Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı
Transkript
Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı
TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Çevre ve Şehircilik Bakanlığı TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2011–2020 Temmuz 2011, Ankara İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2011-2020 Koordinatör Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı Yayına Hazırlayanlar İDEP Projesi Ekibi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı, Politika ve Strateji Geliştirme Şube Müdürlüğü Tasarım İris İletişim Çözümleri Ltd. Şti., Ankara Baskı Odak Ofset, Ankara © Her hakkı saklıdır. Kaynak belirtilmesi kaydıyla alıntılara izin verilir. Kaynakça bilgisi: İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı 2011-2020, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Temmuz 2011, Ankara. ISBN: 978-605-393-096-9 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI TEŞEKKÜR Bu değerli çalışmanın, ülkemiz geleceğine kazandırılmasında emeği geçen ve katkı sağlayan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı çalışanlarına, İngiltere Büyükelçiliği’ne ve söz konusu proje kapsamında zamanlarını ve enerjilerini ayıran tüm kamu kurum ve kuruluşları ile üniversite, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerine teşekkürlerimizi sunarız. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Temmuz 2011 Ankara iii iv İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ i TEŞEKKÜR iii İÇİNDEKİLER v TABLOLAR vi ŞEKİLLER vii KISALTMALAR viii İDEP TABLOLARINDA KULLANILAN SEKTÖR KODLARI xiii 1. GİRİŞ 1-4 1.1. İDEP’İN DAYANAKLARI 2 1.2. İDEP’İN KAPSAMI 2 1.3. İDEP HAZIRLIK SÜRECi 3 2. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ 5-64 2.1. GENEL DURUM 5 2.2. ENERJİ SEKTÖRÜ 13 2.3. BİNA SEKTÖRÜ 20 2.4. SANAYİ SEKTÖRÜ 23 2.5. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 28 2.6. ATIK SEKTÖRÜ 34 2.7. TARIM SEKTÖRÜ 40 2.8. ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK SEKTÖRÜ 48 2.9. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM 55 3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 65-172 3.1. VİZYON 65 3.2. STRATEJİK HEDEFLER 65 3.3. İDEP’İN AMAÇLARI VE HEDEFLERİ 66 3.4. SERA GAZI EMİSYON KONTROLÜ EYLEM PLANI 74 3.5. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM EYLEM PLANI 4. 146 İZLEME VE DEĞERLENDİRME 173 KAYNAKÇA 174 v TABLOLAR vi Tablo 1 2008 Yılı İçin Türkiye, OECD Ülkeleri ve Dünya Geneline İlişkin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin Karşılaştırılması Tablo 2 Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin 1990-2008 Yılları Arasında Karşılaştırılması 6 Tablo 3 Türkiye'nin 1990-2009 Yılları Arası Sektörlere Göre Toplam Sera Gazı Emisyonları Tablo 4 Gönüllü Karbon Piyasalarında Türkiye’nin Profili 11 Tablo 5 Enerji ve Elektrik Sektörü Kaynaklı Sera Gazı Emisyonları 13 Tablo 6 Nihai Enerji Tüketimi ve Elektrik Kullanımı 15 Tablo 7 Türkiye’de Atık Sektörü Kaynaklı Metan Gazı Emisyonları 34 Tablo 8 2008 Yılı Ambalaj ve Ambalaj Atıkları İstatistikî Sonuçları 35 Tablo 9 AB Atık Mevzuatı ve Türkiye’de Mevcut Atık Yönetiminin Hukuki Çerçevesi 36 6 7 Tablo 10 Depo Gazından Enerji Üretim Tesislerinin Kurulu Güç ve Mevcut Kapasiteleri 38 Tablo 11 Gönüllü Karbon Piyasalarında Değerlendirilebilecek Türkiye’deki Başlıca Alanlar 42 Tablo 12 Toplulaştırma ile Meydana Gelen Enerji Kazanımları 44 Tablo 13 İklim Değişikliğinin Etkileri ve Türkiye’de Etkilenebilirlik Arz Eden Sektörler/Bölgeler 59 Tablo 14 İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla Doğrudan İlgili Yasal Mevzuat 61 Tablo 15 İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla İkinci Derecede İlgili Yasal Mevzuat 62 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI ŞEKİLLER Şekil 1. İDEP’in Yapısı 3 Şekil 2. 1990-2009 Yılları Arasında Sektörler Bazında Sera Gazı Emisyonları 8 Şekil 3. Sektörlere Göre 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonları 8 Şekil 4. 2009 Yılında Yakıtların Yanmasından Kaynaklanan Sera Gazı Emisyonlarının Alt-Sektörlere Göre Dağılımı 9 Şekil 5. Türkiye GKP Projelerinin Türleri, Sayıları ve Yüzde Dağılımları 11 Şekil 6. Türkiye’de 1990-2009 Yılları Arasında Sera Gazı Emisyonlarının Gelişimi ve Enerji Sektörü 13 Şekil 7. Türkiye’de 2009 Yılı Yenilenebilir Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı 14 Şekil 8. 2009 Yılı Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı 15 Şekil 9 16 2000-2009 Yılları Arası Türkiye Elektrik Üretimi Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Dağılımları Şekil 10. 2009 Yılı Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı 17 Şekil 11. 2000-2008 Yılları Arasında Bina Sayıları ve Alanlarına Göre Bina Sektörünün Gelişimi 20 Şekil 12. Enerji Türlerine Göre 2009 Yılı Bina Sektörü Enerji Tüketimi 21 Şekil 13. Sanayi Sektörünün 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonundaki Payı 23 Şekil 14. Türkiye’de Yük Taşımacılığı 28 Şekil 15. Türkiye’de Yolcu Taşımacılığı 29 Şekil 16. Türkiye’de 1990-2009 Arasında Ulaştırma Alt-Sektörlerinde CO2 Emisyon Miktarları 29 Şekil 17a Türkiye Orman Alanlarının Zaman İçindeki Değişimi (ha) 49 Şekil 17b Ağaç Servetinin Zaman İçindeki Değişimi 50 Şekil 17c Hacim Artımının Zaman İçindeki Değişimi 50 Şekil 18 Türkiye Ormanlarında 1990-2009 Yılları Arasındaki Karbon Stok Değişimi ve CO2 Eşdeğerinin Yıllara Göre Durumu 51 Şekil 19. Doğu Akdeniz’de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Kış (Aralık Ocak-Şubat) Yağışları Değişimi (%) Öngörüsü 56 Şekil 20. Doğu Akdeniz’de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Yaz (Haziran- Temmuz-Ağustos) Sıcaklıkları (oC) Değişimi Öngörüsü 56 Şekil 21. ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30’ar Yıllık Dönemler İçin Çok Sıcak Yaz Günleri (SU35) Sayısındaki Değişim Öngörüsü 57 Şekil 22. ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30’ar Yıllık Dönemler İçin Yıllık Aşırı Yağışlı (RR10) Gün Sayısındaki Değişim Öngörüsü 57 vii KISALTMALAR viii AB Avrupa Birliği ABB Avrupa Birliği Bakanlığı ADDY Atıkların Düzenli Depolamasına Dair Yönetmelik AFAD Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı AFD Fransız Kalkınma Ajansı (Agence Française de Développement) AKAKDO Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık AE Araştırma Enstitüleri APTS Arazi Parseli Tanımlama Sistemi (Land Parsel Identification System-LPIS) Ar-Ge Araştırma-Geliştirme AT Arazi Toplulaştırması AYB Atık Yönetim Birlikleri BB Büyükşehir Belediyeleri BEP Binalarda enerji performansı BİB Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bk. Bakanlığı BM Birleşmiş Milletler BMİDÇS Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi BMBÇS Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi BMÇMS Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi BREEAM BRE Çevresel Değerlendirme Yöntemi (BRE Environmental Assessment Method) BSTB Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı BTYK Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu CORINE Çevresel Verilerin Koordinasyonu Projesi (Coordination of Information on the Environment Project) CBS Coğrafi Bilgi Sistemi CO2e Karbondioksit Eşdeğeri ÇATAK Çevre Amaçlı Tarım Alanlarının Korunması ÇBS Çevre Bilgi Sistemi ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı ÇŞB Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ÇTV Çevre Temizlik Vergisi DB Dışişleri Bakanlığı DM Denizcilik Müsteşarlığı DHMİ Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü DKMP Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü DLH Demiryolları, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü DMİ Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI DPT Devlet Planlama Teşkilatı DSİ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü DTÖ Dünya Ticaret Örgütü EAF Elektrik Ark Fırınları EAYP Entegre Atık Yönetim Planları EB Ekonomi Bakanlığı EBRD Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development) EHCIP Türkiye için Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması (Environmental Heavy-Cost Investment Planning) EIB Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank) EİE Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü EİGM Enerji İşleri Genel Müdürlüğü EGM Emniyet Genel Müdürlüğü EGO EGO Genel Müdürlüğü EKB Enerji kimlik belgesi EMO Elektrik Mühendisleri Odası ENAR Enerji Sektörü Araştırma-Geliştirme Projeleri Destekleme Programı ENVER Enerji Verimliliği EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu EPK Enerji Performans Kontratı ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EÜAŞ Elektrik Üretim A.Ş. EV Enerji verimliliği EVD Enerji verimlilik danışmanlığı EVKK Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (UN Food and Agriculture Organization) FDI Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımı (Foreign Direct Investment) GAP Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi GEF Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility) GKP Gönüllü Karbon Piyasası GSMH Gayrisafi milli hasıla GSYİH Gayrisafi yurtiçi hasıla GTB Gümrük ve Ticaret Bakanlığı GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı HES Hidroelektrik Santrali ICCAP Kurak Alanlarda Tarımsal Üretim Sistemlerine İklim Değişikliğinin Etkisi Projesi (Impact of Climate Change on Agricultural Production in Arid Areas) ICP Forests Hava Kirliliğinin Ormanlar Üzerine Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests) IEA Uluslararası Enerji Ajansı (International Energy Agency) IPCC Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (Intergovernmental Panel on Climate Change) ix KISALTMALAR x IPPC Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü (Integrated Pollution Prevention and Control) ISP Entegre Çelik Tesisleri (Integrated Steel Plants) İB İçişleri Bakanlığı İDEP İklim Değişikliği Eylem Planı İDES İklim Değişikliği Strateji Belgesi İDKK İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu İLEMOD İl Envanterleri Modernizasyonu İl Md. İl Müdürlükleri İMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İMO İnşaat Mühendisleri Odası İÖİ İl Özel İdareleri JBIC Japon Uluslararası İşbirliği Bankası (Japan Bank for International Cooperation) KA Kalkınma Ajansları KAAP Katı Atık Ana Planı KAMAG Kamu Araştırmaları Destek Grubu KB Kalkınma Bakanlığı KGM Karayolları Genel Müdürlüğü KİK Kamu İhale Kurumu KOBİ Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler KORBİS Konumsal Ormancılık Bilgi Sistemleri KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme ve Geliştirme İdaresi Başkanlığı KTB Kültür ve Turizm Bakanlığı KUGM Kara Ulaştırması Genel Müdürlüğü KFW Alman Kalkınma Bankası (Kreditanstalt Für Wiederaufbau) LEED Enerji ve Çevre Tasarımında Liderlik (Leadership in Energy and Environmental Design) MB Maliye Bakanlığı MDD Mevcut Durum Değerlendirmesi MEB Milli Eğitim Bakanlığı MERBİS Mera Bilgi Sistemi MİGEM Maden İşleri Genel Müdürlüğü MMO Makine Mühendisleri Odası MPM Milli Prodüktivite Merkezi MRV Ölçülebilir-raporlanabilir-doğrulanabilir (Measurable-reportable-verifiable) MSB Milli Savunma Bakanlığı MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü MTEP milyon ton eşdeğer petrol Mton Milyon ton NAMA Ulusal Programlara Uygun Azaltım Eylemi (Nationally Appropriate Mitigation Action) ODTÜ Orta Doğu Teknik Üniversitesi OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development) İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI OGM Orman Genel Müdürlüğü OR-KOOP Orman Kooperatifleri Merkez Birliği OSİB Orman ve Su İşleri Bakanlığı ÖÇKK Özel Çevre Koruma Kurumu ÖİB Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ORBİS Ormancılık Bilgi Sistemleri ÖTV Özel Tüketim Vergisi REC Bölgesel Çevre Merkezi (Regional Environmental Center) REDD+ Gelişmekte Olan Ülkelerde Ormansızlaşma ve Orman Bozulmasından Kaynaklanan Emisyonların Azaltılması (Reducing Emissions from Deforestation in Developing Countries) RIO-TRIO Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye’nin Kapasitesi’nin Değerlendirilmesi Projesi SB Sağlık Bakanlığı SHGM Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü SMM Serbest Mühendislik Müşavirlik SOY Sürdürülebilir Orman Yönetimi SPK Sermaye Piyasası Kurulu STATİP Sorunlu Tarım Arazilerinin Tespiti ve İyileştirilmesi Projesi STK Sivil Toplum Kuruluşu TAEK Türkiye Atom Enerjisi Kurumu TAKEP Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı TARMAK BİR Türk Tarım Alet ve Makinaları İmalatçıları Birliği TBB Türkiye Belediyeler Birliği TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim A.Ş. TEIEN Türkiye Çevresel Bilgi Değişim Ağı (Technical Assistance for the Establishment of a Turkish Environmental Information Exchange Network) TEMSAN Türkiye Elektromekanik Sanayi A.Ş. TEP Ton eşdeğer petrol TETAŞ Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. TEYDEB Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı TINA Türkiye Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi İçin Teknik Yardım Projesi TKDK Tarımsal ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu TKGM Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü TKİ Türkiye Kömür İşletmeleri TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği TNA Teknoloji İhtiyaç Değerlendirmesi (Technology Needs Assesment) TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TOKİ Toplu Konut İdaresi Başkanlığı TRGM Tarım Reformu Genel Müdürlüğü TRT Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu xi KISALTMALAR xii TRUP Tarım Reformu Uygulama Projesi TSE Türk Standartları Enstitüsü TSKB Türkiye Sınai Kalkınma Bankası TŞFAŞ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. TTGV Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı TTK Türkiye Taşkömürü Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TUOP Türkiye Ulusal Ormancılık Programı TÜBA Türkiye Bilimler Akademisi TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu TÜBİTAK MAM TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi TÜRKAK Türk Akreditasyon Kurumu TÜRKLİM Türkiye Liman İşletmecileri Derneği TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği UBAK Ulaştırma Bakanlığı UÇES AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi UEA Uluslararası Enerji Ajansı UKTI İngiltere Ticaret ve Yatırım Kurumu (United Kingdom Trade and Investment) UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme) UNIDO Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (United Nations Industrial Development Organization) Ünv.ler Üniversiteler VAP Verimlilik Arttırıcı Proje VCM Gönüllü Karbon Piyasası (Voluntary Carbon Market) VOB Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası YD Yapı Denetim YE Yenilenebilir enerji YEK Yenilenebilir Enerji Kaynakları YİGM Yapı İşleri Genel Müdürlüğü YÖK Yükseköğretim Kurulu YY Yerel Yönetimler ZMO Ziraat Mühendisleri Odası İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI İDEP TABLOLARINDA KULLANILAN SEKTÖR KODLARI A Atık Sektörü B Bina Sektörü E Enerji Sektörü O Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık Sektörü S Sanayi Sektörü T Tarım Sektörü U Ulaştırma Sektörü Y Sektörler Arası Ortak Konular UY İklim Değişikliğine Uyum xiii xiv İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 1. GİRİŞ Türkiye, ekonomisi hızla büyüyen, nüfusunun yaklaşık yarısı otuz yaşın altında, dinamik ve gelişmekte olan bir ülkedir. Türkiye, enerji kaynakları açısından büyük oranda dışa bağımlıdır. Bu nedenle enerji politikalarında temel yaklaşım arz güvenliğini sağlamaktır. Türkiye, Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) üyesidir ve Avrupa Birliği’ne (AB) aday ülke konumundadır. Bununla birlikte, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) kapsamında 2001 yılında alınan 26/CP.7 sayılı karar ile Taraflar, Türkiye’nin Sözleşme’nin EkI’inde bulunan diğer ülkelerden farklı bir konumda olduğunu tanımaya davet edilmiş ve Türkiye’nin Sözleşme’nin Ek-II listesinden çıkarılması kararlaştırılmıştır. Bu kararı müteakiben Türkiye 2004 yılında Sözleşme’ye taraf olmuştur. 2009 yılında taraf olduğu Kyoto Protokolü çerçevesinde ise Ek B listesinde yer almadığı için sera gazı emisyonu azaltımına yönelik sayısal bir hedefi bulunmamaktadır. Türkiye’nin iklim değişikliğiyle küresel mücadele kapsamında temel amacı, küresel çabalara, sürdürülebilir kalkınma politikalarına uygun olarak, ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar prensibi ve Türkiye’nin özel şartları çerçevesinde katılmaktır. Türkiye, yüksek yaşam kalitesiyle refahı tüm vatandaşlarına düşük karbon yoğunluğu ile sunabilen bir ülke olmak için enerji verimliliğini yaygınlaştırmayı; temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını arttırmayı ve iklim değişikliği politikalarını kalkınma politikalarıyla entegre etmeyi hedeflemektedir. Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı (İDEP) bu temel yaklaşım ışığında, 2010 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanan Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi’nin uygulamasına yönelik olarak hazırlanmıştır. İDEP, 2009–2011 yılları arasında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı1 koordinasyonunda ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Türkiye Ofisi aracılığıyla yürütülen Türkiye’nin İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı’nın Geliştirilmesi Projesi kapsamında geniş bir paydaş grubuyla birlikte katılımcı bir süreçle hazırlanmıştır. İDEP hazırlanırken, doğal kaynakları doğrudan ve olumsuz biçimde etkileyen iklim değişikliğinin doğal kaynak kullanımının (su, gıda vb.) temel özneleri olan kadınları daha fazla etkilediği gerçeğinden hareketle, iklim değişikliği ile mücadele etmeye yönelik politika, strateji, plan ve programların toplumsal cinsiyete ilişkin hususlar ile bütünleştirilmesine önem verilmiştir. Bilindiği üzere, ulusal ölçekli plan ve programların yerel düzeyde etkinlikle uygulanması ve sonuçların takip edilmesi önemli olup, bu konuda yerel yönetimlere büyük sorumluluklar düşmektedir. Bu nedenle, İDEP’in hazırlanması sürecinde yerel yönetimlerle etkin işbirliği kurulmasına özen gösterilmiştir. Bazı eylemlerin uygulanmasında 1 2011 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Orman Genel Müdürlüğü’nün yeniden yapılandırılması sonucunda; 635 sayılı KHK ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 637 sayılı KHK ile Ekonomi Bakanlığı, 639 sayılı KHK ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 640 sayılı KHK ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 641 sayılı KHK ile Kalkınma Bakanlığı, 644 sayılı KHK ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 645 sayılı KHK ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı kurulmuştur. Kamu kurumlarının yeniden yapılandırılması nedeniyle, metin içinde ilgili kurumlara yapılan atıflarda genellikle kurumların yeni isimleri kullanılmış; KHK’ların yayımlandığı tarihten önce oluşturulan kurullara, yapılan kurumlararası protokol, anlaşma vs. ile yayınlanan basılı kaynaklara atıf yapılırken kurumların eski isimleri kullanılmıştır. 1 yerel yönetimler sorumlu kurum/kuruluş olarak tanımlanmış, birçoğunda ise ilgili kurum/kuruluş olarak nitelendirilmiştir. Ancak, yerel düzeyde iklim değişikliği ile daha etkin olarak mücadele etmek ve uyum kapasitesini güçlendirmek için yerel yönetimlerin kendi stratejik plan ve programlarına bu konuyu entegre etmeleri ve İklim Değişikliği Yerel Eylem Planları hazırlamaları önem arz etmektedir. İDEP’te yer alan eylemlerin, gerek ulusal yatırım programlarına dahil edilmesi gerekse dış finansman olanaklarından faydalanılabilmesine yönelik olarak, söz konusu eylemlerin maliyetlerinin ve azaltım potansiyellerinin tespit edilmesi ve iç/dış finansman olanaklarının araştırılmasına ilişkin detaylı çalışmaların ivedilikle başlatılması gerekmektedir. Diğer taraftan, İDEP kapsamında yer alan ilgili eylemlerin uygulamaya konulması aşamasında, 6015 sayılı Devlet Desteklerinin İzlenmesi ve Denetlenmesi Hakkında Kanun kapsamında “devlet desteği” niteliği taşıyan mevcut tedbirlerin veya ihdası öngörülen tedbirlerin bahse konu Kanun’un uygun devlet desteğine ilişkin hükümlerin belirtildiği üçüncü maddesi çerçevesinde, yönetmeliklerin yürürlüğe konulmasına ilişkin Geçici birinci ve mevcut devlet desteklerine ilişkin Geçici üçüncü maddelerindeki usul ve esaslar göz önünde bulundurulmalıdır. 1.1. İDEP’İN DAYANAKLARI Türkiye’nin Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı’nın hazırlanması, Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda yer alan “ülkemiz şartları çerçevesinde ilgili tarafların katılımıyla sera gazı emisyonları azaltımı politika ve tedbirlerini ortaya koyan bir Ulusal Eylem Planı hazırlanarak, BMİDÇS’ye ilişkin yükümlülüklerin yerine getirileceği” politikasına dayanmaktadır (D, 2006, s.75). Dokuzuncu Kalkınma Planı’ndaki önlem sadece “sera gazı emisyonları azaltımı politika ve tedbirlerini ortaya koyan bir Ulusal Eylem Planı” hazırlanması şeklinde belirtilmiş olsa da, iklim değişikliği konusunu bütüncül bir bakış açısıyla ele almak amacıyla uyum konusuna da eylem planında yer verilmiştir. 2 İDEP’e rehberlik eden belgeler ve süreçler aşağıda yer almaktadır: İklim Değişikliği Strateji Belgesi Dokuzuncu Kalkınma Planı’nın ekonomik ve sosyal gelişme eksenleri: • Rekabet Gücünün Artırılması • İstihdamın Artırılması • Beşeri Gelişme ve Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi • Bölgesel Gelişmenin Sağlanması • Kamu Hizmetlerinde Kalite ve Etkinliğin Artırılması İklim değişikliği ile ilgili uluslararası belgeler • BMİDÇS • Kyoto Protokolü • Bali Eylem Planı • Cancun Anlaşmaları Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri AB’nin ilgili müktesebatı sektörel politikaları ve 1.2. İDEP’İN KAPSAMI İDEP’in Sera Gazı Emisyon Kontrolü bölümü, Kyoto Protokolü’nün Ek A’sında yer alan sektörler ile BMİDÇS’nin İklim Değişikliği Ulusal Bildirimi ve Sera Gazı Envanteri raporlama formatlarında istenen sektörler esas alınarak; enerji, binalar, ulaştırma, sanayi, atık, tarım, arazi kullanımı, arazi kullanım değişikliği ve ormancılık başlıkları altında oluşturulmuştur. Ayrıca, bütün sektörleri ilgilendiren ortak eylemler, “Sektörler Arası Ortak Konular” başlığı altında ele alınmıştır. İklim Değişikliğine Uyum bölümü, BMİDÇS’de de yer alan uyum ve etkilenebilirlik değerlendirmelerinin yapılmasını, bu bağlamda uyuma yönelik plan ve düzenlemelerin geliştirilmesi ve uygulanmasını temel almış olup öncelikli eylem alanları olarak su kaynaklarının yönetimi, tarım sektörü ve gıda güvencesi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık, doğal afet risk yönetimi ile insan sağlığı konuları çalışılmıştır. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 1.3. Şekil 1: İDEP’in Yapısı İDEP HAZIRLIK SÜRECİ SERA GAZI EMİSYON KONTROLÜ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM Enerji Su Kaynakları Yönetimi Sanayi Tarım ve Gıda Güvenliği Ulaştırma Binalar Atık Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik Çeşitlilik ve Ormancılık Doğal Afet Risk Yönetimi İDEP’in hazırlanması gerçekleştirilmiştir: üç ana safhada Paydaş Analizi; Mevcut Durum Değerlendirmesi ve İhtiyaçların Belirlenmesi; İDEP’in Amaç, Belirlenmesi. Hedef ve Eylemlerinin 1.3.1. Paydaş Analizi Projenin ilk aşamasında, iklim değişikliği ile mücadele konusunda geliştirilecek politikaları ve alınacak tedbirleri etkileyebilecek ve bunlardan etkilenebilecek paydaşların, sektörel bazda yapılan paydaş analizi ile belirlenmesinden sonra tüm proje sürecine aktif katılımları sağlanmıştır. İnsan Sağlığı Tarım Arazi Kullanımı ve Ormancılık İklim Değişikliğine Uyumda Sektörler Arası Ortak Konular SG Emisyonu Kontrolünde Sektörler Arası Ortak Konular 1.3.2. Mevcut Durum Değerlendirmesi ve İhtiyaçların Belirlenmesi Projenin ikinci aşamasında, iklim değişikliği ile mücadele bağlamında ülkenin mevcut durumu aşağıdaki iki ana eksende incelenmiştir: Doğrudan ya da dolaylı olarak sera gazı emisyonu kontrolüne yönelik mevcut politikalar, uygulamalar ve ihtiyaçlar, Doğrudan ya da dolaylı olarak iklim değişikliğine uyuma yönelik mevcut politikalar, uygulamalar ve ihtiyaçlar. * Bu başlıklar altında kurumsal yapılanma ve politika oluşturma, teknoloji geliştirme ve transferi, finansman ve ekonomik araçlar, veri ve bilgi sistemleri, eğitim ve kapasite artırımı alanları ile İDEP izleme ve değerlendirme mekanizmaları ile ilgili eylemler bir araya getirilmiştir. Türkiye’nin sera gazı emisyonlarının kontrolüne ilişkin mevcut politikaları, uygulama araçları ve uygulamaları ile devam eden diğer çalışmalar sektörel bir yaklaşımla incelenmiştir. Bu çerçevede enerji, sanayi, binalar, ulaştırma, atık, tarım, arazi kullanımı ve ormancılık sektörlerinde ve iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik politika ve uygulamalardaki olumlu gelişmeler ile iyileştirilmesi, geliştirilmesi gereken yönler farklı paydaş gruplarından oluşan geniş bir katılımcı kitlesi ile saptanarak mevcut durum değerlendirilmiştir. Ayrıca Türkiye’nin iklim değişikliği ile mücadele ile ilgili şemsiye politikaları ve uygulamaları da bu katılımcı çalışmada ele alınmıştır. Mevcut durum, her bir sektör için dokuz 3 başlık altında incelenmiştir: 1) Strateji, Politika ve Planlar 2) Hukuki Çerçeve 3) Kurumsal Yapı 4) Finansman 5) Ekonomik Araçlar 6) Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar 7) Araştırma - Geliştirme 8) Veri ve Bilgi Sistemleri 9) Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme İklim değişikliğine uyuma yönelik olarak da mevcut politika ve uygulamalar ile ihtiyaçlar ortaya koyularak ve ulusal mevzuatta iklim değişikliğine uyum analizleri yapılarak mevcut durum değerlendirmesi yapılmıştır. Mevcut durum değerlendirmesi çalışmalarına ve pilot uygulamalara paralel olarak Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde Katılımcı Etkilenebilirlik Analizi gerçekleştirilmiştir. Katılımcı Etkilenebilirlik Analizleri sonucunda, su kaynaklarının yönetimi, tarım sektörü ve gıda güvencesi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık, doğal afet risk yönetimi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık ile insan sağlığı olmak üzere Türkiye için temelde beş etkilenebilirlik alanı öne çıkmıştır. 1.3.3. İDEP’in Amaç, Hedef ve Eylemlerinin Belirlenmesi Projenin üçüncü aşamasında, yine katılımcı bir yöntemle, sektörler bazında öngörülen amaçlar ve hedefler doğrultusunda ele alınacak eylemler belirlenmiştir. İklim Değişikliği Eylem Planı, sektör uzmanlarının literatür çalışmalarına, ilgili paydaşlarla yüz yüze görüşmelere, odak 4 gruplarla yapılan çalışmalara, geniş sektörel paydaş gruplarıyla gerçekleştirilen çalıştaylara ve resmi yazışmalarla alınan görüşlere dayanılarak hazırlanmıştır. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ 2.1. GENEL DURUM Küresel iklim değişikliği ile mücadele konusundaki en önemli yasal düzenlemeler, BMİDÇS ve Kyoto Protokolü’dür. 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto Protokolü, içerdiği esneklik mekanizmalarıyla bir yandan küresel sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hedeflerken, diğer yandan teknoloji transferini ve küresel sermaye hareketlerini tetiklemekte ve dolayısıyla başta yenilenebilir enerji kaynakları olmak üzere birçok alanda yeni istihdam olanakları sağlamaktadır. Bununla birlikte, 2012 yılının sonunda Kyoto Protokolü’nün uygulama dönemi sona ermektedir. 2012 sonrasına ilişkin uluslararası rejimin oluşturulmasına yönelik olarak 2007 yılında gerçekleştirilen 13. Taraflar Konferansı’nda BMİDÇS’ye taraf ülkelerce Bali Eylem Planı kabul edilmiştir. 2012 sonrası uluslararası iklim değişikliği rejimi için önemli bir zemin teşkil eden ve 2010 yılında Meksika’da gerçekleştirilen 16. Taraflar Konferansı’nın çıktısı olan Cancun Anlaşmaları (1/CP.16 sayılı Karar), Bali Eylem Planı paralelinde bir dizi politik kararı içermektedir. Bu kapsamda önemli kararlardan biri de Tarafların iklim değişikliği ile mücadelenin, önemli fırsatlar getiren, sürekli yüksek gelişme ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlayan düşük karbonlu toplumun inşasına doğru bir paradigma değişimini gerektirdiğini kabul etmeleridir (BMİDÇS TK16, 2011, s:4). Türkiye, BMİDÇS’ye 2004, Kyoto Protokolü’ne 2009 yılında taraf olmuştur. 16. Taraflar Konferansı’nda özgün konumuna atıfla, Türkiye’nin BMİDÇS’nin yükümlülüklerini daha iyi uygulayabilmesi amacıyla finansman, teknoloji ve kapasite geliştirme imkânlarına erişiminin arttırılması hususları müzakereler kapsamında görüşülmeye devam etmektedir. 2.1.1. Temel Göstergeler Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve sera gazı emisyonlarına ilişkin göstergelerine bakıldığında (bkz.Tablo 1), gerek ekonomik kalkınmışlık düzeyi, gerekse sera gazı emisyonları açısından BMİDÇS’nin Ek-I’inde yer alan gelişmiş ülkelerle benzer durumda olmadığı görülmektedir. Türkiye’nin kişi başı elektrik tüketimi ve kişi başı sera gazı emisyonları, OECD ülkelerinin yaklaşık üçte biri oranındadır. Diğer taraftan, Türkiye’de ekonominin enerji yoğunluğu, OECD ülkelerindekinden yaklaşık üçte bir oranında daha fazladır. Türkiye’de Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH), 1990 ile 2008 yılları arasında %171 oranında artarken, toplam sera gazı emisyonlarının sadece %96 oranında artması, ekonominin gelişiminin giderek daha az sera gazı emisyonu yaratacak faaliyetlere dayandırılması bakımından olumlu bir eğilime işaret etmektedir (Bkz. Tablo 2). Diğer taraftan, ekonominin enerji yoğunluğundaki düşüş 19902008 yılları arasında %30 olurken, aynı yıllar arasında ekonominin karbon yoğunluğunun sadece %28 oranında düşmesi, enerji arzındaki karbon yoğunluğunun ise %16 oranında 5 Tablo 1: 2008 Yılı İçin Türkiye, OECD Ülkeleri ve Dünya Geneline İlişkin Sosyo- Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin Karşılaştırılması GÖSTERGELER SOSYOEKONOMİK GSYİH (milyar 2000 ABD$) Nüfus (milyon kişi) 376 30.504 40.482 71 1.190 6.688 25,63 6,05 98,50 5.422,00 12.267,00 170,60 10.097 18.603 Kişi Başı Birincil Enerji Arzı (TEP/kişi) 1,39 4,56 1,83 Kişi Başı Elektrik Tüketimi (kWh/kişi) 2.400 8.486 2.782 0,26 0,18 0,30 Toplam Elektrik Tüketimi (milyar kWh) Ekonominin Enerji Yoğunluğu (TEP/bin 2000 ABD$) KARBON DÜNYA 5,29 Kişi başı GSYİH (bin 2000 ABD$/kişi) Toplam Birincil Enerji Arzı (MTEP) ENERJİ OECD ÜLKELERİ TÜRKİYE Toplam CO2 Emisyonları* (Mton CO2) 264 12.630 29.381** Kişi Başı CO2 Emisyonları (ton CO2/kişi) 3,71 10,61 4,39 CO2/GSYİH (ton CO2/bin 2000 ABD$) 0,70 0,41 0,73 Enerji Arzının Karbon Yoğunluğu (ton CO2/TEP) 2,68 2,33 2,40 * Sadece yakıtların yakılmasından kaynaklanan CO2 emisyonlarını içermektedir. ** Dünya geneli için verilen sera gazı emisyonları, uluslararası havacılık ve uluslararası deniz taşımacılığından kaynaklanan sera gazı emisyonlarını da içermektedir. Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, 2010 Tablo 2: Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin 1990-2008 Yılları Arasında Karşılaştırılması GÖSTERGELER SOSYOEKONOMİK ENERJİ 2008 306,90 831,16 170,82 Nüfus (milyon kişi) 56,20 71,08 26,48 Kişi başı GSYİH (SGP) (2000 ABD $/kişi) 5.466 11.693 113,92 Toplam Birincil Enerji Arzı (MTEP) 53,00 98,50 85,85 Toplam Elektrik Üretimi (milyar kWh) 57,50 198,40 245,04 Kişi Başı Birincil Enerji Arzı (TEP/kişi) 0,94 1,39 47,87 Kişi Başı Elektrik Üretimi (kWh/kişi) 1.020 2.791 173,63 Kişi Başı Elektrik Tüketimi (kWh/kişi) 1.024 2.400 134,38 0,17 0,12 -29,41 Toplam Sera Gazı Emisyonları (Mton CO2e) 187,03 366,50 95,96 Yakıtların Yanmasından Kaynaklı CO2 Emisyonları (Mton) 126,70 271,11 113,98 44,87 80,58 79,59 Kişi Başı Sera Gazı Emisyonları (ton CO2e/kişi) 3,33 5,16 54,95 Ekonominin Karbon Yoğunluğu (ton CO2e/2000 ABD$-SGP) 0,61 0,44 -27, 87 Enerji Arzının Karbon Yoğunluğu (ton CO2e/TEP) 2,4 2,8 16,7 GSYİH (SGP)* (milyar 2000 ABD $) Ekonominin Enerji Yoğunluğu (TEP/bin 2000 ABD$-SGP) KARBON Toplam yutaklar ** (Mton CO2e) * SGP: Satınalma gücü paritesi ** AKAKDO dâhil değildir. 6 1990-2008 (% değişim) 1990 Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, 2010; Türkiye İstatistik Kurumu, 2011; Bölgesel Çevre Merkezi Türkiye, 2008 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI artması, enerji arzından kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda hala yapılması gerekenler olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte, 1990-2008 yılları arasında toplam yutak alanında %80 oranında artış olması oldukça önemli bir gelişmedir. 2.1.2. Türkiye’nin Sera Gazı Emisyonları Eğilimi Türkiye’nin Sera Gazı Envanteri (1990-2009) Nisan 2011’de BMİDÇS Sekretaryası’na sunulmuştur. Envantere göre Türkiye’nin 1990-2009 yılları arası toplam sera gazı emisyonu ve emisyonların sektörlere göre dağılımı Tablo 3’te verilmektedir. Tablo 3: Türkiye'nin 1990-2009 Yılları Arası Sektörlere Göre Toplam Sera Gazı Emisyonları Toplam Sera Gazı Emisyonları (Mton CO2e) Yıllar Sektörler 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Enerji 132,13 160,79 212,55 241,75 258,56 288,69 276,71 278,33 Endüstriyel Süreçler 15,44 24,21 24,37 28,78 30,70 29,26 29,83 31,69 Tarımsal Faaliyetler 29,78 29,68 27,37 25,84 26,50 26,31 25,04 25,70 Atık 9,68 23,83 32,72 33,52 33,88 35,71 33,92 33,93 TOPLAM 187,03 239,17 297,01 329,56 349,64 379,98 366,49 369,65 Not: Arazi kullanımı ve arazi kullanım değişimlerinden kaynaklanan emisyonlar tabloya dâhil edilmemiştir. Türkiye’de solvent ve diğer ürünlerin kullanımından kaynaklanan sera gazı emisyonlarının miktarı hesaplanmadığı için tabloya dâhil edilmemiştir. Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 7 Sera Gazı Emisyonları - CO2 eşdeğeri (Gg) Şekil 2: 1990-2009 Yılları Arasında Sektörler Bazında Sera Gazı Emisyonları Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 Sera gazı emisyonlarının sektörel bazda yıllar itibariyle gelişimine bakıldığında (bkz. Şekil 2) 2001 yılındaki ekonomik kriz dönemi dışında 2007 yılına kadar sürekli artış göstermiş olduğu görülmektedir. 2008 ve 2009 yıllarında yaşanan küresel ekonomik krizin de yine sera gazı emisyonları açısından olumlu bir sonuç yarattığı söylenebilir. Sektörler arası bir karşılaştırma yapıldığında ise 2005 yılından itibaren tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan sera gazı emisyonlarının hemen hemen sabit kaldığı; toplam emisyonlardaki artışın büyük oranda enerji üretim ve tüketiminden ve endüstriyel süreçlerden kaynaklandığı görülmektedir. Sera gazı emisyonlarının 2009 yılı sektörel dağılımı Şekil 3’te verilmektedir. Toplam emisyonlar içinde en büyük payı %75 ile enerji sektörü almaktadır. Enerji sektörü kapsamında enerji üretimi, sanayi, ulaştırma ve diğer sektörlerde (binalar, tarım, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerinde) yakılan yakıtlardan kaynaklanan emisyonlar yer almaktadır. Enerji sektörünü %9’luk paylarla atık ve sanayi sektörleri, %7 pay ile tarım sektörü takip etmektedir. 2009 Envanteri’de yakıtların yanmasından kaynaklanan sera gazı emisyonları “Enerji” başlığı altındaki emisyon miktarının %99,3’ünü oluşturmaktadır. Bu başlık altında geri kalan %0,07’lik emisyon miktarının kaynağı ise fosil yakıtlardan 8 Şekil 3: Sektörlere Göre 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonları Tarım 25,7 Mton CO2e; %7 Atıklar 33,9 Mton CO2e; %9 Endüstriyel süreçler 31,7 Mton CO2e; %9 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 Enerji 278,3 Mton CO2e; %75 kaynaklanan uçuculardır. Şekil 4’te de görüldüğü gibi yakıtların yanmasından kaynaklanan sera gazı emisyonlarında en büyük payı %37 ile enerji endüstrisinde yakılan fosil yakıtlardan kaynaklanan emisyonlar oluşturmaktadır. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 4:2009 Yılında Yakıtların Yanmasından Kaynaklanan Sera Gazı Emisyonlarının Alt-Sektörlere Göre Dağılımı Diğer sektörler 70,7 Mton CO2e; %26 Enerji endüstrisi 102,8 Mton CO2e; %37 2.1.4. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Türkiye’de, BMİDÇS’ye taraf olunmadan önce 2001 yılında kurumsal yapılanmaya gidilmiş ve 2001/2 sayılı Başbakanlık Genelgesi’yle İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) oluşturulmuştur. Türkiye’nin 2004 yılında BMİDÇS’ye taraf olması ile birlikte İDKK yeniden yapılandırılmış2, 2010 yılında ise yeni üyelerin katılımıyla genişletilmiştir.3 İDKK üyesi kurumlar4; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (koordinatör), Dışişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 İmalat sanayii ve inşaat sektörü 55,4 Mton CO2e; %20 Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2.1.3. Strateji, Politika ve Planlar Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Türkiye bir yandan BMİDÇS kapsamında küresel ölçekteki müzakerelere katılmakta, diğer yandan AB’ye üyelik için müzakere süreçlerini yürütmektedir. Bu süreçlerin, Türkiye için hem bazı tehditler, hem de bazı fırsatlar yaratabileceği; ancak uygun bir müzakere stratejisi ile tehditlerin fırsata dönüştürülebileceği; küresel fonlardan yararlanılabileceği; ülkenin teknoloji geliştirme ve teknoloji transferi konusunda atacağı stratejik adımlarla küresel bir aktör olma yolunda ilerleyebileceği; bu sürecin ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına önemli bir ivme sağlayabileceği öngörülebilir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, İklim değişikliğine yönelik olarak hazırlanan en temel belge, iklim değişikliği ile mücadele kapsamında ilgili sektörlerde öncelikli olarak yapılması gereken çalışmaları ve iklim değişikliğine uyuma yönelik önlemleri tanımlayan ve 3 Mayıs 2010 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanan “Ulusal İklim Değişikliği Stratejisi (2010-2020)”dir. İklim Değişikliğinin Etkilerinin Araştırılması (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü) Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda doğrudan Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı’nın hazırlanması gündeme getirilmektedir. Ayrıca, uluslararası yükümlülüklerin karşılanmasının, sürdürülebilir kalkınma ve ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluk ilkeleri çerçevesinde yerine getirileceği belirtilmektedir. Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türk Sanayici (TÜSİAD)’dır. ve İşadamları Derneği İDKK bünyesinde 11 çalışma grubu oluşturulmuş olup koordinatör kurumlar ile birlikte bu çalışma grupları şunlardır: Sera Gazları Emisyon Envanteri (Türkiye İstatistik Kurumu), Sanayi, Konut, Atık Yönetimi ve Hizmet Sektörlerinde Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) 2 3 4 2004/13 sayılı Başbakanlık Genelgesi 2010/18 sayılı Başbakanlık Genelgesi 2010/18 sayılı Başbakanlık Genelgesi’nde yer alan İDKK üyesi kurumların adları, kamu kurumlarını yeniden yapılandıran 635, 639, 641, 644 ve 645 sayılı KHK’lar esas alınarak değiştirilmiştir. 9 Enerji Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı), Ulaştırma Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Ulaştırma Bakanlığı), Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık (Orman Genel Müdürlüğü) Politika ve Strateji Geliştirme (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı), Eğitim ve Kamuoyunu Bilinçlendirme (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı), İklim Değişikliğine Uyum (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Finansman ve Teknoloji Transferi (Kalkınma Bakanlığı) Karbon Piyasaları Bakanlığı) (Çevre ve Şehircilik İDKK’nın yanı sıra, 2010 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı bünyesinde İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı kurulmuştur. Bununla birlikte, iklim değişikliği konusunda görev ve sorumluluk üstlenmesi gereken kamu kuruluşlarının kuruluş kanunlarında gerekli düzenlemelerin yapılması, yasal alt yapının oluşturulması ve kurumsal yapılanma açısından oldukça önemli bir gelişme olacaktır. 2.1.5. Veri ve Bilgi Sistemleri BMİDÇS’nin yükümlülüklerinden biri olan sera gazı emisyonları ve yutaklarına ilişkin Ulusal Envanter’in hazırlanmasından ve raporlanmasından sorumlu olan Türkiye İstatistik Kurumu, her yıl Nisan ayında Ulusal Envanteri BMİDÇS Sekretaryası’na sunmaktadır. Ancak, sera gazı emisyon hesapları genellikle Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Rehberlerinde kullanılan uluslararası emisyon faktörlerine dayandırılarak Tier-1 yöntemiyle yapılmaktadır. Sektörler bazında daha hassas yöntemlerle hesaplama yapılması, Türkiye’ye özgü emisyon faktörlerinin tam olarak belirlenmesine bağlıdır. Bu durum, Türkiye’deki sera gazı emisyonu verilerinin net biçimde belirlenmesi bakımından da oldukça önemlidir. BMİDÇS’ye taraf ülkelerin yükümlülüklerinden 10 olan Ulusal Bildirim’in birincisi, Türkiye tarafından 2007 yılında Sekretarya’ya sunulmuştur. Rapor, kapsamında hem ülkenin sera gazı emisyon envanteri ve projeksiyonları, hem de mevcut ve planlanan politikaların ayrıntılı bir dökümünü kapsayan ve uluslararası platforma sunulan ilk belge olması nedeniyle önemlidir. İkinci Ulusal Bildirim için çalışmalara 2010 yılı itibariyle başlanmıştır. 2.1.6. Bilim ve Teknoloji Bilim ve teknoloji alanındaki çalışmaların arttırılması için ulusal hedeflerden biri araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) harcamalarının GSYİH içindeki payının 2013’e kadar %2’ye ulaştırılmasıdır. Bir diğer hedef, 2013 yılında tam zamanlı eşdeğer Ar-Ge personeli sayının 150.000’e ulaştırılmasıdır (TÜBİTAK, 2010). 5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun ile Ar-Ge faaliyetleri için yeni teşvik ve destekler getirilmiştir ve ayrıca kurumlar vergisindeki Ar-Ge indirimi %100 oranına çıkarılmıştır. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) ağırlıklı olarak proje bazında, büyük ölçekli firmaların ise bünyelerindeki ArGe merkezi faaliyetleri bazında desteklenmesi öngörülmektedir. Ayrıca kamu kurum ve kuruluşları tarafından desteklenmiş olan Ar-Ge projelerinde geliştirilen özgün ürün veya süreçlerin uygulamaya aktarılmasının vergi indirimleri ile özendirilmesi amaçlanmaktadır. Bu kanunun yayımlanmasını müteakiben faaliyetlerde artış gözlenmiştir. Geçen yıla kadar büyük ölçekte üniversite, devlet ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) döngüsünde gerçekleşen faaliyetlerde artık özel sektör daha fazla rol almaya başlamıştır. Enerji alanındaki Ar-Ge yatırımlarının ise büyük bir kısmını enerji verimliliği ve yerli yenilenebilir enerji teknolojilerin geliştirilmesine yönelik araştırmalar oluşturmaktadır. Bilim ve teknoloji alanında gerçekleştirilen çalışmaların planlanması, koordine edilmesi ve yürütülmesi alanında odak noktası olan TÜBİTAK’ın Ar-Ge faaliyetlerini desteklemek üzere oluşturduğu birçok program bulunmaktadır. İklim değişikliği alanında etkisi yüksek projelerin öncelikle destekleneceği hükmü, tüm İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI programların kriterleri içerisinde yer almaktadır. TÜBİTAK’ın koordinatörlüğünde hazırlanmakta olan Ulusal Enerji, Su ve Gıda Ar-Ge ve Yenilik Stratejileri’nde de iklim değişikliği ile mücadeleye ilişkin stratejilere yer verilmesi beklenmektedir. 2.1.7. Finansman İklim değişikliği ile mücadeleye yönelik olarak kullanılabilecek mali kaynaklara bakıldığında, ulusal düzeyde Kalkınma Bakanlığı tarafından koordine edilen genel bütçe ve yerel ölçekte Kalkınma Ajansları tarafından sürdürülebilir kalkınmayı destekleme amacıyla kullandırılan fonlar aracılığı ile dolaylı olarak ilgili olsa da iklim değişikliğine yönelik olarak mali kaynaklar sağlanmaktadır. Banka kredilerinin bu alana yönlendirilmesi ve uluslararası fonlardan yararlanılması amacı ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme ve Geliştirme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) ile Türkiye Kalkınma Bankası ve Türkiye Sınai Kalkınma Bankası bünyesinde çeşitli çalışmalar yürütülmektedir. Ulusal kaynakların yanında, AB ve Küresel Çevre Fonu (GEF) fonları da dahil, mevcut birçok uluslararası ve ikili anlaşmalarla oluşan kaynakların bulunduğu görülmektedir. Uluslararası fonlar arasında Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Fransız Kalkınma Ajansı, Alman Kalkınma Bankası, İngiltere Ticaret ve Yatırım Kurumu, Japon Uluslararası İşbirliği Bankası sayılabilir. Çok taraflı iki fondan oluşan İklim Yatırım Fonları6 kapsamında yer alan Temiz Teknoloji Fonu7’ndan Türkiye’nin önemli bir pay alması iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik politikaların finansmanı açısından önemli bir gelişmedir. Kyoto Protokolü’nün esneklik mekanizmalarından yararlanamayan Türkiye’nin önündeki benzer bir seçenek, gönüllü karbon piyasalarıdır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nca gönüllü karbon piyasalarının daha etkin işlemesi ve proje geliştiricilere yol göstermesi amacıyla Sera Gazı Emisyon Azaltımı Sağlayan Projelere İlişkin Sicil İşlemleri Tebliği 07.08.2010 tarih ve 27665 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Sicile kaydı yapılacak projeler aracılığıyla, Türkiye’de üretilen karbon sertifikalarının güvenirliğinin artırılması amaçlanmaktadır. Türkiye’nin gönüllü karbon piyasalarındaki profili Tablo 4’te ve Şekil 5’te görülmektedir. BMİDÇS kapsamında Türkiye’nin özgün konumu ve uluslararası iklim rejimindeki belirsizliklere rağmen, ülkemiz gönüllü karbon piyasasında önemli ölçüde ilerleme kaydetmiştir. Projelerin Tablo 4: Gönüllü Karbon Piyasalarında Türkiye’nin Profili Türkiye’nin Gönüllü Karbon Piyasası (GKP) Profili (1 Mart 2011 tarihi itibariyle) Bugüne kadar kayıt olmuş GKP Projesi (Kamuya açık kayıtlardaki bilgilerle sınırlı) Tahmini yıllık emisyon azaltımı (Başvuruda bulunmuş tüm projeler) 151 adet - 10 Mt CO2e Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011 Şekil 5: Türkiye GKP Projelerinin Türleri, Sayıları ve Yüzde Dağılımları Tüm sektörlerde sera gazı emisyonlarının kontrolüne ilişkin teknik ve teknolojik seçenekler, bunların sera gazı azaltım potansiyelleri ve maliyetleri konusunda analitik çalışmalar devam etmektedir ve söz konusu çalışmaların tamamlanmasını müteakip yatırımların finansman ihtiyacı belirlenebilecektir. 6 Climate Investment Funds (CIF): http://www.climateinvestmentfunds.org/cif/ 7 Clean Technology Fund (CTF): http://www.climateinvestmentfunds. org/cif/node/2 Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011 11 çoğunluğu hidroelektrik, rüzgâr ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji alanında olup, atıktan enerji üretimi ve biyokütle alanında projeler de mevcuttur. Mart 2011 tarihli verilere göre Türkiye’de toplam 151 proje geliştirilmiş olup, bunların 84’ü hidroelektrik, 55’i rüzgâr, 4’ü jeotermal, 7’si atıktan enerji üretimi ve 1 tanesi de biyokütle enerjisi projeleridir. 2.1.8. Eğitim ve Kapasite Geliştirme Kurumsal anlamda BMİDÇS’nin altıncı maddesinin öngördüğü iklim değişikliği alanında eğitim ve farkındalık yaratma konusunda Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye, 2005-2008 yılları arasında Ulusal Odak Noktası olarak görevlendirilmiştir. REC Türkiye bu alanda rehberlik sağlayacak çok sayıda çalışma yürütmüştür. 2008 yılı itibariyle bu alanda odak noktası olarak görevlendirilen Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ana hizmet birimi Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Bakanlığın Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı ile koordineli olarak bu alanda çalışmaktadır. Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ve medya ile çevre ve iklim değişikliği eğitimi ve programları için çalışmalar yapmakta olup bugüne kadar, Ankara’da 360, ülke çapında 2400 ilköğretim kuruluşuna ulaşan Çevre Eğitimi Projesi adlı bir projeyi yürütmüştür. Son yıllarda iklim değişikliği konusunda kapasite geliştirmeye yönelik yapılan çalışmalarda ciddi bir artış görülmektedir. Bunun nedeni Türkiye’nin iklim değişikliği süreçlerine aktif katılımı ve küresel ısınmanın olumsuz etkilerinin ulusal medyada yoğun bir şekilde tartışılmasıdır. Bu kapsamda kilit paydaşların (kamu kurumları, özel sektör, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşlarının) teknik kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik, özellikle uluslararası kuruluşlarla ortak sürdürülen bir dizi proje mevcuttur. Kapasite geliştirme projeleri genel nitelikteki değerlendirmelerden ziyade uyum, müzakerelere katılım, karbon piyasaları gibi iklim değişikliğinin alt konularına yönelik daha verimli değerlendirmeleri içerecek şekilde oluşturulmuştur. Yüksek öğretim düzeyinde ise iklim değişikliği ve sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik eğitim veren ilgili fakültelerde anabilim dalları bulunmamakta, çevre mühendisliği gibi ilgili bölümlerde iklim değişikliği ve sera gazı azaltımı konularına ayrılan süre ve insan kaynakları yetersiz kalmaktadır. 12 Farkındalık yaratma bağlamında, sınırlı sayıda Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) ve iklim değişikliği konularına yönelik özel olarak program yapan bazı medya organlarının etkinliklerinin olduğu söylenebilir. UNDP, Türkiye’de iklim değişikliği konusunda ilgili tarafların kapasitesini arttırmak ve BMİDÇS’nin etkin uygulanması kapsamında destek vermek üzere, son yıllarda başta Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olmak üzere ulusal kurum ve kuruluşlarla ortak birçok proje yürütmektedir. Tamamlanmış ve hâlihazırda devam eden bazı önemli projeler ve uygulayıcıları aşağıda yer almaktadır: Türkiye’nin İklim Değişikliği Eylem Planı’nın Geliştirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Ortak Programı (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü-FAO, Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma TeşkilatıUNIDO, Birleşmiş Milletler Çevre ProgramıUNEP) Küresel Çevre Anlaşmalarının Yönetiminde Ulusal Kapasitenin Değerlendirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve GEF) Türkiye’nin Uluslararası İklim Değişikliği Müzakerelerine Etkin Katılımı ve Gönüllü Karbon Piyasalarına Yönelik Kapasitesinin Geliştirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Birinci ve İkinci Ulusal Bildirim Projeleri (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Türkiye’de İklim Değişikliği Politikalarının Tanıtılması Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve REC Türkiye) İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.2. ENERJİ Uluslararası Enerji Ajansı tarafından yayınlanan 2008 yılı enerji göstergelerine bakıldığında, kişi başına birincil enerji tüketimi dünya ortalaması değeri 1,83 TEP, OECD ortalaması ise 4,56 TEP’tir. Türkiye’nin kişi başı birincil enerji tüketimi 1,39 TEP olup, dünya ve OECD ortalamalarının altındadır (IEA, 2010). Diğer taraftan, Türkiye’nin enerji tüketimi 1990-2009 yılları arasında yaklaşık %100 (1990’da 41.611 bin TEP; 2009’da 80.574 bin TEP) oranında artış göstermiştir. Artan enerji talebi ile birlikte düşünüldüğünde, enerji arz sisteminin gittikçe artan ithal fosil yakıt bağımlılığı, ülke enerji politikalarında çözülmesi gereken bir sorundur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın politika belgelerine bakıldığında da, yukarıdaki resme uyumlu olarak Türkiye’nin enerji politikasının arz güvenliği ekseninde yapılandırıldığı görülmektedir. Diğer taraftan Nisan 2011’de BMİDÇS’ye sunulan Türkiye’nin Ulusal Envanteri’ne göre, 2009 yılında enerji sektörünün toplam emisyon miktarındaki payı %75,3 oranında gerçekleşmiştir. Ulusal Envanter Raporu’nda görüleceği gibi, 19902009 yılları arasında ülkemizin toplam sera gazı emisyonları %97,6 oranında artarken, enerji sektörü CO2 emisyonlarındaki artış ise %114 olarak gerçekleşmiştir (TÜİK, 2011). Elektrik sektörü emisyonları ise enerji sektörü emisyonları içinde en fazla paya sahip olmakla birlikte 2007 yılından başlayarak azalma eğilimindedir. Ancak 2009 yılı kriz yılı olması nedeniyle üretimdeki düşüş dikkate alınmalıdır. mümkün olmadığı, iklim değişikliği ile mücadele çerçevesinde emisyon artışından azaltım yapmanın, yani emisyon sınırlandırma politikasının en öne çıkan seçenek olduğu belirtilmektedir. Tablo 5: Enerji ve Elektrik Sektörü Kaynaklı Sera Gazı Emisyonları Sektör 2007 yılı için Toplam CO2 (Bin Ton) 2008 yılı için 2009 yılı için Toplam CO2 Toplam CO2 (Bin Ton) (Bin Ton) Enerji 282.833 270.862 271.109 Elektrik 106.602 105.940 96.286 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Şekil 6: Türkiye’de 1990-2009 Yılları Arasında Sera Gazı Emisyonlarının Gelişimi ve Enerji Sektörü Yukarıda özetlenen mevcut şartlar ve eğilimler altında Türkiye için emisyon azaltımının Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 13 Birincil Enerji Arzı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın 2009 yılı verilerine göre, Türkiye’de birincil enerji arzının %91’i fosil yakıtlardan, %9’u hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan elde edilmektedir (ETKB, 2011). Yine 2009 rakamlarına göre, Türkiye birincil enerji arzının %77,4’ünü ithal etmiştir (%70.9 dışa bağımlılık oranıdır). Toplam birincil enerji arzının sırasıyla %29 ve %31’ini teşkil eden petrol ve doğalgazda, yerli üretim payının sırasıyla %7,7 ve %1,9 oranında olması, enerji arzının önemli bir darboğazıdır. Türkiye’de 2009 yılında üretilen birincil enerjinin %57’si (17.402 Bin TEP) ise yerli kömürden karşılanmaktadır. Ancak yerli kömürün (linyitin) birincil enerji arzındaki payı, doğalgaza verilen ağırlık nedeniyle, 2000 yılında %15,5 iken; 2007 yılında %13,6 seviyesine gerilemiş, 2009’da ise %14,7 olmuştur. Enerji arzında kömür (yerli ve ithal kaynaklar toplamı) %31 gibi önemli bir paya sahiptir. Taş kömürü ithalatı 1990’da 5,6 milyon ton iken 2009 yılında dört misline yakın artarak 20,4 milyon tona ulaşmıştır. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’ndan lisans alan yeni ithal taş kömür yakıtlı santrallerin kurulu gücünün 7.470 MW olduğu göz önüne alındığında önümüzdeki yıllarda taş kömürü ithalatının daha fazla artacağı görülmektedir (MMO, 2010). 2009 yılında Türkiye’de toplam birincil enerji arzının %9’u (9,949 MTEP’i) yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanmıştır. Şekil 7’de görüleceği üzere, 2009 yılı sonu itibariyle Türkiye’de yenilenebilir enerji arzının %47’si biyokütle kaynaklarından, %31’i hidrolik kaynaklardan, %17’si jeotermal kaynaklardan (ısı ve elektrik olarak), % 1’i rüzgârdan (elektrik üretimi olarak), %4’ü ise güneşten (ısı enerjisi olarak) elde edilmiştir. Türkiye'de 1987 yılından beri uygulanan şehir ölçeğinde jeotermal merkezi ısıtma ve kaplıca kullanımı her geçen yıl yaygınlaşmaktadır. Jeotermal Derneği’nin yaptığı çalışmaya göre, 2007 yılında 117.000 konut eşdeğeri (983 MWt) şehir, konut, termal tesis, sera vb. ısıtma kullanımı, 215 kaplıca kullanımı (402 MWt; yılda yaklaşık 10 milyon kişi) olmak üzere toplam 1385 MWt jeotermal ısı kullanımı gerçekleşmiştir. Bu kullanımla, 2007 rakamları itibariyle 1 milyon ton/ 14 Şekil 7: Türkiye’de 2009 Yılı Yenilenebilir Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 yıl petrol (kalorifer yakıtı) karşılığı 1,4 Milyar TL/yıl tasarruf sağlanmıştır. Türkiye, coğrafi konumu itibariyle “güneş kuşağı” olarak adlandırılan ve güneş enerjisinden en iyi faydalanabilen bölgelerden birinde bulunmaktadır. Türkiye’de güneş enerjisi kullanılarak su ısıtılması, sera ısıtılması ve tarımsal ürünlerin kurutulması yaygın olarak görülen uygulamalardır. Ülkede büyük çoğunluğu Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde olmak üzere, 3-3,5 milyon konutta güneş kolektörü bulunmaktadır. Uluslararası Güneş Enerjisi Topluluğu - Türkiye Bölümü’nden alınan bilgilere göre, 2008 yılı sonu itibariyle ülkemizde kurulu olan güneş kolektörü miktarı toplam olarak 11,5 milyon m2’dir ve bu kollektörlerin yıllık ürettiği enerji miktarının 1 MTEP’in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı bu değeri 2009 yılında 429.000 TEP olarak açıklamıştır (ETKB, 2011). Ülkede çoğunlukla geleneksel yöntemler kullanılarak enerjiye dönüştürülen orman, bitki ve hayvan atıklarından oluşan biyokütle kaynakları ise yıllık birincil enerji arzının %4,5’ini oluşturmakta ve biyokütle kullanımı dünyadaki eğilimin aksine giderek azalmaktadır (ETKB, 2011). Genel enerji dengesine göre enerji kaynakları içinde elektriğin payı 1990’da %9 iken, 2009 yılına gelindiğinde bu oranın %17’ye yükseldiği görülmektedir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 8: 2009 Yılı Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı * Biyokütle: Odun, hayvan ve bitki artıklarını ve sıvı biyoyakıtları (etanol ve biyodizeli) kapsamaktadır. Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Tablo 6: Nihai Enerji Tüketimi ve Elektrik Kullanımı Sektör 1990 (Bin TEP) 2009 (Bin TEP) 41.611 80.574 3.928 13.395 Nihai Enerji Tüketimi Elektrik Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Bu durum, ülkenin hem üretim hem de tüketim yapısında gerçekleşen değişikliklerin sonucudur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verilerine göre Türkiye enerji sektöründe 2010 yılı sonu itibariyle 50.000 MW kurulu güce erişen çok sayıda elektrik enerjisi tesisi bulunmaktadır. 2010 yılında sisteme 4.762,9 MW güç ilavesi olup Türkiye kurulu gücü 49.524,1 MW olmuştur. Bu kurulu gücün 32.372,7 MW’ı termik (biogaz, jeotermal dahil), 15.831,2 MW’ı hidrolik, 1.320,2 MW’ı rüzgar santrallarından oluşmaktadır. Bu yatırımların %65’i fosil yakıt bazlıdır ve bunların emre amadeliği yüksek olduğu için enerji üretimine toplam katkıları %83’tür. Bugün yenilenebilir enerji kaynakları olan jeotermal, rüzgâr ve biyokütle santralleri sayısının hızla artmasına rağmen toplam kurulu güçteki payları sınırlı kalmaktadır. 2009 yılı sonu itibariyle rüzgâr ve jeotermal santralleri, kurulu gücün ancak %2’sine yaklaşmıştır. Elektrik üretiminin kaynaklara göre dağılımına bakıldığında ise; doğalgazın elektrik üretiminin yarısını karşıladığı görülmektedir. Bunu ithal ve yerli kömür santralleri toplam %29 pay ile takip etmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta, ülkedeki termik santrallerin kurulum yıllarının ortalama 25-30 yıl öncesine dayanmasıdır. Hatta bir kısmı 50 yaşında olan mevcut santrallerin iyileştirme yatırımlarına ihtiyacı bulunmaktadır. Diğer taraftan, bu santrallerin çoğu özelleştirme kapsamına alınmıştır ve özelleştirme süreci uzadıkça bu iyileştirme yatırımları da askıda kalmaktadır. İthalat bağımlılığını azaltacak olan hidrolik ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından (biyokütle hariç) yapılan üretim, 2009 yılındaki yerli üretimin %17,4’ünü ve toplam enerji talebinin ise ancak %5’ini karşılamaktadır. Rüzgâr ve jeotermal kaynaklı elektrik üretimi ise 2009 yılındaki toplam arz içinde %1 oranında pay almıştır (ETKB, 2011). 15 Şekil 9: 2000-2009 Yılları Arası Türkiye Elektrik Üretimi Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Dağılımları Not: TEİAŞ Elektrik İstatistiklerinde “yenilenebilir ve atık” olarak adlandırılan kaynak türü organik atık ve diğer biyokütle kaynaklarını içermektedir. Kaynak: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi, 2011 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 2009 Faaliyet Raporu’nda açıklanan verilere göre, Türkiye’nin hidroelektrik potansiyelinin 140 GWh’lik bölümü ekonomik olarak değerlendirilebilir durumdadır. Ancak Türkiye, bu teknik ve ekonomik HES potansiyelinin ancak %37 civarındaki bir kısmını geliştirmiş bulunmaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 2009 yılında onaylanan Elektrik Arzı Strateji Belgesi’ne göre 2023 yılında tüm kapasitenin değerlendirileceği hesaplanmaktadır. 16 Jeotermal santrallerden üretilen elektrik enerjisi de artmaktadır (ETKB, 2011). Halen toplam kurulu gücü 89,5 MW olan üç santralin inşası da sürmektedir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilen Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası’nda yıllık güneş enerjisi elektrik üretimi teknik potansiyeli 380 milyar kWh olarak belirtilmiştir. Bu potansiyel güneş radyasyonu yıllık metrekare başına 1650 kWh’den fazla olan 4.600 km2 kullanılabilir alan alınarak hesaplanmıştır. Bunun değerlendirilmesi için kapsamlı teşvik programlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de rüzgâr enerjisi potansiyeline sahip bölgeler olması nedeniyle son 5-6 yılda rüzgâr, en popüler yenilenebilir enerji kaynağı olmuştur. 2006 yılında Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan Türkiye Rüzgâr Atlası verilerine göre 7 m/s’den büyük rüzgâr hızları göz önüne alındığında Türkiye’nin rüzgâr enerjisi potansiyeli 48.000 MW olarak belirlenmiştir. Türkiye’de şebekeye bağlı rüzgâr enerjisi ile elektrik üretim kapasitesi her yıl yüzde yüzün üzerinde artış göstererek 2010 sonu itibariyle 1329 MW değerine ulaşmıştır (GWEC, 2011). Enerji Tüketimi Jeotermal santrallerin kurulu gücü ise son birkaç yıldır kısa sürede artış göstererek 2008 yılı sonunda 29,8 MW, 2009 yılı sonu itibariyle yüzde yüzün üzerinde artarak 77,2 MW'a ulaşmıştır. Küresel ekonomik krizle birlikte, 2008 yılının ikinci yarısında ve 2009 yılında, ülkenin enerji arzındaki artış eğilimi tersine dönmüş; 2008’de 106,4 MTEP’ten 2009’da 106,1 MTEP’e düşmüştür. Biyokütleden elde edilen yenilenebilir enerjiye bakıldığında, Türkiye’deki yenilenebilir ve atık santrallerinin kurulu gücünün Nisan 2010’da 86,6 MW, bu santrallerden üretilen elektrik enerjisinin ise 2199 GWh/yıl olduğu görülmektedir (TEİAŞ, 2011). Türkiye’de biyoyakıt üretim miktarı ise resmi rakamlara göre 2009 yılında 10.000 ton olarak gerçekleşmiştir (ETKB, 2011). İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Ancak, 2010 yılında, 2008’de başlayan düşüş eğiliminin gerilediği gözlenmiştir. 2009 yılında 80,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi içinde sanayi sektörü %32 ve binalar sektörü %37 oranında pay almıştır. Türkiye’de uzun yıllardır sanayi sektörü nihai tüketimde en büyük paya sahipken, küresel ekonomik krize bağlı olarak üretimin düşmesi nedeniyle tüketim paylarında 2008 yılından başlayarak bu eğilimin aksine bir değişim yaşanmıştır. Binalar sektörünün ise krize rağmen enerji tüketimindeki normal yıllık artış devam etmiştir (ETKB, 2011). mevcuttur. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından açıklanan Türkiye’de Enerji Verimliliği, Durum ve Gelecek Planlaması (Kasım 2009) belgesinde: “Sanayimizde en az %15, binalarımızda en az %35 ve ulaşımımızda en az %15 tasarruf potansiyellerine sahibiz. Bu potansiyelleri geri kazandığımızdaki enerji değeri yenilenebilir enerji kaynaklarımızdan üretebileceğimiz enerjiden daha fazladır. Enerji verimliliğinde kararlı ve başarılı adımlar atabilirsek, 2020 yılı talep tahminimizi en az %20 (45 milyon ton petrol eşdeğeri enerji) azaltabiliriz. Bu miktar, yerli ve temiz kaynaklarımızdan üretebileceğimiz elektrik enerjisinin 2,5 katı ve 30 milyon ortalama konutun yıllık enerji ihtiyacı demektir” Şekil 10: 2009 Yılı Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı tespiti yapılmıştır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 2004 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi ile elektrik enerjisinde kaynakların çeşitlendirilmesi istenmekte; hidrolik, rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle, biyogaz gibi yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik yatırımların arttırılması hedeflenmektedir. Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 2.2.1. Strateji, Politika ve Planlar Türkiye’de enerji politikalarının sürdürülebilirliğine yönelik en öne çıkan önlem enerji verimliliğidir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından 2004 yılında yayınlanan Ulusal Enerji Verimliliği Strateji Belgesi uyarınca 2007 yılında yayımlanan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu ile sanayide, binalarda, ulaşımda ve enerji sektöründe, yükümlülükler, destekler ve bilinçlendirme etkinlikleri ile AB’nin ilgili direktiflerine de uyum sağlanmasını amaçlanmakta ve bu Kanun Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu’nun oluşturulmasına temel teşkil etmektedir. Türkiye’de enerji yoğunluğunun azaltılmasında ve arz-talep zincirinin tüm aşamalarında enerji verimliliğinin artırılmasında ciddi bir potansiyel Yüksek Planlama Kurulu’nun kararı ile 2009 yılında yürürlüğe giren Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesinde8 2023 yılına yönelik hedefler ile bugünkü üretim yapısının da önemli oranda değiştirilmesi öngörülmektedir. Belgeye göre, bugün için kurulu gücün %34’ü ile elektrik üretiminin yarısını karşılayan doğalgaz payının %30’a çekilmesi; rüzgâr payının ise 20.000 MW’a çıkartılması hedeflenmektedir. Yerli ve yenilenebilir kaynaklar alanında ise Türkiye yenilenebilir ve yerli enerji potansiyelini ekonomik bir şekilde geliştirmeyi hedeflemektedir. Ayrıca Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından 2010 Nisan ayında açıklanan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014) ile enerji sektöründeki stratejik hedefler ve amaçlar ortaya konmuştur. Belgede enerji verimliliğinin arttırılması için, yine hedef belirtilmeden enerji yoğunluğunun azaltılması öngörülmektedir. Aynı Stratejik Plan’da yenilenebilir enerji için çok önemli stratejik hedefler ortaya konmuştur. 8 Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi, Yüksek Planlama Kurulu 18.5.2009 tarih ve 2009/11 sayılı kararı. 17 Ancak, Türkiye Elektrik İletim A.Ş. tarafından hazırlanan ve 2009–2018 dönemini kapsayan Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu çalışması, yenilenebilir enerjiye dayalı üretim yatırımlarının diğer kaynaklara oranla daha düşük kapasitede tesisini öngörmektedir. 2.2.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Türkiye’de enerji sektörü, aşağıda listesi verilen kanunlar ve bu kanunların çok sayıdaki yönetmelikleri ile düzenlenmektedir. Elektrik Piyasası Kanunu, Kanun No: 4628, RG: 03.03.2001/24335 Doğal Gaz Piyasası Kanunu, Kanun No: 4646, RG: 02.05.2001/24390 Petrol Piyasası Kanunu, Kanun No: 5015, RG: 20.12.2003/25322 Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanunu, Kanun No: 5307, RG: 13.03.2005/27754 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun, Kanun No: 5346, RG: 18.05.2005/25819 Enerji Verimliliği Kanunu, Kanun No: 5627, RG: 02.05.2007/26510 Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, Kanun No: 5686, RG: 13.06.2007/26551 Nükleer Güç Santrallerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışına İlişkin Kanun, Kanun No: 5710, RG: 21.11.2007/26707 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun (Yenilenebilir Enerji Kanunu) ile 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu bu alandaki yasal düzenlemelerin en önemlilerindendir. 2005 yılında yayımlanan Yenilenebilir Enerji Kanunu ve ilgili yönetmelikler, sektörün belirli bir seviyeye gelmesini sağlamıştır. Yenilenebilir Enerji Kanunu’nda yeni tarifeleri içerecek şekilde yapılan değişiklikler 2011 yılının Ocak ayında yürürlüğe girmiştir. Yenilenebilir enerji politikaları ve mevzuatın uygulanmasında Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve bağlı kuruluşlar ve birçok sektörel kuruluş da katkıda bulunmaktadır. 18 Enerji Verimliliği Kanunu’nun uygulanması ile ilgili olarak ana sorumlu kuruluş olarak görevlendirilen Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, sanayi, konut ve hizmet sektörlerinde enerji verimli faaliyetlerin geliştirilmesi ve uygulanmasından ve yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin etüt ve araştırmalardan sorumludur. Sera gazı emisyonları azaltım politikaları ve mevzuatının uygulanmasında enerji verimliliği alanında Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü odak noktası olarak görev yapmakta, KOSGEB, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, TÜBİTAK gibi kurumlar kendi alanlarındaki faaliyetlerini sürdürmektedir. Hâlihazırda Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü’nün kurum içi ve yaklaşık 15 enerji verimliliği danışmanlık (EVD) şirketi bünyesindeki uzmanlara ilave olarak belli sayıda akademisyenden oluşan uzman havuzu bulunmaktadır. Enerji verimliliği politikalarının uygulanmasına örnek oluşturulması hedeflenerek, Başbakanlığın 2008 yılı başında yayımladığı genelge ile kamu kuruluşlarında alınması gereken önlemler belirlenmiş; Ulusal Enerji Verimliliği Hareketi başlatılmış ve 2008 yılı “enerji verimliliği yılı” olarak ilan edilmiştir. Enerji verimliliği alanında ISO 50001 Enerji Yönetimi standardı oluşturma çalışmaları 2010 yılı içerisinde tamamlanmış olup, uygulamaların yakın zamanda başlaması beklenmektedir. 2.2.3. Finansman Enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji projelerine uluslararası fonlardan sağlanan kaynaklar iki başlık altında değerlendirilebilir: i) Doğrudan kaynak aktarımı; sektörün oluşturduğu projeler için düşük faizli krediler yolu ile doğrudan finansmana ulaşmasıdır. Burada aracı kurumların başında Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Türkiye Kalkınma Bankası, Türkiye Ekonomi Bankası gibi bankalar ile Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı gibi STK’lar gelmektedir. ii) Dolaylı kaynak aktarımı; Türkiye’nin üyesi olduğu GEF ve aday ülke olarak yararlandığı AB fonları gibi kaynaklardan kurumların oluşturduğu projeler yolu ile aktarılan finansmanın kullanılması olarak tanımlanabilir. Bu durumda Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, KOSGEB gibi kamu kurumları başta olmak üzere fondan yararlanma hakkına sahip kuruluşların yürütücülüğünde oluşturulan projeler kapsamında eğitim, uzmanlık altyapısı, teknoloji transferleri ve benzeri çalışmalar için finansman desteği sağlanmaktadır. geliştirme projelerinin desteklenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektedir. Yönetmeliğin kapsamına yenilenebilir enerji teknolojileri, temiz enerji teknolojileri, enerji verimliliği teknolojileri ve zararlı emisyonları azaltma teknolojileri de girmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı söz konusu yönetmelik çerçevesinde uygun görülen projelere nakdi mali destek sağlamaktadır. Türkiye’de enerji sektörüne fon sağlamak üzere harekete geçmiş veya hazırlıklarını, incelemelerini sürdüren birçok uluslararası finansman kuruluşu ve kalkınma ve işbirliği ajansı bulunmaktadır (Örn. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Alman Kalkınma Bankası, Fransız Kalkınma Ajansı, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Japon Uluslararası İşbirliği Bankası vs.). Bu kuruluşların fonlarının hükümet garantisi veya başka garantilerle ve çoğunlukla Türkiye Kalkınma Bankası ve Türkiye Sınai Kalkınma Bankası aracılığıyla iklim dostu uygulamalar ve yatırımlar için kredi olarak dağıtılması söz konusudur. Ayrıca, Ar-Ge’ye ayrılan kaynakların arttırılması ihtiyacına cevaben, enerji verimliliğinin artırılması ve yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanılmasına yönelik uygulamalı Ar-Ge projelerinin, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın yayınlayacağı Ar-Ge Master Planı doğrultusunda TÜBİTAK tarafından öncelikle desteklenmesine karar verilmiştir. 2.2.4. Ekonomik Araçlar Türkiye’de mevcut mevzuat çerçevesinde yenilenebilir enerji kaynakları için verilen teşviklerin yanı sıra, enerji verimliliği çalışmaları ve projeleri için de Enerji Verimliliği Kanunu ile birlikte bazı destekler verilmeye başlanmıştır. İklim değişikliği ile mücadele alanındaki ekonomik araçlardan biri 2005 yılında yayımlanan Yenilenebilir Enerji Kanunu kapsamındaki alım garantisidir. 8 Ocak 2011 tarihinde mevcut kanunda değişiklik yapılarak, yenilenebilir enerji kaynaklarına göre farklılaşan ve 2005’e kıyasla daha yüksek alım tarifeleri ile yerli üreticiye teşvik getiren bazı hükümler eklenmiştir. Yenilenebilir Enerji Kanunu kapsamında 2010 yılı sonu itibariyle 853 işletmeye (736 hidrolik, 91 rüzgâr, 11 jeotermal, 4 çöp gazı, 4 biyokütle, 7 biyogaz işletmesine) lisans verilmiştir (EPDK, 2011). 2.2.5. Araştırma-Geliştirme 8 Haziran 2010 tarih ve 27605 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Enerji Sektörü AraştırmaGeliştirme Projeleri Destekleme Programı’na Dair Yönetmelik, enerji politikalarına, arz güvenliğine, yerli enerji teknolojileri ve sanayisine hizmet edecek araştırma ve teknoloji 2.2.6. Veri ve Bilgi Sistemleri Enerji sektörü ile ilgili kurumların sera gazı emisyon sınırlandırma politikalarının ve mevzuatının uygulanmasında gereken veri ve bilgi toplama sistemleri, veri tabanları, izleme ve raporlama sistemlerinde eksiklikler bulunmakta olup, detaylı analizler ve projeksiyonlar için daha fazla veriye ihtiyaç duyulmaktadır. Diğer taraftan, son yıllarda kurumlar BMİDÇS’ye yapılan Ulusal Bildirimin hazırlanması süreci ile birlikte veri ve bilgi derleme konusunda ilerleme kaydetmişlerdir. 2.2.7. Eğitim ve Kapasite Geliştirme Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından 2004 yılında açılan 10.000 m2 üzerine kurulu Enerji Parkı’nda enerji alanında aktif öğrenme becerilerinin geliştirilmesine yönelik imkânlar bulunmaktadır. Ayrıca, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü bünyesinde 1997 yılından bu yana enerji yoğun endüstriyel işletmelerdeki enerji yöneticilerine yönelik kurslar düzenlenmektedir. 2007 yılına kadar sanayi sektöründe oluşturulan enerji yönetimi uygulamaları kapsamında enerji yöneticilerinin sertifikalandırılmasına yönelik yürütülen enerji verimliliği eğitimlerinin kapsamı, bina ve hizmetler sektörünü ve enerji verimliliği danışmanlık şirketlerini de içerecek şekilde genişletilmiştir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü dışında, 17 yetkili EVD şirketi ve Makine Mühendisleri Odası da yurt çapında eğitimler düzenlemektedir. 19 2.3. BİNALAR Bina sektörü, önemli ölçüde enerji tüketen sektör olması nedeniyle enerji verimliliğinin artırılmasında ve iklim değişikliğine yönelik politika ve programlarda öncelikli çalışma alanı olarak değerlendirilmektedir. AB ve tüm gelişmiş ülkelerde sera gazı emisyon azaltımı ile ilgili eylemlerin başında binalarda enerji verimliliğinin arttırılması gelmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, Türkiye genelinde bina sayısı 1984 yılında 4,3 milyon iken, 2000 yılında %78 artışla 7,8 milyona, konut sayısı ise aynı yılların verilerine göre %129 artışla 16,2 milyona ulaşmıştır. 2000-2008 yılları arasında alınan inşaat izinlerine göre konutlar, ticari binalar ve kamu binaları kapladığı alan bakımından %56 oranında artarak 1,524 milyon m2‘ye ulaşırken, sayı bakımından ise %7 oranında artarak 8,35 milyona ulaşmıştır. Bu talep artışı, binalarda enerji verimliliği önlemlerinin ivedilikle alınması gerektiğini göstermektedir. Bina sektörü, ülkemizde 2009 yılında 53,4 Mton CO2 emisyonuna sebep olmuştur. Sektörün 2009 yılında 29,5 milyon TEP olan enerji tüketiminin 2020 yılında 47,5 milyon TEP’e ulaşacağı tahmin edilmektedir (ETKB, 2010). Bu da CO2 emisyonunun 2009 yılı değerlerine oranla yaklaşık iki misline ulaşacağına işaret etmektedir. Şekil 11: 2000-2008 Yılları Arasında Bina Sayıları ve Alanlarına Göre Bina Sektörünün Gelişimi Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 20 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Türkiye’de son beş yıldır bina sektöründe en önemli gelişmeler Toplu Konut İdaresi Başkanlığı’nın yurt çapındaki toplu konut yatırımları ve hızla büyüyen perakende sektörünün alışveriş merkezleridir. Alışveriş Merkezleri ve Perakendeciler Derneği verilerine göre yıllık cirosu 200 milyar dolar (60 milyar doları alışveriş merkezlerinin olmak üzere) civarında olan perakende sektörü, bugün 17,5 milyon m2 alan kaplamaktadır. Şekil 12: Enerji Türlerine Göre 2009 Yılı Bina Sektörü Enerji Tüketimi alınabilecek en önemli önlem, binaların soğuk bölgelerde ısı kaybına, sıcak bölgelerde de ısı kazancına karşı güçlendirilmesi yani ısı yalıtımıdır. Özellikle birinci derece gün bölgesinde yer alan şehirlerimizde yaz aylarında dış sıcaklıklar 40~45 0C mertebesine ulaşmaktadır. Soğutma işlemi, ısıtma işlemine kıyasla üç ile altı kat daha fazla maliyete sahiptir. Son yıllarda, yaz aylarında sıcaklıkların artmaya başlaması ile özellikle güney bölgelerde pencere tipi klima satışlarında büyük artış olmuştur. Isıtma Soğutma Klima İmalatçıları Derneği’nden alınan verilere9 göre 2010 yılında klima satışı 1,4 milyon adet olarak gerçekleşmiştir ve bu satışların %69’u A sınıfıdır. Bu oran, 2007-2010 yılları arasında yüzde yüzlük bir artış göstermiştir. Isı yalıtımının uygulanması için ülkemizde etkin bir ısı yalıtım pazarı ve hizmet sektörü bulunmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 1998 hane halkı enerji tüketim araştırmasına göre, mevcut binaların %84’ü tek camlıdır ve yalnızca %16’sı çatı yalıtımına sahiptir. İZODER Algı Araştırması verilerine göre ise tüketicilerin yalnızca %9’u ikamet ettikleri binalara yalıtım yaptırmıştır. Kişi başı yalıtım malzemesi tüketiminin Avrupa’nın onda biri kadar olması binalarımızdaki enerji kaybının nedenini daha iyi açıklamaktadır. Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Ülkemizde 2009 yılında ısınma amaçlı kömür kullanımı yaklaşık 14 milyon ton civarında gerçekleşmiştir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verilerine bakıldığında, bina sektöründe kömür (%27) ve doğal gaz (%24) kullanım oranının birbirine çok yakın olduğu görülmektedir (ETKB, 2011). 2009 yılı sonu itibarıyla, doğal gaz arzı sağlanan il sayısı 66’ya ulaşmıştır. 2012 yılından itibaren hemen hemen bütün illerimizde doğal gaz kullanımının başlaması planı göz önüne alındığında, fiyatı uygun olması halinde ısınmada doğal gazın yaygınlaşması beklenebilir. Bina sektöründe enerji tüketiminin %24’ü elektrikten, %21’i ise güneş, jeotermal, odun, bitki-hayvan artıklarından oluşan yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanmaktadır. Türkiye’de kullanılan enerjinin üçte birinden fazlası ısıtma ve soğutma amacıyla harcanmaktadır. Bu enerji tüketimini düşürebilmek üzere binalarda 2000 yılından önce yapılmış bina stoku, sadece geçerli inşaat standartları açısından karşılaştırıldığında bile bugünkü yönetmeliğe göre en az iki misli enerji harcamaktadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, binalardaki enerji verimliliği potansiyelini yaklaşık %35 olarak açıklarken, 2023 yılına kadar 10 milyon konutta ısı yalıtımı ile 2400 GWh soğutma ve 2,3 milyon TEP yakıt tasarrufu sağlanacağını tahmin etmektedir. 2.3.1. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Binalarda ısıtma ve soğutma amaçlı enerji tüketiminin azaltılması için en etkin önlem olan ısı yalıtımı açısından yeni inşa edilecek ya da büyük ölçüde tadilat yapılacak konut ve ticari binalarda uygulanacak ısı yalıtımı kuralları, TS 825 Binalarda Isı Yalıtım Kuralları standardı ile düzenlenmiştir. Bakanlık tarafından, standardın, 14 Haziran 2000 tarihinden sonra yapılacak tüm yeni binalarda uygulanması zorunlu hale getirilmiştir. 9 http://www.iskid.org.tr/bilgi_bankasi/istatistikler 21 Binaların ısı enerjisi kayıpları bakımından sertifikasyonunu düzenlemek üzere 5 Aralık 2008’de yayımlanan, 5 Aralık 2009’da yürürlüğe giren ve 1 Nisan 2010’da revize edilen Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği, getirdiği düzenlemelerle binalarda enerji verimliliğinin arttırılması için ciddi bir adım olmuştur. Bu Yönetmelik ile yeni yapılan binalarda toplam kullanım alanının 2.000 m²’den büyük olması halinde merkezi ısıtma sisteminin kullanılması zorunlu hale getirilmiş; özellikle 20.000 m²’nin üzerindeki binalarda yenilenebilir enerjinin ve kojenerasyonun daha fazla kullanımı için tanımlamalar yapılmıştır. 2.3.2. Ekonomik Araçlar Hâlihazırda bina sektöründe enerji verimliliğinin teşvik edilmesine yönelik teşvik mekanizmaları bulunmamaktadır. Mevcut bina stokuna yönelik yalıtım uygulamasını özendirmek ve yaygınlaştırmak amacıyla, teşvik ve yaptırım unsurlarını içerecek mevzuat altyapısının oluşturulmasından, bilgi ve bilinç düzeyinin geliştirilmesine kadar çok yönlü eylemleri içine alacak bir hareketin başlatılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. 2.3.3. Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar Ülkemizdeki beyaz eşya piyasasının A ve üstü enerji etiketli cihazlara dönüşümü özellikle buzdolaplarında sağlanmak üzeredir. Bu süreci desteklemek üzere Türkiye’de Enerji Verimli Elektrikli Ev Aletlerinin Piyasa Dönüşümü Projesi 2011 yılı başında başlatılmıştır. Benzer şekilde, UNDP ve GEF desteği ile hayata geçen ve 2011 yılında başlatılan Binalarda Enerji Verimliliğinin Artırılması Projesi ile Entegre Bina Tasarım Konsepti’nin Türkiye’de tanıtılması, uygulanması ve ilgili tarafların bu alanda eğitilmesi hedeflenmektedir. Türkiye’de ısı yalıtımının uygulanmasındaki en önemli sorunlar, özellikle uygulayıcı olan ara elemanlarda bilgi ve eğitim eksikliği ile uygulamanın denetimindeki eksikliklerdir. Tüketicilerin özellikle konutlara yönelik kalite bilincinin yeterli seviyede olmaması ve yapı denetim kuruluşlarının beklenen denetim standardını yakalayamayan uygulamaları 22 bu sonuçta etkili olmuştur. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın Yapı Denetim Sistemi’nin yurt çapına yaygınlaştırılması ve sistemin etkinliğine yönelik yeni düzenlemeler, geçtiğimiz yılda bu yöndeki olumlu gelişmeler arasındadır. 2.3.4. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme 2006 yılında Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü bünyesinde bina sektörüne yönelik olarak başlatılan eğitimler devam etmektedir. Bunun yanı sıra, iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik projeler kapsamında gerçekleştirilen faaliyetler ile binalarda enerji verimliliği konusunda eğitim, bilinçlendirme ve farkındalık yaratma hizmetleri de verilmektedir. Bu projelerin en önemlileri, ENERTEACH, Leonardo Da Vinci Programı Yenilik Transferi Projesi kapsamında destek bulan Binalarda Enerji Verimliliği ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanılması Alanlarında İleri Eğitim Modüllerinin Geliştirilmesi Projesi ve AB tarafından desteklenen Binalarda Enerji Verimliliğine Yönelik Toplum Bilincinin Artırılması Projesi’dir. Ayrıca, Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği’nin yayımlanması sonrasında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından bina enerji verimliliği alanında çıkarılan mevzuatın tanıtılması, uygulamanın etkin hale getirilmesi, toplumda bilinç düzeyinin ve farkındalığın artırılması amacıyla yerel yönetimler ve il müdürlüklerinin ilgili personeli ile yapı denetim şirketleri çalışanlarına yönelik olarak binalarda enerji verimliliği konusunda eğitim programları düzenlenmektedir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.4. SANAYİ Türkiye sanayisinin GSYİH içerisindeki payı %20 -25 arasındadır ve ekonomik büyüme oranlarına büyük ölçüde etkisi olmaktadır. Türk sanayisi, farklı özelliklere sahip birçok alt sektörden oluşmaktadır. Üretim payı açısından incelendiğinde, gıda sektörü %18,8 ve tekstil sektörü %16,3 pay ile en önde yer almaktadır. Bu sektörleri, sırası ile petrol ürünleri sektörü %8,8, demir-çelik sektörü %6,2, otomotiv sektörü %5,8 ve kimya sektörü %5 ile takip etmektedir. Sektörlerin ihracat içerisindeki paylarına bakıldığında ise otomotiv sektörü %13,5 ile ilk sırayı alırken; demir-çelik sektörü %12,8, giyim %10,3 ile otomotiv sektörünü takip etmektedir.10 Sanayi sektörünün toplam kuruluş sayısının %99’unun küçük ve orta büyüklükteki işletmelerden (KOBİ’lerden) oluştuğu görülmektedir. Sektördeki toplam istihdamın %56’sı ve üretilen katma değerin %24,2’si KOBİ’ler tarafından gerçekleştirilmektedir.11 Sanayi sektöründe gerçekleşen faaliyetlerin sonucu olarak ortaya çıkan sera gazı emisyonları üretim kaynaklı ve enerji kaynaklı olarak iki başlık altında incelenebilir. Türkiye’nin 2009 itibari ile 80.574 MTEP civarında gerçekleşen nihai enerji tüketiminde sanayi sektörünün payı 25.966 MTEP ile yaklaşık %32’dir. Bunun yanında 2009 yılında gerçekleşen 155.751 GWh mertebesindeki nihai elektrik enerjisi tüketiminin %44,5’i sanayi sektöründe gerçekleşmiştir (ETKB, 2011). 2008 yılında ise, 79.559 MTEP düzeyinde gerçekleşen nihai elektrik tüketiminin %45,5’i (72.881 GWh) sanayi tarafından tüketilmiştir (ETKB, 2010). Sanayide elektrik enerjisi kullanımında uzun yıllar boyunca devam eden artış eğiliminin 2009 yılında ters yönde geliştiği görülmektedir. Bu değişim, küresel ekonomik krizin 2009 yılında imalat sanayi üzerindeki etkilerini görmek açısından ve bu yıla ait verilerin değerlendirilmesinde krizin önemli bir etmen olduğunun göstergesi olarak nitelendirilebilir. Türkiye İstatistik Kurumu istatistiklerinden yararlanarak büyümenin enerji tüketimine etkisi incelendiğinde 1999-2008 döneminde; sabit fiyatlarla %51,1‘lik GSYİH artışına (yıllık ortalama %4,2) karşılık elektrik tüketimleri, meskenlerde %75 (yıllık ortalama %5,8), ticaret sektöründe %190 (yıllık ortalama %6,6), sanayide %65,6 (yıllık ortalama %5,2) artmıştır. 2004 – 2008 döneminde; sanayi üretim endeksi %14,5 artarken; sanayi elektriği tüketim artışı %30 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 13: Sanayi Sektörünün 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonundaki Payı Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 10 Ekonomi Bakanlığı verilerine göre sanayi sektörünün toplam ihracat içindeki payı 2008 yılı içerisinde %80 düzeyindedir. Demir-çelik sektörüne ait ihracatta artış görülürken, tekstil sektörünün ihracatında azalma görülmektedir. 11 KOBİ’ler 250 çalışanın ve 25 Milyon TL yıllık ciro sınırının altındaki firmalar olarak tanımlanmakta ve mikro, küçük ve orta büyüklükte KOBİ’ler olarak sınıflandırılmaktadır. KOSGEB istatistiklerine göre sanayi sektöründe yer alan KOBİ’lerin %85’lik kısmı yani yaklaşık 240.000 adedi 1-9 çalışana sahip mikro işletmelerdir. 23 Endüstriyel işlemler sonucunda atmosfere bırakılan sera gazı emisyonları 1990-2009 döneminde %142 artışla 13,1 Mton’dan 31,7 Mton düzeyine ulaşmıştır (TÜİK, 2011). Sanayi sektöründe işlemlerden kaynaklanan emisyonların başlıca çıkış noktaları, çimento, şeker, gübre, demir-çelik ve çeşitli kimyasalların üretimi olarak tanımlanmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından Nisan 2011’de yayınlanan 2009 yılı Sera Gazı Envanteri’ne göre enerji sektörü sera gazı emisyon toplamı 278,33 Mton CO2 eşdeğeri mertebesindedir. Sanayi sektörü, faaliyetleri ile bu toplam içerisinde “sanayide yakıt yanması” başlığı altında yaklaşık 55,4 Mton CO2 eşdeğeri ile birlikte, elektrik üretiminden son kullanıcı nedeni ile takribi 45,2 Mton CO2 eşdeğeri olmak üzere toplam 100,6 Mton CO2 eşdeğeri civarında, ayrıca proses kaynaklı 31,7 Mton CO2 eşdeğeri olmak üzere sera gazı emisyonu kaynağı olarak yer almaktadır. Dolayısıyla, sanayi sektörünün faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonları yaklaşık 132,3 Mton CO2 eşdeğeri ile toplam sera gazı emisyonunun ortalama %38’ini oluşturmaktadır. Çelik üretimi iki farklı proses ile gerçekleştirilmektedir: Entegre çelik tesisleri (integrated steel plants-ISP) ve elektrik ark fırınları (EAF). ISP’lerde temel hammaddeler (demir filizleri, kömür, kireçtaşı vb.) kullanılarak çelik üretilirken, EAF’larda üretim hurda metal kullanılarak yapılmaktadır. Türkiye’de, 3 ISP ve 21 EAF tesisi bulunmaktadır. ISP tesislerinde yakıt kullanımı 19,4 GJ/ton, çelik ve elektrik kullanımı 0,35 GJ/ton mertebesinde iken, EAF tesislerinde yakıt kullanımı 1 GJ/ton, çelik ve elektrik kullanımı 1,5 GJ/ton mertebesindedir. Önümüzdeki yıllarda demir-çelik üretiminin ilave yatırımlar ile artması beklenmektedir. 2005 yılında 18 Mton civarında gerçekleşen üretimin 2013 yılında 33 Mton’a ulaşması öngörülmektedir (TÜSİAD, 2007). Demir-çelik sektöründe enerji kullanımı ile ilgili uluslararası karşılaştırmalar iyi uygulamalarda ton çelik başına 0,33 TEP gösterirken, Türkiye’deki tesislerde 0,51 TEP/ton çelik ile ortalamalara yakın bir mertebe gerçekleştirilmektedir (IEA, 2007). Türkiye’de, hâlihazırda 48 adet entegre çimento tesisi ve 19 adet çimento öğütme tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerde 2006 yılı itibariyle 44 Mton olarak gerçekleşen çimento üretim miktarı, 2009 yılı itibari ile 60 Mton mertebesine 24 yükselmiştir. Bu sektörde 2020 yılına dek yeni tesis yatırımları ile mevcut kapasitelerin arttırılacağı öngörülmektedir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü’nün verdiği bilgilere göre, Türkiye’de bulunan çimento fabrikalarında ton çimento başına enerji tüketimi 0,083 ile 0,109 TEP arasında değişirken; AB’den en iyi uygulamalarda 0,075 TEP civarında gerçekleşmektedir12. Diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında, Türkiye çimento sanayisinin sera gazı verimliliğinin oldukça başarılı yönetildiği görülmektedir. Özellikle demir-çelik, çimento ve rafineri sektöründe sürekli devam eden enerji verimliliği yatırımları ile önemli mesafeler kaydedilmiştir. Türkiye’de 2009 sonu itibari ile 38 kâğıt ve karton üretim tesisi bulunmaktadır. Tesislerin büyük kısmı kâğıt hamurundan üretim yapmakla birlikte; iki tesis selülozdan kâğıt elde etmektedir. Sektör, gerçekleştirilen enerji verimliliği çalışmaları ile enerji yoğunluğunda AB ortalamasının altında değerlere ulaşmıştır. Tekstil sektörü, son yıllarda rekabet gücünü bir miktar yitirse de, Türkiye'nin ihracatında oldukça önemli bir paya sahiptir. Tekstil Araştırma Merkezi tarafından 12 farklı firmada gerçekleştirilen enerji taramasında dikkate değer kazanım potansiyelleri tespit edilmiştir (UNDP ve UNIDO, 2010). Tekstil sektörünün, KOBİ ölçeğinde firmalardan oluşması ve sektörün finansman ve uzmanlık ihtiyacının karşılanmasındaki zorluklar, enerji tasarrufu çalışmalarının yaygınlaşmasının önünde engel olarak görülmektedir. Enerji yoğun sektör olarak cam sektöründe, işletme maliyetinin %15–20 civarında bir kısmını enerji maliyeti oluşturmaktadır. Türkiye’de uluslararası rekabet gereklilikleri çerçevesinde oldukça başarılı çalışmalar yürütülerek, 0,30 TEP/ ton gibi rakip ülkelerin değerlerine yakın tüketim değerlerine ulaşılmıştır (IEA, 2009). Seramik sektörü, Avrupa’nın toplam seramik üretiminin %11’ini oluşturmaktadır. Sanayideki enerji tüketiminin %1’i seramik sektörüne aittir. Seramik sektöründe yapılan enerji etütleri ışığında enerji verimliliği potansiyelinin olduğu görülmüştür (IEA, 2009; EİE, 2008). Farklı alt kollara ayrılan kimya sektörü, sanayide enerji tüketiminin %11’ine sahiptir. Yakın tarihte 12 EİE tarafından İDEP Projesi kapsamında resmi görüş olarak paylaşılmıştır. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen çalışmalara göre sektörde enerji kazanımı potansiyeli bulunmaktadır (IEA, 2009; EİE, 2008). Türkiye’de halen 15 milyon adedin üzerinde motorun kullanıldığı, her yıl en az 1 milyon adet üç fazlı asenkron motor ile birlikte yaklaşık 0,7 milyon adet tek fazlı motor satıldığı, her yıl satışa sunulan motorların kurulu gücünün yaklaşık 7.000 MW olduğu ve bunların en az üçte ikisinin düşük verimli olduğu tahmin edilmektedir (EİE, 2008). Enerji yoğun sektörler listesi içerisinde bulunmamasına rağmen gıda sektörü, önemli bir sera gazı emisyon kaynağı durumundadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü’nden alınan bilgiye göre, sanayideki toplam enerji tüketiminin %6’sını bu sektördeki tüketimler oluşturmakta olup, önemli miktarda enerji tasarrufu potansiyeli bulunmaktadır. Sanayi sektöründe iklim değişikliği çalışmaları genelde iki başlık altında yürütülmektedir: i) endüstriyel işlemlerde enerjinin etkin kullanımı ve dolayısı ile sera gazı emisyon azaltım hedefini amaçlayan enerji verimliliği çalışmaları; sanayi sektörlerinde enerji etütleri zorunlu hale getirilmiştir. Etütlerin sonucu elde edilen tasarruf potansiyelleri ve uygulanabilecek önlemler TOBB ve EVD şirketleri işbirliği ile Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından 2011 yılı sonuna kadar belirlenecektir. Enerji etütlerinin ve taramalarının sonuçları, sanayide enerji tasarrufu potansiyelinin en az %20 düzeyinde olduğunu belirtmektedir. Enerjiyi verimsiz kullanan ürünlerin satışının sınırlandırılması Enerji Verimliliği Kanunu ile hükme bağlanmıştır. Bu yönde BTSB’nin, AB’nin “Eko-tasarım Direktifi” doğrultusunda hazırladığı, Enerji ile İlgili Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımına İlişkin Yönetmelik, 7 Ekim 2010 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Diğer taraftan, ulusal mevzuat, Yeni Tip Binek Otomobillerinin Satışı Esnasında Karbondioksit Emisyonu ve Yakıt Tüketimi Konusunda Tüketici Bilgilerinin Hazır Bulundurulması ile İlgili Direktif (1999/94/EC) uyumlaştırılmıştır. Bu direktif 01.01.2009 tarihinde uygulamaya konulmuştur. AB’ye uyum süreci çerçevesinde oluşturulan, sanayi ve iklim değişikliğini yakından ilgilendiren yönetmelikler aşağıda yer almaktadır: ii)sanayinin yapısının, yüksek sera gazı emisyonuna neden olduğu teknolojilerden temiz teknolojilere geçişin hedeflendiği düşük karbon ekonomisi çalışmaları. 26 Ağustos 2006 tarih ve 26271 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Motorlu Araçların Karbon Dioksit Emisyonları ve Yakıt Tüketimi ile İlgili Tip Onayı Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 2.4.1. Strateji, Politika ve Planlar 21 Nisan 2009 tarih ve 27207 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Hafif Yolcu ve Ticari Araçlardan Çıkan Emisyonlar (Euro 5 ve Euro 6) Bakımından ve Araç Tamir ve Bakım Bilgilerine Erişim Konusunda Motorlu Araçların Tip Onayı Yönetmeliği Yüksek Planlama Kurulu tarafından 7 Aralık 2010 tarihinde onaylanan “Türkiye Sanayi Strateji Belgesi”nde, düşük karbon ekonomisine ve düşük fosil ekonomisine vurgu yapılmakta; temiz enerji üretimi, enerji verimliliği ve temiz üretim teknolojilerinin yüksek önem arz etmekte olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020), AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi 2007-2023 (UÇES) , Çölleşme ile Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı ve Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi belgeleri ile uyumlu sanayi politikaları yürütülmesi öngörülmektedir. 24 Ekim 2007 tarih ve 26680 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Ağır Hizmet Araçları ve Motorlarının Emisyonları (Euro IV ve Euro V) İle İlgili Tip Onayı Yönetmeliği 1 Nisan 2002 tarih ve 24713 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Gaz Yakan Cihazlara Dair Yönetmelik 2.4.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı 2.4.3. Finansman Enerji Verimliliği Kanunu çerçevesinde 2008 yılında yayımlanan Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik ile enerjiyi yoğun kullanan ağır Enerji Verimliliği Kanunu ile KOBİ’lerde yapılacak çalışmaların KOSGEB tarafından yönlendirilmesi, bütçesi 1 milyon TL’ye kadar olan projelerin finansal mekanizmalarının Elektrik 25 İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından, bütçesi 1 milyon TL üstü olan projelerin finansal mekanizmalarının ise Hazine Müsteşarlığı tarafından oluşturulması hükme bağlanmıştır. Enerji verimliliği ile ilgili çeşitli teşvik mevzuatı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (orta ve büyük sanayi) ve KOSGEB (KOBİ’ler) tarafından 2009 yılı itibariyle yürürlüğe konmuştur. Enerji Verimliliği Kanunu kapsamında sanayide verimlilik artırıcı projelere ve enerji yoğunluğunu azaltmayı taahhüt eden gönüllü anlaşmalara Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından mali destek sağlanmaktadır. Verimlilik artırıcı projelerini tamamlayan kuruluşlar hazırladıkları raporların kabul edilmesini takiben 500 bin TL’ye kadar olan projelerinde %20’ye kadar hibe desteği alabilmektedir. Ayrıca gönüllü anlaşmalar ile endüstriyel işletmeler üç yıl içerisinde enerji yoğunluğunu ortalama olarak en az %10 oranında azaltmayı taahhüt ederek anlaşma yaptıkları yıla ait enerji giderlerinin %20’sini (en çok 100 bin TL) hibe olarak almaktadır. Enerjiyi yoğun kullanan ağır sanayi sektörlerinde önlem belirleme çalışmaları yoğunlaştırılmış olup; çimento, demir-çelik, seramik ve tekstil sektörlerindeki periyodik taramalar sürdürülmektedir. Bu sektörlerdeki verimlilik artırıcı projelerin Dünya Bankası tarafından Türkiye Sınai Kalkınma Bankası ve Türkiye Kalkınma Bankası üzerinden desteklenmesine 2009 yılında başlanmıştır. 2.4.5. Araştırma – Geliştirme 5 Temmuz 2007 tarih ve 26573 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sanayi Tezleri Projelerinin Desteklenmesine İlişkin Yönetmelik kapsamında yürütülen Sanayi Tezleri (San-Tez) Programı, üniversite ve sanayi işbirliğinin geliştirilmesi esasına dayanmaktadır. Program, yürütülen bilimsel çalışmaların sonuçlarından ülkemize katma değer yaratacak, uluslararası pazarlardaki rekabet gücünün artırılmasına katkı sağlayacak yeni ürün ve/veya üretim yöntemleri geliştirilmesini amaçlamaktadır. Desteklenmesine karar verilen San-Tez projelerinin toplam bütçesinin %75’i Bakanlık tarafından hibe olarak karşılanmaktadır. Ayrıca, 5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanunun teşvik mekanizmalarından olan teknogirişim sermayesi desteği ile yenilikçi ve teknoloji tabanlı iş fikirlere sahip olan gençler desteklenmektedir. Sağlanan destek ve programlar kapsamında iklim dostu teknolojilerin desteklenmesi için özel bir öncelik söz konusu değildir. Endüstriyel araştırma ve teknolojiyi geliştirmek ve yenilikçiliği desteklemek, özendirmek, izlemek ve üniversitesanayi ilişkilerini gerçekleştirmek amacıyla kurulan TÜBİTAK Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı (TEYDEB) aracılığıyla aşağıda belirtilen programlar kapsamında destekler sağlamaktadır: Sanayi Ar-Ge Proje Destekleme Programı 2.4.4. Fiziki Yatırımlar/Uygulamalar Türkiye'nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Ortak Programı kapsamında, sanayinin iklim değişikliği risklerine adaptasyonunu içeren Eko Verimlilik (Temiz Üretim) Programı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı koordinasyonunda, UNIDO aracılığıyla, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi işbirliği ile yürütülmektedir. Milli Prodüktivite Merkezi tarafından yürütülen, Endüstriyel Verimlilik ve Çevresel Performansın KOBİ’ler Düzeyinde Paralel Olarak Geliştirilmesi Projesinde, il, işletme veya sektör bazında devam eden yerel uygulamalardan elde edilecek çıktılar ışığında Türkiye genelinde bir ekoverimlilik programı uygulanması ve Ulusal Ekoverimlilik Merkezi kurulmasına ilişkin çalışmalar sürdürülmektedir. 26 Proje Pazarları Destekleme Programı KOBİ Ar-Ge Başlangıç Destek Programı Teknoloji ve Yenilik Destekleme Programı Odaklı Girişimleri Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, sanayi sektörüne teknoloji geliştirme projeleri, teknolojik girişimcilik, çevre projeleri için destekler vermektedir. 2.4.6. Veri ve Bilgi Sistemleri Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan enerji verimliliği, ENVER Portalı’nda13 imalat sanayi enerji tüketimlerinin ölçülmesi ve değerlendirilerek sonuçların kullanıma sunulması amaçlanmaktadır. Bu çerçevede enerji yoğun sektörler portala eklenmiştir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI KOSGEB tarafından oluşturulan KOBİ’lere ait veritabanı E-KOBİ14 oldukça geniş bir kesim hakkında detaylı bilgiler elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Bu veritabanının enerji verimliliği ve sera gazı emisyonu açısından bilgilerin de değerlendirilmesine uygun olacak biçimde geliştirilmesine yönelik çalışmalar çeşitli uluslararası projeler kapsamına dâhil edilerek KOSGEB tarafından sürdürülmektedir. oluşturulmuştur. Platform ile Türkiye’nin uluslararası iklim değişikliği müzakerelerine etkin katılımının sağlanması çerçevesinde özel sektörkamu diyaloğunun geliştirilmesi ve müzakerelere hazırlık aşamasında iki sektör arasındaki işbirliğini güçlendirilmesi hedeflenmiştir. 2.4.7. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme Enerji verimliliği alanında sanayinin ihtiyaç duyduğu uzman personelin eğitilmesi amacı ile Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, enerji yöneticisi eğitimleri düzenlemektedir. 2007’den itibaren sektörde orta ve büyük ölçekli işletmeler için enerji yöneticisi bulundurma zorunluluğu nedeni ile bu eğitimlere olan ilgi oldukça artmıştır. Bu kapsamda yetkilendirilen EVD şirketleri ve TMMOB Makine Mühendisleri Odası da enerji yöneticisi eğitimleri düzenlemeye başlamıştır. Sanayi sektöründe yaklaşık 2500 enerji yöneticisi, büyük kuruluşlarda görev yapmaktadır. Orta ve büyük ölçekli sanayi işletmelerinde enerji yöneticiliklerinin organizasyon içerisinde oluşturulması büyük oranda tamamlanmıştır. Bu şirketlerin sayısının 6000 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Ancak potansiyelin büyük bir kısmının KOBİ’lerde olması beklenmektedir. REC Türkiye, iklim değişikliği ile mücadelede özel sektör için çeşitli yaklaşım ve stratejilerin tanıtıldığı ve tartışıldığı, sanayicilere ve kamuya yönelik, eğitim ve kapasite geliştirme faaliyetleri yürütmektedir. Ayrıca TÜSİAD ve REC Türkiye girişimiyle kurulan İklim Platformu, iklim değişikliği ile mücadele ve düşük karbon ekonomisine geçiş yolunda, iş dünyasında yürütülen çalışmalara destek sağlamak amacıyla etkinlikler yürütmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı ile UNDP Türkiye ortaklığında, 2009-2010 yılları arasında yürütülmüş olan, Türkiye’de İklim Değişikliği ile Mücadelenin Yönetimi için Kapasitelerin Artırılması Projesi kapsamında, sanayici ve kamu kurumları arasında diyalog ve işbirliği platformu 13 http://enver.eie.gov.tr/ENVER.portal 14 http://destek.kosgeb.gov.tr/ 27 2.5. ULAŞTIRMA Ulaştırma konusunu kendi içinde iki alt başlıkta ele almak gerekir. Birincisi, şehirlerarası, ulusal ve uluslararası ulaştırmadır. Bu kapsamda karayolu, demiryolu, denizyolu ve havayolu taşımacılığı başlıca alt sektörlerdir. İkinci başlık ise, kent içi ulaşımdır. Kent içi ulaşımın altında da temel türler (modlar) olarak toplu taşıma, özel araçlı ulaşım ve motorsuz ulaşım olarak tanımlanan bisiklet ve yaya ulaşımı yer almaktadır. Türkiye’de ulaştırma sektöründen kaynaklı sera gazı emisyonlarının toplamı CO2 eşdeğeri cinsinden hesaplandığında, toplam emisyon miktarının %17’si oranında olduğu görülmektedir (TÜİK, 2011). Bu oranın gelişmiş ülkelerdeki orandan düşük olmasının başlıca iki sebebi bulunmaktadır. Birincisi, emisyon yaratan diğer sektörlerde enerji verimliliğini gelişmiş ülkeler arttırmışken, Türkiye’de henüz bu sektörlerdeki verimin düşük olması; başka bir deyişle bu sektörlerde de yüksek CO2 emisyonu olması nedeniyle ulaştırma sektöründeki emisyonun payının toplam emisyonlar içinde göreceli olarak az kalmasıdır. İkincisi ise, gelişmiş ülkelerde hareketlilik, yani kişi başına yapılan yolculuk sayısı ve yolculuğun uzunluğu daha fazlayken; Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde hareketlilik görece daha azdır. Türkiye’de 1990-2008 arasında gelir düzeyindeki büyümeyle beraber yük ve yolcu taşımasında büyük bir artış olmuş (Şekil 14 ve Şekil 15), hatta taşımadaki bu artış gelir düzeyindeki büyümenin neredeyse iki katı oranında gerçekleşmiştir (OECD, 2008, s.49). Dolayısıyla, ulaştırmadan kaynaklı emisyon miktarı göreceli olarak düşük olsa da, emisyonlardaki artış hızı yüksektir. 19902009 arasındaki 19 yıllık dönemde ulaştırma sektöründen kaynaklı CO2 eşdeğeri sera gazı emisyonu dünya genelinde %44 oranında Şekil 14: Türkiye’de Yük Taşımacılığı Not: Ulaştırma verisinde taşınan ton-km değerinin 1990 yılından itibaren değişimi alınmıştır. GSYİH için 2000 yılı fiyatları ve satın alma gücü paritesi kullanılarak 1990 yılından itibaren değişimi alınmıştır. Kaynak: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı, 2008; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları, 2010 28 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 15: Türkiye’de Yolcu Taşımacılığı Not: Ulaştırma verisinde taşınan yolcu-km değerinin 1990 yılından itibaren değişimi alınmıştır. GSYİH için 2000 yılı fiyatları ve satın alma gücü paritesi kullanılarak 1990 yılından itibaren değişimi alınmıştır. Kaynak: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı, 2008 artış göstermişken; Türkiye’de aynı dönemde ulaştırmadan kaynaklı CO2 eşdeğeri sera gazı emisyonu %78 oranında artmıştır (ITF, 2008). Yıllık artış olarak ele alındığında, belirtilen 19 yıllık dönemde CO2 emisyonunda yaşanan yıllık artış OECD ülkelerinde ortalama %1,37, dünya genelinde %2,05, Türkiye’de ise %3,26 oranında gerçekleşmiştir (ITF, 2008). Şekil 16’da görüldüğü gibi, karayolu taşımacılığından kaynaklı CO2 emisyonları 1990-2007 yılları arasında 24 Mton’dan 42,9 Mton’a yükselerek %79 oranında artmış; hava ve deniz taşımacılığında ise özellikle uluslararası taşımacılıktaki artışla beraber CO2 emisyonlarının artış oranı yükselmiştir. Bilindiği gibi ulaştırma sektöründe en fazla sera gazı emisyonuna yol açan iki alt sektör karayolu ve havayolu taşımacılığıdır. Demiryolu ise taşımacılık etkinliği yüksek olan ve bu nedenle en az sera gazı emisyonuna yol açan ulaştırma türüdür. Demiryolundaki temel enerji kaynağı olan elektrik enerjisinin üretiminin de CO2 emisyonunda önemli rolü olduğunu vurgulamak gerekir. Ancak gerek yolcu gerek yük taşımacılığında taşınan birim başına yaratılan emisyonlar dikkate alındığında, demiryollarının daha çevre dostu, daha az kirleten, daha sürdürülebilir bir ulaşım türü olduğu evrensel bir kabuldür. Geçtiğimiz yüzyılın ikinci yarısında demiryolları altyapısına neredeyse hiç yatırım yapmayan Türkiye’de, 1950 yılında 7.671 km olan demiryolu (anahat) altyapısı uzunluğu 60 yıl sonra 2010 yılında 9.594 km (tali hatlarla 11.940 km) olmuştur (TCDD, 2010, s.23). Bunun ise henüz sadece 3.161 km uzunluğundaki bölümünde elektrifikasyon yapılmıştır (TCDD, 2010, s.42). Dolayısıyla, 60 yılda demiryolu altyapısı %25 oranında artmıştır. 1.000 km2’ye düşen demiryolu uzunluğu 11,6 km, 10.000 nüfusa düşen demiryolu uzunluğu 1,3 km olan Türkiye, bu değerler ile demiryolu yoğunluğu en düşük Avrupa ülkesidir (TCDD, 2010, s.128). Şekil 16: Türkiye’de 1990-2009 Arasında Ulaştırma Alt-Sektörlerinde CO2 Emisyon Miktarları Sivil Havacılık Karayolu Demiryolu Denizyolu Toplam CO2 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 29 Taşımacılığın en ağırlıklı olarak gerçekleştiği tür olarak karayolları, ulaştırma sektöründen kaynaklı CO2 emisyonlarında en yüksek paya sahiptir. Diğer taraftan Türkiye’de taşıt kilometre başına üretilen CO2 emisyonlarında 1990-2004 yılları arasında %8,7 oranında bir azalma gerçekleşmiştir. Bunun başlıca nedenleri yeni araç ve motor teknolojileri, alternatif yakıt kullanımında az da olsa görülen artış ve 2003-2004 yılları arasında yaklaşık 320.000 eski aracın vergi indirimleri sağlanarak trafikten çekilmiş olmasıdır. Bu iki yıl içinde CO2 emisyonlarında %4,9 oranında azaltım sağlanmıştır (ÇOB, 2007: 69). Kent içi ulaşımın da sera gazı emisyonlarında önemli payı vardır. Kentlerimizde emisyonlara ilişkin veri ve istatistikler sınırlı olmakla beraber, ulaştırmadan kaynaklanan karbondioksit emisyonları açısından İstanbul ve Ankara’nın ilk sıraları aldığı bilinmektedir (BİB, 2009). İstanbul’da karayolu ulaşımından kaynaklanan CO2 emisyonlarının 1990-2007 yılları arasında %37 artarak 6,5 Mton/yıl’dan 8,9 Mton/yıl’a çıktığı hesaplanmıştır (Gerçek ve Demir, 2008). Kent içi ulaşımda sera gazı emisyonlarının artmasına yol açan başlıca gelişme eğilimlerinden biri özel araç yani otomobil sahipliğinin artması ve buna koşut olarak kent içi ulaşımda otomobilli yolculukların oranının artmasıdır. 1990’lı yıllarda İstanbul ve Ankara’da toplam motorlu taşıt yolculuklarının içinde otomobil ile yapılan yolculuklar %17-20 arasındayken; 2000’li yılların sonunda bu oran İstanbul’da %35, Ankara’da ise %28 düzeyine çıkmıştır (İnşaat Mühendisleri Odası-İMO, 2009; EGO Genel Müdürlüğü, 2008). Otomobil, kilometrede taşıdığı yolcu başına, otobüse göre 125 kat fazla hava kirliliği yaratmakta, yolcu/km başına enerji tüketimine bakıldığında, otobüs ve metroya göre beş kat daha fazla enerji tüketmektedir (Elker, 1999). Kent içi ulaşımda sera gazı emisyonunu arttıran bir diğer gelişme eğilimi, kentlerin mekansal açıdan büyümesi, kentsel kullanımların dağınık biçimde yer seçmesi, kent çeperlerinde düşük yoğunluklu konut alanları geliştirilmesi ve tüm bu eğilimler sonucunda kişi başına yapılan yolculukların ortalama uzunluğunun artmasıdır. 2.5.1. Strateji, Politika ve Planlar 2007-2013 yıllarını kapsayan Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda “ulaştırma türlerinin teknik ve 30 ekonomik açıdan en uygun yerlerde kullanıldığı dengeli, akılcı ve etkin bir ulaştırma altyapısının oluşturulmasında, sistem bütüncül bir yaklaşımla ele alınacak; yük taşımalarının demiryollarına kaydırılmasını, önemli limanların lojistik merkezler olarak geliştirilmesini sağlayan, taşıma modlarında güvenliği öne çıkaran politikalar izlenecektir” denilmektedir. Yük taşımalarının özellikle demiryolu ağırlıklı yapılmasının ulaştırma sektöründe stratejik bir amaç olduğu belirtilmekte; 2007-2013 döneminde yurtiçi demiryolu yük taşımalarında yıllık ortalama %12’lik artış; uluslararası demiryolu taşımalarında ise yıllık ortalama %25’lik bir artış sağlanması öngörülmektedir. Planın kentiçi ulaşıma ilişkin de kapsamlı politika önerileri vardır. Enerji, çevre, ekonomi, konut, arsa ve arazi politikaları ile tutarlı; sürdürülebilir, kamu kesimini bağlayıcı, özel sektörü yönlendirici geniş kapsamlı bir ulusal kentiçi ulaşım stratejisi oluşturulması öngörülmüş; toplumun tüm kesimlerine eşit fırsatlar sunan, katılımcı, kamu yararını gözeten, yurtiçi kaynakların kullanımına özen göstererek dışa bağımlılığı en aza indiren, çevreye duyarlı, ekonomik açıdan verimli, güvenli ve sürekli yaya hareketinin sağlanmasını esas alan kentiçi ulaşım planlaması yapılacağı belirtilmiştir. Sürdürülebilir bir kentiçi ulaşım sistemi oluşturmaya yönelik olarak yaya ve bisiklet ulaşımı ile toplu taşımaya öncelik verileceği ve bu türlerin kullanımının özendirileceği vurgulanmıştır. Diğer taraftan, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001–2005) döneminde hazırlanması öngörülen Ulaştırma Ana Planı’na yönelik olarak da, Ulaştırma Ana Plan Stratejisi belgesi üretilmiştir. 2.5.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı 2007 yılında çıkartılan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu’na istinaden Ulaştırma Bakanlığı’nca hazırlanan Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, 09.06.2008 tarih ve 26901 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik, “ulaşımda enerji verimliliğinin artırılması amacıyla; motorlu araçların birim yakıt tüketimlerinin düşürülmesine, araçlarda verimlilik standartlarının yükseltilmesine, toplu taşımacılığın yaygınlaştırılmasına, trafik akımının arttırılmasına yönelik sistemlerin kurulmasına ilişkin usul ve İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI esasları” kapsamaktadır. Diğer taraftan, yaya ulaşımına ilişkin tedbirlerin bulunmaması önemli bir eksikliktir. 06.10.2009 tarih ve 27368 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Bazı Akaryakıt Türlerindeki Kükürt Oranının Azaltılmasına İlişkin Yönetmelik, ulaştırma sektöründen kaynaklı emisyonların azaltılmasına katkı sağlayacak bir düzenlemedir. 23.09.2004 tarih ve 25592 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Araç Muayene İstasyonlarının Açılması, İşletilmesi ve Araç Muayenesi Hakkında Yönetmeliğin amacı, karayolunda seyreden motorlu ve motorsuz araçların teknik muayenelerini daha etkin ve sağlıklı bir şekilde yapmak olup; Yönetmelik kapsamında muayene istasyonları hizmetinin özelleştirilmesine ilişkin düzenleme de yer almaktadır. 28.12.2003 tarih ve 25330 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Yeni Binek Otomobillerin Yakıt Ekonomisi ve CO2 Emisyonu Konusunda Tüketicilerin Bilgilendirilmesine İlişkin Yönetmelik, tüketicilerin bilinçli seçim yapabilmesine imkân vermek için, piyasada satışa veya kiraya sunulan yeni binek otomobillerinin CO2 emisyonu ve yakıt ekonomisi ile ilgili bilgi edinilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından başlatılan yeni bir uygulama ile otomobil satın almak isteyen tüketicilerin, Türkiye’de satılan tüm otomobillere ait yakıt tüketimi ve emisyon değerlerini BTSB’nin internet sitesinde bulmaları sağlanacaktır. Ulaştırma sektöründe denizyoluna ilişkin bir düzenleme, kabotaj taşımacılığında 2004 yılında başlatılan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) muafiyeti uygulamasıdır. ÖTV’siz yakıt uygulamasına koşut olarak deniz ulaşımında bir artış görülmüştür. Ayrıca Gümrük Yönetmeliği’nde yapılan değişiklik ile kabotaj yükleri ile transit yüklerin beraber taşınmasına olanak verilmiş olup, bunun da kabotaj taşımacılığını canlandırması beklenmektedir. Henüz yürürlüğe girmemiş olan Genel Demiryolu Kanunu Tasarısı, demiryollarının diğer ulaşım türleri karşısında geliştirilmesi ve iyileştirilmesini öngörürken; “demiryolu hizmetlerinin rekabete dayalı esaslar çerçevesinde kaliteli, sürekli, emniyetli ve uygun ücretle kullanıcılara sunulmasını; sektörün serbestleştirilerek güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir yapının oluşturulmasını ve bağımsız düzenleme ve denetim yapılmasını” sağlamayı amaçlamaktadır. 