuşuyorum:“Artıkaptallığıbırak Paul,sakinolsakin,Paul...Sakin olursankurtulursunPaul.”İsmimi söylemeninfaydasıoluyor,bunubir başkasısöylüyorsanki,oyüzden dahatesirli. Karanlıkartıyor.Heyecanım yatışıyor;ihtiyatlıolmakiçinilk raketlerinyükselmesinibekliyorum. Raketlergörününceçukurdan çıkıyorum.Ölüyüunuttum.Önümde başlayangece,solguncaaydınlanan savaşmeydanı.Gözümebirçukur kestiriyor,parıltınınsöndüğüanda aceleorayageçiyor,önümüyokluyor, dahasonrakiçukurugözlüyor, büzülüyor,sonraoçukurakayıyorum. Yaklaşıyorum.Derkenbirraket ışığındatellerdebirşeyin kımıldadığınıgörüyor,sessiz yatıyorum.İkincisindetekrar görüyorum;bunlarbizimsiperlerdeki arkadaşlarşüphesiz.Fakatkendi miğferlerimiziseçenekadarihtiyatlı davranıyor,sonrasesleniyorum. Çokgeçmedencevapolarakismim çınlıyor:“Paul..Paul..” Tekrarsesleniyorum.Ellerindebir çadırbezi,beniaramayaçıkmış Kat'laAlbertbunlar. “Yaralımısın?” “Hayır,hayır..” Siperekayıyoruz.Yiyecekistiyor, yutarcasınayiyorum.Müllerbir sigaraveriyor.Başımagelenleri kısacaanlatıyorum.Yenibirşeydeğil, sıksıkrastlananolaylardanbiri. Yalnızgecehücumundabirözellik var.FakatKatbirseferindeRusyada, Ruscephesigerisindekalmış,ancak ikigünsonrabizimtarafa geçebilmişti. ölenkitapçınınhiçsözünü etmiyorum. Ancakertesisabahdahafazla dayanamıyor,Kat'laAlbert'e anlatmadanduramıyorum.İkisi teselliyeçalışıyorlarbeni.“Eldenne gelir,neyapabilirdin'başka?Senbu işiçinaskeroldun!” Yanlarındaolduğumiçinyatışmış, emniyette,dinliyorumsöylediklerini. Mermiçukurundanedeaptalca şeylerdüşünmüşüm! “Şurayabak!”diyegösteriyorKat. Göğüssiperlerindebirkaçkeskin nişancı,tüfeklerinenişan dürbünlerinitakmışlar,karşıyı gözetliyorlar.Aradabirtetiği çekiyorlar,ateş. Bağrıştıklarınıişitiyorum.“Yaman oturdu!”“Yerindennasılsıçradı, gördünmü?”Oellrichçavuş böbürlenerekarkadaşınadönüyor, tamisabetininotettiriyor.Bugünkü atışlistesindehiçkusursuzüç isabetleo,enbaştageliyor. “Bunanedersin?”diyesoruyor Kat.Başımısallıyorum. “Bugidişleyakasınabuakşam renklibirnişandahakondurtacak.” diyorKropp. “Yahutyakındır,başçavuş muaviniolması.”diyetamamlıyor Kat. Bakışıyoruz.“Benyapamam.” diyorum. “Yinede,”diyorKat,<<bunutam daşusıragörmüşolmaniyidir.” Oellrichçavuş,tekrargöğüs siperinegidiyor.Tüfeğininnamlusu sağasolaoynuyor. “Şuseninişiartıkuzatmana değmez,anladınya!”diyetasdik ediyorKat. Artıkbendekendimi anlayamıyorumbirtürlü. “Onunlaçukurdaçokkaldımda ondan!”diyorum.Harbharbdir nihayet. Oellrich'intüfeğikısavekurubir seslepatlıyor. X İyibirişekonduk.Şiddetli bombardımanatutulduğuiçin boşaltılmışbirköyübekleyeceğiz, sekizkişi. Vazifemiz,aslında,henüz boşaltılmamışerzakambarınagöz kulakolmak.Kumanyalarımızıambar mevcudundankendimizalacağız.Bu iştambizegörebiriş.Kat,Albert, Müller,Tjaden,Leer,Detering;bizim tekmilgruphurda.YalnızHaieyok, Haieöldü.Fakatyinedeyamanmış şansımız;çünküöbürmangalardacan kaybı,bizimkindenkatkatfazla. İçinebirmerdivenleinilenbeton birmahzenikendimizebarınak seçiyoruz.Mahzeninkapısı,ayrı betonbirduvarlamuhafazalı. Hummalıbirfaaliyetegirişiyoruz. Yalnızbacaklarımızıdeğilruhumuzu dauzatıpyangelmekiçinişteyenibir fırsat.Böylefırsatlarıhiçkaçırmayız; çünküuzunzamanhislerimizle hareketetmemizeelvermeyecek kadar,ümitsizdurumumuz.Hisli olmak,durumfazlaberbatolmadıkça mümkün.Bizimsemaddiolmaktan başkaçaremizyok.Öylemaddiki, harbdenöncekizamanlaraaitbir düşünce,biranşaşkınlıklazihnimde belirdimiirkiliyorum;neysekiçok sürmüyorbuhatıra. Durumumuzumümkünolduğu kadarhafifealmamızlazım.Bunun içinherfırsattanfaydalanıyor; doğrudandoğruyasertve alıştırmasız,korkununhemen peşindençocukluklarageçiyoruz. Başkatürlüolamayızki; bırakıveriyoruzbunlarakendimizi. Nitekimşimdideöyleçılgın,delidolu birdemsürelim,diyoruz;yiyip içmesiyle,uykusuylademsürelim. Mahzene,evlerdenkaldırıp getirdiğimizşilteleriseriyoruzönce. Biraskerkıçıdaaradayumuşakbir şeyeoturmakistercanım. Barınağımızınyalnızortasıboş kalıyor.Sonragidipbattaniyeler,kuş tüyüyataklar,yumuşacıkşeyler getiriyoruz.Köydehenüzhepsi mevcut.Albert'lebenportatif,mahun birkaryolabuluyoruz;kubbesimavi ipek,örtüsüdantelalıbirkaryola. Taşırkenmaymunlargibiterliyoruz; amaböylebirşeydebırakılmazki! Birkaçgünevarmazmermilerle paramparçaolurüstelik. Kat'labenevlerdehafiftertip keşfedeçıkıyoruz;azsonrabir düzineyumurta,birkiloeholdukça tazetereyağıelegeçiriyoruz.Birden salonunbirindebirgümbürtüoluyor, demirbirsobaduvarıyarıpuçargibi geliyor,birmetreyakınımızdangeçip karşıduvarasaplanıyor.İkikoca yarık.Sobakarşıkievdengeldi,eve birgülledüştü.“Şansabak!”diye gülüyorKat;araştırmalarımıza devamediyoruz.Birdenkulaklarımızı dikiyor,bacaklarımızıaçıyoruz.Az sonrabüyüçarpmışgibiduruyoruz: Küçükbirahırdacanlıcanlıikidomuz yavrusudebelenmekte.Gözlerimizi oğuşturupyavaşyavaştekrar bakıyoruz:Sahidendeoldukları yerdelerhala.Tutuyoruz.Takendisi, ikisahiciyavrudomuz. Şahanebirziyafetbu. Barınağımızdanelliadımkadarötede küçükbirevvar,evvelcesubayların kaldıklarıbirev.Mutfağındakocaman birocak,ikiızgara,tavalar, tencereler,kabkacak,herşeyvar; hattabirsundurmaiçindeufakufak kırılmışbiryığınodun.Herşeyhazır önümüzde,masaldakigibi. İkikişisabahtanberitarlalarda patates,havuç,sebzearıyorlar.Bolluk içindeyiz;erzakambarının konservelerineboşveriyor,taze şeylerarıyoruz.Ellerimizdeşimdiden ikibaşkarnabaharduruyor. Domuzlarkesildi.BuişiKat becerdi.Kızartmanınyanınapatates omletiyapmakistiyor,fakat patateslerirendelemeyerende bulamıyoruz.Azsonrabununda çaresinebakıyor,tenekekapaklara çivilerlebirsürüdelikdeliyoruz; rendelerhazır.Üçkişiparmaklarını rendeyekaptırmamakiçinellerine kalıneldivenlergeçiriyorlar;diğeriki kişipatatessoyuyor;tıkırtıkır ilerliyorişler. Katdomuzları,havuçları, sebzeleri,karnabaharıözenebezene hazırlıyor.Karnabahariçinbirde beyazsalçayapıyorhatta.Ben patateslerikızartıyorum;herpartide dördertane.Ondakikasonrakolayını buldum:Tavayışöylebirsalladımmı biryanıkızarmışpatateslerhavada tersyüzoluptavayadüşüyorlar, kızartmayadevamediyorum. Domuzlarparçalanmadan,bütün olarakkızartılıyor.Birkilisemihrabı gibi,herkes,domuzlarınetrafına halkaoldu. Osıradamisafirgeliyor,iki telsizci;bizeliaçıkinsanlarız, yemeğealıkoyuyoruzonları.Salonda oturuyorlar,ortabirpiyanovar.Biri çalıyor,birisöylüyor:“Weser sahilinde..“Sesiiçli,fakatSaksunya şivesineçalıyorbiraz.Olsun,sarıyor bizi, Gitgideüzerimizeateşaçıldığının farkınavarıyoruz.Sabitbalonlar bacadançıkandumanlarıgördüler herhalde;yaylımbaşlıyor.Ohınzır serpintiliküçükmermilerbunlar; ufakufakdelikleraçan,genişbir sahaya,alçaklaradağılanmermiler. Herandahayakınımızdavınlıyorlar; fakatyemeğiböyleyüzüstü bırakamayızya!Heriflertanzimatışı yapıyorlar.Birkaçmermiparçası üsttekimutfakpenceresindeniçeri dalıyor.Domuzlarınkızartılması tamamlanmaküzere.Fakat patateslerikızartmakgüçleşiyor. Mermileröyleyakınadüşüyorlarki, tanelerisıksıkevinduvarına çarpıyor,pencerelerdeniçeridalıyor. Yaklaştığınıduyduğumhervınlayışta, elimdetava,dizçöküyor,pencere duvarıyanınadertopoluyorum. Sonrayinederhalayağakalkıyor, kızartmayadevamediyorum. Saksunyalılarşarkıyıyanda bıraktılar.Piyanoyabirmermi parçasıdüştü.Bizdeyavaşyavaş işimizibitiriyor,dönüşhazırlığı yapıyoruz.Yenibirmermipatlar patlamazikikişisebzeçanaklarını kucaklayıpkoşuyorlar,barınakelli metreötede.