2.5.3. Finansman Kent içi ulaşımda merkezi yönetimden kaynak katkısı gerektiren projeler, özellikle kent içi raylı sistem projeleri Kalkınma Bakanlığı tarafından değerlendirilmekte; Ulaştırma Bakanlığı birimi Demiryolları, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü tarafından teknik özellikleri açısından incelenmekte, dış kredi söz konusu ise Hazine Müsteşarlığı’nın izni gerekmektedir (BİB, 2009). Ülke genelinde görece sürdürülebilir, enerji etkin ve çevre dostu ulaştırma türleri olarak denizyolu ve özellikle demiryolu altyapısının geliştirilmesi ve iyileştirilmesi devlet bütçesinden ayrılan kaynaklarla yürütülebilmektedir. Kalkınma Bakanlığı, kalkınma planları doğrultusunda hazırlanan yıllık yatırım programlarında bütçeden alt türlere paylar ayırarak fon sağlamaktadır. AB tarafından Katılım Öncesi Mali Yardım adıyla, birliğe aday ülkelerin AB uyum sürecine katkı yapabilecek projelerine finansman sağlanmaktadır. Örneğin Ulaştırma Bakanlığı’nın Türk Demiryolu Sektörünün Yeniden Yapılandırılması ve Güçlendirilmesi Projesi ve Türkiye’deki Karayolu Taşımacılığı Sektörünün AB Müktesebatı ile Uyumlu Hale Getirilmesi İçin Destek Sağlanması gibi projelerine bu kalemden mali destek sağlanmıştır. Deniz Taşımacılığı Güvenliğinin Arttırılmasının Desteklenmesi Projesi de bu fondan yardım sağlanan bir diğer ulaştırma projesidir. Ulaştırma Bakanlığı’nın döner sermayesi de mali kaynaklar arasında sayılabilmekle beraber, bu kapsamda finansmanı sağlanabilecek etkinlikler eğitim amaçlı kurs, sınav ve benzeri hizmetler, ulaştırma sektörünün gelişmesine katkıda bulunmak üzere gerçekleştirilen seminer, eğitim, toplantı, şura, sempozyum ve konferanslar ve sektöre ilişkin araştırma, etüt, plan, master plan ve projeleri içermektedir. 31 2.5.4. Ekonomik Araçlar Ülkemizde yakıtlara %5 oranına kadar biyoyakıt eklenmesine olanak tanınmakta olup; biyodizelin benzinle harmanlanan %2’lik dilimi ÖTV’den muaftır. Ancak, taşıt yakıtlarında biyodizel kullanım zorunluluğu bulunmamaktadır. Bununla birlikte biyodizel gibi yenilenebilir yakıtların teşvikine ilişkin alınacak kararlarda, örneğin tarım sektöründe gıda güvenliği gibi diğer sektörler üzerindeki etkilerinin analiz edilmesinde yarar görülmektedir. Ulaştırma altyapısının kullanımına ilişkin fiyatlandırma da sürdürülebilir ve çevre dostu türlere yönlenmeyi sağlayarak; daha fazla sera gazı emisyonu yaratan türlere talebi azaltabilecek biçimde kurgulanabilir. Oysa son yıllarda Türkiye’de havayolu ulaşımının işleyişine ilişkin düzenlemeler havayolunda bilet fiyatlarının büyük ölçüde düşmesine yol açmış, buna koşut olarak hava yolculuğuna talep artmış ve uçak servisleri sıklaşmış ve havayolu ulaşımında büyük artış yaşanmıştır. Bu durum havayolu sektörü ve kullanıcıların bakış açısından daha fazla hareketlilik, erişim ve servis düzeyinde iyileşme olarak algılanmakta olsa da en kirletici tür olan havayolu trafiğinde artış yaratmakta, sera gazı emisyonunu arttırmaktadır. Otoyol ve köprü geçiş ücretleri uygulaması da önemli bir ekonomik araçtır. Türkiye’de mevcut durumda sadece kullanan öder ilkesine göre çalıştırılmakta; kirleten öder veya kirlettiği oranda daha fazla öde ilkesi fiyatlandırmada uygulanmamaktadır. 2.5.5. Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar Son yıllarda demiryolu altyapısının iyileştirilmesi, yenilenmesi ve yeni hatlar inşa edilerek geliştirilmesi yönündeki yatırımlar artmıştır. Demiryollarında elektrifikasyon çalışmaları da aynı kapsamda önemli projelerdir. Hızlı tren projeleri ile İstanbul Boğazı’nda raylı tüp geçişini sağlayacak olan Marmaray projesi de devam etmekte olan olumlu yatırımlardır. Altyapının yanı sıra demiryolunda çeken ve çekilen araçların yenilenmesine yönelik çalışmalar da devam etmektedir. Denizyolu ulaşımının geliştirilmesi ve özellikle yük taşımacılığındaki payının arttırılması amacıyla 32 liman yapımı ve modernizasyonu ile limanların demiryolu bağlantılarının güçlendirilmesine ilişkin projeler devam etmekte olup, limanların diğer ulaşım türleriyle entegrasyonu, lojistik merkezler ve köyler gibi projeler bu alandaki önemli gelişmelerdir. Havayolu ulaşımına ilişkin olarak uçuş rotası kısaltma çalışmaları devam etmektedir. Ayrıca havayolu trafik sistemini modernize etmeyi amaçlayan Türkiye'deki Hava Trafik Yönetimi Sistemlerinin Sistematik Modernizasyonu (SMART) projesi kapsamında da enerji verimliliği sağlanması amaçlanmakta olup, çalışmalar devam etmektedir. Kent içi ulaşım alanında toplu taşıma sistemlerinin geliştirilmesine yönelik önemli yatırımlar bulunmaktadır. Ankara, İstanbul, İzmir, Bursa, Antalya, Eskişehir, Konya ve Kayseri kentlerinde kent içi raylı sistemler (metro, hafif raylı sistem ve sokak tramvayları) hizmete açılmış olup, pek çok başka kentte bu yönde yatırımlar yapılması için planlama çalışmaları yürütülmektedir. 2006 yılında İstanbul’da metrobüs uygulaması ile öncelikli otobüs yolu yatırımı başlatılarak raylı sistem düzeyinde yolcu taşıyabilen etkili bir sistem oluşturulmuştur. Toplu taşımada otobüs sistemlerine yönelik bir diğer önemli uygulama otobüs filolarının doğalgaz ile çalışan araç alımlarıyla yenilenmesidir. Ankara ve İstanbul’da bu yönde alımlar yapılmıştır. Bunlar, kentlerdeki hava kalitesine önemli ölçüde olumlu etkileri olan ve sera gazı sınırlandırma stratejisini destekleyen uygulamalardır. Bazı kentlerin merkezi alanlarında trafik sıkışıklığını azaltmak için yeşil dalga uygulamasının hayata geçirilmesi sera gazlarının azaltımı açısından olumludur. Diğer taraftan havataksi ve deniztaksi uygulamaları toplu taşımayı değil, bireysel ulaşımı destekleyen, taşınan kişi başına kullandığı enerji ve yarattığı emisyonlar açısından olumsuz etkileri olabilecek ve dolayısıyla dikkatle izlenmesi gereken uygulamalardır. Bireysel ulaşımı ve özellikle otomobil kullanımını kentlerde özendiren ve arttıran bir diğer uygulama, kentlerin merkezi alanlarında yapılan katlı kavşaklar ve araç yolu genişletme çalışmalarıdır. Sera gazı emisyonlarına olumlu etki yapabilecek ulaştırma yatırımları kapsamında, Kara Ulaştırması İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Genel Müdürlüğü tarafından 1972 model yılından daha eski olan ticari araçların trafikten çekilmesi çalışması sayılabilir. 2.5.6. Araştırma-Geliştirme TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) bünyesinde 2006-2009 yılları arasında yürütülmüş olan Ulaştırma Sektöründe Sera Gazı Azaltımı Projesi bu konudaki başlıca çalışmalardandır. TÜBİTAK MAM ve DPT (Kalkınma Bakanlığı) ortaklığıyla 2005-2006 yıllarında yürütülen bir diğer proje, Yenilenebilir Alternatif Motor Yakıtı: Biyodizel projesidir. Yine DPT ile yürütülen İleri Batarya Üretim Teknolojisinin Geliştirilmesi projesinde, batarya üretim teknolojisi konusunda Ar-Ge ve test altyapısının kurulması, prototip bataryalar üretilmesi amaçlanmış; proje sonunda TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü Batarya Laboratuarı altyapısı kurulmuş ve Ar-Ge çalışmaları başlatılmıştır. Elektrikli araç teknolojilerinin geliştirilmesi ve araç üretimi konusunda da Kalkınma Bakanlığı ile TÜBİTAK MAM’ın ortak projeleri bulunmaktadır. Ayrıca hibrid elektrikli araç prototipi geliştirilmiş; Hafif Ticari Hibrid Elektrikli Araç Geliştirilmesi ve Prototip Üretim projesi kapsamında ise, bir araç üzerinde paralel hibrid elektrikli araç konfigürasyonu denenmiş, hibrid elektrikli araç prototipi oluşturulmuştur. Otomotiv sanayisi tarafından “çevre dostu araç” üretim çalışmaları sürdürülmektedir. Otomotiv Sanayi Derneği tarafından da enerji verimliliği yüksek ve çevreci araç teknolojilerine yönelik araştırmalar ve uygulamalar desteklenmektedir. Raylı sistem araçlarının ülkemizde üretilmesine ilişkin çalışmalar sınırlı olmakla birlikte, İstanbul Ulaşım A.Ş. tarafından yürütülen çalışmalar oldukça önemlidir. İzmir’de ise Seferihisar ilçesi, sürdürülebilir ulaşım türlerini destekleyerek hızlı otomobil kullanımını değil en çevreci türler olan yürüme ve bisikletli ulaşımı temel alan kentleşme politikası çerçevesinde ülkemizdeki ilk “yavaş şehir” sertifikasına sahip olmuş, bu kapsamda “güneş enerjisi ile çalışan motosiklet” uygulamasını geliştirmiştir. Bu uygulamanın yaygınlaştırılması için çalışmalar sürmektedir. Yol kaplama malzemelerinin sera gazı emisyonları açısından incelenmesi konusu da ülkemizde yürütülmekte olan başlıca çalışmalar arasındadır. 2.5.7. Veri ve Bilgi Sistemleri Türkiye’de ulaştırma sektöründe yolcu ve yük taşımacılığına ilişkin en kapsamlı ve karşılaştırılabilir bilgiler Kalkınma Bakanlığı, Türkiye İstatistik Kurumu ve Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde yer alan farklı ulaşım türlerinin planlanması ve geliştirilmesinden sorumlu olan Karayolları Genel Müdürlüğü, Kara Ulaştırması Genel Müdürlüğü ve TCDD gibi kurumlarca toplanmakta ve yayınlanmaktadır. Karayollarındaki trafik hacim haritaları her yıl yayınlanmaktadır. Araç tescil sisteminin çevrimiçi hale getirilmesi projesi ise devam etmekte olan önemli bir çalışmadır. Bu sistemin gelişmesinin veri kaydı, paylaşımı ve izlenmesi açısından da olumlu etkileri olması beklenmektedir. Avrupa Komisyonu tarafından finanse edilen ve Türkiye’de çok modlu taşımacılığın geliştirilmesi ve buna uygun ulaştırma ağının oluşturulmasını amaçlayan Türkiye Ulaşım Altyapısının İyileştirilmesi İçin Teknik Yardım Projesi (TINA) kapsamında coğrafi bilgi sistemi yardımıyla bir ulaştırma veri tabanının kurulması yönünde çalışmalar devam etmektedir. Emisyon ölçümü konusunda İstanbul kentinde yürütülen “ulaşımdan kaynaklı emisyon envanteri” (ELTIS, 2009a) projesi önemli bir çalışmadır. 2.5.8. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme Gaziantep Büyükşehir Belediyesi’nin başka ülkelerdeki kentlerle beraber katılım sağladığı bir AB Projesi olan Akdeniz’de Sürdürülebilir Ulaşımın Planlanması Projesi kapasite geliştirme açısından olumlu bir gelişmedir. Sürdürülebilir ulaşım konusunda “Konya Bisiklet Festivali”, Bursa Nilüfer Belediyesi “Yeşil Nilüfer Haftası” kutlamaları ile STK-üniversite işbirliğiyle başlatılmış olan ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından da desteklenen “Ayda Bir Gün Sokak Bizim” Kampanyası15 önemli projelerdir. Ulusal veya uluslararası taşımacılık yapan sürücüler için mesleki yeterlilik belgesi eğitimi kapsamında “eko-sürüş teknikleri” eğitiminin verilmesi olumlu bir gelişmedir. 2009 yılında gerçekleştirilen Kentleşme Şurası ve Ulaştırma Şurası, bilgilendirme ve bilinçlendirme açısından önemli etkinlikler olmuştur. 15 http://www.sokakbizim.org/ 33 2.6. ATIK Atık sektörü, başlıca sera gazları olan metan (CH4) ve karbondioksit (CO2) gazlarının emisyonuna yol açan ana sektörlerden biri olarak iklim değişikliği ve küresel ısınmada önemli rol oynamaktadır. Belediyelerden toplanan atığın %46’sı düzenli depolama ve kompostlaştırma gibi atık yönetimi mevzuatına uygun yöntemlerle bertaraf edilmektedir. Belediye nüfusunun yaklaşık %46’sı bu tür tesislerden yararlanmakta, %54’ünün atıkları ise düzensiz (kontrolsüz) depolama ve diğer yöntemlerle uzaklaştırılmaktadır. Mevcut durumda atık sektörü sera gazı emisyonlarının kaynakları düzenli ve kontrolsüz (düzensiz) depolama alanlarından açığa çıkan depo gazı (~%50-55 CH4 içerikli) olup, Türkiye’deki 1990-2009 dönemindeki CH4 emisyonu durumu Tablo 7’de verilmiştir. Kentsel katı atıkların ağırlıkça yaklaşık %30’unu, hacimce yaklaşık %50’sini ambalaj atıkları oluşturmaktadır. Ambalaj atıkları, geri dönüştürülebilir atıklar olup; bu tür atıkların deponi alanına gönderilmesi, bazı materyallerin yaşam döngüsünün kısaltılması, bu materyallerin yeniden çıkarılıp, işlenip, tüketicilere sunulması için enerji harcanması ve tabii sera gazı emisyonlarının da arttırılması anlamına gelmektedir. Bu nedenle, iklim değişikliği ile mücadele bakımından uygun, sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi, ambalaj atıklarının diğer atıklarla karışmadan kaynağında ayrı toplanmasını ve organize bir 2009 yılı itibarı ile toplam sera gazı emisyonu içindeki payı 33,93 milyon ton CO2 eşdeğeri/yıl (~%9,18) olan atık sektörü, enerji sektöründen sonra ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre Türkiye’de 2008 yılı itibarı ile toplanan kentsel katı atık miktarı 24.360.863 ton/yıl (1,15 kg/kişi.gün, 420 kg/kişi.yıl) olup ülke nüfusunun %82’si, belediye nüfusunun ise %99’u atık toplama hizmetinden yararlanmaktadır. Tablo 7: Türkiye'de Atık Sektörü Kaynaklı Metan Gazı Emisyonları CH4 KAYNAKLARI 1995 2000 2005 2007 2009 (1000 ton) Atık (Toplam) 395,01 1065,54 1483,25 1.516,66 1618,97 1.532,39 Katı Atık Bertarafı 304,12 967,32 1.382,98 1.416,78 1.516,65 1.436,66 1. Düzenli Depolama 0,00 111,18 548,83 545,02 725,73 842,95 2. Atıkların Kontrolsüz Depolanması 304,12 856,14 834,15 871,76 790,93 593,70 92,89 98,21 100,27 95,73 102,32 95,73 92,89 98,21 100,27 95,73 102,32 95,73 Atıksu Bertarafı Evsel ve Ticari Atıksu Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 34 1990 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Tablo 8: 2008 Yılı Ambalaj ve Ambalaj Atıkları İstatistikî Sonuçları Üretilen Ambalaj Miktarı(ton) Piyasaya Sürülen Ambalaj Miktarı(ton) Geri Kazanım Oranları (%) Geri Kazanılması Gereken Miktar(ton) Geri Kazanılan Miktar(ton) Gerçekleşen Geri Kazanım Oranı (%) Plastik 624.692 495.346 35 225.064 195.263 39 Metal 223.507 116.863 35 38.507 71.018 61 1.584.043 667.672 35 224.727 1.923.575 288 354.453 418.979 35 134.448 112.436 27 Kompozit 76.179 58.983 35 19.856 16.152 27 TOPLAM 2.862.874 1.757.843 642.602 2.318.444 131 Ambalaj Cinsi Kağıt/ Karton Cam Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011 yapılanma (ikili toplama) kapsamında geri kazanımını gerektirmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ambalaj Atıkları Şube Müdürlüğü Ambalaj Bülteni kayıtlarına göre 2008 yılı itibarı ile Türkiye genelinde 2,32 milyon ton ambalaj atığı geri kazanımı sağlanmıştır. Bu değer, Türkiye İstatistik Kurumu’nun belediye atık istatistiklerine göre16 2008 yılında 24,36 milyon ton olarak gerçekleşen kentsel atık üretiminin %9,5’ine karşılık gelmektedir. Ambalaj türlerine göre 2008 yılı ambalaj ve ambalaj atıkları istatistikleri Tablo 8’de verilmiştir. Tablodaki veriler ambalaj veri kayıt sistemine kayıtlı olan işletmelerin verileri esas alınarak oluşturulmuştur. Ancak, ambalaj üreticisi ve ürünlerini ambalajlı olarak piyasaya süren işletmelerin kaydının tamamlanmamış olması nedeniyle; tabloda kağıt/karton için gerçekleşen %288’lik geri kazanım oranının beklenen geri kazanım oranının üzerine çıktığı görülmektedir. 2.6.1. Strateji, Politika ve Planlar Atık yönetimine ilişkin politikalar, Sekizinci ve Dokuzuncu Kalkınma Planları’nda yer almıştır. Ambalaj atıklarının geri dönüşümünün sağlanması, atıkların entegre yönetimi, büyükşehir belediyelerinde, atık yönetim hizmetinin tek elden planlanması ve uygulanması, Çevre Temizlik Vergisi’nin (ÇTV) hizmetin gerçek maliyetini yansıtacak şekilde tespiti ve tahsili, İller Bankası Genel Müdürlüğü’nün mali kapasitesinin arttırılması gibi politikalar Sekizinci Kalkınma Planı’nın konusu olurken; 2007-2013 dönemini kapsayan Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda, mahalli idare birlikleri (atık yönetim birlikleri) kurulması, atık yönetiminin entegre yönetim çerçevesinde planlanarak ülke şartlarına en uygun arıtma/ bertaraf teknolojilerinin uygulanması, belediyelerin çevresel altyapı hizmetlerinin planlanması, yapımı ve işletimine ilişkin kapasitelerinin arttırılması ve çevre yatırımlarının finansmanında özel sektör katılımını da içeren yeni finansman modellerinin geliştirilmesine yönelik politikalar yer almıştır. Türkiye’de katı atık yönetiminin mevcut durumunu belirlemek ve AB mevzuatı ile uyumlu şekilde planlanmasını sağlamak üzere 20032005 yılları arasında AB mali desteği ile Çevre ve Orman Bakanlığı koordinasyonunda Türkiye için Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması (EHCIP)17 Projesi yapılmıştır. Proje kapsamında, Türkiye’de katı atık sektörünün mevcut durumu belirlenmiş ve AB Düzenli Depolama Direktifi (AB, 1999) ile Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi’ne (AB, 1994) uyum için gerekli finansman ihtiyacı analizi (etki analizi) yapılmıştır (ENVEST, 2005). EHCIP Projesi kapsamında hazırlanan Türkiye’nin AB ile Uyumlu Entegre Katı Atık Yönetim Planında, Türkiye’nin belli bölgelere ayrılması ve atık birlikleri (atık havzaları) esaslı yönetim öngörülmüştür. Mevcut düzensiz depolama alanlarının ıslahı veya Düzenli Depolama Direktifi gerekleriyle uyumlu yeni düzenli depolama tesislerinin oluşturulması için gereken mali kaynak ihtiyacı göz önünde bulundurularak 2023 yılı hedef yıl olarak programlanmış ve dokuz yıllık bir geçiş dönemi öngörülmüştür. 16 http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=10&ust_id=3 17 Technical Assistance for Environmental Heavy Cost Investment Planning, Turkey 35 AB Düzenli Depolama Direktifi, 1995 yılında oluşan biyolojik olarak ayrışabilir atıkların 2006 yılı için %75’inin, 2009 yılı için %50’sinin ve 2016 için ise %35’inin düzenli depolamaya kabul edilmesini öngörmektedir. Türkiye’nin 2015 yılında %75’lik hedefe ulaşması beklenirken, %50’lik hedefe en erken 2018 yılında ulaşılabileceği tahmin edilmektedir. EHCIP Projesi kapsamında hazırlanan atık sektörüne özgü yatırım planına göre, AB ile uyumlu entegre atık yönetimi çerçevesinde, düzensiz depolama alanlarının kapatılması konusunda Türkiye’nin AB atık yönetimi mevzuatına, 2015 ve 2023 yıllarında sırası ile %50 ve %100 oranında uyum sağlaması hedeflenmektedir. Bu kapsamda gerek ambalaj atıkları geri dönüşümü ve gerekse biyobozunur atıkların düzenli depolama alanlarına kabulünün çok sıkı kurallara bağlanması, dolayısıyla özellikle 2015 sonrası dönemde atık sektörü sera gazı emisyonlarında büyük azalma beklenmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından 2006 yılında hazırlanan Katı Atık Ana Planı kapsamında büyükşehirler dışındaki belediyeler için AB direktifleri ile uyumlu atık yönetim planı, yerel şartlar daha ayrıntılı olarak gözetilerek yeniden oluşturulmuştur. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan Atık Yönetimi Eylem Planı (20082012), Türkiye’nin AB ile uyumlu atık yönetimi planlamasına ilişkin EHCIP ve Katı Atık Ana Planı projeleri ile AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) (UÇES) çıktılarına dayanmakta olup (ÇOB, 2008.b) Plan kapsamında bölgesel ve ulusal atık planı oluşturulması, atık envanterinin oluşturulması, atık oluşumunu minimize eden teknolojilerin kullanılması, atıkların uluslararası ticaretinin AB kriterleriyle uyumlaştırılması, atık üreticilerinin ve kamunun bilinçlendirilmesi ile kurumsal yapının ve kapasitenin güçlendirilmesi gibi hedefler bulunmaktadır. 2.6.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Türkiye’nin AB üyelik görüşmeleri sürecinde atık sektörü mevzuat uyumu kapsamında yürürlüğe giren ve aynı zamanda sera gazı emisyonu azaltımını da destekleyen temel direktif ve yönetmelikler Tablo 9’da verilmiştir. AB’nin ve Türkiye’nin atık yönetimi mevzuatı arasındaki önemli bir fark, Düzenli Depolama Yönetmeliği’nde atık kotalarının tanımlanmasındaki baz yılın 1995 yerine 2005 alınmış olmasıdır. Tablo 9: AB Atık Mevzuatı ve Türkiye’de Mevcut Atık Yönetiminin Hukuki Çerçevesi Ulusal Mevzuat AB Mevzuatı Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (RG: 05.07.08/26927) Atık Çerçeve Direktifi (75/442/EEC) Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik (RG: 06.10.2010/27721) Atık Yakma Direktifi (2000/76/EC) Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (RG: 14.03.2005/25755) (RG: 06.10.2010/27721) Tehlikeli Atıklara İlişkin Direktif (91/689/EC) Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Arıtma Çamuru Direktifi (86-278-EEC) Yönetmelik (RG. 04.08.2010/27661) 36 Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (RG: 26.03.10/27533) Düzenli Depolama Direktifi (1999/31/EC) Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (RG: 30.07.2008/26952) Atık Yağların Bertarafına İlişkin Direktif EEC) Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (RG: 25.06.2007/26562) Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi (94/62/EC) Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği (RG: 25.11.2006/26357) Atık Çerçeve Direktifi (75/442/EEC) Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (RG: 22.07.2005/25883) Atık Çerçeve Direktifi (75/442/EEC) Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (RG: 19.04.2005/25791) Atık Çerçeve Direktifi (75/442/EEC) Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (RG: 14.03.1991/20814) Atık Çerçeve Direktifi (75/442/EEC) Düzenli Depolama Direktifi (1999/31/EC) (75-439- İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Böylece AB’ye uyum dolayısıyla gerek yüksek oranlarda (≥%60) ambalaj atıkları geri dönüşümünün sağlanması gerek biyobozunur atıkların düzenli depolama tesislerine kabulünün sınırlandırılması gerekse düzensiz (kontrolsüz) depolama alanlarının ıslah edilerek depo gazının meşalelerde yakılması ve/veya gazdan yenilenebilir enerji geri kazanımı sağlanması sonucu, özellikle 2010 sonrası dönemde atık sektörü sera gazı emisyonunun hızla azaltılmasını mümkün kılacak yasal altyapı tamamlanmıştır. Türkiye’de atık yönetimi ile ilgili mevcut kurumsal yapılanmadaki uygulayıcı kurumlar belediyelerdir. Belediyeler eliyle yürütülen atık yönetimi hizmetleri, büyükşehir belediyeleri ve diğer belediyelerce olmak üzere iki farklı yapılanma ile gerçekleştirilmektedir. Büyükşehir belediyeleri hizmet alanı dışında kalan beldiyeler ile diğer illerdeki belediyelerde, ölçek ekonomisinin sağlayacağı maddi faydalar da gözetilerek, gerekli mühendislik çalışmaları ile oluşturulan atık yönetim birlikleri modeli ile atık toplama ve bertaraf hizmetlerinin belediyeler arasında ortaklaşa yürütülmesi teşvik edilmektedir. Türkiye genelinde büyükşehir belediyeleri hizmet alanı dışında kalan ilçe/belde belediyelerinin atık yönetim birlikleri oluşturmalarını kolaylaştırmak üzere 2006 yılında bir master plan olan Katı Atık Ana Planı hazırlanmıştır. Plan çerçevesinde belirlenen birlik yapıları, 2010 yılı itibari ile tekrar gözden geçirilerek yeni düzenlemeler yapılmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda çalışmalar devam etmektedir. 2.6.3. Finansman Katı Atık Ana Planı’na uygun şekilde atık yönetim birliği kuran belediyelere Bakanlık hibe fonundan proje ve düzenli depolama tesisi yapımı için mali destek sağlanmaktadır. Çevre hizmetleri için ücret alınması, yatırımlar için ihtiyaç duyulan finansmanın karşılanması amacıyla hazırlanan finansman stratejisinin önemli bir bileşeni olması yanı sıra, “kirleten öder” prensibiyle uyumlu olmak açısından da gereklidir. Ancak, kullanıcılardan alınan ücretlerin, yerel yönetimler tarafından verilen hizmetleri karşılayabilir düzeyde olması gerekmektedir. Çevresel yatırımlara finansman sağlanmasında önemli kaynaklardan biri olan tarifeler, hizmetin sürdürülebilirliği açısından büyük önem arz etmektedir. Tarifeler belirlenirken tüketicilerin ödeme gücünün ve yapılan yatırımların maliyetinin dikkate alınması önem arz etmektedir. UÇES’e göre, katı atık hizmetinin yerel olması ve kirleten öder prensibi nedeniyle hizmetin finansmanından yerel idareler sorumludur (ÇOB, 2006). Merkezi idarece mali katkıda bulunulacak projeler, dışsal faydası yüksek olan ve merkezi hükümet tarafından korumaya alınan alanlarda (özel çevre koruma alanları) uygulanan projelerle sınırlı olacaktır. Çevreye ayrılan AB fonlarının %30'u katı atık projelerinde kullanılacaktır. AB fonlarının kullanımında gerekli olacak eşfinansman yerel yönetimlerce karşılanacaktır. Eşfinansman sağlanmasında İller Bankası kredileri ve uygun koşullu dış krediler de kullanılabilecektir. İller Bankası kredilerinin %20’si, dış kredilerin de %40’ı katı atık projelerinde kullanılacaktır. Yerel yönetimler, öz kaynaklarının %22’sini katı atık projelerinde kullanacaktır. Buna göre, merkezi idareler (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Özel Çevre Koruma Kurumu, GAP İdaresi gibi kamu kuruluşları) tarafından çevre yatırımlarının %13’ünün sağlanması öngörülmektedir. Çevre yatırımlarına yerel idarelerce sağlanması beklenen kaynakların ise %12’si İller Bankası kaynaklarından, %22’si belediye öz kaynaklarından, %2’si yurt dışından temin edilen kredilerden, %1’i ise kamu-özel sektör işbirliği aracılığı ile temin edilen kaynaklardan olmak üzere çevre yatırımlarının toplam %37’sine tekabül etmesi beklenmektedir (ÇOB, 2006). Atık sektörü finansman ihtiyacını karşılayacak en temel gelir ÇTV’dir. Su faturalarına bağlı olarak tahsil edilen ÇTV, atık yönetimi hizmetlerinin gerektirdiği düzeyde olmayıp, AB ile uyumlu atık yönetimi tarifelerinin ancak %20-30’unu karşılamaktadır. Ayrıca, su ücretlerinin etkin biçimde faturalandırılıp tahsil edilmediği durumlarda ÇTV tahsilatı da aynı derecede güçleşmektedir. Evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı, onarımı, işletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri karşılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin, atıksu altyapı yönetimleri, büyükşehir belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi ve uygulanması yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf Tesisleri Tarifelerinin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara İlişkin Yönetmelik, 37 27.10.2010 tarih ve 27742 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Atık Borsası, işletmelerde üretim sonucu ortaya çıkan atıkların geri kazanılmasını ve daha fazla ikincil hammadde olarak değerlendirilmesini; nihai bertaraf edilecek atıkların miktarını azaltarak, daha pahalı bertaraf giderlerinden tasarruf edilmesini sağlayan bir aracılık sistemi olup (TOBB, 2007) yeterince etkin olmamakla birlikte ülkemizde de faaliyette bulunmaktadır. 2.6.4. Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar Ülkemizde, 2011 yılının ilk yarısı itibarı ile 59 adet düzenli depolama tesisi bulunmaktadır ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerine göre toplanan atıkların %46’sı düzenli depolama yöntemi kullanılarak bertaraf edilmektedir. Oluşan atığın 299.250 tonu ise toplam 599.750 ton/yıl kapasiteye sahip dört adet kompost tesisinde işlenmektedir (TÜİK, 2010). Türkiye’de katı atık sektörü için 2007–2023 dönemi AB ile uyumlu yönetim sistemi toplam maliyeti yaklaşık 9,6 milyar Avro olarak tahmin edilmektedir (ENVEST, 2005). Ayrıca, Atık Yönetimi Eylem Planı'nda atık sektörü yatırım ihtiyacı, 2007-2012 dönemi için, toplam yaklaşık 2,1 milyar Avro olarak öngörülmektedir (ÇOB, 2008.b). Bu miktarın 1,9 milyar Avro’luk kısmının düzenli depolama, kalan 205 milyon Avro’nun ise ambalaj atıkları tesislerine tahsisi planlanmıştır. Türkiye’deki mevcut kontrolsüz (düzensiz) atık depolama sahalarının sayısı 2000’i küçük, 50’si ise büyük ölçekli olmak üzere 2050 olarak tahmin edilmektedir (ÇOB, 2006). Düzensiz depolama alanları ile ilgili doğru ve güncel bir envanterin bulunmayışı önemli bir eksikliktir. Katı Atık Ana Planı (2006) kapsamında yürütülen bir anket/ envanter çalışmasında bu sayı yaklaşık 1400 olarak tahmin edilmiştir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve kapatılması için gerekli takribi yatırım ihtiyacı 350 milyon Avro olarak tahmin edilmektedir (ENVEST, 2005). Mevzuata göre, ambalaj atıklarını geri kazanmak isteyen gerçek ve tüzel kişiler İl Çevre ve Şehircilik Müdürlükleri’nden lisans almak zorundadırlar. Lisans, “toplama-ayırma tesisi lisansı” ve “geri dönüşüm tesisi lisansı” olmak üzere iki türde verilmektedir. 2003 yılında 28 olan lisanslı tesis sayısı, 2011 yılı itibariyle 382’e yükselmiştir. Türkiye’de düzenli depolama sahalarında açığa çıkan depo gazının değerlendirilmesi ile ilgili olarak Ankara, İstanbul ve Bursa’da uygulamalar bulunmaktadır. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi de bu hususta çalışma başlatmıştır (ÇOB, 2009). Tesislerin toplu haldeki kurulu güç ve mevcut kapasite verileri Tablo 10’da yer almaktadır. 2.6.5. Veri ve Bilgi Sistemleri Atık yönetimi planlama ve politikalarının oluşturulması ile uygulamaların izlenmesinde kullanmak üzere ihtiyaç duyulan veriye erişebilmek amacıyla Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nca yapılan başarılı uygulamalarından biri “Atık Ambalaj Yazılımı”dır. Bu yazılımla ambalaj üreticisi ve piyasaya süren işletmeler çevrimiçi olarak kayıt olabilmektedir. Böylece ambalaj atıkları arzı ve Tablo 10: Depo Gazından Enerji Üretim Tesislerinin Kurulu Güç ve Mevcut Kapasiteleri Tesisler Ankara Mamak Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Hasdal (İstanbul) Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Odayeri (İstanbul) Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Kömürcüoda (İstanbul) Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Bursa Demirtaş Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Gaziantep Biyogaz Enerji Üretim Tesisi Kurulu Güç Mevcut Kapasite 22,6 MW 22,6 MW 4 MW 8000000 kWh 17 MW (1. Proje Safhası) 28 MW (Proje Sonu) 7 MW 7 MW 3,45 MW 1,4 kWh 3,939 MW Samsun Düzenli Depolama Sahası Konya Düzensiz Depolama Sahası Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, 2010.a 38 1,13 MW Çalışmalar devam etmektedir. 4,2 MW (Henüz tamamlanmamıştır, çalışmalar devam etmektedir) İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI geri dönüşümü kolayca takip edilebilmektedir. Atık depolama alanlarına ve kompostlama tesislerine giden atık akışlarını izlemek ve bunlara dayanarak sera gazı emisyonlarını hesaplamak üzere Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın teknik desteği ile Türkiye İstatistik Kurumu tarafından 1992’den beri yürütülen atık üretimi ve atık sektörü sera gazı emisyonu veri tabanı/envanteri bulunmaktadır. 2.6.6. Araştırma-Geliştirme TÜBİTAK, ağırlıklı olarak 1007 ve 1001 kodlu ArGe destek programları ile projelere finansman desteği sağlamaktadır. TÜBİTAK 1007 Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında, kamu kurumlarının sorunlarına Ar-Ge destekli çözüm getirilmesine yönelik büyük bütçeli projeler desteklenmektedir. TÜBİTAK 1001 Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Projelerini Destekleme Programı ise daha ziyade akademik Ar-Ge niteliğinde ve daha sınırlı bütçeli araştırma projelerinin desteklenmesine yöneliktir. Son yıllarda özellikle 1007 Programı kapsamında çeşitli çevre projelerinin desteklendiği bilinmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile belediyeler 1007 programından en fazla proje desteği alan kamu kurumlarıdır. Söz konusu program çerçevesinde yürütülen ve entegre atık yönetimi ile sera gazı emisyonu azaltımını da destekleyen bazı önemli 1007 projelerinin isimleri aşağıda verilmiştir: Yakıt Olarak Kullanılabilirliğinin Araştırılması Projesi (2010). Proje No: 105G108. Müşteri Kurum/Yürütücüler: İstanbul BB./ İSTAÇ A.Ş., Akçansa, TÜBİTAK-MAM. Bitkisel ve Hayvansal Atıklardan Biyogaz Üretimi ve Entegre Enerji Üretim Sisteminde Kullanımı Projesi (devem ediyor). Müşteri Kurum/Yürütücüler: Kocaeli BB./ TÜBİTAKMAM. 2.6.7. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında imzalanan işbirliği protokolüne bağlı olarak 1999 yılından beri öğrenciler arasında çevre bilincinin artırılması, olumlu tüketim alışkanlıkları kazanmaları, yeniden ağaçlandırma konusuyla ilgili bilgilerinin artırılması, geri dönüştürülebilen katı atıkların kaynağında ayrı toplanması ve atıkların geri kazanımı amacıyla birçok faaliyet yürütülmüştür. Evsel Atıksular ve Organik Katı Atıkların Birlikte Arıtımı Yoluyla Yenilenebilir Enerji (Biyometan) Geri Kazanım Teknolojilerinin Araştırılması Projesi (2009). Proje No: 105G024. Müşteri Kurum/Yürütücü: ÇOB/ İ.T.Ü. Çevre Mühendisliği Bölümü. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kemerburgaz Kompost Tesisi’nde Üretilen Kompostun Bitki Yetiştiriciliği ve Çim Sahalarda Gübre Olarak Kullanılabilirliğinin Araştırılması Projesi (2009). Proje No: 105G-148. Müşteri Kurum/ Yürütücüler: ÇOB/ İstanbul BB/Sabancı Ünv., İTÜ, İSTAÇ, Selçuk Ünv., Bahri Dağdaş Araştırma Enstitüsü. Geri Dönüşümlü Plastik Atıkların Granül Ürüne Dönüştürülmesi ve Geri Dönüştürülemeyen Diğer Atıkların Çimento Fabrikalarında Ek 39 2.7. TARIM Tarımcılık faaliyetleri nedeniyle sera gazı emisyonuna neden olan tarım sektörü, toprak ve biyokütleden dolayı karbon yutak alanı olarak da nitelendirilmektedir. Ayrıca tarımsal ürünler, alternatif yenilenebilir enerji kaynakları arasında sayılmaktadır. Diğer taraftan, iklim değişikliğinin hem nedeni hem de sonucu olan arazi kullanım değişiklikleri, tarım sektörünü doğrudan etkilemektedir. 2.7.1. Strateji, Politika ve Planlar Doğal orman ekosistemini; başta yangınlar ve zararlılar olmak üzere çeşitli faktörlere karşı, etkin şekilde korumak; koruma-kullanma dengesi, biyolojik çeşitlilik, gen kaynakları, orman sağlığı, odun dışı ürün ve hizmetler ile ekoturizmin geliştirilmesi gözetilerek, çok amaçlı ve verimli şekilde yönetilmesi, Gıda güvencesinin ve güvenliğinin sağlanması ile doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir tarımsal yapı oluşturulması, Tarımsal üretimin rekabet gücüne doğrudan katkıda bulunacak şekilde yüksek üretim değeri bulunan tarım ürünleri üretiminin artırılması amacıyla maliyet etkin bir biçimde sulama yatırımları ve tarım işletmelerinde gözlenen arazi parçalılığı sorununun hafifletilmesine yönelik olarak toplulaştırma yatırımlarının yaygınlaştırılması Yüksek verimli tarım alanlarının tarımsal üretim amacıyla kullanılması, tarım topraklarından, tahlillerle belirlenecek kabiliyetleri doğrultusunda ve doğru tarım teknikleri ile faydalanılması; ayrıca, arazi kullanım planlaması ve yaygın erozyonun önlenmesi suretiyle toprak kaynaklarının etkin kullanımı esas alınması, AB Katılım Öncesi Yardımlardan da yararlanılarak, tarımsal işletmelerde ölçek büyüklüğünün artırılması yanında, başta üretim teknikleri ve üretim koşullarının iyileştirilmesi olmak üzere, tarım ve gıda işletmelerinin modernizasyon çabaları, belirlenecek öncelikler çerçevesinde desteklenecek ve tarım-sanayi entegrasyonunun özendirilmesi, Su kaynaklarının geliştirilmesine yönelik çalışmaların, öncelikle havza temelinde bütüncül bir yaklaşımla ve değişen tüketim taleplerini karşılamakta esneklik sağlayan bir şekilde planlamasını mümkün kılacak, ilgili kurumlar arasında güçlü ve yapısal bir eşgüdüm sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiş kapsamlı bir mekanizma Tarımsal kredi sübvansiyonları ile destekleme ödemelerinin üreticilere çeşitli kanallardan ulaştırılması sağlanarak tarım sektörüne yönelik finansal hizmetlerin çeşitlendirilmesi. 2007-2013 dönemini kapsayan Dokuzuncu Kalkınma Planı tarım sektörüne yönelik olarak; 40 çerçevesinde ve suyun tasarruflu kullanımı sayesinde su kaynaklarının etkin kullanımına önem ve öncelik verilmesi, Verimliliğin ve üretici gelirlerinin istikrarlı bir şekilde artırılması amacıyla, çiftlikten sofraya gıda güvenliğinin sağlanması yönünde tarımsal İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI üretim ve pazarlama aşamalarında başta ilaç ve gübre ile nitelikli tohumluk kullanımı, sulama, bitki ve hayvan sağlığı ile gıda hijyeni olmak üzere çeşitli konularda eğitim ve yayım hizmetlerinin artırılması, Söz konusu hizmetlerin genç ve kadın çiftçileri de kapsayacak şekilde ve yapıları güçlendirilmiş üretici örgütleri tarafından yürütülmesine ağırlık verilmesi, Görece katma değeri yüksek ürünler elde edilen hayvancılık faaliyetlerinde; hayvan ıslahına, hayvan hastalık ve zararlılarıyla mücadeleye, meraların ıslahının ve kullanımının düzenlenmesine, kaliteli yem bitkileri üretiminin artırılmasına ve yayım hizmetlerine ağırlık verilerek, AB’ye katılım öncesi rekabet gücünün artırılması hedeflenmesi, Balıkçılık politikalarında, AB Müktesebatına paralel şekilde, stok tespit çalışmalarının yapılarak avcılık üretiminde kaynak kullanım dengesinin oluşturulması, son dönemde sağlanan destekler ve artan talebe paralel olarak hızla gelişen yetiştiricilik faaliyetlerinde çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması ile idari yapının bu amaçlara uygun olarak düzenlenmesi esas alınması gibi hedefleri kapsamaktadır. Ayrıca, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Stratejik Planı’nda (2010-2014) da “Tarımda kırsal kalkınma, insan sağlığı ve çevreye duyarlılık, biyolojik çeşitlilik ve doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanımı, genetik kaynakların ve ekosistemlerin korunması ve geliştirilmesi, enerji tarımının oluşturulması, küresel ısınma tehdidi karşısında gerekli önlemlerin alınması, ihraç ürünlerinin çeşitlendirilmesi günümüzde ilk akla gelen tarımsal kamu hizmetleridir” ifadesi yer almaktadır. Dokuzuncu Plan döneminde; • Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programı (ÇATAK), • Verimlilik ve etkinlik artışının sağlanması yanı sıra ekolojik dengenin korunması suretiyle tarım havzalarının, sürdürülebilir bir yapıda havza bazlı uygulaması amacına yönelik olarak belirlenmesi, • Tarımın çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması yoluyla doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımını sağlamak amacıyla organik tarımın geliştirilmesi, doğrudan iklim değişikliğine uyum amacına yönelik politikaların başında gelmektedir. Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi de doğrudan iklim değişikline uyum amacına yönelik politika programlaması çabalarına örnek teşkil etmektedir. Diğer taraftan, 2004 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanan ve 20062010 dönemini kapsayan Tarım Stratejisi Belgesi ile sektöre stratejik bir bakış açısı getirilmiştir. Türkiye’de tarımla ilgili olarak geliştirilen, toprak ve su kaynaklarının yönetimi, sulamanın modernizasyonu, bitkisel ürünlerin üretimine yönelik destekleme politikaları, hayvancılık ve yem bitkileri üretimini destekleyen politikalar ile tarımsal altyapının iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik destekleme politikaları, iklim değişikliği ile mücadelede alınması gereken önlemlere örnek oluşturmaktadır. 2.7.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı 5488 sayılı Tarım Kanunu’na göre tarım sektörü ile ilgili politikaların tespit edilmesi, plânlanması ve koordinasyonu ile ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılarak uygulanması hususlarında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı yetkili kılınmıştır. 5488 sayılı Kanun’da, tarım politikasının amaçları, tarımsal üretimin iç ve dış talebe uygun bir şekilde geliştirilmesi, doğal ve biyolojik kaynakların korunması ve geliştirilmesi, verimliliğin artırılması, gıda güvencesi ve güvenliğinin güçlendirilmesi, üretici örgütlerinin geliştirilmesi, tarımsal piyasaların güçlendirilmesi, kırsal kalkınmanın sağlanması suretiyle tarım sektöründeki refah düzeyini yükseltmek şeklinde ifade edilmiştir. Mevcut Tarım Kanunu, destek politikası da dikkate alındığında doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi, AB ve diğer uyum politikalarının uygulanması konusunda yeterli yasal altyapıyı oluşturmaktadır. Diğer taraftan, 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu da, toprakların korunması ve sürdürülebilir kullanımı için önemli bir düzenlemedir. Her ne kadar yasada iklim değişikliği ile mücadele, sera gazı emisyonlarının azaltılması veya yutak kapasitelerinin oluşturulması ile ilgili doğrudan bir hüküm bulunmasa da yasada yer alan görevler doğrudan iklim değişikliğine uyum ve mücadele ile ilgilidir. Kanunda arazilerle 41 ilgili envanterlerin tamamlanmasına, tarım arazilerinin tarım dışı amaçlar için kullanımının engellenmesine, tarım arazilerinin korunması ve sürdürülebilir kullanımı ile ilgili her türlü tedbirin alınmasına yönelik hükümler yer almaktadır. 3083 sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu’nda da benzer düzenlemeler bulunmaktadır. 4342 sayılı Mera Kanunu da, mera, otlak ve çayırların tespitine, tahsisine, sürdürülebilir olarak kullanımına, verimliliklerinin artırılmasına ve iyileştirilmesine, kullanımlarının denetlenmesine yönelik düzenlemeler getirmekte; iklim değişikliği ile mücadele ve uyum politikalarına büyük paralellik göstermektedir. 08.09.2004 tarih ve 25577 sayılı Resmî Gazete‘de yayımlanarak yürürlüğe giren, 2005 ve 2006 yıllarında değiştirilen İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik uyarınca kontrol ve sertifikasyon faaliyetleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nca yetkilendirilen özel kuruluşlarca yürütülmektedir. Bu kapsamda 12 özel kuruluş, kontrol-sertifikasyon faaliyetinde bulunmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiştir. Ayrıca yetkilendirilen bu kuruluşların EN 45011 veya ISO/IEC Guide 65’e göre Türk veya yabancı akreditasyon kurumlarından akredite olmaları istenmektedir. Diğer ilgili kanunlar aşağıda verilmektedir: Tarım Kanunu, RG:18.04.2006/26148 Kanun No:5488 Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kanunu, Kanun No: 5648, RG: 18.05.2007/26526 Yeraltı Suları Hakkında Kanun, Kanun No: 167, RG: 23.12.1960/10688 Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu, Kanun No: 6968, RG: 24.05.1957/9615 Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak Yardımlar Hakkındaki Kanun, Kanun No: 2090, RG: 05.07.1977/15987 Su Ürünleri Kanunu, Kanun No: 1380, RG: 04.04.1971/13799 Çevre Kanunu, Kanun 11.08.1983/18132 No: 2872, RG: İl İdaresi Kanunu, Kanun No: 5442, RG: 18.06.1949/7236 42 Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Kanun No: 5286, RG: 28.01.2005/25710 Tarım Sigortaları Kanunu, Kanun No: 5363, RG: 21.06.2005/25852 İl Özel İdaresi Kanunu, Kanun No: 5302, RG: 04.03.2005/25745 Büyükşehir Belediyesi Kanunu, Kanun No: 5216, RG: 23.07.2004/25531 Belediye Kanunu, Kanun No: 5393, RG: 13.07.2005/25874 Biyogüvenlik Kanunu, Kanun No:5977 RG: 26.03.2010/27533 Tohumculuk Kanunu RG:08.11.2006/26340 Veteriner Hizmetleri, Gıda ve Yem Kanunu RG:13.06.2010/27610 Kanun Bitki Kanun No:5553 Sağlığı, No:5996 2.7.3. Finansman Dünyada karbon piyasaları giderek güçlenmektedir. Bu piyasalarda yer alabilmek için Türkiye’de de altyapının oluşturulması çalışmalarına başlanmıştır. Türkiye’de tarım sektöründe gönüllü karbon ticaretine konu olabilecek alanlar Tablo 11’de verilmiştir. Özellikle toprak ve su kaynakları olmak üzere, doğal kaynakların geliştirilmesine yönelik uzun Tablo 11: Gönüllü Karbon Piyasalarında Değerlendirilebilecek Türkiye’deki Başlıca Alanlar Türkiye’deki Toplam Alan(ha) Türkiye Alanı İçerisindeki Yüzdesi (%) 231: Meralar 1.775.506 2,23 321: Doğal çayırlıklar 9.391.592 11,82 324: Bitki değişim alanları 8.280.185 10,43 Toplam 19.447.283 24,48 Türkiye Genel Alanı 79.426.158 CORINE 2006 Adlandırması Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI vadeli Dünya Bankası kredileri Avrupa Birliği Fonları ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nca yenilenebilir enerji temelli projelere verilen kırsal kalkınma hibe destekleri en önemli finans kaynaklarıdır. Tarım Reformu Uygulama Projesi (Agricultural Refom Implementation ProjectARIP), Doğu Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi gibi projeler Dünya Bankası kaynaklı projelerdir. 2.7.4. Ekonomik Araçlar Genel bütçeden sağlanan bazı tarımsal destekler aşağıda verilmiştir: A. Tarımsal Destekleme Bütçesi: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen tarımsal destekleme uygulamalarına ilişkin usul ve esaslar, her yıl Tarımsal Destekleme ve Yönlendirme Kurulunun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından belirlenmekte olup bu destekler aşağıda sıralanmaktadır: 1. Alan Bazlı Destekler: Mazot, alternatif ürün, organik tarım, iyi tarım, toprak analizi ve bombus arısı kullanımı desteklerini kapsar. 2. Fark Ödemeleri: Üretim maliyetleri ile iç ve dış fiyatlar dikkate alınarak yapılan destekleme ödemeleridir. 3. Hayvancılık Destekleri: Hayvancılığının geliştirilmesi ve hayvansal üretimin artırılması amacıyla, kaliteli kaba yem açığının kapatılması için yem bitkileri ekilişlerinin, kültür ırkı ve kültür ırkı melezi sığır, hastalıktan arî anaç sığır yetiştiriciliği, damızlık koyun ve keçi, arı, su ürünleri yetiştiriciliği, ipekböceği yetiştiriciliği ile tiftik keçisi yetiştiriciliğinin teşvik edilmesi, hayvan gen kaynaklarının yerinde korunması ve geliştirilmesi, hayvan hastalıkları tazminat desteği ve süt desteğinden oluşmaktadır. 4. Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programı Destekleri: Toprak ve su kalitesinin korunması, yenilenebilir doğal kaynakların sürdürülebilirliği, erozyonun önlenmesi ve tarımın olumsuz etkilerinin azaltılması amacı ile verilen desteklerdir. 5. Kırsal Kalkınma Destekleri: Kırsal alanda belirlenen bazı tarımsal makine ve ekipman alımlarına yönelik olarak yapılacak harcamaların belirli oranlarda hibe olarak finansmanı sağlanmaktadır. 6. Ürün Sigortası Ödemeleri: Üreticilerin, üretim materyallerini ve ürünlerini sigorta ettirmelerini teşvik etmek üzere, sigorta prim bedellerinin %50’si devlet tarafından karşılanmaktadır. 7. Telafi Edici Ödemeler: Bitkisel üretimi tehdit eden zararlı organizmalara karşı önlem olarak tavsiye edilen alternatif uygulamalar desteklenmekte veya üreticilerin arz fazlası olan ürünlerin üretiminden vazgeçerek alternatif ürünlere yönelmeleri teşvik edilmektedir. B. Diğer Tarımsal Amaçlı Destekler: Araştırma, geliştirme faaliyetleri, tarımsal yayınlar, pazarlama, özel depolama teknikleri, kalite standartları, piyasa düzenlemeleri, organik üretime, imha, ürün işleme, bazı girdiler ile tarım havzalara yönelik desteklerden oluşmaktadır. C.Faiz İndirimli Tarımsal Krediler: Tarımsal üreticilerin finansman ihtiyaçlarının uygun koşullarda karşılanması, tarımsal üretimin geliştirilmesi, verimliliğin ve kalitenin artırılması amacıyla gerçek ve tüzel kişilere (kamu kurum ve kuruluşları hariç) T.C. Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince sağlanan düşük faizli kredilerdir. D. İthalat Politikası Araçları: Gümrük vergileri, ithalatta gözetim ve korunma önlemleri, tarife kontenjanları, tercihli ticaret uygulamaları, askıya alma uygulamaları bu kapsamdadır. Uygulamalar Ekonomi Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. E. İhracat Politikası Araçları: Uluslararası nitelikteki yurtiçi ihtisas fuarları yardımı, yurt dışı fuar ve sergilere katılım yardımı, pazar araştırması yardımı, eğitim yardımı, istihdam yardımı, patent, faydalı model belgesi ve endüstriyel tasarım tescil yardımı, Ar-Ge yardımı, yurtdışında ofis, mağaza açma, işletme ve marka tanıtım yardımı, çevre maliyetlerinin desteklenmesi gibi yardımlar bu gruba girmektedir. F. Tarımsal altyapı yatırımları: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı birimi Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ile Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdareleri Türkiye’de arazi toplulaştırması, sulama, açık ve kapalı drenaj projelerini yürütmektedirler. 43 2.7.5. Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar Sera gazı emisyonlarının azaltımında iki tür yatırımdan söz edilebilir. Birincisi, doğrudan sera gazı emisyonlarını azaltmak veya yutak kapasitelerini arttırmak amacıyla yapılan yatırımlardır. Biyodizel kullanımının devlet tarafından sübvanse edilmesi ile ekonomik yetiştiricilik yapılamayacak alanlarda karbon biriktirmek (tutmak) amacıyla ağaçlandırma yapılması, bu yatırımlara örnek olarak verilebilir. Türkiye’de çok yaygın olmayan bu yatırımlar, sera gazı azaltımı bakımından etkin olmakla birlikte oldukça pahalı yatırımlardır. Tasarruf kaynağı Miktar Birim Ulaşımdan dolayı yakıt tasarrufu 25,0 litre/hektar Makine iş veriminden dolayı yakıt tasarrufu 25,0 litre/hektar Toplam yakıt tasarrufu 50,0 litre/hektar 375,0 Bin Ton Tarımda halen kullanılan yakıt 1,5 milyon ton Sağlanan yakıt tasarrufu oranı 25,0 % (yüzde) Yakıt tasarrufunun ürün eşdeğeri (buğday) 2,2 milyon ton Türkiye’de iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik mevcut yatırımlar aşağıda verilmektedir: Yakıt tasarrufunun parasal karşılığı 1,1 milyar TL Arazi Toplulaştırması: Arazi toplulaştırması dar anlamda, parçalanmış mülklerin hiçbir altyapı çalışmasına yer verilmeden birleştirilmesi olarak tanımlanmakta; geniş anlamda ise parçalanmış mülklerin birleştirilmesi yanında, sulama, drenaj, ulaşım, toprak-su koruma önlemleri ve kırsal yerleşimin gerektirdiği çeşitli hizmetleri de kapsamaktadır. Ülkemizde halen arazi toplulaştırması dar anlamı ile algılanmakta ve uygulanmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalarda Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, arazi toplulaştırmasının diğer kırsal problemlerin de çözümünde kullanılan bir araç olması için çalışmalar başlatmıştır. Türkiye’de bu çalışmalara 1961 yılında başlanmış ve 2008 yılı sonuna kadar yaklaşık 1 milyon hektar arazide çalışmalar tamamlanmıştır. GAP Eylem Planı çerçevesinde 2009–2010 yıllarında yaklaşık 2 milyon hektar alanda başlatılan çalışmalar da halen devam etmektedir. Aynı dönemde GAP alanı dışında da yaklaşık 450.000 hektar alanda çalışmalara başlanmıştır. Türkiye’de öncelikli olarak arazi toplulaştırması uygulanacak alan yaklaşık 14 milyon hektar civarındadır. Devam eden projelerle birlikte yaklaşık 3,5 milyon hektar sulanabilir alan bulunmaktadır ki bu alanlar birinci derecede öncelikli toplulaştırılması gereken alanlardır. Kaynak: Küsek, 2010 İkinci tür yatırım ise kalkınma ve sürdürülebilirliği sağlamak amacıyla dolaylı olarak sera gazı emisyonlarını azaltmaya yönelik olarak kamu kurum ve kuruluşları tarafından yapılan yatırımlardır. Arazi toplulaştırması, sulama sistemlerinin modernizasyonu, organik tarım ve iyi tarım uygulamaları bu yatırımlara örnek olarak verilebilir. 44 Tablo 12: Toplulaştırma ile Meydana Gelen Enerji Kazanımları 7,5 milyon hektar tamamlandığında toplam yakıt tasarrufu Bunun dışında sulamaya açılmış olan yaklaşık 5 milyon hektarlık alanın 1 milyon hektarında arazi toplulaştırması hizmetleri tamamlanmış olup, geriye kalan 4 milyon hektarda hizmetlerin tamamlanması gerekmektedir. Kuru tarım yapılmakta olan yaklaşık 5,5 milyon hektarlık alan ise üçüncü derecede öncelikli alanlardır. Bunların dışında kalan alanlar, Karadeniz Bölgesindeki dağlık ve çay gibi dikili tarım alanları ile Akdeniz ve Ege Bölgelerindeki dikili alanlardır. Bu alanlarda da arazi toplulaştırması ihtiyacı vardır; ancak, uygulama zorluğu nedeni ile ileriki yıllara bırakılmıştır. Yapılan hesaplamalara göre arazi toplulaştırması çalışmalarının sonuçlandırılması durumda kazanılan enerji miktarı Tablo 12’de verilmiştir. Türkiye Tarım Havzaları Projesi: Yöre halkının katılımının sağlanması suretiyle üretim zinciri boyunca çevreye zarar vermeyen tarımsal projelerin geliştirilmesi ve uygulanması ile çok yönlü tarımsal uygulamaların diğer sektörlerle entegrasyonunun sağlanmasından hareketle, İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI toplam refahı maksimize etmek, tarımda sürdürülebilirliği sağlamak, üreticilerin ticari fırsat alanlarını genişletmek için kırsal ticaret kapasitesini geliştirmek ve iklim değişikliğine karşı ürünlerin verimliliklerini artırmak amacıyla başlatılan Proje kapsamında, iklim, toprak ve topografya verilerine göre oluşturulan ve 2009/15173 sayılı BKK ile belirlenen 30 tarım havzasında ürünlerin ekolojik isteklerine göre en uygun tarım havzasında ekimi teşvik edilmektedir. Belirlenen tarım havzalarına ilişkin veritabanı (tarım envanteri) oluşturulmuştur. Bu çerçevede toplam 527.782.613 veri sisteme kaydedilmiştir. Havza bazında ürün ekim alanlarının, ürün destek miktarının ve tarımsal ürün ithalat ve ihracat miktarlarının belirlenmesi amacıyla optimizasyon teknikleri kullanılarak çözüme ulaşılmasını sağlayan bir karar destek sistemi kurulmuştur. Bu proje ile doğru ürün, doğru yerde ve doğru miktarlarda yetiştirilecektir. Böylelikle doğal kaynakların korunması ve tarımda kullanılan enerjinin en aza indirilmesi sağlanarak sera gazı emisyonları azaltılmış olacaktır. incir, kuru kayısı, kuru üzüm, baklagiller, tıbbi aromatik bitkiler, pamuk, üzümsü meyveler ile yaş meyve ve sebzenin üretimi organik tarım metotlarına uygun olarak yapılmaktadır. İyi Tarım Uygulamaları: İyi tarım, tarımsal üretim sisteminin sosyal açıdan yaşanabilir, ekonomik açıdan kârlı ve verimli, insan sağlığını koruyan, hayvan sağlığı ve refahını gözeten ve çevreye önem veren tarımsal faaliyetler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Türkiye‘de iyi tarım uygulamalarına ait sertifikalandırmalar, Eurepgap Protokolü ile başlamıştır. 2003 yılından itibaren, Avrupa ülkelerine yönelik olarak ihracat yapan yaş meyve-sebze sektöründe, Eurepgap kriterlerine göre iyi tarım uygulamaları yapılmaktadır. Türkiye’deki Eurepgap sertifikasına sahip üretici sayısı 2006 yılı itibariyle 3222‘ye, 2007 yılı sonu itibariyle 6.905 üreticiye ulaşmıştır. Bu gelişmeler ile 2004 yılına kadar Eurepgap (Globalgap) kapsamında belgelendirme yapılan 41 ülke arasında 31. sırada yer alan Türkiye, 2007 yılı sonu itibariyle 85 ülke arasında 4. sıraya yükselmiştir. Kovada Gölü - Eğirdir/Isparta Organik Tarım Uygulamaları: Yasal altyapısı 2004 yılında yürürlüğe giren 5262 sayılı Organik Tarım Kanunu ile oluşturulan organik tarım üretimi hızla artmaktadır. Bununla birlikte, Türkiye'de organik tarım yapılan alanın toplam tarımsal alan içerisindeki payı henüz %0,43 seviyesindedir. Ancak, 1985 yılında yalnızca 8 ürüne yönelik olarak yapılan organik tarımın günümüzde 247 ham ürün, toplamda ise 385 ham ve işlenmiş ürüne yönelik olarak yapılıyor olması sektörün hızla geliştiğini göstermektedir. Fındık, ceviz, antepfıstığı, kuru Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Projesi (ÇATAK): 2005 yılı itibariyle Dünya Bankası destekli Tarım Reformu Uygulama Projesi’nin (ARIP) bir bileşeni olarak uygulamaya geçirilen ÇATAK’ın amaçları; doğal kaynaklarımızın sürdürülebilirliğinin sağlanması, uygun toprak işleme, sulama ve benzeri kültürel tedbirlerin yaygınlaştırılması, tarımın olumsuz etkilerinin azaltılması; erozyonun önlenmesi ve üreticilerin tarım-çevre ilişkileri hakkında bilinçlendirilmesidir. 2006-2008 yıllarında tarımsal faaliyetler nedeni ile çevre sorunları bulunan yerlerde 9 milyon ABD Doları bütçeli hibe programı, 5.000 hektar alanda pilot proje olarak başlatılmıştır. “Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanları” olarak nitelendirilen; Seyfe Gölü - Kırşehir Ereğli Sazlığı- Konya Sultan Sazlığı- Kayseri bölgelerini kapsayan Program çerçevesinde 130 çiftçiye, çok su tüketen şekerpancarı ekmemeleri kaydı ile 3.634 dekar alanda, ekilecek ürüne göre toprak analizi yaptırılmış, buna bağlı olarak gübre alınıp, faturalandırılarak kontrollü ilaç-gübre ve ahır gübresi kullanımı sağlanmıştır. İşlemesiz veya Az İşlemeli Tarım Uygulamaları: İşlemesiz tarım, toprağın sürülmeden veya herhangi bir ön işlem yapılmadan, özel mibzerlerle (tohum ekme makinesi) doğrudan ekilmesi anlamına gelmektedir. Bu yöntemle tarım yapılması durumunda, sürüm işlemleri azalacağından tarımda kullanılacak enerji de azalacaktır. Diğer taraftan, organik madde içeriğindeki artışa bağlı olarak toprağın yutak kapasitesi de önemli ölçüde artacaktır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından değişik illerde, toplam 25.000 dekar alanda, 3 yıl süreyle toprak işlemesiz tarıma 60 TL/da destekleme ödemesi yapılacaktır. Kapalı Drenaj ve Arazi Islahı Çalışmaları: Türkiye’de yaklaşık 3 milyon hektar alanda bulunan drenaj sorunu, daha çok yanlış sulamadan ve doğal sebeplerden kaynaklanmakta olup yüksek taban suyu, tuzluluk-sodyumluluk gibi çevresel sorunları da beraberinde getirmektir. 45 Türkiye’de, yaklaşık 1,5 milyon hektarda tuzluluk ve sodyumluluk sorunu bulunmaktadır. Bu, sulanan arazilerin yaklaşık %31’ine denktir. Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ve Özel İdare Genel Sekreterliklerince Türkiye’de kapalı drenaj çalışmaları yapılmaktadır. Yüksek taban suyu, tuzluluk ve alkalilik problemlerinin en yoğun yaşandığı yer olan Şanlıurfa Harran Ovası’nın yaklaşık 70.000 hektarı sorunlu alandır ve bu alanın yaklaşık 30.000 hektarında kapalı drenaj sistemleri tamamlanmış olup, 40.000 hektarlık bölümünde sürdürülen çalışmaların 2012 sonunda tamamlanması hedeflenmektedir. Ayrıca 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ve 3083 sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu uygulamaları, sulama sistemlerinin modernizasyonu ve 4342 Sayılı Mera Kanunu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. 2.7.6. Veri ve Bilgi Sistemleri Başta Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı bünyesinde olmak üzere tarım sektörü ile ilgili kamu kurumlarının hizmet konuları kapsamında coğrafi bilgi sistemleri ve veri tabanları oluşturma çalışmaları devam etmektedir. Bu çalışmalardan bazıları aşağıda verilmiştir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı bünyesindeki veri-bilgi yönetim sistemleri: Çiftçi Kayıt Sistemi Türkiye Tarım Havzaları Veri Tabanı Toprak Veri Tabanı Arazi Toplulaştırması Veritabanı ve Kırsal Altyapı Kırsal ve Tarımsal Altyapı Hizmetleri Veri Tabanı: Köy Envanterleri ve Kırsal Ulaşım Veri Tabanı Arazi Örtüsü ve Arazi Kullanımı Haritaları (CORINE ve STATİP çalışmaları) MERA Bilgi Sistemi Hayvan Kayıt Sistemi İyi Tarım Uygulamaları Veritabanı Tarımsal kaynaklı nitrat kirliliğinin izlenmesi ile ilgili veri tabanı (proje devam etmektedir) 46 Diğer kurumlar bünyesindeki tarım ile ilgili veribilgi yönetim sistemleri: Su Veri Tabanı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İklim Verileri, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Türkiye Çevresel Bilgi Değişim Ağı (TEIEN), Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İl Envanteri Sistemi’nin Geliştirilmesi ve Karar Destek Sistemi (İLEMOD) Projesi, İçişleri Bakanlığı (proje devam etmektedir) 2.7.7. Araştırma - Geliştirme Ar-Ge çalışmalarını, iklim değişikliği ile doğrudan ilişkili çalışmalar ve dolaylı ilişkili çalışmalar olarak değerlendirmek gerekmektedir. Doğrudan ilişkili en önemli Ar-Ge çalışmalarından biri, Küresel İklim Değişikliğinin Kurak Alanlarda Tarımsal Üretim Sistemlerine Etkisi (Impact of Climatic Change on Agricultural Production in Arid Areas-ICCAP) projesidir. Bunun dışında daha küçük ölçekli projeler sürdürülmektedir. Kuraklıkla mücadele konusunda Ar-Ge çalışmaları yapmak amacı ile Konya'da Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde kurulan dünyanın üçüncü, Türkiye'nin ise ilk Kuraklık Test Merkezi’nde, küresel ısınma ile birlikte artan kuraklık etkisinin araştırılması ve kuraklığa dayanıklı ürün çeşitlerinin geliştirilmesi çalışmaları yapılacaktır. İklim değişikliği ile dolaylı olarak ilgili olan ArGe çalışmaları ise Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı bünyesinde yer alan 58 adet araştırma enstitüsünde (bitkisel ve hayvansal üretim ile toprak–su konularında araştırmalar yapan 8 adet merkez, 17 adet havza ve 33 adet konu araştırma merkezi)yapılmaktadır. Bu enstitülerde, tarımda enerji kullanımının azaltılması, sürdürülebilir kaynak kullanımı, sulama yöntem ve araçlarının iyileştirilmesi, arazi işleme yöntem ve araçlarının geliştirilmesi, bilinçli gübre kullanımı, hayvan besleme, hayvansal gübrenin yönetimi ve anız yakılmasının önlenmesi gibi iklim değişikliği ile dolaylı ilişkili olan konularda Ar-Ge çalışmaları sürdürülmektedir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.7.8. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme Türkiye’de tarımsal eğitim faaliyetleri, üniversiteler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve TRT Genel Müdürlüğü gibi birçok kurum ve kuruluş tarafından farklı alanlarda sürdürülmekle birlikte tarımda iklim değişikliğinin etkileri ve bunlarla mücadeleye yönelik eğitim, bilinçlendirme ve kapasite geliştirme çalışmaları henüz yeterli düzeyde değildir. Ancak tarımda enerji kullanımının azaltılması, sürdürülebilir kaynak kullanımı, sulama yöntem ve araçlarının iyileştirilmesi, arazi işleme yöntem ve araçlarının geliştirilmesi, bilinçli gübre kullanımı, hayvan besleme, hayvansal gübrenin yönetimi, anız yakılmasının önlenmesi gibi birçok konuda yapılan tarımsal amaçlı eğitimler iklim değişikliği çalışmaları ile dolaylı olarak da olsa yakından ilgilidir. Özellikle 2007 yılında yaşanan kuraklık sonucunda yapılan eğitim çalışmaları farkındalığın geliştirilmesine hizmet etmiştir. Bunun yanı sıra FAO ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı işbirliği ile iklim değişikliği bağlamında farkındalığı geliştirme amacıyla Bakanlık merkez ve taşra teşkilatı personelini de kapsayacak şekilde eğitim programları düzenlenmiştir. 47 2.8. ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK BMİDÇS kapsamında sera gazı yutakları (ormanlar, tarım arazileri vb.), arazi kullanım türleri ve arazi kullanım değişikliklerinden kaynaklı sera gazı emisyon değişiklikleri AKAKDO adı altında ayrıca rapor edilmektedir. Orman Genel Müdürlüğü’nün resmi internet sitesindeki tanımlamaya göre "AKAKDO kavramı, arazi kullanımının ve arazi kullanımında zaman içerisinde insan müdahalesiyle yapılan değişikliklerin, sera gazı emisyonları ve azaltımları üzerindeki etkisini belirlemeyi hedefleyen bir bütündür.” Avrupa Çevre Ajansı’nın beş yıllık dönemlerde arazi kullanım değişikliklerini belirlemeye yönelik kararının ardından, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından 2006 görüntüleri kullanılarak Çevresel Verilerin Koordinasyonu Projesi (Coordination of Information on the Environment-CORINE) 2006 çalışması tamamlanmıştır. CORINE sistemine göre kullanım türleri ikiye ayrılmaktadır. Bunlar: Arazi Örtüsü: Arazinin biyolojik veya fiziksel öğelerle kaplanmış halini ifade etmektedir. Örneğin, doğal makilik alanlar, doğal kayalıklar, doğal çayırlıklar vb. Arazi Kullanımı: İnsan etkisi ile ortaya çıkan arazi kullanımlarını ifade etmektedir. Örneğin tarım alanları, biçilerek kullanılan çayır alanları, golf sahaları vb. CORINE’e göre belirlenen arazi kullanım türleri18 ise aşağıda verilmiştir: 1. Yapay alanlar (yüzeyler): Bu alanların çoğu binalar ve ulaşım ağı ile kaplanmıştır (örtülmüştür). Yapay alanların ülkemizin yüzölçümü içerisindeki payı %1,58 civarındadır (CORINE Türkiye, 2006). 1.1.Yerleşim alanları: Bu alanların, Türkiye genel alanı içerisindeki payı %1,148’dir. 1.2.Endüstriyel, ticari ve taşımacılık bölümleri: Bu bölümlerin, genel alan içerisindeki payı %0,229’dur. 1.3.Maden, boşaltım sahaları ve inşaat alanları: Bu alanlar da yukarıda yer alan alanlar gibi emisyon kaynağı teşkil eden alanlardır. Ülkemizin yüzölçümü içerisindeki oranı %0,141 olan söz konusu alanların, %0,091’i maden çıkarım sahalarından; yaklaşık %0,003’ü atık boşaltım sahalarından oluşmaktadır. İnşaat alanları ise, toplam alan içerisinde çok düşük bir paya sahip olmasına rağmen (%0,044) emisyonlara etkisi yüksektir. 1.4. Tarımda kullanılmayan bitkisel alanlar 2. Tarım Alanları: Bu başlık altında hem işlemeli tarım yapılan alanlar hem de mera alanları yer almaktadır. Türkiye'de işlemeli tarım yapılan alanlar yaklaşık 26 milyon hektardır. Tarım alanlarının toplamı, güçlü ve biçilerek faydalanılan meralar ve tarım alanları içerisinde yer alan küçük doğal alanlar da dâhil 33 milyon hektardır. 2.1. Sulanmayan ekilebilir alanlar ve sürekli sulanan alanlar: Türkiye’de nadas alanları hariç 12 milyon hektar kuru tarım yapılan alan bulunmaktadır. Bu alanlarda yoğun olarak buğdaygiller, tahıllar, ayçiçeği gibi bazı yağ bitkileri, sebze; yağışın yeterli olduğu yerlerde ise meyve ağaçları gibi ürünler yetiştirilmektedir. Türkiye’de sulanan alan yaklaşık 5,1 milyon hektardır. Günümüz teknolojileri ile ekonomik 18 http://sia.eionet.europa.eu/CLC2006/CLC_Legeng.pdf 48 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI olarak sulanabilir alan toplamı ise yaklaşık 8,5 milyon hektardır. 2.2. Çeltik üretimi yapılan alanlar: Türkiye’de çeltik üretilen alanların toplamı 248.849 hektardır. Bu rakam ülkemizin yüzölçümünün binde üçü, tarım alanlarının da binde 7,5’ine denk gelmektedir ki hem yüzde hem de toplam alan olarak çok büyük bir alan değildir. Mevcut yetiştirme alanları genellikle Edirne ili civarında yoğunlaşmıştır. Bilindiği gibi Edirne ili yaz ayları ortalama sıcaklığı son derece yüksek olan nemli bir iklime sahiptir. Bu iklim şartları metan üretimini soğuk yerlere göre daha da arttırmaktadır. Oysa Anadolu’nun birçok bölgesinde çeltik yetiştirilebilmektedir. Örneğin, Çorum, Amasya, Malatya, Diyarbakır (Karacadağ) gibi nem oranının düşük olduğu uygun alanlar mevcuttur. 2.3. Dikili tarım: Dikili tarım alanlarının toplamı yaklaşık 1 milyon hektar civarındadır. Bu alanlar işlemeli tarım yapılan alanlara göre daha iyi durumdadır. Ancak iyi tarım uygulamaları ile kapasite artırımı sağlanabilir. 2.4. Diğer tarım alanları: Bu alanlar genellikle meyilli ve erozyona açık alanlardır. Bu nedenle söz konusu alanların iyi tarım uygulamalarına gereksinimleri fazladır. 3. Orman ve doğal alanlar: Maki, otsu bitkiler ve bitki olmayan veya az bitkili açık alanlardan oluşan bu ormanlar ülkemizin yüzölçümünün %53’ünü kaplamaktadır. 2008 yılı itibariyle Türkiye orman alanı toplam olarak 21.363 milyon hektardır. Yine bu başlık altında yer alan doğal çayırlıklar ise genellikle tarımın konusu olan zayıf meralardır. Türkiye’de yaklaşık 9 milyon hektar doğal çayırlık ya da mera bulunmaktadır. Bu meralar genellikle iyi yönetilemeyen ve aşırı otlatma baskısı altında olan zayıf meralardır. Halen zayıf durumda olan bu alanlar iyi yönetilmeleri durumunda çok önemli yutaklar haline getirilebilirler. Diğer taraftan seyrek bitki alanı diye adlandırılan ve yaklaşık 10 milyon hektarı kaplayan alanlar orman mülkiyetinde veya orman mülkiyeti dışında alanlardır. Bu alanlar da boş olmaları nedeni ile doğal çayırlıklar gibi değerlendirilebilir. 4. Sulak alanlar ve su kütleleri: Ülkemizin yüzölçümünün %0,3’ünü kaplayan bataklıklar sera gazı emisyonları açısından önem arz etmektedir. Bu raporda, orman alanları ve ormancılık sektörü Bölüm 2.8’de ele alınırken, tarım alanları ve geri kalan arazi kullanım türleri ile ilgili mevcut durum Bölüm 2.7’de incelenmektedir. Türkiye’nin Ormanları 2008 yılı itibariyle Türkiye orman alanı toplam olarak 21.363 milyon hektardır. Orman alanları üzerinde mevcut toplam ağaç serveti 1 milyar 368 milyon m3, bu servetin yıllık artışı 37.414 milyon m3 tür. Türkiye’de orman kaynaklarına ilişkin ilk ulusal envanter sonuçları 1972 yılında elde edilmiştir. İkinci envanter sonuçları ise 2004 yılında yenilenebilmiştir. 32 yıllık zaman içinde orman alanlarındaki artışın %5, ağaç servetindeki artışın %35, yıllık cari hacim artış hızının %29 oranında gerçekleşmiştir. Bu artışın nedenleri, kırsal alandan kente göçler, Şekil 17a: Türkiye Orman Alanlarının Zaman İçindeki Değişimi 49 Şekil 17b: Ağaç Servetinin Zaman İçindeki Değişimi Şekil 17c: Hacim Artımının Zaman İçindeki Değişimi otlatma zararlarının azalması, sarp ve eğimli alanlarda ağaç kesimlerine son verilmesi, orman işletmeciliğinde sürdürülebilir orman yönetimi kriter ve göstergelerinin uygulanmaya başlanması, baltalıkların koruya çevrilmesi, çok bozuk ve açık alanlarda yapılan ağaçlandırma çalışmaları ile yaşlı ve seyrek ormanların gençleştirilerek artış ve büyüme performansı yüksek genç meşcerelerin elde edilmesi olarak sayılabilir (Asan, 2008). Türkiye ormanları, 2000’li yılların başından beri sürdürülebilir orman yönetimi kriter ve göstergelerini dikkate alan ve çok amaçlı kullanımı öngören bir anlayış ile işletilmektedir. Daha önce 50 sadece çeşitli çap ve kalitede yuvarlak odun üretim amacıyla işletilen ormanların, günümüzde odun üretimi yanında çeşitli koruma ve hizmet fonksiyonlarından da yararlanılmaktadır. Bununla birlikte, ülkemizin yüzölçümünün %27’sini kaplayan ormanların neredeyse yarısı verimsizdir. Bu alanlarda rehabilitasyon çalışmalarının ve koruma faaliyetlerinin yapılması gereklidir. Türkiye nüfusunun yaklaşık %15’i (yaklaşık 9,5 milyon) ormanlık alanlarda ya da ormanlara komşu köylerde yaşamaktadır. Bu yerel toplulukların yaşam standartları ülkemiz ortalamasının bir hayli altındadır ve orman kaynakları bu topluluklar İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 18: Türkiye Ormanlarında 1990-2009 Yılları Arasındaki Karbon Stok Değişimi ve CO2 Eşdeğerinin Yıllara Göre Durumu (TÜİK, 2011) Net Karbon Birikimi (milyon ton/yıl) Net Birikimin CO2 Eşdeğeri (milyon ton/yıl) Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 için hayati öneme sahip bir geçim kaynağı teşkil etmektedir (OGM, 2006). Türkiye ormanlarının yıllık karbon tutma potansiyeli düzenli bir artış göstermektedir (bkz. Şekil 18). 1990 yılında 12.024 Mton/yıl olan net stok artışının 2009 yılında 15.645 Mton /yıl’a çıktığı, bu miktarlara eşdeğer olan CO2 alımlarının da 44.087 Mton/yıl’dan 57.365 Mton/yıl’a yükseldiği görülmektedir. 2.8.1. Strateji, Politika ve Planlar Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda doğal orman ekosistemini, başta yangınlar ve zararlılar olmak üzere çeşitli faktörlere karşı, etkin şekilde korumak; koruma-kullanma dengesi, biyolojik çeşitlilik, gen kaynakları, orman sağlığı, odun dışı ürün ve hizmetler ile eko-turizmin geliştirilmesi gözetilerek, çok amaçlı ve verimli şekilde yönetilmesinin amaçlandığına vurgu yapıldıktan sonra, öncelikle çölleşme ve toplum sağlığı dikkate alınarak, havza bazında endüstriyel ve toprak muhafaza ağaçlandırmaları, rehabilitasyon çalışmaları, kent ormancılığı ve tarımsal ormancılık yapılmasıyla arazilerin daha iyi değerlendirilmesi, özel ağaçlandırmaların geliştirilmesi ve toplumun bu konularda bilinçlendirilmesinin önemine işaret edilmiştir (DPT, 2006:79). Planda ayrıca, ormancılık sektöründe kaydedilen gelişmelere rağmen sektörde kadastro çalışmalarının ve yol altyapısının tamamlanamadığı, milli park ve benzeri korunan alanların istenen miktara çıkartılamadığı, odun dışı ürün ve hizmetlere gereken önemin verilmediği, orman bakım çalışmalarının yetersiz olduğu, yıllık ağaçlandırmaların azlığı, ekosistem ağırlıklı eğitimin noksanlığı, ormancılık sektörünün sorunları olarak sıralanmıştır (DPT, 2006:32). Kalkınma planlarında ormancılık sektörüne yer verilmesinin yanında sektöre ilişkin uzun süreli planlar da hazırlanmaktadır. Sektör, bu bağlamda 1973-1993 ve 1990-2009 yıllarını kapsayan 20’şer yıllık iki Ormancılık Planı’na sahiptir. Ancak bu planların kapsamında sera gazları azaltım politika ve eylemlerine ilişkin bilgi ve atıf bulunmamaktadır. Ormancılık sektöründe dikkat çeken sorunları ele almak üzere Dünya Bankası’nın katkılarıyla “Ormancılık Sektörü İncelemesi”19 yapılmıştır. 2001 yılında tamamlanmış olan bu incelemede, Türkiye ormancılığı için uzun vadeli bir program ortaya konmuştur. Türkiye Ulusal Ormancılık Programı hazırlıkları 2001 yılında başlatılmış ve 2004 yılında tamamlanmıştır. Program, FAO’nun katkıları ve orman köylüleri, STK’lar, akademisyenler, ormancılık sektörü, uzmanlar ve diğer hükümet kuruluşlarının katılımı ile geliştirilmiştir (ÇOB, 2007). Türkiye Ulusal Ormancılık Programı kapsamında doğrudan iklim değişikliği ve ormancılığa ilişkin bir politika ve stratejiye yer 19 Çevre ve Orman Bakanlığı-Dünya Bankası (2001), Ormancılık Sektörü İncelemesi, Küresel Çevre Örtüşme Programı, Ankara. 51 verilmemiş olmakla birlikte orman alanlarının genişletilmesine, biyolojik çeşitliliğin korunmasına ve özellikle orman köylülerinin kalkındırılmasına yönelik olarak belirlenen eylem ve stratejilerin aynı zamanda ormancılık sektöründeki yutak alanları arttıracağı ve orman içi ve civarındaki halkın neden olduğu sera gazları emisyonlarını azaltacağı öngörülebilir. Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Programı, çölleşme ve kuraklıkla doğrudan veya dolaylı etkileşim halinde olan temel konular, sektörler ve bunların çalışmalarına ilişkin temel politika ve stratejiler ile ilgilidir. Yukarıdaki politika belgelerinde çölleşme ve erozyonla mücadele, orman alanlarının, su kaynaklarının korunması ve sürdürülebilirliğin sağlanması, orman köylülerinin ekonomik ve sosyal yönden desteklenerek kalkındırılması, iklim değişikliği konusunda halkın bilinçlendirilmesi, fosil yakıt yerine yenilenebilir enerji kullanımı ile özel ağaçlandırmanın teşviki konularında politikalar mevcuttur. Diğer taraftan fosil yakıt temelli enerji politikaları ile turizm ve madencilik politikaları, mevcut ormancılık politikaları ile örtüşmemektedir. Turizm ve madencilik için tahsis edilen orman alanlarında tamamen ya da kısmen yok edilen biyokütle nedeniyle yutak alanların hem miktarı daralmakta, hem de bu alanların karbon bağlama performansı azalmaktadır. 2.8.2. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Ulusal mevzuat çerçevesinde, iklim değişikliği ile mücadele kapsamında sera gazlarını azaltma ile doğrudan ve dolaylı olarak ilgisi bulunan mevcut düzenlemeler, aşağıda belirtilen kanunlardır: 1982 Anayasası: Ormanların Korunması ve Geliştirilmesi (Madde 169), Orman Köylüsünün Korunması (Madde 170) Çevre Kanunu, Kanun 11.08.1983/18132 No: 2872, RG: Su Ürünleri Kanunu, Kanun No: 1380, RG: 04.04.1971/13799 Mera Kanunu, Kanun 28.02.1998/23272 No: 4342, RG: Milli Parklar Kanunu, Kanun No: 2873, RG: 11.08.1983/18132 52 Kara Avcılığı Kanunu, Kanun No: 4915, RG: 11.07.2003/25165 Orman Kanunu, 08.09.1956/9402 Kanun No: 6831, RG: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, Kanun No: 2863, RG: 23.07.1983/18113 Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu, Kanun No: 4122, RG: 26.07.1995/22355 Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu, Kanun No: 5403, RG: 19.07.2005/25880 Bu kanunlar ve bunların uygulama yönetmelikleri ormancılık sektöründe sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik olarak gerekli yasal altyapıyı oluşturmaktadır. Uygulamada yaşanan sorunlar, daha ziyade bu kanun ve yönetmeliklerdeki görev, yetki ve sorumluluklara ilişkin bazı hükümlerin muğlaklığından ve bunların birbirinden bağımsız düzenlenmesinden kaynaklanmaktadır. Türkiye’de iklim değişikliği bağlamında ormancılık ile doğrudan ve dolaylı olarak ilgili olan kurum ve kuruluşların başında Orman ve Su İşleri Bakanlığına’a bağlı Orman Genel Müdürlüğü gelmektedir. Ormancılık sektörünün iklim değişikliği kapsamındaki faaliyet alanının, İDKK bünyesindeki AKAKDO çalışma grubunun faaliyet alanı içinde yer aldığı görülür. Bu grubun faaliyetlerini yürütmekle sorumlu tutulan Orman Genel Müdürlüğü, bir taraftan ulusal bildirimlerin AKAKDO bölümüne ilişkin yıllık envanteri hazırlarken, diğer taraftan da ormancılık sektöründe sera gazı emisyonlarının azaltımı konusunda stratejilerin hayata geçirilmesi için çaba harcamaktadır. Orman Genel Müdürlüğü, bu konudaki çalışmalarını bünyesinde oluşturduğu İklim Değişikliği ve Biyoenerji Çalışma Grubu eli ile yürütmektedir. Bu grup, hem ulusal bildirimlerin AKAKDO bölümünün öngördüğü hesapları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile ortaklaşa yapmakta, hem de özellikle AKAKDO ve REDD+ konularında uluslararası süreci izleyerek, ormancılık sektörünün sera gazları azaltım politikalarının şekillenmesine teknik açıdan yardımcı olmaktadır. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.8.3. Finansman Ormancılık alanında iklim değişikliği ile mücadele çalışmaları için yararlanılabilecek hâlihazırda mevcut olan finansman kaynakları şunlardır: GEF, Dünya Bankası ya da AB fonlarından FAO, UNDP gibi uluslararası kuruluşlar aracılığı ile sağlanan kaynaklar Ülkelerle gerçekleştirilen anlaşmaları ve projeler ikili işbirliği Gönüllü karbon piyasaları 2012-sonrası iklim rejimi müzakereleri sonucu Türkiye’nin faydalanabileceği diğer uluslararası finansal kaynaklar (ör. NAMAlar)20 2.8.4. Ekonomik Araçlar Ağaçlandırma ve fidanlık projelerine verilecek teşvikler ile vergi indirimleri konusundaki çalışmalar halen devam etmektedir. 2.8.5. Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar Anadolu Su Havzaları Projesi, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı, özel ağaçlandırmaya yönelik çalışmalar, Orman Genel Müdürlüğü’nün pelet üretimine yönelik uygulamaları ve Orman Genel Müdürlüğü içindeki İklim Değişikliği ve Biyoenerji Çalışma Grubu’nun “alansal değişimlerin izlenmesi” amacıyla hazırladığı ulusal ve uluslararası projeler, iklim değişikliği, çölleşme ve biyolojik çeşitlilik eylem planlarını uygulamaya dönük çalışmalar devam etmektedir. 2004-2023 dönemini kapsayan Türkiye Ulusal Ormancılık Programı kapsamında hazırlanıp yürürlüğe konulan projelerin en önemlileri Ulusal Ağaçlandırma ve Erozyon Seferberliği Eylem Planı ve Hava Kirliliğinin Ormanlar Üzerine Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı‘dır (ICP Forests) . Bahse konu program çerçevesinde örnek alanların kurulma aşaması 2009 yılında tamamlanmış ve her yıl gerçekleştirilecek ölçme ve değerlendirme aşamasına geçilmiştir. 20 Türkiye’nin Ek-1 ülkesi olmasından dolayı, 2012 sonrası iklim rejiminde NAMA finansman mekanizmalarından yararlanması netlik kazanmamıştır. Bu kapsamda Türkiye’nin müzakere süreci devam etmektedir. Verimli orman alanları bozuk orman alanlarına göre yaklaşık beş kat daha fazla karbon depolamaktadır. Ulusal Ağaçlandırma Eylem Planı’nda öngörüldüğü üzere 2008 yılında başlatılan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği ile 2012 yılına kadar 1.683.000 hektar bozuk alanda rehabilitasyon çalışması yapılarak, bozuk ormanlar verimli hale getirilecektir. Orman Genel Müdürlüğü’nün yaptığı tahminlere göre, yıllık 41 milyon ton karbon depolayan bozuk orman alanları, rehabilitasyon çalışmaları sonucunda verimli hale geldiğinde 222 milyon ton karbon depolar hale gelecektir. Ulusal Ağaçlandırma Eylem Planı sonunda Türkiye’nin karbon yutak miktarı %10 artarak 2 milyar 181 milyon tona yükselecektir (Asan, 2010b). Türkiye ormanlarının yarısı bozuk orman niteliğindedir. Bu alanların üçte birinin, ekolojik koşullarından ve doğal nedenlerden ötürü verimli ormana dönüştürülmesi mümkün değildir. Yaklaşık 7 milyon bozuk orman alanı verimli ormana dönüşmeyi beklemektedir. Orman içi ve civarındaki halkın kente göçleri nedeniyle bu dönüşüm belirli bölgelerde kendiliğinden gerçekleşmekte ise de, yutak alanların birim alan başına karbon bağlama performansını arttırmak için, bu alanların süratle ağaçlandırılmaları gerekmektedir. Böyle alanların ormana dönüştürülmesinde “Ulusal Ağaçlandırma Eylem Planı” iyi bir uygulama olmakla birlikte, bu plan mevcut alanın sadece üçte birini kapsamaktadır. Bu durum, finansman açısından çok büyük bir kaynağın gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. 2.8.6. Veri ve Bilgi Sistemleri Ormancılık sektöründe sera gazı emisyonunu ölçme, izleme ve raporlamaya dönük düzenli, kaliteli, güvenilir veri ve bilgi toplama sistemleri ile veri tabanları konusunda halen mevcut olan kaynaklar sorumlu kurumlar ile birlikte aşağıda belirtilmiştir: ENVANİS - Amenajman Planlarına Dayalı Orman Envanteri Bilgi Sistemi (Orman Genel Müdürlüğü) Sayısallaştırılmış Havza Islah (Orman Genel Müdürlüğü) Çalışmaları Ormancılık Bilgi Sistemleri - ORBİS (Orman Genel Müdürlüğü) 53 Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Tabanlı Konumsal ORBİS - KORBİS (Orman Genel Müdürlüğü) Biyolojik Çeşitlilik İzleme Amacıyla Hazırlanmış Sayısal Haritalar (Orman ve Su İşleri Bakanlığı) Tohum ve Gen Bankaları (Orman Genel Müdürlüğü) Çevresel Bilgilerin Koordinasyonu (Coordination of Information on the Environment-CORINE) Projesi uygulama sonuçları (Orman Genel Müdürlüğü) Sayısal Meşcere Haritaları ve Diğer İstatistik Veriler (Orman Genel Müdürlüğü) Hava Kirliliğinin Ormanlar Üzerine Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı (ICP Forests) (Orman Genel Müdürlüğü) Yangın Yönetim Bilgi Sistemi (Orman Genel Müdürlüğü) 2.8.7. Araştırma-Geliştirme Ormancılık sektöründe sera gazı emisyonlarının azaltımına yönelik bilimsel ve teknolojik Ar-Ge çalışmalarını aşağıdaki biçimde gruplandırmak mümkündür: Ormancılık Araştırma Enstitülerinin yürüttüğü ağaç ıslahı ve ve böcek zararına karşı yürütülen araştırma projeleri ile iklim değişikliği ile ilgili diğer çeşitli projeler, Üniversitelerin araştırmaları, iklim değişikliği ile ilgili STK’ların (Orman Mühendisleri Odası, Türkiye Ormancılar Derneği, Orman Kooperatifleri Merkez Birliği-OR-KOOP vb.) iklim değişikliği ile ilgili yaptığı çalışmalar, Üniversitelerde Müdürlükleri laboratuarlar. ve Ormancılık bünyesinde Araştırma bulunan 2.8.8. Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme Üniversitelerdeki Orman Fakültelerinin, Orman Genel Müdürlüğü’nün (Orman Harita ve Fotogrametri Müdürlüğü) ve ormancılıkla ilgili meslek odalarının düzenlediği panel, konferans, 54 çalıştay, sempozyum ve seminerlerde konu gündeme getirilerek, eğitim, bilgilendirme ve kapasite geliştirme alanında pek çok çalışma yapılmıştır. Ayrıca, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, FAO ve UNDP işbirliği ile yapılan ortak projeler kapsamında, eğitim ve kapasite geliştirme konusunda birçok çalıştay düzenlenmektedir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.9 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM 2.9.1. Türkiye'de Etkileri İklim Değişikliğinin IPCC Dördüncü Değerlendirme Raporu’nda, Akdeniz Havzası’nda genel sıcaklık artışının 1˚2˚C’ye ulaşacağı, kuraklığın geniş bölgelerde hissedileceği ve özellikle iç kesimlerde sıcak hava dalgalarının ve aşırı sıcak günlerin sayısının artacağı ifade edilmektedir. Türkiye’de ise yıllık ortalama sıcaklığın gelecek yıllarda 2,5°-4°C artacağı, Ege ve Doğu Anadolu Bölgeleri’nde 4°C’yi, iç bölgelerinde ise bu artışın 5˚C’yi bulacağı tahmin edilmektedir. Gerek IPCC raporu, gerekse yürütülen bir dizi ulusal ve uluslararası bilimsel model çalışmaları, Türkiye’nin yakın gelecekte daha sıcak, daha kurak ve yağışlar açısından daha belirsiz bir iklim yapısına sahip olacağını ortaya koymuştur. Türkiye’nin, iklim değişikliğinin özellikle su kaynaklarının azalması, orman yangınları, kuraklık ve çölleşme, bunlara bağlı ekolojik bozulmalar gibi olumsuz etkilerinden önemli ölçüde etkileneceği öngörülmektedir. Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Ortak Programı çerçevesinde gerçekleştirilen iklim öngörüleri, diğer çalışmaları destekleyecek şekilde sıcaklıklarda belirgin artışlar ile hemen hemen bütün ekonomik sektörleri, yerleşimleri ve iklime bağlı doğal afet risklerini temelden etkileyecek biçimde yağış düzeninin, yani su döngüsünün değişeceğini öngörmektedir. Aşağıdaki şekillerde bu değişim öngörüleri yağış ve sıcaklık parametreleri için özetlenmiş ve ardışık çok sıcak gün sayısı ile ardışık aşırı yağışlı gün sayılarındaki değişimler örnek olarak verilmiştir. Bütün bu şekiller yorumlandığında, ortalama sıcaklıklardaki ve yağıştaki değişimler, bu parametrelerle sıkı sıkıya ilişki içerisindeki su kaynakları, tarımsal üretim, halk sağlığı, doğal afet riskleri ile ekonomik sektörler için hammadde sağlayıp, su gibi üretim ve kentler için temel girdiyi teşkil eden faktörlerin miktar ve kalitesini düzenleyen ekosistem hizmetlerini doğrudan etkilemektedir. Su Kaynakları 2100 yılına kadar yapılan öngörülerde, sıcaklıkların artışına da bağlı olarak kış yağışlarının daha çok yağmur şeklinde düşmesi ve kar örtüsünün daha hızlı bir şekilde eriyerek yüzeysel akışa katılması söz konusudur. Aynı zamanda yağışların yıl içerisindeki dağılımının yani şiddet ve sıklığının da değişmesi veya kayması gözlenecektir. Yağışın kar yerine daha çok yağmur şeklinde düşmesi ve kar yükünün daha hızlı bir şekilde erimesi, özellikle kentsel ve tarımsal su ihtiyaçları yıl boyunca yüksek rakımlardaki kar yükü tarafından regüle edilen bölgelerde suya en çok ihtiyaç duyulan zamanlarda sıkıntı duyulmasına neden olacaktır. Su döngüsündeki düzenin bu şekilde değişmesi, su kaynaklarının kalitesinde ve temininde önemli değişikliklere neden olacak ve suyun hayati öneme sahip olduğu gıda üretimi dahil olmak üzere, iklime bağımlı birçok sektörü etkileyecektir. Türkiye’de iklim değişikliğinden kaynaklanan yaz sıcaklıklarının artması, kış yağışlarının azalması 55 Şekil 19: Doğu Akdeniz’de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Kış (Aralık-Ocak-Şubat) Yağışları Değişimi (%) Öngörüsü Şekil 20: Doğu Akdeniz’de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Yaz (Haziran-Temmuz-Ağustos) Sıcaklıkları (°C) Değişimi Öngörüsü 56 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 21: ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30’ar Yıllık Dönemler İçin Çok Sıcak Yaz Günleri (SU35) Sayısındaki Değişim Öngörüsü Şekil 22: ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30’ar Yıllık Dönemler İçin Yıllık Aşırı Yağışlı (RR10) Gün Sayısındaki Değişim Öngörüsü Kaynak: Türkiye'nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi BM Ortak Programı, 2011 57 (özellikle batı illerinde), yüzey sularının kaybı, kuraklıkların sıklaşması, toprağın bozulması, kıyılarda erozyon ve su baskınları gibi etkiler doğrudan su kaynaklarının varlığını tehdit etmektedir. Tarım Sektörü ve Gıda Güvencesi İklim değişikliği nedeniyle su döngüsündeki ve sıcaklıklardaki değişiklikler ile olası mevsimsel kaymaların doğrudan bu sistemlerin kontrolünde olan tarım sektörünü etkilemesi kaçınılmazdır. Sıcaklık ve yağış düzenin değişimine bağlı olarak tarımsal zararlıların yayılım alanları ve türlerinde artışlar söz konusu olacaktır. Tarımda öngörülen iklim değişiklikleri, üretimi, üretim yerlerini ve hayvancılığı etkileyecek, aşırı hava olaylarının şiddeti, sıklığı ve artma olasılığı tarımda rekoltenin azalması riskini önemli ölçüde artıracaktır. Bu durum doğrudan gıda güvencesi ile ilgilidir. İklim değişikliğinin tarım sektörüne olan etkisi, gıda güvencesi açısından esastır. Çünkü Türkiye’de tarım, sosyo-ekonomik açıdan en öncelikli sektördür ve ülke nüfusunun ihtiyaç duyduğu gıda temininde başat konumdadır. İklim değişikliğinden kaynaklanan etkilerle; tarımda su mevcudiyetinin azalması, su kalitesinin bozulması, biyolojik çeşitliliğin ve ekosistem hizmetlerinin korunamaması, dolayısıyla tarım ekosisteminin bozulması, sürdürülebilir tarımsal üretim desenlerinin değişmesi, hayvancılığın etkilenmesi, meraların bozulması, çiftçilerin iklim değişikliğine uyum konusunda kapasitelerinin yetersizliği gibi koşullar sonuçta gıda güvencesini tehlikeye sokmaktadır. Türkiye’de iklim değişikliğinin, gıda üretimi ve güvencesi için elzem olan su ve toprak kaynakları ve dolayısıyla kırsal kalkınma üzerinde şiddeti giderek artan olumsuz etkiler yaratması beklenmektedir. Örneğin, Türkiye’nin Ege kıyılarında yer alan Gediz ve Büyük Menderes Havzaları’nda bu yüzyılın sonunda yüzey sularının %50’sinin kaybolacağı, tarımda, yerleşimlerde ve sanayide aşırı su sıkıntısı yaşanacağı tahmin edilmektedir. Turizm sektörünün de, azalan su kaynakları ve Akdeniz Bölgesi’ndeki artan sıcaklıklardan olumsuz etkilenmesi kaçınılmazdır. İklim değişikliğinin uzun vadedeki etkileri bir yana, Türkiye bugün itibariyle su kaynaklarının ve kıyı bölgelerinin kırılganlıkları ile mücadele eden, 58 tarımsal faaliyetlerini mevcut iklimsel koşullara adapte etmeye çalışan bir ülkedir. Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik Çeşitlilik ve Ormancılık İklim değişikliği, giderek artan şekilde karasal ve denizel ekosistemlerin yanı sıra biyolojik çeşitliliğin kaybına da neden olacaktır. Bu durum, türleri, toplumun bağımlı olduğu ekosistemleri ve bunların sağladığı hizmetleri önemli ölçüde etkileyecektir. Ekosistemlerin, karbonu önemli ölçüde depolayan humuslu alanların, sulak alanların ve derin denizlerin iklimin düzenlenmesinde doğrudan rolü bulunmaktadır. Tuzlu bataklık ekosistemlerinin ve kum tepelerinin, fırtınalara karşı koruma sağladığı da bilinmektedir. İklim değişikliği, muhtemelen orman sağlığı ve verimliliğindeki değişikliklerle birlikte belirli ağaç türlerinin coğrafi dağılımında değişikliklere de neden olmaktadır. İklim değişikliği, balıkçılık ve su ürünleri sektörleri üzerindeki baskıyı artırmaktadır. İklim değişikliği nedeni ile kıyılar ve deniz ekosistemleri üzerinde de aşırı etkilerin meydana gelmesi ve kıyı erozyonunun artması söz konusudur. Doğal Afet Risk Yönetimi İklim değişikliğine bağlı olarak özellikle taşkın ve kuraklık gibi su döngüsünün değişmesine duyarlı doğal afetlerin sıklığı, şiddeti ve ülke çapındaki mekansal dağılımlarında artışlar öngörülmektedir. Yukarıda da bahsedildiği gibi örneğin kış aylarında yüzeysel akışa geçen su miktarının artması, taşkınlar konusunda ilave önlemlerin alınması ve mevcut altyapının geliştirilmesini gerekli kılacaktır. Benzer şekilde yağışların şiddetinin artacağı öngörülen bölgeler vardır. Dolayısıyla bu tür bölgelerde hem kırsal hem de kentsel alanlarda taşkın riski ortaya çıkacak veya mevcut taşkın riski artacaktır. IPCC’ye göre, gelecekte gerçekleşebilecek bir iklim değişikliğinin Türkiye’de; sıcak ve kurak devrenin uzunluğundaki ve şiddetindeki artışa bağlı olarak, orman yangınlarının sıklığını, etki alanını ve süresini artırabileceği şeklindedir. Orman yangınları için uyum eylemleri risklerin belirlenmesine ve azalmasına yönelik doğrudan hedefleri esas alacak şekilde tespit edilmiştir. İklim İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI değişikliğinin etkilerinin bir başka önemli boyutu olan orman yangınları, Akdeniz Havzası’nda özellikle güney bölgelerde yıl boyunca tehlike olarak görülmekte ve orman yangınlarındaki bu artışın, istilacı türlerin yayılmasına, dolayısıyla orman yangınlarının daha geniş alanlara sıçramasına neden olacağı öngörülmektedir. İnsan Sağlığı Değişen iklim koşullarının, ayrıca insan sağlığı üzerinde önemli ölçüde etkiler yaratacağı, hatta yaratmakta olduğu bilinmektedir. Aşırı iklim olaylarının daha sıklaşması nedeniyle hava koşulları ile bağlantılı ölümler ve hastalıklar artabilir. Yukarıdaki şekillerde de görüldüğü gibi örneğin ardışık çok sıcak günlerin sayısındaki artış özellikle yaşlılar ve kronik kalp-damar veya solunum hastalığı olanlarda akut sağlık sorunlarını doğrudan etkileyecektir. İklim değişikliğine bağlı olarak artacak taşkın riski de bulaşıcı hastalıkların yayılma risklerini ve bu risklerin mekansal boyuttaki dağılımlarını değiştirecektir. Artan göç ve turizm gibi insan hareketlilikleri, bulaşıcı ve/veya yeni hastalık yapıcı mikroorganizma veya vektörlerin ortama girmeleri ve yeni yaşama ortamları bulmaları beklenen ısınma karşısında muhtemel olduğundan bir diğer risk alanını oluşturacaktır. Ayrıca iklim değişikliği nedeniyle, zoonozlar21 gibi haşarat tarafından taşınan ciddi bulaşıcı hastalıkların yayılması ihtimali bulunmaktadır. Tablo 13’te belli başlı etki örnekleri ile etkilenebilir sektörler ve bölgeler yer almakta olup, Türkiye’de kuraklığa, sellere ve kendiliğinden çıkan yangınlara neden olan iklimsel etkiler temelinde göreceli olarak sektörlere ve bölgelere özel etkilerin şiddeti değerlendirilmiştir.22 2.9.2. Strateji, Politika ve Planlar Türkiye’de iklim değişikliğinin etkilerinin ülkenin ekonomik büyüme stratejilerinde ve ulusal kalkınma politikalarında ele alınması yolundaki çalışmalar son dönemde hızlandırılmıştır. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) ve planın Yıllık Programları bazı sektörlere ilişkin prensipler, hedefler ve tedbirler içermektedir. 21 Zoonozlar; hayvanlar ve insanlar arasında doğal olarak aktarılan enfeksiyon ve hastalıklardır (WHO). 22 Türkiye İklim Değişikliği Birinci Ulusal Bildirimi ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın çalışmalarından yararlanılmıştır. Tablo 13: İklim Değişikliğinin Etkileri ve Türkiye’de Etkilenebilirlik Arz Eden Sektörler/Bölgeler Etkiler Şiddet Etkilenebilir bölgeler Etkilenebilir Sektörler /Temalar Nehir/havza rejimlerinin değişmesi Düşük Tüm bölgeler Ekosistem hizmetleri ve biyolojik çeşitlilik Azalan yüzey suları Orta Batı Anadolu Bölgesi Tarım, su dağıtım şebeke altyapısı Yüksek İstanbul, Ankara, Aydın, Nevşehir, Bursa Kentsel alanlar Orta Afyon, İzmir, Kayseri, Muğla, Manisa Tarım, sanayi, enerji Sel Orta Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Tarım çiftçisinin ayakta kalması, insan sağlığı Toprak kaybı/tuzluluk Düşük Akdeniz, Karadeniz ve Ege Turizm, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik, Bölgesi deniz ürünleri Topraksızlaşma/toprağın niteliğini kaybetmesi Orta Güney Batı Anadolu Tarım çiftçisinin ayakta kalması, gıda güvencesi, derin olmayan göller ve sulak alanlar Kıyı erozyonu Düşük Karadeniz Bölgesi Balıkçılık, işsizlik Denizel ekosistemin bozulması Düşük Akdeniz, Ege, Karadeniz Bölgeleri Ekosistem hizmetleri ve biyolojik çeşitlilik Orman yangınları Orta Batı Anadolu Turizm, tarım Türlerin yaşamak için başka alanlara göç etmesi Düşük Akdeniz Bölgesi Turizm, tarım, gıda güvencesi Azalan tarımsal prodüktivite Orta Akdeniz ve Ege Kıyıları Tarım (istihdam), gıda güvencesi Azalan hidroenerji potansiyeli Düşük Akdeniz Bölgesi Enerji, sanayi Azalan deniz ürünleri üretimi Düşük Akdeniz Bölgesi Tarım, gıda güvencesi, su dağıtım şebekesi Artan kullanma suyu kıtlığı 59 Mevcut durumda, iklim değişikliğinin etkilerine karşı uyum tedbirleri alınması gereken sektörlerle ilgili (tarım, gıda, bitkisel üretim, hayvansal üretim, ormancılık, enerji, sanayi, sağlık, turizm vb.) stratejilerde ve politikalarda bu yönde bazı eylemler bulunmaktadır. Özellikle tarım sektöründe, etkilenebilir alanlar ile ilgili uyum sağlamayı kolaylaştıracak politikalar, yasal, kurumsal ve finansal uygulamalar belirlenmiştir. Ancak, bu konular henüz doğrudan iklim değişikliğinin etkilerine uyum ile ilişkilendirilmemiştir. Su kaynaklarının yönetimi konusunda var olan ve farklı alanları/sektörleri içeren strateji, politika, plan ve programlar doğrudan iklim değişikliğine uyum hedeflerini içermemektedir. Bu bağlamda, su kaynaklarının geleneksel olmayan kullanımına yönelik tekniklerin geliştirilmesi, iklim değişikliğine bağlı olarak su ihtiyacındaki tahmini artışın sulama etkinliğinin artırılarak yönetilmesi için araştırmaların çoğaltılması, düşük kaliteli suyla, yüksek kalitede ürünler verebilecek bitki türlerinin geliştirilmesi, kuraklık ve tuzluluğa dayanıklı yeni bitki türlerinin geliştirilmesi ve yetiştirilmesi gibi tedbirler alınmıştır. Tarım sektöründe hedeflenen birçok politika dolaylı olarak iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamayı destekleyici faaliyetler olarak görülmektedir. Türkiye’de tarımda geleneksel sulama yöntemlerinin yerine, su kaybının en az olduğu modern sulama yöntemlerine (yağmurlama ve damla sulama uygulamaları) geçildiği görülmektedir. Bu yöntemleri kullanmak isteyen üreticilere uygun finansman destekleri konusundaki girişimler hızlandırılmıştır. Ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık alanında özellikle 2000’li yıllardan sonra, uluslararası taahhütlerin de etkisi ile bir dizi strateji belgesi, politika, program ve eylem planı hazırlanmıştır. Bunların en önemlileri, Çölleşmeyle Mücadele Eylem Planı, Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı ile Orman Genel Müdürlüğü Stratejik Planı’dır. İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerine olumsuz etkilerini en düşük seviyeye indirmek ve olası etkilere karşı tedbir almak için, Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) desteği ile Sağlık Bakanlığı tarafından bir eylem planı hazırlanmıştır. Yakın dönemde Türkiye’de bir çok sektörün 60 gelişmesi için hazırlanan strateji belgeleri23, uzun vadeli politika programları24 ve eylem planları25 çoğu zaman doğrudan belirtilmese de iklim değişikliği ile mücadelede emisyon azaltımı için olduğu kadar, iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlama bakımından da çeşitli önlemler içermektedir. Küresel iklim değişikliğinin su havzaları ölçeğindeki olası sonuçlarını araştırmak amacıyla, Türkiye’nin sosyo-ekonomik açıdan önemli havzalarında (Gediz, Büyük Menderes, Seyhan, Konya Havzaları) sürmekte olan bir dizi faaliyet bulunmakla birlikte, bu tür çalışmaların artırılması ve yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. 2.9.3. Hukuki Çerçeve Türkiye’nin kapasitesini değerlendirmek ve uyum karşısında olası zorlukları ortaya çıkarmak amacıyla, uyuma dair ulusal mevzuat; anayasa, kanun ve yönetmelikler gözden geçirilmiştir. Türkiye’nin iklim değişikliğine uyum stratejisinin yasal unsurları aşağıdaki başlıklar altında incelenmiştir: Afet risk yönetimi Biyolojik çeşitliliğin korunması Su güvencesi ve güvenliği Gıda güvencesi ve güvenliği İklim değişikliğine uyum konusuyla doğrudan ilgili yasal mevzuat Tablo 14’te, dolaylı ve ikinci derecede ilgili mevzuat ise Tablo 15’te verilmiştir. 23 Tarım Stratejisi, Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı, Kırsal Kalkınma Stratejisi ve Eylem Planı, Enerji Verimliliği Stratejisi vb. 24 Kırsal Kalkınma Programı (IPARD), Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları 2003-2023 Strateji Belgesi (Vizyon 2023), Ulusal Ormancılık Programı vb. 25 Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Planı, Güneydoğu Anadolu Projesi Eylem Planı, Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı, Atık Yönetimi Eylem Planı, Atıksu Arıtımı Eylem Planı vb. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Tablo 14: İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla Doğrudan İlgili Yasal Mevzuat Kategori Uyuma Dair Yasal Düzenlemeler Afet Risk Yönetimi Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun (5902) Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun (7269) Kıyı Kanunu (3621) Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Çevre Kanunu (2872) Orman Kanunu (6831), 6831 Sayılı Orman Kanununa Göre Orman Kadastrosunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik (15.07.2004) ve Turizmi Teşvik Kanunu (2634) Kara Avcılığı Kanunu (4915) Orman Amenajman Yönetmeliği (05.02.2008) Milli Parklar Kanunu (2873) Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun (7269) Tarım Kanunu (5488) Mera Kanunu (4342) Tohumculuk Kanunu (5553) Su Güvencesi ve Güvenliği Gıda Güvencesi ve Güvenliği Çevre Kanunu (2872) Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Yönetmeliği Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği (17.05.2005) Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (31.12.2004) İmar Kanunu (3194) Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun (5346) Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun (5179) Biyogüvenlik Kanunu (5977) Tarım Kanunu (5488) ve Tarım Havzaları Yönetmeliği (07.09.2010) 61 Tablo 15: İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla İkinci Derecede İlgili Yasal Mevzuat Kategori Afet Risk Yönetimi Yasal Düzenlemeler Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına Dair Yönetmelik (Bakanlar Kurulu: 88/12777 - 1.4.1988) İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri ile Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlükleri Norm Kadro İlke ve Standartlarına Dair Yönetmelik Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Su Güvencesi ve Güvenliği Gıda Güvencesi ve Güvenliği 62 Anayasa Orman ve Su İşleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Orman Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu Hayvanları Koruma Kanunu 6831 Sayılı Orman Kanununa Göre Orman Kadastrosunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ağaçlandırma Seferberliği ile İlgili 2007/ 28 sayılı Başbakanlık Genelgesi Tabiatı ve Biyolojik Çeşitliliği Koruma Kanunu Tasarısı Kadastro Kanunu Bitki Sağlığı Önlemlerine Yönelik Ahşap Ambalaj Malzemelerinin İşaretlenmesi Hakkında Yönetmelik Doğal Çiçek Soğanlarının Sökümü, Üretimi ve Ticaretine İlişkin Yönetmelik Arıcılık Yönetmeliği Su Ürünleri Kanunu Su Ürünleri Yönetmeliği Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği Balıkçı Barınakları Yönetmeliği Devlet Orman İşletmesi ve Döner Sermayesi Yönetmeliği Anayasa Sıtmanın İmhası Hakkında Kanun Denizlerde Balık Çiftliklerinin Kurulamayacağı Hassas Alan Niteliğindeki Kapalı Koy ve Körfez Alanlarının Belirlenmesine İlişkin Tebliğ Sulak Alanlar Tebliği Anayasa Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu Organik Tarım Kanunu Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun Hayvanları Koruma Kanunu Tarım Sigortaları Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu Yem Kanunu Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu Hayvan Islah Kanunu Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği Gıda Güvenliği ve Kalitesinin Denetimi ve Kontrolüne Dair Yönetmelik İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak Yardımlar Hakkında Kanun İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.9.4. Kurumsal Yapı İklim değişikliğine uyum bağlamında doğrudan ya da dolaylı ilgili kurumlar bulunmaktadır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, BMİDÇS’nin Ulusal Odak Noktasıdır ve İDKK’nın Sekreteryası’ndan sorumludur. İDKK’nın bir üyesi ve Türkiye’de iklim değişikliğine uyum faaliyetlerinin koordinasyonunda ulusal odak noktası olan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, iklim değişikliğine uyum çerçevesinde temelde su kaynaklarının yönetimi odaklı görev ve yetkilere sahip olup, ilgili konularda araştırmalar yapmakta ve diğer yetkili kuruluşlarla işbirliği ve eşgüdüm halinde çalışmaktadır. 1. Su Kaynakları Yönetimi: Uyuma ve sürdürülebilir su yönetimine (yüzey ve yeraltı suları) yönelik stratejilerin geliştirilmesi; farklı sektörlerdeki (içme suyu, sanayi, sulama) ihtiyaçların belirlenerek gerçekçi arz/talep dengelerinin sağlanması, su kaynaklarının verimli bir şekilde kullanımının sağlanması ve havza ölçeğindeki ani değişimlerin (kuraklık ve taşkın) su kalitesi üzerinde oluşturacağı baskıların minimum seviyelere indirilmesi, barajların (içme suyu/sanayi su temini, sulama, hidroelektrik enerji, taşkın kontrol barajları) geliştirilmesi, sulama ve drenaj sistemlerinin yapılması; su temini ve arıtma tesislerinin geliştirilmesi. 2. Tarım ve Gıda Güvenliği: Havza ölçeğinde toplanan tarımsal sulamalara temin edilen suyun değerlendirilmesi (tarım sektöründe su tasarrufu), iklim değişikliği çerçevesinde temin edilmesi öngörülen tarımsal su kaynaklarının belirlenmesi ve tarım ve gıda güvenliğinin bu çerçevede ele alınması. 3. Doğal Afet Risk Yönetimi: Su kaynakları yönetimi ve işletme politikalarının ve planlamaların, afetlerin (taşkın kontrolü ve geleceğe yönelik tahminler) ortaya çıkaracağı risklerin optimal bir sistemle/mekanizmayla dengelenmesini sağlayacak şekilde hazırlanması. 4. Havza Yönetimi: Havza ölçeğinde su kaynaklarının yönetimi için yapılacak değerlendirmelerin, mevcut ve planlanan işletme politikalarının iklim değişikliğine uyum sürecinde ulusal ve bölgesel politikalara dahil edilmesi ve bu yönde karar verme mekanizmalarının desteklenmesi. 5. Doğal Kaynak Yönetimi: Sulak alanları besleyen su kaynaklarının tespit edilmesi ve planlaması, sulak alanların ihtiyaç duyacağı suyun temini kapsamında önlemlerin alınması (rezervuar yapıları vb.) yoluyla ekosistem servislerinin verimli yönetiminin ve sürdürülebilirliğinin sağlanması; erozyon ve rüsubat kontrolü. Orman Genel Müdürlüğü’nün orman ekosistemlerinin iklim değişikliğine karşı direncini artırma yönündeki çalışmaları iklim değişikliğine uyum bağlamında ele alınan çalışmalardır. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü ise iklim değişikliğine uyum konusunda belirsizliklerin ortadan kaldırılmasına katkı koymaktadır. Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın iklim değişikliğine bağlı olarak artacak afet riskleri bağlamında gerçekleştirdiği çalışmaların yanı sıra sigorta hizmetlerinin geliştirilmesine yönelik çalışmaları doğrudan uyum ile ilgilidir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın gerçekleştirdiği birçok faaliyet ve çalışma iklim değişikliğine uyum bağlamında değerlendirilmektedir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın bağlı kuruluşları tarafından gerçekleştirilen toprak ve su kaynakları araştırmaları, bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretim kaynaklarının en iyi şekilde kullanılmasına, verimliliğinin artırılmasına, ürünlerin çeşitlendirilmesine yönelik çalışmalar, tarım sigortaları, kuraklık eylem planları, gıda güvenliği, bitki ve hayvan hastalık ve zararlıları ile mücadele, kadın çiftçilerin desteklenmesi gibi birçok faaliyet doğrudan ya da dolaylı olarak iklim değişikliğine uyum ile ilgilidir. 2.9.5. Finansman İklim değişikliğinin etkilerine uyum konusuna özgü dolaylı finansman politikaları ve destek mekanizmaları bulunmakla birlikte, İDEP’in etkin bir şekilde hayata geçirilmesi için söz konusu politika ve mekanizmaların geliştirilmesi önem arz etmektedir. 2.9.6. Ekonomik Araçlar Değişken ve belirsizlik içeren iklim koşulları, yatırım risklerinden biri olan iklim değişikliğinin etkilerinin değerlendirilmesini, hatta projelerin fizibilite aşamasında bu etkilerin standart bir faktör olarak ele alınmasını gerektirmektedir. 63 Yapılan çalışmalarda belirlenmiş olan ve iklim değişikliğine uyum çabalarını şekillendiren beş etkilenebilirlik alanındaki mevcut ve gelecekteki yatırım planlamaları, teşvikler ve olası diğer ekonomik araçlar doğrudan ya da dolaylı olarak Türkiye’nin iklim değişikliğine uyumu için gerekli zemini hazırlamaktadır. İklim Değişikliği Stratejisi ve Eylem Planı’nın Onuncu Kalkınma Planı çalışmalarında ana kaynaklardan birisi olması bu süreci kuvvetlendirecektir. 2.9.7. Araştırma - Geliştirme İklim değişikliğine uyum planlamasında alınması gereken “yumuşak uyum” tedbirlerinin başında; iklim değişikliğinin etkileri konusunda akademik faaliyetlerin, araştırma ve geliştirme çalışmalarının ve yenilikçi teknoloji arayışlarının artırılması gelmektedir. İklim konusunda etki değerlendirme ve uyum çalışmalarına altlık oluşturması gereken bölgesel iklim projeksiyonlarının üretimine, 2005’te başlayan Türkiye’nin Birinci Ulusal Bildirimi çalışmalarının da tetiklemesiyle ivme kazandırılmıştır. Ağırlıklı olarak İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü’nde yürütülen bu çalışmalar önce bir TÜBİTAK KAMAG projesi ile, daha sonra da, “Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi BM Ortak Programı” kapsamında bir alt proje ile desteklenmiştir. IPCC’nin Dördüncü Değerlendirme Raporu kapsamında sonuçları incelenen küresel iklim modellerinin çıktılarının bazıları bölgesel bir iklim modelinden yararlanılarak detaylandırılmış, 150– 200 km ölçeğindeki küresel model çıktılarından 27 km ölçeğine inilmiştir. Sonuçlar, bir web ara yüzü ile kullanıcılara sunulmaktadır (www.agora. itu.edu.tr). Yine aynı program kapsamında, Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı koordinasyonunda, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile birlikte kuraklık ve sel etkileri bilgi yönetim sistemlerinin geliştirilmesi çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda yapılan çalışmaların amacı gerçek zamanlı meteorolojik veriye entegre bir sistemle ulaşmak; bu doğrultuda gerekecek verileri toplamak, oluşturmak ve analiz etmek için yazılım araçları geliştirmek; acil durum uyarı sistemleri için yazılım ve metotlar tasarlamak olarak özetlenebilir. 64 2.9.8. Eğitim ve Bilinçlendirme İklim değişikliğinin etkileri ve uyum konusunda kamuoyunun bilinçlendirilmesi ve farkındalık yaratılmasında Milli Eğitim Bakanlığı’nın rolü büyüktür. Bazı sivil toplum kuruluşları tarafından iklim değişikliğinin su kaynaklarına, ekosistem hizmetlerine ve tarıma etkileri ile ilgili önemli projeler gerçekleştirilmiş olmasına ve çalışmaların devam etmesine rağmen, Türkiye’de iklim değişikliğine uyum için katılımcı süreçlerin güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Birleşmiş Milletler Ortak Programı kapsamında üniversite ve araştırma kuruluşları ile eğitim programları geliştirilmiş ve uygulanmış, ilgili kamu kurumları ve kamuoyunu hedef alan iklim değişikliğine uyum konusunda farkındalık yaratma çalışmaları gerçekleştirilmiştir. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 3.1. VİZYON 3 Mayıs 2010 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Türkiye’nin “Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi”nde Ulusal Vizyon aşağıdaki gibi tanımlanmıştır: “Türkiye’nin iklim değişikliği kapsamındaki ulusal vizyonu, iklim değişikliği politikalarını kalkınma politikalarıyla entegre etmiş; enerji verimliliğini yaygınlaştırmış; temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını arttırmış; iklim değişikliğiyle mücadeleye özel şartları çerçevesinde aktif katılım sağlayan ve yüksek yaşam kalitesiyle refahı tüm vatandaşlarına düşük karbon yoğunluğu ile sunabilen bir ülke olmaktır”. 3.2. STRATEJİK HEDEFLER Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi’nin Temel İlkeleri aşağıdaki gibi ifade edilmiştir: “Türkiye’nin iklim değişikliğiyle küresel mücadele kapsamında temel amacı, insanlığın ortak kaygısı olan iklim değişikliğini önlemeye yönelik uluslararası taraflarla işbirliği içerisinde, tarafsız ve bilimsel bulgular ışığında ortak akılla belirlenmiş küresel çabalara, sürdürülebilir kalkınma politikalarına uygun olarak, ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar prensibi ve Türkiye’nin özel şartları çerçevesinde katılmaktır.” Türkiye’nin temel ilkeler kapsamındaki Stratejik Hedefleri ise Strateji Belgesi’nde aşağıdaki gibi sıralanmıştır: BMİDÇS’nin “ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar” ilkesine uygun olarak ve özel koşulları çerçevesinde; iklim değişikliğiyle mücadele ve uyum politikaları ile önlemlerini, ulusal kalkınma planlarına dâhil etmek, Sera gazı emisyonlarının azaltılması gayesiyle geliştirilen küresel politikalar ve önlemlere kendi imkânları ölçüsünde, sürdürülebilir kalkınma ilkeleriyle uyumlaştırılmış kalkınma programını sekteye uğratmadan, sera gazı emisyon artış hızını sınırlayarak katkıda bulunmak, Küresel iklim değişikliğinin olumsuz etkilerini azaltma ve bu etkilere uyum sağlama doğrultusunda, ulusal hazırlık seviyesi ve kapasitesini artırmak; bu çabalarda elde edeceği tecrübe ve kazanımlarını bölge ülkeleri ile paylaşmak, azaltım ve uyuma yönelik ikili ve çok taraflı ortak araştırma projeleri geliştirmek, Azaltım, uyum, teknoloji transferi ve finansman ana başlıklarındaki küresel stratejik amaçların, tarafların sorumlulukları göz önünde bulundurulması sureti ile tasarlanması ve yürütülmesine uyum sağlamak ve uluslararası faaliyetlerde etkin rol oynamak, Azaltım ve uyum faaliyetlerini yürütebilmek için ihtiyaç duyulan mali kaynaklara erişimi artırmak, 65 Mevcut teknolojik ve kalkınma düzeyimiz göz önüne alınarak temiz üretim teknolojisi araştırma-geliştirme ve inovasyon kapasitesini geliştirmek ve bu alanda rekabet ve üretimin artırılmasını sağlayacak ulusal ve uluslararası finansman kaynaklarını ve teşvik mekanizmalarını oluşturmak, İklim değişikliği ile mücadele ve uyum kapsamındaki faaliyetleri etkin ve sürekli eşgüdüm sağlayarak, şeffaf, katılımcı ve bilimsel çalışmalara dayanan karar alma süreçleri ile geliştirmek, Kamu, özel sektör, üniversite, sivil toplum kuruluşları gibi tüm kesimlerin ortak çabaları ile tüketim kalıplarının iklim dostu olacak şekilde değiştirilebilmesi için kamuoyu bilincini artırmak, Ulusal iklim değişikliği çalışmalarında, bilgi akışını ve paylaşımını artırmak amacıyla bütüncül bir bilgi yönetim sistemini oluşturmaktır. 3.3. İDEP’İN AMAÇLARI VE HEDEFLERİ 3.3.1 ENERJİ AMAÇLAR AMAÇ E1. Enerji yoğunluğunun düşürülmesi HEDEFLER HEDEF E1.1. Yürütülen ve planlanan çalışmalar kapsamında birincil enerji yoğunluğunun, 2015 yılında 2008 yılına göre %10 oranında azaltılması HEDEF E1.2. 2015 yılına kadar enerji verimliliğine yönelik kapasitenin geliştirilmesi HEDEF E1.3. Enerji verimliliğine yönelik Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi HEDEF E1.4. Enerji verimliliği uygulamaları için ETKB tarafından verilen teşvik miktarını 2015 yılına kadar %100 artırılması AMAÇ E2. Temiz enerjinin üretim ve kullanımdaki payının artırılması HEDEF E2.1. Yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının artırılmasının sağlanması HEDEF E2.2 Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının artırılması için 2015 yılına kadar kapasitenin geliştirilmesi HEDEF E2.3 Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapmak üzere 2023 yılına kadar teknolojik gelişim sağlanması 66 AMAÇ E3. Temiz kömür teknolojileri ve verimlilik artırıcı önlemler uygulanarak elektrik üretiminde kömür kullanımından kaynaklanan sera gazı emisyonunun sınırlandırılması HEDEF E3.1. 