İçeridaldıklarını görüyoruz. Yenibirpatlayış.Herkes çömeliyor,sonraikikişi,ellerinde bireribrik,içlerindehalisçekirdek kahve,şimşekhızıylakoşupyenibir mermidüşenekadarbarınağakapağı atıyorlar. ŞimdideKat'laKroppşaheseri yakalıyorlar:Nargibikızarmışyavru domuzlarınbulunduğukocatava.Bir kütürtü,birçömeliş,sonrahopelli metreileri. Sonuncudörtomletidekızartıyor, bitirenekadarikikereyere yatıyorum.Fakatfenamı,dahadört omlet,hemdebenimensevdiğim yemek. Nihayetomletleriistifettiğim tepsiyikucaklıyor,sokakkapısının arkasınayaslanıyorum.Birvınlayış, birçatırtı;tepsiyiikielimlegöğsüme bastırarakdışarıfırlıyorum.Tam mahzeneulaşmaküzereyim,kabara kabaragelenbirmermigürültüsü!Bir geyikgibisıçrıyor,betonduvarıbir hamlededönüyorum.Mermi parçalarışakırşakırediyorduvarda; mahzenbasamaklarınıpaldırküldür iniyorum,dirseklerimparalanıyor; fakattekomletdüşürmüyor,tepsiyi devirmiyorum. Saatikideyemeğebaşlıyoruz. Altıyakadarsürüyor.Altıbuçuğa kadarkahveiçiyorerzakambarından aldığımızsubaykahvesibirtaraftan dasubaysigaravepuroları tüttürüyoruz,kezaambardanalınma Tamaltıbuçuktaakşamyemeğine başlıyoruz.Saatondadomuzların kemiklerinikapıdışarıatıyoruz. Sonradagelsinkonyak,gelsinrom; kezamuhteremerzakambarından alınma!Sonrayinekuşaklı,uzun, kalınpurolar.Tjaden:“Yalnızbir eksiğimizvar,odasubay kerhanesindekikızlar!”diyor. Gecegeçvakitbirmiyavlama işitiyoruz.Ufak,külrengindebirkedi mahzenkapısındaoturuyor.Kediyi içeriçağırıyor,karnınıdoyuruyoruz. Busıradatekrarbizimdeiştahımız açılıyor;ağzımızdalokmalarçiğneye çiğneyeuykuyayatıyoruz. Amageceleyincanımızaokunuyor. Çokyağlışeyleryedik.Tazesüt domuzubarsaklarımızıharabediyor. Mahzendegidipgelmelerinhaddi hesabıyok.Dışardadaima, pantolonlarınısıyırmışikiüçkişi bulunuyor,basıyorlarküfürü.Ben kendihesabımadokuzkeretaşındım. Gecenindördünedoğrubirrekor kırıyoruz:Nöbetçisi,misafiridahil, onbirkişidışardayız. Yananevlergecedebirmeşaleye benziyor.Obüslergümbürgümbür inliyor.Sokaktancephanekolları gürültüyle,rüzgargibigeçiyor.Erzak ambarınınbiryanıyıkıldı.Cephane kollarındakierler,mermiyağmuruna rağmenoğularılarıgibioraya üşüşüyor,ekmekaşırıyorlar.Sesimizi çıkarmıyoruz.Birşeydiyecekolsak dayağıyediğimizinresmidir.Bu. yüzdenbaşkabiryoltutuyoruz: Nöbetçiolduğumuzusöylüyoruz,bu işleribildiğimiziçinkonserveteklif ediyor,bizdeolmayanşeyleralıp konserveveriyoruz.Neçıkar,çok geçmedenzatenhepsibombardıman edilecekdeğilmi?Ambardan kendimizedeçikolataalıyor,tablet tabletyiyoruz.Kat:“Aceleci midelerimiziçinnedegiderya!” diyor, Aşağıyukarıikihafta,yiyipiçip yangelmeklegeçiyor.Bizekimse ilişmiyor.Mermileraltındaköyyavaş yavaşyokoluyor;bizimhayatımızise dostlarbaşına!Erzakambarınınbir kısmıolsundurdukçaherşeyvızgelir bize.Tekarzumuzharbinbittiğini buradaöğrenmek. Tjadenöylekibarlaştıki,puroları yarıyakadariçiyor.Burunkıvırarak izahediyor:Böylealışmış!Katdapek keyifli.Sabahlarıilksözü:“Emil havyarlakahvegetiriniz!”oluyor. Şaşılacakbirbeyzadeliktirgidiyor aramızda.Herbirimizötekineemir eriymişgözüylebakıyor,sizdiye hitabediyorişbuyuruyor.“Kropp, ayağımınaltıkaşınıyor,bubititutup atarmısınız!”diyor.Leerbacağım uzatarak,biraktrispozuyla;Kroppda onukavradığıgibimerdivenlere yukarısürüklüyor.“Tjaden!”“Ha?” “istirahatedinizTjaden!Hemsonra, ha?denmez,emrinizdiyesorulur.” Tekrar:“Tjaden!“Tjaden,yenibaştan ağzınıbozmayabaşlıyor,onuniçin iştendeğilbu. Dahabirhaftageçincegeridönme emrialıyoruz.Mutluluklaraveda.iki büyükkamyonbizialıyor.Kamyonlar tahtadolu.Fakattahtalarınüzerine, Albert'leben,maviipekkubbeli karyolamızıyerleştiriyor,şilteleri,iki kuştüyüdöşeğikoyuyoruz. Karyolanınbaşucundaalttaenala yiyeceklerledolubirertorbamızvar. AradaÜzerlerindenokşuyoruzonları; katısucuklar,ciğerezmesikutuları, konserveler,purokutularıgönlümüzü bahtiyarlıkladolduruyor.Herkesin, içidolu,böylebirertorbasıvar. Kropp'labenayrıcaikikırmızı kadifekoltukdakurtarmıştık. Karyolanıniçindebunlar;birtiyatro locasındagibikuruluyoruzkoltuklara. Üzerimizdekaryolanınipekörtüsü birçardakgibişişiyor,kabarıyor. Hepimizinağzındabiruzunpuro. Eşyalarıntepesindendoğruetrafa bakıyoruz. Ortamızdabirpapağankafesi; kediiçinbulmuştuk.Kediyide götürüyoruz;kafesiniçinde,et kabınınönündeyangelmiş,keyifli keyiflimırmırediyor. Yavaşyavaşgidiyorkamyonlar. Şarkısöylüyoruz.Arkamızdagülleler, şimdiartıkbomboşköydefıskiyeler fışkırtıyorlar. ★ Birkaçgünsonrabirköyü boşaltmayagönderiliyoruz.Yolda yerlerindenedilmiş,kaçışanhalkla karşılaşıyoruz.Eşyalarını, öteberilerinielarabalarına,çocuk arabalarınadoldurmuşlar,yahut sırtlarında,götürüyorlar.ikibüklüm olmuşlar;yüzlerindeendişe, ümitsizlik,telaşvetevekkülvar. Çocuklarannelerininellerine sarılmışlar;aradabüyükçebirkız, küçükkardeşinielindençekiyor. Sendeleyerekyürüyor,dönüpdönüp arkalarınabakıyorlar.Küçüklerin birkaçındakırıkdökükbebeklervar. Yanımızdangeçerlerkenhepsi susuyorlar. Henüzyürüyüşkolundayız; Fransızlarmillettaşlarınınbulunduğu birköyübombardımanedecek değillerya!Fakatbirkaçdakikasonra havadabirgümbürtü;yersarsılıyor, feryatlaryükseliyorgökyüzüne.Bir gülleengerimizdekitakımı paramparçaediyor.Birbirimizden kopuyor,kendimiziyereatıyoruz. Fakataynıanda,ateşkarşısında başkavakit,kendiliğinden,banaen doğruhareketiyaptırandikkatin bendenkayıpgittiğinihissediyorum. Mahvoldumdüşüncesiboğucu, müthişbirkorkuylabirlikte saplanıyorzihnime.Veikinci saniyedesağbacağımakırbaç darbesinebenzeyenbirşeyçarpıp geçiyor.Albert'inhaykırdığını işitiyorum,Albertbenimyanımda. “KalkAlbert,haydi!”diye bağırıyorum,çünküaçıktayız, korunmasızyatıyoruz. Sallanarakkalkıyor,koşuyor.Ben deyanındakoşuyorum.Birçiti aşmamızlazım;boyumuzdanyüksek. Kroppdallarıyakalıyor,benbacağını kavrıyorum,canacısındanbağırıyor, elimdenhızalarakçitinöbürtarafına atlıyor.Birfırlayıştabendeonun peşindenatlıyor,çitinarkasındakibir subirikintisinedüşüyorum. Yüzümüzboncukboncuksuve çamuriçinde;fakatsığınağımızfena değil.Bununiçinilerleyipboynumuza kadarsuyagiriyor,mermisesi duydukçabaşımızısuyasokuyoruz. Buişibelkiononikikere yaptıktansonrabenimkuvvetim kesiliyor.Albertdesızlanıyor nitekim:“Gidelimhurdan,yoksa devrilipboğulacağım!”diyor. “Nerendenvuruldun?” “Dizimdengaliba.” “Koşabilirmisin?”’ “Zannederim...” “Hadiöyleyse!” Kendimizişoseninhendeğine atıyor,ikibüklümkoşuyoruzhendek boyunca.Ateşbizitakibediyor.Yol cephanedeposunadoğrugidiyor. Depohavayauçacakolursaikimizin tekdüğmesinibilebulamazlar.Bunun içinplanımızıdeğiştiriyor,yana kıvrılıptarlalaradoğrukoşuyoruz. Albertyavaşlıyor:“Senkoş,ben gelirim!”diyor,kendisiniyere bırakıyor. Kolundankavrıyor,sarsıyorum: “KalkAlbert,biryattınmıbirdaha gidemezsin.Haydi,bensenitutarım.” Nihayetbirküçüksığınağa varıyoruz.Kroppyeredevriliyor; yarasınısarıyorum.Yara,diz kapağındanbirazyukarda.Sonra kendiminkinebakıyorum.Pantolon vekolumkaniçinde.Albertyanındaki sargılarıyaralarımasarıyor.Artık bacağınıkımıldatamıyor.Buraya kadarnasıldagelebildik;ikimizde hayretleriçindeyiz.Busadece korkununeseri:Mermiler ayaklarımızıkökündenuçursaydıbiz, okemikkalıntılarıüzerindeyinede koşardık. Benbirazdahasürünebiliyor, geçmekteolanbirnakliye kamyonunasesleniyorum;bizi alıyorlar.Kamyonyaralıdolu;birde sıhhiyeonbaşısıvarkamyonda; göğüslerimizebirertetanosiğnesi yapıyor. Seyyarhastanedebirkolayını buluyor,yanyanadüşüyoruz.Sade suyabirçorbaveriyorlarbize;iyi yemeklerealışıkolduğumuzhalde açlıkbelasınatiksinebayıla kaşıklıyoruz. “Artıkevlerimizegideriz,Albert,” diyorum. “İnşallah!”diyecevapveriyor. “Yalnızşuyaramınneolduğunu bilseydim.” .Ağrılarartıyor.Sargılarateşgibi yanıyor.Bardakbardaksuiçiyoruz. “Yaradizkapağımdannekadar yukarda?”diyesoruyorKropp. “Enazonsantim,Albert!“diye cevapveriyorum.Fakataslındaancak üçsantimkadaryukarda. “Kafamakoydum,”diyorbir müddetsonra.“Bacağımıkesecek olurlarsabuişebirsonvereceğim.Bu dünyadasakatsürünmekistemem.” Düşüncelerimizedalmışyatıyor, bekliyoruz. ★ Akşamleyinbizikasaptezgahına götürüyorlar.İrkiliyor,neyapacağım diyedüşünüyorumhemen.Çünkü seyyarhastanelerdekidoktorların,işi uzatmaktansabacağıkesiverdiklerini hepbiliyoruz.Bukadarsıkışık durumdakarışıkyamaveörgülerden dahakolay,kesipatmak.Aklıma Kemmerichgeliyor.Birkaçkişinin kafasınıpatlatırımdayinekloroform verdirtmemkendime,asla! İyigidiyor.Doktor,yarayıoyup durdukça,gözleriminönükarışıyor. “0danesicanım!”diyeazarlıyor doktor;şişlemeyedevamediyor. Keskinışıktaaletler,azılıhayvanlar gibiparıldıyor.Acılar,dayanılırgibi değil.İkibakıcı,kollarımısımsıkı tutmaktalar;fakatbirinikurtarıyor, doktorungözlüğünedoğrubir yumrukindirmeyedavranıyorumki, doktorfarkınavarıyor,gerisıçrıyor. “Bayıltınşuherifi!”diyebağırıyor kızgın. Bununüzerinesakinleşiyorum. “Affedersinizdoktorbey,uslu duracağım,fakatbayıltmayınbeni.” Gaklargibi:“Pekala!”diyor, aletleriniyenidenalıyor.Olsaolsa otuzundasarışınbirgençbu; yüzündeyaraizleri,insanınzıddına gidenaltınbirgözlük.Şimdicanımı adamakıllıyaktığınıhissediyorum; yarayıkarıştırıpduruyor,arasıra gözlükcamlarıüstündenyangözle terstersbanabakıyor.Ellerim ameliyatmasasınınkenarlarını sıkmaktanyarabereiçindekalıyor. Geberipgiderimdeyinegıkdediğimi duymazbudoktor. Derkenbirmermiparçasıçekip çıkarıyor,banadoğrufırlatıyor. Dişimisıktığımamemnunherhalde ki,yaramıkollayaraksarıyor,“Yarın doğrueve!”diyor.Sonraalçıya koyuyorlar.Kropp'labirleştiğimiz zaman,ona:“Yarınbirhastatreni kalkacakgaliba!”diyorum.“Sıhhiye başçavuşuylakonuşsakdaikimizde yanyanadüşsek,Albert!“ Başçavuşamünasipbirkaçsözle, kuşaklıpurolarımdanikisinitakdim etmeyemuvaffakoluyorum.Puroları kokluyor,soruyor:“Bunlardansende varmıdaha?” “Varbiravuç,”diyor,Kropp'u gösteriyorum:“Arkadaşımdadavar. Yarıntreninpenceresindensize takdimederiz.” Anlıyortabii,purolarıbirdaha kokluyor:“Kabul!”diyor. Geceleyinbirdakikabile uyuyamıyoruz.Olduğumuzkoğuşta yedikişicançekişiyor.Biri,birsaat boyuncayüksekperdedenbirtenor sesiyleİlahilersöylüyor,sonra hırıldamayabaşlıyor.Birikincisi yataktansürünesürünedışarsınıson birdefadahagörmekistergibi, pencereyegidiyor,oradaölüyor. ★ Sedyelerimizistasyonda.Treni bekliyoruz.Yağmuryağıyor, istasyonunçatısıyok,battaniyeler ince.İkisaattirbekliyoruz. Başçavuşbizibirannegibi kolluyor.Durumumkötüolduğu haldeanlaşmamızıaklımdan çıkarmıyorum.Aradaküçükpaketi onungöreceğişekildetutuyor,avans olarakbirpuroveriyorum.Başçavuş dabirkarşılıkolaraküzerimizebir çadırbeziörtüyor. “Yahu,Albert!”diye hatırlatıyorum.“Bizimkubbeli karyola,kedi...” “Locakoltukları..”diyeilave ediyorAlbert. Evet,kırmızıpelüşkoltuklar. Akşamlarıprenslergibikurulurduk; ilerdesaathesabınakirayaveririz, diyedüşünmüştük.Saatibirsigara. Tasasızbirhayat,zahmetsizbir ticaretolurdubu. Aklımageliyor:“Albert!”diyorum. “Yabizimerzaktorbaları...” Birhüzünçöküyorüstümüze. İşimizeyarardıbunlar.Trenbirgün sonrakalkacakolsaKatbiziyüzde yüzbulur,eşyalarımızıgetirirdi. Şansagel.Torbalarımızdadomuz kızartmasıkonservelerivarken, midelerimizdeunçorbası,sadesuya hastaneaşıbulunsun!Fakatokadar dermansızızkibunlarıdüşünüpdaha fazladertlenmemizmümkündeğil. Tren,sabahleyinistasyona geldiğindesedyelersırsıklamdılar. Başçavuşaynıvagonadüşmemize gözkulakoluyor.Birsürükızılhaç hemşiresi,Kropp'ualttakiyatağa yatırıyorlar.Benkaldırılıponun üstündekiyatağakonuyorum. Ağzımdankaçtı:“Amanha! deyiverdim. “Neoldu?”diyesoruyorhemşire. Yatağabirdahabakıyorum.Kar gibiçarşaflarkaplı,temizlikdersen bukadarolur,kıvrımlarınavarıncaya kadarütülü,gıcırgıcır.Benim gömleğimsealtıhaftadır yıkanmamış,leşgibi. “Yatağıniçinekendinizgiremez misiniz?”diyesoruyorhemşire, tasalanmış. Terdökerek:“Yoo,girerim,” diyorum.“Fakatsizönceyatak takımlarınıalın,götürün!” “Niçin?” Kendimipisbirdomuzdanfarksız görüyorum,benbunlarınarasında nasılyatarım?“Şeyolur..”diyor, duraklıyorum. “Birazkirlenirmi?”diyesoruyor cesaretverircesine.“Neçıkar,sonra yineyıkarız.” “Yok,odeğil!”diyorumheyecanla. Medeniyetinbuderecesibenimne haddime. “Sizkisiperlerdekaldınızbu kadar;biryatakçarşafınıyıkamışız çokmu?”diyedevamediyorhemşire. Yüzünebakıyorum;genç,terütaze, tertemiz,hoş.Buradakiherşeygibi. Bütünbunlarınyalnızsubaylariçin olmayışınıinsanınaklıalmıyor;insan birrahatsızlık,hattabirnevitehlike hissediyorhurda. Beriyandabuhemşire,bircellat mübarek.Herşeyisöyletecekille. “Şey,yalnız...”Duruyorum, aklımdangeçenianlasaya! “Yinenevar?” “Bitler...”diyepatlıyorumnihayet. Gülüyor.“Onlardabiriyigün görsünlercanım.” Eh,artıkbendengünahgitti. Yatağasokuluyor,örtünüyorum. Birelbattaniyeüzerinde geziniyor.Başçavuşpurolarıalıp gidiyor. Birsaatsonra,treninhareket ettiğinifarkediyoruz. ★ Geceyarısıuyanıyorum.Kroppda kıpırdıyor.Tren,raylarüzerindeağır aksakyuvarlanıpgidiyor.Halada inanamıyorum:Biryatak,birtren, evedönüş.Yavaşçasesleniyorum: “Albert!” “Söyle!” “Biliyormusun,hurdahela nerde?” “İlerdesağdagaliba.” “Birbakayım.”Karanlıkyatağın kenarınıyokluyor,kendimi kollayarakaşağıinmekistiyorum. Fakatayağımboşagidiyor;alçılı bacağımdanfaydayok;kaydığımgibi kütdiyeyeredüşüyorum. “Haycanına!”diyorum. “Biryeremiçarptın?”diyesoruyor Kropp. “Duymadınmısanki!”diye homurdanıyorum.“Başım...” Arkalardabirkapıaçılıyor. Hemşire,elindebirlamba,içeri giriyor,benigörüyor. “Yatağındandüştü...” Nabzımabakıyor,alnımıtutuyor. “Fakatateşinizyok.” “Yok!”diyorum. “Birrüyamıgördünüz?”diye soruyor. “Öylebirşey!”diyegeçiştirmek istiyorum.Tekrarbirsoru yağmurudurbaşlıyor.Işılışıl gözleriylehemşirebanabakıyor, akpak,harikulade.Meramımınne olduğunubüsbütünanlatamaz oluyorum. Benitekraryatağıma kaldırıyorlar.Ala!Ogidergitmezben dederhalyineaşağıinmeyidenerim. Yaşlıbirkadınolsaydıaçıkça söylerdim,fakatpekgenç, yirmibeşindevaryok,eldennegelir, bunuonaaslasöyleyemem. DerkenAlbertbanayardımcı çıkıyor,sıkıldığıfalanyok,hemsonra kendiişideğilkibu!Hemşireye sesleniyor,gençkadıngeridönüyor. “Hemşirearkadaşşeyistiyordu...” FakatAlbertdeokadarlakalıyor, kibarcanasılsöylesin,oda beceremiyor.Cephedebizbunutek kelimeylesöyleyiverirdik;ama burada,böylekibarbirhanımın karşısında...Neyse,birdenokul zamanlarınıhatırlıyor,birçırpıda tamamlıyorsözünü:“Arkadaşdışarı çıkmakistiyor,hemşire!” “Haşuiş!”diyorhemşire.“Bunun içinalçılıbacağıylayataktan inmesinelüzumyokki.Peki,ne getirelim?”diyebanadönüyor. Buyenisorukarşısındadehşetli ürküyorum;oıvırzıvırların hastanelerdekiadlarınıbildiğimyok benim.Hemşireimdadımayetişiyor. “Küçükmü,büyükmü?” Rezalet!Birmaymungibiter döküyor,şaşkınşapşal:“Şey..” diyorum.“Küçük..“ Eh,bari,yinedeucuzatlattım. Banabirşişegetiriyorlar.Birkaç saatsonraartıktekkalmıyorumbu işde.Sabahleyinhepimizalışmış oluyor,nelazımsautanmadan istiyoruz. Trenyavaşgidiyor.Bazen duruyor,ölenleriindiriyorlar.Tren sıksıkduruyor. ★ Albert'inateşivar.Beniyiyim, ağrımvargerçi,amadahadakötüsü alçınınaltınabitlergirdigaliba. Müthişkaşınıyor;bense kaşıyamıyorum. Günleriuyumaklageçiriyoruz. Arazi,pencerelerdensessizce kayıyor.Üçümüzgece Herbesthe'deyiz.Hemşireden, Albert'in,ateşidolayısıyla,bundan sonrakiistasyondaindirileceğini öğreniyorum.“Trennereyekadar gidiyor?”diyesoruyorum. “Köln'ekadar.” “Albert,bendeseninlekalacağım,” diyorum.“Gördebak!” Hemşireninikinciuğrayışında nefesimiiçimdetutuyor,genzime yukarıitiyorum.Yüzümgenişliyor, kıpkırmızıoluyor.Hemşireduruyor. “Ağrınızmıvar?” “Evet,”diyeinliyorum. “Birdenbirebaşladı.” Banabirtermometreuzatıp gidiyor.Kat'ınçömeziolanbenbu işinhilesinibiliyorum.Buasker termometreleri,tecrübeliaskerlere göredeğil.işsadececıvayıyukarı çıkarabilmektedir;çıkardınızmıcıva inceborudayükseldiğiyerdekalır, düşmezaşağı. Dereceyieğrilemesine,başaşağı koltuğumunaltınasokuyor,işaret. parmağımlaçıtçıtvuruyorumcıvaya. Sonradayukarıdoğrusilkeliyorum. Böylelikle37,9dereceeldeediyorum. Amakafideğil.ihtiyatla yaklaştırdığımbirkibritalevi,38,7 veriyor. Hemşiredönüpgelirken öksürmeyebaşlıyor,yavaşçakesik kesiknefesalıyor,sabitbakışlarımı yüzünedikiyor,kıvranırgibiyapıyor, mırıldanıyorum:“Artık dayanamayacağım.” Hemşirebirkartınüzerineismimi yazıyor.Tehlikedurumuolmadıkça alçımınaçılmayacağınıçokiyi biliyorum. Albert'lebenbirlikteindiriliyoruz. ★ Birkatolikhastanesindeaynı odadayatıyoruz.Büyükbirşansbu; çünkükatolikhastaneleriiyibakım veiyiyemekleriylemeşhurdur. Hastane,bizimtrendenindirilenlerle dolu;buaradaağırvakalardapek çok.Muayeneiçinbizesıragelmiyor bugün,fazladoktoryokzira. Koridordanboyuna,lastiktekerlekli düzarabalargeçiyor;Üzerlerindehep boyluboyuncaserilibiradam.Berbat birduruş,böyleupuzunyatmak... yalnızuyunurkeniyi. Geceçokrahatsızgeçiyor.Kimse uyuyamıyor.Sabahakarşıbiraz dalıyoruz.Ortalıkağarırken uyanıyorum.Kapıaçık;koridordan seslergeliyor.Ötekilerde uyanıyorlar.Birkaçgündenberi buradabulunanbirisi,meseleyi açıklıyor:“Yukardakikoridordaher sabahduaederler.Hemşirelerbuna sabahibadetidiyorlar.Sizde faydalanasınızdiyeaçıyorlar kapılan.” Şüphesiziyiniyetlehareket ediyorlar;amaberiyandabizim kemiklerimiz,kafamızçatlıyor. “Nesaçmalık!”diyorum.“Tam birazdalmışız!” “Yukardahafifyaralılaryatarda onuniçin!”diyecevapveriyoradam. Albertinildiyor.Benkızıyor, bağırıyorum:“Susunyahu!” Birdakikasonrabirhemşire görünüyor.Beyazlısiyahlıkıyafetiyle kahveibriklerineörtülenzarif kılıflarabenziyor.“Kapıyıkapayın, hemşire!”diyorbirisi. “Duaediliyordakapıondanaçık!” cevabımveriyorkadın. “Fakatuyuyacağızbiz.” “Dua,uykudaniyidir.”Hemşire duruyor,masummasumgülümsüyor. “Hemsaatdeyedioldu.” Albertinliyor.“Kapayınkapıyı!” diyebağırıyorum. Hemşire,şaşırmış,böylebirşeyi aklıalmıyor. “Fakat,siziniçindeduaediliyor.” “Olsun!Kapatınkapıyı.” Hemşireçıkıpgidiyor,kapıyıaçık bırakıyor.