2023 yılına kadar kömürle çalışan mevcut termik santrallerin ortalama çevrim verimlerinin artırılması AMAÇ E4. Elektrik dağıtımında kayıp ve kaçakların azaltılması HEDEF E4.1. 2023 yılına kadar ülke çapında elektrik dağıtım kayıplarının %8’e indirilmesi İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 3.3.2 BİNALAR AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ B1. Binalarda enerji verimliliğinin arttırılması HEDEF B1.1. 2023 yılında en az 1 milyon konut ile toplam kullanım alanı 10 bin metrekarenin üzerindeki ticari ve kamu binalarında belirlenmiş standartları sağlayan ısı yalıtımı ve enerji verimli sistemlerin oluşturulması HEDEF B1.2. 2017 yılına kadar bütün binalarda, Binalarda Enerji Performansı (BEP) Yönetmeliği ve diğer enerji verimliliği yönetmeliklerinin etkin olarak uygulanması HEDEF B1.3. Binalarda 2013 yılı sonuna kadar enerji verimliliği, yenilenebilir enerji ve BEP ile ilgili olarak gerekli finansal desteği sağlayacak araçların geliştirilmesi HEDEF B1.4. 2017 yılına kadar tüm binalara “Enerji Kimlik Belgesi” verilmesi HEDEF B1.5 Kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinde, yıllık enerji tüketiminin 2015 yılına kadar %10 ve 2023 yılına kadar %20 azaltılması AMAÇ B2. Binalarda yenilenebilir enerji kullanımının artırılması HEDEF B2. 1. 2017 yılından itibaren yeni binaların yıllık enerji ihtiyacının en az %20’sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından temin edilmesi AMAÇ B3. Yerleşmelerden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması HEDEF B3.1. 2023 yılına kadar yeni yerleşmelerde yerleşme ölçeğinde sera gazı emisyonunun (pilot olarak seçilen ve sera gazı emisyon miktarı 2015 yılına kadar belirlenen) mevcut yerleşmelere göre en az % 10 azaltılması 3.3.3 SANAYİ AMAÇLAR AMAÇ S1. Sanayi sektöründe enerji verimliliğinin arttırılması HEDEFLER HEDEF S1.1. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına ve enerji verimliliğine yönelik yasal düzenlemelerin yapılması HEDEF S1.2 Sanayi sektöründe enerji kullanımından (elektrik enerjisi payı dâhil) kaynaklanan sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması AMAÇ S2. 2023 yılına kadar sanayi sektöründe üretilen GSYİH başına eşdeğer CO2 yoğunluğunun azaltılması HEDEF S2.1. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik mali ve teknik altyapının geliştirilmesi HEDEF S2.2. 2023 yılına kadar sanayi sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve kullanılması AMAÇ S3. İklim değişikliği ile mücadeleye yönelik olarak sanayi sektörü kapasitesinin güçlendirilmesi HEDEF S3.1. 2015 yılına kadar sanayi sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik bilgi altyapısının oluşturulması 67 3.3.4 ULAŞTIRMA AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ U1. İntermodal taşımacılık sistemi geliştirilerek yük ve yolcu taşımacılığında ulaşım türlerinin dengeli kullanımının sağlanması HEDEF U1.1. 2023 yılı itibariyle demiryollarının yük taşımacılığında (2009 yılında %5 olan) payının %15’e, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında %2 olan) payının %10’a çıkarılması HEDEF U1.2. 2023 yılı itibariyle denizyollarının kabotaj yük taşımacılığındaki (2009 yılında ton-km olarak %2,66 olan) payının %10’a, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında yolcu-km olarak %0,37 olan) payının %4’e çıkarılması HEDEF U1.3. 2023 yılı itibariyle karayollarının yük taşımacılığındaki (2009 yılında ton-km olarak %80,63 olan) payının %60’ın altına, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında yolcu-km olarak %89,59 olan) payının %72’ye düşürülmesi HEDEF U1.4. . 2023 yılına kadar “Ulaştırma Ana Planı”nın hazırlanması ve uygulamaya konması AMAÇ U2: Kentsel ulaşımın sürdürülebilir ulaşım ilkeleri doğrultusunda yeniden yapılandırılması HEDEF U2.1. Kent içi ulaşımda, bireysel araç kullanımından kaynaklı emisyon artış hızının sınırlandırılması AMAÇ U3: Ulaşım sektöründe alternatif yakıt ve temiz araç teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması HEDEF U3.1. 2023 yılına kadar alternatif yakıt ve temiz araç kullanımını arttırmaya yönelik yasal düzenlemelerin yapılması ve kapasitenin geliştirilmesi HEDEF U2.2. Kentlerde sürdürülebilir ulaşım planlama yaklaşımlarının uygulanması için 2023 yılı sonuna kadar kentsel ulaşıma ilişkin gerekli mevzuat, kurumsal yapı ve rehber belgelerinin oluşturulması HEDEF U3.2. 2023 yılına kadar kentsel ulaşımda alternatif yakıt ve temiz araç kullanımını özendirici yerel tedbirlerin alınması AMAÇ U4. Ulaştırma sektöründe enerji tüketiminde verimliliğin arttırılması HEDEF U4.1. 2023 yılına kadar ulaşımda kullanılan enerji tüketiminin sınırlandırılması AMAÇ U5. Ulaşım sektöründe bilgi altyapısının geliştirilmesi HEDEF U5.1. 2016 yılı sonuna kadar taşıma ve yolculuk verileri ile sera gazı emisyon verilerini içeren düzenli, güvenilir ve sürdürülebilir bir bilgi altyapısının oluşturulması 3.3.5 ATIK AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ A1. Etkin Atık Yönetiminin sağlanması HEDEF A1.1. 2005 yılı baz alınarak düzenli depolama tesislerine kabul edilecek biyobozunur atık miktarının, 2015 yılına kadar ağırlıkça %75’ine, 2018 yılına kadar %50’sine, 2025 yılına kadar %35’ine indirilmesi HEDEF A1.2. 2023 yılı sonuna kadar ülke genelinde entegre katı atık bertaraf tesislerinin kurulması ve belediye atıklarının %100’ünün bu tesislerde bertaraf edilmesi HEDEF A1.3. Ambalaj Atığı Yönetim Planlarının tamamlanması HEDEF A1.4. AB ile uyumlu Entegre Atık Yönetimi anlayışı ile Katı Atık Ana Planı (KAAP/2010) kapsamında öngörülen geri kazanım tesislerinin kurulması HEDEF A1.5. 2023 yılına kadar vahşi depolama sahalarının %100’ünün kapatılması 68 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 3.3.6 TARIM AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ T1. Tarım sektörünün yutak kapasitesini arttırmak HEDEF T1.1. Toprakta tutulan karbon stok miktarını belirlemek ve arttırmak HEDEF T1.2. Toprak üstü ve toprak altı biyokütleyi belirlemek ve arttırmak AMAÇ T2. Tarım sektöründen kaynaklanan sera gazı emisyonlarını sınırlandırmak HEDEF T2.1. Tarım sektöründen kaynaklanan sera gazı emisyon sınırlandırma potansiyelini belirlemek HEDEF T2.2. Bitkisel ve hayvansal üretimden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının artış hızını azaltmak AMAÇ T3. Tarım sektöründe bilgi altyapısını ve kapasiteyi geliştirmek HEDEF T3.1. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyumda tarım sektörünün ihtiyaçlarını karşılayacak bilgi altyapısını oluşturmak 3.3.7 ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ O1. Orman alanlarında tutulan karbon miktarını artırmak HEDEF O1.1. Orman alanlarında tutulan karbon miktarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerlerine göre %15 artırmak (2007’de 14.500 Gg, 2020’de 16.700 Gg) AMAÇ O2. Ormansızlaşmayı ve orman zararlarını azaltmak HEDEF O2.1. Ormansızlaşma ve orman zararlarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerlerine göre %20 azaltmak AMAÇ O3. Orman, mera, tarım ve yerleşim gibi arazi kullanımları ve değişimlerinin iklim değişikliğini olumsuz yönde etkilemesini sınırlandırmak HEDEF O3.1. 2015 yılına kadar arazi kullanımında ve kullanım değişimlerinde iklim değişikliği faktörünü yönetim stratejilerine entegre etmek HEDEF O3.2. Tarımsal ormancılık faaliyetleri sayesinde tutulan karbon miktarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerinin %10 üzerine çıkarmak HEDEF O3.3. 2012 yılında çayır ve mera alanlarında tutulan karbon miktarını tespit etmek, 2020 yılına kadar bu değeri %3 artırmak HEDEF O3.4. 2012 yılında sulak alanlarda tutulan karbon stoğunu tespit etmek ve belirlenen seviyeyi 2020 yılına kadar korumak HEDEF O3.5. 2012 yılında yerleşim alanlarında tutulan karbon miktarını tespit etmek ve 2020 yılına kadar yeşil doku ile bu değeri %3 artırmak AMAÇ O4. Arazi kullanımı ve ormancılık konularında iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik yasal ve kurumsal yapıyı güçlendirmek HEDEF O4.1. 2013 yılı sonuna kadar arazi kullanımı ve ormancılık konularında iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik gerekli yasal düzenlemeleri yapmak HEDEF O4.2. 2014 yılına kadar arazi kullanımı ve ormancılık konularıyla ilgili kurumlarda iklim değişikliği konusunda kurumsal kapasiteyi güçlendirmek 69 3.3.8 SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ Y1. Emisyon envanterinin daha sağlıklı olarak hazırlanması için gerekli altyapının kurulması HEDEF Y1.1. 2016 yılı başı itibariyle anahtar kaynakların sera gazı emisyonlarının en düşük Tier 2 yöntemine uygun şekilde izlenmesi ve raporlanması AMAÇ Y2. Çevre koruma amaçlı politika oluşturulması ve uygulama kapasitesinin, sürdürülebilir kalkınma ilkeleri çerçevesinde iklim değişikliğini dikkate alarak güçlendirilmesi HEDEF Y2.1. Sürdürülebilir kalkınma ilkelerine dayandırılarak düşük karbonlu kalkınma için 2015 yılına kadar mevcut bilgi zemininin güçlendirilmesi AMAÇ Y3. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum alanında finans kaynaklarının daha etkin kullanılması HEDEF Y3.1. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum konusundaki eylemler için finans kaynaklarına erişim kapasitesinin 2013 yılı sonuna kadar güçlendirilmesi, 2020 yılına kadar yeni finans kaynaklarının daha etkin kullanılması AMAÇ Y4. Sera gazı emisyonlarının maliyet etkin sınırlandırılmasına katkı sağlayan emisyon ticareti mekanizmalarının optimum seviyede kullanılması HEDEF Y4.1. 2013 yılına kadar mevcut ve yeni küresel ve bölgesel karbon pazarlarına Türkiye’nin en avantajlı şekilde katılımının sağlanmasına yönelik müzakerelerin yürütülmesi AMAÇ Y5. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum faaliyetlerinde eşgüdümün sağlanması ile etkinliğin arttırılması HEDEF Y4.2. 2015 yılına kadar Türkiye’de karbon piyasasının kurulmasına yönelik çalışmaların yapılması HEDEF Y5.1. 2014 yılına kadar iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında yasal düzenlemelerin tamamlanması HEDEF Y5.2. 2014 yılına kadar İDKK üyelerinin iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik kurumsal kapasitelerini güçlendirmek AMAÇ Y6. Türkiye’nin bölgesel iklim modeli çalışmalarının yapılması ve iklim değişikliği etkilerinin analiz edilmesi HEDEF Y6.1. 2016 yılına kadar ulusal iklim gözlem, tahmin, bölgesel iklim modeli çalışması ile analiz ve etki değerlendirme kapasitesinin geliştirilmesi AMAÇ Y7. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında ekoverimliliğe yönelik ArGe ve inovasyon kapasitesinin geliştirilmesi HEDEF Y7.1. 2014 yılına kadar temiz üretime yönelik Ar-Ge ve inovasyon kapasitesinin güçlendirilmesi AMAÇ Y8. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum konusunda insan kaynaklarının geliştirilmesi HEDEF Y8.1. 2012 yılı sonu itibariyle üniversitelerde iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularının akademik programlara dahil edilmesi AMAÇ Y9. Tüketim kalıplarının iklim dostu olacak şekilde değiştirilebilmesi için kamuoyu bilincinin arttırılması HEDEF Y9.1. Tüketim kalıplarının iklim dostu olacak şekilde geliştirilmesi için 2012 yılı sonuna kadar temel eğitim programlarında gerekli düzenlemelerin yapılması HEDEF Y9.2. 2014 yılına kadar iklim değişikliği ile mücadele için kamuoyu bilinçlendirme kampanyaları düzenlenmesi 70 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 3.3.9 UYUM SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ US1. İklim değişikliğinin etkilerine uyum yaklaşımının su kaynaklarının yönetimi politikalarına entegre edilmesi HEDEF US1.1. İklim değişikliğine uyum konusunun mevcut strateji, plan ve mevzuata entegrasyonunun sağlanması AMAÇ US2. Su kaynakları yönetiminde iklim değişikliğine uyum konusunda kapasitenin, kurumlar arası işbirliği ve eşgüdümün güçlendirilmesi AMAÇ US3. Su kaynaklarının yönetiminde iklim değişikliği etkilerine uyumun sağlanması için Ar - Ge ve bilimsel çalışmaların geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması AMAÇ US4. iklim değişikliğine uyum için su havzalarında su kaynaklarının bütüncül yönetimi HEDEF US2.1.Su kaynaklarının yönetiminde yetkili ve ilgili olan kurum ve kuruluşların kurumsal kapasitelerinin arttırılması HEDEF US2.2. Finansman politikalarının ve uygulamaların geliştirilmesi HEDEF US3.1. İklim değişikliğinin etkilerinin izlenmesi için mevcut sistemlerin güçlendirilmesi ve yeni sistemlerin oluşturulması HEDEF US3.2. Su kaynakları ve kıyı yönetiminin iklim değişikliğinden etkilenebilirliklerinin belirlenmesi, uyum seçeneklerinin geliştirilmesi, izleme sonuçlarına göre periyodik revizyonların yapılması HEDEF US4.1. Su kaynaklarının havza temelinde geliştirilmesine yönelik çalışmaların, bütüncül bir yaklaşımla ve değişen tüketim taleplerini karşılamakta esneklik sağlayan bir şekilde planlanması HEDEF US4.2. Kentlerin su yönetiminin iklim değişikliğine uyum bakış açısı ile ele alınması AMAÇ US5. Yenilenebilir enerji kaynaklarının iklim değişikliğinin etkileri ve iklim değişikliğine direnci artırıcı ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliği dikkate alınarak planlanması HEDEF US5.1. Hidrolik ve jeotermal enerji kaynaklarının iklim değişikliğine uyum bakış açısıyla planlanması TARIM SEKTÖRÜ VE GIDA GÜVENCESİ AMAÇ UT1. İklim değişikliğinin etkilerine uyum yaklaşımının tarım sektörü ve gıda güvencesi politikalarına entegre edilmesi AMAÇ UT2. Tarımda iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve iklim değişikliğine uyumun sağlanması için Ar-Ge çalışmalarının ve bilimsel çalışmaların geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması HEDEF UT1.1. Mevcut strateji ve eylem planları ile yasal düzenlemelerin iklim değişikliğine uyum bakımından gözden geçirilmesi HEDEF UT1.2. Kurumlar arasında imzalanmış olan protokollerin iklim değişikliğine uyum bakış açısıyla gözden geçirilmesi HEDEF UT2.1. Ürün, toprak ve suyun etkin yönetimine ilişkin Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması HEDEF UT2.2. Ar-Ge ve bilimsel çalışma yapan kuruluşların kapasitelerinin ve sayılarının arttırılması HEDEF UT2.3. Toprak ve Arazi Veri Tabanı ile Arazi Bilgilendirme Sistemi’nin, iklim değişikliğinin etkileri dikkate alınarak oluşturulması HEDEF UT2.4. Tarımsal kuraklıklar için afet analizinin yapılması ve izlenmesi Hedef UT2.5. İklim değişikliğinin tarım sektöründeki sosyo-ekonomik etkilerinin belirlenmesi 71 TARIM SEKTÖRÜ VE GIDA GÜVENCESİ AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ UT3. Tarımsal su kullanımının sürdürülebilir bir şekilde planlaması HEDEF UT3.1. Tarımda su yönetiminin etkinleştirilmesi AMAÇ UT4. Toprak ve tarımsal biyoçeşitliliğin iklim değişikliğinin etkilerine karşı korunması HEDEF UT4.1. Toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik verimliliğinin iklim değişikliği etkilerine karşı korunması HEDEF UT4.2. İklim değişikliğinin etkilerine uyum için tarımsal biyolojik çeşitlilik ve kaynakların korunması HEDEF UT4.3. İklim değişikliğine uyum çalışmalarında tarımsal verimliliğin artırılması amacıyla arazi toplulaştırması çalışmalarının tamamlanması AMAÇ UT5. Tarımda uyum seçenekleri konusunda Türkiye’de kurumsal kapasite ve kurumlar arası işbirliğinin geliştirilmesi HEDEF UT5.1. GTHB ile bağlı ve ilgili kuruluşlarının iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında kapasitelerinin geliştirilmesi ve kurumlar arası işbirliğinin güçlendirilmesi HEDEF UT5.2. Tarım sektörüne iklim değişikliğinin etkileri ve uyum yaklaşımları konusunda sivil toplumun bilinçlendirilmesi EKOSİSTEM HİZMETLERİ, BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE ORMANCILIK AMAÇ UO1. İklim değişikliğine uyum yaklaşımının ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık politikalarına entegre edilmesi HEDEF UO1.1. Mevcut stratejilerin iklim değişikliği etkilerine uyum için gözden geçirilmesi AMAÇ UO2. İklim değişikliğinin biyolojik çeşitlilik ve ekosistem hizmetleri üzerindeki etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesi HEDEF UO2.1. İklim değişikliğinin orman alanlarındaki türler üzerine etkilerinin tespiti ve izlenmesi HEDEF UO2.2. Orman alanlarında iklim değişikliğinin etkilerinden kaynaklanan arazi kullanım değişiminin tespit edilmesi HEDEF UO2.3. Orman ekosistemlerinin sağlığının izlenmesi HEDEF UO2.4. Korunan alanlarda iklim değişikliğinin etkilerini belirleme ve izlemeye yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması HEDEF UO2.5. Orman köylülerinin sosyo-ekonomik kalkınmasında iklim uyum faaliyetlerinin dikkate alınması ve bu yolla kırsal kalkınmaya destek olunması HEDEF UO2.6. Dağ, step, iç su, deniz kıyı ekosistemlerinde ve sağladıkları ekosistem hizmetlerinde iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi, izlenmesi, iklim değişikliğine uyuma yönelik önlemlerin geliştirilmesi HEDEF UO2.7. Deniz ve kıyı alanları yönetimi çerçevesine iklim değişikliğine uyumun entegre edilmesi HEDEF UO2.8. Ormanların yangınlara karşı korunması 72 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI DOĞAL AFET RİSK YÖNETİMİ AMAÇLAR HEDEFLER AMAÇ UA1. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerin yönetimi için tehdit ve risklerin belirlenmesi HEDEF UA1.1. İklim değişikliğine bağlı sel, taşkın, çığ, heyelan vb. doğal afet risklerinin tespit edilmesi AMAÇ UA2. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlere müdahale mekanizmalarının güçlendirilmesi HEDEF UA2.1. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlere müdahalede taşra teşkilat kapasitelerinin güçlendirilmesi ve tatbikat yapabilme düzeyine eriştirilmesi HEDEF UA1.2. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerle ilgili mevzuatın gözden geçirilmesi ve uygulama esaslarının belirlenmesi HEDEF UA2.2. İklim değişikliğinin yaratabileceği afet riskleriyle mücadelede toplum temelli afet yönetiminin oluşturulması HEDEF UA2.3. İklim değişikliğinin yaratabileceği afet ve risk etkileri konusunda toplumsal bilinci ve katılımı yükseltecek eğitim çalışmalarının sürdürülmesi İNSAN SAĞLIĞI AMAÇ UİS1. İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerinde mevcut ve gelecekteki etkilerinin ve risklerin belirlenmesi HEDEF UİS1.1. Aşırı hava olaylarının insan sağlığı üzerine etkilerinin araştırılması HEDEF UİS1.2. İklim değişikliği, bulaşıcı hastalıklar ve sağlık riskleri arasındaki bağın araştırılması, izlenmesi ve olası önlemlerin belirlenmesi AMAÇ UİS2. Ulusal sağlık sisteminde iklim değişikliği kaynaklı riskler ile mücadele kapasitesinin geliştirilmesi HEDEF UİS2.1. Riskli bölgelerde acil müdahale eylem planlarının oluşturulması ve gerekli altyapının temini HEDEF UİS2.2. İklim değişikliğine bağlı sağlık risklerine karşı sağlık sektörü kuruluşlarının kapasitelerinin güçlendirilmesi İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM BAĞLAMINDA SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR AMAÇ UYK1. Yatay kesen konularda iklim değişikliği etkilerine uyumun sağlanması HEDEF UYK1.1. İklim değişikliğine uyumun ulusal kalkınma plan, program ve politikalarına entegre edilmesi HEDEF UYK1.2. Karar verme süreçlerini destekleyici bilgi, izleme ve değerlendirme sistem ve araçlarının geliştirilmesi ve uygulamaya konulması HEDEF UYK1.3. İklim Değişikliği Ulusal Stratejisi’nin ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte uygulamaya geçmesi için gerekli finansal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve uygulamaya konulması HEDEF UYK1.4. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum kapasitesinin geliştirilmesi için eğitim, bilinçlendirme, bilgilendirme ve kamuoyunda farkındalık artırma faaliyetlerinin düzenlenmesi HEDEF UYK1.5. İklim değişikliğine uyum konusunda Ar-Ge kapasitesini geliştirmek 73 3.4. SERA GAZI EMİSYON KONTROLÜ EYLEM PLANI 74 ENERJİ SEKTÖRÜ 76 2012-2014 2012-2014 2012-2014 2011-2012 2012-2015 2012-2015 E1.1.2.1. Enerji sektöründe emisyon kontrolü senaryolarının çalışılması E1.1.2.2. Enerji sektöründe sera gazı emisyonunun kontrolüne yönelik Teknoloji İhtiyaç Analizinin (TNA) yapılması E1.1.2.3. Alt sektörler bazında NAMA potansiyelinin belirlenmesi ve ekonomik analizinin yapılması E1.1.2.4. Enerji Verimliliği Eylem Planı’nın hazırlanarak yürürlüğe konulması E1.1.2.5. Strateji belgelerinde belirtilen hedeflere ulaşmak için Fayda/Maliyet ile emisyon etkisi analizlerinin yapılması E1.1.2.6. Enerji verimliliğini arttırmaya ve sera gazı emisyonlarını azaltmaya yönelik ekonomik araçların belirlenmesi ve pilot bazda uygulanması 2013-2016 E1.1.1.2. Ortaya çıkacak veriler doğrultusunda alt sektörler bazında verimlilik açısından kıyaslama göstergelerinin değerlendirilmesi ve yıllar bazında enerji verimliliği hedeflerinin belirlenmesi Eylem Alanı E1.1.2. Enerji sektörü için sera gazı emisyonu Yönetim Yaklaşımının Uygulanması 2012-2013 E1.1.1.1. Alt sektörler bazında enerji göstergelerinin hesaplanması, takibi için tüm sektörleri ve kuruluşları kapsayan bir veri tabanı oluşturulması, veri tabanının güncel tutulmasına yönelik değerlendirme yapılması ve yol haritası hazırlanması Eylem Alanı E1.1.1. Sektörel enerji verilerinin toplanması, kıyaslama göstergelerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi, Enerji ithalatında azalma, rekabet gücünde artış Kapasite gelişimi Karbon bilinçli büyüme için kapasite gelişimi, Kapasite gelişimi, Kapasite gelişimi, Yan Faydalar Belirlenecek bölge ve sektörlerde pilot uygulamalar Fayda/Maliyet analiz raporları ETKB ETKB EİE ETKB Alt sektörlerde EV potansiyelinin belirlenmesi, NAMA’lar kapsamında başlanan proje sayısı Enerji Verimliliği Eylem Planı ETKB ETKB EİE EİE Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Araştırma raporları, Fizibilite raporları Fayda/ Maliyet analizleri, optimum maliyetli düşük emisyon senaryosunun ETKB tarafından resmi olarak duyurulması Kıyaslama göstergeleri, Enerji verimliliği hedeleri Düzenli olarak güncellenen enerji veri tabanı, Düzenli olarak yayınlanan kıyaslama göstergeleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri KOSGEB, TTGV, Finans Kuruluşları, Destek Programı Yürüten Tüm Kuruluşlar ETKB, MB, KB, EVKK Üyesi Kuruluşlar, İlgili STK’lar EVKK Üyesi Kuruluşlar ve Diğer Tüm Kamu Kuruluşları, KOSGEB, Özel Sektör STK’ları ETKB, EVKK Üyesi Kuruluşlar, Özel Sektör STK’ları, KOSGEB ÇŞB, ETKB’nin Bağlı ve İlgili Kuruluşları, KB, Sektör STK’ları ile Meslek Odaları ETKB ve Bağlı ve İlgili Kuruluşları, EPDK, Ünv.ler, Lisans Sahibi Özel Sektör Yatırımcıları, Meslek Odaları ETKB, EVKK üyesi kuruluşlar, KOSGEB, Ünv.ler, EVD’ler ve İlgili Sektör Dernekleri UBAK, EVKK üyesi kuruluşlar, TÜİK, YİGM, KOSGEB Ünv.ler, EVD’ler ve İlgili Sektör Dernekleri İlgili Kuruluşlar HEDEF E1.1. Yürütülen ve planlanan çalışmalar kapsamında birincil enerji yoğunluğunun, 2015 yılında 2008 yılına göre %10 oranında azaltılması AMAÇ E1. ENERJİ YOĞUNLUĞUNUN DÜŞÜRÜLMESİ 2011- sürekli E1.2.1.2. Bilinçlendirme faaliyetlerinin “enerji verimliliği bilinç endeksi” yöntemi ile değerlendirilmesi ve duyurulması Eylem Alanı E1.3.1. Enerji verimliliği konusunda Ar-Ge için ayrılan mali olanakların, 2015 yılına kadar 2009 yılına göre %100 artırılması 2011-2013 2012-2023 2013-2023 E1.3.1.1 Ar-Ge stratejisi oluşturulması ve “Enerji Sektörü Araştırma Geliştirme Projeleri Destekleme Programı” (ENAR) kılavuzlarının hazırlanması E1.3.1.2. Enerji verimliliğine yönelik ürün ve hizmete dönüşmemiş teknolojiler için Ar-Ge ve inovasyon desteğinin sağlanması E1.3.1.3. Ar-Ge sonuçlarına dayanılarak geliştirilen özgün ürün, yöntem veya tasarımlar için pilot projelerin desteklenmesi HEDEF E1.3. Enerji verimliliğine yönelik Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi 2011-2012 E1.2.1.1. Enerji verimliliği danışmanlık şirketlerinin (EVD’ler) etkinliğinin artırılması amacıyla mevcut mevzuatın gözden geçirilmesi, EVD’lerin desteklenmesi ve sayısının artırılması Eylem Alanı E1.2.1. Enerji verimliliği konusunda eğitim verilmesi ve bilinçlendirme Süre Eylemler Eylem Alanı Desteklenen Ar-Ge ve inovasyon projeleri sayısı, Patent sayısı Üretime aktarılmış özgün ürün, yöntem veya tasarım sayısı Teknolojik gelişim Know-how, Teknolojik gelişim, Yeni girişim ve yeni istihdam olanakları Teknolojik gelişim, Know-how, Yeni girişim ve yeni istihdam olanakları alanları Bilinç endeksi çalışma sonuçları, Tüketicilerde davranış değişikliği, Enerji tüketiminde azalma Çevre kirliliğinde azalma, Kamuoyu bilincinin gelişmesi Ar-Ge stratejisi, yeni stratejinin BTYK’da onaylanması, Her yıl desteklenen Ar-Ge çalışmalarında YEK projelerine verilen desteğin oranı, ENAR kılavuzları Enerji Verimliliği Yönetmeliği değişikliği, yetkilendirilmiş EVD şirketi sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri Kapasite gelişimi Yan Faydalar HEDEF E1.2. 2015 yılına kadar enerji verimliliğine yönelik kapasitenin geliştirilmesi ETKB ETKB ETKB EİE EİE Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş BSTB, MB, EB, HM, EİE, TÜBİTAK, KOSGEB, EÜAŞ, TEİAŞ, Dağıtım Şirketleri, TŞFAŞ, TEMSAN, Üniversite Enstitüleri, TOBB, TMMOB, STK’lar ETKB, MB, BSTB, BTYK, TUBİTAK, KOSGEB, TUBİTAK Teknoloji Platformları üyeleri, Ünv.ler, Özel Sektör Araştırma Ekipleri, Özel Sektör STK’ları ETKB, MB, BSTB, BTYK, TUBİTAK, KOSGEB, TUBİTAK Teknoloji Platformları üyeleri, Ünv.ler, Özel Sektör Araştırma Ekipleri, Özel Sektör STK’ları MEB, KA, Belediyeler, TMMOB’a bağlı ilgili odalar, özel sektör STK’ları BSTB, ÇŞB, KOSGEB, ETKB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları, TMMOB İlgili Kuruluşlar ENERJİ SEKTÖRÜ 77 78 2011-2013 2012-2013 E1.4.1.2. Mevcut enerji verimliliği desteklerinin artırılması amacıyla çalışmaların yapılması Süre E1.4.1.1. Sektörlere enerji verimliliğini sağlamaya yönelik mevcut finans mekanizmaları hakkında bilgilendirme yapılması Eylemler Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar Eylem Alanı E2.1.1. Hidroelektrik enerji potansiyelinin ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının değerlendirilmesi 2011-2023 2012-2015 2011-2014 E2.1.1.1. Hidroelektrik enerji teknik ve ekonomik potansiyelinin tamamının, ekonomik, çevresel ve sosyal koşullar göz önünde bulundurularak havza bazında değerlendirilmesi E2.1.1.2. Pompajlı HES teknolojilerine yönelik pilot projelerin başlatılması E2.1.1.3. Mevcut güneş kolektörlerinin envanterinin çıkarılarak Fayda/Maliyet analizlerinin yapılması ve çevresel faktörler göz önünde bulundurularak güneş enerjisi kullanımının yaygınlaştırılması amacıyla yasal düzenlemeler yapılması ve uygulamaya geçirilmesi Yeni istihdam olanakları Yeni istihdam olanakları, arz güvenliği Kapasite gelişimi, etkin enerji ve kaynak yönetimi HEDEF E2.1. Yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının artırılmasının sağlanması AMAÇ E2. TEMİZ ENERJİNİN ÜRETİM VE KULLANIMDAKİ PAYININ ARTIRILMASI Eylem Alanı E1.4.1. Enerji verimliliği yatırımlarının teşviki ve özendirilmesi Eylem Alanı ÇŞB ETKB Yasal düzenleme, ilk pompajlı HES santrali projesinin geliştirilmesi ve uygulamaya geçirilmesi Türkiye güneş kolektörü envanteri, Fayda/Maliyet analizleri, kullanılan güneş kolektörü sayısı DSİ EİE ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HES kaynaklı elektrik üretim miktarındaki artış Mevzuat değişikliği Katalog, güncel internet sayfası Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF E1.4. Enerji verimliliği uygulamaları için ETKB tarafından verilen teşvik miktarını 2015 yılına kadar %100 artırmak ETKB, BSTB, TÜBİTAK, TSE, GAP Başkanlığı, TOBB DSİ, EİE, EÜAŞ, EPDK, Özel Sektör Üreticileri ETKB, ÇŞB, OSİB, GTHB, EPDK, DMİ, TBB ETKB, MB, EVKK Üyesi Kuruluşlar, KOSGEB, EVD’ler, İlgili STK’lar ETKB, MB, EB, HM, TTGV, KOSGEB, TMMOB, TOBB, Finans kuruluşları, Destek Programı Yürüten Tüm Kuruluşlar, Tüketici Dernekleri İlgili Kuruluşlar 2011-2015 2011-2013 2011-2013 2011-2013 E2.1.1.6. Rüzgâr enerjisi ile ilgili olarak sistem kapasitesini artırmak ve iyi yönetmek amacıyla gerekli altyapının oluşturulması E2.1.1.7. Jeotermal enerjinin kullanılmasına yönelik yasal mevzuatın gözden geçirilmesi ve finansal destek imkânlarının araştırılması E2.1.1.8. Biyoyakıtlar için enerji katkısı göz önüne alınarak yeni araştırmalara hız verilmesi E2.1.1.9. Mevcut kömür santrallerinde, biyokütle kaynaklarının kullanımının teknik ve ekonomik fizibilitesinin araştırılması 2011-2012 2012-2015 E.2.1.1.4. Güneş Enerjisi yol haritasının Fayda/ Maliyet esaslı olarak hazırlanması E.2.1.1.5. Denizlerde rüzgâr enerjisi konusunda yol haritası hazırlanması ve finansman modelinin geliştirilmesi Süre Eylemler Fayda/Maliyet analizleri Finansman Modelleri, Araştırma sonuçları Kapasite gelişimi, Etkin enerji ve kaynak yönetimi Yeni istihdam olanakları, kapasite gelişimi, Etkin enerji ve kaynak yönetimi Biyokütle yol haritası Fizibilite çalışması sonuç raporu Yeni istihdam olanakları, Teknolojik gelişim Yeni istihdam olanakları, teknolojik gelişim, Kırsal kalkınma, Hava kirliliğinde azalma Gözden geçirilmiş yasal mevzuat sayısı Enerjinin kalitesinin bozulmaması, daha fazla enerji transferi ve kaynak kullanımı Çıktılar ve Performans Göstergeleri Yan Faydalar Eylem Alanı E2.2.1. Hedef grupların YEK ve iklim değişikliği konusunda bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi 2011-2015 2011-2015 E2.2.1.1. YEK’e yönelik projeler geliştirmeleri amacıyla STK’ların ve yerel yönetimlerin desteklenmesi E2.2.1.2. 500 kW’ın altındaki yenilenebilir enerji üretim sistemlerinin sertifikalandırılması için yasal düzenlemeler yapılması Proje sonuç raporları, YEK ‘e yönelik proje sayısı Yasal düzenlemeler, YEK etiketleri Yerel çevre kirliliğinde azalma, Kamuoyu bilincinin gelişmesi Yenilenebilir enerji kullanan ürün ve hizmetlerde katma değer artışı HEDEF E2.2 Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının artırılması için 2015 yılına kadar kapasitenin geliştirilmesi Eylem Alanı EPDK KA EÜAŞ GTHB MTA TEİAŞ EİE EİE Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş ETKB, Üreticiler STK’lar, Belediyeler, Donör Kuruluşlar ETKB, GTHB, TÜBİTAK ETKB, Ünv.ler, Yağlı Tohum Üreticileri ve Kooperatifleri, Biyoyakıt Üreticileri, Akaryakıt Sektörü Şirketleri ETKB, EB, HM, MİGEM, EİE, EPDK, Belediyeler ETKB, KB, EB, HM, EPDK ETKB, DM, EÜAŞ, EPDK ETKB İlgili Kuruluşlar ENERJİ SEKTÖRÜ 79 80 Eylem Alanı E2.3.1. Yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesi ve desteklenmesi Eylem Alanı 2011-2014 2011-2020 2012-2016 2012-2014 2012-2015 2011-2014 2011-2016 E2.3.1.2. Ar-Ge sonuçlarının üretime aktarımında ekonomik araçlarla özendirilmesi ve Fayda/ Maliyet analizlerinin yapılması E2.3.1.3. Yenilenebilir enerji ve temiz teknolojiler konusunda üniversitelerde ve teknoloji geliştirme bölgelerinde yeni teknolojilerin kullanımına yönelik olarak yürütülen araştırma ve ürün projelerinin sayısının artırılması E2.3.1.4. Ürün geliştirmede araştırma kuruluşları arasında koordinasyonun artırılması, finansman kolaylığı sağlanması, bu alanda rekabet öncesi işbirliği çalışmalarının oluşturulması için yasal düzenleme yapılması E2.3.1.5. Yerli sanayiyi desteklemek üzere, özel alanlarda YEK kuluçka ve teknoloji geliştirme bölgelerinin ve projelerin destek sonrasında takip edilmesini sağlayan Proje Sonrası Destek ve Koordinasyon Biriminin oluşturulması E2.3.1.6. 500 kW’ın altında güneş ve diğer yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretimi yapan mini tesislerin kullanımını özendirici ilave tedbirler alınması, bu konudaki mevzuat çalışmalarının düzenlenmesi E.2.3.1.7. Rüzgâr enerjisinin verimli kullanılması için hibrit projeler yapılması Süre E2.3.1.1. Yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik Teknolojik İhtiyaç Analizlerinin (Technology Needs Assessment-TNA) yapılması Eylemler Teknolojik gelişim, Kapasite gelişimi Teknolojik gelişim, Kapasite gelişimi Yeni İstihdam olanakları, Know-how, Teknoloji, yerli ekipman Proje sonuçları Ar-Ge sonuçları Kamu-özel sektör işbirliği girişimleri ve kuluçka merkezleri Yasal düzenlemelerin Resmi Gazete’de yayımlanması YEK’e yönelik entegre proje ve yerli ürün sayısı Ar-Ge teşvikleri için Fayda/Maliyet analiz raporları Teknolojik gelişim, Yeni girişim ve yeni istihdam olanakları alanı Teknolojik gelişim, Know-how, İstihdam Teknolojik İhtiyaç Analizi raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri Teknolojik gelişim Yan Faydalar HEDEF E2.3. Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapmak üzere 2023 yılına kadar teknolojik gelişim sağlanması EİE ETKB ETKB ETKB ETKB ETKB ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş ETKB, Ünv.ler, AE EPDK, AE, Özel Dağıtım Şirketleri ve Girişimciler BSTB, MB, KB, EÜAŞ, TÜBİTAK, KOSGEB, TTGV, TŞFAŞ, TEMSAN, KA, Üniversite Enstitüleri, TOBB, Özel Sektör BSTB, MB, KB, TÜBİTAK, KA, Üniversite Enstitüleri, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri BSTB, MB, KB, TÜBİTAK, KA, Üniversite Enstitüleri, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri BTYK, BSTB, MB, KOSGEB, TTGV, Ünv.ler, Özel Sektör Araştırma Ekipleri, TÜBİTAK Teknoloji Platformları Üyeleri, Sektör Dernekleri BSTB, MB, EB, HM, EİE, TÜBİTAK, KOSGEB, EÜAŞ, TEİAŞ, Dağıtım Şirketleri, TŞFAŞ, TEMSAN, Üniversite Enstitüleri, TTGV, TOBB, TMMOB, STK’lar İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı E3.1.3. Kojenerasyon ve bölgesel ısıtma sistemleri kullanımının teşvik edilmesi 2011-2014 2011-2015 2011-2015 E3.1.3.2. Yüksek verimli kojenerasyon/ trijenerasyon ve bölgesel ısıtma uygulamalarının yaygınlaştırılması için verilen teşviklerin tanıtılması E3.1.3.3. Atık ısı kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik mevzuat düzenlemeleri ve bilgilendirme faaliyetleri yapılması 2011-2015 E3.1.2.2. Yeni kurulacak olan santrallerde yerli linyitleri kullanacak temiz kömür teknolojileri kriterlerinin belirlenmesi ve uygulamayı özendirici tedbirlerin alınması E3.1.3.1. AB kojenerasyon düzenlemeleri ile tam uyumun sağlanması 2011-2023 E3.1.2.1. Küçük rezervli yerel santrallerde kömür teknolojisinin kullanılması için yerel aktörlerin sisteme dâhil edilmesi (üniversiteler, OSB, Kalkınma Ajansları vs.) 2011-2014 E3.1.1.2. Mevcut santrallerde temiz teknoloji kullanımı, maliyetler ve uygulama imkânlarının araştırılması Eylem Alanı E3.1.2. Yeni kömür yakıtlı santrallerde temiz kömür teknolojilerinin kullanılması 2011-2020 E3.1.1.1. Mevcut elektrik üretim santrallerinde yeni teknolojiler kullanılarak verimi yükseltmek ve üretim kapasitesini artırmak için bakım, iyileştirme ve modernizasyon çalışmalarının sürdürülmesi Eylem Alanı E3.1.1. Mevcut linyit santrallerinin rehabilitasyonu ve temiz kömür teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması Süre Eylemler Eylem Alanı Kapasite geliştirme Kamuoyu bilgilendirme AB’ye uyum Çevre kirliliğinin azaltılması, hava kalitesinin yükseltilmesi Yeni istihdam olanakları, know-how, teknoloji Yeni istihdam olanakları Arz güvenliği, Kaliteli enerji, İstihdam Yan Faydalar Atık ısı kullanımının artması Tanıtım kılavuzu Kojenerasyon Yönetmeliğinin Resmi Gazete’de yayımlanması Temiz kömür uygulaması teknik kriterlerine yönelik yasal düzenlemelerin yapılması Bölgesel Kömür Araştırma Merkezlerinin kurulması Fayda/Maliyet analizlerini içeren etki analizi Santrallerdeki iyileştirme çalışmalarının tamamlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF E3.1. 2023 yılına kadar kömürle çalışan mevcut termik santrallerin ortalama çevrim verimlerinin artırılması ETKB ETKB ETKB ETKB ETKB EÜAŞ EÜAŞ Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş EPDK, TÜBİTAK, Belediyeler, Sektör STK’ları, Özel Sektör KB, EB, HM, TOKİ, EPDK, Belediyeler, Sektör STK’ları, Özel Sektör EPDK, TÜBİTAK, ABB, Sektör STK’ları, Özel Sektör ÇŞB, TKİ, EPDK, TÜBİTAK, TTK, MTA, TÜSİAD, STK’lar, Özel Sektör MB, TKİ, EÜAŞ, TTK, MTA, TÜBİTAK, Ünv.ler, Özel Sektör Temsilcileri ETKB, TKİ, TTK, TÜBİTAK, ÖİB, Özel Termik Santraller, Üniversiteler ETKB, TKİ, TTK, MTA, TÜBİTAK, ÖİB, Özel sektör Yatırımcısı, Ünv. ler İlgili Kuruluşlar AMAÇ E3. TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ VE VERİMLİLİK ARTIRICI ÖNLEMLER UYGULANARAK ELEKTRİK ÜRETİMİNDE KÖMÜR KULLANIMINDAN KAYNAKLANAN SERA GAZI EMİSYONUNUN SINIRLANDIRILMASI ENERJİ SEKTÖRÜ 81 82 Eylem Alanı E4.1.1. Teknik altyapının iyileştirilmesi ve kaçak kullanımın engellenmesi Eylem Alanı Süre 2011-2016 2011-2016 Eylemler E4.1.1.1. Dağıtım şebekelerinin rehabilite edilmesi ve güçlendirilmesi ile “Akıllı Şebeke” uygulamalarına yönlendirilmesi için gerekli destekleyici tedbirlerin alınması E4.1.1.2. Kaçak elektrik kullanımına yönelik denetimlerin artırılması ve konuya ilişkin çalışmalar yapılması Kayıp/ kaçaktaki belirlenmiş azaltım hedeflerinin tutturulması Kaçak kullanımdaki azalma miktarı Kaynakların rasyonel kullanımı, Enerji tüketiminin kayıt altına alınması Çıktılar ve Performans Göstergeleri Kömür rezervlerinin kullanım ömrünün uzaması, İthalatın azalması Yan Faydalar HEDEF E4.1. 2023 yılına kadar ülke çapında elektrik dağıtım kayıplarının %8’e indirilmesi AMAÇ E4. ELEKTRİK DAĞITIMINDA KAYIP VE KAÇAKLARIN AZALTILMASI ETKB, EPDK ETKB, EPDK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Elektrik Dağıtım Şirketleri ETKB, TEDAŞ, ÖİB, YY, Özel Dağıtım Şirketleri İlgili Kuruluşlar BİNA SEKTÖRÜ 84 2011-2014 2011-2017 2011-2018 2011-2014 2011-2014 2011-2014 2011-2014 B1.1.1.1. Bina alt sektörlerindeki enerji tüketimi bilgilerini içeren veritabanının hazırlanması ve kıyaslama göstergelerinin geliştirilmesi B1.1.1.2. Bina tipolojileri için oluşturulan Model Binaların teknik özelliklerinin belirlenmesi B1.1.1.3. Mevcut binaların, Model Binalar ile kıyaslanması sonucunda binalarda enerji verimliliğinin sağlanmasına yönelik kısa, orta ve uzun vadeli hedeflerin belirlenmesi B1.1.1.4. Mevcut binalarda enerji verimliliğinin artırılması için eylem planı geliştirilmesi B1.1.1.5. Enerji verimliliğini sağlamak amacıyla alınan önlemlerin fayda-maliyet analiz çalışmalarının tamamlanması B1.1.1.6. Enerji verimliliği açısından piyasadaki yapı malzeme ve teknolojilerinin değerlendirilmesi B1.1.1.7. Enerji verimliliğini artırmak üzere yapı malzeme ve teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik Ar-Ge önceliklerinin ve desteklenecek alanların belirlenmesi Eylem Alanı B1.1.1. Binalarda ısı yalıtımı sağlamak ve enerji verimli sistemler oluşturmak için enerji verimliliği potansiyelinin ve önceliklerin tespit edilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Rekabet gücünde artış Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar ÇŞB ÇŞB Ar-Ge ihtiyaç değerlendirme raporu, Teşvik edilecek enerji verimli teknoloji ve ürün araştırma alanlarının listesi ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Piyasa Analiz Raporu Enerji Verimliliği Önlemleri FaydaMaliyet Analiz Raporu Binalarda Enerji Verimliliği Eylem Planı Kıyaslama göstergeleri, Binalarda enerji verimliliği hedefleri raporu Model Bina teknik özellikleri Veritabanı, Kıyaslama göstergeleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri ETKB, BSTB, GTB, KB, TÜRKAK, TSE, TÜBİTAK, Ünv. ler, ilgili dernekler, ilgili meslek odaları, malzeme üreticisi ve satıcısı özel sektör kuruluşları ETKB, BSTB, GTB, TSE, TÜRKAK, TÜBİTAK, Ünv.ler, ilgili dernekler, ilgili meslek odaları, malzeme üreticisi ve satıcısı özel sektör kuruluşları BSTB, GTB, ilgili dernekler, ilgili meslek odaları, malzeme üreticisi ve satıcısı özel sektör kuruluşları MB, İB, EİE, YY, TOKİ, STK’lar, ilgili meslek odaları, özel sektör kuruluşları TOKİ, YY, STK’lar, Meslek Odaları ETKB, MB, İB, TÜİK, YY ÇŞB, MB, İB, MEB, TÜİK, TOKİ, İÖİ, Belediyeler İlgili Kuruluşlar HEDEF B1.1. 2023 yılında en az 1 milyon konut ile toplam kullanım alanı 10 bin metrekarenin üzerindeki ticari ve kamu binalarında standartları sağlayan ısı yalıtımı ve enerji verimli sistemlerin oluşturulması AMAÇ B1. BİNALARDA ENERJİ VERİMLİLİĞİNİN ARTTIRILMASI Eylem Alanı B1.2.1. Binalarda ısı yalıtımının ve verimli enerji sitemlerinin kullanımının sağlanması için BEP Yönetmeliğinin iyileştirilmesi ve güçlendirilmesi Eylem Alanı 2011 -2014 2011 -2014 2011 -Sürekli 2011 -Sürekli 2012-2015 B1.2.1.2. Mevcut binaların tadilatında yapılacak iyileştirilme için BEP Yönetmeliğindeki %25 eşiğinin analiz edilmesi, mevcut bina iyileştirme şartları için fayda/maliyet analizlerini içeren bir teknik raporun hazırlanması B1.2.1.3. BEP Yönetmeliğinin uygulanmasını desteklemek üzere ilgili hukuki düzenlemelerde (Kat Mülkiyeti, Belediyeler Kanunu, Yapı Denetim Yönetmeliği vb.) gerekli değişikliklerin belirlenmesi ve yapılması B1.2.1.4. Enerji Kimlik Belgesi (EKB) sınıflandırma aralıklarının yukarı çekilmesi (TS 825 – bina bileşenlerinin U değerlerinin yıllar itibariyle düşürülmesi) için fayda/ maliyet analizlerini içeren bir teknik değerlendirmenin yapılması ve BEP ve TS 825’in revize edilmesinde koordinasyonun sağlanması B1.2.1.5. “Entegre Bina Tasarımı Yaklaşımı” ve “Sıfır Emisyonlu (Sürdürülebilir) Bina” kriterlerinin oluşturulması, gerekli görülürse BEP Yönetmeliğine entegre edilmesi Süre B1.2.1.1. BEP Yönetmeliğinde belirtilen bina teknik sistemleri ile ilgili kriterlerin ve minimum gereklerin gözden geçirilmesi, gerekirse revize edilmesi Eylemler Yaşam kalitesinin artması, Hane başına enerji tüketim maliyetlerinde azalma Yan Faydalar ÇŞB ÇŞB Entegre Bina Tasarımı Yaklaşımı ve sürdürülebilir bina kriterlerini içeren teknik rapor/kılavuz, revize BEP Yönetmeliğinin Resmi Gazetede yayımlanması ÇŞB ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Fayda/maliyet analizlerini de içeren teknik rapor, revize BEP Yönetmeliğinin Resmi Gazete’de yayımlanması Diğer Kanun ve Yönetmeliklerde BEP Yönetmeliğine uyumlu olarak yapılan değişikliklerin Resmi Gazete’de yayımlanması Fayda/maliyet analizini de içeren teknik rapor Mevcut mevzuatta öngörülmüş teknik bina sistemleri ve kriterlerinin iyileştirilmesine yönelik öneri paketi, önerilen teknik sistem değişiklerinin fayda/ maliyet analiz raporları, gerekli Yönetmelik değişikliğinin Resmi Gazetede yayımlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri ETKB, TSE, TÜBİTAK, Sektör dernekleri, Meslek odaları TSE, ETKB, TÜBİTAK, Ünv.ler, Sektör dernekleri, Meslek odaları ETKB, MB, BSTB, GTB, İB, TSE, Ünv.ler, Sektör dernekleri, Meslek odaları ETKB, İB, TSE, Ünv.ler, Sektör dernekleri, Meslek odaları ETKB, İB, TSE, Ünv.ler, Sektör dernekleri, Meslek odaları İlgili Kuruluşlar HEDEF B1.2. 2017 yılına kadar bütün binalarda, Binalarda Enerji Performansı (BEP) Yönetmeliği ve diğer enerji verimliliği yönetmeliklerinin etkin olarak uygulanması BİNA SEKTÖRÜ 85 86 2011-Sürekli 2011-Sürekli 2011-Sürekli 2011-2013 2011 -2015 B1.2.3.2. EVD’lerin yetkilendirilmesi, Enerji Performans Kontratı (EPK) uygulamaları ve bina enerji verimliliği etütleri konusunda kapasitelerinin geliştirilmesi B1.2.3.3. ÇŞB taşra teşkilatı, belediyeler, yapı denetim şirketleri ve odaların yapı denetimindeki yetkinliğinin arttırılması için periyodik eğitimler düzenlenmesi B1.2.3.4. Yapı denetim sisteminin etkinleştirilebilmesi için gerekli görülürse mevzuat değişikliği yapılması B1.2.3.5. Binalarda Enerji Yönetimi sisteminin standartlaştırılarak etkinleştirilmesi, ilgili mevzuatın (EV Kanunu ve yönetmelikleri) Enerji Yönetim Standardına (16001 EN-ISO 50001) uyumlaştırılması ve ticari binalar ile kamu binalarında uygulanması 2011-Sürekli B1.2.2.3. Düzenlenen EKB’lerin denetimlerini yürütmek üzere bir ekibin görevlendirilmesi ve bu ekibin eğitilmesi B1.2.3.1. BEP Yönetmeliğinin sektördeki uygulayıcılarının eğitilmesi 2011-2012 B1.2.2.2. ÇŞB personelinin BEP yönetmelik uygulamaları, binalarda enerji verimliliği önlemleri ve ekipmanları konusunda uygulamacı ve eğitimci olarak eğitilmesi Eylem Alanı B1.2.3. İlgili diğer kurumların BEP ve diğer enerji verimliliği yönetmeliğinin uygulanmasına yönelik kapasitesinin geliştirilmesi 2011-2012 B1.2.2.1. ÇŞB’nin kurumsal kapasitesinin geliştirilmesi amacıyla ihtiyaç analizi yapılması Eylem Alanı B1.2.2. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın BEP Yönetmeliği ve diğer enerji verimliliği uygulanmalarına yönelik kapasitesinin artırılması Süre Eylemler Eylem Alanı EV Yönetmeliğinin değiştirilerek Resmi Gazetede yayımlanması, 16001 EN-ISO 50001 belgeli en az 100 ticari ve kamu binası ETKB ÇŞB Etkin denetim sistemi, Yapı Denetim Yönetmeliği ve ilgili mevzuatın değiştirilerek Resmi Gazetede yayımlanması Yeşil istihdam olanaklarında artış ÇŞB ÇŞB taşra teşkilatı, Belediyeler, yapı denetim şirketleri ve Meslek Odalarında yapı denetim işinde görevlendirilen personel için düzenlenen eğitim ve katılımcı sayısı Emlak piyasasında EKB güvenilirliğinin artması, EV bina dönüşümünün hızlanması ETKB ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Yetkilendirilmiş EVD sayısı, Binalardaki EPK sayısı Eğitime katılan kişi sayısı Oluşturulan teknik altyapı, Eğitim sayısı, Etüt uzmanı sayısı ÇŞB personeline verilen eğitim sayısı Kurumsal kapasite ve ihtiyaç raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Güçlü kamu fonksiyonu, Emlak piyasasında EKB’ye ilişkin güven artışı Yan Faydalar ÇŞB, TSE, TMMOB, EVD’ler ETKB, TMMOB, Ünv.ler, Sektörel STK’lar, İlgili sektör katılımcıları ÇŞB, TMMOB, EVD’ler, EV hizmeti için yetkilendirilmiş kuruluşlar ETKB, YY, TBB, Ünv.ler, MMO, Sektörel STK’lar, Meslek odaları, SMM firmaları, Yapı denetim firmaları, EVD firmaları ETKB, TSE, TÜBİTAK, Ünv.ler, Sektör dernekleri, Meslek odaları ETKB, TÜBİTAK, Ünv.ler, Meslek Odaları, Sektörel STK’lar, Uluslararası kuruluşlar İlgili Kuruluşlar 2011 -2015 B1.3.1.2. Binalarda enerji verimliliği önlemleri için gerekli yatırımların yapılmasını özendirici finans modellerinin araştırılması, tanıtılması ve yaygınlaştırılması EV ve YEK için gelen uluslararası fonların daha iyi yönlendirilmesi Yan Faydalar Eylem Alanı B1.4.1 . Tüm binalara “Enerji Kimlik Belgesi” verilmesi için gerekli altyapının güçlendirilmesi 2011 -2017 2011 -2017 B1.4.1.1. ÇŞB tarafından mevcut ve yeni binalara verilecek olan sertifikaların izlenmesi ve kaydedilmesi, rastgele kontroller ile BEP yönetmeliği ve diğer enerji verimliliği uygulamalarının denetlenmesi B1.4.1.2. Binaların mekanik sistemlerinin periyodik denetimi (merkezi ısıtma sistemleri, HVAC sistemleri) için metot oluşturulması, denetimler için yetkilendirme yapılması ve denetimlerin uygulanması HEDEF B1.4. 2017 yılına kadar tüm binalara “Enerji Kimlik Belgesi” verilmesi 2011 -Sürekli B1.3.1.1. Ulusal ve uluslararası finans kuruluşları ile diyalog ve işbirliğinin geliştirilmesi için koordinasyonun sağlanması Eylem Alanı B1.3.1. Binalarda enerji verimliliğinin arttırılması için enerji verimliliği, yenilenebilir enerji ve BEP ile ilgili olarak gerekli finansmanın sağlanması Süre Eylemler Eylem Alanı ÇŞB ÇŞB İlgili Tebliğin Resmi Gazete’de yayımlanması, Yetkilendirilen denetim firmalarının/denetçilerin sayısı, Denetim sayısı ETKB EB, HM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Kayıt altına alınan EKB sayısı, Denetim sayısı Finans modelleri, fonlar, Fayda ve gereklerin duyurulması için internet sayfası Alternatif finans modelleri, İşbirliği protokolleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri Meslek odaları, Özel denetim firmaları, EVD’ler ETKB, Meslek odaları, EVD’ler MB, EB, HM, EİE, TBB, TMMOB, Finans kuruluşları, Özel sektör kuruluşları, EVD’ler, Tüketici dernekleri ÇŞB, ETKB, MB, KB, Finans kuruluşları, Özel sektör kuruluşları, EVD’ler İlgili Kuruluşlar HEDEF B1.3. Binalarda 2013 yılı sonuna kadar enerji verimliliği, yenilenebilir enerji ve BEP ile ilgili olarak gerekli finansal desteği sağlayacak araçların geliştirilmesi BİNA SEKTÖRÜ 87 88 2011 - 2013 2011 - 2017 2011 -2018 2011 -2015 2011 -2012 2011 -2013 2011 -2011 B1.5.1.1. Kamu binaları için bir veri tabanı oluşturulması, en fazla enerji tüketen binaların belirlenmesi. B1.5.1.2. Kademeli olarak tüm kamu binalarının EKB’lerinin düzenlenmesi için koordinasyonun sağlanması B1.5.1.3. Eski ve yeni kamu binalarında EKB için eşik değerlerin belirlenmesi ve bu EKB eşik değerler baz alınarak kamu binalarında enerji verimliliği iyileştirme stratejisinin belirlenmesi ve gerekli tahsisatın sağlanması için Başbakanlık Genelgesinin yayımlanması B1.5.1.4. Kamu kuruluşlarınca enerji etütleri yaptırılarak iyileştirmeler için gerekli bütçenin belirlenmesi ve fizibilite raporlarının hazırlanarak MB’ye ve KB’ye sunulması B1.5.1.5. EVD’lerin Enerji Performans Kontratları çerçevesinde kamu binalarının iyileştirilmesi için Kamu İhale Kanunu’nda değişiklik yapılmasına ilişkin ön hazırlıkların ve incelemelerin yapılması B1.5.1.6. Kamu kurumlarında daha verimli ekipman, taşıt ve binaların satın alınabilmesi için Yeşil İhale Programının uygulanmasına ilişkin hazırlık çalışmalarının yapılması B1.5.1.7. Kamu binalarında enerji yönetimi uygulamasının etkinleştirilmesi için 10 bin m2 üzerindeki veya 250 tep ve üzerinde enerji tüketen kamu binalarında enerji yöneticilerinin atanması Eylem Alanı B1.5.1. Kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinin yıllık enerji tüketiminin azaltılması Süre Eylemler Eylem Alanı Atanmış Enerji Yöneticisi sayısı, Enerji Yönetim Standardı Belgesi almış kamu binası sayısı Kamu İhale Kanununda değişiklik yapılarak Resmi Gazete’de yayımlanması Kamu harcamalarında düşüş, EV cihazlar için piyasa dönüşümü Kamu binalarında işletme harcamalarında düşüş Kamu İhale Kanunu’nda değişiklik önerileri Etüt raporları, Fizibilite raporları Kamu Binalarında EV İyileştirme Stratejisi ve Planı, Başbakanlık Genelgesi En fazla enerji tüketen ilk yüz, Bin ve on bin binanın kademeli olarak EKB’lerinin düzenlenmesi Kamu Binaları Yapı ve Enerji Veri Tabanı Çıktılar ve Performans Göstergeleri Kamu binalarının işletme bütçesinden tasarruf Kamu bilgi sisteminde iyileşme Kamu bilgi sisteminde iyileşme Kamu bilgi sisteminde iyileşme Yan Faydalar ETKB MB MB Tüm kamu kuruluşları ÇŞB ÇŞB ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF B1.5. Kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinde, yıllık enerji tüketiminin 2015 yılına kadar %10 ve 2023 yılına kadar %20 azaltılması Kamu kurum ve kuruluşları, Meslek odaları, EVD’ler ETKB, İB, KİK, TOKİ, YY, Kamu kurum ve kuruluşları ETKB, ÇŞB, KİK ETKB, ÇŞB, KB İB, KB, TOKİ, YY, Kamu kurum ve kuruluşları ETKB, TOKİ, Kamu kurum ve kuruluşları, EVD’ler ÇŞB, İB, MB, TOKİ, TÜİK, YY, Kamu kurum ve kuruluşları İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı B2.1.2. Toplu konutlarda yerinden enerji üretiminin yaygınlaştırılması Eylem Alanı B2.1.1. Binalarda yenilenebilir enerji kullanımının teşvik edilmesi Eylem Alanı 2011 -2014 2011 -2015 B2.1.1.2. Binalarda YE kullanımının sağlanması için aşağıdakileri de içerecek yeni düzenlemeler yapılması: Binalara azami enerji ihtiyacı ve azami karbondioksit emisyonu sınırlaması getirilmesi ve bu kapsamda yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının özendirilmesi, Azami karbondioksit emisyonu değerlerini aşan binalara idari yaptırım uygulanması, Isı yalıtımının ve verimli ekipman ve sistemlerin kullanımının özendirilmesi, Kullanım alanı 10.000 m2’nin üzerinde olan ticari binaların ve müstakil lüks konutların ve entegre konutların (residence) ruhsatlandırılmasında sürdürülebilirlik niteliği aranması ve uygulamanın kademeli olarak diğer binalara da yaygınlaştırılması, Yerinden üretimin özendirilmek suretiyle yaygınlaştırılması; binalarda ısıtma, soğutma, havalandırma, sıhhi sıcak su, elektrik ve aydınlatma enerjisi ihtiyaçlarının tamamen veya kısmen karşılanması amacıyla, yenilenebilir enerji kaynakları kullanımının, hava, toprak veya su kaynaklı ısı pompası, kojenerasyon ve mikrokojenerasyon gibi sistemlerin kullanımının özendirilmek suretiyle yaygınlaştırılması B2.1.2.1. Binaların enerji ihtiyacının karşılanmasında bölgesel ısıtma, kojenerasyon ve/veya mikrokojenerasyon uygulamalarının ısıtma, soğutma ve diğer enerji amaçlı olarak yeni toplu konut alanlarında uygulamaya konulması 2011 -2014 Süre B2.1.1.1. Binalarda yenilenebilir enerjinin maliyet etkinliğini değerlendirmek amacıyla bir fizibilite rapor formatının geliştirilmesi Eylemler Yeni istihdam olanakları, Temiz çevre, Enerji kaynaklarının korunması, Enerjide dışa bağımlılığın azalması Yan Faydalar Toplu konut alanlarında bölgesel ısıtma ve kojenerasyon ve/veya mikro-kojenerasyon uygulaması Yeni yasal düzenlemelerin Resmi Gazetede yayımlanması, Enerji ihtiyaçlarının en az %20sini YEK ile karşılayan bina sayısı Fizibilite formatının uygulanması, İlgili tebliğin Resmi gazetede yayımlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri TOKİ ETKB ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF B2.1. 2017 yılından itibaren yeni binaların yıllık enerji ihtiyacının en az %20’sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından temin edilmesi AMAÇ B2. BİNALARDA YENİLENEBİLİR ENERJİ KULLANIMININ ARTIRILMASI ÇŞB, ETKB, BSTB, GTB, EPDK, TÜBiTAK, TMMOB, Ünv.ler, Özel sektör kuruluşları, Tasarım ve yapı denetim şirketleri ETKB, ÇŞB, EPDK, TEDAŞ ve Özel dağıtım şirketleri, Sektör STK’ları ÇŞB, ETKB, EPDK İlgili Kuruluşlar BİNA SEKTÖRÜ 89 90 2011-2014 2011-2014 2015-2016 2012-2014 2013-2015 B3.1.2.1. Farklı iklim bölgeleri için enerji etkin ve iklim duyarlı planlama ve yerleşim ilkelerinin geliştirilmesi ve kriterlerin oluşturulması, sürdürülebilir kentsel yerleşim planlarının etkin uygulanması için bir rehber hazırlanması B3.1.2.2. Arazi kullanımı, ekoloji, ulaşım, su yönetimi, gri su, yeşil/beyaz çatılar gibi sürdürülebilirlik unsurlarını kapsayan kentsel yerleşim planlarının yaşam döngüsü maliyeti değerlendirme yöntemleri kullanılarak pilot projeler çerçevesinde geliştirilmesi ve uygulanması B3.1.2.3. Enerji-etkin, iklim-duyarlı, sürdürülebilir kentsel yerleşim planlamasına yönelik usul ve esasların belirlenmesi ve pilot proje sonuçları kullanılarak sürdürülebilir kentsel planların uygulamaya geçirilmesi için çıktıların imar mevzuatına aktarılması B3.1.2.4. Nüfus, ekonomik aktivite gibi özellikler ile model olabilecek üç pilot belediye kapsamında iklim değişikliğinden etkilenme potansiyeli de göz önüne alınarak iklim değişikliği ile mücadele ve uyum eylem planının hazırlanması ve diğer belediyelere tanıtılması B3.1.2.5. Yerel yönetimlerce imar planlarının iklime duyarlı yerleşim planları biçiminde hazırlanması Eylem Alanı B3.1.2. Enerji verimli ve iklim duyarlı yerleşme/yapılaşma için politika ve hukuki düzenlemelerin geliştirilmesi ve pilot projeler ile uygulamaya geçirilmesi 2011-2014 B3.1.1.1. Seçilecek pilot şehir/bölgelerde binalarda enerji verimliliğini artırmaya yönelik ilgili sektörlerde veri tabanları oluşturulması, bütünsel etkilerin tespit edilmesi için analizler yapılması Eylem Alanı B3.1.1. Yerleşmeler ölçeğinde arazi kullanımının sera gazı emisyon miktarlarına etkisinin tespit edilmesi (yerleşmeler ölçeğinde ilgili tüm sektörlerin bütünsel etkilerinin tespit edilmesi) Süre Eylemler Eylem Alanı Kamu kaynaklarının etkin kullanımı (İlk yatırım ve yatırım sonrası yanlış planlamadan kaynaklanan yıkım/yeniden inşa sayısında azalma) Malzeme, su, alan kullanımında etkinlik, Sağlık ve refah ve yaşam kalitesi seviyesinde yükselme, Sürdürülebilir yerleşimler Sürdürülebilir yerleşimler, Malzeme, su, alan, enerji kullanımında etkinlik/verimlilik sağlanması, Yaşam kalitesinin yükselme Kapasite gelişimi, yaşam kalitesinin artırılması, Sürdürülebilir yerleşimler, İstihdam olanaklarında artış Kamu yatırımlarının, enerji ve su kaynaklarının etkin kullanımı, Kapsamlı idari sistem Yan Faydalar YY Pilot Belediyeler 3 pilot belediye kapsamında bütün paydaşların katılımıyla hazırlanmış iklim değişikliği ile mücadele ve uyum eylem planı, Tüm büyükşehir ve merkez belediyeleri için iklim değişikliği eylem planı tanıtım ve hazırlama seminerleri Sürdürülebilir yerleşim planı hazırlayan yerel yönetimlerin sayısı ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Sürdürülebilir kentsel yerleşime ilişkin hukuki düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması Pilot bölgeler için sürdürülebilir kentsel yerleşim planları, Ulusal ve uluslararası enerji verimliliği yöntemleri kullanılarak oluşturulan /yapılan yeni örnek yerleşim/mahalle/site/komşuluk birimi yeri sayısı Sürdürülebilir kentsel yerleşim rehberinin yayınlanması ve belediyelere iletilmesi Veri tabanı, Analiz raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri ÇŞB, İller Bankası, Ünv.ler, TMMOB’a bağlı ilgili meslek odaları ÇŞB, TBB, Ünv.ler, İlgili STK’lar TBB, YY, Ünv.ler, STK’lar, Meslek odaları TOKİ, TBB, İller Bankası, Belediyeler, Ünv. ler, İlgili STK’lar, Meslek odaları UBAK, İB, KB, İller Bankası, YY, Ünv. ler, İlgili STK’lar İB, UBAK, ETKB, TÜİK, TOKİ, YY, TBB, Ünv.ler, İlgili STK’lar İlgili Kuruluşlar HEDEF B3.1. 