İlahileryenidenbaşlıyor. Deliyedönüyorum:”Üçekadar sayacağım.Ozamanakadarseslerini kesmezlersefırlatacağım.”diyorum. “Bende!“diyorbirbaşkası. Beşekadarsayıyorum.Sonrabir şişeyakalıyor,nişanalıyor,açık kapıdandoğrukoridorafırlatıyorum. Tuzbuzoluyorşişe.Duakesiliyor.Bir yığınhemşirekoşuşuyor,bağırıp çağırıyorlar. “Kapıyı!”diyehaykırıyoruz. Hemşirelerçıkıpgidiyorlar, deminkiküçükhemşireenson çıkıyor. “Dinsizler!”diyemırıldanıyor, fakatyinedekapıyıkapatıyor.Biz galibiz. ★ Öğleyinhastanemüfettişigeliyor, veryansınediyorbize.Kalebentlikten, dahadaağırcezalardandemvuruyor. Fakatbirhastanemüfettişitıpkıbir iaşemüfettişigibidir;uzunbirmeçi, apoletlerivardıramaneticedebir memurduryinede.Buböyleolduğu içindirki,acemierlerbilekulak asmazlaronlara.Varsınkonuşsun, bizeneyapabilir? “Şişeyikimattı?”diyesoruyor. Benattımdesemmidiye düşünmeyevakitbulamadan,öteden birisesleniyor:“Ben!” Karmakarışıksakallıbiri yatağındadoğruluyor.Herkesmerak içinde,nediyekendisiniönesürdü? “Sizmi?” “Evet.Lüzumsuzyere uyandırılmışolmamızakızdım, kendimikaybettim,neyaptığımı bilmiyordum.”Ağızkalabalığıyla konuşuyor. “isminiz?” “JosefHamacher,yedek.” Müfettişgidiyor. Hepimizdebirmerak.“Nediye benattımdedin,şişeyisenatmadın ki!” Gülüyor.“Farketmez.Akli muvazeneminbozukolduğunadair raporumvarbenim.” Anlıyoruztabii.Akıldansakatolan, istediğiniyapar. “Öyle!”diyeanlatıyor.“Kafamabir kurşunyedim.Bununiçinzaman zamanaklimuvazenemi kaybettiğimedairbirraporverdiler bana.Ogünbugünişimiş. Kızdırmayagelmezbeni.Yanibana birşeyyapamazlar.Heriffena içerleyecekbuişe.Şişeninatılması pekhoşumagittideondanben yaptımdedim.Yarınsabahkapıyı yineaçarlarsatekraryüklenelim.” Pekmemnunuz.AramızdaJosef Hamacheroldukçaartıkkorkumuz yok. Derken,sessiz,düz,arabalar geliyorbizigötürmeye. Sargılaryapışmış,kurumuş. Danalargibiböğürüyoruz. ★ Bizimsalondasekizkişiyatıyor. Enağıryara. Peter’inki;siyahkıvırcıksaçlıbir çocuk..ihtilatyapmışbirakciğer yarası.OnunyanındaFranz Waechter,kolugitmişbaşlangıçta durumufenadeğildi.Amaüçüncü geceseslendi,zilebasmamızıistedi, kanboşanıyorgaliba,dedi. Boyunazilebasıyorum.Gece hemşirelergelmiyor.Akşamleyin kadınıfazlayormuştuk;çünküyeni pansumanolmuştuk,fazlaydı sancılarımız.Birimizbacağınışöyle koymakistedi,birbaşkasıböyle.Bir üçüncüsüsudiyetutturdu, dördüncününyastığınısilkeleyip düzeltmesiicabetti.Şişmanveyaşlı kadıncağız,sonundasöylenesöylene kapıyıçekipgitmişti.Şimdideböyle birşeyvarsanıyorki,gelmiyor. Bekliyoruz.Franz:“Zilebirdaha bas!”diyor. Basıyorum.Kadınhalada görünmüyor.Bizimkısımdageceleri birnöbetçihemşirevardır;başka odalardaişiçıktıherhalde. “Kanadığındaneminmisin,Franz?” diyesoruyorum.“Yoksakadınla başımızderdegirer.” “Islak.Birinizışığıyakamaz mısınız?” Budaimkansız.Elektrikdüğmesi kapınınyanında,hiçbirimizkalkıp gidemeyizki.Başparmağım uyuşuncayakadarzilebasıyorum. Belkidehemşireuyuyakaldı. Hepsinindeişleriçok,hepsideher günboyudidinmektenbitkinçünkü. Sonradaodevamlıdualar. “Şişelerifırlatalımmı?”diye soruyorraporluJosefHamacher. “Ziliduymuyorsaşişelerihiç duymaz.” Nihayetkapıaçılıyor.Somurtarak görünüyorihtiyarkadın.Franz’ın durumunuöğrenincetelaşlanıyor: “Nedenbirinizgelipsöylemediniz?” diyor. “Ziliçaldıkya.Buradakimse yürüyemez.” Franz'dançokkanakmış, pansumanyapıyorlar.Sabahleyin yüzünügörüyoruz;incelmiş, sararmış;halbukidahaakşamleyinaz çoksıhhatligörünüyordu.Şimdisık sıkbirhemşireuğruyor. ★ Aradakızılhaçtanyardımcı hemşirelerdegeliyor.Çokiyi insanlar,yalnızzamanzamanbiraz beceriksizoluyorlar.Yatak çarşaflarınıdeğiştirirlerkencanımızı acıtıyorlar;sonradakorkuyor, telaşlarındandahaçokcanyakıyorlar. Rahibelerdahagüvenilirkimseler. Hastalarınasıltutacaklarını biliyorlar;neolurdubirazneşeli olsalardı.Amabirkaçışakacı, mükemmeldoğrusu.Hemşire Libertine’ninhatırıiçinkimne yapmazki;dahauzaktangörünür görünmezbulunduğumuzbölüğe neşesaçanoharikahemşireiçin!Var böyleleri.Onlaracanfeda.Şikayete hakkımızyok:Rahibelerbizebirsivil gözüilebakıyorlar.Birdegarnizon hastanelerinidüşününcehafakanlar basıyorinsanı. FranzWaechterartıkkendini toplayamıyor.Birgüngötürülüyor, birdahagerigelmiyor.Josef Hamacherdurumubiliyor.“Onubir dahagöremeyeceğiz,”diyor.“Ölü odasınagötürdüler.” “Ölüodasınedemek?”diye soruyorKropp, “Yanicançekişmeodası...”'' “0dane?” “Bukısmınsonundakiküçükoda. Mortoyuçekmeküzereolanlarıoraya götürürler.ikiyataklıbiryer.Can çekişmeodasıdeniroraya.” “Pekinedenböyleyapıyorlar?” “Sonrayaazişkalsındiye.Cenaze holününhemenbitişiğindeolduğu içinkolaylık.Belkidekoğuşlardaöbür yaralılarınyanındaölmesinler diyedir.Hemyalnızyatarsadahaiyi beklerler.” “Fakathastanınkendisi...” Josefomuzsilkiyor:“Hastaişin farkınavarmazpek.” “Herkesbilirmibunu?” “Uzunzamandırburadaolanbilir tabii.” ★ İkindiüstüFranzWaechter'in yatağınabaşkasıyatırılıyor.Biriki günsonrabuyenigelenidealıp götürüyorlar.Josefmanalıbirel işaretiyapıyor.Dahabazılarınıngelip gittiklerinigörüyoruz. Bazenhastalarınakrabaları, yataklarınyanınaoturuyor,ağlıyor, yahuthafifveüzgünbirsesle konuşuyorlar.ihtiyarbirkadın bırakıpgitmekistemiyor,ama geceleyinburadakalamazki!Gidiyor, ertesisabaherkendengeliyor.Fakat pekdeerkendenemez,çünkügeldiği zamanyataktabaşkasınıbuluyor. Cenazeholünegitmesilazım. Getirdiğielmalarıbizeveriyor. KüçükPeter'indurumudakötüye gidiyor.Hararetgrafiğihayraalamet değil.Derkengününbirindedüzhasta arabasıyatağınınyanınagelip duruyor.“Nereye?”diyesoruyor Peter. “Pansumanodasına.” Kaldırıparabayakoyuyorlar. Fakathemşirebirhataişliyor:İki defagelipgitmekolmasındiye Peter'inceketiniaskıdanalıpkeza arabanınüzerinekoyuyor.Peter hemenanlıyormeseleyi,kendisini arabadanatmayakalkıyor.“Ben buradakalacağım!” Tutuyorlar.Ciğeriparamparça, hafifbirseslehaykırıyor;“Ölü odasınagitmemben!” “Pansumanodasınagidiyoruz.” “Öyledeceketimi,niçinaldınız?” Fazlakonuşamıyor.Sesikısılmış, heyecaniçindefısıldıyor:“Ben buradakalacağım.” Cevapvermiyorlar,arabayısürüp götürüyorlar.Çıkarkenkapının önündekalkmayaçabalıyor.Siyah, kıvırcıksaçlıbaşıtitriyor,gözleri yaşlı.“Yinegeleceğim!Yine geleceğim!”diyesesleniyor. Kapıkapanıyor.Hepimiz heyecanlıyız,fakatsusuyoruz. “Çoklarıböylesöyledi,”diyornihayet Josef.“İnsanorayabirgirdimi,bir dahaçıkamaz.” ★ Ameliyatoluyor,ikigünboyuna kusuyorum.Kemiklerim kaynamıyormuş,doktorunasistanı öylesöylüyor.Birbaşkasının kemikleriiseterskaynamış,yeniden kırıyorlar.Sefalet! Bizimkoğuşayenigelenler arasındadüztabanikigençaskervar. Vizitedebaşhekimfarkınavarıyor bunun,sevinereksoruyor: “Düzeltiriz!”diyor. “Küçükbirameliyatyaparız, sapasağlamolurayaklarınız.Not edin,hemşire!” Doktorgidinceherşeyibilen Josef,ikazediyor:“Sakınameliyat ettirmeyin!Moruğundoktorcabir iptilasıdırbu.Böylelerinielinegeçirdi mi,gözününyaşınabakmaz. Tabanlarınızıameliyatetmeyekalkar, sonradanayaklarınızdagider;sakat kalır,ömrünüzboyuncakoltuk değneğinemuhtaçolursunuz.” “Peki,neyapmalı?”diyesoruyor birtanesi. “Olmazdeyin!Sizburayakurşun yaralarınızıtedaviettirmeyegeldiniz, düztabanlıklarınızıdeğil. Cephedeykensankidüztabandeğil miydiniz?Eee,şuhalde!Yinepekala koşabilirsiniz.Amaihtiyar,sizibir kerebıçağınınaltınayatırdımı,sakat kaldığınızınresmidir.O,tecrübe tavşanlarıarıyor;buyüzdenharb onuniçin,şahanebirdevir;bütün doktorlariçindeöyleya!Şuaşağıki pavyonabakınız;onunameliyatettiği birdüzineinsanoradasürünüp duruyor.Bazıları914,15tenberi, yanibirkaçyıldırburada,birtekibile eskisindendahaiyiyürüyemiyor; hemenhemendahaberbat,çoğunun ayaklarıalçılıhala.Altıaydabironları tekrarbulur,kemikleriniyeniden kırar,herseferindeartıkbaşarmıştır sözde.Kollayınkendinizi;sizolmaz derseniz,yapamaz!” İkiaskerdenbiribezginbirsesle: “Kellemizgideceğineayaklarımız gitsinbekuzum!”diyor.“Tekrar cepheyesürüldüğünvakitbaşına gelecekleribiliyormusun?Ben,tek evimedönebileyimde,istediklerini yapsınlar.Sakatayak,ölümden yeğdir.” Öbürü,bizcileyinbirgenç, istemiyor.Ertesisabahihtiyar,ikisini deaşağıindirtiyor,ağızlarındangirip, burunlarındançıkıyor;tatlılıkla, tehditlenihayetkandırıyor.Razı olmayıpdaneyapacaklar?Onlarbirer nefer,doktorsasöz,mevkisahibi birisi.Kloroformlabaygınvealçılar içinde,ikisinidetekrargetiriyorlar. ★ Albert'indurumukötü.Alıp götürüyor,bacağınısonunakadar kesiyorlar.Albertartıkhemenhiç konuşmuyor.Birseferinde tabancasınıelinegeçirebilse, kendisinivuracağınısöylüyor. Yenibirkafilegeliyor.Bizim koğuşaikikördüşüyor.Birisiçok gençbirmüzisyen.Hemşirelerona yemekverirlerken,yanlarındabıçak bulunduramıyorlar.Birdefasında birisininelindenbıçağıkaptı.Bu ihtiyatarağmen,yinedemani olamıyorlar.Akşamleyinyemeğini yediriyorduki,hemşireyibaşka taraftançağırdılar;hemşire,içinde çatal,tabağımasayabırakıpgitti.Kör adameliyleyordamlayarakçatalı buldu,kavradı,olancakuvvetiyle kalbinedoğrubastırdı,sonrada ayakkabısınıalarakbütüngücüyle çatalınsapınavurmayabaşladı. Yetişin!diyebağırdık.Elindençatalı alabilmekiçinüçadamıngelmesi icabetti.Çatalınkütdişlerietine saplanmıştı.Bütüngecebizeküfürler yağdırdı,hiçbirimizuyuyamadık. Sabahleyinbirkrizgeldi,haykıra haykıraağladı. Yataklaryenidenboşalıyor. Korkular,acılar,inleyişler,hırıltılar içindegünlerbirerbirergeçiyor.Ölü odasıdaparaetmiyorartık,kafi gelmiyor,gecelerikoğuştadaölenler oluyor.Hemşirelerbirçarebulana kadarölüpgidiyorlar. Fakatbirgünkapıhızlaaçılıyor, düzarabagiriyoriçeri;arabada solgun,inceuzunyüzlü,kıvırcık siyah,karmakarışıksaçları,dimdik, muzaffertavrıylaPeterduruyor. HemşireLibertine,sevincinden gülerekPeter'ieskiyatağınakoyuyor. Peterbirölüodasındandöndügeldi. Bizonuçoktanöldüsanıyorduk. Etrafınabakınıyor:“Eee,ne dersiniz?” Böylebirhadiseyleilkdefa karşılaştığını,Josefbileitirafzorunda kalıyor. ★ Gitgidebazılarımızayağa kalkabiliyoruz.Sağasolasekebilmem içinbanadabirkoltukdeğneği veriyorlar.Amaben,pek kullanmıyorumbunu;koğuşta dolaşmayayeltenirsem,Albert'in bakışlarınatahammüledemiyorum. Bambaşkagözlerlebakıyor arkamdan.Buyüzden,bazenkoridora sıvışıyor,oradadahaserbesthareket edebiliyorum. Altkattakarınlarından, murdariliklerinden,kafalarından yaralanmışlarlaikibacaklarıda kesilmişlervar.Sağdakibölükte kulak,burun,boğazyaralılarıyla zehirligazhastalarıvar.Soldaki bölüktekörler,akciğerlerinden, kalçalarından,mafsallarından,böbrek vehayalarındanyaralanmışlarvar. Birinsanınnerelerinekurşunisabet edebileceğini insanancakburadaöğreniyor. ikikişitetanostanölüyor.Deri soluklaşıyor,kollar,bacaklarkaskatı kesiliyor,sonundauzunlamanyalnız gözlersağkalıyor.Bazıyaralılarda mermilerinparaladığıkol,bacak,bir askıyatutturuluyor,havadaboşta bırakılıyor;yaranınaltınabirleğen koyuyorlar,cerahatburayadamlıyor. ikiüçsaattebirleğenigötürüp döküyorlar.Bazılarının pansumanları,azalarıgergintutacak şekilde;yatağınkenarındankolveya bacağıaşağıçekenağırlıklarsarkıyor. Yaralıbağırsaklarıgörüyorum.içleri daimapislikdolu.Doktorunkatibi banaçekilmişröntgenlerigösteriyor. Paramparçakalçakemikleri, dizkapakları,omuzlarıgörünüyor. Buderecedelikdeşikvücutların üzerinde,hayatınhergünküseyrine devamedeninsançehreleri bulunabileceğiniakılalmıyor.Hem sonra,buyalnızbirhastane,yalnızbir kısım.Almanya'dayüzbinlerce, Fransa'dayüzbinlerce,Rusya'dayüz binlerce.Buböyleolunca,şimdiye kadaryazılmış,yapılmış,düşünülmüş şeylernekadarsaçma!Binlerce seneninmedeniyeti,bukansellerinin akmasınabilemaniolamadıktan,bu yüzbinlerceişkencezindanını kapatamadıktansonra,bütüno yazılanlar,hepsiboş,hepsiyalanolsa gerek.Harbinneolduğunuönce hastanegösterir. Bengencim,yirmiyaşındayım; amahayatnamınaümitsizlikten, ölümden,korkudan,bomboşbir sathiliğiıstırapuçurumlarına zincirlemektenbaşkabirşeybildiğim yok.Milletlerinbirbirlerinekarşı itildiklerini;susarak,cahilce,delice, uysalvemasum,birbirlerini öldürdüklerinigörüyorum.Dünyanın enzekikafalarının,silahlarıve sözleri,buişleridahaustacayapmak, dahadevamlıkılabilmekiçin icadetmişolduklarınıgörüyorum. Bunuhurda,karşıtaraftayaşımın bütüninsanları,bütündünyada benimlebirliktegörüyor;benim neslimbunubenimlebirlikteyaşıyor. Gününbirindekarşılarınadikilsekde hesapsorsak,nederlerbabalarımız? Birgüngelirdeharbbiterse,bizden nebeklerler?Yıllaryılıbizimişimiz öldürmekoldu..hayattailk mesleğimizbuoldu.Hayatnamına bildiğimizşeyölümdenibaret. Bundansonraartıkneolabilir?Bizim halimizniceolacak? ★ Bizimkoğuşunenyaşlısı Lewandowski'dir.Kırkyaşındabir adam;onaydırhastanede,tamında ağırbirmermiyarasındanyatıyor. Ancaksonhaftalardahafifdüzelmiş deikibüklümsekerekbiraz yürüyebiliyor. Lewandowski,birkaçgündürtelaş içinde.Polonya'da,evciğindeoturan karısındanbirmektupaldı;kadın, parabiriktirdim,yolmasrafınıtemin ettim,senigörmeyegeliyorum,diyor. Kadınyolda;bugünyarıngelir. Lewandowskiyemeden,içmeden kesildi;kızartılmışsosislikırmızı lahanayıbile,birikilokmaalıyor, başkalarınabırakıyor.Elindemektup, boyunakoğuştadolaşıyor;herkes belkionkereokudumektubu;posta damgasınıkimbilirkaçkeregözden geçirdik;yazı,yağlekelerinden, parmakizlerindenartıkseçilmezhale geldi.Akacakkandamarda durmazmış:Lewandowski’ninateşi çıktı,'adamtekraryatağadüştü. Lewandowski,karısını,ikiyılvar görmemiş.Buaradabirçocukları olmuş,kadınonudagetiriyor.Fakat Lewandowski’ninzihninikurcalayan meselebaşka.O,karımgelinceizin alır,dışarıçıkarım,diyeummuştu. Çünkümalûmya,görmekdegüzel gerçi,fakatböyleuzunbirayrılıktan sonrainsankarısınakavuştumu,eh mümkünsebaşkaşeylerdeistertabii. Lewandowski,bütünbunları bizimlesaatlercekonuşmuştu; askerliktebuişlerinsaklısıgizlisi yokturzira.Hemkimnediye ayıplasınbuişi!izinliçıkabilenler, onaşehirdebirkaçmünasipyerden bahsetmişler;bahçelerde,parklarda onlarıkimseninrahatsız etmeyeceğinisöylemişlerdi.Birisi, hattaküçükbirodabiliyordu. Fakat, artıkneyeyarar, Lewandowskiyataktayatıyor;çok dertlizavallı.Bufırsattanistifade edemezse,hayatınnetadıvar?Onu teselliediyor,elbetbirçaresini buluruz,diyesözveriyoruz. Ertesigün,ikindiüstükarısı çıkageliyor.Kuşgibiürkek,aceleci bakışlı,yüzükırışıkiçinde,ufaktefek birkadın.Fistolu,kurdelelisiyahbir atkıvaromzunda;Allahbilir,ne zamanlardanmiraskaldığını. Hafifçebirşeylermırıldanıyor, ürkekürkekkapınınyanındaduruyor. İçerdealtıkişiolduğumuz için,çekiniyor. “Hey,Marja!”diyorLewandowski, küçükdiliniyutargibi.“Gel,çekinme, yabancıdeğilbunlar.” Kadıntekertekeryanımıza geliyor,hepimizinelinisıkıyor.Sonra oaraaltınııslatmışçocuğu gösteriyor.Yanındaüzeriboncuk işlemeli,büyükbirçantavar;içinden temizbirbezalıpaltınıdeğiştiriyor, çocuğukundaklıyor.Böyleceilk şaşkınlığıgeçmiştir;karıkoca konuşmayabaşlıyorlar. Lewandowskikızgınsacüstünde. İkidebirgayetbedbahtbirtavırla yuvarlakgözlerinidikerekbizedoğru bakıyor. Vakitmüsait.Doktor,viziteye geldi,gitti.Olsaolsa,birhemşirenin bakacağıtutariçeriye.Bununiçin birisi,etrafıkolaçanetmeküzere dışarıçıkıyor.Dönüpgeliyor,başını sallıyor:“Kimseleryok.Haydisöyle karına,Johann,işinideçabuktut.” Karıkocakendidilleriyle konuşuyorlar.Kadınhafifçekızarmış, utangaç,bizedoğrubakıyor.Biz haldenanlarcasınagülümsüyor, ellerimizle,neolacakmışaldırmayın, gibilerdenişaretediyoruz.Peşin kanaatlerincanıcehenneme!Onlar başkazamanlariçin.Şimdiburada marangozJohannLewandowski yatıyor;yediğikurşunlasakatkalmış birasker,budaonunkarısı; Lewandowski'ninkarısınıbirdaha görüpgörmeyeceğinemalûm? Lewandowskikarısınıkoynunaalmak istiyor,alsın,tamam! İkikişihemşirelerigözetlemek, kazaragelecekolurlarsa,onları oyalamaküzerekapıönüne çıkıyorlar.Birçeyreksaatkadar gözcülükedecekler. Lewandowskiyalnızyantarafına yatabilir;buyüzden,birimizsırtına birikiyastıkdahayerleştiriyoruz. ÇocuğuAlbert’everiyor,sonra başımızıbiraz.ötetarafaçeviriyoruz. Siyahatkıbattaniyeninaltınagiriyor, gözdenkayboluyor.Bizdeçatpat vurarak,lafınbinibirparaya,skat oynamayakoyuluyoruz. Herşeyyolunda.Elimdedört sinekleortalığameydanokuyorum. Öyledalıyoruzki,Lewandowski'yi unutuyoruzhatta.Birmüddetsonra çocukyaygarayıkoparıyor;Albert ümitsizcepışpışlıyorsada,faydasız. Derken,birgıcırtı,birkumaşhışırtısı işitiyoruzhafiften.Şöylebirara gözlerimizilişince,çocuğunağzında emzik,artıkannesininkucağında olduğunugörüyoruz.Mesele halledildi. Şimdikendimizibirkalabalıkaile gibihissediyoruz.Kadınenikonu canlandı.Lewandowskiterlemiş,ağzı kulaklarınavarıyor. Lewandowski,işlemeliçantayı açıyor,birkaçnefissucukçıkıyor ortaya.Lewandowskibirçiçek demetialırgibibıçağıalıyor, sucuklarıparçaparçakesiyor,şahane birelhareketiylebizlerigösteriyor.. veufaktefekkırışıkyüzlükadın,bir birhepimizidolaşıyor,gülümsüyor, sucuklarıdağıtıyor.Kadınenikonu güzelleştişimdi.Ona“anne”diyoruz, seviniyor,yastıklarımızıdüzeltiyor. ★ Birkaçhaftasonrahersabah Zanderenstitüsünegidiyorum.Orada bacağımabirkayıştakıyor,hareket ettiriyorlar.Kolumçoktaniyileşti. Cephedenyenikafilelergeliyor. Pansumanlarartıkgazlıbezlerle değil,beyazkrepkağıtlarıyla yapılıyor.Cephedepansuman malzemesiçokazalmış. Albert’inkesikbacağıiyileşti,yara kapandıhemenhemen.Birkaçhafta sonraonubirprotezkliniğine gönderecekler.Yineöyleaz konuşuyor,şimdieskisindendaha durgun.Konuşurkenbazenbirden duruyor,dalıpgidiyor.Yanındabizler olmasaydıkçoktancanınakıyardı. Amaartıktehlikeyiatlattı.Skat oynarkenarasırabiziseyrediyor. Biriyileşmeiznialıyorum. Annembenibirdahabırakmak istemiyor.Çokbitkin.Herşeyson görüşümdenbuyanadahadaberbat. Sonraalaydançağırılıyor,tekrar cepheyegidiyorum. DostumAlbertKropp’la vedalaşmakzoroluyor.Amainsan askerliktezamanlabunadaalışıyor. XI Artıkhaftalarısaymıyoruz. Geldiğimdekıştı;güllelerdüşerken, donmuşiritoprakparçaları, şarapnellerkadartehlikeliydibayağı. Şimdiağaçlartekraryeşil.Hayatımız cepheylebarakalararasındamekik dokumaklageçiyor.Kısmende alıştık;harbinöldürücülüğükanserle vereminkinden,griple dizanterininkindenfazladeğil.Sadece ölümvakalarıdahaçok,dahaçeşitli, dahaıstıraplı. Düşüncelerimizbalçıklara benziyor;değişikgünlerin yoğurduğu.Günlersakingeçiyorsa iyiler,kurşunyağmurundaisek, ölüler...Mermiçukurlanhem dışımızda,hemiçimizde. Buradayalnızbizdeğil,herkes böyle.Eskidenvarolanşeylerin hükmüyokartık,hemunuttukbile onları.Talimveterbiyeninyarattığı farklarsilinipgittiadeta;bellide değiller.Birdurumdan faydalanmaktabazenyardımları oluyorgerçi;amamazurlarıdavar; yokedilmesigerekentutukluklara sebepoluyorlar.Zamanındabaşka başkamemleketlerinmaden paralarıydıkdaeritilipyenikalıplara döküldüksanki:Şimdihepimizaynı damgayıtaşıyoruz.Farklargörülmek isteniyorsa,hammaddeyiinceden inceyetetkikgerekir.Bizherşeyden önce,bireraskeriz;çokçoksonrada gayettuhaf,utanılacakşekildebirer insan. Büyükbirkardeşlikduygusu;halk türkülerindekiarkadaşlığın, mahpuslardakidayanışmanın,ölüm mahkûmlarındakiümitsiz yardımlaşmanınbelirtilerinitoplar, ondanbirhayatyaratır;buhayatbizi tehlikeleriçindeykenölümün gerginlikveterkedilmişliğinden çekipalırveelegeçensaatlerden,hiç depatetikolmayanbirşekilde, kaçamakistifadelerisağlar. Değerlendirmekisterlersebu,hem kahramancadır,hemdebayağı.Fakat kimisteyecek? Düşmanıntaarruzageçeceğini bildirdiklerivakitTjanden'in,domuz yağlıbezelyeçorbasınıbüyükbir aceleylekaşıklamasınınsebebini buradaaramalıyız;birsaatsonrasağ kalıpkalmayacağınıbilmiyorçünkü. Doğrumu,değilmi,diyebunun tartışmasınıçokyaptık.Kat,doğru bulmuyor:“Karnabirkurşun saplanabilir,”diyor.“Bunuhesaba katmaklazım.Butakdirde,dolumide, boşmidedendahatehlikelidir.” Bugibişeylerbirermuamma bizimiçin;çokönemlişeyler,zaten başkatürlüdeolamazki!Buradaki, ölümünyanıbaşındakibuhayat alabildiğinebasitbirkaraktertaşıyor, enlüzumluşeylereinhisarediyor, bütüngerikalanlarsağıruykularda. Bu,bizimhemiptidailiğimiz,hemde kurtuluşumuzdur.inceeleyipsık dokuyacakolsaydık,yaçoktan çıldırır,yaaskerdenkaçar,yada ölürdük.Tıpkıbuzdağlarıarasındabir keşifseyahatigibi:Hertürlühayat belirtisisadecesağkalabilmeye yönelmeli,şartlarınicaplarınagöre ayarlanmalıdır.Bütünöbürşeyler yasaktır,çünküboşyerekuvvet harcanmasınasebepolurlar. Kurtuluşumuzuntekyoludurbu. Bazeneskihayatımınesrarlıakisleri, sakinsaatlerdedonukbiraynagibi şimdikihayatımınsınırlarını gösterdikçekendimibiryabancıgibi seyreder,hayatdenenotarifegelmez diriliğinbuyenibiçimenasıl uyduğunudüşünüpşaşarım.Hayatın gerikalanbütünbelirtilerikış uykusundalar;hayat,ölümün tehditlerinekarşıkendimizisürekli birkollamadanibaret.Buhayat,bizi, düşünenhayvanlarhalinegetirdi, elimizeiçgüdüsilahınıvermekiçin. Bizivurdumduymazlıklatechizetti; zihnimizaçık,şuurumuzyerinde oluncabizikolaycaezendehşete karşıkoyalımdiye..Ruhumuzda arkadaşlıkduygusunuuyandırdı, yapayalnızlığınuçurumlarına düşmeyelimdiye..Bizevahşilerin kayıtsızlığınıbağışladı,herşeye rağmen,işingerçektarafını hissedelimdehiçliğinhücumuna karşıyedekkuvvetolaraksaklayalım diye.Bizböylecegayetsatıhta,, kapalı,sertbirömürsürüyoruz. Bazenbirolaykıvılcımlarsaçıyor, amaozamandaağırvekorkunçbir özleminaleviyalıyoriçimizi. Böyleanlartehlikelidirler;bize durumauymanınsuniliğini,bunun birsükûnetdeğil,kendimizisükûnete zorlayışolduğunugösteriyorlar. Görünüştehayattarzımız bakımındanboşimanlardanfarkımız yokpek:Onlarşimdikidurumlarında kalacakları,zihinleriniişleterek azamibirgelişmekaydettiklerihalde, bizdetersine:Bizimmanevi kuvvetlerimizgelişmeyedeğil, gerilemeyeyönelmiştirOzenciler gevşemişlerdir,tabiidirler;bizlerse müthişgerginiz,suniyiz. Geceleribirrüyadanuyanarak, akınakıngelenhayallerinbüyüsüne kapılmış,mağlûpbirhalde,bizi karanlıktanayırandayanakve sınırlarınnekadarinceolduğunu, içimizürpererekhissediyoruz.Biz küçücükalevleriz;zayıfduvarlar eriyipdağılma,delirme fırtınalarındanzarzorkoruyorbizi; fırtınalarınortasındatitrekışıldıyor, bazenboğulurgibioluyoruz.Sonra harbinboğukuğultularıbirhalka oluyor,kuşatıyorbizi;içimize büzülüyor,gözlerimiziaçıyor,geceye dikiyoruz.Yalnız,uyumaktaolan arkadaşlarınsoluklarınıbirteselli gibihissediyor,sabahıböylece bekliyoruz. ★ Hergün,hersaat,hermermi,her ölübuincedayanağıçökertiyorve yıllarhızlaaşındırıyoronu.Benitutan budayanağıngitgideyıkılmakta olduğunugörüyorum. İştemesela,Detering'inaptallığı. Kendiiçinefazlakapanık insanlardanbiriydio.Birbahçedebir kirazağacıgörmesi,felaketioldu. Cephedendönüyorduk, konakladığımızyerinyakınlarındabir yoldönemecindebukirazağacı, sabahınilkışıklarındabirsürprizgibi karşımızaçıkıverdi.Yapraklarıyoktu, fakattepedentırnağabeyazçiçeklerle donanmıştı. AkşamleyinDeteringortalarda yoktu.Nedensonragöründü,elinde çiçeğekesmişbirkaçkirazdalıvardı. Onatakıldık,evleniyormusun,diye sorduk.Hiçsesiniçıkarmadı, yatağınayattı.Geceleyingürültü ettiğiniduydum;eşyalarını topluyorduherhalde.Buiştebirbit yeniğisezdim,yanınagittim.Birşey yokmuşgibiyaptı,ona:“Deliliketme, Detering!“dedim. “Yokyahu,uykututmadıda...” “Kirazdallarınınediyegetirdin?” “Kirazdalıgetirmekdemiyasak?” diyecevapverdiinatçıbirtavırla.Az sonrailaveetti:“Köydebenimbüyük birmeyvabahçemvardır,kirazağacı dolu.Kirazlarçiçekaçınca samanlıktandoğruhertarafçarşaf gibibembeyazgörünür.Şimditam mevsimi.” “Belkiyakındaizinverirler. Bakarsın,çiftçiolduğuniçinbırakırlar seni!” Başınısalladı,amaaklıbaşka taraflarda.Buköylülere,içlerinebir kurtdüştümübirhalolur;yarıaptal, yarıtanrıdırlar;yarısalak,yan coşkun.Onudüşüncelerinden uzaklaştırmakiçinbirazekmek istedim.İtirazetmedenverdi.Bu, şüphelibirdurum;çünkübaşka zamaneliaçıkbiradamdeğildir. Bununiçinuyumadım,bekledim.Bir hadiseolmadı,sabahleyinher zamankigibiydi. Amakendisinigözetlediğimi sezmiştiherhalde.Bunarağmen, dahaertesisabahbaktım,yek. Anladım,fakatonazamanbırakmak içinkimseyebirşeysöylemedim; belkikaçmayamuvaffakolur. Amayoklamada,olmadığı meydanaçıktı.Birhaftasonra jandarmalaryakalamışlardiye duyduk.Almanya'yagidiyormuş,hiç imkanımıvar;böylebirişeteşebbüs etmesideaptallıktızaten.Bukaçışın sadecesılahasretinden,anibir şaşkınlıktanilerigeldiğinibiz anlayabilirdik;fakatcephedenyüz kilometregeridekidivanıharbüyeleri bunuanlayamazlardıki!Detering'den başkabirhaberalamadık. ★ Butehlikeli,buyığılmışkuvvetler bazendabaşkaşekillerdepatlak verir.Haddindenfazlakızdırılmış buharkazanlarıgibi.Şimdidesıra Berger'inakıbetinianlatmayageldi. Siperlerimizçoktanparamparça oldu;elastikibircephemizvarşimdi; buyüzdenartıkdoğrudürüstmevzi muharebeleriyapamıyoruz.Hücum, karşıhücumhalindeparamparçabir katkalıyorgeriye;çukurlardan çukurlaraamansızbirmücadele başlıyor.Önhatdelikdeşik;.mermi çukurlarıkalıntıları,gruplarmeydana getiriyorhertarafta;muharebelerbu çukurlardandoğruyapılıyor. Birmermiçukurundayız.Yan tarafımızdakiİngilizlerkıvrılıp gerimizegeçiyorlar.Çevirdilerbizi. Teslimolmakçetiniş;üstümüzdesis veduman;teslimolmakisteğimizi anlamazkimse;hembelkibizde teslimolmakniyetindedeğiliz,böyle anlardainsanbunukendidebilmez. Elbombalarınınpatladıkları duyuluyor.Bizimmakineliöndeki yarımdaireyitarıyor.Namlunun soğutmasuyubuharolupuçuyor; kutularıaceleeldeneledolaştırıyor, hepimiziçlerineişiyor,suyubu yoldanbularakateşedevamediyoruz. Fakatardımızdakitakırtılargittikçe yaklaşıyor;birkaçdakikasonra mahvolacağız. Derken,birikincimakineli,yakın birmesafedenişlemeyebaşlıyor. Yanımızdakiçukurdasaklı,onuoraya Bergergetirdi.Şimdiarkayakarşı taarruzageçiliyor;kurtuluyor,geriile irtibatkuruyoruz. Dahasonrakendimizeoldukçaiyi birsiperbulduğumuzzaman, karavanaerlerindenbiri,birkaçyüz adımilerdeyaralıbirmuharebe köpeğibulunduğunusöylüyor. “Nerde?”diyesoruyorBerger. Nefer,köpeğinyerinitarifediyor. Berger,köpeğiyaalıpgelmek,yada vurupöldürmeküzerefırlıyor yerinden.Dahaaltıayönceböyle şeyleriumursamaz,ihtiyatlı davranırdı.Gitmesiniönlemeye çalışıyoruz.Bizidinlemediğini görünce,“Deli!”diyoruzsadece,artık karışmıyoruz.Çünkübucephe tutarağınöbetleri,tutulanıhemen yereyıkıpkıskıvrakbağlamadığımız takdirde,tehlikelibirhalalır.Berger isebirseksenboyundabölüğündeen kuvvetliaskeri. Bergersahidendeçıldırmış, çünküateşduvarınıaşmasılazım.. Fakatbiryerdepusukurmuş,bizleri debekleyenoyıldırım;içinedüşmüş, onubüyülemişbirkere!Çoktur böyleleri;işiazıtırlar,kaçargiderler. Hattabirisivardı;elleriyle, ayaklarıyla,ağzıylaboyunatoprağı oyupduruyordu. Bugibiişlerdenumarayapanlar daçoktabii;amanumarayapmak dahiaslındabirbelirtidir.Köpeği öldürmekisteyenBerger'i, kalçasındanvurulmuşolarakalıp getirdiler.Onugetirenlerdenbiride, buaradabaldırınabirkurşunyedi. ★ Mülleröldü.Midesinegayet yakındanbirhavafişeğisaplandı. Kendinihiçkaybetmeden,korkunç acılariçindedahayarımsaatyaşadı. Ölürkencüzdanınıbanateslimetti, vaktiyleKemmerich'denmiraskalan çizmelerinibanabıraktı.Buçizmeleri bengiyiyorum,tamdaayaklarıma göre.BendensonraTjaden'ekalacak buçizmeler;onasözverdim. Müller'igömdükgömmesine, fakatuzunzamansessiz,sakin yatamayacakmezarında.Bizim hatlarımızıgeriyeçektiler.Karşı taraftapekçokyeniİngiliz,Amerikan alaylarıvar.Pekçokcornedbeef, beyazbuğdayunu.Pekçokyenitop. Pekçokuçak. Bizlerseiğneipliğedöndük, açlıktanimanımızgevriyor. Yiyeceklerimizöyleberbat,öyle uydurmaşeylerki,buyüzden hastayızhepimiz.Almanya'daki fabrikatörler,yüklerinituttular;beri yandadizanteribizimbarsaklarımızı doğruyor.Helakazıklarınınüstü yanyanaçömelmişlerledolu.. Almanya'dakilereburadakibudertli, perişan,kaderineboyuneğmiş yüzlerigöstermeli,buikibüklüm gövdelerigöstermeli!Ogövdelerki kanlarıkoliklertarafındanparça parçadışarıatılırveolsaolsa kasılmış,acıdantitreyendudaklarla acıacıgülerekşöylederler: “Pantolonutekraryukarıçekmenin manasıyok.” Topçumuzsonmermilerini atıyor,cephanesipekazkaldı. Namlulardaöylelaçkaoldularki, hedefibulamıyorlar;mermilerbazen bizimüzerimizedüşüyor.Atlarımız çokaz.Yenikıtalarımızkansız,cansız, dinlenmeyemuhtaççocuklar.Arka çantasınıtaşıyamıyorlarsada, ölmesinibiliyorlar.Binlerce.Harbten çaktıklarıyok,sadeceyürüyüveriyor, vurduruyorlarkendilerini.Tekbaşına biruçak,onlardanikibölüğü,daha trendenyeniinmişlerdiki,siper almasınıbilmedikleriiçin,şakaeder gibi,tarayıverdi. “Almanyaboşalacakyakında!”diyor Kat. Buişinsonunungeleceğini ummuyoruzhiç.Okadarını düşünemiyoruzbile.Birmermi saplanır,insanölebilir.İnsan yaralanır,gideceğiyerhastanedir. Bacaklarınızıdibindenkesmezlerse enindesonunda,göğsündeliyakat madalyasıolanaskeridoktorlardan birininelinedüşeronunşöyle dediğiniduyarsanız:“Nasıl,bacağınız birazkısaldıdiyemi?Cesurolduktan sonra,cephedekoşacakdeğilsinizya! Silahlıaskersiniz,çıkınız!” Vosges’denFlandre'akadarbütün cephenindilindedolaşan hikayelerdenbirinianlatıyor,Kat: —Doktormuayeneesnasında isimleriokur,karşısınagelenin yüzünebakmadan:“Sağlam!Cephede askerlazımbize!”dermiş.Sıratahta bacaklıbirisinegelmiş,adam, doktorunönünedoğruyürümüş, doktoronada,silahlıasker,demiş, çıkmışişiniçinden.(Katsesini yükseltiyor):Adamdadoktoraşöyle demiş:“Birayağımtahta!Ama cepheyegiderdekellemide kaybedersembirtahtakafa yaptırtacağımkendime,bende doktorolacağım.” 'Bucevaphepimizinmüthiş hoşunagidiyor.iyidoktorlarda olabilir,hemçokturda!Fakat yüzlercemuayeneesnasındaher asker,önlerindebulunanlistelerdeki gerihizmetlereayrılmışlarımümkün olduğukadar“silahlıasker”yapmaya çabalayanbusayısızavcılardan birininelinedüşerergeç. Bunabenzerbaşkahikayelerde var,çoğudahadaacışeyler.Amayine debozgunculuktu,ayaklanmaydı,yok içlerinde.Hıkmıketmeden,açık, samimisöylenenşeylerbunlar; askerliktehile,haksızlık,adilikçok çünkü.Bunarağmenalaylarınyinede peşpeşehergündahada ümitsizleşenharbeatılmaları,geri çekilen,unufakolanhatlardan peşpeşetaarruzageçmeleriazşey midir? Tanklaralaykonusuydular,şimdi tehlikelibirersilaholdular.Tanklar, zırhlariçinde,uzunbirdizihalinde, geliyor,harbindehşetiniherşeyden çokbizeonlarduyuruyorlar. Üzerimizeyaylımateşlerisaçan toplarıgörmüyoruzbile;düşmanın hücumkıtalarıdabizimgibiinsanlar.. amatanklaragelince,makinebunlar. Harbgibisonsuz,zincirlemegiderler; mermiçukurlarınatekertekerdalıp tekraryukarıtırmandıkça;kükreyen, dumanpüskürten,durdurulamaz zırhlıfilolar;yaralıları,ölüleriezip biçen,yaralanamazçelikhayvanlar gibiilerledikçe,ölümdürsaçtıkları... Onlarınönündeincecikderilerimizin içinebüzülürüz;muazzamcüsseleri karşısındakollarımızsaman parçalarıdır,elbombalarımızbirer kibritçöpü. Mermiler,zehirligazlar,tank filotillaları.Ezilmek,parçalanmak, ölüm. Dizanteri,grip,tifüs..Boğulmak, yanmak,ölüm. Siper,hastane,toptangömülme.. Dahasıyokbunun. ★ Birhücumesnasındabölük komutanımızBertinckvuruluyor. Bütünnazikdurumlardaenönegeçen oyamansubaylardanbiriydi Bertinck.Yıllardanberibizimleydi, hiçyaralanmamıştı,enindesonunda başınabirşeygelecekti.Bir çukurdaydık.etrafımızıçevirmişlerdi, barutdumanlarıylabirlikteyağveya petrolbuharlaresiyordubizdenyana. Alevmakineliikiadamgördük,birisi makineyisırtlamıştı,ötekialev püskürtenhortumututuyordu. Alevleribizeerişecekkadar yakınımızageldilermi, mahvolduğumuzgündü;osıradageri çekilmemizeimkanyoktuzira. Üzerlerineateşaçtık.Fakatyine deyaklaşıyorlar,durum berbatlaşıyordu.Bertinckbizimle aynıçukurdaydı.Keskinateş karşısındakorunmayafazladikkat etmemizgerektiğiiçin,mermileri isabetettiremediğimizigörünce silahasarıldı,çukurdandışarı süründü,dirseklerinedayanarak nişanaldı.Tetiğiçekti..aynıandabir mermipatladıyanında,vuruldu. Fakatolduğuyerdekaldı,tekrarnişan aldı..silahınıindirdi,sonrayeniden doğrulttu,tetiğiyenidençekti.Tüfeği bıraktı:“Mükemmel!”dedi,gerisin gerisüründü.Alevmakineli adamlardanarkadakivurulmuştu yeredevrildi,makineninhortumu ötekininelindenkurtuldu,dörtbir yanapüskürenateştekavrulduikinci adam. Bertinckgöğsündenvurulmuştu, azsonradabirmermiparçası, çenesinidağıttı.Aynımermiyle Leer'indekalçasıparçalandı.Leer inliyor,kollarıüzerinedayanıyor, hızlakankaybediyordu.Elimizdenbir şeygelmiyordu.Birkaçdakikasonra boşadönenbirborugibiolduğuyere yıkıldı.Okuldaykeniyibir matematikçioluşununnefaydası vardışimdi? ★ Aylargeçiyor.Yazlarınenkanlısı, enzahmetlisi,bu1918yazıoldu. Sarılar,mavilergiyinmişmelekler gibi,ölümçemberininüzerinde, erişilmez,uzuyorgünler.Harbi kaybettiğimizihepimizbiliyoruz, amabunufazlakonuşmuyoruz;geri çekiliyoruz,bubüyüktaarruzdan sonrahücumageçemeyizbirdaha: Adamımız,cephanemizyokartık. Fakatharbdevamediyor..ölmek devamediyor, 1918yazı.Hayatbizehiçbir zaman,şimdikibudaracıkşekilde olduğukadarözlenmeyedeğer gelmemişti.Barınaklarımızın bulunduğuçayırlardakikızıl gelincikler,samansaplarındaki parlakkarafatmalar;loş,serin odalardaılıkakşamlar; alacakaranlıklardasiyah,sırlıağaçlar; yıldızlar,sularınakışı,rüyalar,uzun uykular...ah,eyhayat,hayat,hayat! 1918yazı.—Hiçbirşeyeo cepheyehareketanıkadarsessiz acılariçindekatlanmamıştık. Ortalıktadoludizgin,kışkırtıcı mütarekevebarışsöylentileri dolaşıyor,kalblerimiziallakbullak ediyor,yürüyüşübüsbütün zorlaştırıyordu. 1918yazı.—Öncekihayat,hiçbir zaman,solgunyüzlerinçamurlara belendiği,ellerin:“Hayır!Hayır! Şimdiartıkimkansız!Sondakikada artıkimkansız!”dergibikasıldığıo ateşsaatlerindekikadaracıve müthişolmamıştı. 1918yazı.—Yangınlardakavruk tarlalardanesipgelenümitrüzgarı; sabırsızlığın,hayalkırıklığınınçılgın sıtması,ölümünenazaplıürpertisi, anlaşılmazsoru:Niçin?Niçin bitirmiyorlar?Biteceğisöylentilerine diyedolaşıyorortalıkta? ★ Okadarçokuçakvarki! Gördüklerinikaçırmıyorlar,tavşan avlargibiavlıyorlar.BirAlman uçağınakarşılıkbeşİngiliz,Amerikan uçağı.Siperdekiaç,bitapbirAlman askerinekarşısağlam,zindebeş düşmanaskeri.BirAlmantayınına karşı,düşmandaellikutuet konservesi.Bizmağlûpdeğiliz,asker olarakdahaüstün,dahatecrübeliyiz, çünkü.Biziezen,geripüskürten, sadece,onlarınkatkatfazla malzemeye,askeresahipoluşlarıdır. Birkaçhaftayağmurlugeçti.. kurşunigök,kurşunisulariçinde toprak,kurşuniölüm.Kamyonlarla ilerihatlaragiderken kaputlarımızdan,esvaplarımızdan ıslaklıkiçimizegeçiyordu.Cephede debuhaldevametti.Kuruyamadık. Çizmesiolanlar,çizmelerininüstüne kumtorbalarısarıyorlar,çamurlusu hemeniçeridolmasındiye.Tüfekler çamurbağladı,üniformalarçamur bağladı;herşeyakıyor,dağılıyordu. Vıcıkvıcık,ıslak,yağlıtopaklar halindebirtoprak.Sarıgölcüklerde yumakyumakkızılkanbirikintileri; yavaşyavaşdibeçökenölüler, yaralılar,hayattakalanlar. Fırtınaüzerimizdeşakırdıyor, karmakarışıkgrivesarılarıniçinden mermidoluları,isabetettikçe,ince çocukferyatlarıyükseliyorduhavaya. Parçalanmışhayat,gecelerde inildeyerek,güçlüklesusuşlarda bitiyordu. Ellerimizçamur,vücutlarımız balçık,gözlerimizyağmurserpintileri içinde.Henüzsağmıyız,bilmiyoruz. Sonrabirdenbirdenizanasıgibi, nemliveboğucusıcaklık, bulunduğumuzçukurlaradalıverdi. Busonbaharsonrasısıcakgünlerden birindekumanyagetirmeye gidiyorduk.Katbirkurşunlayere serildi.ikimizdik.Yarasınısardım; baldırkemiğiparçalanmışa benziyordu,mermikemiğe rastlamıştı.Katümitsizinliyordu: “Tamdaşusırada..tamda...” Onuteselliediyorum:“Bu patırtınındahanekadarsüreceği bilinmezki!Senkurtuldunneyse..“ Yaradanolukgibikanakmaya başladı.Birsedyegetirmeye kalkışsam,Katyalnızkalamazki! Yakınlardabirsıhhiyemerkezide bilmiyorum. Katfazlaağırdeğil;oyüzdenonu sırtımaalıyor,geridönüppansuman yerinegidiyorum. ikidefamolaveriyoruz.Taşınma yüzündenacılarıarttı.Pek konuşmuyoruz.Ceketininyakasını açtım;hızlıhızlısoluyor,ter döküyorum;yüzümyükümün yorgunluğundanşiştibayağı.Buna rağmen,kendimizorluyor,ilerlemeye çalışıyoruz;buralarıtehlikeliçünkü. “Gidelimmi,Kat?” “Çaresiz,Paul.” “Hadiohalde.” Kat'ıayağakaldırıyorum;sağlam bacağıüzerindeduruyor,birağaca dayanıyor.Sonrakollayarakyaralı bacağınıtutuyorum;depreniyor; sağlambacağınındizinikolumun altınaalıyorum. Yolumuzdahagüçleşiyor.Arada sıradabirmermivınlıyor.Mümkün olduğukadarhızlıyürüyorum,çünkü Kat’ınyarasındantoprağadamla damlakansızıyor.Mermilerden kendimiziiyikoruyamıyoruz,çünkü Kat'ınyarasındantoprağadamla damlakanıyorlar. Birazbeklemekiçinküçükbir mermiçukurunauzanıyoruz. MataramdanKat'açayveriyorum. Birersigarayakıyoruz.“Eh,Kat!” diyorummah^m.“Neçare,artık ayrılacağız.” Katsusuyor,yüzümebakıyor. “Hatırlarmısın,Kat,kazınasıl enselemiştik?Hanibenhenüzacemi erdimdeilkdefayaralanmıştım,beni opatırtıdannasılkurtarmıştın? Ağlamıştımozaman.Kat,şöyleböyle üçseneoldu.” Katbaşınısallıyor. Yalnızlıkkorkusupatlakveriyor içimde.Katgeriyegönderilirsehurda artıktekdostumkalmayacak. “Kat,sengeridönmedenbarış olursa,görüşelimmuhakkak.” “Bukemikletekrarcepheye gelebileceğimeihtimalveriyor musun?”diyesoruyoracıbirsesle. “İstirahatedinceiyileşirsin. Mafsaldabirarızayokki.Buda böylecegeçerherhalde.” “Banabirsigaradahaver!”diyor. “İlerdebelkiberaberçalışırız, Kat.” Çoküzgünüm,nasılolurdaKat... Kat’ı,dostumu,sarkıkomuzlu,ince yumuşakbıyıklıKat'ı;ötekileri tanıdığımdanbambaşkabirşekilde tanıdığımKat’ı,buyıllarıkendisiyle bölüştüğümKat’ı,nasılolurdabir dahagöremem! “BanaevadresiniverKat,neolur neolmaz!Bendekendiadresimi yazayımsana.” Pusulayıiçcebimesokuyorum. Henüzyanımdaolduğuhalde şimdidenbenibırakıpgitmişgibi. Ondanayrılmamakiçinhemen ayağımabirkurşunmusıksam? Katbirdenhırıldargibisesler çıkarıyor,yüzüyeşile,sarıyadönüyor. “Gitsek!”diyekekeliyor. Yerimdenfırlıyor,onayardım edebilmekiçinçırpınıyorum.Onu sırtlıyor,hızlıhızlıyürümeye başlıyorum.Bacağısallanmasındiye uzun,yavaşadımlarlaaralıksızbir yürüyüş. Boğazımkupkuru.Gözlerimin önündekırmızıkaralekeler uçuşuyor;neolursaolsun,azmetmiş, sendeliyetökezleye,nihayetsıhhiye merkezineulaşıyorum. Oradadizleriminbağıçözülüyor; fakatyinedesonkuvvetimitopluyor, Kat'ınsağlambacağındantarafa devriliyorum.Birkaçdakikasonra yavaşçadoğruluyorum.Heryanım zangırzangırtitriyor;güçlükle mataramıbuluyor,biryudum alıyorum.Dudaklarımtitriyor içerken.FakatKatselameteçıktıya! Birmüddetsonrakarmakarışık birsestufanınınkulağımaçarptığını duyuyorum. “Boşunazahmetettin,”diyorbir sıhhiye. Anlamıyorum,yüzünebakıyorum. Kat’ıişaretediyor:“Ölmüşbu!” Anlamıyorum.“Bacağından yaralandı!”diyorum. Sıhhiyeduruyor:“Orasıöyle,ama ayrıca..“ Dönüyorum.Gözlerimiyi seçmiyor;yenibirterboşanıyor, gözkapaklarımdanaşağısüzülüyor. Terimisiliyor,Kat’abakıyorum. Hareketsizyatıyor. “Bayılmış!”diyorumhemen. Sıhhiyehafifçemırıldanıyor:“Sen buişleribanasor.Ölmüş.Herşeyine bahsegirerim.” Başımısallıyorum:“İmkansız!Ben dahaondakikaöncekonuştum onunla.Bayılmıştır.” Kat’ınellerisıcak.Omuzlarından tutuyor,çaylaovmakistiyorum. Birdenparmaklarımdabirıslaklık hissediyorum.Elimiensesinden çektiğimvakit,bakıyorum; parmaklarımkanlı.Sıhhiye,dişleri arasındanmırıldanıyor:“Gördünya.. “ Kat'ınbaşınayoldabirmermi parçasıisabetetmiş,farkına varmamışım.Ufacıkbirdelikbu;kör birmermiparçasıanlaşılan.Fakat yapacağınıyapmış,Katöldü. Ağırağırayağakalkıyorum. “Üzerindekieşyayıalmakister misin?”diyesoruyoronbaşı. Başımısallıyorum,onbaşıveriyor. Sıhhiye,şaşırmış,soruyor: “Akrabanızmıydıyoksa?” Hayır,akrabamdeğil.Hayır, akrabalığımızyok. Benmiyimbuyürüyen?Ayaklarım varmıhala?Başımıkaldırıyor, etrafımagözgezdiriyorum; gözlerimlebirliktebendedönüyor, dönüyor,derkenduruyorum.Herşey eskisigibi.Yalnız,yedekStanislaus Katczinskyöldü. Sonraartıkhiçbirşey bilmiyorum. XII Sonbahar.Eskilerdenartıkçok kimsekalmadı.Bizimsınıftanyedi kişininsonuncusuyumben. Herkesinağzındabarış,mütareke sözü.Herkesbekliyor.Yenibirhayal kırıklığımahvedecekhepsini;ümitler okadarkuvvetli;dinamitlenmedikçe söküpatmakimkansız.Barış olmazsa,ihtilalhazır. Banaikihaftaistirahatverdiler, çünkübirazgazyuttum.Küçükbir bahçedebütüngüngüneşte oturuyorum.Mütarekeyakındır, şimdibunabendeinanıyorum. Mütarekeoluncaevlerimize gideceğiz. Düşüncelerimoradaduruyor, dahaöteyegeçmiyor.Üstünbir kuvvetlebeniçeken,bekleyenşeyler: Duygular.Yaşamakhırsı,sılahasreti, kan,kurtuluşsarhoşluğu.Fakatgaye değilbunlar. 1916daevlerimizedönseydik, karşılaştığımızolaylarınacıve dehşetindenbirfırtınakoparırdık. Şimdidönersekyorgun,harap, yanmış,köksüz,ümitsiz.Belimizi doğrultamayızartık. Hem,anlamazlardabizi,çünkü önümüzdebirnesilvar;buradakibu yıllarıbizimlebirliktegeçirmiş;ama eviocağı,mesleğiolan,şimdieski durumlarınakavuşuncaharbi unutacakbirnesil..veardımızdanbir nesilyetişiyor;tıpkıevvelkibizler gibi;onlardabiziyadırgayacak,bir kenaraitiverecekler.Bizlerkendimiz içinbilefaydasız;büyüyeceğiz; bazımızdevranauyacak,bazımız kadereboyuneğecek,çoğumuzda perişanolacağız;yıllargeçipgider, enindesonundamahvoluruz. Amabelkidebenimbütünbu düşündüklerimbirhüzün,bir şaşkınlıksadece;tekrarkavakların altınagiderdeyapraklarınhışırtısını dinlersem,silinipkaybolacakbir hüzün.KanımızıcoşturanoYumuşak, oMüphem,oŞaşırtıcı,oGelmesi Yakın,gelecekzamanlarınobinlerce çehresi;hülyalardaki,kitaplardakio melodiler,kadınlarıhissetmek, vereceklerikeyif,nasılyokolur, imkansız!Yaylımateşlerinde, ümitsizlikte,askerkerhanelerinde nasılyokolurbütünbunlar,imkansız! Buradakibuağaçlarrenkrenkve san;dallararasındaüvezlerkırmızı; ufkadoğrubeyazuzanıyorşoseler; kantinlerdebarışsöylentileri,arı kovanlarındauğultulargibi. Ayağakalkıyorum. Çoksakinim.İsterseaylar,yıllar gelsindaha;hiçbirşeyvermem artık;artıkbendenhiçbirşey alamazlar.Öylesineyalnızım, öylesinebirbeklediğimyokki, karşılarınapervasızcaçıkabilirim. Benibuyıllarıniçindengeçirenhayat, ellerimde,gözlerimdehala.Ohayatı yenebildimmi,bilmiyorum.Amavar oldukça,içimdekio“ben”diyenşey, istesede,istemesede,kendinebiryol bulmayaçalışacakohayat. ★ 1918Ekimindevurulupöldü. Vurulduğugünbütüncephesessiz sakindigayet;öyleki,resmitebliğler, batıcephesindekaydadeğeryenibir hadiseolmadığıcümlesiyle yetindiler. Yüzükoyundüşmüştü,toprakta uyurgibiyatıyordu;tersine çevirdiklerivakitfazlaacıçekmeden ölmüşolduğunugördüler..Yüzünde öylesakinbirifadevardıki,kaderine memnunduadeta. SON (1) Himmelstoss'unkullandığıbu zamirler,Almanca'danezaket anlamındakullanılanzamirler olmayıpyalınanlamdaçoğul2.şahıs zamirleridir.Kropp,Himmelstoss'un bucahilliğiyleoynuyor.Bukonuşma, Türkçeyebozmadanaktarılamıyor. (Çev.)