2023 yılına kadar yeni yerleşmelerde yerleşme ölçeğinde sera gazı emisyonunun (pilot olarak seçilen ve sera gazı emisyon miktarı 2015 yılına kadar belirlenen) mevcut yerleşmelere göre en az % 10 azaltılması AMAÇ B3. YERLEŞMELERDEN KAYNAKLANAN SERA GAZI EMİSYONLARININ SINIRLANDIRILMASI SANAYİ SEKTÖRÜ 92 2011–2016 S1.1.1.2. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına ve enerji verimliliğine yönelik olarak yeni yasal düzenlemeler yapılması AB’ye uyum AB’ye uyum Yan Faydalar Yeni mevzuatın Resmi Gazete’de yayımlanması Revize mevzuatın Resmi Gazete’de yayımlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri Eylem Alanı S1.2.2. KOBİ’lerde enerji verimliliğinin arttırılması Eylem Alanı S1.2.1. Sanayi sektöründe enerji verimliliği yatırımlarının teşvik edilmesi, yaygınlaştırılması ve kayıt altına alınması 2012–2023 2011–2023 S1.2.2.2. KOBİ’lere yönelik finansman modelleri geliştirilerek enerji verimliliğine yönelik uygulamaların desteklenmesi S1.2.2.3. KOBİ’lere yönelik Verimlilik Arttırıcı Projelerin ve gönüllü anlaşma desteklerinin geliştirilmesi 2011–2023 S1.2.1.3. Enerji verimliliği projelerinin yatırıma dönüştürülmesi için finansman modellerinin araştırılması 2011–2016 2011–2016 S1.2.1.2. Enerji verimliliği ile ilgili gönüllü işbirliklerinin geliştirilmesi S1.2.2.1. KOBİ’lere yönelik olarak enerji verimliliği ve sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması konularında bilgilendirme yapılması, eğitim ve danışmanlık desteği sağlanması 2011–2012 S1.2.1.1. Sanayi sektöründe Verimlilik Arttırıcı Projelerin geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve kayıt altına alınması Kapasite gelişimi, Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Kapasite gelişimi, Rekabet gücünde artış Desteklenen KOBİ sayısı Yeni finansman modelleri, Finansman imkanlarında artış Eğitim materyalleri ve WEB sitesi, Etüt rehberleri, İyi uygulamalar rehberi, Desteklenen KOBİ sayısı, Faydalanıcı sayısı Araştırma raporları Deklarasyonlar, İşbirliği anlaşmaları Rekabet gücünde artış, Uluslararası fonların yaygınlaştırılması Enerjide dışa bağımlılığın azalması, Rekabet gücünde artış Desteklenen proje sayısı Rekabet gücünde artış KOSGEB KOSGEB KOSGEB EB, HM EİE ETKB ÇŞB, EİE ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF S1.2. Sanayi sektöründe enerji kullanımından (elektrik enerjisi payı dâhil) kaynaklanan sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması 2011–2016 S1.1.1.1. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına ve enerji verimliliğine yönelik olarak farklı kurumlarca çıkarılmış olan mevzuat arasında eşgüdümün sağlanması Eylem Alanı S1.1.1. Mevcut mevzuatın revize edilmesi ve yeni yasal düzenlemeler yapılması Süre Eylemler Eylem Alanı HEDEF S1.1. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına ve enerji verimliliğine yönelik yasal düzenlemelerin yapılması AMAÇ S1. SANAYİ SEKTÖRÜNDE ENERJİ VERİMLİLİĞİNİN ARTTIRILMASI ETKB, BSTB, KB, MPM, STK’lar BSTB, ETKB, EB, HM, Finans Kuruluşları BSTB, ETKB, KB, TOBB, STK’lar ETKB, BSTB, KB, EVKK Üyeleri, KOSGEB ETKB, BSTB, MPM BSTB, EVKK Üyeleri, MPM, STK’lar ETKB, BSTB, Sektör Dernekleri, STK’lar İDDK Üyeleri, Sektör Dernekleri, STK’lar İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı S1.2.3. Enerji yoğun sektörlerde enerji verimliliğinin arttırılması Eylem Alanı 2011–2014 2012–2016 2011–2016 2011–2016 2014–2016 S1.2.3.2. Yüksek enerji verimliliğine sahip demo projelerin geliştirilerek uygulanması S1.2.3.3. Enerji verimli teknoloji ve iyi uygulamaların transferi alanında sanayi sektörleri için rehber hazırlanması S1.2.3.4. Enerji yoğun sektörlerde enerji tasarruf potansiyelinin ve sektörel enerji verimliliği hedeflerinin belirlenmesi S1.2.3.5. Yüksek enerji tasarrufu potansiyeline sahip yatırım projelerinin desteklenmesinin kalkınma planlarına entegrasyonu Süre S1.2.3.1. Enerji etütlerinin gerçekleştirilerek enerji verimliliğine yönelik ulusal ve uluslararası karşılaştırmaların yapılması Eylemler Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Yan Faydalar Piyasada mevcut finansman olanakları Enerji yoğun sektörlerde ortalama spesifik enerji tüketimi Teknoloji transferi rehberi Demo projeler Etüt raporları, Karşılaştırma raporları Çıktılar ve Performans Göstergeleri KB ETKB BSTB Özel sektör kuruluşları ETKB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş ÇŞB, ETKB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları MB, BSTB, ÇŞB, KB, TÜBİTAK, TOBB, TÜSİAD, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TOBB, TÜSİAD, TMMOB, TTGV, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, ETKB, KB, MPM, KOSGEB, TÜSİAD, TOBB, STK’lar BSTB, ÇŞB, KB, MPM, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları İlgili Kuruluşlar SANAYİ SEKTÖRÜ 93 94 Eylem Alanı S2.1.2. Sanayi alt sektörlerinde düşük karbon yoğunluğuna geçişin desteklenmesi Eylem Alanı S2.1.1. Sera gazı emisyon yoğunluğunun azaltılmasına yönelik gönüllü anlaşmaların özendirilmesi Eylem Alanı 2012–2014 2011–2013 S.2.1.2.2. Oluşturulan ve oluşturulacak olan kuluçka ve teknoloji merkezlerinde sanayide düşük karbon yoğunluğuna yönelik çalışmaların yapılması S2.1.2.3. Düşük karbonlu kalkınmaya geçiş için finansman modellerinin geliştirilmesine ilişkin etüt yapılması 2013–2018 S2.1.1.3. Gönüllü anlaşmalar kapsamında teknolojik iyileştirmeler içeren projeler geliştirilmesine destek olunması ve proje sonuçlarının kamuoyu ile paylaşılması 2014–2016 2012–2014 S2.1.1.2. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması için ihtiyaç duyulan finansal araçlara erişimin araştırılması S.2.1.2.1. Sektör strateji belgelerinde düşük karbon yoğunluğuna geçişle ilgili konulara yer verilmesi 2011–2014 Süre S2.1.1.1. İlgili sektörlerle sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik gönüllü anlaşmaların yapılması Eylemler Yeni istihdam olanakları, Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış, Makro ekonomik istikrar, Yeni istihdam olanakları BSTB KB, EB, HM Fayda/maliyet analizleri, Finansal modeller için gerekli düzenlemeler BSTB BSTB EB, HM ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Teknoloji geliştirme bölgelerinde faaliyette olan kuruluşların sayısı ve yeni istihdam olanakları Eylem planları Seminerler, konferanslar Rekabet gücünde artış, AB’ye uyum, Bilgi toplumu, Yeni istihdam olanakları Kapasite gelişimi, AB’ye uyum Fayda/maliyet analizleri, Araştırma raporları Uygulama yöntemleri ve akış şemaları, Deklarasyonlar, İşbirliği anlaşmaları Çıktılar ve Performans Göstergeleri Rekabet gücünde artış, Kapasite gelişimi Rekabet gücünde artış, AB’ye uyum Yan Faydalar HEDEF S2.1. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik mali ve teknik altyapının geliştirilmesi AMAÇ S2. 2023 YILINA KADAR SANAYİ SEKTÖRÜNDE ÜRETİLEN GSYİH BAŞINA EŞDEĞER CO2 YOĞUNLUĞUNUN AZALTILMASI MB, BSTB, ÇŞB, ETKB, GTHB, KOSGEB ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TSE, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, TTGV, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ETKB, ÇŞB, KB, KOSGEB BSTB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları İlgili Kuruluşlar S2.1.3.1. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler ve ürün bazında karbon ayak izinin hesaplanması ve karbon ayak izinin azaltılmasına yönelik eylem planı oluşturulması Eylem Alanı S2.1.3. Sektörel işletmeler ve ürün bazında (Enerji Verimliliği Kanunu’nun 7. Maddesinde yer alan cihazlar öncelikli olarak) karbon ayak izinin azaltılması 2011–2015 Süre Rekabet gücünde artış, Kapasite gelişimi, AB’ye uyum, Politika oluşturma kapasitesi Yan Faydalar Karbon ayak izini hesaplayan işletme sayısındaki artış, Karbon ayak izi belirlenmiş ürün sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri Özel Sektör Kuruluşları Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Eylem Alanı S2.2.1. Sanayi sektöründe düşük sera gazı emisyonlu teknolojilere yönelik Ar-Ge ve teknoloji transferi çalışmalarının desteklenmesi 2012–2014 2011–2014 2014–2018 S2.2.1.1. Sanayi sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik Teknoloji İhtiyaç Analizinin (Technology Needs Assessment-TNA) yapılması S2.2.1.2. BSTB’nin sanayi ile ilgili Ar-Ge desteklerinde iklim değişikliğinin öncelikli alanlar kapsamına alınması yönünde çalışmalar yapılması S2.2.1.3. Sanayi sektöründe düşük sera gazı emisyonlu teknolojilere yönelik iyi uygulama örneklerinin kamuoyu ile paylaşılması Rekabet gücünde artış Rekabet gücünde artış Kapasite gelişimi İyi uygulama örneği sayısında artış, Konferanslar, seminerler İklim değişikliğine yönelik proje sayısı ve destek büyüklükleri Sektörel TNA raporları, Çıktıların BMİDÇS altında kullanılması BSTB BSTB BSTB HEDEF S2.2. 2023 yılına kadar sanayi sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve kullanılması Eylemler Eylem Alanı ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜBİTAK, TÜSİAD, TOBB, TTGV, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, BSTB, KOSGEB, TSE, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar İlgili Kuruluşlar SANAYİ SEKTÖRÜ 95 96 2011–2015 2012–2014 2012–2014 2013–2015 2011–2015 2013–2014 S3.1.2.1. ISO 50001/EN 16001 Enerji Yönetimi standardı ile ilgili kılavuz dokümanların hazırlanması ve eğitim seminerlerinin düzenlenmesi S3.1.2.2. Enerji yönetim sistemine yönelik sektörel uzmanların eğitimi S3.1.2.3. KOBİ’lere yönelik mevcut yönetmelik kapsamında sağlanan desteklerin tanıtılarak yaygınlaştırılması S3.1.2.4. Enerji yönetiminin sonuçlarının sera gazı emisyonu sınırlandırılmasına etkisinin raporlanması S3.1.2.5. 1000 TEP üzeri işletmelerin tümünde enerji yöneticisinin belirlenmesi S3.1.2.6. Sanayi İklim Değişikliği Teknoloji Platformu’nun oluşturulması 2011–2020 S3.1.1.2.Sanayi sektörlerine yönelik bilgilendirmelerin yapılması Eylem Alanı S3.1.2. Enerji yönetim sistemlerinin geliştirilmesine yönelik kapasitenin güçlendirilmesi 2014–2020 S3.1.1.1. Sanayi alt sektörlerinde iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik kılavuz el kitaplarının oluşturulması, bilimsel ve teknik kongre/seminer/çalıştayların/eğitim programlarının düzenlenmesi Eylem Alanı S3.1.1. Sektöre yenilenebilir enerji, enerji verimliliği, temiz üretim ve iklim değişikliği ile mücadele konularında teknik destek sağlanması Süre Eylemler Eylem Alanı Kapasite gelişimi Yeni istihdam olanakları Rekabet gücünde artış Yeni istihdam olanakları Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar Platformun oluşturulması Enerji yöneticisi sayısındaki artış Yıllık Destek Miktarı Eğitilen uzman sayısı Seminer ve katılımcı sayısı, Kılavuz dokümanlar Etkinlik sayısı Kılavuzlar, kongreler, seminerler, çalıştaylar Çıktılar ve Performans Göstergeleri TOBB ETKB ETKB KOSGEB ETKB TSE BSTB BSTB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF S3.1. 2015 yılına kadar sanayi sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik bilgi altyapısının oluşturulması AMAÇ S3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELEYE YÖNELİK OLARAK SANAYİ SEKTÖRÜ KAPASİTESİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ ÇŞB, ETKB, BSTB, KB, TÜİK, KOSGEB, TÜSİAD, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, ETKB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, KB, TÜİK, TSE, KOSGEB, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, ETKB, KB, TSE, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜİK, KA, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları BSTB, ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜİK, KA, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, ETKB, KB, KOSGEB, MPM, TSE, TÜSİAD, TOBB, TMMOB, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları İlgili Kuruluşlar ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 98 2014-2023 2014-2023 U1.1.2.2. Demiryollarının limanlar ve Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) ile bağlantı ve entegrasyonunun güçlendirilmesine yönelik olarak iltisak hatlarının inşa edilmesi U1.1.2.3 . Yeni demiryolu yatırım projelerinin; havayolu, limanlar ve karayolları ile birbirlerini tamamlayacak şekilde planlanması 2012-2023 U1.1.1.4. Mevcut çeken ve çekilen araç parkının yenilenmesi 2011-2014 2012-2014 U1.1.1.3. TINA çalışmasında belirlenen çekirdek ağ “uzantıları”na ilişkin fizibilite çalışmalarının yapılması U1.1.2.1. Lojistik merkez sayısının artırılması 2011-2023 U1.1.1.2. 2023 yılına kadar 10.000 km hızlı tren demiryolu hattının ve 5.000 km konvansiyonel demiryolu hattının inşa edilmesi Eylem Alanı U1.1.2. Kombine taşımacılık geliştirilerek demiryollarının yolcu ve yük taşımacılığındaki rolünün etkinleştirilmesi 2011-2023 U1.1.1.1. Mevcut demiryolu ağının yenilenerek standartlarının yükseltilmesi, elektrifikasyon ve sinyalizasyonunun yapılması Eylem Alanı U1.1.1. Demiryolu altyapısının ve üst yapısının geliştirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Demiryolu kullanımının artması Bağlantılar ve İltisak hatları Lojistik merkez sayısı Çeken ve çekilen yeni araçların devreye girmesi Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması, Verimlilik ve güvenliğin artması Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Fizibilite raporları Planlanan uzunlukta hattın yapılması Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması, Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması Belirlenen yeni hat oranı Çıktılar ve Performans Göstergeleri Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması Yan Faydalar UBAK UBAK, TCDD TCDD TCDD UBAK, TCDD UBAK, TCDD TCDD Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UBAK, KB, EB, HM, DM, DHMİ, TCDD, KGM, SHGM KB, EB, HM, DM UBAK, KB, EB, HM KB, EB, HM KB MB, KB, EB, HM MB, UBAK, KB, EB, HM İlgili Kuruluşlar HEDEF U1.1. 2023 yılı itibariyle demiryollarının yük taşımacılığında (2009 yılında %5 olan) payının %15’e, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında %2 olan) payının %10’a çıkarılması AMAÇ U1. İNTERMODAL TAŞIMACILIK SİSTEMİ GELİŞTİRİLEREK YÜK VE YOLCU TAŞIMACILIĞINDA ULAŞIM TÜRLERİNİN DENGELİ KULLANIMININ SAĞLANMASI ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 99 100 2012-2016 2012-2014 2014-2023 U1.1.3.2. Tarife, zaman çizelgesi ve bilet satışına ilişkin bilgilendirme ve internet üzerinden satın alma hizmetlerinin geliştirilmesi U1.1.3.3. Büyükşehirlerde demiryolu ana istasyonlarına yolcu ulaşımını sağlayan alternatif ulaşım hatlarının oluşturulması Süre U1.1.3.1. Yolculuk süresini kısaltan, konforlu ve dakik bir hizmet verilmesini sağlayacak işletme yaklaşımlarının uygulanması Eylemler Trafik yoğunluğunda azalma Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması, ekonomik kazançlar Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Yan Faydalar Alternatif ulaşım hatları için yatırımlar ve düzenlemeler Kullanıcı dostu internet sitesi, bilgilendirme materyalleri ve yöntemlerinde artış İyi işletme uygulamaları için rehberler, personele hizmet içi eğitim, performans değerlendirme rehberleri, yolcu sayısındaki artış Çıktılar ve Performans Göstergeleri Belediyeler TCDD TCDD Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş KB KB UBAK, KB İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı U1.2.2. Denizyolu taşımacılığında kullanılan filonun yenilenmesi ve geliştirilmesi Eylem Alanı U1.2.1. Denizyolu ulaşım altyapısının geliştirilmesi 2014-2016 2014-2016 2014-2016 U1.2.2.2.Yük, yolcu ve araç taşımacılığında kullanılmak üzere ihtiyaç duyulan hatlarda Ro-Ro gemi sayısının arttırılması U1.2.2.3. Limanlarda çağdaş işletim tekniklerinin uygulanması 2014-2016 U1.2.1.2. Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması esas alınarak, Ulaştırma Ana Planı kapsamında yerleri belirlenen yeni limanların yerlerinin yap-işlet-devret modeli ile hayata geçirilmesi U1.2.2.1. Deniz ticaret filosunun yeni gemilerle, yeni makine ve ekipmanlarla güçlendirilmesi, gemi sayısının arttırılması 2014-2016 U1.2.1.1. Mevcut limanlarda teknoloji, altyapı ve standartların geliştirilmesi Ro-Ro gemi sayısında artış, Deniz taşımacılığında artış Çağdaş işletme teknikleri konusunda hizmet içi eğitimler, işletme yönergeleri Karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması Deniz ticaret filosuna alınan yeni gemiler, makinelerde yapılan modifikasyon, gemi sayısında artış Yeni liman yerlerini gösteren haritalar, Yatırımlarda özel sektör payının arttırılması Limanlarda ileri teknoloji ve altyapı yatırımları Karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması DM DM DM UBAK DM UBAK, GTB, TCDD, TÜRKLİM UBAK, KB UBAK, KB ÇŞB, KB, DM, ÖİB ÇŞB, KB, DLH, TÜRKLİM HEDEF U1.2. 2023 yılı itibariyle denizyollarının kabotaj yük taşımacılığındaki (2009 yılında ton-km olarak %2,66 olan) payının %10’a, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında yolcu-km olarak %0,37 olan) payının %4’e çıkarılması Eylem Alanı U1.1.3. Demiryollarında yolcu taşıma hizmet kalitesinin yükseltilmesi Eylem Alanı U1.2.3.1. Kombine ve intermodal taşımacılık altyapısının kurulması ve modlar arası aktarma terminallerinin oluşturulması U1.2.4.1. Kabotaj taşımacılığının, vergi teşvikleri geliştirilerek desteklenmesi Eylem Alanı U1.2.3. Kombine taşımacılık anlayışı doğrultusunda denizyolu altyapısının geliştirilerek diğer ulaşım türleriyle entegre edilmesi Eylem Alanı U1.2.4. Denizyolu taşımacılığının desteklenmesi 2012-2014 2015-2023 Süre Karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması Karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması Yan Faydalar Teşvik tedbirlerini içeren düzenlemeler Bağlantılar ve yeni aktarma terminalleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri DM UBAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UBAK, MB KB, EB, DM, TCDD, KGM, SHGM, DHMİ İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı U1.3.2. Karayolu üzerindeki yoğun yük ve yolcu trafiğinin farklı ulaşım türlerine kaydırılması için uygun ekonomik araçların belirlenmesi Eylem Alanı U1.3.1. Karayolu planlamasında intermodal koridor yaklaşımının benimsenmesi 2012-2023 2015-2016 U1.3.2.2. Yolcu ve yük taşımacılığında, asgari taşıma fiyatları ve kapasite üzeri yüklenme konusunda denetim ve cezaların etkinleştirilmesi 2011-2023 U1.3.2.1. Vergi, fiyatlandırma, cezalar konusunda talep esnekliği araştırmaları yapılması U1.3.1.1. Kombine taşımacılığı desteklemek amacıyla entegre güzergah planlarının çevresel, sosyal ve ekonomik analizleri yapılarak hazırlanması Sonuç raporları, Fayda/maliyet analizleri Cezaları belirleyen düzenleme, Artan denetçi sayısı Karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması, dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması, AB’ye uyum Entegre güzergâh planları, düzenlemeler, rehberler, eğitimler Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması, karayollarında taşınan yolcu, yük ve araç yoğunluğunun azalması Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azalması, Karayollarındaki trafik yoğunluğunun azalması UBAK UBAK UBAK MB, İB, DM, SHGM, KGM, Özel sektör kuruluşları, STK’lar İB, MB, KB, DM, KGM, TCDD, TÜBİTAK, Belediyeler, Ünv.ler, Özel sektör kuruluşları, STK’lar KB, DM, KGM, TCDD HEDEF U1.3. 2023 yılı itibariyle karayollarının yük taşımacılığındaki (2009 yılında ton-km olarak %80,63 olan) payının %60’ın altına, yolcu taşımacılığındaki (2009 yılında yolcu-km olarak %89,59 olan) payının %72’ye düşürülmesi Eylemler Eylem Alanı ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 101 102 2012-2016 2014-2018 U1.3.3.2. Ana Trafik Yönetim Sistemi Merkezi (ATYSM) kurulması Süre U1.3.3.1. Akıllı ulaşım sistemlerinin geliştirilmesi için Ar-Ge çalışmaları yapılması Eylemler Yeni teknolojilerin ticarileşmesi Trafik kazalarında ve trafikte kaybedilen zaman maliyetlerinde azalma Eylem Alanı U1.4.1. “Ulaştırma Ana Planı”nın hazırlanmasına yönelik çalışmaların yürütülmesi 2011-2023 2013-2023 2013-2023 U1.4.1.1. Ulaştırma sektöründe sera gazı emisyonlarının sınırlandırma seçeneklerinin, azaltım potansiyellerinin ve maliyetlerinin hesaplanması ile ileriye yönelik projeksiyonların yapılması U1.4.1.2. Düşük karbon ekonomisine yönelik amaç ve hedeflerin Ulaştırma Ana Planı’na entegre edilmesi U1.4.1.3. “Ulaştırma Ana Planı”nın hazırlanması AB’ye uyum Kapasite gelişimi Düşük karbon odaklı büyüme için kapasite gelişimi YPK onaylı Ulaştırma Ana Planı, fayda/ maliyet analizleri Entegre edilmiş Ulaştırma Ana Planı Fayda/maliyet analiz sonuçları Ar-Ge sonuç raporları Çıktılar ve Performans Göstergeleri Ulusal sanayi ve teknoloji kapasitesinin arttırılması Yan Faydalar HEDEF U1.4. 2023 yılına kadar “Ulaştırma Ana Planı”nın hazırlanması ve uygulamaya konması Eylem Alanı U1.3.3. Karayollarında bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerden ve akıllı ulaşım sistemlerinden yararlanılması Eylem Alanı UBAK UBAK UBAK UBAK UBAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş MB, İB, MSB, BSTB, GTB, KTB, GTHB, ETKB, ÇŞB, KB, UBAK bağlı ve ilgili kuruluşları, Belediyeler, STK’lar, Ünv.ler KB, Özel Sektör Kuruluşları, Ünv.ler ÇŞB, UBAK bağlı ve ilgili kuruluşları, Ünv.ler, Özel Sektör İB, İl Emniyet (Trafik) Müdürlükleri, Belediyeler KB, KGM, TÜBİTAK, Ünv.ler, Özel sektör kuruluşları İlgili Kuruluşlar 2012-2016 2014-2016 2013-2016 2013-2016 2014-2016 U2.1.1.1. Hizmet kalitesinin arttırılması için sektör çalışanlarına hizmet içi eğitim verilmesi U2.1.1.2. Kentsel karayolu, denizyolu, demiryolu ve raylı sistem ulaşımı için gerekli yatırımların ve işletme düzenlemelerinin yapılması U2.1.1.3. Toplu taşıma sistemlerinin birbiriyle ve diğer kentsel ulaşım türleriyle entegre edilmesi U2.1.1.4. Toplu taşımada bilet sisteminin kullanıcı sayısını arttıracak şekilde düzenlenmesi U2.1.1.5. Konut, çalışma alanı gibi her tür yeni gelişme alanı önerisinin, etkili bir toplu taşıma hizmeti sunulabilecek konumda ana toplu taşıma güzergâhları üzerinde olması Eylem Alanı U2.1.1. Toplu taşıma hizmetinin geliştirilmesi ve iyileştirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması Rehberler Belediyeler Belediyeler Fiyat düzenlemeleri için fayda/maliyet analizi, Ortak bilet ve kart uygulamaları, Kamuoyuna yapılan bilgilendirmeler, Yasal düzenlemeler Trafik sıkışıklığında azalma Belediyeler Entegre toplu taşıma planı, Toplu taşıma kullanımında artış, Kamu hizmet düzeyinde iyileşme, Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması, Trafik sıkışıklığında azalma UBAK, Belediyeler Belediyeler Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Değerlendirilme raporu, Fizibilite çalışmaları Hizmet içi eğitimler, işletme rehberleri, Müşteri memnuniyeti ölçüm ve izleme sistemi Çıktılar ve Performans Göstergeleri Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması Yan Faydalar HEDEF U2.1. Kentiçi ulaşımda, bireysel araç kullanımından kaynaklı emisyon artış hızının sınırlandırılması AMAÇ U2. KENTSEL ULAŞIMIN SÜRDÜRÜLEBİLİR ULAŞIM İLKELERİ DOĞRULTUSUNDA YENİDEN YAPILANDIRILMASI UBAK, ÇŞB, TOKİ UBAK, KB, TCDD, STK’lar, Özel Sektör Tüketici Birlikleri UBAK, KB, TCDD, STK’lar, Özel Sektör, Özürlüler İdaresi Başkanlığı KB, TCDD, STK’lar, Özürlüler İdaresi Başkanlığı STK’lar, Tüketici Birlikleri İlgili Kuruluşlar ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 103 104 Eylem Alanı U2.1.4. Trafikteki araç yoğunluğunu azaltmak için düzenlemelerin ve denetimlerin yapılması 2013-2014 2013-2014 U2.1.4.1. Taksilerin sadece duraklarda beklemelerinin sağlanması ve kent içi trafikte boş durumda seyahat eden ticari araçlara denetim ve yaptırım getirilmesi U2.1.4.2. Kent içi lojistik kapsamında ağır yük araçlarının sadece belli saatler içinde kente girebilmesine yönelik düzenlemelerin yapılması 2015-2020 U2.1.3.2. Kent merkezlerine otomobil girişini sınırlandırılmasına yönelik uygulamalarının değerlendirilmesi 2014-2020 U2.1.2.4. “Yavaş Şehir” (Slowcity) kavramının özendirilmesi; bu yönde uygulamalar yapılması 2014-2020 2014-2016 U2.1.2.3. Yaya ve bisiklet yolculuklarını cazip seçenekler haline getirmeye yönelik kent planlama yaklaşımlarının uygulanması U2.1.3.1. Kent merkezlerinde yola taşıt parkının etkin denetimi, mevcut otopark kapasitesinin kısa süreli park amacıyla kullanılması, caydırıcı fiyatlandırma politikalarının uygulanması ve akıllı otopark sistemlerinin oluşturulması 2014-2016 U2.1.2.2. Kent merkezlerinde otomobillerden arındırılmış yaya yolları ve alanların oluşturulması, yayaların kentsel yol ağı içinde her yere ulaşımının sağlanması Eylem Alanı U2.1.3. Kent merkezine yapılan yolculuklarda otomobil kullanımını caydırıcı yolculuk talep yönetimi tekniklerinin uygulanması 2014-2016 U2.1.2.1. Kent bütününde bisiklet yol ağları (bisiklet yolları veya şeritleri), bisiklet park alanları, akıllı bisiklet / bisiklet İstasyonlarının oluşturulması Eylem Alanı U2.1.2. Bisiklet ve yaya ulaşımının geliştirilmesi ve iyileştirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Trafikte kaybedilen zaman maliyetinin azalması Trafikte kaybedilen zaman maliyetinin azalması Yerel yönetimlere ek gelir Trafikte kaybedilen zaman maliyetinin azalması Yasal düzenleme Ticari araçlara denetim ve yaptırım düzenlemesi Değerlendirme raporu Kent merkezindeki otoparkların işletme esas ve usulleri yönergesi, Kent merkezlerinde yol boyu araç parkına ilişkin yeniden düzenleme, Park fiyatlarında artış “Yavaş Şehir” sertifikası alan kent sayısında artış Belediyeler EGM Belediyeler Belediyeler Belediyeler Belediyeler Planlama ve tasarımda toplu taşıma, bisiklet ve yaya erişimi için standartlar geliştirilmesi, Rehberlerin oluşturulması Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması, AB’ye uyum Sürdürülebilir kent kavramı ve uygulamalarının hayata geçirilmesi Belediyeler Belediyeler Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Kent merkezlerinde otomobillerden arındırılmış yaya yolları ve alanları, Yayalar için kolay kullanılabilir kentsel yol ağı Bisiklet yol ağı uzunluğunda artış, Bisiklet park alanları kapasitesinde artış Çıktılar ve Performans Göstergeleri Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması Erişim/ulaşım olanaklarının toplumun her kesimi için arttırılması Yan Faydalar EGM Belediyeler, STK’lar STK’lar ÇŞB, EGM, STK’lar ÇŞB, STK’lar ÇŞB, KB, Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Ünv. ler, STK’lar İB, Özürlüler İdaresi Başkanlığı, STK’lar STK’lar İlgili Kuruluşlar 2012-2014 2012-2014 2012-2014 2012-2014 2011-2015 U2.2.1.1. Kentsel Ulaşım Yasası ve yönetmeliklerinin hazırlanarak yürürlüğe konması U2.2.1.2. Kentiçi ulaşım planlarının her ölçekteki imar planları ve çevre düzeni planlarıyla bütünleşik olarak hazırlanması ve onanmasını zorunlu kılacak yasal düzenleme yapılması U2.2.1.3. “Plan Değişikliğine Ait Esaslara Dair Yönetmelik”te değişiklik yapılarak her türlü plan değişikliğinde trafik etki değerlendirmesini zorunlu kılacak yasal düzenlemenin yapılması U2.2.1.4. Ulaşım Ana Planı ile İmar Planları kapsamında bisiklet yolu planı ve yaya planının yapılmasına, ilgili yönetmeliklerde değişiklik yapılarak yer verilmesi U2.2.1.5. “Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”in, yaya ulaşımına ilişkin tedbirleri içerecek biçimde, trafik akışını hızlandırmayı amaçlayan öneriler ile ulaşım ana planının yapılabilirliği gözden geçirilerek revize edilmesi Eylem Alanı U2.2.1. Mevcut mevzuatın gözden geçirilmesi ve yeniden yapılandırılması Süre Eylemler Eylem Alanı Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması İnsan sağlığına katkı Trafik yoğunluğuna bağlı gürültü ve hava kirliliğinin önlenmesi Yaşam kalitesinin artması, Kaynakların verimli kullanılması Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması Yan Faydalar Yönetmelik değişiklikleri Yasal düzenleme Yasal düzenleme Yasal düzenleme Yasal düzenleme Çıktılar ve Performans Göstergeleri ÇŞB, EİE, Belediyeler, STK’lar İB, KB, Belediyeler, STK’lar UBAK (Ulaşım planına ilişkin yönetmelikler), ÇŞB (İmar Planlarına ilişkin yönetmelikler) UBAK UB, İB, KB, STK’lar, Belediyeler ÇŞB, KB, KA, Valilikler, Belediyeler, STK’lar UBAK (Ulaşım planına ilişkin yönetmelikler), ÇŞB (İmar Planlarına ilişkin yönetmelikler) ÇŞB ÇŞB, KB, EGM, Belediyeler, STK’lar İlgili Kuruluşlar İB, UBAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF U2.2. Kentlerde sürdürülebilir ulaşım planlama yaklaşımlarının uygulanması için 2023 yılı sonuna kadar kentsel ulaşıma ilişkin gerekli mevzuat, kurumsal yapı ve rehber belgelerinin oluşturulması ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 105 106 U2.2.3.1. Ulaşım planlama, raylı sistem yatırım planlama, yolculuk talep yönetimi, yaya ulaşımına ilişkin engelsiz/evrensel tasarım konularında tüm yerel idarelere dağıtılacak kılavuzun hazırlanması 2013-2023 2013-2023 U2.2.2.2. Oluşturulan Kentsel Ulaşım Birimi’nin, ilgili diğer kamu ve özel sektör temsilcileri, yerel yönetimler, bilim insanları ve konuyla ilgili uzmanlardan oluşan bağımsız bir kurul ile birlikte ulusal düzeyde Kentsel Ulaşım Stratejisini hazırlaması Eylem Alanı U2.2.3. Kentsel ulaşım uygulamalarını yönlendirecek rehber belgelerin oluşturulması 2012-2016 U2.2.2.1. Sürdürülebilir kentsel ulaşım planlaması ve yönetimi için politika oluşturan, yönlendiren ve denetleyen, ulusal düzeyde sorumlu bir Kentsel Ulaşım Birimi’nin kurulması Eylem Alanı U2.2.2. Kentsel ulaşıma yönelik kurumsal yeniden yapılandırma Süre Eylemler Eylem Alanı Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması, Kamu kaynaklarının verimli kullanımı Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması Yan Faydalar Kılavuz belgeler Kentsel Ulaşım Stratejisi Belgesi Öngörülen kurumsal yapının oluşturulması Çıktılar ve Performans Göstergeleri UBAK İB, ÇŞB İB, ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İB, ÇŞB, KB, Belediyeler, STK’lar, Ünv.ler UBAK, KB, BB, STK’lar, Ünv.ler UBAK, KB, Belediyeler, STK’lar, Ünv.ler İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı U3.1.2. Motorlu taşıtlarda sera gazı emisyonlarını sınırlandırmayı temel alan bir vergilendirme ve fiyatlandırma sisteminin oluşturulması Eylem Alanı U3.1.1. Yeni binek araçlarda, yabancı bandralı yük ve yolcu gemilerinde CO2 emisyonunun sınırlanmasına ilişkin yasal düzenleme yapılması Eylem Alanı 2020-2023 2015-2020 2020-2023 2020-2023 U3.1.2.2. Motorlu araçlarda sera gazı emisyonu azaltılması amacıyla vergilendirme sisteminde yapılacak düzenlemelere ilişkin çalışmaların başlatılması U3.1.2.3. Otoyol ve köprü geçiş ücretlerinde sera gazı emisyonu düşük olan araçlara düşük ücretli geçiş olanağı sağlanması U3.1.2.4. Uygulanmakta olan ekonomik program ve bütçe politikaları çerçevesinde vergi mevzuatında alternatif yakıt ve temiz araç kullanımını teşvik edici düzenlemelerin yapılması U3.1.2.5. Kamu kurum ve kuruluşları ile özel şirketlerin temiz yakıt ve temiz araç teknolojisi içeren araç filoları oluşturmalarına yönelik teşvik edici yöntem ve mekanizmaların geliştirilmesi 2012-2014 U3.1.1.3. Limanlarımızı ziyaret eden yabancı bandralı yük ve yolcu gemileri için düşük kükürtlü yakıt kullanımını zorunlu kılacak yasal düzenlemenin yapılması 2013-2014 2012-2014 U3.1.1.2. Toplu taşıma araçlarının alımında emisyon miktarı en az olan ve enerji verimliliğini sağlayacak araçların tercihine yönelik yaptırım getiren, AB’nin 2009/33/EC sayılı "Temiz ve Enerji Verimliliği Olan Araçların Teşviki" direktifinin ülke mevzuatına kazandırılması U3.1.2.1. Düşük ücretli otomatik geçiş uygulamalarına ilişkin örneklerin incelenip Türkiye’de uygulanabilirliğinin etüt edilmesi 2012-2015 Süre U3.1.1.1. AB’nin 443/2009/EC “Binek Araçlardan Salınan CO2 Emisyonunun Azaltılması” direktifinin ulusal mevzuata entegrasyonu Eylemler Sürdürülebilir kalkınma hedeflerinin sağlanması, İnsan sağlığına olumlu etkiler AB’ye uyum, ülkenin yeni teknoloji geliştirme kapasitesinin desteklenmesi Hava kirliliğinde azalma Hava kirliliğinde azalma Teknolojik gelişim, Kapasite gelişimi AB’ye uyum, deniz kirliliğinin azaltılması Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması AB’ye uyum Yan Faydalar Alternatif yakıt ve temiz araç kullanan araç filosunun sayısının artması Yasal düzenleme Farklı fiyatlandırma uygulamaları Yasal düzenleme Etüt raporu Yasal düzenleme Yasal düzenlemeler Yasal düzenleme Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF U3.1. 2023 yılına kadar alternatif yakıt ve temiz araç kullanımını arttırmaya yönelik yasal düzenlemelerin yapılması ve kapasitenin geliştirilmesi AMAÇ U3. ULAŞIM SEKTÖRÜNDE ALTERNATİF YAKIT VE TEMİZ ARAÇ TEKNOLOJİLERİNİN KULLANIMININ YAYGINLAŞTIRILMASI UBAK, MB, BSTB, GTB MB KGM MB KGM DM ÇŞB, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları BSTB, GTB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Araç filosuna sahip tüm kamu ve özel sektör kuruluşları UBAK, BSTB, GTB, KB, TÜBİTAK, Ünv.ler, STK’lar, Özel sektör kuruluşları MB, UBAK, ÇŞB, STK’lar UBAK, BSTB, GTB, STK’lar UBAK, TÜBİTAK, Ünv.ler DB, MB, ÇŞB, UBAK MB, UBAK, İB, BSTB, GTB, KB, Belediyeler, STK’lar ÇŞB, MB, UBAK İlgili Kuruluşlar ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 107 108 2012-2014 U3.1.4.2. Uluslararası taşımacılıktan kaynaklı emisyon ticaretine yönelik Uluslararası Denizcilik Örgütü ve Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü kapsamında oluşan gelişmeler konusunda uluslar arası taşımacılık yapan denizyolu ve havayolu şirketlerinin bilgilendirilmesi ve hesaplama kapasitelerinin artırılması Kapasite gelişimi, Ekonomik kazanç AB’ye uyum, AB üyeliği durumunda havayolları ve denizyolları filolarının emisyon ticareti sistemine hazırlıklı olması Planlamada eşgüdümün arttırılması Yan Faydalar Hesaplama rehberleri, Eğitim seminerleri Yasal düzenleme, Sektör rapor ve hesaplamaları Paydaşlar platformu protokolü Çıktılar ve Performans Göstergeleri Eylem Alanı U3.2.2. Kentsel ulaşımda özel araç kullanıcıları ile ticari araç filoları için temiz yakıt ve temiz araç teknolojilerinin kullanımının özendirilmesi Eylem Alanı U3.2.1. Toplu taşımada alternatif yakıt ve temiz araç teknolojileri kullanımının arttırılması 2015-2023 2015-2023 U3.2.2.2. Kent merkezlerinde temiz yakıt ve temiz araç kullanıcılarına ücretsiz veya düşük ücretli park alanları sağlanması 2015-2023 U3.2.1.2. Toplu taşıma araçlarında yaş sınırlaması getirilmesine ilişkin stratejinin belirlenmesi, belirlenen stratejinin uygulamaya geçirilmesi U3.2.2.1. Kentlerde elektrikli otomobiller için dolum istasyonları kurulması 2015-2023 U3.2.1.1. Otobüs ve minibüs araç filolarının düşük karbon emisyonuna sahip araçlarla ilgili stratejisinin belirlenmesi ve uygulamaya geçirilmesi Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azaltılması Dış kaynaklara (petrole) bağımlılığın azaltılması Hizmet kalitesinde artış Yeni teknolojilerin geliştirilmesi Yasal düzenleme Elektrikli otomobiller için dolum istasyonları Yaşlı araçların trafikten çekilmesine yönelik yasal düzenleme Toplu taşıma otobüs ve minibüs filolarında temiz yakıt kullanan araçların oranında artış HEDEF U3.2. 2023 yılına kadar kentsel ulaşımda alternatif yakıt ve temiz araç kullanımını özendirici yerel tedbirlerin alınması 2012-2014 2012-2013 Süre U3.1.4.1. Uluslararası hava ve deniz taşımacılığından kaynaklanan sera gazı emisyonlarının izlenmesi ve kayıt sisteminin oluşturulmasına yönelik yasal düzenlemenin oluşturulması, ilgili ve bağlı kuruluşlarda kapasitenin artırılması U3.1.3.1. Ulaştırma sektöründe sera gazı emisyonu artışının sınırlandırılması ve iklim değişikliği etkilerine ilişkin ulaşım altyapısının adaptasyonu ile ilgili sektör paydaşlarının bir arada çalışabileceği bir platformun kurulması Eylem Alanı U3.1.3. Ulaştırma sektörünün iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik kapasitesinin geliştirilmesi Eylem Alanı U3.1.4. Emisyon ticareti konusunda uluslararası havayollarımıza ve denizyollarımıza yönelik yasal düzenleme yapılması Eylemler Eylem Alanı Belediyeler Belediyeler Belediyeler Belediyeler UBAK ÇŞB UBAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UBAK, ÇŞB, BSTB, GTB, ETKB UBAK UBAK, ÇŞB, MB, ETKB, KB, Özel Sektör Kuruluşları ÇŞB, SHGM, DM, Deniz Ticaret Odası ve ilgili sektör temsilcileri UBAK, SHGM, DHMİ, DM KB, tüm ilgili sektör aktörleri İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı U4.1.3. Enerji verimliliği yüksek ve iklime duyarlı kentleşme ve ulaşım stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulanması 2013-2015 2014-2018 U4.1.3.2. “Akıllı Ulaşım Sistemleri” ve “Trafik Yönetimi” uygulamalarına yönelik Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi ve Akıllı Ulaşım Sistemi Merkezleri kurulması U4.1.3.3. Akıllı ulaşım, kent içi sanat yapıları, OGS, OKS gibi sistemlerin sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına olan etkilerinin belirlenmesi 2014-2020 U4.1.2.3. Üniversitelerde “akıllı sınıf” uygulamalarıyla uzaktan eğitim olanaklarının arttırılması için bilgilendirme ve eğitim yapılması, öğretim üyelerinin özendirilmesi 2013-2018 2013-2020 U4.1.2.2. Kurumların stratejik planlarında, kamu işyerlerinde video-konferans vb. yöntemlerle toplantı yapılmasına yönelik strateji ve hedeflere yer verilmesi U4.1.3.1. Pilot kentler seçilerek enerji verimliliği yüksek ve iklime duyarlı kentsel ulaşım stratejisinin hazırlanması ve uygulanması 2012-2020 U4.1.2.1. Banka ödemeleri ile vergi, ceza vb. tüm ödemelerin elektronik olarak yapılmasına ilişkin var olan uygulamaların yaygınlaştırılması 2012-2023 U4.1.1.2 Enerji verimliliği yüksek olan kara, hava ve deniz taşıtlarının üretiminde teşvik mekanizmalarının oluşturulması, yatırımların desteklenmesi Eylem Alanı U4.1.2. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin yaygın kullanımı ile kent içi yolculuk yapma ihtiyacının azaltılması 2012-2023 U4.1.1.1. Enerji verimliliği yüksek olan kara, hava ve deniz taşıtlarının üretiminde temiz yakıt ve araç teknolojilerine yönelik Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi Eylem Alanı U4.1.1. Hava, kara, deniz ulaşımında enerji verimliliği yüksek taşıtların kullanımının yaygınlaştırılması Süre Eylemler Eylem Alanı HEDEF U4.1. 2023 yılına kadar ulaşımda enerji tüketiminin sınırlandırılması Sektörün verimliliğinde artış Sürdürülebilir ulaşım yaklaşımlarının kentlerde uygulanması Seyahat talebinin azaltılması Seyahat talebinin azaltılması Seyahat talebinin azaltılması İnovasyon ve rekabet gücü İnovasyon ve rekabet gücü Yan Faydalar AMAÇ U4. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE ENERJİ TÜKETİMİNDE VERİMLİLİĞİN ARTTIRILMASI Değerlendirme raporları Ar-Ge sonuç raporları, akıllı Ulaşım Sistemi kullanan ulaşım koridorları Pilot kentlerde örnek uygulamaların hayata geçirilmesi, sonuçların ülke çapında paylaşımı UBAK, Belediyeler UBAK, KGM, Belediyeler UBAK, İB Ünv.ler İB, KGM, Mahalli İdareler Gn. Md., Ünv.ler TÜBİTAK, Ünv.ler, STK’lar ÇŞB, Belediyeler, Ünv.ler, STK’lar YÖK Kamu kuruluşları, Özel sektör kuruluşları Revize stratejiler, videokonferanslar için teknik donanımın temini Değerlendirme ve ihtiyaç analizi raporu UBAK, ETKB Başbakanlık Kamu kurumları ve özel sektör BSTB, GTB, ETKB, TÜBİTAK, Ünv.ler, Belediyeler, STK’lar İlgili Kuruluşlar UBAK, ETKB, Tüm kamu kurumları, Özel sektör kuruluşları UBAK, MB, BSTB, GTB UBAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Uygulamaların halka yaygın tanıtımı Yasal düzenlemeler Ar-Ge projeleri sonuç raporları Çıktılar ve Performans Göstergeleri ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 109 110 2011-2014 2011-2016 2011-2016 2011-2016 2011-2016 2012-2016 U5.1.1.1. Kentsel ulaşımda yerel düzeyde ulaşım veri tabanlarının oluşturulması amacıyla anket yapılması ve karşılaştırılabilir verilerin toplanmasını sağlayacak kodların geliştirilmesi U5.1.1.2. Gerekli altyapı kurularak tüm alt sektörlerde yolcu ve yük taşımacılığında gerçek ve güvenilir taşıma verilerinin toplanması, elektronik ortama aktarılması ve izleme-değerlendirmesinin yapılması U5.1.1.3. Yolcu ve yük taşımacılığında alternatif yakıtların kullanımına ilişkin araştırmaların yapılması ve istatistikî verilerin oluşturulması U5.1.1.4. Yol kaplamasında Bitümlü Sıcak Karışım yerine Ilık Karışım Asfalt kullanılarak sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması U5.1.1.5. Yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan tüm taşıtların emisyon veri ve istatistiklerinin tutulması, emisyon sınırlandırılmasına yönelik stratejilerin oluşturulması U5.1.1.6. Tüm ulaşım hatlarının seragazı emisyonları açısından incelenmesi ve Ölçülebilir-RaporlanabilirDoğrulanabilir (MRV) niteliğine uygun olarak kayıt altına alınmasının sağlanması Eylem Alanı U5.1.1. Yük ve yolcu taşımacılığına ilişkin bilgi altyapısının güçlendirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Yan Faydalar Periyodik yayınlanan istatistiki raporlar, Verinin MRV özelliğinde olması Periyodik yayınlanan istatistiki raporlar UBAK UBAK UBAK, KGM, Belediyeler ETKB Periyodik yayınlanan istatistiksel raporlar, İzleme sistemi, Periyodik yayınlanan istatistiksel raporlar Periyodik olarak güncellenen veri tabanı UBAK, ETKB, DM, DHMİ Yerel Yönetimler Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Periyodik olarak güncellenen veri tabanı Ulaşım ve yolculuk anketi sonuç raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF U5.1. 2016 yılı sonuna kadar taşıma ve yolculuk verileri ile sera gazı emisyon verilerini içeren düzenli, güvenilir ve sürdürülebilir bir bilgi altyapısının oluşturulması AMAÇ U5. ULAŞIM SEKTÖRÜNDE BİLGİ ALTYAPISININ GELİŞTİRİLMESİ BSTB, GTB, DM, TCDD, DHMİ, SHGM, KGM BSTB, GTB, DM, TCDD, DHMİ, SHGM, KGM ÇŞB, TÜBİTAK, TÜİK, Ünv.ler UBAK, TÜİK, EPDK ÇŞB, UBAK bağlı ve ilgili kuruluşları, TÜİK, SHGM, KGM, EPDK, Deniz Ticaret Örgütü Havayolu şirketleri, İlgili STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları TÜİK, İl Emniyet Müdürlükleri, Özel sektör kuruluşları İlgili Kuruluşlar ATIK SEKTÖRÜ Eylem Alanı A1.1.3. EAYP uygulamalarının izlenmesine ve denetlenmesine yönelik kurumsal kapasitenin geliştirilmesi 2013–2016 2011–2016 2011–2020 A.1.1.3.2. Atıkların yönetimi için etkin bir izleme ve denetim mekanizmasının kurulması A1.1.3.3. Atık yönetimi faaliyetlerinin izlenmesi ve denetlenmesi konusunda görevlendirilecek teknik personel sayısının arttırılması ve kapasitesinin geliştirilmesi 2011–2020 A1.1.2.2. EAYP’nin etkin uygulanması için teknik kapasitenin (personel ve teknolojik altyapı) güçlendirilmesine yönelik eğitim verilmesi ve makine-ekipman alımı A1.1.3.1. EAYP uygulamalarının etkin izlenmesi ve denetiminin sağlanması için kurulacak veri ve bilgi sisteminin Çevre Bilgi Sistemi (ÇBS)’ne entegrasyonu 2011–2020 A1.1.2.1. EAYP’nin etkin uygulanması için yeterli sayıda teknik personelin görevlendirilmesi 2013–2020 A1.1.1.2. Katı atık toplama, taşıma ve bertaraf sisteminin en az mesafe kat edecek şekilde optimizasyonunun yapılması ve atıkların bertaraf tesisine taşıma mesafesi ve taşıma koşullarının uygun olmadığı bölgelere aktarma istasyonlarının kurularak EAYP’ye işlenmesi Eylem Alanı A1.1.2. Atık Yönetim Birliklerinin kurumsal yapısının güçlendirilmesi 2011–2020 A1.1.1.1. Park bahçe ve organik atıkların envanterinin çıkarılması, geri kazanım çalışmalarının yapılması ve bunların EAYP’ye entegre edilmesi Eylem Alanı A1.1.1. Belediyeler/Belediye Birlikleri tarafından Entegre Atık Yönetim Planları’nın (EAYP) hazırlanarak uygulamaya konulması Süre Eylemler Eylem Alanı Teknik personel sayısının ve kapasitesinin artırılması Etkin bir denetim mekanizmasının kurulması, Düzenli işleyen bir atık yönetim sistemi Mevzuat uyumlaştırma çalışmalarının etkin uygulanması İzleme ve denetim raporları AB’ye uyum Yıllık faaliyet raporları sayısı, Satın alınan makine ve ekipman, Personele sağlanan eğitimler Atık yönetiminde görevli personel sayısı, EAYP hedeflerine ulaşma oranı Atık toplama ve nakliyesi güzergah optimizasyon çalışması sonuçları, Aktarma istasyonu sayısı Park bahçe ve organik atıkların envanter raporu, Park, bahçe ve organik atıkların bertaraf raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri Yazılım sisteminin oluşturulması, ÇBS’nin sürdürülebilir şekilde işletilmesi, Doğrulanabilir verilerin 2018 yılı itibariyle düzenli olarak raporlanması Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması İnsan sağlığı, istihdam, Sürdürülebilirliğin sağlanması İnsan sağlığı, ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Biyobozunur atık miktarının azaltılması, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Yan Faydalar ÇŞB ÇŞB ÇŞB Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Ünv.ler, Özel sektör kuruluşları, yetkilendirilmiş kuruluşlar Belediyeler, Belediye Birlikleri, Özel sektör kuruluşları ÇŞB, Özel sektör kuruluşları, yetkilendirilmiş kuruluşlar İB ÇŞB ÇŞB İlgili Kuruluşlar HEDEF A1.1. 2005 yılı baz alınarak düzenli depolama tesislerine kabul edilecek biyobozunur atık miktarının, 2015 yılına kadar ağırlıkça %75’ine, 2018 yılına kadar %50’sine, 2025 yılına kadar %35’ine indirilmesi AMAÇ A1. ETKİN ATIK YÖNETİMİNİN SAĞLANMASI ATIK SEKTÖRÜ 113 114 Eylem Alanı A1.2.2. Düzenli depolama sahalarında oluşacak depo gazının değerlendirilmesi Eylem Alanı A1.2.1. Ulusal mevzuat ve AB müktesebatına uygun atık yönetimi ile katı atık bertaraf tesislerinin kapasitesinin geliştirilmesi Eylem Alanı 2011–2017 2013–2020 2015–2023 A1.2.2.2. Düzenli depolama sahalarındaki kapatılan alanların uygun kısımlarında oluşan depo gazının (biyogaz) toplanarak yakılması/ enerji üretiminde kullanımının sağlanması A1.2.2.3. Büyükşehirlerde termal bertaraf teknolojileri ve diğer bertaraf teknolojilerinin sera gazı emisyonları açısından incelenerek karşılaştırmaların yapılması ve fizibilite raporlarında yer alması 2011–2020 A1.2.1.2. Düzenli depolama tesislerinde çalışan teknik personele uygulamalı işletme eğitiminin verilmesi A1.2.2.1. Sahada oluşacak olan depo gazının hesaplanması ve gerekli sistemlerin fizibilite etüdünde değerlendirilmesi 2011–2017 Süre A1.2.1.1. Düzenli depolama sahası işletme planının, Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik hükümlerine göre yapılması Eylemler Bertaraf yöntemlerine ilişkin sera gazı emisyon mukayese raporları Depolama alanlarında aktif gaz toplama ve yakma sistemleri sayısı İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Depo gazı yönetim planı, Uygulama yatırımları Eğitim sayısı, Eğitim sertifikası olan personel sayısı İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Mevzuata uygun işletme planları Çıktılar ve Performans Göstergeleri İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Yan Faydalar Büyükşehir Belediyeleri Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri ÇŞB Belediyeler, Belediye Birlikleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş ÇŞB ÇŞB ÇŞB Belediyeler, Belediye Birlikleri, Ünv.ler, Özel sektör kuruluşları ÇŞB İlgili Kuruluşlar HEDEF A1.2. 2023 yılı sonuna kadar ülke genelinde entegre katı atık bertaraf tesislerinin kurulması ve belediye atıklarının %100’ünün bu tesislerde bertaraf edilmesi 2011–2023 2011–2020 2011–sürekli A1.3.1.2. Kaynağında ayrı toplama konusuna yönelik eğitim, tanıtım ve bilinçlendirme faaliyetlerinin bir plan çerçevesinde yürütülmesi A1.3.1.3. Atıkların yönetimi için etkin bir izleme ve denetim mekanizmasının oluşturulması Süre A1.3.1.1. Atıkların kaynağında ayrı toplanması uygulamalarına ilişkin Ar-Ge çalışmaları yapılması Eylemler ÇŞB, Belediyeler, Belediye Birlikleri, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar ÇŞB Eğitim materyalleri ve eğitimler, Tanıtım ve bilinçlendirme kampanyaları, Eğitimden yararlanan kişi sayısı İzleme ve denetim sistemi için çalışma programı ve raporlama kılavuzları, İzleme ve denetim raporları, Denetlenen ve izlenen firma sayısı İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Kapasite gelişimi ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Ar-Ge raporları Çıktılar ve Performans Göstergeleri İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum Yan Faydalar Belediyeler, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar, Piyasaya Sürenler, Lisanslı Ambalaj Atığı Toplama Ayırma Tesisleri, Geri dönüşüm tesisleri, STK’lar Yetkilendirilmiş Kuruluşlar, Piyasaya Sürenler, Lisanslı Ambalaj Atığı Toplama Ayırma Tesisleri, Geri dönüşüm tesisleri, STKlar Belediyeler, Yetkilendirilmiş Kuruluşlar, Piyasaya Sürenler, Lisanslı Ambalaj Atığı Toplama Ayırma Tesisleri, Geri dönüşüm tesisleri, STK’lar İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı A1.4.1. Kompost ve biyometanizasyon tesislerinin yaygınlaştırılması 2013–2023 2011–2020 2013–2023 A1.4.1.1. Türkiye genelinde, organik atıklar ile park, bahçe, pazaryeri atıkları, bitkisel ve hayvansal atıklar gibi atıklar için kompost ve biyometanizasyon tesislerinin kurulması A1.4.1.2. Enerji değeri olan tüm atık kaynaklarından (evsel atıklar ve diğer belediye atıkları vb.) yenilenebilir enerji üretmeye yönelik çalışmaların yapılması A1.4.1.3. Atık yönetim sistemlerinin uygulanmasına yönelik olarak yerel yönetimlerin teşvikten yararlanması Yeni istihdam olanakları, Teknolojik gelişim Depolanan biyobozunur atık miktarındaki azalma Teşvik alan belediye sayısı Atıklardan enerji potansiyeli analiz raporu Kurulu tesis sayısı Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri Belediyeler, Belediye Birlikleri, İÖİ ÇŞB MB, ÇŞB, ETKB, GTHB ÇŞB, GTHB, Atıkla İlgili Sektör, STKlar HEDEF A1.4. AB ile uyumlu Entegre Atık Yönetimi anlayışı ile Katı Atık Ana Planı (KAAP/2010) kapsamında öngörülen geri kazanım tesislerinin kurulması Eylem Alanı A1.3.1. Atıklarının kaynağında ayrı toplanmasının etkin uygulanması Eylem Alanı HEDEF A1.3. Ambalaj Atığı Yönetim Planlarının Tamamlanması ATIK SEKTÖRÜ 115 116 2011–2014 2011–2020 A1.4.2.2. Kirleten öder prensibine dayalı ekonomik araçların (evsel katı atık bertaraf tarifelerinin ilgili yönetmeliğe uygun olarak belirlenmesi) etkin hale getirilmesi A1.4.2.3. Atık azaltımı ile ilgili olarak kamuoyunun bilinçlendirilmesi çalışmalarının yapılması ve kampanyalar düzenlenmesi İnsan sağlığının korunması Ekonomiye katkı, Doğal kaynakların korunması İnsan sağlığı, Ekonomiye katkı İnsan sağlığı, Ekonomiye katkı Yan Faydalar Eylem Alanı A1.5.1. Vahşi depolama sahalarının rehabilitasyonu çalışmalarının yapılması 2016–2023 2016–2020 A1.5.1.1. Rehabilitasyon uygulama projelerinin (sızıntı suyu ve depo gazı yönetimi, vb.) hazırlanması ve uygulanması A1.5.1.2. Vahşi depolama sahalarının rehabilitasyonu için etkin bir izleme ve denetleme mekanizmasının kurulması Kapasite gelişimi İnsan sağlığının korunması, Ekonomiye katkı, Sürdürülebilirliğin sağlanması, Doğal kaynakların korunması, AB’ye uyum HEDEF A1.5. 2023 yılına kadar vahşi depolama sahalarının %100’ünün kapatılması 2011–2020 A1.4.2.1. Atık azaltılmasına yönelik geri kazanım tesislerinin aktif olarak faaliyet göstermesi ile ilgili düzenlemelerin yapılması Eylem Alanı A1.4.2. Atık azaltım politikasının desteklenmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Belediyeler, Belediye Birlikleri ÇŞB İzleme ve denetim sistemi için çalışma programı ve raporlama kılavuzları, İzleme ve denetim raporları, Denetlenen ve izlenen vahşi depolama alanı sayısı Belediyeler, STK’lar Belediyeler, Belediye Birlikleri ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Rehabilitasyon projeleri Kampanya, seminer ve reklam programlarının sayısı Bertaraf ücretini tahsil eden belediye sayısı Yasal düzenlemeler Çıktılar ve Performans Göstergeleri Valilikler, Belediyeler, Belediye Birlikleri ÇŞB ÇŞB MB, ÇŞB, Sayıştay Belediyeler, Belediye Birlikleri, STK’lar İlgili Kuruluşlar TARIM SEKTÖRÜ 118 Eylem Alanı T1.1.1. İklim değişikliğine uyum sağlamayı da dikkate alan sürdürülebilir tarım tekniklerinin yaygınlaştırılması Eylem Alanı 2012–2014 2011–2014 2012–Sürekli 2012–Sürekli 2012–Sürekli 2011–Sürekli T1.1.1.2. Arazi Parsel Tanımlama Sistemi’nin oluşturulması T1.1.1.3. Anız ve diğer ürün atıklarının yakılmasının etkin bir şekilde denetimi, önlenmesi ve anız üzerine sürüm tekniklerinin teşvik edilmesi T1.1.1.4. Bölgelere göre uygun ekim münavebelerinin belirlenmesi ve çiftçilerin eğitimi T1.1.1.5. Organik ve yeşil gübre kullanımının geliştirilmesi, bitkisel atıkların yeşil gübre olarak değerlendirilme olanaklarının araştırılması ve yaygınlaştırılması T1.1.1.6. Az işlemeli ve toprak işlemesiz tarımda kullanılan teknik teçhizatın yaygınlaştırılması, Ar-Ge çalışmalarının artırılması Süre T1.1.1.1. Toprakta tutulan karbon stok miktarının örnekleme yöntemi ile belirlenmesi Eylemler HEDEF T1.1. Toprakta tutulan karbon stok miktarını belirlemek ve arttırmak AMAÇ T1. TARIM SEKTÖRÜNÜN YUTAK KAPASİTESİNİ ARTTIRMAK Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Enerji tasarrufu Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Sürdürülebilir gıda üretimi, Ekonomik kazançlar Ekonomik kazançlar, Sağlıklı ve sürdürülebilir gıda üretimi Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Ekonomik kazançlar Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler Doğal kaynakların yönetimi ve korunması Yan Faydalar GTHB GTHB Organik gübre kullanımının artması, Değerlendirme ve araştırma raporları Toprağın organik madde içeriğine ilişkin raporlar, Enerji tasarrufu GTHB GTHB GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Çiftçilere verilen eğitimler, Toprakların organik madde içeriklerinin artması Anız yakma vakalarına ilişkin raporlar ve yaptırımlar, Anız yakılmasını önleyecek hukuki düzenleme Parsellerle ilgili CBS, Veri tabanı Toprakta tutulan karbon miktarı haritaları Çıktılar ve Performans Göstergeleri Valilikler, Ünv.ler, ZMO Valilikler, ZMO, Su Kullanıcı Teşkilatlar Valilikler, ZMO, Su Kullanıcı Teşkilatlar İÖİ, Çiftçi Birlikleri ÇŞB, TKGM, Valilikler ÇŞB, OSİB İlgili Kuruluşlar 2013–2018 2012–Sürekli T1.1.3.2. Etkin bir mera yönetim sisteminin kurulması T1.1.3.3. Mera kapasitelerinin ve veriminin izlenmesi, meralarda su dengesine yardımcı olarak verimi arttıracak seçeneklerin belirlenmesi ve uygulanması 2012–Sürekli T1.1.2.4. Topraktaki kirliliğin ve arazi bozulmalarının izlenmesi 2011–2018 2012–2014 T1.1.2.3. Türkiye kıyı alanları erozyon risk haritası’nın hazırlanması, yayımlanması T1.1.3.1. Mera Bilgi Sistemi’nin (MERBİS) tamamlanması 2012–2014 T1.1.2.2. Türkiye erozyon risk haritasının hazırlanması, yayımlanması Eylem Alanı T1.1.3. Mera yönetiminin etkinleştirilmesi 2012–2016 T1.1.2.1. Güncel toprak haritalarının uluslararası standartlarda hazırlanması ve kullanıcılara sunulması Eylem Alanı T1.1.2. Toprak yönetiminin etkinleştirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Yayımlanan periyodik raporlar, Geliştirilen verim artırıcı seçenekler GTHB GTHB İlgili hukuki düzenleme, orman içi mera yönetim planlarıyla entegre edilmiş mera yönetim planları Sürdürülebilir doğal kaynak yönetimi, Sağlıklı hayvansal gıda üretimi Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı, Sağlıklı hayvansal gıda üretimi GTHB GTHB OSİB GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Tamamlanmış MERBİS Toprak sorunları envanteri, Güncel toprak haritaları Riskli bölgelere ilişkin haritalar Erozyon risk haritası Toprak veritabanı ve ilgili haritalar Çıktılar ve Performans Göstergeleri Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Ekonomik kazançlar, Sağlıklı ve sürdürülebilir gıda üretimi Toprak ve su kaynaklarının korunması Toprak ve su kaynaklarının korunması Toprak ve su kaynaklarının korunması Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Ekonomik kazançlar Yan Faydalar OSİB, Valilikler OSİB, OGM, Valilikler, ZMO, Çiftçiler OSİB, Valilikler OSİB, TÜİK, Valilikler, Ünv.ler ÇŞB, GTHB, İÖİ, Ünv.ler OSİB, Valilikler, Ünv.ler ÇŞB, OSİB, Valilikler, Ünv.ler İlgili Kuruluşlar TARIM SEKTÖRÜ 119 120 2013–2015 2012–2020 T1.2.1.7. Kapalı boru sistemlerine geçiş çalışmalarının tamamlanması T1.2.2.3. Tarım arazileri bankacılık sisteminin kurulması 2012–2020 T1.2.1.6. GTHB bünyesinde, basınçlı sulamanın yaygınlaştırılmasına yönelik hizmetlerin yürütülebileceği bir yapının oluşturulması 2012–2023 2012–Sürekli T1.2.1.5. Basınçlı sulama sisteminin yaygınlaştırılması için sulama birlikleri ve sulama kooperatifi üyelerinin eğitilmesi ve finansman kaynaklarının arttırılması T1.2.2.2. Tarla içi geliştirme hizmetlerinin tamamlanması 2012–Sürekli T1.2.1.4. Su ücretlerinin alan bazında değil kullanılan su miktarına göre alınması için gerekli hukuki ve teknik düzenlemelerin yapılması 2012–2020 2011–2015 T1.2.1.3. "Tarla İçi Sulama Sistemlerinin Modernizasyonu" için tarımsal destek programının genişletilmesi T1.2.2.1. Arazi toplulaştırma çalışmalarının tamamlanması ve tarım arazilerinin parçalanmasının önlenmesi amacıyla mevzuat düzenlemelerinin yapılması 2012–2020 T1.2.1.2. Ekonomik olarak sulanabilir alanların mevcut ekosistemle uyumlu şekilde sulamaya açılması Eylem Alanı T1.2.2. Tarımsal altyapının iyileştirilmesi 2011–2013 T1.2.1.1. Dikili tarım arazilerinin, dikili ağaçların yaş ve çeşitleri dikkate alınarak, haritalanması ile toprak üstü ve toprak altı biyokütlenin belirlenmesi Eylem Alanı T1.2.1. Sulama altyapısının tamamlanması Süre Eylemler Eylem Alanı HEDEF T1.2. Toprak üstü ve toprak altı biyokütleyi belirlemek ve arttırmak Eğitim seminerleri Oluşturulan birimin çalışmaya başlaması Kapalı boru sistemleri Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Ekonomik kazançlar, Enerji tasarrufu Toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilir, Çevre ile uyumlu kullanımı Ekonomik kazanımlar, Doğal kaynakların korunması GTHB GTHB GTHB Toprak verimliliğinde artış, Arazi toplulaştırmalarına ilişkin kayıtlar Arazi bankacılık sisteminin kurulması, İşletme büyüklüklerinde artış Ekonomik kazanımlar Rekabet gücünde artış, Enerji tasarrufu GTHB GTHB GTHB DSİ GTHB DSİ GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Ortalama parsel büyüklüklerinin artması Tarımsal alt yapıda iyileşme, Enerji tasarrufu, Ekonomik kazanımlar Hukuki düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması, Teknik kılavuzlar Tarla içi sulamalarında basınçlı sulama sistemleri yatırımları, Parsel içi erozyonda azalma Sulanan alanlardaki artış Dikili tarım ürünleri haritaları Çıktılar ve Performans Göstergeleri Toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı Toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı, Suyolları ve sulak alanların korunması Tarımsal üretim potansiyelinin artması Bilgiye dayalı karar alma Yan Faydalar MB, KB, DSİ, BDDK, Valilikler DSİ, Valilikler MB, DSİ, Valilikler DSİ, Valilikler DSİ, Valilikler, Su Kullanıcı Teşkilatlar GTHB, İÖİ, Su Kullanıcı Teşkilatlar, Ziraat Bankası, Kooperatifler OGM, DSİ, Valilikler, Su Kullanıcı Teşkilatlar, Ziraat Bankası GTHB, Valilikler, Su Kullanıcı Teşkilatlar OSİB, Valilikler, ZMO İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı T1.2.3. Bitkisel üretimde yönetimin etkinleştirilmesi Eylem Alanı 2011–Sürekli 2012–Sürekli 2011–Sürekli 2011–Sürekli 2013–Sürekli 2012–2020 T1.2.3.2. Yerel Organik Tohum Bankası’nın oluşturulması T 1.2.3.3. Uygun ve gerekli olan yerlerde çok yıllık bitki yetiştiriciliğinin artırılması, yaygınlaştırılması ve korunması için gereken destekleme, izleme ve değerlendirme çalışmalarının yapılması T1.2.3.4. Hastalık ve zararlılarla mücadelede çevre dostu yöntemlerin geliştirilmesi ve kullanımlarının yaygınlaştırılması için çiftçilerin eğitilmesi T1.2.3.5. Doğal çayırlıkların ve diğer kullanım dışı alanların yönetimi için yasal ve kurumsal yapının oluşturulması ve bu alanların bitkilendirilmesi için eylem planları hazırlanması T1.2.3.6. Hassas tarım tekniklerinin yaygınlaştırılması Süre T1.2.3.1. Tarım havzaları bazında tarımsal üretimin planlanması ve tarımsal desteklerin bu planlar doğrultusunda yönlendirilmesi Eylemler İlgili hukuki düzenleme, Eylem planları Çiftçilere yönelik seminerler Sürdürülebilir doğal kaynak kullanımı, Tarımsal girdilerin azalması, Enerji tasarrufu Sağlanan eğitim ve eğitilen çiftçi sayısı Doğal kaynakların geliştirilmesi, Ekonomik kazançlar Doğal kaynakların etkin kullanımı, Çevre kirliliğinin önlenmesi, Ekonomik kazançlar Çok yıllık ağaçların dikildiği alanların haritalanması, İzleme sistemi Yerel Organik Tohum Bankası Doğal kaynakların etkin kullanımı, Çevre kirliliğinin önlenmesi, Ekonomik kazançlar Doğal kaynakların etkin kullanımı, Ekonomik kazançlar Tarımsal üretim planları, İlgili hukuki düzenleme Çıktılar ve Performans Göstergeleri Doğal kaynakların etkin kullanımı, Ekonomik kazançlar Yan Faydalar GTHB GTHB GTHB GTHB GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş OSİB, OGM, Valilikler, Ünv.ler KB KB OSİB, Valilikler, ZMO MB, KB, EB, HM, OGM MB, KB, EB, HM, DSİ, Valilikler İlgili Kuruluşlar TARIM SEKTÖRÜ 121 122 2012–2014 2012–2015 T2.1.1.2. Tarım sektöründe emisyon sınırlandırma seçeneklerinin belirlenmesi, maliyetlerinin hesaplanması Süre T2.1.1.1. Tarım sektöründe emisyon kaynakları ile yutak kapasitelerinin belirlenmesi Eylemler Bilgiye dayalı karar alma Kapasite gelişimi, Yan Faydalar Eylem Alanı T2.2.1. Bitkisel üretim kaynaklı sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması 2013-Sürekli 2013-Sürekli 2013-Sürekli 2013-Sürekli T2.2.1.1. Türkiye gübre tüketim envanterinin hazırlanması, analize dayalı gübre kullanımının yaygınlaştırılması T2.2.1.2. Toprak ve Gübre Analiz Laboratuar altyapısının güçlendirilmesi T2.2.1.3. Hayvansal gübre kullanımının arttırılması ve çiftçilerin bu konuda eğitimi T2.2.1.4. Çeltik üretim alanlarına ilişkin “Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Projesi” ile entegre planlama yapılması ve uygulanması için destek mekanizmaları oluşturulması Çevresel kazanımlar Uygun çeltik alanlarına kaydırılmış çeltik ekimleri, Verilen eğitimler, Eğitim materyalleri Gübre kullanımına ilişkin çiftçi eğitimleri Tarımda enerji kullanımının azalması, Daha sağlıklı gıda üretimi GTHB GTHB GTHB Teknik elemanlara verilen eğitimler, Yeni laboratuvar ekipmanları Analizlerde etkinliğin arttırılması, Daha sağlıklı gıda üretimi GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş GTHB Emisyon sınırlandırma potansiyeli ve maliyeti Periyodik değerlendirme raporları Çıktılar ve Performans Göstergeleri Gübre tüketim envanteri, İhtiyaç analizi raporu, Teknik elemanlara verilen eğitimler, Yeni laboratuvar ekipmanları Tarımda enerji kullanımının azalması, Daha sağlıklı gıda üretimi HEDEF T2.2. Bitkisel ve hayvansal üretimden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının artış hızını azaltmak Eylem Alanı T2.1.1. Tarımsal üretimden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması seçeneklerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi Eylem Alanı HEDEF T2.1. Tarım sektöründen kaynaklanan sera gazı emisyon sınırlandırma potansiyelini belirlemek AMAÇ T2. TARIM SEKTÖRÜNDEN KAYNAKLANAN SERA GAZI EMİSYONLARINI SINIRLANDIRMAK Valilikler Valilikler, Çiftçi Birlikleri, Çiftçiler, ZMO KB, Valilikler, Ünv.ler, TÜİK, Valilikler, Çiftçi Birlikleri, Çiftçiler, ZMO ÇŞB, OSİB, OGM ÇŞB, OSİB, TÜİK İlgili Kuruluşlar 2012–Sürekli 2012–Sürekli 2012–2014 T2.2.3.2. Bölgesel bazda tarımda yenilenebilir enerji kullanım olanaklarının araştırılması T2.2.3.3. Ürün yetiştirme bölgeleri ile pazarlar arasındaki ulaşımın minimize edilmesi için üretim planlarının hazırlanması ve havza bazlı üretim planlaması projesi ile entegrasyonun sağlanması T2.2.3.4. Yakıt tüketimi düşük olan yüksek teknolojiye sahip motorların kullanımını özendirecek mekanizma ve finansman olanaklarının sağlanması 2012–Sürekli T2.2.2.4. Hayvansal gübrelerin yönetimi, kullanımı ve biyogaz üretim tesislerinin kurulması için eğitim programlarının hazırlanması 2012–2018 2012–2014 T2.2.2.3. Et ve süt üretimi konusunda genetik performansı yüksek hayvansal üretimin sağlanmasına yönelik tedbirlerin belirlenmesi T2.2.3.1. Elektro-pompajla yapılmakta olan tarımsal sulamaların, ülke genelinde enerji tüketiminin en düşük olduğu saatlerde yapılarak elektrik üretiminin dengelenmesine yönelik hukuki düzenleme yapılması 2013–Sürekli T2.2.2.2. Enterik fermantasyondan kaynaklanan metan gazı üretiminin azaltılması için yem oranlarının belirlenmesi ve çiftçilere eğitim verilmesi Eylem Alanı T 2.2.3. Tarımda enerji tüketiminden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması 2013–Sürekli T2.2.2.1. Mera hayvancılığının yaygınlaştırılması için gerekli destek programın oluşturulması Eylem Alanı T2.2.2. Hayvansal üretim kaynaklı sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması Süre Eylemler Eylem Alanı Ekonomik kazanımlar, Çevre kirliliğinin azalması Çiftçiler için finansman olanakları Üretim planları GTHB GTHB GTHB Yenilenebilir kaynaklardan enerji sağlanması için kurulan sistemler Ekonomik kazanımlar, Hava kirliliğinde azalma Enerji kazanımı, Ekonomik kazanımlar, Hava kirliliğinde azalma GTHB GTHB GTHB GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Hukuki düzenleme, Çiftçi eğitim programları, Gerekli teknolojilerin kullanımı Çiftçi eğitim programları Hukuki düzenlemeler Doğru yem oranlarına ilişkin rapor, Çiftçilere verilen eğitimler Sürdürülebilir mera yönetimine ilişkin periyodik yayınlar Çıktılar ve Performans Göstergeleri Ekonomik kazanımlar, Çevre kirliliğinin azalması Çevre kirliliğinin önlenmesi, Ekonomik kazanımlar, Yenilenebilir enerji üretimi Gıda güvencesi Çevre kirliliğinin önlenmesi Gıda güvencesi Yan Faydalar BSTB, TarmakBir Üretici Birlikleri BSTB, ETKB, GTHB, GAP, KA, Ünv.ler EİE, EPDK, GAP, Valilikler, Ünv.ler ETKB, EİE, Hayvancılık Kooperatifleri KB TÜBİTAK, Ünv.ler OSİB, OGM, Valilikler İlgili Kuruluşlar TARIM SEKTÖRÜ 123 124 Eylem Alanı T3.1.1. İklim değişikliğinin etkilerini izleme ve değerlendirme altyapısının ve kapasitesinin oluşturulması Eylem Alanı 2011–2013 2012–2013 2012–Sürekli 2012–Sürekli T 3.1.1.2. Mevcut ve planlanan tüm tarım envanterlerini içeren ”Tarım Bilgi Sistemi”nin tamamlanması T 3.1.1.3. Topraktaki karbon içeriğinin belirlenmesi ve izlenmesi T 3.1.1.4. Tarım sektöründe iklim değişikliği ile mücadele konusunda kurumsal yapının geliştirilmesi Süre T 3.1.1.1. İklim değişikliği etkilerinin izlenmesi amacı ile fenolojik gözlemlerin yapılması ve kayıt altına alınması Eylemler Tam ve güncel veritabanı Doğal kaynak yönetiminde iyileştirmeler, Tarım sektöründe ekonomik kazanımlar Görev tanımları ve yetkileri net kurumsal yapı Toprakta karbon izleme ağı Gözlemlere ilişkin prensipler ve kılavuzlar, Fenolojik gözlem sonuçlarına ilişkin kayıtlar ve raporlar Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sürdürülebilir gıda üretimi konusunda yapılacak katkılar Yan Faydalar GTHB GTHB GTHB GTHB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF T3.1. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyumda tarım sektörünün ihtiyaçlarını karşılayacak bilgi altyapısını oluşturmak AMAÇ T3. TARIM SEKTÖRÜNDE BİLGİ ALTYAPISINI VE KAPASİTEYİ GELİŞTİRMEK ÇŞB, OGM ÇŞB, OSİB, OGM Tüm bakanlıklar, Mahalli İdareler, STK’lar ÇŞB, DMİ İlgili Kuruluşlar ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK SEKTÖRÜ 126 2012-2015 2011-2013 2011-2014 2011-2014 2011-2012 2011-2012 2012-2013 2013-2020 2011-2016 2012-2015 O1.1.1.1. Ormancılık sektöründe yutak potansiyelinin belirlenmesi ve maliyet analizlerinin yapılması O1.1.1.2. Ağaçlandırma izleme sistemi kurulması ve Orman Envanter ve İzleme Sistemi’ne entegre edilmesi O1.1.1.3. Ülkemizde geniş alanlarda yayılış gösteren maki ve step alanlarının karbon tutma potansiyellerinin belirlenmesi O1.1.1.4. Odun elde etmek amaçlı endüstriyel plantasyon alanlarının ve buralarda gerçekleştirilebilecek üretim kapasitesinin ve kullanılacak ağaç türlerinin belirlenmesi O1.1.1.5. Kyoto Protokolü AKAKDO raporlamasında ortaya çıkabilecek sera gazı yutak potansiyelinin tahmin edilmesi için bir değerlendirme yapılması O1.1.1.6. Ormancılık faaliyetlerinin BMİDÇS ve KP araçlarından (Karbon piyasaları, REDD+ vb.) yararlanma olanaklarının ve ilgili karbon tutma potansiyelinin belirlenmesi O1.1.1.7. 2008–2012 Ağaçlandırma Eylem Planı sonuçlarının karbon tutma bakımından değerlendirilerek 2013 sonrası yeni bir eylem planının hazırlanması ve uygulamaya konması O1.1.1.8. Kesilen tomrukların sevk edildiği kullanım alanları ve sektörlerin kayıt altına alınması ile ilgili bir değerlendirme yapılması O1.1.1.9. Enerji ormancılığı konusundaki uygulamaların bilimsel temele dayandırılması ve ülkemizdeki potansiyelin belirlenmesi O1.1.1.10. Karbon döngüsü ve havuzları konusunda modellerin oluşturulması ve uygulanması Eylem Alanı O1.1.1. Ormancılıkta karbon tutma olanaklarının belirlenmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Yenilenebilir enerji kaynaklarında artış Kullanılabilir modeller Değerlendirme raporu veya sonuç raporu Kayıt sistemi Değerlendirme raporu, Ağaçlandırma Eylem Planı (2013–2017) Erozyon kontrolü, Orman köylüsü için yeni istihdam olanakları Sektörel yararlar Değerlendirme raporu Değerlendirme raporu Değerlendirme raporu Değerlendirme raporu Entegre izleme sistemi Yutak potansiyeli raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri Gönüllü karbon piyasalarından yararlanma potansiyeli Ormancılık sektörüne katılan değer Ekosistem hizmetleri Kapasite ve etkinliğin artması Maliyet optimizasyonu Yan Faydalar OGM OGM BSTB, GTB OGM OGM OGM OGM OGM OGM OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Hedef O1.1. Ormanlarda tutulan karbon miktarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerlerine göre %15 artırmak (2007’de 14.500 Gg, 2020’de 16.700 Gg) AMAÇ O1. ORMANLARDA TUTULAN KARBON MİKTARINI ARTIRMAK GTHB, TÜBİTAK, Ünv.ler Ünv.ler OGM OSİB OSİB OSİB, GTHB, TÜİK OSİB OSİB OSİB OSİB, GTHB İlgili Kuruluşlar 2011-2020 2011–2020 O2.1.1.5. Hastalık ve böcek zararlarıyla mücadelede etkinliğin artırılması için yeni yöntem ve tekniklerin geliştirilmesi O2.1.2.2. Orman köylerinde enerjinin tasarruflu kullanılması ve ısı yalıtımının sağlanması için başta kadınlar olmak üzere köylülerin bilinçlendirilmesi için eğitimler verilmesi 2011–2013 O2.1.1.4. Orman zararlarıyla mücadeleyi kolaylaştıracak ve yönlendirecek bir izleme sisteminin kurulması; önerilen Orman Envanter ve İzleme Sistemi’ne entegre edilmesi 2011-2020 2011–2020 O2.1.1.3. İklim değişikliğinden kaynaklanan orman yangınları ile mücadele için gerekli risk hazırlık/önleme konularının yerel/ bölgesel planlama çalışmaları kapsamına alınması O2.1.2.1. Orman köylülerine, iklim değişikliğinde ormanların ve ormanların korunmasının önemi konusunda eğitim verilmesi 2013–2020 O2.1.1.2. Orman alanlarında meteorolojik verilerin toplanması, düzenli olarak yayımlanması Eylem Alanı O2.1.2. İklim değişikliği ve ormanların korunması konusunda halkın eğitimi, bilinçlendirilmesi ve doğal kaynak yönetimine katılımının sağlanması 2011–2013 O2.1.1.1. DMİ – OGM arasında birçok ormancılık faaliyeti (kesim, yangın, rüzgâr vb.) yönünden hızlı koordinasyon sağlayacak bir sistem veya düzenlemenin faaliyete geçirilmesi Eylem Alanı O2.1.1. Orman zararlarıyla mücadelede teknik önlemlerin artırılması Süre Eylemler Eylem Alanı Kırsal yaşam kalitesinde artış Orman köylülerinin eğitim düzeylerinin artırılması Daha sağlıklı orman ekosistemleri, Daha iyi orman ürünleri ve ekosistem hizmetleri Yangınla mücadelenin etkinleştirilmesi için ihtiyaç değerlendirme raporu Daha iyi orman ürünleri ve ekosistem hizmetleri, Orman yangınları ile daha etkin mücadele Köylerde eğitim çalışmaları Eğitim programları İhtiyaç analizi raporu Entegre izleme sistemleri Periyodik yayınlar Ormanlara yönelik hizmet verebilen meteorolojik veri sistemi Çıktılar ve Performans Göstergeleri Orman alanlarının korunması Doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimi Yan Faydalar HEDEF O2.1. Ormansızlaşma ve orman zararlarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerlerine göre %20 azaltmak AMAÇ O2. ORMANSIZLAŞMAYI VE ORMAN ZARARLARINI AZALTMAK OGM OGM OGM OGM OGM DMİ OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş OSİB, ÇŞB, GTHB OSİB Ormancılık Araştırma Müdürlükleri, Ünv.ler Ormancılık Araştırma Müdürlükleri OSİB OGM OSİB, DMİ İlgili Kuruluşlar ARAZİ KULLANIMI ve ORMANCILIK SEKTÖRÜ 127 128 2011-2015 2011-2015 2012-Sürekli 2012-2014 O3.1.1.2. Arazi kullanımının sınıflamasının IPCC standardına göre yapılması ve değişimlerin izlenmesine yönelik karar destek mekanizması kurulması O3.1.1.3. Mutlak ve sulu tarım alanlarının amaç dışı kullanımının önlenmesine yönelik yasal düzenlemelerin revize edilmesi ve diğer teknik çalışmaların yapılması O3.1.1.4. Arazi kullanım tiplerindeki değişiklikleri izleyen ulusal bilgi sistemlerinin ve derlenen verilerin gözden geçirilmesi ve uluslararası süreçler (BMİDÇS, BMÇMS, BMBÇS vb.) çerçevesinde ihtiyaç duyulan verilerle karşılaştırılıp elde edilmesi gereken yeni verilerin belirlenmesi, bu verilerin toplanması, kayıt altına alınması ve CBS’ye dayalı bir veri tabanında işlenmesi O3.1.1.5.Türkiye için arazi kullanım tiplerine göre gereken yerler için yutak faktörlerinin geliştirilmesi; sera gazı emisyon envanterinin Tier-2 yöntemi ile hesaplanabilmesi için kılavuzların hazırlanması ve gereken kapasite gelişiminin sağlanması Kapasite gelişimi Tarım arazilerinin korunması Arazi yönetiminin güçlendirilmesi Ar-Ge kapasite gelişimi Yan Faydalar Ulusal yutak faktörleri, hesaplama klavuzları, belediyelere yönelik seminerler Düzenli olarak güncellenen CBS temelli veri tabanı Haritaların oluşturulması Düzenli güncellenen haritalar Altlık haritalar, Proje sonuç raporları, Bu konuda yapılmış en az 2 adet proje Çıktılar ve Performans Göstergeleri Eylem Alanı O3.2.1. Tarımsal ormancılık faaliyetleriyle tutulan karbon miktarının artırılması 2013-2020 2013-2020 O3.2.1.1. Tarımsal kullanımı ekolojik ve ekonomik açıdan uygun olmayan arazilerde enerji ormancılığının özendirilmesi O3.2.1.2. Tetar baltalık işletmelerinin yaygınlaştırılması için gerekli teknik ve idari yönergenin hazırlanması Yüksek sosyoekonomik fayda Yüksek sosyoekonomik fayda Teknik ve idari yönerge Fiziki gelişme Hedef O3.2. Tarımsal ormancılık faaliyetleri sayesinde tutulan karbon miktarını 2020 yılına kadar 2007 yılı değerinin %10 üzerine çıkarmak 2011-2015 O3.1.1.1. Ormanların ve diğer arazi kullanım şekillerinin su kalitesi, miktarı ve rejimi üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla araştırma projelerinin TÜBİTAK’a sunulması Eylem Alanı O3.1.1. Arazi kullanımının ve arazi kullanım değişikliklerinin tespitine yönelik çalışmaların yapılması Süre Eylemler Eylem Alanı HEDEF O3.1. 2015 yılına kadar arazi kullanımında ve kullanım değişimlerinde iklim değişikliği faktörünü yönetim stratejilerine entegre etmek TÜİK OGM (Orman alanları için), GTHB (Tarım arazileri için), Belediyeler (Belediye sınırları içinde) OGM OSİB, Ünv.ler OSİB, Ünv.ler OSİB, Ünv.ler OGM (Orman alanları için), GTHB (Tarım arazileri için), Belediyeler (Belediye sınırları içinde) OGM OSİB, İÖİ OSİB, GTHB Ünv.ler, Kamu kurum ve kuruluşları İlgili Kuruluşlar GTHB OGM GTHB, OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş AMAÇ O3. ORMAN, MERA, TARIM VE YERLEŞİM GİBİ ARAZİ KULLANIMLARI VE DEĞİŞİMLERİNİN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİ OLUMSUZ YÖNDE ETKİLEMESİNİ SINIRLANDIRMAK 2011–2015 O3.3.1.2. Orman dışı veya kenarı mera alanlarında ve orman içi açıklıklarda, ağaçlandırma veya ıslah çalışmalarında biyoçeşitlilik, yaban hayatı, hidroloji ve karbon depolama işlevlerini dikkate alan ön değerlendirme çalışmalarının yapılması Biyoçeşitliliğin korunması Sağlıklı hayvansal gıda üretimi Yan Faydalar Yasal düzenleme Eylem planı, Mera ıslah projeleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri Eylem Alanı O3.4.2. Sulak alanların korunmasına ve iyileştirilmesine yönelik önlemler alınması Eylem Alanı O3.4.1. Erozyon, sedimantasyon ve çölleşmeyle mücadele çalışmalarına hız verilmesi 2011–2015 2011–2015 2011–2020 2011–2014 O3.4.2.3. Sulak alan ve korunan alanlarla ilgili izleme sisteminin kurulması ve Arazi Envanter ve İzleme Sistemine entegre edilmesi O3.4.2.4. Tüm sulak alanların mevcut durumlarının tespit edilmesi ve iyileştirilmesi için yönetim planlarının tamamlanması O3.4.2.5. Ulusal korunan alanlar sistemi içinde yeterince temsil edilmeyen ama karbon tutma ve uyum yönünden önem arz eden deniz ve kıyı alanları ve nehirlere öncelik verilerek yeni alanların koruma altına alınması için gerekli bilimsel ve teknik çalışmaların yapılması 2013–2015 O3.4.1.4. Erozyon ve sedimantasyonla kaybolan karbon miktarının tahmini ve önlenmesi tedbirleri için değerlendirme çalışması yapılması O3.4.2.2. Kurutulmuş sulak alanların yeniden sulak alan haline getirilmesi çalışmalarının artırılması 2012–2015 O3.4.1.3. Su havzalarının ve su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımını sağlamak ve erozyon ve sedimantasyonu önlemek amacıyla havza bazlı rehabilitasyon çalışmalarının katılımcı yaklaşımla yapılması 2011–2014 2012–2015 O3.4.1.2. Çölleşmenin izlenmesi ve değerlendirilmesi sisteminin, iklim izleme ve modelleme çalışmalarına, uzaktan alınan görüntülere ve alandan alınan verilere dayalı biçimde kurulması O3.4.2.1. Sulak alan drenajının önlenmesi için mevzuatta gerekli değişikliklerin yapılması 2011–2013 O3.4.1.1. Sulak alanlardaki mevcut karbon stoğunun tespit edilmesi Doğal kaynakların korunması Biyolojik çeşitliliğin ve doğal kaynakların korunması Doğal kaynakların korunması Ekonomik varlıklarda artış Doğal kaynakların ve biyoçeşitliliğin korunması Su kaynaklarının korunması Arazi yönetiminin güçlendirilmesi OSİB Entegre sulak alan izleme sistemi Bilimsel ve teknik araştırma sonuç raporları OSİB OSİB DSİ Projeler, Tekrar sulak alan haline getirilen alanlar Sulak alan geliştirme planları DSİ GTHB, OSİB, OGM, DSİ OSİB OGM GTHB OGM, GTHB OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Yasal düzenleme Çalışma sonuç raporu Değerlendirme raporları, Havza koruma ve yönetim planları Periyodik yayımlanan izleme ve değerlendirme raporları Sulak alanların karbon stok kapasitesi Hedef O3.4. 2012 yılında sulak alanlardaki mevcut karbon stoğunu tespit etmek ve belirlenen seviyeyi 2020 yılına kadar korumak 2011–2017 O3.3.1.1. Orman içi mera alanlarının rehabilitasyonuyla ilgili bir eylem planının hazırlanması ve uygulamaya konması Eylem Alanı O3.3.1. İklim değişikliği ile mücadele kapsamında mera ıslah çalışmalarına hız verilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Hedef O3.3. 2012 yılında çayır ve mera alanlarında tutulan karbon miktarını tespit etmek, 2020 yılına kadar bu değeri %3 artırmak GTHB, Ünv.ler GTHB, DSİ GTHB, DSİ OSİB, GTHB, Belediyeler OSİB, GTHB, Belediyeler TÜBİTAK, Ünv.ler, STK’lar ÇŞB, GTHB, ETKB, UBAK, BSTB, GTB, DSİ, OGM, EPDK, TÜBİTAK, Ünv.ler, OSİB, GTHB, OGM, Ünv.ler OSİB, OGM, DSİ OSİB GTHB, OSİB İlgili Kuruluşlar ARAZİ KULLANIMI ve ORMANCILIK SEKTÖRÜ 129 130 2011–2015 2011–2013 O3.4.3.2. Turbalıkların yüksek karbon depolama özellikleri dikkate alınarak koruma statülerinin güçlendirilmesi O3.4.3.3. Torf üretimini 2012 seviyesinde tutmak için üretiminin kısıtlanması amacıyla yasal düzenleme yapılması Doğal kaynakların korunması Doğal kaynakların korunması Doğal kaynakların korunması Yan Faydalar Eylem Alanı O3.5.1. Kentsel tasarım ve peyzaj planlamada ekolojik yaklaşımları ve geri dönüşümü dikkate alan projelere destek verilmesi yoluyla karbon stokunun artırılması 2011–2015 2011–2015 2011–2015 2011–2015 2011–2013 O3.5.1.1. Yerleşim alanlarında tutulan karbon miktarının tespit edilmesi O3.5.1.2. Kent ormanlarının ve diğer yeşil alanların korunması ve geliştirilmesi konusunda yerel yönetimlerin proje hazırlama ve uygulama kapasitelerinin artırılması O3.5.1.3. Belediyeler tarafından gerçekleştirilen dere ıslahı çalışmalarına ekolojik öğelerin dahil edilmesinin sağlanması için gereken yasal düzenlemelerin yapılması O3.5.1.4. Taşkın riskinin yüksek olmadığı derelerde su kalitesini ve karbon tutulmasını artırmak amacıyla kanallaştırmanın önlenmesi ve derelerin bitkisel öğelerle restorasyonunu özendirici uygulamaların desteklenmesi O3.5.1.5. Çatı bahçeleri ve geçirimli kaplamalar gibi yağmur suyunun toprağa sızmasını sağlayıcı uygulamalar ile yağmur suyu geri kazanım sistemlerini içeren yapılaşmanın özendirilmesi Kentlerde yaşam kalitesinin artması Kentlerde yaşam kalitesinin artması Kentlerde yaşam kalitesinin artması Hava kalitesine olumlu etki, Kentlerde yaşam kalitesinin artması Teknik kılavuzlar hazırlanması ve yayımı Dere restorasyon projeleri Yasal düzenleme Kent ormanı geliştirme projeleri Hesaplama metodu, Envanter Belediyeler Belediyeler Belediyeler OGM, Belediyeler GTHB OSİB OSİB Koruma statüsü alan turbalıkların Resmi Gazete’de yayımlanması Yasal düzenleme OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Yasal düzenleme Çıktılar ve Performans Göstergeleri Hedef O3.5. 2012 yılında yerleşim alanlarında tutulan karbon miktarını tespit etmek ve 2020 yılına kadar yeşil doku ile bu değeri %3 artırmak 2011–2015 O3.4.3.1. Fidan dikimlerinde aşırı torf kullanımını ortadan kaldırmaya yönelik yasal önlemler alınması Eylem Alanı O3.4.3. Sulak alanlar içindeki ve bitişiğindeki turbalıkların korunmasına yönelik çalışmalar yapılması Süre Eylemler Eylem Alanı ÇŞB, OSİB, Ünv.ler ÇŞB, OSİB, Ünv.ler ÇŞB, OSİB, Ünv.ler ÇŞB, OSİB, İB, DSİ, TBB, Ünv.ler, ÇŞB, OSİB, Belediyeler, Ünv.ler GTHB, OGM, DSİ OSİB İlgili Kuruluşlar 2011–2014 2011–2014 2011–2015 2011–2015 2011–2015 2011–2015 O4.1.2.2. Orman alanlarının ormancılık dışı faaliyetlere tahsisini düzenleyen mevzuatın gözden geçirilmesi; orman alanlarının zarar görmesine yol açabilecek yasal düzenlemelerin yeniden düzenlenmesi O4.1.2.3. Nehir havzaları bazında çalışmayı yönlendirecek normların mevzuata dâhil edilmesi O4.1.2.4. İklim değişikliğinin orman amenajman planlarına entegrasyonuna ilişkin çalışmaların tamamlanması O4.1.2.5. Farklı arazi kullanımlarını (mera, orman, yerleşim alanları, sulak alanlar, vb.) düzenleyen mevzuatın sera gazı emisyonları ve yutaklar ilişkisi bağlamında gözden geçirilmesi ve izleme, denetim, yaptırım konularında etkin bir sistem oluşturulması O4.1.2.6. Araştırma ve gen koruma ormanlarının işletme ve yönetimi konusundaki birimler arasındaki yetki karmaşasını önleyecek mevzuat eksikliklerinin giderilmesi 2011–2015 O4.1.1.3. Karbon piyasalarına yönelik düzenlemelerin orman mevzuatına yansıtılması O4.1.2.1. Özel ağaçlandırma politikasının iklim değişikliğiyle mücadeledeki rolünün değerlendirilmesi, orman alanları dışında yapılacak özel ağaçlandırmalarda yaşanan sorunların çözümüne ve bu ağaçlandırmaların özendirilmesine yönelik yasal düzenlemelerin yapılması 2011–2014 O4.1.1.2. 6831 sayılı Orman Kanunu’na, iklim değişikliği ile mücadele konusunu temel amaçlar içinde sayan “amaç” maddesinin eklenmesi Eylem Alanı O4.1.2. İklim değişikliği ile mücadele ile ilgili mevcut hukuki altyapının güçlendirilmesi 2011–2015 O4.1.1.1. Mevzuatta yer alan orman tanımının AKAKDO tanımında yer alan kriterler açısından değerlendirilerek değiştirilmesi Eylem Alanı O4.1.1. 6831 sayılı Orman Kanunu’nda iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik gerekli düzenlemenin yapılması ve uygulamaya konulması Süre Eylemler Eylem Alanı Doğal kaynakların korunması Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Doğal kaynakların korunması Doğal kaynakların korunması Yaşam kalitesinin artması Yan Faydalar OSİB Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması OSİB Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması OSİB OSİB OSİB Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması OSİB Yapılan değişikliklerin Resmi Gazete’de yayımlanması OSİB OSİB Yapılan değişikliğin Resmi Gazete’de yayımlanması Yasal düzenleme OSİB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Yasal düzenlemeler Çıktılar ve Performans Göstergeleri Hedef O4.1. 2013 yılı sonuna kadar arazi kullanımı ve ormancılık konularında iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik gerekli yasal düzenlemeleri yapmak OGM ÇŞB, GTHB, OGM OGM OGM OGM OGM OGM, Ünv.ler OGM, Ünv.ler OGM, Ünv.ler İlgili Kuruluşlar AMAÇ O4. ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK KONULARINDA İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELEYE YÖNELİK YASAL VE KURUMSAL YAPIYI GÜÇLENDİRMEK ARAZİ KULLANIMI ve ORMANCILIK SEKTÖRÜ 131 132 2011–2014 2011–2015 2011–2015 O4.2.1.1. OGM içinde oluşturulan İklim Değişikliği ve Biyoenerji Çalışma Grubu’nun diğer ilgili grupları (su, biyoçeşitlilik vb.) da kapsayacak şekilde yeniden yapılandırılması O4.2.1.2. Oluşturulan birimin ve tüm orman teşkilatının iklim değişikliğine uyum, karbon tutma ve ekosistem hizmetleri konularına ilişkin eğitim ihtiyacının belirlenmesi, kapasite geliştirme programları oluşturulması ve uygulanması O4.2.1.3. Ormancılık konularına odaklı teknopark kurulması ve mevcut teknoparklarda ormancılık konularının yer almasının sağlanması Eylem Alanı O4.2.1. Arazi Kullanımı ve Ormancılık konularıyla ilgili kurumlarda iklim değişikliği konusundaki kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Ar-Ge kapasitesinde gelişme Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar Teknoparklara ilişkin yasal düzenleme Eğitim İhtiyacı Değerlendirme Raporu, Eğitim materyalleri Ekosistem hizmetlerinden sorumlu bir birimin kurulması Çıktılar ve Performans Göstergeleri OGM OGM OGM Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Hedef O4.2. 2014 yılına kadar arazi kullanımı ve ormancılık konularıyla ilgili kurumlarda iklim değişikliği konusunda kurumsal kapasiteyi güçlendirmek OSİB, Ünv.ler Orman Taşra Teşkilatı İlgili Kuruluşlar SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 134 Eylem Alanı Y1.1.2. Sera gazı emisyon envanterinin hazırlanmasında işbirliğinin güçlendirilmesi Eylem Alanı Y1.1.1. Sera gazı emisyonları için uygun bilgi toplama, kayıt, raporlama ve izleme sistemlerinin geliştirilmesi Eylem Alanı 2012-2014 2011–2012 Y1.1.2.2. Sera gazı emisyonlarının izlenmesi ve envanter hazırlanması konusunda yasal düzenleme yapılarak: tüm kurumlarda ulusal envanter ile ilgili odak noktalarının belirlenmesi ve raporlama için bilgi ağı oluşturulması özel sektörün görev ve sorumluluklarının tanımlanması bilgi gizliliği konusunda mevzuatta düzenleme yapılması ve bütün bunların yürürlük tarihi hususlarının netleştirilmesi 2012–2016 Y1.1.1.2. İDKK üyesi kuruluşlarca sektörel sera gazı emisyon envanterleri için dönemsel değerlendirmeler yapılması Y1.1.2.1. Tüm sektörlerde sera gazı emisyonlarının izlenmesine ve değerlendirilmesine yönelik ölçülebilir, raporlanabilir, doğrulanabilir standartta veriler üretilmesini, toplanmasını ve veri tabanında kayıt altına alınmasını sağlayacak altyapının oluşturulması 2012–2016 Süre Y1.1.1.1. Tüm sektörlerdeki sera gazı emisyonlarının izlenmesi ve raporlanması Eylemler Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar İlgili hukuki düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması Sera gazı emisyon veri tabanı Periyodik değerlendirme raporu Periyodik sera gazı emisyon raporu Çıktılar ve Performans Göstergeleri ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF Y1.1. 2016 yılı başı itibariyle anahtar kaynakların sera gazı emisyonlarının en düşük Tier 2 yöntemine uygun şekilde izlenmesi ve raporlanması AMAÇ Y1. EMİSYON ENVANTERİNİN DAHA SAĞLIKLI OLARAK HAZIRLANMASI İÇİN GEREKLİ ALTYAPININ KURULMASI İDKK üyeleri, Özel Sektör Kuruluşları, Kamu Kurumları İDKK üyeleri, TÜİK İDKK üyeleri, TÜİK, KOSGEB, EİE, TSE, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları İDKK üyeleri, TÜİK, TSE, EİE, TMMOB, TTGV, Özel Sektör Kuruluşları, STK’lar İlgili Kuruluşlar SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 135 136 2015–2020 Y2.1.2.3. Sektörel bazda belirlenen ekonomik araçların kullanılmasının sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına etkisinin izlenmesi ve değerlendirilmesi 2011–2013 Y2.1.1.6. İklim değişikliğinin rekabet edilebilirlik açısından değerlendirilmesi ve etkilenecek öncelikli sektörlerin belirlenmesi 2011–2014 2011–2016 Y2.1.1.5. AB’ye uyum için farklı sektörel başlıklar altında iklim değişikliği ile mücadeleyle ilişkilendirilebilecek uyulması gereken müktesebatın tümünün düzenleyici etki analizinin ve sektörel etki analizlerinin yapılması Y2.1.2.2. Sera gazı emisyonlarının sınırlandırılmasına ilişkin plan, program, strateji ve projelerin kayıt altına alınması, izlenmesi ve değerlendirilmesi için ulusal bir sistem oluşturulması 2013–2015 Y2.1.1.4. Düşük karbonlu kalkınmaya yönelik sektörel stratejilerin ekonomik, sosyal ve çevresel etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla etki analizlerinin yapılması 2012–2014 2011–2014 Y2.1.1.3. Sera gazı emisyonlarına neden olan sektörlerde fayda-maliyet analizlerinin yapılması Y2.1.2.1. Yapılacak her türlü yatırım için sera gazı emisyonlarının izlenmesi ve raporlanması amacıyla gerekli yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve belirlenmesi 2012–2013 Y2.1.1.2. 2020 yılına yönelik sektörel projeksiyonların tüm sera gazı emisyon kaynaklarını içerecek şekilde yapılması Eylem Alanı Y2.1.2. İklim değişikliği ile mücadeleye ilişkin göstergelerin takibi için izleme ve değerlendirme mekanizmalarının geliştirilmesi 2011–2013 Y2.1.1.1. Sektörel sera gazı emisyon verileri ve prosesler değerlendirilerek, sera gazı emisyonlarını kontrol potansiyellerinin ve maliyet eğrilerinin ulusal düzeyde çıkarılması, bütün sektörler için maliyet etkin sera gazı emisyon kontrol yöntemlerinin belirlenmesi Eylem Alanı Y2.1.1. Sera gazı emisyonlarını sınırlandırma seçeneklerinin maliyet eğrilerinin emisyona neden olan sektörlerde belirlenmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Rekabet gücünde artış AB’ye uyum Kaynakların verimli kullanılması, Yan Faydalar Periyodik izleme ve değerlendirme raporları Raporlama ve etki değerlendirme rehberleri ÇED ve Çevre İzinleri Yönetmeliklerinde yapılan değişiklikler Değerlendirme raporları Etki analizi raporları Etki analizi raporları Fayda-maliyet analiz raporları Sektörel emisyon projeksiyonları Maliyet eğrileri Çıktılar ve Performans Göstergeleri ÇŞB ÇŞB ÇŞB EB İDKK üyeleri ÇŞB KB İDKK üyeleri ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş HEDEF Y2.1. Sürdürülebilir kalkınma ilkelerine dayandırılarak düşük karbonlu kalkınma için 2015 yılına kadar mevcut bilgi zemininin güçlendirilmesi İDKK üyeleri İDKK üyeleri, TÜİK, TSE, Özel Sektör Kuruluşları İDKK üyeleri, İlgili Özel Sektör Kuruluşları ABB, KB, İlgili Özel Sektör Kuruluşları İDKK üyeleri İDKK üyeleri İDKK üyeleri İlgili Kuruluşlar AMAÇ Y2. ÇEVRE KORUMA AMAÇLI POLİTİKA OLUŞTURULMASI VE UYGULAMA KAPASİTESİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İLKELERİ ÇERÇEVESİNDE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİ DİKKATE ALARAK GÜÇLENDİRİLMESİ 2011–2013 2011–2013 2013–Sürekli Y3.1.1.2. Karbon piyasalarının dışında diğer mali kaynaklardan yararlanabilecek NAMA’ların belirlenmesi Y3.1.1.3. Kamu yatırımları programlanmasında sera gazı emisyonlarını sınırlandırmaya ve iklim değişikliğine uyum sağlamaya yönelik projelerin gözetilmesi Süre Y3.1.1.1. Uluslararası fon kaynaklarına erişimde istenen kalitede ve ayrıntıda projelerin ortaya çıkarılması için uzmanların yetiştirilmesi Eylemler Sürdürülebilir kalkınmaya katkı Yeni iş olanakları Yeni iş olanakları Yan Faydalar Desteklenen proje sayısı NAMA projeleri Eğitim materyalleri, eğitim seminerleri, uzman sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri KB İDKK üyeleri ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları KOSGEB, Belediyeler, Belediye Birlikleri, Bankalar İlgili Kuruluşlar 2011–2015 2011–2015 Y4.1.1.1. Türkiye’nin 2012 sonrası yeni mekanizmalara en avantajlı şekilde (ev sahibi ülke) dahil olmasına yönelik müzakerelerin yürütülmesi ve ülkelerle ikili işbirliği anlaşmaları imkanlarının araştırılması Y4.1.1.2. Türkiye için karbon piyasalarına konu olacak NAMA portföyünün geliştirilmesi Eylem Alanı Y4.1.1. Karbon piyasalarına entegrasyon için gerekli analizlerin yürütülmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Mali kaynaklarda artış, İstihdamda artış Mali kaynaklarda artış Yan Faydalar Her yıl geliştirilen ve fonlanan NAMA sayısı Türkiye’nin karbon piyasasından aldığı pay Çıktılar ve Performans Göstergeleri ÇŞB ÇŞB, DB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu İlgili Kuruluşlar HEDEF Y4.1. 2013 yılına kadar mevcut ve yeni küresel ve bölgesel karbon pazarlarına Türkiye’nin en avantajlı şekilde katılımının sağlanmasına yönelik müzakerelerin yürütülmesi AMAÇ Y4. SERA GAZI EMİSYONLARININ MALİYET ETKİN SINIRLANDIRILMASINA KATKI SAĞLAYAN EMİSYON TİCARETİ MEKANİZMALARININ OPTİMUM SEVİYEDE KULLANILMASI Eylem Alanı Y3.1.1. Başta KOBİ’ler ve belediyeler olmak üzere kuruluşların iklim değişikliği ile mücadele ve uyum faaliyetleri için finans kaynaklarına erişim kapasitelerinin arttırılması, kamu kuruluşları için kamu bütçesinden bu amaçla kaynak ayrılması Eylem Alanı HEDEF Y3.1. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum konusundaki eylemler için finans kaynaklarına erişim kapasitesinin 2013 yılı sonuna kadar güçlendirilmesi, 2020 yılına kadar yeni finans kaynaklarının daha etkin kullanılması AMAÇ Y3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE VE UYUM ALANINDA FİNANS KAYNAKLARININ DAHA ETKİN KULLANILMASI SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 137 138 2011–2013 2012–2013 Y4.2.1.5. Ozon tabakasını incelten maddelerin kullanımının sonlandırılması ve bertarafı faaliyetlerinden kaynaklanan karbon kazanımlarının sertifikalandırılması amacıyla yasal düzenlemenin yapılması Y4.2.2.2. Karbon projelerinin tanımlanmasında, geliştirilmesinde, pazarlanmasında ve yönetiminde paydaşlara gerekli desteğin verilmesi 2014–2015 Y4.2.1.4 Ulusal Emisyon Ticareti Sisteminin kurulmasına yönelik altyapı çalışmalarının başlatılması 2011–Sürekli 2012–2013 Y4.2.1.3. Karbon varlıklarının azami ekonomik değerde işlem görmesi ve değerlerinin artırılması için mevcut yapının geliştirilmesi ve yeni yapıların kurulmasına yönelik gerekli çalışmaların yapılması Y4.2.2.1. Türkiye’de karbon piyasaları ile ilgili bilinç düzeyini yükseltmek üzere tanıtım faaliyetleri yapılması 2011–2015 Y4.2.1.2. Kamu kuruluşlarının emisyon ticareti sistemi içinde düzenleyici ve denetleyici bir rol almasına yönelik mevzuat çalışmaları yapılması Eylem Alanı Y4.2.2. Karbon piyasalarına ilişkin farkındalığın ve bilincin artırılması 2012–2015 Y4.2.1.1. Karbon piyasalarında ulusal öncelikli sektörlerin ve ilgili sektörlerde sera gazı emisyon sınırlandırma potansiyelinin belirlenmesi Eylem Alanı Y4.2.1. Ulusal Karbon Piyasası’nın kurulmasına yönelik olarak sektörel karbon stoklarının analiz edilmesi, yasal ve kurumsal düzenlemelerin yapılması Süre Eylemler Eylem Alanı Kapasite gelişimi Yeni mali kaynak yaratılması Ekonomik değer yaratılması Ekonomik değer yaratılması Yeni mali kaynak yaratılması Kapasite gelişimi Ekonomik değer yaratılması Yan Faydalar HEDEF Y4.2. 2015 yılına kadar Türkiye’de karbon piyasasının kurulmasına yönelik çalışmaların yapılması Paydaşların eğitilmesi, Tanımlanan karbon projeleri, Karbon piyasasına giren firma ve proje sayısı Tanıtım materyalleri, tanıtım faaliyetleri Yasal düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması, Karbon sertifikası sayısı ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB ÇŞB Kurumsal yapılanmanın tamamlanması, personele eğitim verilmesi, Türkiye’nin karbon varlıklarının piyasadaki değerinin artması Değerlendirme raporları, Etki analiz raporları ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Yasal düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması Karbon stoku potansiyeli Çıktılar ve Performans Göstergeleri İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu İlgili Sertifikalandırma Firmaları İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu, SPK, İstanbul Altın Borsası, İMKB, VOB, Takasbank İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu, SPK, İstanbul Altın Borsası, İMKB, VOB, Takasbank İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu, SPK, İstanbul Altın Borsası, İMKB, VOB, Takasbank İDKK üyeleri, Karbon Piyasaları Çalışma Grubu İlgili Kuruluşlar Eylem Alanı Y5.1.2. İDEP için izleme değerlendirme mekanizmasının oluşturulması Eylem Alanı Y5.1.1. İklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik hükümlerin ilgili mevzuata dahil edilmesi Eylem Alanı 2012–2023 Y5.1.2.2. İDEP’in uygulanmasının dönemsel olarak izlenmesi ve değerlendirilmesi, gerekirse revize edilmesi 2012–2013 Y5.1.1.3. İDKK üyesi ve/veya ilgili kamu kuruluşlarının kuruluş kanunlarında iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma ilişkin görev, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması 2012–2023 2012–2013 Y5.1.1.2. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın iklim değişikliği konusundaki eşgüdüme yönelik görev, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması amacıyla yasal düzenleme yapılması Y5.1.2.1. İDEP’in uygulanmasının izlenmesi ve değerlendirilmesine yönelik, usulleri, görev ve sorumlulukları tanımlayan bir yasal düzenleme yapılması 2013–2014 Süre Y5.1.1.1. Mevcut mevzuatın iklim değişikliği ile mücadele ve uyum açısından gözden geçirilmesi ve gerekli değişliklerin yapılması Eylemler Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Kamuda kaynakların etkin kullanılması Kamuda kaynakların etkin kullanılması Sürdürülebilir kaynak kullanımı Yan Faydalar İDEP izleme ve değerlendirme raporları Yasal düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması Mevzuat değişikliğinin Resmi Gazete’de yayımlanması Yasal düzenlemenin Resmi Gazete’de yayımlanması Yasal düzenlemelerin Resmi Gazete’de yayımlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF Y5.1. 2014 yılına kadar iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında yasal düzenlemelerin tamamlanması AMAÇ Y5. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE VE UYUM FAALİYETLERİNDE EŞGÜDÜMÜN SAĞLANMASI İLE ETKİNLİĞİN ARTTIRILMASI ÇŞB ÇŞB İDKK üyeleri ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İDKK üyeleri İDKK üyeleri İDKK üyelerinin bağlı ve ilgili kuruluşları İDKK üyeleri İDKK üyeleri İlgili Kuruluşlar SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 139 140 Eylem Alanı Y5.2.1. İDKK üyelerinin kapasitelerinin iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında geliştirilmesi Eylem Alanı 2011–2012 2011–2014 2012–2014 Y5.2.1.2. İDKK üyeleri iklim değişikliğine ilişkin eğitim ihtiyacının belirlenmesi, kapasite geliştirme programları oluşturulması ve uygulanması Y5.2.1.3. BMİDÇS toplantılarına katılan heyet temsilcilerinin sürekliliğinin sağlanması, sürece yeni dahil olan temsilcilerin entegrasyonunun sağlanması Süre Y5.2.1.1. İDKK üyeleri, bağlı ve ilgili kuruluşlar bünyesinde iklim değişikliğine ilişkin bir birim oluşturulması Eylemler Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar Eğitim materyalleri ve eğitimler, Müzakere ekipleri Eğitim İhtiyacı Değerlendirme Raporu, Eğitim materyalleri, eğitimler İDKK üyesi kamu kuruluşları ile bağlı ve ilgili kuruluşlarında yeni birim sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF Y5.2. 2014 yılına kadar İDKK üyelerinin iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik kurumsal kapasitelerini güçlendirmek İDKK üyeleri İDKK üyeleri İDKK üyeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş ÇŞB ÇŞB İDKK üyelerinin bağlı ve ilgili kuruluşları İlgili Kuruluşlar 2011–2020 2011–2020 2011–2020 Y6.1.2.1. Türkiye’nin gelecekteki iklim senaryolarının oluşturulması için farklı bölgesel iklim modellerinin kullanılması Y6.1.2.2. Farklı emisyon senaryolarına göre bölgesel iklim modelleri çalışmasının yapılması Y6.1.2.3. Yapılan bölgesel iklim model çalışmalarının sonuçlarının, araştırma ve planlama çalışmalarına girdi teşkil etmesi için ilgili kuruluşlarla paylaşılması 2011–Sürekli Y6.1.1.2. Sürekli ve düzenli klimatolojik gözlem dizilerinin oluşturulması için verilerin toplanması, kalite kontrolü ve veri tabanında arşivlenmesi Eylem Alanı Y6.1.2. Bölgesel iklim modeli çalışmalarının yapılması 2011–2014 Y6.1.1.1. Meteorolojik gözlem kapasitesinin yaygınlaştırılması, ekipman ve insan kaynakları bakımından güçlendirilmesi Eylem Alanı Y6.1.1. İklim gözlem kapasitesinin geliştirilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Afetlerin ve iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin önlenmesi Yan Faydalar DMİ DMİ Farklı emisyon senaryolarına göre Türkiye için bölgesel iklim öngörülerinin oluşturulması Bölgesel iklim modeli çalışmalarının sonuç raporlarının yayınlanması ve dağıtılması DMİ DMİ DMİ Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Farklı bölgesel iklim modellerine ait iklim senaryolarının elde edilmesi Güncel, kapsamlı veri tabanı Yeni alanlarda yapılan meteorolojik gözlem sonuçlarının yayınlanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri TÜBİTAK, Ünv.ler TÜBİTAK, Ünv.ler İlgili Kuruluşlar HEDEF Y6.1. 2016 yılına kadar ulusal iklim gözlem, tahmin, bölgesel iklim modeli çalışması ile analiz ve etki değerlendirme kapasitesinin geliştirilmesi AMAÇ Y6. TÜRKIYE’NİN BÖLGESEL İKLİM MODELİ ÇALIŞMALARININ YAPILMASI VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ETKİLERİNİN ANALİZ EDİLMESİ SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 141 142 2013–2014 2011–2012 2011–2020 2014–2015 2011–2014 Y7.1.2.2 Tüm sektörlere yönelik Ar-Ge için finansman ihtiyacının belirlenmesi Y7.1.2.3. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyum konularında yeni teknolojilerin geliştirilmesi için uluslararası işbirliklerinin sağlanması Y7.1.2.4. Üniversitelerin ve araştırma merkezlerinin iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında araştırma ve teknoloji geliştirme kapasitelerinin güçlendirilmesi, yeni araştırma merkezlerinin kurulması Y7.1.2.5. Üreticilere ve tüketicilere bilgi, eğitim ve danışmanlık hizmeti veren “Eko-verimlilik Merkezi” oluşturulması 2012–2020 Y7.1.1.3. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyum konularında oluşturulacak Ar-Ge stratejilerinin mevcut Ar-Ge stratejilerine uyumunun izlenmesi Y7.1.2.1. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyum konularında Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi için Orman Genel Müdürlüğü’nün sorumluluğunda finansal bir mekanizmanın oluşturulması 2011–2016 Y7.1.1.2. İklim değişikliği ile ilgili sektörel Ar-Ge ihtiyacının belirlenmesi ve bu alanlara yönelik stratejilerin hazırlanması Eylem Alanı Y7.1.2. İklim değişikliği ile mücadeleye yönelik Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi 2011–2016 Y7.1.1.1. Enerji, su ve gıda güvenliği konularında belirlenen Ar-Ge stratejilerinin BTYK’da onaylanarak uygulamaya konulması ile konuya ilişkin projelerin desteklenmesi Eylem Alanı Y7.1.1. İklim değişikliği ile mücadele konularının ulusal Ar-Ge stratejilerine entegre edilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Kaynakların verimli kullanılması Ar-Ge kapasitesinde gelişme Eko-verimlilik merkezinin hizmete girmesi Araştırma merkezleri Uluslararası işbirliği ile yürütülen proje sayısı Ar-Ge kapasitesinde gelişme Ar-Ge kapasitesinde gelişme Ar-Ge mali destek kaynakları Ar-Ge kapasitesinde gelişme İzleme ve değerlendirme raporları Ar-Ge ihtiyaç alanları ve gerekçelerine ilişkin rapor, İlgili BTYK kararı Enerji, su ve gıda güvenliği konularında Ar-Ge stratejisi, Desteklenen proje sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri OGM Ar-Ge destek mekanizmasının faaliyete geçmesi, Desteklenen proje sayısındaki artış Kamu kaynaklarının etkin kullanımı Ar-Ge kapasitesinde gelişme Rekabet gücünde artış, Yeni istihdam olanakları, İhracatta artış Yan Faydalar HEDEF Y7.1. 2014 yılına kadar temiz üretime yönelik Ar-Ge ve inovasyon kapasitesinin güçlendirilmesi BSTB, GTB TÜBİTAK TÜBİTAK İlgili kuruluşlar OGM TÜBİTAK İlgili sektör ve kuruluşlar TÜBİTAK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İDKK üyesi kuruluşlar, MB, KB, KOSGEB, MPM, EİE, TTGV İDKK üyeleri, Ar-Ge desteği sağlayan diğer kuruluşlar İDKK üyeleri İDKK üyeleri, Ar-Ge desteği sağlayan diğer kuruluşlar MB, KB, Özel Sektör Kuruluşları BTYK ve İDKK üyeleri İDKK üyeleri, TTGV BTYK üyesi kuruluşlar İlgili Kuruluşlar AMAÇ Y7. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE VE UYUM KONULARINDA EKOVERİMLİLİĞE YÖNELİK AR-GE VE İNOVASYON KAPASİTESİNİN GELİŞTİRİLMESİ Y8.1.2.1. Meslek liselerinde enerji verimliliği, tasarrufu, etkin bina tasarımı ve uygulamaları gibi sera gazı emisyon yönetimine yönelik teknik ve teknolojiler ile iklim değişikliğine uyum konularının ders programına alınması 2012–2013 2011–2013 Y8.1.1.2. İlgili bölümlerde iklim değişikliği konusunda lisans ve lisansüstü programlarının oluşturulması Eylem Alanı Y8.1.2. Teknik eğitim kurumlarında ara eleman için programlar oluşturulması 2011–2020 Y8.1.1.1. Üniversitelerde iklim değişikliği konusunda öğretim üyesi ihtiyacının belirlenmesi ve eğitim kadrosunun güçlendirilmesi Eylem Alanı Y8.1.1. Üniversitelerde başta mühendislik, hukuk, uluslararası ilişkiler, ekonomi, doğa bilimleri bölümleri olmak üzere eğitim programlarına iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularının dahil edilmesi Süre Eylemler Eylem Alanı Revize ders programları MEB YÖK İklim değişikliği konusunda lisansüstü programlar ve yazılan tez sayısı, İklim değişikliği konusunda açılan ders sayısı İnsan kaynaklarında gelişme, Yeni çalışma alanları, Yeşil istihdamda artış, Rekabet gücünde artış Yeşil istihdamda artış YÖK Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Öğretim üyesi sayısı Çıktılar ve Performans Göstergeleri İnsan kaynaklarında gelişme, Yeni çalışma alanları, Yeşil istihdamda artış Yan Faydalar HEDEF Y8.1. 2012 yılı sonu itibariyle üniversitelerde iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularının akademik programlara dahil edilmesi AMAÇ Y8. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE VE UYUM KONUSUNDA İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ ÇŞB, Kamu kurumları Ünv.ler ÇŞB, KB, BTYK, TÜBA, TOBB, Ünv.ler İlgili Kuruluşlar SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 143 144 Eylemler Y9.1.1.1. Okul öncesi eğitimde tüketim alışkanlıkları, enerji verimliliği, iklim değişikliği vb. konularının ders programlarına entegre edilmesi Y9.1.2.1. Eko-sürüş tekniklerinin eğitim kapsamında verilmesi Eylem Alanı Eylem Alanı Y9.1.1. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim değişikliğine uyumla ilişkili konuların temel eğitim programlarına dahil edilmesi Eylem Alanı Y9.1.2. Binek otomobil sürücü eğitimine yeni üniteler eklenmesi 2011–2023 2011–2013 Süre Kapasite gelişimi Sürdürülebilir kalkınmaya katkı, çevre kirliliğinde azalma, yaşam kalitesinin artması Yan Faydalar Öngörülen konuların eğitim programlarına eklenmesi Revize ders programları, eğitim materyalleri Çıktılar ve Performans Göstergeleri MEB MEB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UBAK, Ünv.ler, Özel Sektör Kuruluşları İDKK üyeleri, STK’lar, medya kuruluşları İlgili Kuruluşlar HEDEF Y9.1. Tüketim kalıplarının iklim dostu olacak şekilde geliştirilmesi için 2012 yılı sonuna kadar eğitim programlarında gerekli düzenlemelerin yapılması AMAÇ Y9. TÜKETİM KALIPLARININ İKLİM DOSTU OLACAK ŞEKİLDE DEĞİŞTİRİLEBİLMESİ İÇİN KAMUOYU BİLİNCİNİN ARTTIRILMASI 2012-2020 2012-2020 Y9.2.1.4. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularının, desteklemede öncelikli alanlar içine alınarak yerel sivil toplum kuruluşlarının ve yerel yönetimlerin bilinçlendirme etkinliklerinin desteklenmesi Y9.2.1.5. Özel sektörün sosyal sorumluluk faaliyetleri çerçevesinde kamuoyunun emisyon sınırlandırma ve iklim uyum konularında bilinçlendirilmesi 2014-2020 2011-Sürekli Y9.2.1.3. Kamuoyu iletişim ve bilinçlendirme stratejisi doğrultusunda medya, STK’lar ve toplum önderlerinin de katılımıyla bilinçlendirme kampanyaları düzenlenmesi Y9.2.2.1. Kamu kurumları faaliyetlerinin karbon ayak izlerinin takip edilmesi, periyodik raporlar ile yayınlanması ve kamuoyuyla paylaşılması 2011-2012 Y9.2.1.2. İklim değişikliği konusunda kamuoyu iletişim ve bilinçlendirme kampanyaları için tüm paydaşların katılımı ile bir kampanya stratejisi oluşturulması Eylem Alanı Y9.2.2. Kamu kurumlarının sera gazı emisyon bilgilerinin kamuoyuyla paylaşılması için altyapı oluşturulması 2012-2013 Y9.2.1.1. İDKK üyesi ilgili kurum ve kuruluşların halkla ilişkiler ve kamuoyu bilgilendirme birimlerinin kapasitelerinin artırılması Eylem Alanı Y9.2.1. İklim değişikliği konusunda bireylerin rollerine yönelik kamuoyunda farkındalık yaratılması ve tüketim kalıplarını değiştirmek üzere güvenilir bilgi kanallarının oluşturulması Süre Eylemler Eylem Alanı Kapasite gelişimi Bilgi toplumu, Sürdürülebilir kalkınmaya katkı Bilgi toplumu, Sürdürülebilir kalkınmaya katkı Bilgi toplumu, Sürdürülebilir kalkınmaya katkı Kapasite gelişimi Kapasite gelişimi Yan Faydalar Karbon ayak izi raporları Sosyal sorumluluk projeleri ÇŞB Özel sektör dernekleri ve birlikleri İDKK üyeleri ÇŞB Eğitici materyalleri, eğitim programları, konferanslar, seminerler, görsel ve işitsel medya programları STK’ların ve belediyelerin desteklenen proje sayısı ÇŞB ÇŞB Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş Kamuoyu iletişim ve bilinçlendirme stratejisi Eğitim programları Çıktılar ve Performans Göstergeleri HEDEF Y9.2. 2014 yılına kadar iklim değişikliği ile mücadele için kamuoyu bilinçlendirme kampanyaları düzenlenmesi Tüm Kamu Kuruluşları ÇŞB İB, Kalkınma Ajansları, Belediyeler ve STK’lar İDKK üyeleri, TRT, Diğer Medya Kuruluşları, STK’lar, Belediyeler Birliği, Özel Sektör Dernek ve Birlikleri İDKK üyeleri, MEB, TRT, Belediyeler, Belediye birlikleri, Medya Kuruluşları, STK’lar, Özel Sektör Kuruluşları İDKK üyeleri İlgili Kuruluşlar SEKTÖRLER ARASI ORTAK KONULAR 145 3.4. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM EYLEM PLANI 146 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM 148 İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ AMAÇ US1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİNE UYUMUN SU KAYNAKLARININ YÖNETİMİ POLİTİKALARINA ENTEGRE EDİLMESİ HEDEF US1.1. İklim değişikliğine uyum konusunun mevcut strateji, plan ve mevzuata entegrasyonunun sağlanması Eylemler US1.1.1. İklim değişikliğinin su kaynaklarına etkisi karşısında alınacak önlemlerin kalkınma Plan ve Programlarına dahil edilmesi Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri 2011-2013 Önlemlerin dahil edildiği plan ve programların hazırlanması US1.1.2. Bütüncül su kaynakları yönetimine imkan verecek şekilde yerüstü ve yer altı su kaynaklarını da kapsayacak ve su tahsisi ile kalitesinden sorumlu tek bir kurumun kurulması Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar KB İlgili kamu kurum ve kuruluşları 2011-2013 Kurumsal düzenlemelerin yapılması Başbakanlık ETKB, GTHB, OSİB, KB, DSİ, GAP İdaresi, MTA, İller Bankası, Belediyeler US1.1.3. Su mevzuatındaki yetkili/ilgili kurumların görev, yetki ve sorumlulukları doğrultusunda iklim değişikliği ile mücadele alanındaki eksiklikler, çakışma ve örtüşmelerin tespiti, gerekli revizyonların yapılması 2011-2013 Su kanununun yürürlüğe girmesi DSİ US1.1.4. Su yönetiminde yer alan kuruluşların kurumsal ve sektörel strateji planlarının (sanayi, tarım, enerji, turizm, kentsel, içme suyu) iklim değişikliği ile mücadele bağlamında revizyonu 2011-2013 İklim değişikliği etkilerinin sektör stratejilerinde yer alması OSİB ETKB, BSTB, ÇŞB, GTB, GTHB, KTB, DSİ, İller Bankası, YY US1.1.5. Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi’nin sanayide su verimliliği uygulamaları açısından revize edilmesi 2014-2020 Su verimliliğinin artması BSTB KB, TTGV, TOBB US1.1.6. Su kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması amacıyla, su kullanım amaçlarına göre kullanan öder, kirleten öder prensipleri ile sosyo-ekonomik koşullar göz önünde bulundurularak ekonomik araçların tespit edilmesi 2011-2015 Suyun tasarruflu kullanılması KB GTHB, MB, OSİB, DSİ, YY US1.1.7. Sulama işletmeciliği çerçevesinde su kullanıcı teşkilatların, iklim değişikliğinin etkileri dikkate alınarak ilgili kuruluşlarca yönlendirilmesi 2011-2013 Yerel kapasitenin artması DSİ İÖİ, YY, STK’lar US1.1.8. KÖY-DES hizmet alanlarının sulama hizmetine yöneltilmesi 2011-2013 Yerel düzeyde uygulamaların güçlendirilmesi Valilikler İÖİ 149 AMAÇ US2. SU KAYNAKLARI YÖNETİMİNDE İKLİM DEĞİŞİKLİĞINE UYUM KONUSUNDA KAPASİTENİN, KURUMLAR ARASI İŞBİRLİĞİ VE EŞGÜDÜMÜN GÜÇLENDİRİLMESİ HEDEF US2.1. Su kaynaklarının yönetiminde yetkili ve ilgili olan kurum ve kuruluşların kurumsal kapasitelerinin arttırılması Eylemler US2.1.1. Su Kalitesi Yönetimi Yönlendirme Kurulu’nun kapasitesinin güçlendirilmesi US2.1.2. Su kalitesi gözlem ve değerlendirme kapasitesinin geliştirilmesi, veri tabanının oluşturulması ve kurumsal yapının güçlendirilmesi US2.1.3. Su potansiyelinin, kullanım amaçlarının, tüketimlerinin ve sınıflandırmasının belirlenmesi amacıyla detaylı etütlerin yürütülmesi için ilgili kurumların kapasitelerin güçlendirilmesi US2.1.4. Sulama birlikleri ve çiftçilerin bilinçli ve yeterli su kullanımı konusunda eğitilmesi ve bilgilendirilmesi Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar 2011-2015 AB müktesebatına uyum OSİB İB, DB, SB, GTHB, BSTB, ETKB, KTB, KB, ABB 2011-2015 Su kaynaklarının yönetilmesinde sürdürülebilirliğin sağlanması OSİB SB, GTHB, ÇŞB, DSİ, ÖÇKK, EİE 2011-2015 Su kaynaklarının yönetilmesinde sürdürülebilirliğin sağlanması DSİ OSİB, GTHB, ÖÇKK, İÖİ, YY 2011-2013 Yerel kapasitenin artması Valilikler (Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Md.) İÖİ, YY, Birlikler, Kooperatifler, STK’lar HEDEF US2.2. Finansman politikalarının ve uygulamaların geliştirilmesi 150 US2.2.1. Kapalı sistem sulama yatırımlarının, gerekli ve uygun yerlerde ulusal ve uluslararası kaynaklarla planlanmasına devam edilmesi 2011-2013 Gelişmiş yağmurlama ve damlama sulama altyapısı DSİ GTHB, Su Kullanıcı Teşkilatları US2.2.2. Özel sektörün sulama yatırımlarına (tesislerin inşası ve işletilmesi) girmesi için teşvik verilmesi 2012-2014 Etkin bir teşvik mekanizması DSİ MB, KB, EB, HM, TOBB US2.2.3. Tarım ve sanayi sektöründe kullanılmak üzere atık suların arıtılmasının ekonomik araçlarla teşvik edilmesi 2011-2020 Artan su talebi, yükselen alternatif tabii su kaynakları fiyatları ve gelişen temiz üretim teknolojilerine uyum sağlanması KB MB, EB, HM, TOBB US2.2.4. Az su tüketen ev ve sanayi ekipmanlarının üretilmesi ve kullanılmasının teşvik edilmesi 2014-2020 Az su kullanan ekipmanların pazar payının artması BSTB MB, TOBB US2.2.5. Su tüketimi yoğun olan ve öncelikli olarak belirlenen sektörlerde proses ve soğutma sularının geri kazanımını amaçlayan projelerin desteklenmesi, pilot uygulamaların arttırılması 2011-2014 Tasarruf edilen su miktarı BSTB KB, TTGV, TOBB US2.2.6.Sanayi sektöründe su verimliliğine yönelik “sektörel eko-verimlilik (temiz üretim)” kılavuzlarının hazırlanması, örnek uygulamaların teşvik edilmesi 2012-2014 Kılavuzlar MPM BSTB, TTGV, TOBB İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ US3. SU KAYNAKLARININ YÖNETİMİNDE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ETKİLERİNE UYUMUN SAĞLANMASI İÇİN AR - GE VE BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN GELİŞTİRİLMESİ VE YAYGINLAŞTIRILMASI HEDEF US3.1. İklim değişikliğinin etkilerinin izlenmesi için mevcut sistemlerin güçlendirilmesi ve yeni sistemlerin oluşturulması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar US3.1.1. Hidrolojik kuraklık çalışmalarının geliştirilmesi 2014-2020 Hidrolojik kuraklık değerlendirme sistemi DSİ GTHB, DMİ US3.1.2. İklim değişikliği etkilerinin su kaynaklarının planlama çalışmalarına entegrasyonu için araştırma ve değerlendirmelerin yapılması 2011-2015 Etki değerlendirme raporları DSİ GTHB, İÖİ US3.1.3. İklim senaryoları dikkate alınarak havzalarda sektörel su ihtiyacına yönelik projeksiyonların yapılması 2011-2020 İklim değişikliği senaryolarını dikkate alan projeksiyonlar TÜBİTAK DMİ, DSİ, Ünv.ler, AE HEDEF US3.2. Su kaynakları ve kıyı yönetiminin iklim değişikliğinden etkilenebilirliklerinin belirlenmesi, uyum seçeneklerinin geliştirilmesi, izleme sonuçlarına göre periyodik revizyonların yapılması US3.2.1. Akarsu havzaları ve alt havzalarda hidrolojik, sosyal, ekonomik ve çevresel etkilenebilirliklerin (doğal afetler dâhil) belirlenmesi, uyum seçeneklerinin geliştirilmesi ve uygulanması 2011-2020 Havza eylem planları DSİ GTHB, KB, AFAD, YY, İÖİ, KA US3.2.2. Yeraltı suyu kaynaklarının iklim değişikliğinden etkilenebilirliğinin belirlenmesi, uyum seçeneklerinin geliştirilmesi ve uygulanması 2011-2020 Etki değerlendirme raporları DSİ YY, İÖİ, KA, Sulama Birlikleri US3.2.3. Kıyıların (akarsu, doğal ve yapay göl kıyıları dâhil) iklim değişikliğinden etkilenme risklerinin (doğal afetler dâhil) belirlenmesi, uyum seçeneklerinin geliştirilmesi ve uygulanması 2011-2015 Etkilenebilirlik raporları, uyum eylem planları OSİB, ÇŞB GTHB, OSİB, DM, ÖÇKK, YY US3.2.4. İklim değişikliğine uyum kapasitesini artırıcı yenilikçi çözüm seçeneklerinin oluşturulması, geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması 2011-2015 Yenilikçi çözüm örnekleri OSİB ÇŞB, BSTB, GTHB, DSİ, TÜBİTAK, TTGV 151 AMAÇ US4. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM İÇİN SU HAVZALARINDA SU KAYNAKLARININ BÜTÜNCÜL YÖNETİMİ HEDEF US4.1. Su kaynaklarının havza temelinde geliştirilmesine yönelik çalışmaların, bütüncül bir yaklaşımla ve değişen tüketim taleplerini karşılamakta esneklik sağlayan bir şekilde planlanması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar US4.1.1. Entegre Nehir Havzası Yönetim Planlarının, ekosistem hizmetleri ve iklim değişikliğinin etkileri dikkate alınarak hazırlanması 2012-2020 Su kaynaklarının yönetiminde iklime uyum sağlanması DSİ GTHB, OSİB, OGM, DSİ, YY US4.1.2. Mevcut ve planlanan “Havza Koruma Eylem Planları” ve “Koruma Alanları Haritaları”nda iklim değişikliğinin etkilerinin dikkate alınması ve gerekli revizyonların yapılması 2012-2020 Havzaların daha etkin korunması OSİB ÖÇKK, DSİ US4.1.3. Baraj ve gölet havzaları başta olmak üzere tüm havzalarda erozyon ve rüsubat kontrolü projelerine hız verilmesi 2012-2020 Etkin su depolama imkanlarının artırılması DSİ OGM, BB US4.1.4. Havzalarda kaçak yer altı suyu kullanımının engellenmesi ve bu konuda halkın bilinçlendirilmesi 2012-sürekli Bilinçlendirme faaliyetleri, su kaynaklarının korunması DSİ GTHB, MEB, YY, STK’lar HEDEF US4.2. Kentlerin su yönetiminin iklim değişikliğine uyum bakış açısı ile ele alınması US4.2.1. Metropolitan alan (büyük kentler, büyükşehir belediyeleri) yönetiminde ölçek genişlemesinin iklim değişikliği göz önüne alınarak planlanması 2012-sürekli İklim uyumlu kentsel yönetim KB ÇŞB, YY US4.2.2. Yerleşmelerde entegre su yönetimi ve planlamasının yapılması 2011-2023 Yerleşmelerde rasyonel su kaynakları yönetimi DSİ ÇŞB, YY, Bakanlıkların Taşra Teşkilatı US4.2.3. Yerleşmelerde kanalizasyon ve yağmur suyu toplama sistemlerinin ayrılması 2011-2020 Kentlerde su kaynaklarının verimli kullanılması YY ÇŞB, OSİB, DSİ, İller Bankası US4.2.4. Yerleşmelerde toplanan ve arıtılan suyun yeniden kullanılması 2011-2020 Kentlerde su kaynaklarının verimli kullanılması YY ÇŞB, OSİB, DSİ, İller Bankası US4.2.5. Kentlerde su kullanım verimliliğinin artması için sosyo-ekonomik koşullar dikkate alınarak ücretlendirme politikası geliştirilmesi, yasal düzenleme yapılması 2011-2020 Kentlerde su kaynaklarının verimli kullanılması YY ÇŞB, OSİB, İller Bankası 2011-2023 Su kayıplarının büyük ölçüde azalması YY ÇŞB, OSİB, İller Bankası, Valilikler, Bakanlıkların Taşra Teşkilatı YY ÇŞB, OSİB, İller Bankası, Valilikler, Bakanlıkların Taşra Teşkilatı US4.2.6. Kentlerde su kaçakları ve kaçak su kullanımının tespiti ve kayıp-kaçak oranının azaltılmasına yönelik önlemlerin alınması, ulusal düzeyde SCADA Sisteminin yaygınlaştırılması US4.2.7. Şebeke suyunun içilebilir nitelikte tüketiciye ulaştırılmasının sağlanması 152 2011-2023 Verimli su tüketimi İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ US5. YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE DİRENCİ ARTIRICI EKOSİSTEM HİZMETLERİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ DİKKATE ALINARAK PLANLANMASI HEDEF US5.1. Hidrolik ve jeotermal enerji kaynaklarının iklim değişikliğine uyum bakış açısıyla planlanması Eylemler US5.1.1. HES’lerin yer seçimi ve planlamasında; çevresel, ekonomik ve sosyokültürel etkilerin yanı sıra iklim değişikliği etkilerinin göz önünde bulundurulması US5.1.2. 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanununun iklim değişikliği etkileri ve uyum yaklaşımı doğrultusunda gözden geçirilmesi Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar 2011-2015 İklim değişikliği parametrelerinin yer seçim ve planlama kriterleri arasına eklenmesi DSİ ETKB, OSİB, ÇŞB, DMİ, EİE, EPDK, TÜBİTAK, Ünv.ler, TOBB 2011-2015 Yüzey sularının kalitesinde bozulmaların önlenmesi MTA ETKB, Valilikler, İÖİ, İller Bankası, YY 153 TARIM SEKTÖRÜ VE GIDA GÜVENCESİ AMAÇ UT1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUMUN TARIM SEKTÖRÜ VE GIDA GÜVENCESİ POLİTİKALARINA ENTEGRE EDİLMESİ HEDEF UT1.1. Mevcut strateji ve eylem planları ile yasal düzenlemelerin iklim değişikliğine uyum bakımından gözden geçirilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UT1.1.1. Kırsal Kalkınma Stratejisi ve Planı’nın, İklim Değişikliği Stratejisi ve Eylem Planı doğrultusunda gözden geçirilmesi 2012-2013 Revize edilen plan ve strateji GTHB OSİB, KB UT1.1.2. İklim değişikliğinin etkilerinin su kaynakları, gıda güvencesi, doğal afet riskleri, ekosistem hizmetleri ve insan sağlığı açısından “Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı”na entegrasyonu 2011-2015 Entegrasyonu sağlanan strateji ve plan GTHB OSİB, YY, İÖİ, Valilikler UT1.1.3. İklim değişikliğine uyum sağlama amacıyla mevcut yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve yeni mevzuat hazırlanması 2011-2015 İlgili mevzuatın revizyonu, yeni mevzuatın hazırlanması GTHB OSİB, ÇŞB, DSİ, DMİ, ÖÇKK UT1.1.4. İklim değişikliğine uyum stratejilerine, üreticileri destekleme faaliyetlerinin (tarım havzaları üretim ve destekleme modeli dahil) entegrasyonu 2012-2013 İlgili stratejilerin revizyonu GTHB KB HEDEF UT1.2. Kurumlar arasında imzalanmış olan protokollerin iklim değişikliğine uyum bakış açısıyla gözden geçirilmesi 154 UT1.2.1. DSİ, OGM ile OSİB arasında imzalanan Ağaçlandırma İşbirliği Protokolü’nün iklimsel etkiler çerçevesinde revize edilmesi 2011-2012 Revize edilen işbirliği protokolü OGM DSİ, OSİB UT1.2.2. OSİB ile GTHB arasında imzalanan Erozyonla Mücadele Eylem Planı kapsamında ağaçlandırma faaliyetleri ile ilgili Ağaçlandırma Protokolü’nün iklim değişikliğinin etkileri bağlamında revize edilmesi 2011-2012 Revize edilen işbirliği protokolü GTHB OSİB İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ UT2. TARIMDA İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUMUN SAĞLANMASI İÇİN AR–GE ÇALIŞMALARININ VE BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN GELİŞTİRİLMESİ VE YAYGINLAŞTIRILMASI HEDEF UT2.1. Ürün, toprak ve suyun etkin yönetimine ilişkin Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UT2.1.1. İklim değişikliğinin tarım sektörü üzerindeki etki analizlerinin yapılması 2013-2015 Etki analiz raporları GTHB TÜBİTAK, Ünv. ler, AE UT2.1.2. Biyoteknolojinin sunduğu yeni olanakların ve mevcut genetik çeşitlilik yardımıyla bitkilerin iklim değişikliğine uyumun sağlanmasına yönelik araştırma ve uygulama faaliyetlerinin yapılması 2011-2015 Örnek uygulamalar GTHB TÜBİTAK, Ünv. ler, AE UT2.1.3. İklim değişikliği nedeniyle tarımsal verim, üretim ve alan bilgisindeki olası değişimlerin tespiti ve izlenmesi 2011-2015 Tam ve güncel veri tabanı GTHB TÜBİTAK, Ünv. ler, AE UT2.1.4. Tarımı yapılan ürünlerin içinde yer alan mevcut genetik çeşitliliğin iklim değişikliğine uyum anlamında yerel değerinin ve verimliliğinin çiftçi geçim kaynakları açısından yeniden ele alınması 2011-2015 Örnek uygulamalar GTHB TÜBİTAK, Ünv. ler, AE HEDEF UT2.2. Ar-Ge ve bilimsel çalışma yapan kuruluşların kapasitelerinin ve sayılarının arttırılması UT2.2.1. GTHB’ye bağlı araştırma enstitüleri ve diğer bilim kuruluşlarının kapasitelerinin geliştirilmesi, laboratuar altyapılarının modernizasyonu 2011-2015 Modern ve yeterli laboratuar ağı GTHB UT2.2.2. Hassas bölgelerde iklim değişikliği araştırma merkezlerinin kurulması 2011-2015 Araştırma merkezlerinin kurulması GTHB KB, DSİ, GAP İdaresi, AE UT2.2.3. Tarımsal Kuraklık İl Kriz Merkezleri tarafından toplanan arazi varlığı, su kaynakları ve iklim ile ilgili verilerin güncellenerek iklim değişikliği bilgi yönetim sistemine dahil edilmesi 2011-2015 Güncel veri GTHB İÖİ, Valilikler UT2.2.4. Kuraklığın etkilerinin izlenmesi amacı ile iklim, arazi kullanımı ve vejetasyon yoğunluğu verileri kullanılarak yürütülmekte olan bitkisel üretim tahmin çalışmalarında kapasitenin geliştirilmesi 2011-2015 Gelişmiş teknik altyapı ve insan kaynağı GTHB 155 HEDEF UT2.3. ‘Toprak ve Arazi Veri Tabanı ile Arazi Bilgilendirme Sistemi’nin iklim değişikliğinin etkileri dikkate alınarak oluşturulması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UT2.3.1. Mevcut Toprak ve Arazi Veri Tabanı ile Arazi Bilgilendirme Sistemi çalışmalarında iklim değişikliği etkilerinin ele alınması 2011-2013 Tam ve güncel veri tabanı GTHB OSİB, ÇŞB UT2.3.2. Toprak etüt, envanter ve haritalandırma çalışmalarının iklim değişikliğinin etkilerini dikkate alacak şekilde tamamlanması 2011-2015 Toprak envanteri ve haritaları GTHB OSİB, ÇŞB UT2.3.3. Kuraklık ve Taşkın Bilgi Sistemi kurulmasına yönelik çalışmaların yapılması 2011-2015 Tam ve güncel bilgi yönetim sistemi GTHB, DSİ, DMİ OSİB, ÇŞB UT2.3.4. Arazi kullanım tiplerindeki değişiklikleri izleyen ulusal bilgi sistemlerinin ve derlenen verilerin gözden geçirilmesi ve uluslararası süreçler çerçevesinde ihtiyaç duyulan yeni verilerin belirlenmesi, toplanması, kayıtlanması ve veri tabanında işlenmesi 2011-2013 Tam ve güncel veri tabanı OGM GTHB, OSİB, ÇŞB HEDEF UT2.4. Tarımsal kuraklıklar için afet analizinin yapılması ve izlenmesi UT2.4.1. Tarımsal kuraklık konusunun afet yönetimi çalışmalarına dahil edilmesi ve gerekli analizlerin yapılması 2013-2014 Afet tanımına tarımsal kuraklığın dahil edilmesi GTHB AFAD UT2.4.2. Kuraklık il kriz merkezlerinin kapasitesinin güçlendirilmesi ve kriz yönetim planlarının hazırlanması 2011-2013 İllerde oluşturulan kriz planları GTHB Valilikler, İÖİ HEDEF UT2.5. İklim değişikliğinin tarım sektöründeki sosyo-ekonomik etkilerinin belirlenmesi 156 UT2.5.1. Tarım havzalarında yoksulluk düzeyleri arasındaki farklılıkların tespiti 2012-2015 Değerlendirme raporu GTHB TÜİK UT2.5.2. Kadın çiftçilere iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamak amaçlı tarımsal üretim teknikleri eğitimleri verilmesi ve/veya mevcut eğitim faaliyetlerine dâhil edilmesi 2011-2015 Kadın çiftçilerin eğitilmesi GTHB Valilikler, İÖİ UT2.5.3. İklim değişikliği nedeni ile tarımsal kuraklıktan daha çok etkilenecek bölgelerde ekonomik, sosyal ve çevresel etkilerin öncelikli olarak tespit edilmesi 2011-2013 Durum tespit raporları GTHB KB İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ UT3. TARIMSAL SU KULLANIMININ SÜRDÜRÜLEBİLİR BİR ŞEKİLDE PLANLANMASI HEDEF UT3.1. Tarımda su yönetiminin etkinleştirilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UT3.1.1. Tarıma dayalı sanayide su verimliliğini dikkate alan prosesler kullanılmasının desteklenmesi 2011-2015 Verimli proseslerin geliştirilmesi GTHB BSTB UT3.1.2. Tarım havzalarında iklim ve su mevcudiyetine uygun ürün çeşitlerinin teşvik edilmesi 2011-2015 Uygun ürün çeşitlerinin kullanılması GTHB YY, DMİ, Sulama Birlikleri UT3.1.3. Tarım sektöründe su kayıplarının azaltılması 2011-2015 Su kayıplarının azalması GTHB DSİ, Sulama Birlikleri UT3.1.4. Sulama ve su yönetimi sistemlerinin yörelere özgü koşullar dikkate alınarak geliştirilmesi 2011-2015 Yörelere özgü su yönetim sistemleri GTHB DSİ, Sulama Birlikleri AMAÇ UT4. TOPRAK VE TARIMSAL BİYOÇEŞİTLİLİĞİN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİNE KARŞI KORUNMASI HEDEF UT4.1. Toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik verimliliğinin iklim değişikliği etkilerine karşı korunması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UT4.1.1. Toprak ve arazilerin korunması, iyileştirilmesi ve verimli kullanılmasına yönelik sınıflama standartlarının geliştirilmesi ile uygulamaların izlenmesi ve arazinin yetenek sınıfları dikkate alınarak kullanılmasının sağlanması 2011-2013 Geliştirilen standartlar, örnek uygulamalar GTHB UT4.1.2. Toprak nem rejimlerinin iklim değişikliği etkilerine göre çalışılması 2012-2015 Etki değerlendirme raporları GTHB UT4.1.3. Gelişmiş hasat sistemlerinin uygulanması ve tarımsal ormancılığın geliştirilmesi 2012Sürekli Örnek uygulamalar GTHB UT4.1.4. Sulama ve su yönetiminde yeni ve teknolojik sistemlerin kullanılmasının sağlanması 2011-2015 Su tasarrufu, örnek uygulamalar GTHB İlgili Kuruluşlar 157 HEDEF UT4.2. İklim değişikliğinin etkilerine uyum için tarımsal biyolojik çeşitlilik ve kaynakların korunması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UT4.2.1. Doğal kaynakların sürdürülebilirliği ve iklim değişikliğine uyumu sağlamaya yönelik yenilikçi ve uygun tarım tekniklerinin geliştirilmesi 2011-2015 Örnek uygulamalar GTHB OSİB UT4.2.2. Gen kaynağı Türkiye olan tarım ürünleri üzerindeki iklim değişikliği etkilerinin araştırılması 2012-2015 Araştırma raporları GTHB AE UT4.2.3. İklim değişikliğinin büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği üzerine etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2013-2015 Araştırma raporları GTHB TÜBİTAK, AE, Ünv.ler UT4.2.4. İklim değişikliğinin su ürünleri yetiştiriciliği üzerine etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2013-2015 Araştırma raporları GTHB TÜBİTAK, AE, Ünv.ler HEDEF UT4.3. İklim değişikliğine uyum çalışmalarında tarımsal verimliliğin artırılması amacıyla arazi toplulaştırması çalışmalarının tamamlanması UT4.3.1. Taşkın riski olan bölgelerde arazi toplulaştırma uygulamalarının öncelikli yapılması UT4.3.2. Arazi toplulaştırılması çalışmalarında iklim değişikliği etkileri ile uyum göstergelerinin dikkate alınması yönünde teknik ve mali çalışmaların yapılması UT4.3.3. Parsel içi sulama randımanını arttıracak arazi toplulaştırması olmak üzere diğer tarla içi geliştirme hizmetlerinin tamamlanması 158 2011-2013 Arazi toplulaştırmalarına ilişkin kayıtlar, ortalama parsel büyüklüklerinin artması GTHB DSİ 2011-2013 İlgili teknik raporlar GTHB OSİB, OGM, DSİ GTHB DSİ, İÖİ, STK’lar, Çiftçi Örgütleri, Su Birlikleri 2011-2013 Örnek uygulamalar İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ UT5. TARIMDA UYUM SEÇENEKLERİ KONUSUNDA TÜRKİYE’DE KURUMSAL KAPASİTE VE KURUMLAR ARASI İŞBİRLİĞİNİN GELİŞTİRİLMESİ HEDEF UT5.1. GTHB ile bağlı ve ilgili kuruluşlarının iklim değişikliği ile mücadele ve uyum konularında kapasitelerinin geliştirilmesi ve kurumlar arası işbirliğinin güçlendirilmesi Eylemler UT5.1.1. Tarımsal kuraklık yönetiminde görev alan kurul ve komitelerin iklim değişikliğine uyum konusunda kapasitelerinin arttırılması, etkinleştirilmesi UT5.1.2. GTHB bünyesinde iklim değişikliğine ilişkin bir birim oluşturulması Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş 2011-2015 Eğitimler, Görev tanımları ve yetkileri belirli kurumsal yapı GTHB 2011-2012 Görev tanımları ve yetkileri belirli kurumsal yapı GTHB UT5.1.3. İklim değişikliğine yönelik GTHB ana birimlerinde ve taşra teşkilatlarında kapasite geliştirme programları oluşturulması ve uygulanması 2011-2015 Eğitim ihtiyaç analizi, Eğitim programları, Kapasite geliştirme programları GTHB UT5.1.4. İklim değişikliğinin tarım sektörü üzerine etkilerine uyum alanında uluslararası kuruluşlarla işbirliği faaliyetlerinin yürütülmesi 2011-2015 İşbirliği anlaşmaları GTHB UT5.1.5. Sel ve kuraklık erken uyarıları için mevcut kapasitenin geliştirilmesi 2011-2013 Etkin erken uyarı sistemleri GTHB, DSİ, DMİ İlgili Kuruluşlar İDKK, TKDK OGM HEDEF UT5.2. Tarım sektörüne iklim değişikliğinin etkileri ve uyum yaklaşımları konusunda sivil toplumun bilinçlendirilmesi UT5.2.1. Tarım sektöründeki yerel paydaşların alternatif ürün desenleri konusunda bilgilendirilmesi 2011-2013 Kapasite geliştirme programları GTHB YY, STK’lar, Birlikler, Kooperatifler UT5.2.2. İklim değişikliğinin etkilerine uyum konusunda birlik ve kooperatiflerin bilinçlendirilmesi ve kapasitelerinin arttırılması 2011-2013 Kapasite geliştirme programları GTHB YY, STK’lar, Birlikler, Kooperatifler UT5.2.3. İklim değişikliğinin etkilerine uyum konusunda Kuraklık İl/İlçe Hasar Tespit Komisyonları, İl Kriz Merkezleri ve İl Kuraklık İnceleme Komisyonlarının bilinçlendirilmesi 2011-2013 Bilinçlendirme programları GTHB UT5.2.4. Erken uyarı ve iklim bilgilerine ulaşılabilme imkanlarının arttırılması 2012-2015 Erişime açık erken uyarı ve bilgi sistemi GTHB, DMİ, DSİ 159 EKOSİSTEM HİZMETLERİ, BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE ORMANCILIK AMAÇ UO1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM YAKLAŞIMININ EKOSİSTEM HİZMETLERİ, BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE ORMANCILIK POLİTİKALARINA ENTEGRE EDİLMESİ HEDEF UO1.1. Mevcut stratejilerin iklim değişikliği etkilerine uyum bağlamında gözden geçirilmesi Eylemler 160 Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UO1.1.1. Ulusal Ormancılık Programının (2004–2023) ve OGM Stratejik Planının (2010–2014) iklim değişikliğinin etkilerine uyum için revize edilmesi 2011-2013 Revize edilmiş plan ve program OGM OSİB, KB, STK'lar UO1.1.2. Korunan alanlarda iklim değişikliğine uyum konusunda bölgesel stratejilerin hazırlanması 2011-2015 Bölgesel Stratejiler OSİB KTB, OGM, ÖÇKK UO1.1.3. Seçilmiş/öncelikli korunan alanlarda mevcut planlama içerisine iklim değişikliğine uyumun entegre edilmesi ve yaygınlaştırılması 2011-2015 İklim değişikliğine uyumu içeren korunan alan planları OSİB UO1.1.4. Sulak alanları besleyen su kaynaklarının tespiti ve planlama çalışmalarının oluşturulması 2012-2015 Etkin ve sürdürülebilir su kaynakları planlaması OSİB UO1.1.5. İklim değişikliğine uyum konusunda doğal ve kültürel miras alanlarına yönelik bölgesel stratejilerin hazırlanması 2012-2015 Bölgesel Stratejiler OSİB, KTB İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM AMAÇ UO2. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE EKOSİSTEM HİZMETLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ VE İZLENMESİ HEDEF UO2.1. İklim değişikliğinin orman alanlarındaki türler üzerine etkilerinin tespiti ve izlenmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UO2.1.1. İklim değişikliğinin ormancılık faaliyetleri, orman ekosistemi ve türler üzerine etkilerinin tespit edilmesi ve izlenmesi 2011-2013 Etki değerlendirme raporları OGM UO2.1.2. İklim değişikliğinden kaynaklanan sıcaklık artışı ve yağış rejimi değişiminin orman ekosistemi ve türler üzerindeki etkilerinin tespit edilmesi 2011-2015 Etki değerlendirme raporları OGM GTHB UO2.1.3. Tarımsal-ormancılık faaliyetlerinde, iklim risklerini minimize etmek amacıyla araştırmaların yapılması 2011-2015 Araştırma raporları GTHB OGM UO2.1.4. Taşkın, su baskını, çığ, heyelan, gibi doğal afetlerle ilgili verilerin Orman Envanter ve İzleme Sistemi’yle entegrasyonunun sağlanması 2011-2015 Arazi İzleme Sistemi’yle entegre erken uyarı sistemi OGM GTHB, OSİB, ÇŞB, DMİ 2011-2015 Proje sonuç raporları, finanse edilen proje sayısı ve büyüklüğü OGM OSİB, GTHB, DSİ, TÜBİTAK, Belediyeler, Ünv. ler UO2.1.5. Başta OGM’nin Ar-Ge destek mekanizmaları olmak üzere mevcut Ar-Ge finans kaynaklarından iklim değişikliği ve orman-meratarım ekosistemleri konusundaki projelere daha fazla kaynak ayrılması HEDEF UO2.2. Orman alanlarında iklim değişikliğinin etkilerinden kaynaklanan arazi kullanım değişiminin tespit edilmesi UO2.2.1. Orman alanlarından çayır, mera ve otlaklar alanlarına dönüşen sahaların tespit edilmesi 2012-2015 Mevcut durum raporları OSİB, OGM GTHB, Valilikler, İÖİ UO2.2.2. Orman alanlarından yerleşim yerlerine (iskan alanları) dönüşen sahaların tespit edilmesi 2011-2015 Mevcut durum raporları OGM OSİB, ÇŞB, Valilikler, İÖİ, YY UO2.2.3. Orman alanlarından sulak alanlara dönüşen sahaların tespit edilmesi 2012-2015 Mevcut durum raporları OGM OSİB UO2.2.4. Orman alanlarından tarım alanlarına dönüşen sahaların tespit edilmesi 2012-2015 Mevcut durum raporları OGM GTHB UO2.2.5. Orman alanlarından diğer alanlara dönüşen sahaların tespit edilmesi 2012-2015 Mevcut durum raporları OGM Valilikler, İÖİ 161 HEDEF UO2.3. Orman ekosistemlerinin sağlığının izlenmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UO2.3.1. 2014 yılı sonuna kadar atmosferik kirlilik, iklim değişikliği ve diğer etkenlerin ormanlar üzerindeki etkilerinin ölçülerek elde edilen bulguların değerlendirilmesi 2011-2014 Etki analizleri ve değerlendirme raporları OGM Ünv.ler UO2.3.2. Orman Genel Müdürlüğüne tahsisli orman vasıflı taşınmazlar içinde bozuk orman niteliğindeki alanlar ile Maliye Bakanlığı’na ait vasfı orman olmayan taşınmazlarda yapılan ağaçlandırma faaliyetlerinin doğal çevreye etkilerinin tespiti 2011-2015 Etki analizleri ve değerlendirme raporları OGM MB UO2.3.3. Orman Ekosistemlerinin izlenmesi Seviye I ve Seviye 2 Programının Avrupa bazındaki uygulamaların Ulusal Orman Envanteriyle entegre bir şekilde tatbikinin sağlanması 2011-2013 Entegre edilmiş sistem OGM Ünv.ler HEDEF UO2.4. Korunan alanlarda iklim değişikliğinin etkilerini belirleme ve izlemeye yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması UO2.4.1. Korunan alanlarda iklim değişikliğinden etkilenecek tür, ekosistem ve süreçlerin tespit edilmesi 2011-2013 Etkilenebilirlik analizleri OSİB Ünv.ler UO2.4.2. Korunan alanlar sistemlerinin iklim değişikliği etkilerine karşı etkin yönetiminin sağlanması 2012-2015 Etkin yönetim OSİB MB, KB, TÜBİTAK UO2.4.3. Korunan alanlarda yöre halkının geçimini desteklemek açısından, iklim uyum strateji ve eylemlerinin tespiti ve bu konularda maliyet-fayda analizi, maliyet etkinlik çalışmalarının yapılması, geçim kaynaklarının çeşitlendirilmesi 2012-2015 Değerlendirme raporları, geçim kaynakları iş planları OSİB MB, OGM UO2.4.4. Korunan alanlarda iklim değişikliğinin etkilerine ilişkin izleme sisteminin geliştirilmesi 2011-2015 İzleme sistemi OSİB DMİ, DSİ, AE, Ünv.ler HEDEF UO2.5. Orman köylülerinin sosyo-ekonomik kalkınmasında iklim uyum faaliyetlerinin dikkate alınması ve bu yolla kırsal kalkınmaya destek olunması 162 UO2.5.1. İklim değişikliğinin orman köylüleri üzerine sosyo-ekonomik etkilerinin tespiti 2011-2013 Tespit raporu OGM OSİB, Valilikler UO2.5.2. İklim değişikliğinin geçim kaynakları üzerindeki risklerinin minimize edilmesini sağlamak amacıyla, orman köylülerinin geçim faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi, gerekirse farklı faaliyetlere geçilmesi 2011-2015 Geçim kaynakları iş planları OGM OSİB, Valilikler İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM HEDEF UO2.6. Dağ, step, iç su, deniz kıyı ekosistemlerinde ve sağladıkları ekosistem hizmetlerinde iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi, izlenmesi, iklim değişikliğine uyuma yönelik önlemlerin geliştirilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UO2.6.1. Ekosistemlerin iklim değişikliğine olan direncinin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla, bu ekosistemlere doğrudan negatif etkisi olan kullanıcı sektörlerin etkilerinin değerlendirilmesi 2012-2015 Etki değerlendirme analizleri OSİB UO2.6.2. Dağ ekosistemlerinde iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik (gösterge türler, hassas ekosistemler) Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OGM UO2.6.3. Step ekosistemlerinde iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik (gösterge türler, hassas ekosistemler) Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OGM UO2.6.4. İç su ekosistemlerinde (sulak alanlar, turbalıklar, göller, nehirler) iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik (gösterge türler, hassas ekosistemler) Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OGM UO2.6.5. Deniz-kıyı ekosistemlerinde iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik (gösterge türler, hassas ekosistemler) Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OGM UO2.6.6. Doğal, kültürel ve görsel peyzaj üzerine iklim değişikliği etkilerinin belirlenmesi ve izlenmesine yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OGM UO2.6.7. Küçük akarsular üzerinde planlanan HES’lerin, ekosistem değerlendirmesi çalışmalarında, yörelerin ekosistem bütünlüğü ve biyolojik çeşitliliği yanı sıra iklim değişikliğinin de dikkate alınması 2012-2015 Araştırma raporları DSİ UO2.6.8. Sürdürülebilir entegre turbalık yönetimi ve rehabilitasyon pilot uygulamalarının yapılması 2012-2015 Araştırma raporları OSİB UO2.6.9. Ulusal ölçekteki iklim değişikliği model çalışmaları sonuçlarının biyolojik çeşitlilik açısından önemli alanlarla örtüştürülerek koruma öncelikli alanların belirlenmesi 2012-2015 Araştırma raporları OSİB İlgili Kuruluşlar ÇŞB ETKB, OSİB, ÇŞB, EİE, TEİAŞ, TEDAŞ, MTA, DMİ, TÜBİTAKMAM, TKGM, Ünv.ler TÜBİTAK, STK’lar, Ünv.ler 163 HEDEF UO2.7. Deniz ve kıyı alanları yönetimi çerçevesine iklim değişikliğine uyumun entegre edilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UO2.7.1. Balast suları yönetiminde iklim değişikliğinin etkilerinin göz önüne alınması 2012-2015 Revize edilen mevzuat ÇŞB DM, YY UO2.7.2. Bütünleşik kıyı ve deniz alanları çalışmalarına iklim değişikliğine uyumun entegre edilmesi 2012Sürekli Bütünleşik yönetim planları ÇŞB OSİB, YY UO2.7.3. Kıyı yerleşim planlamalarında kıyı ve deniz ekosistemlerinin iklim değişikliğine direncini azaltıcı gelişmelerin kontrol edilmesi 2012Sürekli Kıyı yerleşimleri imar planları, Diğer planlama dokümanları ÇŞB OSİB, YY HEDEF UO2.8. Ormanların yangınlara karşı korunması 164 UO2.8.1. İklim Değişikliğinin orman yangınları üzerine etkilerinin tespit edilerek izlenmesi ve yangın risk haritalarına işlenmesi 2011-2013 Tespit raporları, yangın risk haritaları, izleme sistemi OGM OGM Taşra Teşkilatı, Valilikler UO2.8.2. İklim değişikliğinden kaynaklanan orman yangınları için gerekli risk hazırlık/önleme konularının yerel/bölgesel planlama çalışmaları kapsamına alınması 2011-2013 Revize edilen planlama süreçleri OGM OGM Taşra Teşkilatı, Valilikler UO2.8.3. Orman yangınlarıyla mücadelede önleyici tedbirlerin artırılması, mevcut olan erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi 2011-2013 Etkin erken uyarı sistemleri OGM OGM Taşra Teşkilatı, Valilikler İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM DOĞAL AFET RİSK YÖNETİMİ AMAÇ UA1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE BAĞLI DOĞAL AFETLERİN YÖNETİMİ İÇİN TEHDİT VE RİSKLERİN BELİRLENMESİ HEDEF UA1.1. İklim değişikliğine bağlı sel, taşkın, çığ, heyelan vb. doğal afet risklerinin tespit edilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UA1.1.1. İklim değişikliğinin etkilerine karşı risk yönetim süreçlerine altlık oluşturacak su baskını, heyelan gibi afet, tehlike ve risk haritalarının hazırlanması ve bu haritaların arazi kullanımına yönelik planlara entegre edilmesi 2011-2015 Risk haritaları ÇŞB, DSİ, AFAD UA1.1.2. Su baskını, heyelan risk azaltım ve yönetim planları ile ilgili uygulama ve denetim kılavuzlarının hazırlanması 2011-2015 İlgili plan ve kılavuzlar DSİ, AFAD UA1.1.3. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerin etkilediği sektörlere yönelik afet yönetim planlarının yapılması 2011-2020 Yönetim planları AFAD GTHB, OSİB, ÇŞB, DSİ, DMİ, Ünv.ler UA1.1.4. İklim değişikliğine bağlı doğal afetler için izleme, tahmin ve erken uyarı sistemlerinin kurulması, yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi 2011-2013 İlgili sistemlerin (taşkın, erken uyarı vb.) kurulması, Erken uyarıların yapılması, Risk haritaları DSİ, DMİ, AFAD OSİB, ÇŞB, Valilikler, Ünv.ler , Belediyeler UA1.1.5. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerin sosyal, ekonomik ve çevresel etkilerinin belirlenmesi 2011-2015 Etki analiz raporları AFAD OSİB, ÇŞB, GTHB, OGM, Ünv.ler OSİB, DMİ, YY, Valilikler HEDEF UA1.2. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerle ilgili mevzuatın gözden geçirilmesi ve uygulama esaslarının belirlenmesi UA1.2.1. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerin etkilerini azaltıcı doğal yapıların tespit edilmesi ve ekosistemlerin korunması için gerekli mevzuatın geliştirilmesi, uygulamasının sağlanması 2013-2015 İlgili yasal düzenlemeler OSİB ÇŞB, GTHB, OGM, AFAD UA1.2.2. Özel ve kamusal sigorta mekanizmalarının bütün ekonomik sektörler ve yurttaşlar arasında yaygınlaştırılmasına dönük çalışmaların yapılması 2013-2015 Sigorta mekanizmalarının kullanımında artış AFAD MB, EB, HM UA1.2.3. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlerin yapısal etkileriyle ilgili mevzuatın geliştirilmesi ve uygulanmasının sağlanması 2013-2015 Yasal düzenlemeler İlgili kurum/ kuruluşlar ÇŞB, DSİ, AFAD 165 AMAÇ UA2. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE BAĞLI DOĞAL AFETLERDE MÜDAHALE MEKANİZMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ HEDEF UA2.1. İklim değişikliğine bağlı doğal afetlere müdahalede taşra teşkilat kapasitelerinin güçlendirilmesi ve tatbikat yapabilme düzeyine eriştirilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UA2.1.1. İlgili kurumların taşra teşkilatlarının işgücü/teknik kapasitelerinin geliştirilmesi 2011-2015 Eğitim ve altyapı AFAD Valilikler, YY, STK'lar UA2.1.2. Yerel düzeyde taşra teşkilatları arasında koordinasyonun geliştirilmesi 2011-2015 Ortak projelerin yürütülmesi AFAD Valilikler, YY, STK'lar HEDEF UA2.2. İklim değişikliğinin yaratabileceği afet riskleriyle mücadelede toplum temelli afet yönetiminin oluşturulması UA2.2.1. Yerel ölçekte muhtarlıklar dahil bütün idari kademeleri kapsayan ilgili kurum ve kuruluşların risk azaltımı, acil müdahale ile afet sonrası kısa ve uzun vadeli iyileştirme yaklaşımı ve uygulamaları konusunda kapasitelerinin belirlenmesi ve geliştirilmesi 2011-2015 Eğitim ihtiyaç analizi, eğitimler, kapasite geliştirme programları Valilikler AFAD, YY, STK'lar, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri UA2.2.2. Afet risklerinin azaltımı, acil müdahale ile afet sonrası kısa ve uzun vadeli iyileştirme yaklaşımı ve uygulamaları konusunda uygulama kılavuzlarının ve prosedürlerin geliştirilmesi, dağıtımının yapılması ve ilgili eğitimlerin verilmesi 2011-2015 Afetle mücadele kılavuzları ve prosedürleri, eğitim programları Valilikler AFAD, YY, STK'lar, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri UA2.2.3. Yerel düzeyde kurumlar arasında koordinasyonun sağlanması ile bilgi, tecrübe, altyapı paylaşımının geliştirilmesi 2011-2015 Ortaklıklar, ortak projeler Valilikler AFAD, YY, STK'lar, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri HEDEF UA2.3. İklim değişikliğinin yaratabileceği afet ve risk etkileri konusunda toplumsal bilinci ve katılımı yükseltecek eğitim çalışmalarının sürdürülmesi UA2.3.1. Toplumun her kesimine yönelik bilinçlendirme faaliyetlerinin yürütülmesi UA2.3.2. Konuyla alakalı STK’larla ortak çalışmalarının yürütülmesi 166 2011-2020 2011-2020 Bilinçlendirme faaliyetleri Ortak projeler AFAD Valilikler, YY, STK'lar, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri AFAD Valilikler, YY, STK'lar, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM İNSAN SAĞLIĞI AMAÇ UİS1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNDE MEVCUT VE GELECEKTEKİ ETKİLERİNİN VE RİSKLERİN BELİRLENMESİ HEDEF UİS1.1. Aşırı hava olaylarının insan sağlığı üzerine etkilerinin araştırılması Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UİS1.1.1. Sıcak dalgaları, kasırgalar, seller ve kuraklık gibi aşırı hava olaylarının, mevcut ve geleceğe dair iklim projeksiyonlarına dayanarak insan sağlığı üzerindeki etkilerinin ve risklerinin izlenmesi, değerlendirilmesi 2011-2020 Etki değerlendirme raporları ve izleme sistemleri SB Valilikler UİS1.1.2. Aşırı hava olaylarının insan sağlığı üzerindeki etkilerinin azaltılması için erken uyarı sistemlerinin kurulması ve yaygınlaştırılması, acil durum uyarılarının yapılması 2011-2020 Acil durum uyarı raporları, Erken uyarı sistemleri Valilikler SB, Ünv.ler HEDEF UİS1.2. İklim değişikliği, bulaşıcı hastalıklar ve sağlık riskleri arasındaki bağın araştırılması, izlenmesi ve olası önlemlerin belirlenmesi UİS1.2.1. Bulaşıcı hastalıklar ve iklim değişikliği arasındaki mevcut ve gelecekteki ilişkinin araştırılması ve takibi 2011-2015 Araştırma raporları SB GTHB, OSİB, Valilikler UİS1.2.2. Halk sağlığı açısından riskli bölgelerin belirlenmesi ve alınacak tedbirlerin belirlenmesi 2011-2015 İklim değişikliğine bağlı halk sağlığı risk haritası SB YY UİS1.2.3. Bölgesel olarak Tropikal Hastalıklar Tanı Laboratuarlarının oluşturulması veya bazı illerdeki Hıfzıssıhha Laboratuarlarının alt yapılarının bu amaca uygun olarak güçlendirilmesi 2011-2015 Güçlendirilmiş tanı ve müdahale altyapısı SB Valilikler 167 AMAÇ UİS2. ULUSAL SAĞLIK SİSTEMİNDE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KAYNAKLI RİSKLER İLE MÜCADELE KAPASİTESİNİN GELİŞTİRİLMESİ HEDEF UİS2.1. Riskli bölgelerde acil müdahale eylem planlarının oluşturulması ve gerekli altyapının temini Eylemler UİS2.1.1. Epidemik ve acil sağlık riski alanlarında pilot programların oluşturulması ve uygulanması Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar 2011-2015 Tekrar edilebilir ve ölçek büyütülebilir örnek çalışmalar SB Valilikler UİS2.1.2. “Ulusal Medikal Kurtarma Ekipleri (UMKE)”nin iklim değişikliği etkilerine uyum alanında bilinçlendirilmesi 2011-2013 Afetler ve bulaşıcı hastalıklar dahil iklim değişikliği riskleri alanında güçlendirilmiş acil müdahale ekipleri SB Valilikler UİS2.1.3. Riskli bölgelerde İl Sağlık Md. bağlı mobil sağlık ekiplerinin, enfeksiyon (bulaşıcı) hastalıklar yönünden yetki ve uygulama yeteneklerinin artırılması 2011-2015 Yerel ölçekte bulaşıcı hastalık risklerinin azalması SB Valilikler UİS2.1.4. İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerine etkileri konusunda çalışan uluslararası kuruluşlar ve ülkelerle işbirliği yapılması 2011-2015 Ortak proje/etkinlikler yoluyla tecrübe ve bilgi paylaşımı SB Uluslararası Kuruluşlar SB Valilikler, YY, Ünv.ler, kamu ve özel hastaneler, üniversite hastaneleri UİS2.1.5. Yurttaşların ve kurumların olası bulaşıcı hastalıklar ve aşırı hava olayları esnasında yapmaları gerekenleri anlatan kılavuzların hazırlanması, yaygınlaştırılması ve periyodik eğitimlerin verilmesi 168 Süre 2011Sürekli Halk sağlığı kılavuzları İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM HEDEF UİS2.2. İklim değişikliğine bağlı sağlık risklerine karşı sağlık sektörü kuruluşlarının kapasitelerinin güçlendirilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş İlgili Kuruluşlar UİS2.2.1. Koruyucu sağlık hizmetleri/aile sağlığı sistemi çalışanlarında iklim değişikliğine bağlı sağlık riskleri konusunda kapasite geliştirme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi 2011-2015 Kapasite geliştirme faaliyetleri SB OSİB, OGM, Valilikler UİS2.2.2. “Sağlık Bakanlığı - İklim Değişikliği Uyum Programı”nın ülke çapında duyurulması 2011-2013 İletişim kampanyaları SB OSİB, OGM, Valilikler UİS2.2.3. Sağlık Bakanlığı “Afet Koordinasyon Merkezi”nin iklimden etkilenebilir bölgelerde tesisi 2011-2015 Etkin sağlık koordinasyon altyapısı SB Valilikler SB AFAD, Valilikler, Ünv.ler, STK'lar, Kamu ve Özel Hastaneler, Üniversite Hastaneleri SB Kamu ve Özel Hastaneler, Üniversite Hastaneleri UİS2.2.4. İklime duyarlı afetler ve yaratacağı sağlık riskleri konusunda ilgili kurum ve kuruluşlar arasında eşgüdüm ve işbirliğinin sağlanması 2011-2015 Ortaklıklar, Ortak projeler 2011-2020 Güçlendirilmiş halk sağlığı izleme ve karar verme sistemi UİS2.2.6. İklim değişikliğinin etkilerinden korunmak amacıyla erken uyarı, güçlendirilmiş hastalık gözlemi, bilgi sistemleri ve diğer halk sağlığı tedbirleri de dahil olmak üzere sağlık sektöründe alınacak olası uyum önlemlerinin etkinliğinin araştırılması/izlenmesi 2011-2020 Güçlendirilmiş halk sağlığı izleme ve karar verme sistemi SB Kamu ve Özel Hastaneler, Üniversite Hastaneleri UİS2.2.7. Azaltım/uyum önlemlerin ortak faydalarının yanı sıra zararların ve uyum maliyetlerinin araştırılması/izlenmesi 2011-2020 Güçlendirilmiş halk sağlığı izleme ve karar verme sistemi SB ÇŞB, Ünv.ler UİS2.2.8. Kırsal ve kentsel alanlarda su mevcudiyeti, su kalitesi ve hijyen konusunda gözlem ve hazırlılık durumunun güçlendirilmesi 2011-2015 Su ve hijyen izleme sistemi ile önlem ve bilgilendirme kılavuzları SB Valilikler, Belediyeler UİS2.2.9. İklimden etkilenebilir bölgeler ve göç hareketleri doğrultusundaki bölgelerde, nüfusun artması dolayısı ile oluşabilecek sağlık risklerinin tespiti ve bölgedeki kuruluşların kapasitelerinin arttırılması 2011-2015 Araştırma raporları, Kapasite geliştirme faaliyetleri SB Valilikler, Ünv. ler, Uluslararası Kuruluşlar 2011-2015 Bilgi ve tecrübe paylaşımı ile bölgesel ölçekte olası hastalık yayılımları, Uluslararası önlemlerin geliştirilmesi SB Valilikler, Ünv.ler, Uluslararası Kuruluşlar UİS2.2.5. Entegre hastalık gözlem ve izleme de dahil olmak üzere vektör (taşıyıcı) aracılı ve zoonoz (hayvanlardan insanlara bulaşabilen) hastalıkların, kanıta-dayalı korumanın, bulaşıcı hastalıkların tedavi ve kontrolünün (aşı programları, vektör kontrolü dahil olmak üzere) güçlendirilmesi UİS2.2.10. İklim değişikliği dolayısı ile insan sağlığını etkileyecek göç hareketleri, uluslararası ticaret ve turizm gibi konularda çalışan ulusal ve uluslararası kuruluşlar ile ülkelerle işbirliği yapılması 169 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM BAĞLAMINDA SEKTÖRLERARASI ORTAK KONULAR AMAÇ UYK1. YATAY KESEN KONULARDA İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ETKİLERİNE UYUMUN SAĞLANMASI HEDEF UYK1.1. İklim değişikliğine uyumun ulusal kalkınma plan, program ve politikalarına entegre edilmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UYK1.1.1. İklim değişikliğinin genel makroekonomik değişkenlere (büyüme, gelir, istihdam vb.) olası etkilerinin dinamik olarak incelenmesi ve ulusal strateji/politikalara/ planlara yansıtılması 2011-2015 Etki Analiz raporları, revize mevzuat, plan KB, MB UYK1.1.2. İklim değişikliğinin yaratacağı fırsat ve darboğazların sektörel bazda belirlenmesi ve bulguların sektörel politikalara ve kalkınma planlarına entegre edilmesi 2011-2015 Revize edilen sektör politikaları KB İlgili Kuruluşlar İlgili kurum/ kuruluşlar HEDEF UYK1.2. Karar verme süreçlerini destekleyici bilgi, izleme ve değerlendirme sistem ve araçlarının geliştirilmesi ve uygulamaya konulması UYK1.2.1. İklim değişikliğinin etkilerine dair göstergelerin Resmi İstatistik Programına dahil edilmesi 2011-2013 Güncellenmiş program TÜİK UYK1.2.2. İklim değişikliği ile ilgili verilerin TEIEN'e dahil edilmesi 2012-2015 Güncellenmiş sistem ÇŞB GTHB, DMİ, DSİ, OGM HEDEF UYK1.3. İklim Değişikliği Ulusal Stratejisi’nin ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte uygulamaya geçmesi için gerekli finansal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve uygulamaya konulması 170 UYK1.3.1. Kalkınma ajanslarının iklim değişikliği uyum projelerini finanse etmesi için kapasitelerinin güçlendirilmesi ve destek programlarına yerel ihtiyaçlar doğrultusunda ortaya çıkacak iklim değişikliğine uyum konularının dahil edilmesi 2011-2013 İklim değişikliğine uyum konularının yer aldığı destek programı çağrıları KB KA UYK1.3.2. Azaltım-Uyum sinerjisini dikkate alan bütünleşik fayda-maliyet analizlerinin yapılması 2011-2013 Analiz raporları, öncelikli eylemlerin belirlenmesi KB İlgili kurum/ kuruluşlar UYK1.3.3. Sektörlerde iklim değişikliği etki analizlerinin yapılması ve uyum maliyetlerinin tespiti 2011-2015 Etki analiz raporları KB İlgili kurum/ kuruluşlar İKLİM DEĞİŞİKLİNE UYUM HEDEF UYK1.4. İklim değişikliği ile mücadele ve uyum kapasitesinin geliştirilmesi için eğitim, bilinçlendirme, bilgilendirme ve kamuoyunda farkındalık artırma faaliyetlerinin düzenlenmesi Eylemler Süre Çıktılar ve Performans Göstergeleri Sorumlu/ Koordinatör Kuruluş UYK1.4.1 Tüm Bakanlıkların hizmet içi eğitimlerinde iklim değişikliğinin etkilerine uyum ve Türkiye’deki durum ile ilgili temel eğitimlerin verilmesi 2011-2014 Hizmetiçi eğitim programları İlgili Bakanlıklar UYK1.4.2 İklim değişikliğine uyum sürecinde katılımın sağlanması ve kamuoyunda farkındalığın arttırılmasına yönelik programların hazırlanması 2011-2014 Programlar ÇŞB İlgili Kuruluşlar İDKK, Ünv.ler HEDEF UYK1.5. İklim değişikliğine uyum konusunda Ar-Ge kapasitesini geliştirmek UYK1.5.1. İklim değişikliğine uyum için destek ve altyapı oluşturacak “ulusal araştırma alanı”nın belirlenmesi için projelerin yapılması 2011-2015 Araştırma raporları TÜBİTAK ÇŞB, DSİ, OGM, Ünv.ler UYK1.5.2. Üniversitelerde iklim değişikliğine uyum konusunda tartışma zeminlerinin, sertifika programlarının arttırılması, müfredata lisans ve yüksek lisans düzeyinde ilgili derslerin eklenmesi ve araştırma/yüksek lisans programlarının teşviki 2011-2015 Ders ve programlar YÖK Ünv.ler UYK1.5.3. Özel sektör sanayi Ar-Ge çalışmalarında iklim değişikliğine uyum ile ilgili girişimlerin desteklenmesi 2011-2020 Örnek çalışmalar STB TÜBİTAK 171 172 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 4. İZLEME VE DEĞERLENDİRME İDES ve İDEP’e ilişkin izleme ve değerlendirme sistemi kapsamında yapılacak çalışmalar aşağıda belirtilmektedir: İDEP’te yer alan eylemlerin ve ilgili projelerin uygulanmasında sağlanan gelişmeleri belirlemek, kayıt altına almak, analiz etmek ve raporlamak, İklim değişikliği ile mücadele konusunda öngörülen eylemlerin başarı, etkinlik ve sürdürülebilirliklerini sağlamayı destekleyecek bilgi ve veriler üretmek ve bu verilerden yola çıkarak eylemleri ve uygulamaları geliştirmek, Uygulama mekanizma ve süreçlerindeki zorlukları ve engelleri zamanında tespit ederek giderilmeleri için çözümler üretmek, Toplanan yeni veri ve bilgiler ışığında İDEP’i gözden geçirmek ve gereği halinde güncellemek. İDES’te de belirtildiği gibi İDES’in, dolayısıyla İDEP’in uygulanmasının izlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu altında bir "Strateji ve Eylem Planı İzleme ve Yönlendirme Komitesi" ve bu Komiteye raporlama yapmakla yükümlü bir "Strateji ve Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Çalışma Grubu" oluşturulacaktır. Bu Komite, İDKK üyesi kurumların karar almaya haiz temsilcilerinden müteşekkil olacaktır. Çalışma Grubu ise, İDKK bünyesindeki diğer çalışma gruplarından birer üye ile İDKK üyesi kurumların iklim değişikliği ile ilgili birimlerinden birer üyenin katılımı ile oluşturulacaktır. Çalışma Grubu, yıllık raporlar ile izleme-değerlendirme sonuçları hakkında Strateji ve Eylem Planı İzleme ve Yönlendirme Komitesini bilgilendirecektir. Yılda bir kez düzenlenecek Strateji ve Eylem Planı İzleme ve Yönlendirme Komitesi Toplantısı’nın sonuçları ise İDKK Toplantısı’nda sunulacaktır. Komite ile Çalışma Grubu’nun sekretarya hizmetlerini üstlenecek olan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ilk olarak, izleme raporlarına temel oluşturacak raporlama formatları taslağı hazırlanarak, İDKK’nın görüş ve onayına sunulacaktır. Belirlenen format çerçevesinde İDEP’teki eylemlere ilişkin veri ve bilgilerin toplanmasına yönelik çevrimiçi bir sistem oluşturulacaktır. Çalışma Grubu, eylemlerin gerçekleşme durumlarını ve bunlara ilişkin detayları içeren yıllık raporlarını, Komite’ye istenilen format ve zamanda sunmaktan sorumlu olacaktır. Tüm kurumların üzerine düşen görev ve sorumluluklar da dâhil olmak üzere sistemin işleyişine yönelik bir İDKK kararı alınacaktır. Komite tarafından İDKK Toplantısı’nda yapılacak bilgilendirme aşağıdaki unsurları içerecektir: a) Eylemlerin gerçekleşme durumu b) Uygulama sürecinde yaşanan olumlu ve olumsuz gelişmeler c) Değerlendirme ve çözüm önerileri Değerlendirme sonucunda İDKK’nın görüş ve önerileri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından sorumlu kuruluşlara resmi olarak iletilecektir. İDKK’nın önerileri çerçevesinde eylemlerde ya da uygulamalarda gerçekleştirilmesi düşünülen değişiklikler için sorumlu kuruluşlar planlarını hazırlayacak ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na iletecektir. 173 KAYNAKÇA Ankara Büyükşehir Belediyesi EGO Genel Müdürlüğü [EGO] (2010), 2008 yılı Kentiçi ulaşım yolculuk dağılımı bilgisi, EGO Genel Müdürlüğü’nce İDEP Projesi kapsamında sağlanan veri Asan, Ü. (2008), Ormancılık Bilgisi, Yayınlanmamış ders notları, İstanbul Asan, Ü. (2010a), “Reduction of CO2 Emission Possibilities in the Forestry Sector and Estimation of Carbon Stock Changes Between the Years 2010 and 2020 in the Forests of Turkey”, IUFRO 7.01 Conference on Adaptation of Forest Ecosystems to Air Pollution and Climate Change (22-25 Mart 2010), Antalya Asan, Ü. (2010b), “Potential of Criteria and Indicators of SFM for utilization in Improving Adaptation in Forestry to Climate Change”, Çalıştay sunumu, Workshop on Climate Change Impacts on Forest Management in Eastern Europa and Central Asia, BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), 14-16 Nisan 2010, Sopron-Macaristan. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı [DPT] (2006), Dokuzuncu Kalkınma Planı (20072013), DPT, Ankara Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK] (2010), Bölgesel İstatistikler, www.tuik.gov.tr Erişim Tarihi: Haziran 2010 Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK] (2011), Turkey Greenhouse Gas Inventory 19902009 - Annual Report for Submission under the Framework Convention on Climate Change, http://unfccc.int/national_reports/annex_i_ghg_ inventories/national_inventories_submissions/ items/5888.php Erişim tarihi: Nisan 2011 174 Bayındırlık ve İskan Bakanlığı [BİB] (2009), Kentleşme Şurası Kentsel Teknik Altyapı ve Ulaşım Komisyonu Raporu, Ankara Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Taraflar Konferansı 16 [BMİDÇS TK 16] (2011), Report of the Conference of the Parties on its sixteenth session, held in Cancun from 29 November to 10 December 2010, http://unfccc. int/resource/docs/2010/cop16/eng/07a01.pdf Erişim tarihi: Mart 2011 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı [UNDP] ve Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü [UNIDO] (2010), Improving Energy Efficiency in Industry in Turkey, GEF Proje Dokümanı Bölgesel Çevre Merkezi [REC Türkiye] (2008), A’dan Z’ye İklim Değişikliği Başucu Rehberi, Hazırlayanlar: Y. Arıkan, G. Özsoy, REC Türkiye, Ankara Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] (2006a), AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (UÇES) (2007-2013), http://www.sp.gov.tr/documents/ ABEntegreCevreUyumStratejisi.pdf Erişim tarihi: Haziran 2010. Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] (2006b), Türkiye CORINE 2006 Haritası Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] (koor) (2007), Türkiye Cumhuriyeti Birleşmiş Milletler Çerçeve Sözleşmesi Kapsamında İklim Değişikliği Birinci Ulusal Bildirimi, ÇOB, Ankara Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] (2008), Atık Yönetimi Eylem Planı 2008-2012, http://www.cygm. gov.tr/CYGM/Files/EylemPlan/atikeylemplani.pdf İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu Raporları: Atık Yönetimi (2009), Ulusal Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] (2011), “Ambalaj ve Ambalaj Atıkları İstatistikleri – 2008”, Ambalaj Bülteni, No: 5, http://atikyonetimi.cevreorman. gov.tr/atikyonetimi/Files/2008_yili_ist.pdf Erişim tarihi: Mayıs 2011 Çevre ve Orman Bakanlığı [ÇOB] ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı [UNDP Türkiye] (2010), İDEP Stratejik Çerçeve Raporu, Yayınlanmamış Rapor, Türkiye’nin İklim Değişikliği Eylem Planı’nın Geliştirilmesi Projesi, http://wikiidep.cevreorman. gov.tr/index.php/%C3%87%C4%B1kt%C4%B1lar ÇOB Orman Genel Müdürlüğü [OGM] (2003), Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2004-2023). ÇOB Orman Genel Müdürlüğü [OGM] (2006), Orman Varlığımız, Rapor, Ankara. Elker, C. (1999), “Şu Otomobilleri Ne Yapmalı?, 2. Ulusal Kentsel Altyapı Sempozyumu Bildiriler Kitabı, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, Ankara, s.177-191. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu [EPDK] (2011) Elektrik Piyasası Raporu 2010, http://www2.epdk. org.tr/Belgeler/ElektrikPiyasasiRaporu2010.pdf Erişim tarihi: Haziran 201 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı [ETKB] (2010a), Mavi Kitap, http://www.enerji.gov.tr/ yayinlar_raporlar/Mavi_Kitap_2010.pdf Erişim tarihi: Nisan 2011 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı [ETKB] (2010b), 2008 Genel Enerji Dengesi (Orijinal Birimler), http://www.enerji.gov.tr/EKLENTI_VIEW/index. php/raporlar/raporVeriGir/46124/2 Erişim tarihi: Mayıs 2011. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı [ETKB] (2011), 2009 Genel Enerji Dengesi, http://www.enerji. gov.tr/duyurular/2009_yili_genel_enerji_dengesi. pdf Erişim tarihi: Nisan 2011. ENVEST Planners Konsorsiyumu [ENVEST] (2005a), T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı, Ankara ENVEST Planners Konsorsiyumu [ENVEST] (2005b), T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın Korunmasına İlişkin Konsey Direktifi 86/278/EEC için Direktife Özgü Yatırım Planı, Ankara ETKB Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü [EİE] (2008), Elektrik Motor Sistemlerinde Enerji Verimliliği, En-Ver Motor Hareketi, http://www.eie.gov.tr/ duyurular/EV/EnVer_motor_hareketi/EnVer_ motor_hareketi.html Erişim tarihi: Mart 2011 European Local Transport Information System [ELTIS] (2009), Istanbul Clean Fuels/Clean Vehicles Project, http://www.eltis.org/study_ sheet.phtml?study_id=2084&lang1=en Gerçek, H. ve Demir, O. (2008), Urban Mobility in Istanbul, PlanBleu, İstanbul. Global Wind Energy Council [GWEC] (2011), Global Wind Report, 2. Baskı, Nisan 2011, http:// www.gwec.net/fileadmin/images/Publications/ GWEC_annual_market_update_2010_2nd_ edition_April_2011.pdf Erişim tarihi: Nisan 2011 Intergovernmental Panel on Climate Change [IPCC] (2007], IPCC Forth Assessment Report: Climate Change 2007, Cambridge, İngiltere ve New York, ABD. International Energy Agency [IEA] (2007), Tracking Industrial Energy Efficiency and CO2 Emissions, IEA, Paris International Energy Agency [IEA] (2009), Energy Technology Transitions For Industry - Strategies for the Next Industrial Revolution, IEA, Paris International Energy Agency [IEA] (2010), 2010 Key World Energy Statistics, IEA, Ekim 2010, Paris International Transport Forum [ITF] (2010), Transport CO2 Emissions http://www. internationaltransportforum.org/statistics/CO 2 / index.html Erişim tarihi: Mayıs 2011 Küsek, G. (2010), “Arazi Toplulaştırması Çalışmalarının Çiftçi Gelirleri ve Yatırımlar Üzerine Etkileri”. 175 Organisation for Economic Cooperation and Development [OECD] (2008), OECD Environmental Performance Reviews: Turkey. OECD Publishing, Paris. Stern, N. (2007), The Economics of Climate Change - The Stern Review, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi [İMO] (2009), İstanbul Kentiçi Ulaşımında Sayısal Veriler Broşürü, İstanbul TMMOB Makine Mühendisleri Odası [MMO] (2010), Türkiye’nin Enerji Görünümü, MMO, Mart 2010, Ankara Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği [TÜSİAD] (2007), Sanayide AB Çevre Mevzuatına Uyum, TÜSİAD, İstanbul Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu [TÜBİTAK] (2010), 2011-2016 Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, TÜBİTAK, Ankara. Türkiye Büyük Millet Meclisi [TBMM] (2008), TBMM İklim Değişikliği ve Su Yönetimi Araştırma Raporu, Ankara. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları [TCDD] (2010), İstatistik Yıllığı 2005-2009, http://www. tcdd.gov.tr/home/detail/?id=305 Erişim tarihi: Mart 2011 Türkiye Elektrik İletim A.Ş. [TEİAŞ] (2011), Türkiye Elektrik İstatistikleri, www.teias.gov.tr Erişim tarihi: Nisan 2011 World Energy Council [WEC] (2010), Energy Efficiency: A Recipe for Success, WEC, Londra 176 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı