bakur`un sesi - Açık Toplum Vakfı
Transkript
bakur`un sesi - Açık Toplum Vakfı
BAKUR’UN SESİ SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATIYLA OKULÖNCESİ EĞİTİME DOĞRU Feridun BİRGÜL Kürtçeden Çeviren: Nuran GÜL DİSA YAYINLARI DİYARBAKIR SİYASAL VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR ENSTİTÜSÜ (DİSA) BAKUR’UN SESİ SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATIYLA OKULÖNCESİ EĞİTİME DOĞRU DİSA YAYINLARI Yazar: Feridun Birgül Proje Yönetimi: Atalay Göçer Saha Araştırmasına Katkıda Bulunanlar: Aysel Emine Arslan, Ethem Çalım, Hakan Şahin, Miraz Murad, Sümeyye Gezici, Uğur Özdemir Araştırma Raporu Danışmanları: Netice Altun Demir, Ramazan Pertev Kürtçeden Çeviren: Nuran Gül Yayın Kimliği Tasarımı: Bang Medya Kapak Tasarımı: Şendoğan Yazıcı Mizanpaj ve Sayfa Düzeni: Şendoğan Yazıcı Kapak Resmi: Rounak Rasoulpour Basım yeri: MATSİS MATBAA SİSTEMLERİ - Tevfikbey Mah. Dr. Ali Demir Cad. No: 51 Sefaköy / İSTANBUL Tel: 0212 624 21 11 Basım Tarihi: Eylül 2015 ISBN: 978-605-5458-27-0 Copyright © Eylül 2015 Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayının hiçbir bölümü Diyarbakır Siyasal ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün (DİSA) izni olmadan çoğaltılamaz. Mimar Sinan Cad. Aslan Apt. B Blok No: 12 21100 YENİŞEHİR/ DİYARBAKIR Tel: 0412 228 1442 Faks: 0412 224 1442 www.disa.org.tr disa@disa.org.tr Feridun BİRGÜL, 1986 yılında Ağrı’nın Diyadin ilçesinde dünyaya geldi. 20082010 yılları arasında İstanbul Kürt Enstitüsü’ndeki Kürtçe eğitiminin ardından Kürt dili alanında çalışmaya başladı. 2010 yılında Marmara Üniversitesi Okul Öncesi Öğretmenliği bölümünü bitirdi. Halen Amed Kurdî Der’de eğitmenlik yapmakta ve Kürtçe üzerine çalışmalarına devam etmektedir. Yayımlanmış eserleri: Morîstan- Kürtçe Okul Öncesi Eğitim Seti (TZP Kurdî yayınları) Bakur’un Sesi / Sözlü Çocuk Edebiyatıyla Okulöncesi Eğitime Doğru başlıklı rapor, Diyarbakır Siyasal ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün (DİSA) Açık Toplum Vakfı, TZP Kurdî, Heinrich Böll Stiftung Derneği (HBSD) ve İsviçre Büyükelçiliği tarafından desteklenen Önce Anadili: Eğitimde Anadili ve Çokdillilik Projesi’nin bir parçası olarak hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüşler DİSA, Açık Toplum Vakfı, TZP Kurdî, HBSD ve İsviçre Büyükelçiliği’nin görüşleriyle birebir örtüşmeyebilir. Raporu internetten indirmek için http://www.disa.org.tr/bakurunsesi.pdf adresini ziyaret ediniz veya yukarıdaki iletişim bilgileri aracılığıyla bizimle iletişime geçiniz. işbirliği ve katkılarıyla. TEŞEKKÜR Bu çalışma brçok kşnn yardımıyla bu aşamaya ulaştı. Bu süreçte bu raporun hazırlanmasında samm yaklaşımları ve desteklernden dolayı Necdet İpekyüz, Netce Altun Demr ve Ramazan Pertev’e teşekkür edyorum. Raporun dl düzeltsnn dışında öner ve değerlendrmeleryle çalışmaya katkıda bulunan Luqman Guldve’ye ve Mradî Gundkî’ye teşekkürlerm letyorum. Sahada kaydedlen eserlern seçlmesnde ve düzenlenmesnde büyük çaba sarf eden Amara Şık, Çmen Şeveşoğlu, Fırat Tmur, Kenan Colemergî, Lokman Varlı, Nesrn Navdar, ve Yasr Orak’a mnnetlerm sunuyorum, evler şen olsun. Penose Enver’e, Czre Kurdî-Der şubesnden Rezan Erdoğmuş’a; Slop Kurdî-Der şubes çalışanı ve hocalarından Aydın Hoca, Evdlaye Koçer, Kurdê Anne (Dayka Kurdê) ve İdrs Torlak’ a; Hakkar Kurdî-Der şubes çalışanlarına ve hocalarına, Kemal Şmşek, Hamd ve Taner arkadaşa; Çukurca’da Suph arkadaşa ve Tahsn Kara’ya; Çığlı Köyü’nde Aydın Hoca ve Rahme Anne’ye; Uludere’de Zelha ve Özgür arkadaşa; Yüksekova’da Şoreş Hoca’ya; Şemdnl Kurdî-Der şubes çalışanlarına ve hocalarına ve Ufuk Hoca’ya; Ercş’te Cevdet arkadaşa, Ercş Kurdî-Der şubes çalışan ve hocalarına ve Ercş Beledyes Eş başkanı Abdurrahman Çağan’a; Gürpınar’da Kalê Şnoy’e ve Gürpınar Beledyes’ne; Başkale’de Başkale Kurdî-Der şubes hoca ve öğrenclerne, Rıdvan Güner Hoca’ya; Muradye’de Bahattn Bngöl’e; Dyadn’de Özal Brgül, Mehmet Yıldız, Sebh Demr arkadaşa; Doğubayazıt’ta Mehmet İrvan arkadaşa; Iğdır’da Azat Eksk’e, Sürmel Kum arkadaşa, Ömer Çeçen’e;Tuzluca’da Fahrettn Yğt, Adem Dlbrn’e Pazarcık’ta Xece Anne’ye; Kesrk’te Nurullah Demr Hoca ve Rafe Bêçare’ye; Muş’ta Şabedne Heyder’e; Varto’da Mordem Sanat ve Kültür Merkez çalışanlarından Maşallah Hoca ve dengbej(halk ozanı) Selahattn Gültekn’e, Bulanık’ta Sraç arkadaşa; Adlcevaz’da İsa Akkuş, Faruk Köstekç’ye; Btls’te Hals arkadaşa; Hzan’da Sat arkadaşa; Pervar’de Emrullah, Mral ve Şyar arkadaşa, Bngöl’de Ömer Baras ve Fath Boztmur arkadaşa; Tuncel’de Seval ve Yusuf arkadaşa; Ergan’de Rıza Bngöl’e, Slvan’da Hacı Şerf ’e; Nusaybn’de Perhan Anne’ye ve Barn Alto’ya; Mdyat’ta Kavme Dk’e ve adları anılmamış onlarca kşye en çten teşekkürlerm sunuyorum, yüreklerne sağlık. Bununla beraber Eğtm-Sen bölge şubelerne, Mem û Zîn Kültür Merkez çalışanlarına, Mordem Kültür Merkez’ne, Laleş Kültür Merkez’ne, bölge beledyelerne ve Demokratk Bölgeler Parts (DBP) çalışanlarına ve Halkların Demokratk Parts’ne (HDP) de teşekkürlerm sunuyorum. İçndekler GİRİŞ ...............................................................................................................................7 A. ARAŞTIRMANIN ALANI VE YÖNTEMİ .......................................................................11 B. GÖRÜŞMELERDE KULLANILAN DİL ....................................................................... 13 C. KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR ....................................................................................... 14 D. RAPORUN ÇERÇEVESİ.................................................................................................18 E. RAPORUN TEMSİL NİTELİĞİ......................................................................................19 BİRİNCİ BÖLÜM ......................................................................................................... 20 A. BÖLGELERİN ÖZELLİKLERİ ...................................................................................... 20 Kürdistan Adının Kullanımı .......................................................................................... 20 1. Serhat Bölgesi ................................................................................................................22 2. Behdinan Bölgesi .........................................................................................................23 3. Botan Bölgesi.................................................................................................................25 4. Diyarbakır Bölgesi ....................................................................................................... 26 5. Dersim Bölgesi ............................................................................................................. 26 B. ARAŞTIRMA SAHASINDAN NOTLAR ........................................................................ 29 1. Köy Adlarının Değiştirilmesi ..................................................................................... 29 2. Kültürel Aktarım .......................................................................................................... 30 3. Tarihin Yıkımları............................................................................................................33 4. Kürt Dilinin Durumu .................................................................................................35 5. Bir Şarkı, Bir Anne ve Annenin Gözyaşları ...........................................................37 6. Bir Şarkı, Bir Kız ve Kızın Gözyaşları ...................................................................... 38 İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................ 40 A. KÜRDİSTAN’IN SÖZLÜ EDEBİYATI............................................................................ 40 B. KÜRDİSTAN SÖZLÜ EDEBİYAT TÜRLERİ ..................................................................42 1. Masal (Çirok) ...................................................................................................................43 2. Atasözleri ........................................................................................................................55 3. Deyim ..............................................................................................................................55 4. Tekerleme .......................................................................................................................57 5. Bilmece .......................................................................................................................... 59 6. Mani ............................................................................................................................... 62 7. Payizok*-Pirepayizok (Güz ezgisi)............................................................................ 63 8. Destan ............................................................................................................................ 65 9. Beddua............................................................................................................................67 10. Diğer Sözlü Edebiyat Türleri .................................................................................. 70 11. Kadının Sözlü Edebiyatı: Ninni ............................................................................... 74 C. KÜRDİSTAN SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATI ................................................................... 77 D. KÜRT MASAL KAHRAMANI: TİLKİ............................................................................80 E. SÖZLÜ EDEBİYATTA TOPLUMSAL CİNSİYET ........................................................... 82 a) Sözlü Edebiyatta Kadın.............................................................................................. 82 b) Sözlü Edebiyatta Kadının Etkisi .............................................................................. 83 F. SÖZLÜ EDEBİYATTA KÜLTÜREL ETKİLEŞİM VE ASİMİLASYON .......................... 85 a) Ezop Masalları ve Kürdistan Çocuk Edebiyatı...................................................... 85 b) Ninenin Keloğlu ve Keloğlan....................................................................................87 c) Değişim Adı Altında Kültürel Kıyım ve Asimilasyon Gerçeği ...........................89 G-SÖZLÜ EDEBİYATTA ARGO ..........................................................................................91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................96 SÖZLÜ EDEBİYATLA OKULÖNCESİ EĞİTİMİ HAZIRLIĞI .........................................96 Okulöncesi Eğitiminde Sözlü Edebiyat Kullanımı ...................................................97 1. Tekerleme........................................................................................................................97 2. Bilmece ...........................................................................................................................97 3. Şiir ...................................................................................................................................98 4. Masal ..............................................................................................................................98 SONUÇ YERİNE ........................................................................................................ 100 KAYNAKÇA ..................................................................................................................103 GİRİŞ Br toplum, kend coğrafyasında tarhsel olarak sahp olduğu dl ve kültürü özgür br şeklde fade edp eğtm süreçlernde temel kaynaklar olarak kullanablrse, blnçl ve kendsyle barışık breyler yetşecektr. Fakat aynı toplum, egemenlern zor ve zulmünden dolayı ana materyal olarak kend değerlern değl de muktedrlernkn kullanırsa, kend coğrafyasından, tarhnden, kültüründen ve dlnden uzaklaşacak ve yabancılaşmış, özgüven eksk breylere sahp olacaktır. Zengn br dle, kültüre, tarhe ve coğrafyaya sahp olmakla beraber, muktedr ve sömürgec devletlern uygulamalarından dolayı Kürt ulusunun gelşm sürekl engellenmştr. Bu yüzden Kürt ulusunun dl ve kültür değerlernden ancak cüz br kısmı yazılı olarak yen kuşaklara yetşme olanağını elde edeblmştr. Kürtler dengbêj (halk ozanı) çîrokbej (masal anlatıcı) ve stranbejler (şarkıcı) yoluyla değerlern sözlü olarak koruyup bugüne taşımış ve böylece sözlü kültür açısından cdd br brkm oluşturablmşlerdr. Pek çok araştırmacı ve yazardan ayrı olarak bzzat Kürt yazarlarca Kürt folkloru üzerne brçok çalışma yapılmıştır.1 Ekm Savaşı sonrası Ermenstan’ın başkent Ervan, Kürt blm çalışmalarının merkez oldu. 1931’de Ervan Ünverstes’nde Kürt folkloru üzerne araştırma ve arşvleme çalışması yapılması amacıyla br komte oluşturuldu. İlk olarak Karo Zakaryan başkanlığında yürütülen bu çalışmalara “Cerdoê Gênco”, “Hecyê Cndî” ve “Kasmê Celîl” gb Kürt araştırmacıları da katılmışlardır. Bu komtenn oluşturduğu çerçevede 1936 yılında şarkı, masal ve atasözü gb Kürt folklor denemelernn çnde bulunduğu paha bçlmez br eser yayınlandı. Kürtlern sözlü kültürü hakkında ünlü doğublmc Mnorsky “Kürtler zengn br halk edebyatına sahptrler, onlarda masal, hkâye, destan ve şarkılardan bolca bulunmaktadır.” derken, Vlçevsky, “aşırı folklor bolluğu” tesptnde bulunup “Kürtlern sözlü edebyatı çok gelşmştr, ama yazılı olanı yoktur.” dyerek sözlerne devam eder.2 Araştırmacı Chrstn Allson’a3 göre; Kürt folklorunun özgünleşmş örneğ Ezd Kürtlernnkdr. Bunun en öneml sebeplernden br, toplumsal ve dnsel açıdan yaşam tarzlarının, Kürt dlnn kullanımına dayalı olmasıdır. Ezdlern varlığı, Kürt toplumunun ulusal blnç kazanması açısından önemldr. Araştırmacı Gökçen’e göre Ezdlern 1 Aras, 2000, Özgür Bakış Gazates, s. 12. 2 Nktn, 2013, s. 432. 3 Kreyenbroek & Allson, 2008, s. 63. 7 tamamına yakını Osmanlı İmparatorluğu sınırları çnde bulunuyorken günümüzde göçün de etksyle Irak, Surye, Rusya, Gürcstan ve Almanya’da yaşamaktadır. Ezdler, 1877 yılından tbaren Osmanlı İmparatorluğu’nun ve farklı devletlern poltkalarına maruz kalmış ve bu poltkalara göre asker ve syas durumlarını belrlemşlerdr. Ezdlern büyük çoğunluğu 20.yüzyılın başına kadar göçebe olarak yaşamıştır. Yerleşk hayat önces sözlü edebyatları, daha çok kahramanlık, cengâverlk ve aşk hkâyelerne göre şekllenmştr. Aynı zamanda Ezd toplumu, Kürtlern tarh önces nanç sstemn temsl etmektedr. Ezdler hakkındak çoğu söylencede, Ezdlern, Kürtlern özgürlüğü çn yürütülen poltkalarda belrleyc olduklarından bahsedlmektedr. Bu durum, Ezdlern bu coğrafyada yerleşme ve kökleşme açısından hak sahb olmalarında öneml br etkendr.4 Bu bağlamda Ezd toplumunun sözlü kültürü üzerne yapılan araştırmalar Kürt folklorunun zengnlğn açığa çıkarmak açısından büyük rol oynamaktadır. Araştırmacı B. Nktn’n5 verdğ blglere göre 1914’ten tbaren Kürdstan okullarında düzenl olarak verlen Kürt dl eğtm, daha çok medreselerde İslam dnn tanıtmak ve öğretmek amacını taşımaktadır. Bu medreselerde Arap dlyle eğtm verlmektedr. Ancak Arapçanın anlaşılmadığı bazı yerlerde bu eğtm Kürtçe verlmektedr. Eğtm konuları Kürtlern kültür ve tarhnden uzaktır. Bu temelde Arap dl eğtm, Kürt toplumu çnde zarur görülmüş, Arap dln blmek aynı zamanda blmselleşmenn br aşaması olarak topluma sunulmuştur. Burada, geçmş yıllarda asmlasyonun, egemen güçlerce dn üzernden yapıldığı görülür. Günümüzde se asmlasyon, daha çok kaptalzm öncülüğünde Türk, Fars ve Arap dller aracılığıyla devam etmektedr. Kültürel ve edeb kırım, tarh boyunca sömürgec güçlern uyguladığı asmlasyonla gerçekleşmektedr. Özellkle Kuzey Kürdstan’da, Osmanlı İmparatorluğu’ndan sonra, devlet elyle sürdürülen bu durum değşmemştr. Kürdstan müzğ ve edebyatı, sömürgeclğn süzgecnden geçrlp Kürt toplumuna karşı br slah olarak kullanılmaktadır.6 Kuzey Kürdstan’da devletn medya ve eğtm alanında attığı adımlar, Kürt toplumu düşünüldüğünde yetersz kalmaktadır. Kuzey Kürdstan’da Kürt dl 4 Gökçen, 2014. 5 Nktn 2013: s. 433. 6 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008. 8 eğtm, ya özel okullarda ya da seçmel ders7 olarak verlr. Kürt çocukları Türk dlyle eğtm görmekte ve ancak beşnc sınıftan tbaren haftada k saat Kürtçe ders alablmektedr. Bu, eğtm hakkının gereğn karşılamadığı gb Kürt toplumu nezdnde de br anlam fade etmez. Resm okullarda verlen Kürtçe eğtm, dl öğretmyle sınırlı kalmakta, müfredat, devletn ölçütlerne göre belrlenmekte, bunun sonucunda bu ders seçen Kürt çocukları kend kültür ve tarhlern öğrenme mkânı bulamamaktadır. Türkye’de yaklaşık on beş mlyon8 Kürt yaşamaktadır. Dolayısıyla resm okullarda okulöncesnden ünversteye kadar, eğtmde Kürt dlnn kullanımı, Kürt toplumu çn olması gerekendr; ancak devlet tarafından haftada sadece k saat, seçmel olarak verlen Kürtçe ders, toplumun tab hakkından uzaktır. Türkye’de medya alanında bazı televzyon kanalları9 Kürtçe yayın yapmaktadır. Türkçe yayın yapan kanallardan tek farkları se yayınlarını Kürtçe yapmalarıdır. Br devlet kanalı olarak Kürtçe yayın yapan TRT 6’nın yayın ve çerk açısından dğer özel kanallardan herhang br farkı bulunmamaktadır. Bu ve benzer kanallarda resm deoloj doğrultusunda manpülatf poltkalar yürütülmektedr. Bu durum daha çok çocuk programlarında ön plana çıkmaktadır. Kürt çocukları bu kanallarda gösterlen çzg flmlern, günlük programların kahraman ve karakterlernn etks altına grmektedr. Bu kahraman ve karakterler benmsemekte, günlük hayatta, toplumsal lşklerde ve oyunlarda kullanmaktadır. Bu durumda resm deoloj, Kürt toplumunda değerler değşm yoluyla yürürlüğe grmektedr. Sonuç olarak başka br kültürü benmseyen, tarhnden ve kültüründen uzaklaşan, resm deoloj tarafından makbul görülen Kürtler10 yaratılmış olur. Çocuk konuşmayı ve dnlemey öğrenmeye alede başlar. Doğal br çevrede ve süreçle çocukların dl gelşr.11 Paget’n dl evrelerne göre eğtmden önce çocuğun dl altyapısı güçlüdür. 3-4 yaşına kadar çocukta daha çok söz dzm gelşmektedr. Bu yaştan sonra okul eğtm le daha çok kşy tanıyıp sosyalleştkçe, çocuğun kelme dağarcığı gelşmekte ve söz dzm güç- 7 Resm br şeklde Yaşayan Dller ve Lehçeler adıyla 5. sınıflarda haftada k saat olmak üzere ders verlr. 8 CIA’e göreTürkye’de on beş mlyona yakın Kürt yaşamaktadır. Kürtlern sayısı daha fazla olablr. bakınız (Washngton, 2013). 9 Resm ve özel. 10 Ortaya çıkan düzene göre Kürtlüklernden uzak düşen kşler, asmle olmuş Kürtler. 11 Yrd. Doç. Dr. Al GÖÇER, 2010. 9 lenmektedr. Çocuk, okulönces eğtm çağına gelnceye kadar evde yaşar ve anadlyle konuşur. Okulönces eğtm anadln gelşm çn önemldr. Bu eğtm sürecnde sözlü materyallern212 kullanımı dln gelşm çn brnc sırada önem arz etmektedr (Demr, 2011, s.39-48). Jacqulne Rose,“Peter Pan Sendromu” adlı esernde çocuk edebyatı hakkında şunları dle getrr: “Çocuk edebyatı mümkün değldr. Çünkü bu edebyat yetşknler tarafından çocuklar çn yaratılmıştır ve aynı zamanda sahtedr.” Bu bağlamda, yetşknler tarafından çocuklar çn hazırlanan br edebyat bulunmakta, buna da çocuk edebyatı denlmektedr. Bazı kşlere göre se “çocuklar çn ayrı br edebyat söz konusu değldr. Çünkü çocuklar çn yazılmış ktapları zevkle okuyan yetşknlerde bulunmaktadır.” Bu konu üzerne İnc Engnün, “…çocuklar çn bağımsız br edebyatın oluşturulmasına gerek yoktur, çünkü çocuklara şuurlarına uygun br edeb metn sunulursa çocuk okuma esnasında bu eserden zevk alacaktır.”13 demektedr. Çocuk edebyatının varlığı ve yokluğu konusundak tartışmalar devam etmektedr. Öte yandan çocuklar çn hazırlanan materyaller vardır, çocuk kend özellklerne göre bunları algılayablr ve sezeblr. Çocuğun bu araç ve materyaller anlayablmes, nasıl olduklarına ve nasıl sunulduklarına bağlıdır. Sözdzm, sözcük, dyalog, resm ve konuların uzunluğu-kısalığı söz konusu olduğunda çocuklar çn materyal hazırlanmasının ve sunulmasının bazı kıstasları bulunmaktadır. Bu bağlamda materyallerde kullanılacak resmler le halk ezgler, masal, fıkra, hkâye, destan, tyatro, roman, şr, nnn, blmece, tekerleme, atasözü, deym, rtmk sayma, mesel, payzok (güz ezgs) vb. türler, çocukların yaşlarına ve gelşm özellklerne göre hazırlanır ve düzenlenr.14 Bu çalışmanın lk ayağı olan saha araştırması, Kuzey Kürdstan’ın beş bölgesnde15 genel tbaryle yetmş sekz günde; on dört l, otuz k lçe, k kasaba ve yetmş altı köyde; 854 kşyle görüşülerek yapılmıştır. Kuzey Kürdstan’da şmdye kadar brçok folklor çalışması yapılmış olması- 10 12 Masal, blmece, şarkı, tekerleme, fıkra vb. 13 Seyt Battal Uğurlu, 2010. 14 Ayvacı & Devecoğlu, 2013. 15 Serhat; Kars, Kağızman, Pazarcık, Dgor, Iğdır, Tuzluca, Ağrı, Doğubayazıt, Dyadn, Patnos, Van, Muradye, Çaldıran, Ercş, Muş, Varto, Bulanık, Btls, Adlcevaz, Ahlat, Hzan, Tatvan, Botan; Nusaybn, Mardn, Mdyat, Czre, Slop, Şırnak, Srt, Pervar, Herekol, Behdnan; Hakkar, Beytüşşebab, Uludere, Çukurca, Yüksekova, Şemdnl, Başkale, Gürpınar, Faraşn, Dersm-Bngöl; Bngöl, Solhan, Tuncel, Ovacık, Dyarbakır-Batman; Batman, Gercüş, Dargeçt, Srt, Ergan. na rağmen bu çalışma, kapsam ve amaç bakımından dğerlernden ayrılır. 2014 yılında, Hazran ayının sonundan Eylül ayının ortasına kadark zaman aralığında yürütülen bu araştırma, Kürdstan’ın kuzeyndek Kürtlern folklorunun kaydedlmesn ve arşvlenmesn kapsamaktadır. Bu genş kapsamlı çalışmanın amacı, sahada toplanan sözlü edebyat ürünlernn pedagojk değerlendrmeyle okulönces eğtmnde kullanılmak üzere materyal olarak hazırlanmasıdır. Kaydedlen her masalın, at olduğu bölgeye özgü ntelkler korunarak düzenlenmes ve resmedlmes hedeflenmştr. Bununla brlkte blmece, man, tekerleme, oyun vb. ürünlerde aynı eğtm set çnde yer almaktadır. Okulönces eğtm materyallernn hazırlanmasından sonra daha büyük çocuklar16 çn materyal üretmne geçlecektr. Ayrıca bütün bu eserlern de çnde yer alacağı br antolojnn hazırlanması planlanmaktadır. Böylece eserler, k versyon halnde; hem kaydedldğ şeklyle bölgesel ağza sadık kalınarak hem de Zazak ve Kurmanc Kürtçesnn yazı dl esas alınarak derlenmş olacaktır. Daha sonra pek çok eğtm kurumunda, çocuklara yönelk etknlklerle bu yayınların tanıtımı yapılacaktır. A. ARAŞTIRMANIN ALANI VE YÖNTEMİ Bu araştırma, Kuzey Kürdstan’ın beş bölgesnde17 yapıldı. Araştırmanın amacına ve özellğne göre genş br coğrafyada meydana geld. Amacımız Kuzey Kürdstan’da Kürt folklorunun hemen her örneğne ulaşmaktı. Bu amaç doğrultusunda hareket edp on yed bn klometreden fazla yol aşıp onlarca l ve köyde çalışma yürüttük. Bunun sonucunda da Kuzey Kürdstan’ın hemen her yöresnde sözlü edebyat ürünlern kaydettk. Sözlü edebyat ürünlernn varyantlarına ulaşma şansımız oldu; aynı masal, tekerleme, nnn vs. farklı bölgelerde, farklı şekllerde söylenmekteyd. Toplanan folklork ürünlern derlenmes, ayrıntılı br çalışmayı gerekl kılıyordu. Saha araştırması, derleme çalışmasına nazaran daha kısa br zamanda yapıldı. Programımız ve hazırlıklarımız göz önüne alındığında üç ay çnde tamamlanacaktı. Planladığımız gb üç ay çnde çalışmayı btrebldk. Eserlern ses kayıtlarının üzernde çalışmak; onları çözümlemek ve yazılı dle dönüştürmek çn masa başına geçtk. Çalışma süremzn kısıtlılığına rağmen saha araştırması oldukça verml geçmşt. Araştırmanın hazırlık aşamasındak 16 7 le 11 yaş aralığında. 17 Serhat, Dersm-Bngöl, Behdnan, Botan ve Dyarbakır. 11 öngörülere dayanarak, sahada kaydettğmz sözlü edebyat ürünlernn ve saha araştırmasında elde edlen bulguların, beklentler fazlasıyla karşıladığını söyleyeblrz. Başta, kaydedleblecek masallar çn tahmn edlen sayı altmış cvarındayken araştırma sırasında, k yüzden fazla masal kaydetme şansı yakaladık ve bununla brlkte yüzlerce sözlü edebyat ürünü daha kaydedebldk. Yukarıda Kürt kültürünün zengnlğ konusuna değnmştk. Bu bağlamda bu çalışmanın br dayanak noktası olduğunu söylemek mümkün. Üç ay çnde brbrnden ayrı edebyat türlerne at yüzlerce ürün kaydetmş olmamız, aslında sözlü Kürt edebyatının zengnlğnn br göstergesdr. Bu çalışmamızın, bugünden tbaren pek çok kurum ve kuruluşun, ünverste ve ensttünün, dl ve kültür alanında daha fazla yoğunlaşmasına vesle olmasını umuyoruz. Kürtlern sözlü kültürünün derlenp düzenlenmes özverl br çalışma gerektrmektedr; bunun sorumluluğu da blmsel ve akademk çalışma yürüten kurumlara attr. Bu açıdan bu çalışma sözlü çocuk edebyatı çn Kuzey Kürdstan’da atılmış büyük br adımdır. Araştırma, 2014 yılının yaz aylarında yapıldı. Gdlecek bölgelern sırası belrlenrken Kuzey Kürdstan coğrafyası ve klm gözetld. Çalışma önce Serhat, sonra Behdnan bölgelernde yürütüldü. Ardından Botan ve Dersm-Bngöl bölgeleryle devam edld. Dyarbakır bölgesnde se çalışma sona erd. Serhat, bölgeler arasında en büyük yüzölçümüne sahp bölgedr. Aynı zamanda dengbêj açısından da zengndr. Dolayısıyla en çok zaman, Serhat bölgesndek çalışmaya ayrılmış oldu. Buna bağlı olarak en fazla eser yne bu bölgede kaydedld. Sözlü edebyat ürünlernn en az kaydedldğ bölge se Dersm-Bngöl bölgesdr. Bunun en temel sebeb, asmlasyonun etksyle anadlnde sözlü edebyat kullanımının unutturulmuş olmasıdır. Araştırma sırasında yapılan görüşmelerde ses kaydı, görüntü çekm ve gerekl görüldüğü durumlarda not tutmak gb yöntemlere başvurulmuştur. Görüşmeler daha çok, yaşlı kadın ve erkeklerle yapıldı; bölgelern mkân ve özellklerne göre çocuklarla,18 genç kadın ve erkeklerle, bununla brlkte Süryan ve Ezdlerle de görüşmeler yapıldı. Görüşülen Süryanlern çoğu sözlü edebyat ürünlern unutmuştu. Ezdler arasında, geçmştemaruz kaldıkları yernden edlmelerden ötürü sözlü edebyat ürünlern aktaracak kmse bulunamadı. Araştırma kentlerden daha çok kırsal alanlarda yürütüldü; kentleşmenn dl aktarımına olumsuz etks nedenyle eserlern özgün kaynaklarına ulaşablmek çn bu yöntem benmsend. Görüşmeler gerçekleştrmeden önce saha 18 7-15 yaşında. 12 çalışması yapılacak bölgede masal anlatıcıların adreslern bulablecek kşlerle rtbat kuruldu. Bu kşler hem zamanı verml kullanma hem de doğru adreslere ulaşma bakımından oldukça kolaylaştırıcı oldular; çalışma bu yöntemle şlevsel br hal aldı. İrtbata geçecek brn bulamadığımız çoğu yerde se çalışma zor şartlar altında gerçekleşt. B. GÖRÜŞMELERDE KULLANILAN DİL Yapılan görüşmeler bölgesel dl, lehçe ve ağızlara göre, orjnalne uygun olarak kaydedld. En fazla kaydedlen lehçeler Kurmanc ve Zazak lehçeleryd. Süryanlern yaşadığı yerlerde kaydetme şlem Süryan dlnde yapıldı. Ermenlern sözlü edebyat ürünlern kaydetmek çn görüşme yapacak kmseye ulaşılamadı. Bazen Türkçe, görüşme sırasında ortak dl oluyordu. Bu duruma daha çok Kırmançk (Zazak) lehçesnn kullanıldığı bölgelerde rastlıyorduk. Başka yerlerde de Türk dlnn baskınlığı görülüyordu. Kürtçe unutulmuştu, buralarda da görüşmeler Türkçe yapıldı. Bazı bölgelerde görüşmeye Kürtçe başladıysak da özellkle görüşmenn başında ve sonunda anlatıcılar tarafından Türkçe kullanılıyordu. Kürt dlnn yasaklanması ve Türk dlnn zorunluluğu19 sonucunda Kürt toplumu anadlnden koparılmıştır. Sadece sosyal yaşamında değl, ale çnde de Kürtçe konuşma mkânı bulamamıştır. Böylece dlne sahp çıkanlar olsa da Kürtler kend dllernden gderek uzaklaşmıştır. Gelnen noktada Kürtler, bazı yabancıların20 yanında dlleryle konuşmaktan utanır olmuşlardır. Pek çoğu, Kürtçe blyor olmasına rağmen Türkçey terch edeblmektedr. Görüşmelermz sonucunda bu durumun Kürt toplumunda yaygın olduğunu söyleyeblrz. 19 Türkçe dışındak dllern, esas olarak da Kürtçenn yasaklanmasına lşkn en sert uygulamalar 12 Eylül asker darbesn takp eden yıllarda ortaya çıkıyor. 1982 Anayasası’nda, sırf bu amaçla düzenlenmş brden fazla maddeye yer verlmş: “Düşüncenn açıklanmasında ve yayınlanmasında kanunla yasaklanmış olan herhang br dl kullanılamaz. Bu yasaya aykırı yazılı veya basılı kâğıtlar, plaklar, ses ve görüntü bantları le dğer anlatım araç ve gereçler, usulüne göre verlmş hâkm kararı üzerne veya geckmesnde sakınca bulunan hallerde kanunla yetkl kılınan mercn emryle toplatılır.” (md. 26/3. ve 4. fıkralar). “Kanunla yasaklanmış olan herhang br dlle yayın yapılamaz” (Md 28/2). “Türkçeden başka hçbr dl, eğtm ve öğrenm kurumlarında Türk vatandaşlarının ana dller olarak okutulamaz ve öğretlemez.” (md 42/9) Mll Güvenlk Kurulu’nca, 1983 yılında çıkarılan 2932 sayılı kanunla Kürtçe yasaklı br dl ntelğ kazanmış. Türk vatandaşlarının anadlnn Türkçe olduğunun ve Türkçeden başka dllern anadl olarak kullanılması ve yayılmasına yönelk her türlü faalyetn yasak olduğunun ynelendğ kanunun, düşüncelern açıklanması ve yayılmasında kullanılamayacak dller başlığıyla, “Türk Devlet tarafından tanınmış bulunan devletlern resm dller dışındak herhang br dl” fades kullanılmış (Çağlayan, 2014). 20 Başka br bölge-yer-şehrden gelp Kürtçe konuşan kşler; başka br bölge-yer-şehrden gelp Türkçe konuşan kşler. 13 Görüşmelermz sadece sözlü edebyat çerçevesnde şekllenmyordu. Saha araştırmamızın amacı, her ne kadar sözlü edebyat ürünlernn dnlenmes ve kaydedlmes olsa da sahanın şartlarına göre görüşmenn çerğ değşeblyordu. Çoğu Kürt tarafından Dyarbakır lnn Kürtlern merkez ya da başkent sayılıyor olması ble gündemmzn değşmes çn yeterl br sebep olablyordu. Dyarbakır’dan gelen araştırmacılar olarak kendmz ve çalışma alanımızı tanıtsak da, syasetn dl baskın çıkıyor ve asıl meseleye geçmekte zorlanıyorduk. Araştırma sürecnde sözlü edebyat ürünlern dnlemek ve kaydetmek çn yaptığımız görüşmeler üç aşamada gerçekleşyordu. Brnc aşamada, güven tahss etmeye yönelk kendmz şu sorular eksennde, yce tanıtmamız gerekyordu: Bz kmz, nereden ve hang amaçla geldk? Ney, nçn yapacağız? İknc aşamada, kaydetmey düşündüğümüz ürünler hakkında görüşeceğmz kşler blglendryorduk. Sözlü edebyat ürünlernn yıllardır halk tarafından kullanılmıyor olması, masalların, nnnlern ve dğer sözlü edebyat türlernn unutulmasına sebep olmuştu. Görüşme esnasında kaynak kşye sözlü edebyat türlern hatırlatmak gerekyordu. Araştırmanın yapıldığı hemen her sahada sözlü edebyat türler farklı adlandırılıyordu. Bu açıdan gereken hazırladığı yapmıştık ve çalışma pratğmzde yaptığımız hazırlığın faydasını gördük. Üçüncü aşama se sözlü edebyat ürünlernn kaydedlmesyd. Kayıt esnasında kaynak kş ve etrafındaklern sessz olması gerekyordu. Her ne kadar kayıt esnasında anlatıcıyı (kaynak kş) ve etrafındakler uyarıyorsak da çalan telefonlar ve köylüler arasındak konuşmalar, kayıtların kesntye uğramasına sebep oluyordu. C. KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR Saha araştırması bell zorluklar barındıran br süreçtr. Bu çalışmanın sırf Kürdstan’da yapılmış olmasından kaynaklı özgün zorlukları da oldu. Tüm bunlar bz yıldırmaktan zyade bazı gerçeklklerle brebr yüzleşmemz sağladı. Özellkle dkkatmz çeken, görüşmeler sırasında bze karşı duyulan kuşkuydu. Bu çoğu kez hssettrlyordu. Araştırma sahasında bze yardımcı olan kşler de bundan ayrı tutamayız. Bunun devlet kaynaklı br durum olduğu göze çarpıyordu. Araştırma sürecnde hemen hemen her bölgede nsanların bze karşı bell tavırları söz konusuydu. Görüşmeye çalıştığımız kşler, güvenmedklernden olsa gerek, ya bzmle lglenmyor, hatta kapıları yüzümüze kapatıyor ya da sessz br şeklde yanımızdan uzaklaşıyorlardı. Sorguya çeklyormuşçasına kendmz rahatsız hssettğmz zamanlar da oldu. Bu mesafel duruşun sebebn anlayablyorduk ve davranışlarından ötürü 14 onları yadırgayamazdık. Bu durumla en fazla karşılaştığımız yerler, dağlara yakın köyler olup geçmşte, özellkle 90’lı yıllarda Türkye devletnn kontra güçler ve özel tmler tarafından brçok kötülüğe maruz bırakılmış yerlerd. Köyler yakılmış, genç kız ve delkanlılar kaçırılmış ve öldürülmüş, böylelkle bnlerce nsan, büyük zulüm ve baskılara maruz bırakılmış ve yaşamlarını ytrmşt. Özel tmler ve MİT üyeler çoğunlukla svl arabalarla dolaşıyorlardı, çlernde Kürtçe blenler de vardı,21 köylülern mallarını, evlern ve adreslern tespt edyorlardı. Araştırmada kullandığımız araç yabancıydı, bz yabancıydık ve pek çoklarının kolay kolay gtmedğ, kmsenn yolunun düşmedğ yerlere gdyorduk. Bütün bunlar, köylüler arasında bze kuşkuyla bakılmasına neden oluyordu. Serhat bölgesnde, Doğubayazıt dolaylarında, Ararat yakınlarında br köyde22 yaklaşık 3-4 saatlk ses kaydı aldık, akabnde veda etme zamanı geldğnde ev sahbne dönüp şöyle dedm: -Amca! Hala bze güvenmyorsun, değl m? Ev sahb de başını önüne eğp şöyle ded: -Hayır, yeğen. Yolunuz açık olsun! Bu türden hüsran anlarıyla brçok kez karşılaşıyorduk. Anlaşılan başta nsanların güvenn kazanıp sonra onları hkâye anlatmaya motve etmelydk. Araştırma sürecnde başka br durum daha çıktı karşımıza: “Yemnl kadınlar.” Brçok yörede dengbêj (halk ozanı), çrokbêj (masal anlatıcı) ve qewlerkbêj (manc) olarak blnen kadınlar, yaşanmış bazı olaylardan sonra şarkı ve gazel söylememeye, masal anlatmamaya yemn etmşler; karalar bağlayıp folklor hakkında tek kelme etmey dah bırakmışlar. Evet, bz bu kadınlara rastladık, acılı hayatlarının sesn duymak çn çabaladık. Bazıları bz kırmayıp başlarından geçen olayları, kısa öykülern anlatıyordu, yalnız cümlelern tekrar etmeye dller varmıyordu. Km kızlarından ve oğullarından, km kız ve erkek kardeşlernden, km de eşlernden olmuşlardı. En fazla acı ve kederle konuşanları, kardeşlern ve çocuklarını kaybetmş olanlardı. Önceden dengbêj olan bu kşler, yakınlarının ölümünden sonra acılarını her zaman ağıt yakarak dle getryorlardı. Serhat bölgesnde; Dgor’da, Dağpınar’da ve Dyadn’de; Behdnan bölgesnde; Şemdnl, Uludere ve Çukurca’da; Dersm bölgesnde brçok yüreğ yaralı anneyle karşılaştık. Bzmle paylaştıkları şey, tandır ekmeğ ve yüreğmz dağlayan ağıtları oluyordu. 21 Ya da Kürt olanlar. 22 Ağrı-Iğdır bölgesnde “Glîdax-Grîdax (Ağrı Dağı)” denlmektedr. 15 Pazarcık’ta23 Xacê adında br kadın vardı, kendsne “Xacê Ana” denmesn styordu. Bölgede söylendğne göre, Xacê Ana, önceler ünlü br dengbêj mş. Erkek kardeşnn ölümünden sonra br daha şarkı söylememeye yemn etmş ve kardeş çn ağıt yakmaya başlamış. Xacê Ana aynı zamanda br gerlla annesymş. Konuşurken arada br gerllalar çn dua edyor, onlara güç ve kuvvet vermes çn Allah’a yalvarıyordu. Görüşmeden sonra tandır başında bze taze ekmekle peynr verd; - Sz zyadesyle sevdm, sze brkaç şey söyleyeceğm, sz de benm evlatlarım sayılırsınız, ded. Sonra nce sesyle; “Vay kardeşm, vay kardeşm Vay kardeşm, canım benm Keşke parmaklarınla Gözlerm kör etseydn. Vay ben zavallı ne edeym Kardeşsz kalakaldım…” Dye devam ett ve kendn tutamayarak ağlamaya başladı. Kuzey Kürdstan’da gündelk yaşam syas olaylara bağlı olarak şekllenr. Kürdstan’ın dört br parçasında yaşanan gelşmeler Kürt toplumu tarafından zlenmekte ve yaşamın her alanında belrleyc br unsur haln almaktadır. Şırnak’ın Uludere lçesnde, çalışmamıza başlamak çn hazırlık yaptığımız sırada, IŞİD çetelernn Mahmur Kampı’na saldırıda bulunduğu haber geld. Brçok Mahmurlu göç etmşt. Çatışma gün ortasına kadar devam etmşt. Bu olayın duyulması üzerne Uludere halkı ve yakın köylerden gelenler, IŞİD’ kınamak çn eylem hazırlıklarına grştler. Çalışmaya devam etmek stesek de konuşacak kmsey bulamadık. Kmse bzmle görüşmek stemyordu. O gün Uludere’de hçbr çalışma yapamadık. Dersm Bölgesnde se Rojava’dak saldırılar görüşmelermzn gündemndeyd. Brçok kş ve özellkle de Dersml anneler, Rojava’dak durumu eleştryorlardı. Dersml br annenn yakınması şu şekldeyd: -Çocuklarımız sabah akşam vatanımız çn savaşıyorlar! -Sz neden onları tek başlarına bırakıyorsunuz! -Sz neden kardeşlernze zulmedenlere karşı savaşmaya gtmednz! 23 Kars’a bağlı, Kars ve Dgor arasındak kasaba. 16 -Kızlarımız ve oğullarımız; gençlermz, umutlarımız, şehtlermz! -……………. (Anne ağlıyor.) Dersml annenn bu söyledkler bz ne kadar üzse de çalışmamıza devam etmek zorundaydık. Türkye Devlet’nn elyle yürütülen Kürt toplumunun kültürünü yok etme çalışmaları Kürtler üzernde büyük br travmaya sebep olmaktadır. Bu travma özellkle k kuşakta kendn gösterr. Brnc kuşak24 ölümlere varan baskılara ve sert uygulamalara maruz bırakılmıştır. Bu kuşak kendn geçmş günlern anıları le bugünün gerçekler arasında görmektedr. Bu kuşaktan olanlar, sözlü edebyat ürünlern anlatmalarını stedğmzde bze şu şeklde cevap veryorlardı: “Bunları ne yapacaksınız? Bu şeylerin kıymeti yok ve bir işe yaramaz bunlar, artık televizyon var. Televizyona alıştığımızdan bu yana bu tür şeyleri unuttuk. Zaten kimse dinlemiyor bile, eskiden bu tür şeyleri çok söylerdik ama artık pek hatırlayamıyoruz.”25 İknc kuşak26 se sadece Türk dlyle eğtm veren okullarda eğtm görmüş, kend kültür ve tarh yerne Türkye Cumhuryet’nn kültür ve tarhn öğrenmştr.27 Bu kuşaktan olanlar blgye ulaşma noktasında kısmen daha elverşl br konumda olduklarından kend kültürlerne karşı duyarlı ve ona sahp çıkmaya daha yatkındırlar. Bu kuşaktan brçok kşyle görüşme fırsatımız oldu, yalnız sözlü kültür türlern blmedklernden bu konuda bze yardımcı olamadılar. Kürt dlnn kullanımı konusunda bzm sahada tespt ettklermz Handan Çağlayan, DİSA’nın 2014 yılında yayınladığı “Aynı Evde Ayrı Dller” adlı araştırmasında Dyarbakır ölçeğnde ncelemşt. Bu ktapta, anadlnn kullanımı bağlamında aynı evde yaşayan üç kuşak arasında görülen dl değşm anlatılmaktadır.28 Araştırmamızı daha çok şehrden uzak köylerde yürüttüğümüzü söylemştk. Çalışma yaptığımız bölgeler29 genellkle dağlık kesmlerden oluşuyordu. Gdş 24 50-70 yaş arası. 25 Mehmet Kaya, Pekran Köyü, Dgor, bununla brlkte brçok yörede genel olarak bu durum karşımıza çıkmaktadır. 26 20-30 yaş arası. 27 Ekm Gençlğ Dergs, 2013. 28 Daha genş blg çn bakınız: Çağlayan, 2014, s. 63-64. 29 Serhat, Behdnan, Botan ve Dersm-Bngöl. 17 ve dönüşler pek kolay olmuyordu, zaman zaman kaza tehlkesyle karşı karşıya kalıyorduk. Mevsmlerden yaz olduğu çn brçok yörede halk yaylaya çıkmıştı, bz de masal anlatıcılarına ulaşmak çn yaylalara çıkıyorduk. Aracın gdemedğ yerler de vardı. Bazen yürüyerek, bazen eşek ve at sırtında görüşmeclere ulaşıyor, çalışmamıza devam edyorduk. Gttğmz yerlerde kalma süremz sözlü edebyat ürünlernn bulunup bulunmamasına göre değşyordu. Sözlü edebyat ürünlernn kaydedlmes çn bazen k üç gün yaylalarda, köylerde ya da köylerden uzak evlerde kalıyorduk. Kaldığımız yerlerde bazen elektrk sorunu yaşıyorduk, kayıt chazlarımızın plnn ve şarjının tükenmes gb teknk sorunlarla karşılaşablyorduk. Böyle durumlarda görüşmeler not tutarak kaydedyor, bazen de teknk sorunların çözümü çn merkeze dönüyorduk. Sözlü edebyat ürünlern anlatacak bazı kaynak kşler, kayıt chazlarımızdan rahatsız oluyor, kayıt chazlarını açmamıza zn vermeyeblyorlardı, bazen de kayıt esnasında heyecana kapılıyorlardı; ya söze başlayamıyorlar ya da söyledklern tekrar edemyorlardı. Bu durum daha çok kamera karşısında ortaya çıkıyordu. Köylülern zn olmaksızın kaynak kşlern görüntülern kaydedemyorduk ya da en son aşamada çekm yapıyorduk. Zaten çoğu yerde görüntü kaydına mutlak suretle olumsuz cevap verlyor, bununla brlkte ses kaydına da karşı gelnyordu. Dnî açıdan günah sayıldığını düşündüklernden sesn kaydedlmesne zn vermyorlardı. Bu tür yerlerde sözlü edebyat ürünlernn kaydedlmes maalesef mümkün olmuyordu. Bazı bölgelerde görüşme yapacak kadın anlatıcılara ulaşamıyorduk. Sözlü edebyat türlernden özellkle ağıtlar hakkında kadınların blgs daha fazla olduğundan ağıtların kaydedlmes çn kadın kaynak kşlere htyacımız vardı. Bazı bölgelerde erkekler “kadın blmez”, “söyleyemezler” vb. şeklde kadınların yerne karar veryor, hatta görüşmemze zn vermedklern bzzat kendler söylüyorlardı. Her ne kadar kadın arkadaşlarımız, görüşmelere, özellkle ürünlern kaydedldğ aşamada dâhl olsalar da bu türden olumsuz yaklaşımlara maruz kalablyorduk. D. RAPORUN ÇERÇEVESİ Bu rapor üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde çalışmanın yürütüldüğü bölgeler tanıtılmakta, özellkler ncelenmektedr. Burada ayrıca araştırma sahasından notlar da yer almaktadır. İknc bölümde Kuzey Kürdstan’ da sözlü çocuk edebyatı ve sözlü edebyatı oluşturan türlern örnekler üzernden değerlendrmeler yer almaktadır. Sonuç olarak üçüncü bölümde se Kürdstan’ın sözlü edebyat türleryle okulönces eğtm çn önerler getrlmştr. 18 Dünyada şmdye kadar yetşknler tarafından hazırlanan çocuk edebyatı üzernde durulmuştur. Bz bu raporda çocukların sözlü edebyatı üzernde de durmaya gayret ettk. Sözlü kültürün zengnlğnden Kürt coğrafyasında yaşayan çocukların faydalanması ve onlar çn sözlü br edebyatın olması önemldr. Ayrıca pek çok yerde sözlü edebyat türler ncelenrken pskanalze başvurmayı uygun gördük. Bununla brlkte kültürel asmlasyonun değşm adı altında nasıl gerçekleştrldğn de örneklerle açıklamaya çalıştık. E. RAPORUN TEMSİL NİTELİĞİ Bu rapor, Kuzey Kürdstan’da temsl ntelğ açısından genş kapsamlı yapılan lk kurumsal30 çalışmadır. Kuzey Kürdstan, halkları; dl, lehçe ve ağız çeştllğ; kültürel değerler; coğraf ve klm özellkler gb brçok sebepten ötürü farklılıklar göstermektedr. Bu zengnlk karakterstk özellklerne göre beş farklı coğraf bölgede karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırma, yukarıda bahs geçen beş bölgede yapılmakla beraber bütün şehr ve köyler kapsamamaktadır. Çalışmanın planlama aşamasında, saha araştırmasının belrlenen yerlerde yapılması uygun görülmüştür. Araştırma sonucunda Kuzey Kürdstan’da sözlü edebyatın durumu ve kullanımı konusunda somut br değerlendrme yapmak hedeflenmştr. Araştırma sırasında kaydedlen ve sonrasında çözümlenen yüzlerce sözlü edebyat türü bulunmaktadır. Bunların her br tüm Kürdstanlılar çn zengn brer yazılı kaynak ntelğndedr. Sözlü edebyat türlernn düzenlenmesyle brlkte çocuklar ve Kürt aleler bu eserlerden faydalanableceklerdr. Bu eserler, Kürtçe eğtmde yazılı ve görsel materyal olarak kullanılacaktır. Bu materyallern, bölgelern özellkler gözetlerek hazırlanması hedeflenmştr. 30 Dyarbakır Syasal ve Sosyal Araştırmalar Ensttüsü (DîSA) ve Dyarbakır Kürt Ensttüsü ortaklığıyla. 19 BİRİNCİ BÖLÜM A. BÖLGELERİN ÖZELLİKLERİ Kürdstan Adının Kullanımı Kürdstan, ne sınırları belrlenmş olası br devletn ne de bağımsız br devletn adıdır.31 Aşağıda gösterlen hartaya göre Kürdstan coğrafyası Türkye, İran, Irak ve Surye Devletler arasında dört parçaya bölünmüştür. Kürdstan topraklarının paylaşımı hakkında yazar ve sosyolog İsmal Beşkç kapsamlı blgler vermştr.32 Kürt topraklarının paylaştırılmasından sonra Kürtler bu dört devletn sınırları çnde kalmışlardır. Kürtler arasında sınırlara yakın yerlerde yaşayan kşler arasında ‘sınırüstü’ ve ‘sınıraltı’ termler kullanılır.33 Bu sınır çzgler bazen br şehr, bazen br köyü, bazen br tarla veya merayı ayırmaktadır. Sınırın k yanında yaşayanlar brbrn tanıyan ve akrabalık bağları olan kşlerdr. İletşmlern bazen telefonla, bazen de kaçak yolla gerçekleştrmektedrler. Araştırmamızda Slop, Czre, Nusaybn, Şemdnl, Uludere ve brçok köyde bu türden lşkler karşımıza çıkmıştır. Kürtler tarafından halk arasında “Kürdstan” adı br ülke adı gb kullanılmaktadır. Bunun sonucu olarak Kuzey Kürdstan Türkye sınırları çersne grmektedr. Güney, Irak sınırları çersnde; Batı, Surye sınırlarında ve Doğu, İran sınırları çersnde yer almaktadır. Aşağıdak hartada Kürdstan coğrafyasının hang devletlern çnde yer aldığı gösterlmektedr. 31 Nktn 2013, s. 56. 32 Kürdstan’ın emperyalst paylaşımı şüphesz sömürgec devletlern şdr. 1915 yılında İngltere, Fransa, Rusya Çarlığı arasında yapılan Scyes-Pcot adlı antlaşmada Kürdstan’ın paylaşılması amaçlandı. Daha o dönemde Kürdstan’ın topraklarının paylaşılması amaçlanmıştı. Bakınız: Beşkç 1991. 33 Araştırma yaptığımız yerlerde bu k sözcük kullanılmaktadır. Sınırüstü tabr Nusaybn ve Czre bölgesnde Kuzey Kürdstan’dak Kürtler çn; sınıraltı tabr se Batı Kürdstan’dak Kürtler çn kullanılmaktadır. Bahsedlen sınır çzgs Türkye ve Surye arasındak sınır çzgsdr. Sınırüstü ve sınıraltı tabrler adını k devlet arasında yer alan bu tren yolundan alır. İk devlet arasındak sınır olarak kabul edlen bu tren yoludur. 20 Görsel 1. Kürdstan Coğrafyasının Hartası.34 Kürdstan’da her bölge kend toplumsal, tarhî, coğrafî özellklerne göre adlandırılmıştır. Bölgelern paylaştırılması ve adlandırılmasında tarh ve sosyal olaylar, aşılamayan yüksek dağlar büyük rol oynamaktadır. Bu bölgeler esas olarak sınırları ortadan kaldırmakta ve bütün sınırlandırılmış genş alanları bünyesnde barındırmaktadır.35 Toplum tarafından fkr ve duyarlılık açısından Kürdstan coğrafyasında devletlern koymuş olduğu sınırların hçbr anlamı yoktur. Bununla beraber sınırların varlığı, Kürtler arasında, yaşanan yöre açısından büyük br engel ve parçalanma yaratmaktadır. Kürtler sadece resmî yollarla brbrlern göreblmektedrler, aks takdrde (kaçak yolla, devletn resmî zn olmaksızın sınırları geçerek) öldürülme tehlkesyle karşılaşmaktadırlar. Bölgeler arasında kültürel aktarım yerleşk hayatın korunmasıyla brlkte canlılığını her zaman devam ettrr. Öte yandan bölgeler arasındak lşkler büyük oranda coğraf unsurlara ve klme bağlıdır. Serhat-Behdnan, Beh34 Bakınız: Pars Kürt Ensttüsü 1993. 35 Behdnan Bölges sadece Hakkar’den baret değldr, aynı zamanda brçok Güney Kürdstan şehr bu bölgede yer alır. Botan Bölgesnde brçok Batı Kürdstan şehr yer alır. 21 dnan-Dersm, Serhat-Dyarbakır Behdnan-Dyarbakır bölgeler arasındak toplumsal lşkler coğraf özellklern ve klmn etksyle gelşmemştr. Her bölge kendne özgü br özellğe sahptr; bölgelern özellklernn şekllenmesnde lk sırada klm, knc sırada klme bağlı coğraf özellkler, sonrak sıralarda toplumsal olaylar ve bununla brlkte ekonomk unsurlar yer alır. Bölgeler arasında büyük br farklılık söz konusu değldr. Kşlern brbrnden ayırt edlmesnn en kolay yolu kullandıkları bölgesel ağız ve şvedr. Konuşma esnasında kmn hang bölgeden olduğu bu yolla belrleneblr. Her bölge kendne has br şveye sahptr. Kürtçey y blen br Kuzey Kürdstan’dak bölgelern şvelern anlayablr ve halkla letşm kurablr. 1. Serhat Bölges Dğer bölgelere göre en genş coğrafyaya sahp bölge Serhat’tır. Halk arasında sınırların, dağların, kar ve yaylanın, dengbêjlern memleket olarak blnr.36 Serhat bölges Bngöl şehrnden başlar, Kars’a kadar ulaşarak brçok şehr ve bölgey çnde barındırır.37 Çalışmamız Serhat bölgesnn bütün şehrlernde gerçekleşmed. Çalışma yürüttüğümüz yerler sırasıyla şunlardır: Kars, Kağızman, Pazarcık, Dgor, Iğdır, Tuzluca, Ağrı, Doğubayazıt, Dyadn, Patnos, Van, Muradye, Çaldıran, Ercş, Muş, Varto, Bulanık, Btls, Adlcevaz, Ahlat, Hzan ve Tatvan. Serhat Bölges, bölgeler arasında en fazla sözlü edebyat türünün kaydedldğ yerdr. Her şehrn ve köyün yöre ve ocağında mutlaka br dengbêj karşımıza çıkmaktadır. İklm özellkler ve toplumsal olaylar doğrudan doğruya sözlü edebyatı etklemektedr. Masal ve şarkılarda toplumsal ve syas olayların etks daha fazladır.38 Genel olarak Serhat bölgesnde anadl blnc oldukça zayıftır. Dln, kültürünü ve tarhn koruma blnc güçsüz kalmıştır. Serhat bölgesndek folklork zengnlk doğal olarak devam etmektedr, yalnız bu zengnlk asmlasyon dalgalarının etksyle boğulma noktasına doğru gtmektedr. Serhat bölgesndek araştırmalarımızda brçok şehr ve köyde duvara asılmış Şahmeran39 resm gördük. Şahmeran her ne kadar dğer Kürdstan bölgelernde blnp sevlse de Serhat bölgesndek kadınlar çn özel br anlam fade 36 Gültekn 2013. 37 Türkye Devlet sınırlarının dışında dğer devletlern sınır bölgelern de kapsar. 38 Ulugana 2012. 39 Şahmeran Kürdstan’ın sözlü edebyatında halk arasında söylenen mtolojk br efsanedr. Şahmeran’ın yarısı kadın, yarısı yılandır. Şahmeran Serhat bölgesnn kadınları arasında öneml br yer tutar. Efsanede yüksek bölgeler, yaylalar, soğuk pınarlar anlatılmaktadır. Bu bağlamda efsanenn Serhat bölgesnde oluştuğuna nanılır. 22 eder. Yastıkların üzerne, sandık astarlarına ve daha brçok yere Şahmeran resmler nakşedlmektedr. Serhat kadınları Şahmeran mgesn yaşam alanlarında kullanmakta ve sanatlarında ona büyük br yer vermektedrler; Şahmeran mges kadınlığın yapı taşı olarak folklork br değere sahptr. Görsel-2’de Serhat bölgesnde br köyün duvarına asılı Şahmeran levhası bulunmaktadır; bu fotoğraf saha çalışması esnasında çeklmştr. Serhat bölges dğer bölgelere nazaran daha fakr br bölgedr. Gözlem ve tesptlermze göre Ağrı Ayaklanması40 ve Zlan Katlamı41 sonrasında Türkye devletnn syas kontrolünde asmlasyona maruz kalmıştır. Özellkle ayaklanmanın olduğu bölgelerde bu poltkaların etkler açıkça görülmektedr. Görsel 2. Hallaç Köyünde Br Evn Duvarına Asılı Şahmeran Levhası, Doğubayazıt Ağrı, Serhat (Temmuz 2014). 2. Behdnan Bölges Behdnan ya da Hakkar bölges; Hakkar, Betüşşebap, Uludere, Çukurca, Yüksekova, Şemdnl, Başkale, Gürpınar ve Faraşn’den meydana gelr. Bununla brlkte Kürdstan’ın güney, doğusu ve batısından da brçok bölgey sınırları çne alır. Behdnan bölgesnn şves Kürtçenn Soran lehçesne yakındır.42 Behdnan bölges coğraf açıdan kapalı br bölge olup kmsenn kolay kolay yolunun düşmedğ, aynı zamanda dış etklere maruz kalmayan br yerdedr. 40 1926 yılında başlayıp 1930 yazında son bulur. Daha genş blg çn bakınız: Karaca 2013 İhsan Nur Paşa’nın Anıları 1984. 41 13 Temmuz 1930 ’da Ercş’te 15 bnden fazla Kürt katledld. Bakınız: Ulugana 2012. 42 Joyce Blau, Phlp Kreyenbroek, Chrstne Allson, 2003. 23 Bu yüzden kmlk özellklern; dl ve kültürünü korumuştur. Sözlü edebyatın dl çok canlıdır ve günlük hayatta da sözlü edebyat türler kullanılmaktadır. Bu bölge sözlü edebyat açısından çok zengn olup Serhat bölgesnden sonra sözlü edebyat ürünlernn en fazla kaydedldğ yerdr. Behdnan bölges tarhten bu yana brçok kavganın ve saldırının meydanı halne gelmştr. Bölgede kaydedlen sözlü edebyat ürünlernde Mr Bedrhanlar ve dğer destanlar gb tarh, syas ve toplumsal olayların etks ön plana çıkmaktadır. Sözlü kültürde her ne kadar geçmş olayların etks görülse de toplumsal hayat güncel olaylara göre şekllenr ve yansımalarına sözlü edebyatta da rastlanır. Bu duruma Hakkar’nn Çukurca lçesnden br örnek vereblrz: Gt sıpa vay sen delsn Cılız sıpa vay sen delsn Kendn br lokma çn sıkıyorsun Sen bu dünyayı görmüyor musun? Gt sıpa vay sen delsn Cılız sıpa vay sen delsn Aslğ ardından sürüyorsun Br adım sonra başını eğersn. Akşam yemeğ halkı, vad karanlıktır Sıpa ve askerler aşağı ndler Gerlla ateş açtı Ceset ve leş dolu yemeğe dön bak Karanlık gökyüzünden skorsky nd. Topladı ceset ve leşleri.43 Bu sözler, halk arasında tekerleme olarak hızlı br şeklde, eleştr amacıyla söylenr. Bu tekerlemede geçc köy korucuları eleştrlmektedr.44 Geçc köy 43 İsmal Durdu adlı görüşmecden Çukurca lçesnde kaydedld. 44 Türkye Devlet’nde geçmşten bu yana genel güvenlk ve koruma amacıyla svl yurttaşların slahlandırılması yoluyla yarı asker örgütler oluşturulmuştur, bu oluşum günümüze kadar devam etmektedr. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu tür örgütlenmeler Hamdye Alayları adıyla anılmaktaydı ve çoğunluğu Kürt aşretlernden oluşmaktaydı. En başından bu yana Ermenlere ve Osmanlı’nın dğer düşmanlarına karşı slahlandırılmışlardı. Cumhuryet Dönem’nde se Geçc Köy Koruculuğu adıyla PKK başkaldırısına karşı yarı asker br örgüt olarak Kürt köylüler tarafından oluşturuldu. Geçc köy koruculuğu sstem 1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu’ndan resm temeln 24 koruculuğuna, gerlla ve asker arasındak savaşa değnlmştr. Bu savaşın etksyle Kuzey Kürdstan’ın tümünde bnlerce köy yakılmış, yıkılmış ve boşaltılmıştır.45 Araştırma sırasında onlarca yakılmış köy karşımıza çıktı. Hakkar ve Çukurca arasında sadece k üç köy kalmıştı. Önceden Çukurca’ya bağlı köylern heps yakılmıştı. Bu yüzden köylüler ya şehrlere ya da başka yerlere göç etmşlerd. Kapalı br coğrafyaya sahp olmasından ötürü bölgede, modernzmn ve kültürel asmlasyonun etks daha az görülür. Bu bölgede yaşayanlar Kürt toplumunun doğal ve kendne özgü temellern bünyelernde sürdürmüşlerdr. Gündelk yaşamda kadın aktf br role, güce ve kudrete sahptr. Behdnan bölgesnde kadınların rolü alev lşklerde, kültürel ve syasal alanda açıkça görülmektedr. Hem sanat hem de yönetm açısından kadın ön plandadır. Şemdnl, Uludere, Yüksekova gb Behdnan bölgesnn pek çok farklı yernde lokantalarda kadın ve erkek brlkte oturup yemeklern yyeblmektedr. Aralarında herhang br farklılık yoktur. Serhat, Dyarbakır, Batman gb bölgelerde özellkle lokantalarda ale yer bulunmaktadır, ale üyeler dışında herhang br erkek buraya oturmamaktadır. Buralarda dnn etks açıkça görülmektedr. Çoğunlukla bakış açısı, blg ve dn faalyetlern farklılığı böyle br duruma neden olmaktadır. Bu bağlamda kadın ve erkek yan yana gelmemel, brbrnden uzak durmalıdır k günah şlenmesn. Behdnan bölgesnde aynı dn benmsenmesne rağmen böyle br ayrım görülmemektedr. 3. Botan Bölges Botan Bölges, Kuzey Kürdstan’ın Kürt kültürü açısından en zengn ve en esk bölgesdr. Bu bölgede sömürgec devletlern belrledğ sınır çzgler yoktur ve bu bölge sadece Kuzey Kürdstan’dan baret değldr. Nusaybn, Mdyat, Czre, İdl, Slop, Şırnak, Srt, Pervar, Herekol; Batı Kürdstan’dan Derk, Kamışlı; Güney Kürdstan’dan Zaho ve brçok şehr Botan bölgesnn sınırları çersnde yer alır. Czra Botan (Czre) şehr bu bölgede merkez kabul edlr. Syasal ve kültürel anlamda dğer şehrlere nazaran gelşmştr.46 Botan bölges Behdnan bölgesnden sonra gündelk yaşamda anadlnn en çok konualır. 26 Mart 1985 tarhnde kanunun 74. bendnde yapılan değşklkle valnn teklf, İçşler Bakanlığı’nın onayıyla, muhtarın teklf ve kaymakamlıktan alınan karar le gönüllülerden oluşan br kurumdur. Geçc Köy Korucuları aynı zamanda 90 bne yaklaşan br sayıyla dar açıdan muhtara, şe koşulma bakımından da Jandarma Başkomutanlığına bağlıdır. Daha genş blg çn bakınız: Özar, Uçarlar & Aytar 2013. 45 Bakınız: Hüsnü Öndül, IHD, 2010. 46 Bakınız: Reş, 2013. 25 şulduğu bölgedr. Bazı yörelerde değşk ağız özellkler görülmekle brlkte en çok Botan ağzıyla konuşulmaktadır. Toplumsal hayatta konuşma dl olarak anadl kullanımının korunması sonucunda sözlü edebyat türler de varlıklarını korumuştur. Her Botanlı’nın belleğnde aktarılacak en az br masal, blmece ve dğer sözlü edebyat ürünler bulunmaktadır. Czra Botan’da kadınların karalar bağlaması dkkatmz çekt. Her ne kadar şeyh ve molla gb dnî etkye sahp kşlern, kadınların gym tarzını etkledğ blnse de burada tarh olayların etks de görülmektedr. Halk arasında Czra Botan kadınlarının karalar bağlamasına sebep olarak Mem ve Zn47 gösterlr. Mem ve Zn’n muratlarına erememeler; nsanların, ksnn yasını tutup karalar bağlamasına, syah elbse gyp yüzlern beyaz br örtüyle örtmelerne sebep olur. Mem ve Znolayı bölgede büyük br etk uyandırmıştır. Mem ve Zn çn karalar bağlama durumu, uzun br dönem devam ettğ çn br süre sonra bu yasın getrs olarak Czra Botan kadınlarının gym tarzı haln almıştır. 4. Dyarbakır Bölges Dyarbakır bölgesnde araştırma çn brkaç merkez seçld. Dyarbakır, Batman, Gercüş, Dargeçt, Slvan ve Ergan’de çalışma yürütüldü. Dyarbakır bölgesnde Kürt dlnn kullanımı zayıftır. Şehr merkezlernde çoğunlukla yaşlı kadın ve erkekler Kürt dlyle konuşmaktadırlar. Yaşlar küçüldükçe Kürtçenn kullanımı da azalmaktadır. Köylerde se şehrlere oranla Kürtçe konuşma oranı daha yüksektr. Dyarbakır bölges syasal ve sosyal açıdan dğer bölgelere oranla daha gelşmş br özellk sergler. Kuzey Kürdstan’da Dyarbakır, Kürt Syasal Hareket’nn48 merkez olarak görülür. Dyarbakır aynı zamanda kuzey Kürtlernn kültür merkez olarak da kabul edlr. Dğer bölgelerde yaptığımız saha çalışması sırasında köylü ve şehrller bz; “Bzm başkentmzden geldnz.” dyerek karşılıyorlardı. Batı, Doğu ve Güney Kürdstan Dyarbakır şehrn Kürdstan’ın başkent olarak görmektedr. 5. Dersm Bölges Dersm Bölges anadl kullanımının en az olduğu bölgedr. Sözlü edebyatın gelşmnde ve şekllenmesnde tarh olayların rolü Dersm Bölgesnde de karşımıza çıkar. Dersm sözlü edebyatı doğrudan doğruya Dersm Katla47 Bkz: Ehmedê Xanî, 2000. 48 Bkz: Çakır, 2014. 26 mı’nın49 etks altında kalmış ve bu yönde şekl almıştır. Dersm Bölgesnde kaydettğmz sözlü edebyat türlernn çoğunda tarh olayların zlern görmek mümkündür. Dersm Bölgesnde yaşlar küçüldükçe Kürt dlnn kullanımı azalmaktadır. Buna bağlı olarak yaşlar küçüldükçe sözlü edebyata lg de o denl azalmaktadır. Dersm merkeznn sokaklarında, köylernde çocuklar aralarında Türkçe konuşmakta; Kürt dlnden, kültüründen ve tarhnden bhaber yaşamaktadırlar. Yetşknler se gündelk yaşamda çocuklarla Türkçe konuşmaktadırlar,50 yaşları 60-70’ geçmş olan kşler se Türkçe blmedklernden kend aralarında Kürtçe konuşmaktadırlar. Görüşmelermzde Dersm’de meydana gelen olayların etks hala görülmektedr. Görüşmelermzde sözlü edebyat ürünlernn anlatımı sırasında konulara bağlı olarak gözlerden yaşlar boşalıyordu. Yöre halkının büyük zulüm ve baskı gördüğünü ve bunların yüreklernde dern yaralara yol açtığını hssedyorduk. 49 Kürdstan’da mücadele alanı yıkıldıktan sonra asker operasyonlar düzenlend, özel müfettşler ve valler Dersm’e gönderld. Kız çocuklarını alelernden zorla koparıp ya hzmetç olarak kullandılar ya da evlendrdler. Bu kızları Türk gb yetştrdler. Tuncel nüfusunu 130 bnden 50 bne düşürdüler.50-60 bn Dersmly topluca katledp telef ettler. Tuncel Kanununun gerçekleştrlmesnn Kürtler üzerndek etksnn ne yönde olduğu üzerne araştırma yapılmalıdır. Bu kanunun en öneml amacı Dersm halkındak Kürt ve Kürdstan kmlğn ortadan kaldırmaktır. Soykırımdan kurtulan Dersmller Kemalst amaçlara yönelk yetştrmek amacıyla bu çalışma yapıldı. Daha genş blg çn bakınız Beşkç 1990. 50 Dyarbakır bölgesndek araştırmada çocuklarla konuşmaya yönelk br örnekte torunların hatırı çn Türkçe öğrenmey şu şeklde anlatmaktadır: 27 Görsel 3. Gedk Anne, Dersm, Merkez, 99 Yaşında, Ağustos, 2014. Dersm merkeznde Gedk Anne, sohbet esnasında Türkye Devlet başbakanına ulaştırılmak üzere, yıllardır etksn devam ettren Dersm olaylarının korkusunu şu sözlerle dle getrd: -“Bu devlet bz öldürdü, sayıca azalttı, tükett! -……...…. (sesszlk) -Bz bunları sze söyledk. -Belk sesmz Erdoğan’a ulaşır. -……….. (Gedk Anne gülüyor, bz de onunla beraber gülüyoruz.) Gedk Anne’ nn söyledkler üzerne hem güldük hem hüzünlendk. Görüşmede görüldüğü üzere Dersmller hala soykırımın etksn taşımaktadırlar. “Onlarla Kürtçe konuşuyorum yanıt vermey ble blmyorlar. Kaçıp gdyorlar.” (Kbar, brnc kuşak) Görüşmeler esnasında, brnc kuşaklar en çok torunlarına olan sevglernden söz ettler. Onlara göre “çocuklar cevzn kabuğu se torunlar cevz ç” d. Üç kuşakla br arada görüşme yaptığım alelerde, bu sevgy dnlemekle yetnmedm, gözlemledm de. Ancak aradak dl engel hem bu sevgnn layıkıyla paylaşılmasına, hem dede-neneyle torunlar arasında tatmn edc br dyalog kurulmasına engel. Torunların, dln anlamadıkları nene-dedenn yanında uzun süre oturmaktan ble sıkıldıkları durumlardan söz edld. Bu durum aynı dl konuşmamaktan, brbrlern anlamamaktan kaynaklanmaktadır. Daha fazla blg çn bakınız Çağlayan 2014, sayfa. 77. 28 B. ARAŞTIRMA SAHASINDAN NOTLAR Araştırma sürecnde hem bzm tarafımızca hem de araştırma yaptığımız kşlerce farklı duygu ve düşünceler ortaya çıktı. Bölgelern özellkler, sosyal yaşam; olay ve etknlkler bzm bu çalışmamıza brçok şey katmıştır. 1. Köy Adlarının Değştrlmes Türkye Devlet tarafından Kuzey Kürdstan’ın bütün bölgelerndek köy, kasaba ve şehrlern adları değştrlmştr.51 Öte yandan hçbr köy Türkçe adıyla blnmemekte ya da Türkçe adlar halk tarafından kullanılmamaktadır. Devletn bu adların kullanılması yönünde baskıcı çabası sadece resm kurumlarda yürürlüğe grmştr. Br devlet kurumunda bu konuyla alakalı çok lgnç br şey karşımıza çıktı. Behdnan bölgesnn Başkale yakınlarında yüksek br dağın üzernde br karakol vardı. Behdnan dağlarını görüntülemek çn o dağa çıkmak stedk. Karakol amrnn znyle karakolun bahçesnden dağların fotoğraflarını çektk, ardından komutanın odasına geçp çay çtk. Bu sırada duvarda büyük br hartanın asılı olduğunu fark ettm. Bu bölgenn hartasıydı ve bütün köyler esk (Kürtçe) adlarıyla yazılmıştı. Devlet Kürtlere bu adları yasaklamıştı; ancak kend yararına onları kullanıyordu. Köy adlarının yasaklanmasının sonuçlarını çalışma yaptığımız her köyde görmek mümkündü. Şehrlerden köylere gttğmz zaman halk arasında Türkçe52 köy adlarını sorduğumuzda bu köyler blen çıkmıyordu, yalnız Kürtçe sorduğumuzda cevapları olumlu yönde oluyordu. Köylern Türkçe adlarını yalnızca muhtarlar blyordu. Onlar da sadece kend köylernn ve cvar köylern adlarını blyordu. Köylüler ve muhtar hem kend köylernn hem de bölgedek bütün köylern adlarının Kürtçesn blyorlardı. Köylülere köy adlarını sorduğumuzda k şeklde karşılık veryorlardı. Ya köyün adını k dlde söylüyorlardı ya da şu şeklde soruyorlardı: “Kürtçe m, Türkçe m?” Iğdır’ın Tuzluca lçesne bağlı Cvan köyünde görüşme yapacağımız kşlern adreslern almak ve köyle lgl blgler toplamak çn sorular sorduğumuzda, şöyle cevaplar alıyorduk: “Kürtçe adıyla mı, Türkçe adıyla mı?” Bu karmaşıklıktan sonra k dlde not aldık ve oradan ayrıldık. Türkye’de tüm halkların Türkleştrlmes amacıyla çeştl poltkalar yürütül51 Türkye Cumhuryet’nn kuruluşundan bu yana genel tbaryle 12 bn köyün adı değştrlmştr (Tunçel, 2000). Toplamda 41 bn yer adı değştrlmşt (Nşanyan, 2011). 52 Resm hartalarda yazılmış olanlar ya da levhalarda yazılmış olanlar. 29 müştür. Bu poltkalara örnek olarak brçok bölgede yer ve mekan adlarının değştrlmesn göstereblrz. “Türkye’de Köy Adlarının Değşm”53adlı araştırmanın sonuç bölümünde meydana gelen bu değşm açıkça ortaya konulmuştur. Görsel 4. Türkye’de Köy Adlarının Değşm Oranı (Nşanyan, 2011, s. 52). 2. Kültürel Aktarım Behdnan bölgesnde Van’ın Gürpınar lçesne bağlı Gola Bozo köyünde Kalê Şnoy adlı yaşlı br adamın msafr olduk. Kalê Şnoy yazardı, bununla brlkte 2000’l yıllarda “Azadya Welat” adlı gazetede yazıları yayınlanmıştı. Seksen yaşındaydı, yalnız çalışmaları ve eserler yaşını aşmıştı. Özel olarak yapılmış dört sandıkta yüzlerce eser mevcuttu. Kalê Şnoy canlı br tarh örneğyd, sandıklardak eserler akadem ve ensttülern yıllardır üzerne çalıştıkları çalışmalarla doluydu. Kalê Şnoy aynı zamanda edebyat alanında da yetkn brsyd. Onunla görüşmemz gayet verml geçt. Kürt adetler üzerne konu açıldığı anda şöyle br tesptte bulundu: “Kürtlern özgün kültüründe dn değşmnden sonra büyük değşmler meydana geld, bununla brlkte değşm şehrlerden köylere doğru oldu. Önceden br kadın herkesn çnde çocuğunu emzreblyorken şmd bu durum ortadan kalktı.” Bu görüşmenn ardından brlkte esk yapıları dolaştık, esk evlern yapımı ve yararları konusunda bze blg verd. Söyledklerne göre; esk evler sosyalleşme mkânı sunuyordu. Kale Şnoy köyde bu amaçla yapılmış evler bze gösterd. Evler şu şekldeyd; dört evn dört kapısı ortak br yere; br bahçeye doğru açılıyordu; bu bahçe aynı zamanda sosyalleşme alanıydı. Aşağıdak gör53 Hayal Coğrafyalar: Cumhuryet Dönemnde Türkye’de Değştrlen Yeradları (Nşanyan 2011). 30 sel, Kalê Şnoy’nn söyledklernden yola çıkılarak tasarlanmıştır. Daha sonra brçok bölgede bu tür yapılara rastladık. Görsel 5. Evlern Düzenlenme Şekl, Gola Bozo Köyü, Gürpınar -Van/ Kuzey Kürdstan. Dünyada etkn br şeklde alternatf eğtm veren öğretm modeller vardır. Dünyadak alternatf eğtm modellernden br Reggo Emla adlı modeldr.54 Kuzey İtalya’da bu modeln adıyla br anaokulu kurulmuştur. Bu okulların fzk yapısıyla Kuzey Kürdstan’dak evler büyük benzerlk taşımaktadır. Reggo 54 Reggo Emla Kuzey İtalya’da br kasabanın adıdır. Bu kasaba Reggo Emla Model adıyla tanınmaktadır. Bu kasabanın halkı bölgesel şletmelere daha çok güven duymaktadırlar. Bu kasabasının beledyesnn gelrnn yüzde onu (%10) Reggo Emla okullarına ayrılmaktadır. Reggo Emla okulları II. Dünya Savaşı yıkımları arasında aleler tarafından nşa edlmştr. Ünlü pskolog ve felsefec Lors Malaguzz, beledyenn ve alelern öncülüğünde bu okulların sstemn oluşturmuştur. Bu düzen aynı zamanda geleneksel düzene karşı ortaya çıkmıştır. 1950’l yıllarda doğum oranının artması ve güneyden gelen göçlerle küçük çocukların okul htyacı artmıştır. Başlangıç olarak aleler tarafından Reggo Emla okulları sstem oluşturulmuş, ardından bölge yönetmnn desteğyle kasabaya yayılmıştır. Faşst yönetmn yenlgsnden sonra özgür br yaşam ortaya çıkmıştı; herkes özgürce düşünüp araştırma yapablyordu. Kadınlar haklarını elde ettkten sonra Reggo Emla okulları her yere dağıldı. Reggo Emla okullarının yönetm 1967 yılına kadar alelern elndeyd, bu dönemden sonra Reggo Emla beledyeler tarafından yönetlmeye başladı. 1996 yılında Eğtm Bakanlığı öğretmenlern eğtm çn Reggo Emla beledyesyle antlaşma mzaladı. Reggo Emla okullarının sstem genel olarak şöyledr: Eğtmde çocuk merkezdedr, eğtm öğretmen ve alelern rehberlğnde yürür, 4 aylıktan 3 yaşına kadar çocuklar çn ve 3-6 yaş çocuklar çn k grup şeklnde eğtm verlmektedr (Pekdoğan, 2012). 31 Emla’nın okulları genellkle tek kattan oluşmuştur ve sınıfların kapısı büyük ve ortak br alana doğru açılmaktadır. Okula gelen aleler ve öğretmenlern katılımıyla etknlkler gerçekleştrlmektedr. Bu etknlkler aracılığıyla çocuklara sosyalleşme mkânı tanınır. Görsel 6. Reggo Emla, Anaokullarının Düzenlenme Şekl, Reggo Emla-İtalya’nın Kuzey. Kalê Şnoy, Ermenler hakkında da konuştu. Bu yörede Ermenler de yaşamışlar, aynı zamanda bu yöre Ermenlern atalarına da attr. Kalê Şnoy’nn dedğne göre önceden Ermenlern yılbaşını kutladığı gün 27 Ocak’tı. Bu gün “Hırstyanların Haç Günü” olarak adlandırılıyordu. Bununla brlkte yılbaşı kutlamalarında brçok etknlk gerçekleştrlyordu, br tanes şöyledr: Büyük, genş ve dern br kap getrlp çne yoğurt dolduruluyor. Küçük br haç yoğurdun çne atılıp karıştırılıyor. İk ya da üç kş ağızlarıyla yoğurdun çndek haçı bulmaya çalışıyor. Sonunda haçı bulan kş br yıl boyunca Haçın Sahb (Haçın Muhtarı) oluyor. Türkye’dek okullarda özellkle 23 Nsan Ulusal Egemenlk ve Çocuk Bayramı’nda bu yarışma yapılmaktadır, özellkle Kuzey Kürdstan ve Türkye’nn dğer yerlernde bu yarışma düzenlenmektedr. Yoğurdun çne para atılıp karıştırılır, ardından eller arkadan bağlı k üç çocuk ağızlarıyla yoğurdun çndek parayı bulmaya çalışırlar. Bu yarışma bazı yörelerde bozuk para yerne altınla yapılmaktadır. 32 3. Tarhn Yıkımları Kuzey Kürdstan’da brçok yörede yüzlerce klse bulunmaktadır, günümüzde kullanılanları dğer yerlere oranla sayıca çok azdır.55 Araştırma sürecnde Kars’tan Mardn’n Mdyat lçesne değn çok fazla klse karşımıza çıktı. Yalnız bu yerlern büyük br çoğunluğu ya boştu ya da yıkıma uğramıştı. Kars’ın Dgor lçesne bağlı Pekran adlı köyde köylülerle aramızdak görüşmede konumuz klselere geld. Bu köyde br köy çnde, br de köy dışında olmak üzere k klse bulunmaktaydı, yalnız bu k klse de yıkılmıştı. Köy çndek klse daha çok harap olmuştu. Köylülern verdğ blglere göre Türk ordusunun askerler akşamüstü saatlernde klsey kurşun yağmuruna tutuyorlardı, bazen de blnçl olarak klseye nşan alıp hem onu yıkıyorlar hem de hç kmsenn çer grmesne zn vermyorlardı. Aşağıdak fotoğrafta (görsel-7) Türk ordusunun askerler tarafından atılan kurşunların zler bell olmaktadır. Klselern yıkılması ve harap edlmes br devlet poltkası olarak ya toplumun ya da devlet güçlernn elyle yürütülmüştür. Bu süreçte konuştuğumuz Mdyat Süryanler klselere karşı yürütülen devlet baskısı hakkındak fkr ve düşüncelern bzmle şu şeklde paylaştılar: – Biz bu kiliseyi devletin askeri gücünden gizli bir şekilde onardık, hala devletin buraya gelip kiliseyi yıkmasından korkuyoruz!56 Devlete karşı hssedlen korku ve şüphe köylülern gözlernden okunuyordu. Mdyat Süryanler yıkılmış onlarca klsey yenden onarmaya, nşa etmeye ya da ıslah etmeye çabalıyorlardı. Ancak köylüler devletn hala engeller ve tehdtleryle karşılaşmakta olduklarını belrtmekteydler. 55 UNESCO verlerne göre 1974 yılından 1923 yılına kadar Ermenlern 913 adet tarh esernden 464 tanes yok edld. 252 tanes yıkıldı.197 tanesnn de düzenlenmes gerekmektedr. Bkz: Ermen Soykırım Müzes ve Ensttüsü, 2014. 56 Süryanlern Aynwerd adlı köyünde, Mdyat, Ağustos 2014. 33 Görsel 7 Türk Askerler Tarafından Kurşun Yağmuruna Tutulan Ermen Klses, Pekran Köyü, Dgor, Kars, Temmuz 2014 Aşağıdak klse se (görsel 8) Başkale lçesne bağlı Hespstan köyünde sahpsz kalıp harap olmuştur. Brçok yerde olduğu gb köylülern elyle yıkıma uğramıştır. Köylülern verdğ blglere göre; köylüler klseler yıkmakta ve klse taşlarını evlernn duvarlarında kullanmaktadırlar. Tarh eserlern korunmama sebebn sorduğumuzda brnc sebebn dn olmadığı sonucuna vardık. Devletn asmlasyon poltkası sürecnde lk çalışmalar devlet elyle yapılmaktadır. Bu temelde en öneml unsur bu durumun toplum üzerndek etksdr. Devlet tarafından her ne kıyım yapılıyorsa bu, toplumun gözü önünde gerçekleştrlmektedr. Devlet tarafından klselern yıkım anları köylülern ve şehrllern buna şaht edlmesyle gerçekleşr. Devlet kültürel asmlasyon 34 çerçevesnde bu yolu kullanıp toplum üzernde etkde bulunmaya çalışır. Başlangıçta toplum üzerne br korku tesr uyandırır, br süre sonra toplumda kend kültür ve tarhn hmal etme durumu ortaya çıkar. Bu hmal etme sürecnde devlet ortadan çeklr, köylüler se hastalığa yakalanmış gb kültürel eserlern yıkımına başlar. Bu durumu anlatan br atasözü vardır: “toplumu kavgaya tutuşturdu, kend yukarı çıkıp onları seyrett.57 Görsel 8 Br Ermen Klses, Hespstan Köyü, Elbak, Van, Temmuz 2014. 4. Kürt Dlnn Durumu Çalışma kapsamında bzm tarafımızdan yapılan en öneml gözlem, anadlnn konuşulup konuşulmama durumuydu. Genel tbaryle şunları söylemek mümkün; anadlnn konuşulma durumu devletn hakm resm dl ve yıllardır süregelen asmlasyon çalışmalarından dolayı ç açıcı değldr. Bu durum şehr merkezlernde kendn daha çok hssettrmektedr. Köyler de asmlasyon dalgalarına yenk düşmekte bu noktada Kürt dl boğulma noktasına gelmek üzeredr. Göze en fazla çarpan asmlasyon çalışmaları devletn özel poltkalarının yürütüldüğü yerlerde karşımıza çıkmaktadır. Bu bölgelerde artık asmle etmek değl; kendn asmle etme şeklnde br değşm görülmektedr. Devlet gücünün olmadığı yerlerde ble Türk dl konuşma dl haln al57 Bu deyş genellkle Serhat bölgesnde söylenmektedr. Bu deyş, ortalığa ftne yayıp ya da br kötülük yaptıktan sonra kendn gerye çekp bu olayın sonucunu dışarıdan seyreden kşler çn kullanılır. 35 mıştır. Bu durum daha çok Dersm-Bngöl, Serhat ve Dyarbakır bölgelernde karşımıza çıkmaktadır. Anadlnn en fazla konuşulduğu yerler se Behdnan ve Botan bölgeler oluşturmaktadır. Türkye Devlet geçmşten bu yana asmlasyon araçlarını (Türk dlyle; eğtm, televzyon, gazete, ktap ve dğer letşm araçları) Kürt halkının kullanması yönünde dayatmada bulunmuştur.58 Bu asmlasyon poltkasının sonucunda Kürt toplumunda hmalkârlık ortaya çıkmaktadır. Br süre sonra Türkye Devlet’nn asmlasyon araçları, Kürt halkı tarafından kullanılmaya başladı. Anadl blnc ortadan kalktı, ardından da dlden uzaklaşma durumu ortaya çıktı. Genellkle şehr merkezlernde rastlanan bu durum halen devam etmektedr. Anneler çocuklarıyla Türkçe konuşmakta59 çocuklar da brbrleryle Türkçe konuşmaktadırlar. Sonuç olarak çocuklar Kürt dln öğrenememektedr. Br süre sonra se Türkçe blmeyenler de çocuklarıyla Türkçe konuşmaya başlamaktadır. Dersm-Bngöl, Serhat ve Dyarbakır bölgelernde dğer bölgelerde olduğu gb şehr merkezlernde Kürt çocukları brbrleryle Türkçe konuşmaktadırlar. Eğtm dl, oyun dl, alede konuşulan dl; letşm araçlarının hemen heps Türkçe olmuştur. Yen kuşak anadl yerne Türk dln kullanmaya devam ederse gelecekte de yolu kolay kolay Kürtçe le kesşmeyecektr. Sahadak gözlemlermze göre brçok bölgede Kürt dln gelştren çalışmalar yavaş yavaş büyümekte, Kürt dlyle okuma ve yazma çalışmaları artmaktadır. Bu durum özellkle Kürt dlyle lgl olan kurumların çalışmalarıyla mümkün olmuştur. Özellkle Kürt Dl Araştırma ve Gelştrme Derneğ60 (Kurdî-Der), Kürt dlnn öğrenlmes çn (özellkle Kurmanc ve Zazak eğtm verlmektedr) öneml br hzmet vermektedr. Kürt dlnn eğtmnn sonucu olarak, daha çok gençler arasında Kürtçe okuma ve yazmada lerleme kaydedlmştr. Brçok bölgede Kürtçe eğtm veren kurslara gden kşler, gramer ve edebyat alanında Kürtçeye vme kazandırmıştır. Bunun sonucu olarak Kürdstan’ın 58 Kürt folklor türlernden oyun, şarkı ve masallar Türkçeleştrp Türk folkloru gb sunulmuştur. Kürtçe şarkı söylemek, yazı yazmak, şr okumak en büyük suç olarak görülmüştür. Bu tür etknlklerde yer alanlar zndanlara atılıp şkenceye maruz kalmaktadırlar. Türkye basınında Kürtçe herhang br şey, sözcük ya da Kürt adı geçtğnde bu “vatana hanet” olarak kabul edlmektedr (Beşkç, 1991, s. 54). 59 Çocuklarla Türkçe konuşuyorum. Anne, baba le Kürtçe konuşuyorum. Okula gdene kadar Türkçe konuşacağım. Çünkü okula gdene kadar Türkçe blsn k okula gttğ zaman zorluk çekmesn. Benm yaşadığım zorlukları çekmesn. Çünkü ben Türkçe blmedğm çn okulda zorluk yaşadım. Okulda zorluk çekmesn.” (Çağlayan, 2014, s. 73). 60 Kürt Dln Araştırma ve Gelştrme Derneğ’nn (Kurd-Der) merkez Dyarbakır’dadır. Kuzey Kürdstan’da Kurd-Der dl topluluğunun 37 kolu vardır ve halk tarafından büyük br lg le karşılaşmaktadır. Kurd-Der dışında bazı sendka ve kültür toplulukları da Kürt dln öğretc ve gelştrc çalışmalar yürütmektedr. 36 kuzeynde Kürtçe okuma oranı gt gde artmaktadır. Bununla brlkte gündelk yaşamda anadl kullanma şuuru ön plana çıkmakta ve anadl canlı br dönüşüm çne grmektedr. 5. Br Şarkı, Br Anne ve Annenn Gözyaşları Br köydek görüşmeden sonra Şırnak’ın Uludere lçesne gttk. Burada bze en büyük yardımı yapan Uludere kadınlarıydı. Peynr ve tandır ekmeğnden oluşan öğle yemeğnden sonra köye doğru yola çıktık. İlk olarak yen doğmuş bebeğ olan br alenn evne gttk. Uluderel genç br anne bze çalışmalarımızda yardım edyordu. Üzümünden yedğmz asma ağacının gölgesnde oturmuştuk. Koyun sütünden yapılmış ayranın tadı hala damağımdadır. Bu evden başka br eve geçtk, masal anlatıcı Şemsettn Amca’yla karşılaştık, tanışma ve konuşma faslından sonra Şemsettn amca arabamıza bnd ve köyün aşağı taraflarında duru br ırmağın kenarına gttk. Yükümüzü ırmağın kenarına bıraktık, ağaçların gölgeler altında ses kayıt chazlarımızı ve kamerayı hazırladık. Kayıt öncesnde Şemsettn Amca ve bzmle gelen genç anne konuştular, anne ağladı. Şemsettn Amca’nın znyle kaydetmeye başladık. Botan Mr’nn başından geçenler le Şemsettn Amca’nın ses ırmağın dalgalarına karışarak akıp gdyordu. Yaklaşık üç saat Şemsettn Amca’ya kulak verdk. Geç olmuştu. Uludere’ye doğru yola çıktık. Uludere’ye grşmzde askerler tarafından durdurulduk. Türlü türlü sorulardan (nerden gelyorsunuz, nereye gdyorsunuz, nçn gdyorsunuz?.. vs) ve hepmzn kmlğne baktıktan sonra arabanın dört br yanını aradılar, ardından Uludere’ye gtmemze zn verdler. Resm belgeler olmadan kontrol yernden eve geçmek kesnlkle mümkün değld. Köy ve lçe brbrne yakın, her k tarafta oturanlar da akrabalardan oluşmaktadır. Asker kontroller yüzünden gdş-dönüşlerde sıkıntılar meydana gelmektedr. Asker kontrol noktasını geçtkten sonra Uludere’ye doğru yola çıkmıştık. Akşam karanlığı gücünü gösterd; ancak ağaç kokuları ve temz hava çmz ve cğerlermz temzleyp bz adeta sarhoş etmşt. Hepmz yorgunduk, hemen hemen hepmzn uykusu gelyordu; ancak yol zorluydu, hem dar hem de vrajlıydı, bu yüzden hepmz uyandık. Br süre sonra br şarkı açtım ve akşamın sesszlğnde Rotnda’nın61 Zlan adlı şarkısı son buldu. Bu şarkıyı 61 Gerçek adı Rotnda Yetkner.1963 yılında Varto da dünyaya geld. Mezopotamya Kültür Merkez sanatçısıdır. (Wkpeda, 2014). 37 daha önce dnlemştm ama şu ana kadar hç bu kadar sevmemştm. Şarkı şu şeklde başlar: “Gidin yedi dağ başından rengarenk yedi çiçek getirin Bu çiçekleri Zilan’ın dört bir yanında gezdirin Bu çiçekleri getirip Zilan’ımı yedi nakışla süsleyin O kadar güzel süsleyin ki Zilan’ım küsmesin O güzeldir, yoldaştır…” Ne olduysa şarkının bu sözlernden sonra oldu. Güzel annemz arkada oturmuştu, baktığımda gözlernden seller gb yaşların boşaldığını gördüm. Bz de dern br acıyla ağladık. Müzğn sesn kıstım, annenn yürek yakan ağlayışları bze de srayet ett. Annemzn on sekz yaşındak kızı yrm gün önce özgürlüğün uzun yolculuğuna çıkma kararı almış ve gerlla safına geçmşt. Söylenecek hçbr söz yoktu. 6. Br Şarkı, Br Kız ve Kızın Gözyaşları Akşamdı, vrajlı br yolda Dersm’e doğru gdyorduk. Korku ve hüzün dolu br yolculuktu. Munzur’un dağ geçdyd burası. 1938 yıllarında nsanların canlı br şeklde aşağıya atıldığı yerd.62 Munzur bzmle akıyordu, bz de Munzur’la akıyorduk. Hepmz yorulmuştuk. Arka koltuktak arkadaşların heps uykuluydu. Arabada Seval adlı br arkadaş vardı. Dersm bölgesnde bze yardım edyordu. Munzur vadsnn rüzgârı yüzümüze çarpıp geçyordu, bazen br çığlık oluyordu bazen de br umut. Ardından br müzk açtım. Dersm bölgesnde söylenen “Tew Veyvkê (Oy Geln)” adlı şarkıydı, Kürt sanatçı Erdoğan Emr tarafından cra edlmşt.63 Şarkı şu şeklde başladı: Haydi kız bak sonbahardır Etindeki kan damlasın artık Oy oy oy gelin Oy oy oy güzelim Bahardır, herkes gider yaylaya Bizse birbirimize sarılırız Oy oy oy gelin Oy oy oy güzelim 62 Reşo Memed tarafından görüşmeden sonra Munzur ırmağının kenarından geçerken gösterld. Reşo Memed, Ovacık, Merkez, Dersm, Ağustos, 2014. 63 Erdoğan Emr, Dersml br müzsyen, Zazak lehçesyle müzk yapmaktadır. 38 Munzur yolunda bu şarkı çok anlamlıydı. Bu anda “Azadya Wenda (Kayıp Özgürlük)”64 adlı flmden br sahne gözümde canlandı. Erdoğan Emr bu şarkıyı söylüyordu. Flmde Selv kardeşn hatırlıyor ve bu müzkle brlkte ağlıyordu. Br süre sonra flmn bu sahnes gerçek oldu. Seval arkadaş büyük br acıyla ağlamaya başladı, gözyaşları umut ve hasret doluydu. Hepmzn gözler doldu, müzğn ses kesld, hepmz sesszlğe gömüldük. Arabadak sesszlk Munzur’un su sesyle bütünleşyordu. Seval arkadaş bze daha önce kardeşnden söz etmşt. Seval’n kardeş üç dört ay önce Kürdstan İşç Parts’nn gerlla safına dahl olmuştu. Seval’n verdğ blgye göre kardeş Dersm bölgesndeyd, yalnız nerede olduğunu blmyordu. Yukarıda sznle paylaştığım k anı Kürdstan’ın sözlü edebyatının oluşumundan ayrı düşünülemez. Tarhten bu yana tarhsel ve sosyal olaylar özellkle sözlü edebyatın şekllenmesnde büyük etkye sahptr. Araştırma sürecmzde bu türden olayların etks hem çalışmamıza yansıdı hem de kayıtlarımızda yern aldı. 64 Senaryo ve yönetmen Umur Hozatlı, vzyon tarh 2011. Bu flm JİTEM adıyla blnen kontra örgütünün 90’lı yıllarda yaptığı şler, JİTEM kurbanlarının hayat hkayelern anlatmaktadır. 39 İKİNCİ BÖLÜM A. KÜRDİSTAN’IN SÖZLÜ EDEBİYATI Sözlü Kürt edebyatında da, dünyadak dğer edeb türlerde olduğu gb alt tabakadaklern üst tabakayı methetmes söz konusudur. Bu yolla sözlü edebyat, feodalte le çoban ve ırgat arasında br letşm aracı olarak kullanılmıştır. Vlçevsky’e göre Kürtlern feodal düzende olması Kürdstan ulusal kültürünün korunmasına neden olmuştur.65 Zamanla sözlü edebyat gündelk yaşamda yern almıştır, Kürt toplumunda bu sözlü kültürün zengn ve güçlü olması daha çok dl ve kültürün yasak olmasından kaynaklanır. Bunun dışında doğanın etks, sosyal lşkler, tarh ve büyük olaylar, eğlence ve yaslar sözlü kültürün zengnleşmesne sebep olurlar. Kürtlern sözlü edebyatı; masal, türkü, blmece, destan, anı-serüven ve başka brçok türden oluşur. Kürtlern sözlü kültürü kaynağını aşk, savaş, günlük hayat, aşretler arası etkleşmler, göç, kahramanlık, doğal hayatın tasvr ve Mezopotamya mtolojsnden alır. Bu temel üzernde sözlü kültürün çerğ çoğunlukla; kahramanlık, yakışıklı gençler, kurnaz, çrkn ve korkak kmseler, güzel kızlar, hanlk, mrlk ve benzerdr.66 Kürtlern sözlü edebyatında çoğunlukla dengbêjlk öne çıkar. Kuzey Kürdstan’ın her yöresnde dengbêjler vardır. Öyle k; görüşmelermz sırasında onlarca dengbêj le karşılaştık. Dengbêjler sözlü edebyatın dğer türlern (masal, blmece, tekerleme vs.) blmekle beraber çoğunlukla klam ve stran adı verlen şarkı ve türküler söylerler. Genellkle güç ve ağırlıklarını şarkı ve türkülere veren dengbêjler büyük dvanlarda hünerlern serglerler. Bu şarkı ve türkülern hem yakın lşklerde hem de farklı etkleşmlern kurulmasında öneml br yer vardır. Hem günlük hayatta hem de sosyal hayatta şarkı ve türküler herkes tarafından kullanılır. Bu nedenle dengbêjlk alanı Kürtlern sözlü kültüründe genş br alana sahptr. Bu durum dengbêjler arasında rekabete neden olur.67 Bununla brlkte dengbêjler sözlü edebyatın dğer türlerne fazla ağırlık vermez, her zaman 65 Brçok folklork türde ağa, şeyh ve hısımlara övgü ön plana çıkmaktadır. Bu türün Kürt folklorunda br bölüm olarak değerlendrlmes gerekmektedr. Bkz: Nktn, 2003, s. 436. 66 Tarh Vakfı, 2011. 67 Evdalê Zeynkê’nn gelş ve Şêx Slê, Evdal şu şeklde başlar: “Güzeldr, gece güzeldr, Yağmurla brlkte, Tahar Xanê’nn meclsnde, yüreğm taşıp coşmaktadır. Bağırıp susuyorum bu kaç gün ve gecedr. Sesm çıkmıyor, sesm düşmüştür. Yne demşler, güzel demşler, sesn ve bedenn lacı amndr. Buyurun Şêx Slê, y msafrdr, söyleyeceğn söyle şarkınla kalk.” Evdal bu sözlern öyle br ard arda düzdü k, akıl alır gb değld. Bkz: Uzun, 1991. 40 dengbêjlklern öne çıkaran şarkı ve türküye ağırlık verrler. Iğdır merkeznde dengbêj Bekr Amca le konuştuğumuzda dengbêjlkle lgl şunları söyled: - Bu son yılların hayrına herkes hikâye peşine düşmüş. Artık dengbêjlik ve türküleri bırakmışlar. Bu ne iştir! Hikâyelerle, bilmecelerle ne yapacaksınız! Dengbêj Bekr Amca da dengbêjlern çoğu gb onun hünerne odaklanmamızı styordu. Her bölgede ünlü dengbêjler vardır. Feodaltenn etksnn azalmasından sonra, Kürt toplumunda sanat ve sanatçı, toplumun her kesmne ulaşmaya başladı. Dengbêjler artık sadece ağalar ve beyler çn türkü söylemyordu. Dengbêj Şakıro da onlardan bryd. Şakıro sadece Serhat bölgesnde değl bütün Kürdstan’da sevlr. Görüşmelermzde Ağrı Dyadn’e bağlı Zeynel köyünden dengbêj Faruk bzlere Şakıro’nun hatıralarını anlattı. Zeynel köyünde dengbêj Şakıro ve Bşar Amca adlı br köylü arasında şöyle br olay geçmştr: Bişar Amca çok hastadır ve artık ömrü sona ermek üzeredir. Köy meydanındaki cemaatin sohbetinde Şakıro’dan bahsedilir. Bişar Amca şöyle der: -Ahh ahh! Keşke Şakıro şimdi şu taraftan çıkagelseydi de bize birkaç türkü söyleseydi. Ömrümün son demlerinde onu dinleseydim yeterdi! Şakıro68 Bişar Amcanın konuşmasından kısa bir süre sonra köy merkezine doğru gelir. O gün orada toplananlara şarkı söyler, Bişar Amca da muradına erer. Dengbêjlk Kürt toplumunda öneml br role sahptr. Farklı farklı türkü ve destanlar, brçok toplumsal platformda dengbêjlern sesleryle dnleyclere ulaşır. Sözlü Kürt edebyatının dengbêjlkle bre br lşks olduğuna dar genel br kabul söz konusu. Oysa araştırma sırasında da gördüğümüz gb sözlü kültür ürünler sadece dengbêjler tarafından söylenmemektedr. Dengbêjler hünerlern daha çok şarkı, türkü ve destan üzernden ortaya koyarlar. Bunların dışındak sözlü edebyat ürünlernden olan masal, blmece, tekerleme, ağıt, nnn vb. türlere, lg alanlarının dışında olmalarından ötürü daha az zaman ayırırlar. Öte yandan masal, blmece, tekerleme ve dğer sözlü edebyat ürünler günlük yaşamda sıkça kullanılır. Bu sözlü edebyat ürünler dengbêjlk dvanlarından çok ale çersnde, günlük yaşamda, oyunlarda, ş ve çalışma hayatında, matem ve şenlklerde söylenrler. Bazen yaşlılar tarafından, bazen de bu türler ezberleyenler tarafından söylenrler. Görüşmelermzde dengbêjler daha çok şarkı söylemek styor, bazen masal anlatmak stemyor, bazen de masal ve dğer türler y blmedklern belrtyorlardı. 68 O dönemlerde Şakıro köy köy dolaşır ve şarkılarını köylülere söylerd, Tucî adlı köyden tesadüfen Zeynel köyüne gelr. 41 B. KÜRDİSTAN SÖZLÜ EDEBİYAT TÜRLERİ Brçok Kürt yazar ve araştırmacı eserlernde Kürdstan sözlü edebyatının sınıflandırılması le lgl fkr ve düşüncelern açıklamıştır. Bz sznle sözlü edebyat sınıflandırmalarından ksn paylaşacağız.“Ortaokul Kürt Dl ve Edebyatı Ders Ktabı”nın69 açıklamasına göre sözlü edebyat yed türe ayrılmıştır: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Atasözleri Mani Masal Tekerleme Bilmece Deyim Destan Pertev’e70 göre halk edebyatı eserlernn türler şu şekldedr: 1. Yaratıcısı belli olmayan eserler/Anonim a) Düzyazı eserleri/ Mensur Atasözleri Deyim Efsane Masal Halk Hikayeleri Fıkra Menkıbe b. Manzum Eserler Destan Bilmece Tekerleme Heyranok-Dilok (lirik) Mani Uzun hava Ağıt-ninni Halk şarkı ve türküleri 2. Yaratıcısı Belli Olan Eserler a. Dengbêjlik Edebiyatı 69 Tarf Vakfı, 2011, s 47. 70 Mardn Artuklu Ünverstes Kürtçe ders notları, Ramazan Pertev tarafından hazırlanmıştır. 42 Kahramanlık, savaş, matem, lrzm, man, yayla türküler, atışma, ş yapılırken söylenen türküler vb. çerr. b. Tekke (Dini -Tasavvufi) Edebiyatı Tevhd, Münacat, Na’at, Hcretname, Hlye (peygambern kşsel özellkler, gym ve kuşamının anlatıldığı tür), Mracye, Mehtername/ Şefaatname, Mahşername, Cengname, Maktel (br kşn öldürülmes üzerne), Methye, Menkıbe, Mevlt, Pendname/Nashatname, Nevrozye. Yukarıdak k sınıflandırma arasında ayrıntı bakımından farklılıklar vardır. Pertev’n sınıflandırması orta öğretm ders ktabına göre daha ayrıntılıdır. Bu ktapta yapacağımız sınıflandırma derlememzn sonucu çn açıklayıcı olacaktır. Hem araştırma amacımız hem de alandan elmze geçen blgler, bu sınıflandırmanın oluşmasını sağladı. Araştırmamızda daha çok çocuklar çn eğtm materyal olacak eserler üzernde durduk. Bu nedenle çoğunlukla masal, blmece, tekerleme, nnn, oyun, payzok (güz ezgs), atasözü, deym vb. türler derlend. Bu ktapta çocuk edebyatı çerçevesnde derlenen eserler üzernde durularak örneklerle açıklanmaya çalışılacaktır. 1. Masal (Çrok) Çîrok sözcüğünün karşılığı olarak masal sözcüğünün kullanılmasına dar sahadan edndğmz zlenmler burada paylaşacağız, fakat bundan önce Kürt yazar ve araştırmacıların bu konu hakkındak fkr ve düşüncelern, daha sonra da Pertev71 tarafından mukayese edlen blgler paylaşmamız gerekmektedr. Kürt lteratüründe çîrok üzerne bazı tartışma ve fkr ayrılıkları vardır. Bu tartışmalardan bazıları şunlardır: Fırat Cewherî şöyle der: “…şmdk zamanda sanatın bu türü çn ‘çîrok’ adını ya da güney Kürtlernn söyledğ gb kısa hkaye (kurteçîrok) adını seçyorum ve bu yüzden de bu adı kullanıyorum. Hawar (1932-1943), Ronahî (1942-1945), Roja Nû (1943-1946), Hêvya Welêt (1963-1965), Çya (1965-1970), Hêvî (1983-1992) ve başka brçok esk ve yen dergde ‘çîrok’ adı kullanılmıştır. Bununla brlkte Fuat Temo tarafından yazılan ve lk hkaye kabul edlen eser Rojî Kurd’te (1913) yayınlanınca çîrok (hkaye) başlığı le yayınlanmıştır. Her ne kadar Esk Sovyet Kürtler ‘hkaye’ adı dışında serhat (anı-serüven) kullanmışlarsa da, İnglzcedek story ya da short story gb, hkaye, kısa hkaye, sergüzeşt ve serüven de kapsıyordu bu sözcük. Cewherî şöyle devam edyor: Şöyle de br gerçek var k çîroku brçok kş Türk- 71 Pertev, 2008, s 88-89. 43 çedek masal ya da İsveççedek saga olarak anlamaktadır. Kürdstan’ın brçok bölgesnde nsanlar masal çn çîrok adını kullanmaktadırlar. Fakat bazı yerlerde çîrçîrok adı da kullanılmaktadır. Bu term Hawar’da da kullanılmıştır. Her ne kadar brçok bölgede ‘çîrok’ ve ‘çîrçîrok’ aynı anlamda kullanılsa da bu termler arasındak fark açıktır. Çîrok sözü günlük hayatta, sosyal letşmlerde, halk dlnde sıkça kullanılır. Br kş kend hayatından veya br başkasının hayatından bahsetmeye başladığında dnleyen kş soru sormaya devam ederse anlatan kş, “hkayeler epey uzundur” ya da “bu hkaye uzun” ya da “bu hkaye epey uzun” der. Bu konuda Rohat Alakom şöyle demektedr: Şüphesz sözlü kültür folklorunda en büyük zengnlklerden br çîroklardır (burada masal). Masallar folklorun br parçasıdır, yazarları bell değldr, halk kend yaratmıştır. Bazen peryodk yayınlarda masal (çîrok) anı, serüven yerne kullanılmaktadır, fakat bu doğru değldr, çünkü anı yazarları belldr; anı, modern eserlerdendr, konu ve çerkler bakımından masaldan ayrılırlar. Bu nedenle bu durum smlendrmede büyük br karmaşıklığa neden olmaktadır. Bazen bu k esere de masal (çîrok) denyor. Zeynelabdn Zınar’a göre; aslında, halk eserler olan çîrok (hkaye) ve çîrçîrok (masal) brbrnden türemş türlerdr, fakat aralarında şöyle br fark bulunmaktadır, hkayenn temelnde gerçek br olay vardır, halk arasında söylenegelmesyle şekl olarak bazı değşmlere uğramıştır. Örnek verecek olursak; bazı hkayelerde padşah, kral ve sultan smlerne denk gelyoruz. Bu smlerden az çok hkayenn meydana geldğ zamanı tahmn edeblyoruz. Fakat masallarda gerçek br olay yoktur. Fantez ve taslağının km tarafından oluşturulduğu ve km tarafından yaratıldığı blnmemektedr. Kürdstan’ın bazı bölgelernde masal (çîrçîrok) çn çîvanok, çîrvanok, xeberoşk adları da kullanılmaktadır. Araştırmamıza göre, halk arasında, genellkle hkayeler çn “çîrok, çîronek, çîrnok, hîkyat, xebrîşok, dîlok, sonk, sank, estanîka (Zazaca)” söylenmektedr. Bz de Kürt yazar ve araştırmacıları gb çîrok çn masal sözcüğünü kullanacağız. Kürt toplumunda “fabl” sözcüğü kullanılmamaktadır, değerlendreceğmz masallar genellkle fabl türündedrler. Bz de fabl yerne çîrok (masal) sözcüğünü kullanacağız. Kürt masalcılığında masallara genellkle şu şeklde başlanır: Zamanın birinde, Yağsın bütün hayır ve güzellikler dinleyenlerin üzerine. Konu komşular da, Sefil ve yoksullar da, 44 Yolcularla göç yollarına düşmüşler de payını ala. Şenglo, bi koşu al baltayı! Menglo, bi koşu al kazmayı! Haza maza, buzağılar girmiş sazlığa, Bir de soğan varsa, doyamazsın keledoşun tadına. Bu sözlerle hem masalı anlatacak kşnn motvasyonu artar, hem de masala başlarken dnleyclern lgsnn anlatılana çeklmes sağlanır. Kürt toplumunda şarkı-türkü ve masallar en çok akşamları söylenr ve anlatılır; gün çersnde, çalışma saatlernde ya da dğer olay ve faalyetler sırasında türkü/gazel (klam) dışında, aşk şarkıları (dîlok) ve uzun hava (lawîk) gb pek çok sözlü edebyat ürünü de aktarılır. Şarkı-türkü ve masalların sürelerne göre tüm ahal, bazen her gün, bazen de k ya da üç günde br toplanıp mecls kurar. Sohbet edlen dvanlar, ya toplumca tanınan, saygı gören kmselern evnde ya da ortak kullanıma açık yerlerde kurulur. Bu düzen daha çok dengbêjler çndr. Masal anlatımı çn kurulan dvan, dengbêjlk çn kurulana göre daha küçüktür. Masal anlatan veya şarkı-türkü söyleyen kş tarafından kurulan dvanda sohbet, çay ve kahve kramları eşlğnde gecenn lerleyen saatlerne kadar devam eder. Masal ve destanların anlatımı, bazen uzunluklarına göre dört, altı veya on gece, bazen de çerk ve konularına göre sabaha kadar devam etmektedr. Bu etknlklerle aynı zamanda farklı sosyalleşme alanları da yaratılmış olur; brçok kşnn br araya gelmesyle günlük yaşama dar toplumsal meseleler konuşulurken sorunlar çn brlkte çözüm aranır ve ortak kararlar alınır. Bu durum, şarkı ve türkülern arasında ya da özel toplantılarda, çoğunluklada dengbêjlern kurduğu dvanlarda gerçekleşr. Bu etknlk aynı zamanda komünal yaşamın gösterges olarak da değerlendrleblr. 45 Görsel 8. Masal anlatıldığında çocuklar masalcıyı dnlemektedr, Ewcî köyü, Iğdır, Temmuz 2014. Kuzey Kürdstan’da masal anlatıcılığı; teknolojnn gelşmes, moderntenn etks ve letşm araçları nedenyle esks kadar güçlü değldr. Araştırmayı yürüttüğümüz bölgelerde sözlü kültürün kaybolma tehlkes le karşı karşıya olduğunu gördük. Her bölgede dengbêj ve çîrokbêj olarak tanınan kmseler vardır. Bu kşler söyleyş ve anlatım açısından kendlern gelştrr ve zamana ayak uydururlar. Araştırmamızda görüşme yaptığımız kşlern yaklaşık %80’ hem şarkı-türkü ve masalların söylenldğn ve anlatıldığını görmüş, hem de bunlar hakkında genş blg vereblecek durumdadır. Hatta bazıları, esk dönemlerden söz edp kültürel aktarımın neden ve nasıl oluştuğunu açıklayablecek blgye sahpt. Sözlü edebyat ürünlern tanıma ve blme düzey yaşa göre değşmektedr. Bu durum, 40-60 yaş arasındaklerde yüksek, 20-40 yaş arasındaklerde düşük, 10-20 yaş arasındaklerde se oldukça düşük ya da hmal edleblr düzeydedr. 46 Görsel 9. Hakme Adındak Anne Masal Anlatmaktadır, Sadbey Köyü, Dyadn, Ağrı, Temmuz, 2014. Çocuklar çn söylenen Zazaca, Kurmancca ve Süryance masalların konuları brbrne çok benzemektedr. Kuzey Kürdstan’da çocuklar çn söylenen masalların kahramanı genelde hep ‘tlk’dr. Ntekm onlarca tlk masalı topladık. Bu durum Süryan dl çn de geçerldr. ‘Çocuk masalları’ olarak adlandırsak da bunları yetşknler de dnlemektedr. Aşağıda Kürtçenn Zazaca ve Kurmancca lehçelernde k masal örneğ verlecektr. Bu k masalda da tlk ve tlknn özellkler anlatılmıştır. Kürtlern sözlü edebyatında brçok masal her bölgede farklı br varyantta söylenmektedr. Şengê ve Pengê (Dyarbakır), Şenglo-Menglo (Serhat) ve Zeng ve Beng (Behdnan) adlı masallarda olduğu gb, konu aynıdır fakat anlatım farklıdır. Şengê ve Pengê (Dyarbakır) “Şeng’im (Neşeli) benim, Peng’im (Durgun) benim, Anneniz yaylaya gitmiş, Melengiç yaprağı yemiş, Memelerine süt dolmuş, Acele edin, çabuk gelin içmeye.” 47 Şenglo - Menglo (Serhat) Şengil, Mengil, Qaliçengil, Çıkmışım yaylalara, Kıymık girmiş dişlerimin arasına, Süt dolmuş memelere Anneniz geldi sizi beslemeye Açın kapıyı. Zeng ve Beng (Behdnan) Zeng’im benim, Beng’im benim, Yaylaya gitmişti anne, Ot yemişti dişleriyle, Süt gelmiş memelerine, Açın kapıyı annenize, Anneniz geldi sizi beslemeye. Nine ve Tilkinin Masalı72 Evvel zaman içinde bir köyde yaşlı bir nine varmış. Bu yaşlı nine her sabah kalkar, koyunlarının sütünü sağar ve ocaklığa bırakırmış. Ama bir tilki ninenin başına bela olmuş, her sabah ninenin sütünü alıp içiyormuş. Bu böyle günlerce sürmüş. Artık nine bu duruma dayanamamış. Eline orağını almış ve sütünün nöbetini tutmaya başlamış. Gece yarısına doğru nine bir bakmış ki dış kapı yavaş yavaş açılıyor. Gelen bir tilkiymiş ve süte doğru gidiyormuş. Nine bu sefer izin vermemiş; yavaşça tilkiye yaklaşmış ve orağı tilkinin kuyruğuna vurmuş. Tilki ninenin elinden kurtulmuş ama artık kuyruksuzmuş. Tilki arkadaşlarının yanına gidince arkadaşları tilkiyle dalga geçmeye başlamışlar: “Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?” Tilki bu halinden utanmış. Kuyruğunu eski haline döndürmek için ninenin yanına gitmiş. Tilki: “Nine, Nine! Tilki Amcanın kuyruğunu ver ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler. Nine: “Git, bana koyunlardan süt getir.” Tilki koyunların yanına gitmiş. Tilki: “Koyun, Koyun! Süt ver, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ve artık arkadaşlarım bana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” 72 Btls, Kesrk,Hêrvês, Nurullah Demr, Zelha Demr, 2014. 48 Koyun: “Git ormana, bana ağaç yaprakları getir.” Tilki ormana gitmiş. Tilki: “Orman, Orman! Bana ağaç yaprakları ver, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Orman: “Git, bana demirciden orak getir.” Tilki, demircinin yanına gitmiş. Tilki: “Demirci, Demirci! Bana orak ver, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprağı koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Demirci: “Git, bana yumurta getir.” Tilki, tavuğun yanına gitmiş. Tilki: “Tavuk, Tavuk! Bana yumurta ver, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Tavuk: “Git, bana tarladan buğday getir.” Tilki tarlaya gitmiş. Tilki: “Tarla, Tarla! Bana buğday ver, buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk yumurta versin, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Tarla: “Git ineğin yanına, bana gübre getir.” Tilki, ineğin yanına gitmiş. Tilki: “İnek, İnek! Bana gübre ver, gübreyi tarlaya vereyim. Tarla buğday versin, buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk yumurta versin, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” İnek: “Git samanlığa, bana saman getir.” Tilki samanlığa gitmiş. Tilki: “Samanlık, Samanlık! Bana saman ver, samanı ineğe vereyim. İnek gübre versin, gübreyi tarlaya vereyim. Tarla buğday versin, buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk yumurta versin, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Samanlık: “Yağmur yağıyor, damdan su damlıyor.” 49 Tilki dama çıkmış, bir orada, bir burada zıplamaya başlamış. Tüm bozuk yerleri düzeltmiş ve samanlığın yanına tekrar gitmiş. Samanlık saman vermiş, o da samanı ineğe vermiş. İnek gübre vermiş, o da gübreyi tarlaya vermiş. Tarla buğday vermiş, o da buğdayı tavuğa vermiş. Tavuk yumurta vermiş, o da yumurtayı demirciye vermiş. Demirci orak vermiş, o da orağı ormana vermiş. Orman yaprak vermiş, o da yaprakları koyuna vermiş. Koyun süt vermiş, o da sütü nineye vermiş. Nine tilkinin kuyruğunu nakışla, renkli çiçeklerle bezemiş ve koptuğu yerden dikmiş. Nine: “Git arkadaşlarının yanına. Artık sana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.” Tilki arkadaşlarının yanına gittiğinde, süslü kuyruğundan ötürü keyifle hoplayıp sıçramış. Tilkinin Arkadaşları: “Tilki!” Tilki: “Efendim?” Tilkinin Arkadaşları: “Bu güzel kuyruğu nereden buldun böyle?” Tilki onunla dalga geçen arkadaşlarından öcünü almak istemiş ve şöyle demiş: “Göçebelerin vadisine gittim, orada bir göl vardı. Kuyruğumu suya sokup sabaha kadar bekledim. Kalktığımda kuyruğumu böyle süslenmiş buldum.” Tilkinin Arkadaşları: “Biz de bu akşam o göle gidelim ki bizim de kuyruklarımız süslensin.” Tilkinin tüm arkadaşları o akşam göçebelerin gölüne gitmişler ve kuyruklarını suya sokup sabaha kadar beklemişler. Tilki de bu arada köye gidip kendini çocuklara göstererek göçebelerin gölüne doğru kaçmaya başlamış. Köyün çocukları tilkinin peşine takılıp göle kadar gelmişler. Tilkinin arkadaşları çocukları gördüklerinde debelenmişler ama nafile. Meğer su donmuş. Kuyruklarını donmuş suda bırakan tilkiler can havliyle kaçmışlar. Tilkinin Arkadaşları: “Hani, bize kuyruklarımızın süsleneceğini söylemiştin? Bizim kuyruklarımız tümden koptu.” Tilki: “Siz benimle dalga geçtiniz, ben de öcümü aldım.” Kürt kültüründe, sözlü edebyat ürünler sürekl korunmuştur. Aktarılarak ve ezberlenerekgünümüze kadar ulaşmışlardır. Bu araştırmamızda, Şengê ve Pengê masallarında olduğu gb, tüm Kürdstan’da blnen ve hala anlatılan Pîrê û Rovî (Tlk ve Nne) masalı da kaydedlmştr.Daha öncek araştırmalarda da, dğer masallarda olduğu gb, Tlk ve Nne73 masalı da kaydedlmştr. 73 50 Pîrê û Rovî Yaşlı br kadın her gün sütünü toplar ve br tencereye koyar. Tlk de her gün gelr ve onun sütünü çer. Yaşlı kadın br gün pusuya yatar. Tlk gelr sütü çer, yaşlı kadın kuyruğundan tuttuğu gb keser, tlk seke seke oradan kaçar. Tlk arkadaşlarının yanına gder, onlar da şöyle derler alay ederek: -Hutoz, Bu masal yaklaşık yetmş yıl kadar önce Kürt araştırmacı ve folklorcu Hecyê Cndî tarafından kaydedlmştr. Yetmş yıl önceyapılan derleme çalışmasınmtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz). Tlk utanır ve yaşlı kadının yanına gelr, şöyle der: Yaşlı kadın kuyruğumu ver arkadaşlarımın yanına varayım. O da şöyle der: Gt sütümü getr. Tlk keçnn yanına gder, şöyle der: Keç, yaşlı kadına süt ver, o da kuyruğumu versn arkadaşlarımın yanına gdeym. Oda şöyle der, - Ağacın yanına gt, ağaç meşe yaprağı versn, ben de meşe yaprağını yyeym, sonra sana süt vereym sen de sütü yaşlı kadına götür sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. tlk ağacın yanına gder ve : Ağaç, meşe yaprağı ver, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Ağaç da: - Gt su getr ve üzerme dök. sana meşe yaprağı vereym, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk suyun yanına gder ve şöyle der:- Su, ağacın yanına gel, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Su da şöyle söyler: Gt kızları getr üzermde dans etsnler, bende ağacın yanına gdeym, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk kızların yanına gder ve şöyle der: Kızlar, gelp suyun üstünde dans etmenz lazım, su ağacın yanına gtsn, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. onlar da şöyle der: Gt ayakkabı getr, suya gdelm ve dans edelm, su ağaca gtsn, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk şmd de ayakkabıcının yanına gder ve şöyle der: Ayakkabıcı ayakkabı dk, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üzernde eğlence yapsınlar, su ağacın yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. O da gt yumurta getr der. Tlk tavukların yanına gder ve şöyle der: Tavuk yumurta ver, yumurtayı ayakkabıcıya vereym, ayakkabıcı ayakkabı dksn, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üstünde eğlence yapsın, su ağacın yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Onlar da: Gt bze yem getr, der. Tlk harman yernn ağasına gder ve şöyle söyler: Bana braz mısır ver, mısırı tavuklara vereym, tavuklar yumurta versn, yumurtayı ayakkabıcıya vereym, ayakkabıcı ayakkabı versn, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üzernde dans etsn, su ağacın yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Gel bana harmanda yardım et sana mısır vereym, mısırı tavuklara ver, tavuklar yumurta versn yumurtaları ayakkabıcıya ver, ayakkabıcı ayakkabı versn, ayakkabıları kızların ayağına gydr, kızlar suyun üstünde dans etsn, su ağaca gtsn, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk harmana grer ve harmanı düzenler, o da tlknn önünü mısırla doldurur. Tlk mısırları getrp tavuklara atar, tavuklar mısırları yer. Her br br yumurta getrp verr. Yumurtaları alır ve ayakkabıcıya götürür, ayakkabıcı ayakkabıları dker, tlkye verr. Tlk ayakkabıları götürüp kızların ayağına gydrr, kızlar gder suyun üstünde eğlence yaparlar. Su ağaca gder, ağaç meşe yaprağı verr, keç gelp yaprağı yer, süt verr. Sütü alıp yaşlı kadına verr, yaşlı kadın kuyruğunu zllerle boncuklarla ve düğmelerle süsler ve kuyruğu tlkye verr. Tlk arkadaşlarının arasına gder. Arkadaşları şunları der: Şu tlkye de bakın, önceden alay edp; Hutoz, mtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz) derdk, şmd de kuyruğunu zller süslerler doldurmuş. Tlkye şöyle derler: Sen onları nereden getrdn? Tlk der: Gdn kuyruğunuzu sabaha kadar suyun çnde bekletn, kuyruğunuz zller süslerle dolacak. Tlkler kalkıp gderler, kuyruklarını sabaha kadar suyun çne sokarlar. Kuyruklarının etrafını buz tutar. Artık buzdan çıkamazlar. Onlar çeker, ama kuyrukları gelmez. Şöyle derler: Şmd kuyruklarımız süslerle dolmuştur bu yüzden çıkmıyor. Adamlar suya gelr ve göletn tlk dolu olduğunu görürler, şöyle derler: Geln gdp köpekler getrelm. Gdp köpekler getrrler. Tlkler köpeklern geldğn gördüklernde oradan kaçarlar, kuyrukları kopar, arkadaşlarının yanına gderler. Arkadaşları şöyle der; -Hutoz, mtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz). der.H. Cndî ktabının orjnalnden alınmıştır. Bknz. Cndî H. 2011. 51 dan sonra, araştırmamızın sonucunda anlaşılıyor k, Kürtler,yasaklara ve zorluklara rağmen sözlü kültürlern korumuşlardır. “Pîrê û Rovî (Nne ve Tlk)” adıyla verlen k masal örneğne bakılacak olursa, k masal arasında büyük değşklklern olmadığı görülecektr. Tlk ve Nne masalının nakaratı-1940 Tlk ve Nne masalının nakaratı-2014 ...Tlk mısırları getrp tavuklara atar, tavuklar mısırları yer. ...Tlk dama çıkmış, br orada, br burada zıplamaya başlamış. Tüm bozuk yerler düzeltmş ve samanlığın yanına tekrar gtmş. Her br br yumurta getrp verr. Yumurtaları alır ve ayakkabıcıya götürür, ayakkabıcı ayakkabıları dker, tlkye verr. Tlk götürüp kızların ayağına gydrr, kızlar gder suyun üstünde dans ederler, su ağaca gder, ağaç meşe yaprağı verr, keç gelp yaprağı yer, süt verr. Sütü alıp yaşlı kadına verr, yaşlı kadın kuyruğunu zllerle, süslerle ve düğmelerle süsler ve kuyruğu tlkye verr, tlk arkadaşlarının arasına gder. Arkadaşları: “Şu tlkye de bakın, önceden alay edp‘Hutoz, mtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz)’ derdk, şmd de kuyruğunu zller süslerle doldurmuş.” Tlkye şöyle derler... Sovyet Kürtlernn kayıtlarından alınmıştır. Samanlık saman vermş, o da samanı neğe vermş. İnek gübre vermş, o da gübrey tarlaya vermş. Tarla buğday vermş, o da buğdayı tavuğa vermş. Tavuk yumurta vermş, o da yumurtayı demrcye vermş. Demrc orak vermş, o da orağı ormana vermş. Orman yaprak vermş, o da yaprakları koyuna vermş. Koyun süt vermş, o da sütü nneye vermş. Nne tlknn kuyruğunu nakışla, renkl ççeklerle bezemş ve koptuğu yerden dkmş. Nne: “Gt arkadaşlarının yanına. Artık sana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldn, nereye gdersn?’ demesnler.”... Serhat Bölgesnde kaydedlmştr. Heps Sana (Senn) Olsun (Wa pêro to rê bo) 74 Derler ki: Kurt, ayı ve tilki Birbiriyle kardeş olmuş, Birlikte çıkmışlar ava, E, ayının cüssesi iridir kardeş. Eski kardeşlik de kardeşlikmiş. 74 Tuncel , Ovacık, Reşo Memed, 2014. 52 Üç kafadar kuyruk kaldırmış, Tilkinin gittiği yoldan gidiyorlarmış. Tilki kendi kendine söylenmiş: “Şimdi ben nasıl yapayım da Bu ölü hayvanları bize paylaştırayım. Ayı çok yer, Kurt obur obur yer. Hiçbir şey kalmaz ki bana.” Tilki demiş: “Ayı kardeş, gel bu ölü hayvanları Paylaşalım kardeş gibi, Herkes kendine göre yesin, Kimse kimsenin hakkını yemesin.” Ayı hırslanmış, ama belli ettirmemiş. “Paylaştır tilki kardeş” demiş. Tilki: “Kurt kardeş çok eziyet çekmiştir, O paylaştırsın bize.” demiş. Kurt kuyruğunu havaya kaldırmış. Sormuş: “Paylaştırayım mı?” Ayı, “Haydi bakayım, paylaştır kardeş.” demiş. “Ölü hayvanlardan biri bana, Biri tilki kardeşe, Biri de sana. Birbirimizin kardeşiyiz, Herkes yesin kendine göre.” demiş. Ayı hırslanmış, üstüne bir de homurdanmış. Pençesini kurdun kulağına vurmuş. Kurdun canı tek darbede gidivermiş. Ayı tilkiye dönüp şöyle demiş: “Paylaştır tilki kardeş şunları bize.” Tilkinin bacakları titremiş, “Ayı kardeş, neyi paylaştırayım? Sen bizim büyük kardeşimizsin. Bunlardan biri sabah kahvaltındır, Biri öğle yemeğin, Biri de akşam yemeğindir.” demiş. “Tilki kardeş, bu adalet nerden aklına geldi?” demiş ayı. “Kardeşimizin kuyruğundan.” demiş tilki. 53 “Kardeşimiz adaletle paylaştı, Sen kızdın, kardeşimiz cansız kaldı. Eğer ben de; iki sana, bir banadır, dersem, Ben de cansız kalırım. Hepsi sana olsun, yoktur paylaşmak.” Çocuklar k veya üç yaşından tbaren masal dnleyeblrler. Her ne kadar tam olarak anlamazlarsa damasallardan hoşlanırlar. Sadece masallar değl bütün folklork eserler temelde dört fonksyona sahptr: Güzel vakt geçrme fonksyonu, eğlence ve brlktelk; adetler ve toplumsal değer ve yapıların güçlenmesn destekleyen fonksyon; eğtm ve başka br kuşak çn aktarım fonksyonu; toplumsal değerlern baskı ve zorluklardan kurtulma ve bu baskı ve zorluklar karşısında deşarj olmayı sağlayan fonksyon.75 Bu konuda Alakom’un görüşler şöyledr: “Kürtlern masalları çok eğtc ve öğretcdr. Bu masallarda; zorluk, çareszlk, fakrlk ve yoksulluk karşısında; hayal kahramanların görülmemş ve duyulmamış çabalarını görmekteyz. Bu eserlerde ylk-kötülük, güzellk-çrknlk ve temzlk-pslk arasındak savaş gt gde sertleşr, her ne kadar stenmeyen br şey olsa da bu masallar bazen ölüm ve öldürme le btrleblr. Kürt masallarında sunulan, devler, gürültü patırtılar, serüven, olay ve büyük maceralar br taraftan da ayna gb toplumun acılarını, durumunu ve üzüntülern göstermekte, nsan letşm ve etkleşmlern göz önüne sermektedrler. Yaşam üzerne brçok bakış açısı, örf, adet, gelenek ve karakter Kürt masallarında yer ednmştr. Toplum sanatsal br yolla, masalların dl le yüzyıllık stek, umut ve hayallern toplum çn yenden şekllendrp sunmuştur. Toplum uzun yıllar boyunca bnlerce masal yaratmış ya da zaman sanatsal htyaçlarımızı yerne getrmş, bz doyurmuştur. Kürt masalcılığı, gerçek hayatta olmasa da, hç olmazsa bzler çn kurmaca br dünyayı hedye olarak bırakmıştır. Kürtçe masalcılığının çerğne göz attığımızda brbrnden farklı brçok konu ve motfn yer aldığını görürüz. Motflern zengn oluşu bze toplumun her şeklde kendn masalların konusu çne yedrdğn, kendn konulardan br olarak yansıttığını gösterr. Kısacası toplumla masalı brbrnden ayırmamız, koparmamız mümkün değldr.”76 Yukarıda da açıklandığı gb sözlü edebyatta, Kürt toplumu çn öğüt ve nas75 Pertev, 2008. 76 Alakom, 1994, s. 8. 54 hatler önemldr, fakat bz onların öğretc tarafını ele alacağız. Bu bağlamda çocuklara anlatılan masallar öneml br role sahptr. Bu durumu sözlü edebyatın bütün türlernde; çoğunlukla masal, anı ve şarkılarda görmek mümkündür. Kürt masalları, konusunu daha çok yaşanmış toplumsal olaylardan alır. Bütün anlatı platformlarında bu toplumsal konular değerlendrlr. Blmsel araştırmalara77 göre masalların anlatımı çocukların sosyalleşmes açısından olumlu br etkye sahptr. Çocukların, masalların yardımıyla “kend” ve “dğer kşler” le olan etkleşmlernde gelşme gözlemlenr. Masal kültürün aktarılmasında, sözlü edebyat ürünü olarak öneml br role sahptr. 2. Atasözler Atasözler genellkle her bölgede aynı şeklde söylenmezler. Bölgeler arasında küçük bçmsel farklılıklar görülürken anlam bakımından herhang br değşm olmaz. Sosyal ve günlük yaşamda, genellkle cemaat sohbetlernde yaşça büyük kşler tarafından kullanılırlar. Atasözler de Kürtlern dğer sözlü edebyat türler gb, genellkle nashat ve ders verme üzerne şekllenmştr. Örnek olarak şunları göstereblrz: • Kötü insanlar amel etmez (çalışmaz), mezardaki ölü başını kaldırmaz. (Behdinan) • Helalzade hayır görür, haramzade Allah’ından bulur. (Behdinan) • Hırsız hırsızdan çalınca yerle gök titrer. (Behdinan) • Aslan aslandır, ne dişidir, ne de erkek. (Serhat) • İnsan yıllık öküz olacağına, aylık inek olsun. (Serhat) • Bağsız köyden, koyunsuz çadırdan ve ben ben diyenden hayır gelmez. (Botan) • Bazılarınınki ona benzemek, bazılarınınki de ondan gelmektir. (Botan) • Sakla yazın taşını samanlıkta, lazım olur sana ocakta, aralıkta. (Botan) • Tilki etidir, ne helaldir ne haram. (Botan) • Dolaşan tilki yatan aslandan yeğdir. (Botan) 3. Deym Deymler sözlü edebyat türler arasında faklı br renge sahptrler. Deymler günlük yaşamda kullanıldıklarından, kültür kullanımı ve aktarımının br par77 Şahn, 2011. 55 çasıdır. Kürtlern sosyal yaşamında deymler, dğer sözlü edebyat ürünlerne nazaran hem daha fazla hem de daha kolay kullanılırlar. Deymlern kullanımı dldek kültürel zengnlğ öne çıkarır. Araştırmalara göre78 deymler, toplumlar arasındak farkları ortaya çıkarır, bu yüzden floloj, halk edebyatı ve sosyoloj gb dsplnlern araştırma alanına grer. Ayrıca deymler öğrenen çocuklar anadln kültürel zengnlğnden haberdar olur, kültür ve öz değerlerne bağlı kalır. Kuzey Kürdstan’dak bazı deymler şöyledr: Botan ve Behdnan Bölges79 • • • • • • • • • Kulak ardı etti Sırtın kulağıyla dinledi Ayağına ateşler düştü Kafasının suları kaynıyor Ateş almaya mı geldin Söyler ama yapmaz (hissetmez) Ciğerini yediğim İdrarı duru değildir Yarası pire yarası kadar Serhat Bölges80 • • • • • • • • • • • • • • • Keşke kalbim bahçe olsaydı da önünde yaprak yaprak açsaydım Kediye pisliğin ilaç demişler, kedi pisliğini saklamış. Evet dünya (Ah, felek). Gevşek eşek, sıkı gaz çıkarır. Kimse ayranım ekşi demez. Yiğidin öldürülmesi yumuşaktır yumuşak, kadının istenmesi sıcaktır sıcak. Gören de don vurmuş sanacak. Burun kıvırıyor. Zararsız yılan Tandır yanındaki kedi Avlanma isteğim gelirken, tazımın tuvaleti geliyor. Kollarını sıvadı. Kemiğimizi yer, başkasının kapısında havlar. Ağanın malı gider, çobanın canı yanar. Olsa da olur olmasa da. 78 Deym, toplumun anlatı gücünü belrler. bkz. Mert, 2009. 79 Şükrü Acer Hakkar, Çukurca, Çığlı Köyü, 2014; Abdulkerm Pusat, Merkez Czre, 2014. 80 Faruk Brgül, Ağrı, Dyadn, Zeynel, 2014; Sraceddn, Muş, Sêgr, 2014. 56 • • • • • Ölüm ihtiyarlıktan yeğdir. Dört böbreklidir. Haline ölüler bile güler. Göttü, göt de gitti. Burnu yanmıyor. 4. Tekerleme Tekerleme halk arasında blerzok, bêhnok, zûgotnok, lhevanînok, lezgotn ve lezvate olarak adlandırılır. Botan ve Behdnan bölgelernde se metelok ve çîvanokolarak adlandırılır. Halk arasında eğlence amaçlı yarışmalarda kullanılır. Tekerlemeler çn dvan kurma gb br şart da yoktur, her yerde ve her zaman söyleneblrler. Tekerlemeler; coğrafya, klm ve toplumsal olaylara göre şekllenrler. Genellkle masalların grş kısmında yer alır ve rtml br şeklde söylenrler. Tekerlemeler, toplumsal olayları, duygu ve düşünceler, klm ve doğa le lgl anlamlı anlamsız lgnç kelmelerle, şrsel, ser ve rtmk br şeklde fade ederek güldürme amacı güden atışmalara ve müsabakalara vesle olur. Araştırmamızda, tekerlemelern alttürlernn de olduğunu gördük. Bunlara örnek olarak şunları sayablrz: 1. Masal grşlernde söylenenler 2. Yarışmalar çn söylenenler 3. Oyunlar çn söylenenler Üzernde en çok duracağımız tür; oyunlar çn söylenenler olacaktır. Oyunlar çn söylenen tekerlemeler Kürdstan Sözlü Çocuk Edebyatının başlangıcı olarak kabul edeblrz. Kürtlern sözlü kültür zengnlğnden Kürt çocukları da paylarına düşen almış ve kend sözlü edebyatlarını oluşturmuşlardır. Kürt çocuklarının sözlü edebyatlarını nasıl oluşturduklarını tekerleme örnekler le açıklayacağız. Brkaç tekerleme örneğ şöyledr: Serhat Bölges81 • Küçük müçük yolda Otların arasındaki güle Tekme attım ben ona Girdim hayırlar içine 81 İsa Akkuş, Şerefnaz Ççek, Güzel Babacan, Sevgül Akkuş, Sadrettn Karabalık, Kezban Akkuş BtlsAdlcevaz- Wêrangaz-2014. 57 • Evin kapısı açıktır Ekmek ve peynir üst üste dizili Kırmızı inek dövüldü Anası da öpüldü • Ha sürme ha yayık Büyük hanımın olsa kalçası kırık Vermedi bana oğlumu Otur yayığa otur • Sefo oğul eşek nerde Eşeğin oğlu eşek nerde Götürmüşler eşeği divana Başlamışlar eşeği konuşturmaya Güçlü bıçak cepte Keser eşeği uykusunda Behdnan Bölges82 • Üçer üçer sarı altının başı Ulan haramdan doğan piç Dünyanın dibine var git Baktın ki öyledir Eğer yirmi dört görmezsen Gel kapıma sopayla • Rüzgar rüzgardır harmanda Harman yeri kundura sesi olmuş Kim ki nazar getirse Gözleri yerinden dökülsün • Ben bir yumru kıl idim Biri kuyruk Biri b*kluk Bu ağız gitmiş duta Bu el gitmiş kıla Bu ayak girmiş b*ka 82 Abdulkerm Altürk, Şırnak, Uludere, 2014. 58 • Benim babam Bastonlu Simo Bastonu yedi delikli Simo Botan Bölges83 • Çadırımız ziftle kaldı, zift çadırımızla kaldı, Çadırımız ziftle kaldı, zift çadırımızla kaldı. • Hocanın evine gittim, bir tane kırmızı elma gördüm, hocanın karısının kolunun üzerinde. Kolumun üzerinden bir ısırık aldım, hocanın karısının kolunun üzerindeki elmadan. • Sofunun biri geldi bize, kafasında taçile, dedim: Taç sen ne tacısın? Taç sen ne tacısın? Taç sen ne tacısın? • Kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun o tarafında, Her kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun bu tarafından onlara seslendi, Kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun o tarafındakilere, “Siz kaç kuş ve kukkusunuz?” dediler. “Biz kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkuyuz.” dediler. 5. Blmece Blmeceler çn tîştanok, tîştonek, mamîk, çîvanok ve çîbenok (Zazaca) da kullanılır. Blmecelern şekllenmes ve gelşmes; klm, doğa ve toplumsal olaylara bağlıdır. Blmecelern bölgelere göre bazen çerğ, bazen de bçm değşkenlk gösterr. Karademr’e84 göre; Tarh olaylar, tarh kşlkler, ses takltler, stsna durumlar, soyut ya da somut fantastk yaklaşımlar rtmk br şeklde soru tarzıyla söylenr. Bu anonm edebyat türlerne blmece denr. Blmeceler genellkle şöyle başlar: “Br şeym var, br şeym, blmecedr, blmecem…” Tekerlemeden sonra çocukların en çok lgl olduğu tür blmecedr. Blmeceler çocuklar arasında yarışmalar çn kullanılır. Brkaç blmece örneğ şu şekldedr: Serhat Bölges • Hocakadın demiş hocakadına: Bir sayfa gelmiş bu dünyaya, 83 Slêmanê Sofî, Czre, Dêrgul, 2014; Mhemedê Gndar, Nafye Kodak, Czre, Ernebat, 2014. 84 Karademr, 2008. 59 Yazılmaz ama yenir. Bu nedir? (lahana) • Bir şeyim var, bir şeyim, Ketenin içine sarılı, Ne ayak var ne topuk, Her gün gider çeşmeye. (testi) • Bir şeyim var, Taşa vuruyorum kırılmıyor, Suya vuruyorum kırılıyor. Nedir? (kağıt) • Üç yüz altmış altı leylek, Yarı siyah, yarı ak İki öküz ve on iki inekle. Nedir bu? (Üç yüz altmış altı gün, hem karanlık ve gecedir, hem gündüz ve aydınlıktır, her biri diğerini takip eder, on iki inek de aydır.) • Hilindir milindir, oğul babadan uzundur. (ateş ve duman) • Sabah gelindir, akşam sefil. (Yıldız) • Kejo öküzünü havada sürer. (yayık) • Karanlık gediktir, ona kar yağar. (baca) Behdnan Bölges • 60 Bilmecedir bilmecem, Kimsenin olmadığı bir dünyaya gittim, İki koç yedim kemiksiz, Bir ata bindim cansız. (Çocuk, anne karnındayken ondan başka kimse yoktur, doğunca annesinin memelerini emer; kemiksizdir, beşiğe koyarlar; cansızdır.) • Dünyada bir ağaçtır, On iki dalı vardır, Her on iki dalda birer yuva vardır, Her yuvada otuz yumurta vardır. (yıl) • Değirmene gittim Acayip bir şeye denk geldim Yedi baş haydut (yengeç) • Yukarı hırçın Aşağı hırçın Parlak gözlü, uzun bıyıklı (tavşan) • Uzundur dardır Geniştir dardır Kısadır dardır (kolan) • Birşeyim var sıcak ve yumuşak Önümüze gelince kemerini gevşet Çok ayıptır eğer yemezsek. (mumbar dolması) Botan Bölges • Kayalıktan atarım kırılmaz, suya atarım kırılır. (kağıt) • Hilindiro milindiro oğul babadan uzundur. (eşek ve at) 61 • Akşam gelindir, gündüz sefil. (lamba) • Altından sarı, aslan adı, namerdin b*ku. (akrep) • Gökyüzünün askerleri; tuttular nehirlerin etrafını, sabaha kadar teki bile kalmadı. (yıldızlar) • Gittim mirin divanına; sordum yaşlı insanlara:“Gördünüz mü siz hiç süt veren kuş?” (yarasa) Kürdstan sözlü edebyatında, blmece türü dğer türlere göre, bölgeden bölgeye farklılıklar gösterr. Yukarıdak örneklerde olduğu gb bazen cevap bazen de blmece değşmektedr. Her ne kadar blmeceler arasında farklılıklar varsa da bunlar korunmalı ve kaybolmalarına göz yumulmamalıdır. Her farklılık bölgenn özgünlüğünü yansıtır. Sözlü kültürde çocuklar bunları kullanır ve kendlerne göre yenlern yaratırlar. Blmeceler dğer sözlü edebyat türler gb eğtmde, dl ve düşünce gelşmnde ve sosyalleşmede önemldr. 6. Man Behdnan ve Botan bölgelernde halk arasında “qese (kıssa)” olarak adlandırılan manler rtmk br şeklde söylenr. Genellkle k kş arasındak atışmaya dayanır. Manler daha çok eleştr çn söylenr. Günlük yaşamda manlern söylenş şekl zamana göre değşr. Manlern söylenme amacı deymlerle aynıdır. Tasvr, benzetme ve eleştr amaçlı mzah br şeklde söylenrler. 62 • Senin neyine yiğitlik Öldür oğul sen avda keklik Yedi yıl yaptım çobanlık, Yetmiş yıl da sığırtmaçlık, Bu yüzden göğsüm ak. • Oğul mu diyo’n kendine, İki kuman var diye? Babanın tarlasını tanıdın mı, Sabanını onardın mı? • Gel babamın evine yavaşça, Aç kapıyı usulca. Eğer ses ederse kaynana, De ki: “Kediydi, gelmiş oyuna.” • Ekinler benim emeğimdir. Bana derlerdi: Şinto er midir? Kayalıktaki kör baykuştur, Tandırın dibine oturur, Boncuk dizer, kum sayar. 7. Payzok*-Prepayzok (Güz ezgs) Hüzün türkülerdrler. Gazellern aksne gamlı duygular çerrler. Sadece sonbaharda söylenrler. Yaylaya çıkan nsanlar tarafından yayla dönüşünde bu ezg seslendrlmektedr. Sonbahar kışın başlangıcıdır. Köylüler fazla kar ve çetn kış şartları nedenyle 5-6 ay evlernden dışarı çıkamamaktadırlar. Dengbêjler yan yana oturur ve sırayla payzok söylerler. Payzoklar söylennce halay çeklmez. Özellkle Hakkar bölgesnde ünlüdürler.85Enstrümansız söylenrler. Söyleyş tarzında lgnç olan, sesn gırtlaktan ve dalga dalga çıkmasıdır. Payzokların şekllenmesnde sonbaharın getrdğ hüznün ve gelen uzun kış mevsmnn büyük etks vardır. Konuları bakımından çeştllk gösterrler. Serüven, macera, aşk, sevg vb. konular bell başlılarındandır. Payzokların söylenmesnde en öneml özellk atışmadır. Kaydettğmz bütün sesler bu şekldedr. Araştırmamızda göçebelern yer olarak blnen “Çemê Karê”de86 türküler daha çok “payzok” tarzında toplanmıştır. Payzok çoğunlukla br kş tarafından söylenr. Bzm araştırmamızda dengbêjler daha çok atışma şeklnde payzoklarını söylüyorlardı. Payzokların eğtmde materyal olarak kullanımı, eğtm yol ve yöntemler açısından, hem konuların anlamlandırılması hem de çocukların fkr ve düşüncelern fade etmes bakımından önemldr. Sözlü edebyatın dğer türlernde olduğu gb payzok da Kürt kültürünün zlern taşır. 85 Çftç, 2012, s.43. 86 Payzok: (payz, sonbahar demektr) yayla dönüşünde söylenen şarkılardır. Sonbaharda söylendkler çn hüzünlüdürler. Genelde yaşlılar söyler, br sene daha geçtğ çn yaşlanmaya dem vururlar. Çetn geçecek kış nedenyle evlernden çıkamayacakları da br başka nedendr. Herekol dağının yamacındak yaylalar, Pervar, Srt. 63 Payzok87 Bahardır, bahardır, bu ava dibinde Ev sahibi seslenir; Evin hanımı!.. İşte yasta, bu acının içinde Yok vallahi, viranedir bu, karagözlü!.. Hani yazın emeği Sonbahardır, sonbahardır; sonbahar bana seslendi!.. Zavallı sarıldı meşe ağacının dalına Bu dertli ev, dertli ev olasın, babası dertli olasıca, ocakla aralık arasındaki aşk Ruh kabzalarına neden gül ve papatya koymuyorsun Neden benden istiyorsun, neden benden istiyorsun.. Yaz gitti sonbaharın güzü ile, gitti faydasız gitti.. Başta benden istemedin, ses etmedin. Bahar gitti, yaz gitti, ne istersin benden bu sonbaharda Bu sonbahar bana seslenirsin Ey karagözlü!.. Payzok88 Haydi, kaldırın da… görelim gelini… Tez kaldırın da… görelim güzeli… Haydi, yârin örtüsünü… kaldırın üstünden oy yârin… Haydi, yârin örtüsünü… kaldırın üstünden oy güzelin… Oy aman güzelin… yağdıracaklar üstüne güzelin… Oy aman güzelin… yağdıracaklar üstüne güzelin… Oy gitti bozkırlara… güzel gitti bozkırlara… Oy gitti bozkırlara… güzel gitti bozkırlara… Oy aman gelinin yoluna… şıp şıp yağar da bir yağmur güzelin… Oy aman gelinin yoluna… şıp şıp yağar da bir yağmur güzelin… Gelinin atının nalı gelmez… gelinin atı hey gelmez güzelin… Gelinin atının nalı gelmez… gelinin atı hey gelmez güzelin… Oy aman evimiz hendek üzre… oy gelmez bizim hendeğe taraf… Oy aman evimiz hendek üzre… oy gelmez bizim hendeğe taraf… Oy aman güvey baca üstünde durmuş oy gelmez… güvey bacada gelme güzel… Oy aman güvey baca üstünde durmuş oy gelmez… güvey bacada gelme güzel… Oy aman beklemekte kara gözlüyü oy… gelmez beklemekte kara gözlü güzeli… Oy aman beklemekte kara gözlüyü oy… gelmez beklemekte kara gözlü güzeli… 87 İsmalê Koçer, Slop, Şırnak 2014. 88 Mhemedê Gndar, Ernebat-Czre Botan bölges, 2014. 64 Hey aman ırgatın evi tepede gelmez tarafına… ırgat tepede oy gelmez güzelin tarafına… Hey aman ırgatın evi tepede gelmez tarafına… ırgat tepede oy gelmez güzelin tarafına… Hey aman hırsız diye bağırdık hey hırsız… oy bağırdık hırsız gelmez güzele taraf… Hey aman hırsız diye bağırdık hey hırsız… oy bağırdık hırsız gelmez güzele taraf… 9. Destan Halk arasında uzun masal olarak blnmektedr. Sahada edndğmz blglere göre destanlar çoğunlukla dengbêjler tarafından anlatılmaktadır. Büyük dvanlarda; çoğunlukla savaş, kahramanlık, aşk konuları şlenr ve dnleycler de büyük br lg gösterrler. Destanlar uzun olduklarında bazen anlatımları günler sürer. Destan anlatımı aynı zamanda sosyal br etknlk olarak değerlendrlr. Nasıl k br yerde eğlence ya da göster olduğunda, tyatro ya da flm gösterldğnde, sanatseverler en önde yer bulmaya çalışıyorlarsa, Kürt toplumunun, destanların anlatılmasına karşı lgs de öyledr. Destan dnleycler, savaş ve çatışmalarda heyecana kapılır, destanın kahramanlarının etksnde kalır, aşklarla keyflenr ve bazen de acı ve kederlerle üzüntüye kapılırlar. Kürt destanları genellkle hkaye le başlar, aralarda türkülerle devam eder. Halk arasında blnen destanlar şunlardır: Memê Alan/Mem ve Zn, Syabend ve Xecê, Dewrêşê Evdî, Evdalê Zeynkê, Rstemê Zal, Sağır ve Topal, Zembîlfroş, Dmdm, Flîtê Quto ve Bnevşa Narîn. Bu destanlar arasında, Syabend ve Xecê, Dewrêşê Evdî, Sağır ve Topal, Flîtê Quto ve Bnevşa Narîn ve Mrza Muhammed bzm tarafımızdan derlend. Dmdm89 (…) Gürleme hoş gürlemedir Altın Pençeli Han’ın meselesidir Bu doğrudur, yalan yoktur Bir han vardır, Miqurîlerden 89 Dmdm destanının başlangıcından ve sonundan alınmıştır. Kaynak ktabın yazılışına göre yazılmıştır. Dmdm smn, Dmdm kalesnden almıştır. Dımdım kales Altın Pençel Han tarafından yapılmış ve hçbr güç tarafından yıkılamamıştır. Dmdm Hkayes İranlı br Kürt olan Altın Pençel Han ve İranlı Abbas sml br Kürt ‘’İran Şahı’’ arasında geçen savaşı anlatmaktadır. Dmdm’da, Kürtlern fedakârlığı, kadınların cesaret, hanet ve İranlıların hle ve yalanları anlatılmaktadır. (Cndî H. , 1962, 1985). 65 Çölde derede geziyordu Hiçbir yerde barınmıyordu Han kalktı Kürdistan’dan Gitti İran şahına Mal ve han sahibi olmak için Han yetimdir tanınmaz Gitti şah Abbas’a İstedi kılıç ve elmas Han yetimdir, yer yer Gitti acem şahına Ondan istedi kılıç ve kemer *** Altın Pençel Han ve Şah arasındak savaş uzun sürdü. Bu sefer sabaha kadar savaştılar. Şah, Altın Pençel Han ve oğlu le baş edemeyeceğn anladı. Zehr hazırlattı ve Altın Pençel Han’ın savaş meydanına serpt. Sabaha Altın Pençel Han, oğlu ve askerleryle çıkıp zehr serplen savaş alanına gtt. Heps oracıkta yandı. Şah askerleryle Dmdm Kalesne gtmek çn acele edyordu. Han’ın eş pencereden dışarı bakınca, ne görsün? Şah ve askerler kaleye grmeye çalışıyorlardı. Sonra gelnlerne dönüp, “Altın Pençel Han ve şanlı oğlumun öldürülmesnden sonra utançtır bzm acem olmamız. Hayır! Böyle br şey dünyada olmamış ve olmayacak.” dye bağırarak koşa koşa alt kata gtt ve baruthaney ateşe verd. Orada patlamalar başladı. Kalenn dört br tarafı yıkıldı ve oradan kurtulan olmadı. Altın Pençel Han’ın sadece br geln kurtulmuştu. O, kale duvarındaydı. Kale patlayınca, patlamanın basıncı onu fırlattı. Rüzgar şalını uçurttu ve br kuş gb, onu Sünnlern köyüne kondurdu. O k canlıydı. Altın Pençel Han’ın bu gelnnden günümüze Han’ın soyu varlığını devam ettrd. Ker ve Kulk90 (Topal ve Sağır) (…) Topal Sağır’a söyler: “Kardeşim, kızlarını görmemişiz, nasıl gideceğiz de Bêcan’ı getireceğiz. Önce kızlarını görmemiz lazım.” 90 Ker u Kulk Werdê’nn kz oğullarıdır. İk kardeş “Bêcan” adlı kız le evlenmek çn türlü mücadelelere ve savaşa grerler. Ker u Kulk’de kadının toplumdak rolü, atın ve savaşın rolü anlatılır. Xecê Anne, Ovacık, Kars, 2014. 66 Sağır meydanda haykırır: “Kalbim güp güp eder, Eli Emerler kızlarını getirmelidir. Topal kızlarını görsün, Sonra da gidip Bêcan’ı getirsin. Eli Emerler meydanda haykırırlar, Derler ki:“Topal oğul, doğrudur sen gençsin (cahilsin), Aklın başında değil, Kızımız vardır o da Telî Revşen Hatundur, Küçük küçük incidir, Su içer gerdanında su görünür. Paypur çeşmesindedir, Yetmiş karabaş etrafındadır, Her biri bir formdadır, Bunların üstüne bir de beyaz köpek ordadır, Eğer beğendiysen git, Beğenmediysen dön.” (…) 9. Beddua91 Beddua mazlum toplumlarda sözlü kültürün öneml br parçasıdır. Aynı şeklde küfür de zalmn, küçük düşürenn sözlü kültürünün öneml br parçasıdır. Bu yüzden bedduaların değerlendrlmes, br halkın pskolojsn ve toplumsal durumunu anlamamızı sağlar. Beddualara baktığımızda perşan kadınlar, stemkar, mahrum bırakılan, hasret çeken ve garban kmseler görürüz.92 Dğer sözlü edebyat türlernde olduğu gb, beddualarda da derleme çalışmasından öteye gdlmemş, sosyo-pskolojk araştırmalar yapılmamıştır. Yukarıda belrtldğ gb beddualar Kürt toplumunun ve özellkle Kürt kadınının blnçaltını yansıtır. Beddua, Kürt kadınlarının kalbnden gelp çocuklarının kulaklarında çınlayan br sestr. Hem daha önce toplanmış hem de bzm topladığımız beddualarda k özellk öne çıkıyor. Brncs, beddualar daha çok kadınlar/anneler tarafından edlr/ söylenr. İkncs de, beddualar çoğunlukla erkek çocuklar çn söylenr. Buna göre beddua, k cnsyet arasındak etkleşm açıklamaktadır.93 Kadın erkeğe 91 Yazılan beddualar, Serhat, Botan, Dersm-Bngöl ve Dyarbakır bölgelernden toplanmıştır. 92 Kürtçe Beddualar Sözlüğü (Demrhan, 2014). 93 Karı-koca. 67 beddua eder. Kürt toplumunda beddua gerçeğ bu şeklde karşımıza çıkar. Jung, “Pskoloj ve Edebyat” adlı makalesnde, sanatçı ve sanatsal metn arasındak lşky şöyle açıklar: Freud, sanatçının, esern kend kşsel yaşantısından çıkarma yolunu ler sürerken, problemler açacak br anahtar bulduğunu sanmıştı. Bu yoldan gderek bazı çözümlemeler yapılableceğ doğrudur. Çünkü br sanat esern, tıpkı br nevroz gb, kompleks dye adlandırdığımız psşk hayat düğümlerne ger götüreblmek akla yakın gelmektedr.94 Freud’u referans alan Jung’un söyledklerne göre; bedduayı nevrozla lşklendreblrz. Eğer beddua, nevroz gb ele alınırsa, beddualar aracılığıyla Kürt kadınlarının blnçaltının ortaya çıktığını söyleyeblrz. Kürt kadınları, kocalarından ya da egemen güç olan erkeklerden gördükler kötü muamele ve zorbalık nedenyle doğrudan söyleyemedklern beddua aracılığıyla çocuklara aktarırlar.95 Pskanaltk kurama göre değerlendrldğnde beddua ve nnn, Kürt kadınlarının saklı fkr ve düşüncelern fade etme aracı olmaları açısından benzerdr. Aşağıdak beddualarda cümleler çoğunlukla “heylê” le başlar “-yo, -” le bter. Kürtçe dlblgsnde bu ünlem ve ekler erl cnsyet çn kullanılır. Buradan da anlaşılıyor k, beddualar, erkekler çn söylenmektedr. Derledğmz bedduaların heps anneler tarafından söylenmştr. Bazen erkekler de beddua eder. Aşağıdak beddualara (bkz. 6, 8, 17, 20, 22, 33) baktığımızda kadınlar, erkekler kastederek bedduayı çocuklarına etmektedrler. Bu beddualarda erkek çocuk araç olarak kullanılmıştır. Kadının hedef oğul değl oğlun babasıdır. Beddua ve nnnlerde Kürt kadınlarının blnçaltı daha genş değerlendrleblr. 1. Boğazı delinesice 2. Kara baldır baldırına giresice 3. Hay ağzımdaki yarayı ağzına bulaştırayım 4. Elektrik çarpasıca 5. Gözlerine kara su düşesice 6. Soyu kuruyasıca 7. Ocağın yıkılsın 8. Saçın dökülsün de babanın kollarının arasına düşsün 9. Parça parça olasıca 10. Boğulasıca 11. Belan elinden olsun 12. Nehirle gidesice 13. Karnını şişiresice 94 Aka, 2010 s 40. 95 Heps erkektr: kayınbrader, kayınbaba, komşu vs. olarak değerlendrleblr. 68 14. Peynir ayağının önünde taşlaşsın 15. Karnından kan akasıca oğul 16. Günün kara gün olsun 17. Sonun hayır olmasın oğul 18. Evin kara karganın evi olsun 19. Küller başına 20. Muradına eremeyesin 21. Azgın kurdun ağzına giresice 22. Muradın götünde kalsın 23. İçi ağzından çıkasıca 24. Burnuna romatizma değesice 25. Böğrü kararasıca 26. Kanser olasıca 27. Gözü çıkasıca 28. Kolu kırılasıca 29. Evi yıkılasıca 30. Kendinden hayır göreme 31. Trenin altında kalasın, geri gelmeyesin 32. Yiyesin, yediklerini çıkaramayasın (kabız olasın) 33. Ömrün, bahar pancarının ömrü gibi olsun 34. Allah seni kahretsin 35. Düşük yapasıca 36. Evine ateşler düşsün 37. Yıldırım çarpasıca 38. Oğlun oğul göremesin 39. Geberesice 40. Ödün patlasın. Kızlar çn söylenen beddualarda Kürt toplumunun bakış açısını ve gerçeklern göreblmek pekala mümkün.“Karnını şşresce” br kız çn söylenmş. Bu sözün temelnde toplumsal ve dn br gerçek yatmaktadır. Kürt toplumunda, İslamyet’e göre evllkten önce cnsel lşk günah ve aynı zamanda yasaktır. Cnsler arasında gzl br şeklde yaşanan bu lşk sonucunda kadın çoğunlukla hamle kalmakta, toplumsal normlara göre bütün suç ve günah kadında aranmaktadır. Bu olayın öğrenlmes kadın çn büyük br utançtır. Toplumsal yaptırımlar kadının üzerne çok sert br şeklde baskı uygulamaktadır. Kürt toplumunda yaşanablen bu tür olaylar yüzünden kadınlar kızlarına bu şeklde beddua etmektedr. Bu bedduanın söylenmesndek amaç, 69 erkek ve erkeklk algısını ve toplumsal hayatı eleştrmektr. Kız çocuğu burada br araç olarak kullanılmıştır. Kürt kadınları aslında bu bedduayla kızlarına öğüt vermekte ve onları erkeklerden korumak çn toplumun gerçekler le yüzleştrmektedrler. “Saçın dökülsün de babanın kollarının arasına düşsün.” bedduası yne kızlara edlr. Uzun saç ve örgüler Kürt kadınları çn kadın olmanın ve güzellğn smgesdr. Saçın keslmes ya da kısaltılması toplumda öneml br anlam fade eder. Genelde kadınların üzüldüğü büyük olaylarda (ölüm, öldürme, afet vs.) olaya tepk olarak kadın saçını keser ve yas tutar. Kürt kadını çn saç kesmek veya kısaltmak büyük felaket anlamına gelr. Aynı durum Ezd kadınlar çn de geçerldr. Ezd Özgürlük ve Demokras Hareket Mecls (TEVDA) üyes Şrn İsmal Al, Kürdstan federe bölgesne bağlı Musul’un Şengal şehrndek Ezd kadınların hkayesn anlatıyor: “Evde sevlen gençler ya da erken yaşta ölüp hayatın güzellklernden mahrum kalanlar çn, kız kardeşler veya sevdkler kadınlar kendler çn en öneml şey olan saçlarını ve örgülern kökünden keserek ölen kşnn mezarına bırakırlar. Bazen Avrupa’dan gelen kmseler mezarlıklarımızı gezdklernde buna denk gelnce çok şaşırıyor ve anlamını soruyorlar. Şöyle cevaplıyoruz: ‘Hayatımda böyle br acı görmedm. Güzellğm ve bütün çekclğm toprağa gömüyorum.’ Saç Ezd Kürt kadınları çn çok önemldr. Bu yüzden o güzel kadın, saçını kesp mezara koyunca onun çn uzun br yas başlamış demektr.”96 Öyle görünüyor k saç kesme Kürt kadınları tarafından uygulanan esk br toplumsal gelenektr. Kız çocuğuna yapılan bu beddua oldukça ağırdır; aynı zamanda babaya yapılan atıfla, dğerlernde olduğu gb erkeğe yönelen duygu durumunu da göstermektedr. “Babanın kollarının arasına düşsün.” sözüyle baba da bu yas sürecne dahl edlr. 10. Dğer Sözlü Edebyat Türler a. Oyunlar Sözlü edebyatın çnde oyunlar, tekerlemelern kullanımını temel alır. Çocuk oyunları, klm ve fzk şartlara göre farklılık gösterr. Evde oynanan oyunlarla dışarıda oynanan oyunlar farklıdır. Her k durumda da tekerlemelern öneml br yer vardır. Evde oynanan oyunlara kapavêtn (aşık kemğ 96 Al, 2011. 70 atma)97, şeşk, pêncok, heftok (altılı-beşl-yedl) ve yüzük oyununu98örnek göstereblrz. Dışarıda oynanan oyunlar; yarma, saklambaç, ayakkabı savurma ve dğerlerdr. Araştırma sırasında elde ettğmz blglere göre kışın çocuklar ve yetşknler aynı ortamda bulunuyorlar. Çocuklar, oyunları ya büyüklerle brlkte oynuyor ya da onların oyunlarını zlyor. Dğer mevsmlerde de oyunlar doğa ve klm şartlarına göre düzenlenyor, gelşyor ya da yenler yaratılıyor. Çocuklar tarafından tekerlemelern söylendğ oyunlara brkaç örnek vereblrz. Oyunlar genelde üç ya da dört çocuk arasında oynanır. Br çocuğun öncülük ettğ oyunda, dğer çocuklar, parmakları yere temas edecek şeklde ellern açarlar ve oyun başlar. Aşağıdak tekerleme başlangıçta br eln parmakları çn söylenr: “Saksağan sek sek Kuyruğu tümsek 97 Oyun araçları, koyun ve keçlern k arka bacağının kemklerdr. Keç veya koyun kesldğnde çocuklar ekleml kemkler alıp çnden çıkarıp oynarlardı. Eklem bulduktan sonra sıra eklem düzeltmeye gelrd. Eklem düz br taşa koyup, etrafını başka br taşla oyun çn hazır hale getrrlerd. Düzeltmeden sonra kemğn yanındak k çukura kurşun ertlrd. Yanlara kurşun ertldkten sonra eklemn adını benekl eklem yaparlardı. Ekleme kurşun ertlmes ş oldukça kıymetlyd ve oyun çn en y eklem kurşun ertlen eklemd. Farklı farklı brçok oyun oynanır bu baldır kemğ le. Anlatılan oyun, yıkma oyunudur. Adı da: Kawxrê’dr. Kawxrê; on on beş kş arasında oynanır. Her oyuncunun eklem olmalıdır, çünkü herkes br eklemle oynar ve yarışma yapar. Kawxrê müsabakası; başta br grup tarafından oynanır, kaç kş olduğu öneml değldr. Herkes kend çn oynar. Oynayanlar yere br çzg çzerler, herkes eklemn dkey olarak dzer, kendlern br metre uzaklaştırırlar; yanlarındak eklem de rırada dzl ekleme nşan alıp yıkmaya çalışırlar. Kaç eklem varsa o kadar nşanlayıp vurma hakkı vardır. Buna benzer başka br tür oyun vardır. Onun adı da “bızdım-badım” dır. Bızdım-badımın şekl de aynıdır. Yne oyuncular eklemlern çzgye dzer ve nşan tutarlardı. Herkesn br hakkı vardı. Bızdım-badımın kurallarına göre eğer br eklem düşürürse eklemn en az br karış çzgden uzaklaşması gerekrd. Düştüğünde eklemlerden braz ger çeklr ve “ bst û bade” der ve çzg ve eklem arasındak uzaklığı ölçerlerd. Eğer atış yapan br karış uzaklaştırmışsa eklem kazanmış sayılırdı. Br kş beş defa aynı şeklde kazanırsa başarılı olurdu. Arkadaşları ona kuru üzüm, pestl ve cevz verrd. Oyun bu şeklde bterd… İsmalê Koçer, Abdurrahmanê Koçer, Mhemedê Spertî, İdrs Torlak, Şırnak, Slop 2014. 98 Yüzük oyunu: soğuk kış geceler zamanında ahal br evde toplanır ve k gruba ayrılırlardı. Oturup üzerlerne battanye serelerd her br grup (6 kş) ta br kş çıkar ve grubunda br yüzük saklardı. Her br teker teker eğlr ve karşıdak gruba sırtını dönerd. Battanyenn altına eln sokar ve tüm grubun çnde eln dolaştırırdı, arkadaşlarının da anlamayacağı şeklde yüzük brnn cebnde saklanıyordu. Hepsnn arasında eln gezdrr ve anden battanyenn altından eln açardı. O sırada yüzüğü brnn cebne koyardı. Yüzüğün bulunduğu kş yüzünü ekştr ve korkardı, kendn k büklüm ederd. Çoğu zaman da hal ve hareketten yüzüğün kmde olduğu anlaşılırdı. Yüzüğü saklayan kş arkadaşları arasında en soğuk kanlı olanı seçmel k yüzük karşı tarafa geçmesn. Yüzüğün saklanmasından sonra rakp takım her br br kere, hakkını kullanıp gruptan brn çürütmeye çalışır. Eğer bu kşlerden brnde yüzük bulunursa rakp ekp kazanmış sayılıyordu. Brkaç tur böyle devam ederlerd. Kaybeden takım evlernden kuru erk, kuru üzüm ve pestl getrr ve hep beraber yerlerd. 71 Amcanın kemiği Kınalı keklik Gelip şunun üstüne sıçtı!”99 Tekerleme hang parmakta bterse o parmak saklanır. Bu yöntem bütün parmaklar çn tekrarlanır. Kmn el tamamen kapanırsa o, eln göğsüne koyar, sonra dğer elyle oyuna devam eder. Aynı şeklde parmakları teker teker kapanan eln gene göğsüne koyar. Bütün çocuklar ellern göğüslerne koyduktan sonra, öncü, kmn elnn sıcak olduğuna bakar. Ellern sıcaklığını ölçmek çn bütün çocuklar sırayla göğüslernden ellern çıkarıp öncünün yüzüne dokunurlar. Öncü de el en sıcak olanı belrler. Saklambaç (veşartok, çavgrtonek) Batman bölgesnde şu tekerleme le oynanır. Ebe gözünü kapatıp tekerleme söyler, bu sırada sayıları kden ona farklılık gösteren oyuncular saklanırlar. Oooooooooooo Hala mala Esir ala Bülbüllerinşahı Kara bahtlı Arsız ne bilir Suyun rengini hep bilir Güllerin gülüdür Gelincik üstüdür Sakla kendini Geliyorum şimdi100 b. Fıkra Fıkralar konularını çoğunlukla sosyal hayattan alır. Halk arasında güldürü amaçlı anlatılır. Brçok bölgede halk arasında fıkra anlatan kşler çok ünlüdür. Kürt sözlü edebyatında öneml br yer tutar. Lakırdı olarak da adlandırılır, brçok argo söz fıkralarda yer alır. Adamın biri bir gün evlenecekmiş, ama ne yapması gerektiğini de bilmiyormuş. Kendisine ‘Nikah kıyılacağı zaman imam ne derse sen de tekrar et.’ denmiş. O da ‘Tamam.’ demiş ve imamın yanına gitmiş. İmam: Falan kişinin oğlu. 99 Mraz Murat, Iğdır, 2014. 100 Abde Özdemr, Batman, 2014. 72 Adam: Falan kişinin oğlu. İmam: Kendinden haberin var mı? Adam: Kendinden haberin var mı? İmam: Ulan, ben imamım, haddini bil! Adam: Ben imamım, haddini bil! İmam: Kadını sana nikahlayacağım. Adam: Kadını sana nikahlayacağım. İmam kalkar, ‘Tüh sana.’ der, adam da kalkıp ‘Tüh sana.’ der.101 c. Anı-Serüven Bazı sürel yayınlarda masalın (çîrok) anı ve serüven yerne de kullanıldığına şaht oluyoruz, fakat bu doğru br kullanım şekl değldr, çünkü anının yazarı belldr, konu ve çerk bakımından masaldan ayrılır. Bu durum smlendrmede büyük br karmaşıklığa neden olmaktadır. Bu termnolojk sorunun düzeltlmes gerekmektedr (Alakom 1994, s.7-8). Anı-serüvende br kşnn başına gelen olay ya o kş tarafından ya da o kşy yakından tanıyan kşler tarafından yazılır. Serüvenler halk arasında çeştl aktarımlarla yayılırlar. Zamanla masal şekln alablrler. Hemen her bölgede anı-serüvenler anlatılır. Anı-serüvenler acayp ve gülünç olaylar, savaş ve mücadele gb konuları çerr. Çoğunlukla fıkra amacıyla anlatılırlar. d. Heyranok - Dlok (lrk) Heyranok, makamlı br sözlü edebyat türüdür ve çoğunlukla baharda söylenr. Konusunu daha çok aşktan ve sevgden alır. Baharın gelş le gençlere heyecan katar ve gençler bahar aşkı le aşk şarkılarını karşılıklı söylerler. Dlok da makamlı br sözlü edebyat türüdür. Dlok; şte, çalışırken, günlük hayatın hemen her alanında söylenr. Dlok; geln-damat, sevgller ve ırgatlıkla lgl konularda keyf ve moral vermek amacıyla söylenr. Botan bölgesnde tarlada ırgatlık yapılınca herkes hep beraber dlok söylemektedrler. Dlok söylerken hem şçler keyflenr hem de şlernde çabuk hareket ederler. Dlok karşılıklı olarak sırayla söylenr. e. Mantık soruları102 Mantık soruları, halk arasında blmece, bulmaca ve çıkarımlar çerçevesnde her bölgede kullanılır. Çoğunlukla yaşlılar tarafından kullanılır, çocuklar da blg ve anlama düzeylerne uygun mantık sorularına aşnadırlar. İş ve çalışma 101 Kalê Şnoy, Van, Gürpınar, Gola Bozo, 2014. 102 Faruk Köstekç, Btls, Adlcevaz, Yukarı Span Köyü, 2014. 73 aralarında, tatl ve dnlenme zamanlarında ya da akşamları nsanlar brbrlerne mantık soruları sorarlar. • Kurt, koyun ve ot yan yanadırlar. Sahipleri onları nehrin öte yakasına geçirecektir. Birbirlerini yemeden, sahipleri onları nasıl karşıya geçirmelidir? (Cevap: Önce koyunu karşıya götürecek, tekrar dönecek. Otu alıp karşıya götürecek, koyunu tekrar getirecek. Kurdu alıp karşıya geçirecek. Son olarak dönüp koyunu geçirecek ki birbirine zarar vermesinler.) • Üç kişi, onların eşleri ve bir de atları varmış. Bir derenin yanına varmışlar. Biri ötekine güvenmezmiş. Eşlerini hiçbir şekilde ötekilerin yanında bırakmazlarmış. Bu durumda karşıya nasıl geçmeliler? (Cevap: Önce üç kadın ata binip karşıya geçer. İki kadın orda kalır. Bir kadın ata binip kocasının yanına döner. Üç adam ata binip karşıya geçer. İki adam eşlerinin yanında kalır. Diğer adam eşinin yanına gelir ve onu alıp karşıya geçer.) • Üç tane katır var. Biri insan, biri semer, biri de katır yer. Bu üç katırı birbirine bağlayacaksın, bir kişi de yuları alacak ve öylece yolculuk edecekler. Bu nasıl olacak? (Cevap: Katır yiyeni öne alacaksın, Yularını adamın eline vereceksin. İnsan yiyen katırı en arkaya bağlayacaksın, semer yiyeni de ortaya koyacaksın ve üçünün semerini de ona bağlayacaksın. Böyle yola devam edecekler.) 11. Kadının Sözlü Edebyatı: Nnn Nnn çocukları uyutmak amacıyla söylenen rtmk dörtlüklere denr. Halk arasında “lork” yada “lor” olarak adlandırılır. Anadlnn öğretlmesnde ve öğrenlmesnde nnnlern rolü önemldr. Çocuk lk kez annesnden dln tanır ve öğrenr. Nnnler aracılığıyla çocuklar yen kelmeler öğrenr ve hayatla olan etkleşmler artar. Çocuk nnn yoluyla toplumun özellklern tanır ve bu şeklde kültürel aktarım sağlanır.103 Nnn her söylendğnde söyleyen tarafından her zaman yenden oluşturulur. Nnn ve pskanalst yönler üzerne yapılan br araştırmaya göre; nnn sadece çocukları uyutma amacıyla söylenmez.104 Anne nnny söyleynce çne duygularını katar ve yenden oluşturur. Bunun sonucunda anne br sanatçı gb sanatını yenden yapar ve lerletr. Nnnnn yenden yaratılmasında anne kaynak olarak kend yaşamını kullanır. Freud ve Jung’un pskanalst kuramlarının sonucunda edebyat –burada nn103 Toker, 2011, s. 27. 104 Aka, 2010. 74 n– br nevroz gb değerlendrleblr. Buna göre nnnlern başka br vazfes daha ortaya çıkıyor. O da; annelern nnn aracılığıyla blnçaltı duygularının çocuklarına anlatılmasıdır. Anne derdn, kedern ve çselleştrdğ duygularını kmseye anlatamazken bu yolla çocukları le paylaşır. Araştırmamız sırasında topladığımız nnnler buna göre değerlendrmeye çalışacağız. Her ne kadar onlar Kürt annelernn çocuklarına söyledkler nnnler olsalar da üzernde pskanalst çözümlemeler yapılablr. Serhat bölges105 • Nenni nenni nenni Kuzum nenni oğlum nenni Uyusun kuzum benim Büyüsün cici cici Nenni zamanı oğlum nenni Uyusun kuzum benim Büyüsün cici cici • Nenni nenni kuzum nenni Nenni nenni yavrumnenni Gözünü seveyim selvi boylum Karagözlüm neden ağlıyorsun? Nenni zamanı oğlum nenni Kuzum şafağa değin uyusun.. • Nenni nenni tosunum nenni Nenni nenni kuzumnenni Gece yakın konak uzak Nenni nenni kuzum nenni • Oğul oğul oğul Azgın kurdum Perişanım Tutsağım Oğul oğul oy oğul Behdnan bölges 105 Kezban Akkuş, Btls - Adlcevaz, 2014. 75 • Cibri oğul neni nenni Küçük cibri gelir büyük cibriye der Git deli çocuk, ben dedim, gittiler Vay ben gitmişim ben ki kara kartal gibi, vallahi olmaz Keşke bilseydim konağın hangisidir Ayaklarımla gelecektim nenni nenni106 Hekeryan Mirî’nin oğlu Cembelî’nin elini tutacağım Götüreceğim Berçelan yaylalarına Bana hürmet etsin, eğlendirsin Ah nenni nenni Cembelî’m nenni Evimin Cembelî’si ağlama oğul Sevgili, zavallı annenin kalbini üzme Gözlerinin yaşı beni kahreder,ağlama Kaynanam gelecek seni tek bırakıp sallayacak İyi bil zavallı annen burada olmayacak Cembelî’nin beşiğini getirip sallamaz artık Ah neni nenni Cembelî’m nenni…107 Bnevşa Narîn’n (Narn Menekşe) br çocuğu olduktan sonra ona sevdğnn adı olan Cembelî adını koyar. Menekşe, bebeğne nnn söylerken sakladığı hslern dle getrr. Nnnsnde, Hakkâr Bey Cembelî’nn tasvrn yapar, Cembelî’den umduklarını, stedklern, bebeğne aktarır.108 Narn Menekşe’nn söyledğ nnn, Kürdstan kadınları arasında yayıldı ve br Kürdstan nnns halne geld. Brçok bölgede, Kürt anneler Cembelî nnns söyler. Bazı bölgelerde Cembelî adı, Cbrî olarak dönüşmüştür. Kürt anneler, Cembelî’nn şahsında, dert, keder ve acılarını çocuklarına dllendrrler. Kadının bu hareketyle toplumun kadına dayattığı rol ve msyonu açıkça görmekteyz. Bu da temelde ataerkl toplum yapısının br tezahürüdür.109 Ataerkl toplum yapısında, kadın her zaman sınırlandırılmıştır. Kadının kendn öz106 Werdek Cvelek, Faraşn 2014. Cbr: halk çnde olan br destan kahramanına verlen smdr, Bnevşa Narn- Cenbelyê Mrê Hakaryan. 107 Bnevşa Narn- Cembelyê Mîrê Hekaryan destanından br bölüm, Nadye Ana, Hakkar, 2014. 108 “Narîn Menekşe- Hakkâr Bey Cembel” destanından: …Kalkıp oğlunu beşğe yatırdı ve uyuttu. Gece de Hakkâr Beynn oğluyla kaçtı. Kendn dağlara vurdu, Hakkâr’ye geld, oradan Berçelan yaylalarına. Babasına kızmıştı, Hakkâr’de de duramadı… Dengbêj Kemal Şmşek’ten alıntılanmıştır. Hakkar, Merkez, 2014. 109 Ataerkl toplumda cnsyet deolojs vardır ve kadın knc sınıftadır. Buna göre cnsyet açısından erkeğn avantajlı br konumu vardır. Kadın-erkek lşklernde otorte erkeğe attr. Bkz. Ökten, 2009. 76 gürce fade edebleceğ alanlar bu tarz kısıtlı ortamlardır. C. KÜRDİSTAN SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATI Araştırmamız sırasında yaptığımız görüşmelerde tekerlemelern çocukların edebyat ürünü olduğu söylenyordu. Yetşknler utandıkları çn bze tekerleme söylemyorlardı. Tekerlemelerle lgl olarak, “Efendm, bunlar çocukça şeylerdr.” dyorlardı. Görüşmelermzde bze çocukluklarına dar hatırladıklarından bahsedyorlardı. Eskden oyun oynadıklarında, bunları söylerlermş. Oyunlarda sosyal hayat, doğa ve hayvanlarla lgl tekerlemeler rtmk br şeklde söylerlermş. Oyunlarda söylenen tekerlemelern yaratımı ve kullanımı çocuklara attr. Çocuk edebyatının oluşumu burada başlar. Bu konudak br araştırma, bzm Kürt sözlü edebyatında yaptığımız tespt desteklemektedr.110 Araştırmamız sırasında, çocukların sözlü edebyatında doğaçlamaya dayalı durumlara şaht olduk. Görüştüğümüz kşler, çocukların eskden kend aralarında toplumsal yaşam, doğa ve hayvanlar hakkında tekerlemeler söyledklern belrtyorlardı. Örneğn Serhat bölgesnde brkaç çocuk arasında gün ışığı ve gölge hakkında br tekerleme söylenyordu. Havanın braz sernlemes ya da ısınması amacıyla, duruma göre gün ışığına ve gölgeye şöyle seslenmşlerdr: “Ey Gün Işığı, çek git, oğlun çatladı. Ey Gölge, çık gel, kızın çatladı. Ey Gün Işığı, çek git, oğlun çatladı. Ey Gölge, çık gel, kızın çatladı.”111 Çocuklar bu tekerlemey söylerken dışarıda br yerlerdedrler. Bu tekerleme 110 Boratav’a göre tekerleme şöyle çeştlenr (Boratav 1992: 135): 1.Masal tekerlemeler 2.Oyun tekerlemeler 3.Tören tekerlemeler 4.Bağımsız söz cambazlığı değernde tekerlemeler Anadl öğrenm açısından ele alındığında bu 4 türde oluşmuş tekerlemelern çocuğa öğrettğ kelme sayısı elbette azımsanamaz. Çocukla dğer çocuklar arasındak etkleşm düşünüldüğünde se en fazla oyun tekerlemelernn değşp gelşebleceğ düşünülmektedr. Oyun tekerlemelernn çocuklar arasında ebe seçerken kullanıldığını ve bunların değşmelere uğratılarak brçok yen kelmenn kazanılmasında etkl olduğu söylenleblr. Oyun tekerlemeler, çocuklar tarafından güncel olaylardan esnlenerek yenden üretleblr. Yan çocuklar var olanı taklt etmekle yetnmezler, bunu daha da gelştrrler. Değşm bazen yöreye at kelmelerle yapılır, bazen zlenlen br çzg flmle, bazen de dönemn popüler kültürünün etksyle gerçekleşr. Bu tekerlemeler, çocuklar tarafından oluşturulmuş lk edeb ürünlerden sayılablr (Toker, 2011). 111 Xwşka Pembe, Ağrı, 2014. 77 kaynağını günlük yaşamdan almıştır. Çocuklar bu tekerlemede gün ışığı ve gölgeye br oyun oynamak stemşler. Aynı şeklde uğur böceğ çn de br şeyler söylenyordu. Çocukların parmaklarına uğur böceğ konduğunda, alev olayların sonucunu öğrenmek ya da tahmn etmek çn, sırayla k kelme söylenr. Uğur böceğ hang kelmede uçarsa olayın öyle sonuçlanacağına nanılır. Örneğn br çocuğun alesnde hamle br kadın varsa, çocuklar uğur böceğnn uçuşuyla doğacak olan çocuğun oğlan mı yoksa kız mı olacağını tahmn ederler. Uğur böceğ parmakları üzerndeyken şöyle derler: “Kız oğlan Kız oğlan Kız oğlan Kız oğlan”112 Ovalık yerlerde uğur böceğyle kurulan lşk değşr; çocuklar uğur böceğnden dlekte bulunurlar. Dlekte bulunurken de bunu şarkı bçmnde ya da rtmk olarak dle getrrler. Eğer uğur böceğ çabucak uçarsa dleklernn kabul olacağına nanırlar. Dyarbakır bölgesnde uğur böceğne şöyle denr: “Dede nine Bize kaftan getir Kına yak eline Oğlunun takkesini mühürle” Batman’ın br köyünde çocukların uğur böceğne “selîma” dedğn duyduk: “Selîma bana bir kundura getir.”113 Cizre’de uğur böceğine şöyle denir: “Uğur böceği, uğur böceği Babanın evi nerede?”114 Bu sözden sonra uğur böceğnn herhang br yöne doğru uçması, evnn o yönde olduğuna delalettr. Çocuklar bazı oyunlarında hayvanlarla lgl olmasa da rtmk söz gruplarını kullanıyorlar. Aşağıda örneğ verlen k çocuk arasındak br oyunda, oyuna başlayan çocuk, karşısındakn yenmek ya da şaşırtmak ster. Rtmk söze da112 Hakan Şahn Ağrı, 2014. 113 Ronya Bewran, Dyarbakır, 2014 114 Sümeyye Gezc, Batman, 2014 78 yalı oyun, lk çocuğun knc çocuğa br soru sormasıyla başlar: “ Çocuk 1: Hadi bana yirmi de! Çocuk 2: Yirmi! Çocuk 1: Kulağının içine işedim, iyi mi? Çocuk 2: …”115 Süphan Dağı eteklernde br kadından dnledğmz tekerleme şöyledr: “O mo kara do, Sîne mîne bi bando, Teke tûka şeke şûka ker bando.”116 Bu tekerlemenn söylendğ oyunda üç ya da daha fazla çocuk çember oluşturacak şeklde yan yana oturur. Oyun br çocuk tarafından başlatılır. Tekerlemenn başlamasıyla çocuklar da el çırpmaya başlar, tekerleme btnce de ellern arkalarına saklarlar. Son sözle brlkte eln en çabuk çeken kş oyuna devam etmeye hak kazanır. Çocuklar arasında rtmk sözlerle oynanan br dğer oyun da şöyledr: Üç, dört yada beş çocuk yan yana oturur. Çocuklardan br başı çeker ve oyunu başlatır. Oyun şöyle başlar: “Yukarı taraftan gelir bir ninecik, Saçı başı dağınık, Elbiseleri yırtık pırtık, Eli, avucu çatlak, Paçalarının içinde Yılan, fare, kurtçuk ve böcek, B*k, ishal, ters* ve tezek. Gümmmmm!”117 “Gümmmm!” sözü le çocuklar ağızlarını kapatırlar, “Geç kapatanın ağzına nnenn paçasındaklern heps grsn.” derler. Oyun bu şeklde sırayla ve nnenn paçasındak şeylern artmasıyla devam eder. Tüm çocuklar kend sıralarını savınca oyun bter. Çocuklar arasında küfür ve tarze benzer sözler de vardır. Bu sözler, rtmk br bçmde ve mahcup etmek amacıyla söylenrler. Çocuklar arasında kullanılan bu 115 Cûdî Seçen, Murad Sadak, Czre, 2014. 116 Sevgul Akkuş, Btls, Adlcevaz, 2014. 117 Ferdun Brgül, Ağrı, 2015. Ters: Tek toynaklı hayvanların dışkısı. 79 sözler, arkadaşları tarafından sevlmeyen ya da kötülük yapan ve çocuk kısmının yol, yordam ve değerlerne aldırış etmeyen bazı çocuklar çn kullanılırlar. Aşağıdak sözler, sahp olduklarını (yyecek, çecek) arkadaşlarıyla paylaşmayan br çocuk çn, aslında varyemezlğ yermek çn söylenmektedr: “Eşşoğlu eşek, Harmanınorda Ne doyasıyasaman yer Ne de eşeğe verir.”118 Bu örneklerden hareketle Kürt çocuklarının kend sözlü edebyatı vardır, dyeblrz. Kürt çocuklarının edebyatının devamlılığı ve zengnleştrlmes çn kaynağa ve bunun çn de saha çalışmasına htyaç vardır. Anadlnn konuşulması Kürt çocuklarının edebyatının oluşması çn şarttır. Bununla bağlantılı olarak yazılı edebyat ve anadlnde eğtm, çocuk edebyatına güç verecektr. Araştırmalara göre tekerlemelern söylenmes anadlnde eğtm daha da lerletecektr.119 D. KÜRT MASAL KAHRAMANI: TİLKİ Dünya çocuk edebyatında, masal kahramanı olarak ayı, tlk, tavşan, kurt gb hayvanlar kullanılır. Dünyaca blnen “La Fontane ve Ezop masalları”120 gb fabllarda, hayvanların, karakterstk özellklerne göre yer aldıkları belrtlyor. Benzer durum Kürdstan sözlü çocuk edebyatında da görülür. Araştırmamızın sonucunda, toplanan sözlü edebyat ürünlernn büyük çoğunluğu masal ya da fabldır.121 Topladığımız masalların çoğunun kahramanı tlkdr. Kahramanı olduğu ya da konusunun geçtğ masallarda, kurnazlık, kandırma, hanet gb sıfatlar, tlknn br özellğ olarak ele alınmaktadır. Kürtlern tarhte maruz kaldığı kurnazlık, kandırma ve hanet gb güvenszlk yaratan unsurlar öneml sonuçlar doğurmuştur. Kürtlerle lşkde bulunan güçler, kend çıkarlarını gözetmşlerdr. Kürtlere ve doğalarına yönelk saldırılar her zaman olmuş, bu saldırılarda devletler veya baştakler farklı yöntemler denemşlerdr. Bu konu le lgl Qazî Mhemed vasyetnde hanet ve hlebazlıkla yıkılan Mahabad Kürt Devlet hakkında şöyle der: “Benim verdiğim söz “Sizi kötü kalpli düşmanın eline bırakıp gitme” değildi. Ben geçmişimizi ve Acemlerin söz vererek, hileyle kandırıp yakaladığı, öldürdüğü 118 Rohat Asê, Ağrı, 2014. 119 Toker, 2011. 120 Erkan, 2014. 121 Fabl Kürt halkı arasında hkaye, masal olarak adlandırılır. Bz bu ktapta fabl kelmesn kullanacağız. 80 büyüklerimizi çok düşündüm. Onlar her zaman aklımdaydılar ve ben hiç bir zaman Acemlere güvenmedim. Ama onlar buraya (Mahabad) dönmeden önce, yolladıkları mektuplarla, elçi olarak gönderdiği ünlü Kürt ve Farslarla, Acem devletinin, Şah’ın kendisinin kötü amaçları olmadığına, Kürdistan’da bir tek damla kan akıtmayacaklarına dair söz verdiler. Onların verdikleri sözün neticesini şimdi siz kendi gözlerinizle görüyorsunuz. Eğer aşiret reislerinin ihaneti olmasaydı, onlar kendilerini Acem hükümetine satmasaydılar, bunlar da bizim ve Cumhuriyetimizin başına gelmezdi. Sizlere nasihatim, vasiyetim odur ki; çocuklarınızı okutun. Eğitim dışında, bizim diğer halklardan hiç bir eksiğimiz yoktur. Halklar kervanından kopmamak için okuyun, okumak düşmana karşı en etkili silahtır.”122 1938 Dersm syanı sonucunda Dersm İsyanı General Seyd Rıza’nın123 br sözü Kürtlere karşı yapılan yalan ve hlelere örnek ntelğndedr. Malatya güvenlk sorumlusu İhsan Sabr Çağlayangl’n anılarında Seyd Rıza’nın Türkye Devlet çn söyledğ br söz şu şekldedr: “Şerefsiz ve yalancı hükümet, Senin hile ve yalanlarınla baş edemedim, bu bana dert oldu. Ben de sana karşı başımı eğmedim, bu da sana dert olsun!” “The Journal of Amercan Folklore” adlı dergde yayınlanan W. R. Bascom’un Folklorun Dört İşlev adlı makalesnde şöyle br soru yer alır: Folklork türler dnleyen kşlerde onları etkleyen br durum var mı? Onlara br katkı sağlıyor mu? W. R. Bascom şöyle cevaplar: Bu sadece eğlence çn değldr. Eğlence folklorun öneml br görevdr, fakat bugün bu durumda bu br cevap olarak kabul edlemez. Gülmede dern anlamlar vardır, burası açıktır.124 Buna göre Kürdstan sözlü kültürünün dernlemesne araştırılması ve ncelenmes gerekllğ ortaya çıkmaktadır. Halk edebyatında tlk masallarının çokluğu br araştırma konusudur. Adeta Kürt syasal tarh kendn göstermektedr. Bu tarh, masallar aracılığıyla genellkle çocuklara aktarılır, bazen yetşknler de bundan yararlanır. Bascom’un sözler ve Kürt toplumunun gerçeklernn temelnde, tlk masallarının Kürdstan’da anlatımının verdğ anlam gülmekten çok daha derndr. Tlk karakternde egemen gücün yalan ve hleler aktarılır. Kürt anne ve babalar hlekarlık, yalancılık ve hanetn sonuçlarını tlk karakter le anlatırlar. Bu masalları dnleyen çocuklar her ne kadar gülseler de aslında bunların 122 Qazî Mhemed vasyetnamesnden alınmıştır (Qazî Mhemed, 2013). 123 Xıdır, 2012. 124 Aka, 2010, s 38. 81 sorgulanması ve araştırılması çn çalışırlar. Masalda geçen olayları sorgu ve eleştr süzgecnden geçrrler. Kürdstan sözlü kültüründe tlk masallarının bu şeklde değerlendrlmes genş br pskanalst çözümlemeye ışık tutar. E. SÖZLÜ EDEBİYATTA TOPLUMSAL CİNSİYET Sözlü Kürt edebyatını toplumsal cnsyet bağlamında k açıdan ele alacağız. Brncs; sözlü edebyatta kadının kahraman olarak varlığı, kncs; sözlü edebyatın aktarımında kadının aktf rolü. a) Sözlü Edebyatta Kadın Kürt masallarında en çok yer alan renkl karakterlerden br hç şüphesz kadındır. Bu masalları dernlemesne nceledğmzde Kürt toplumunun kadın-erkek lşklernde her zaman kadınlara büyük saygı gösterdğn ve değer verdğn görürüz. Öte yandan bütün kadınlar teraznn br kefesne konmamış, y ya da kötü kadınlar dönemn toplumsal normlarına göre brbrnden ayrılmıştır. İy kadınlar yüz ağartmış, kötü kadınlar yüz karartmış. Toplum, ylk ve kötülüğün ölçütünü, toplumun, alenn ve çocuğun yararına göre belrlemş ve kadının özgürlük alanını çzmştr. Masalın sonunda, y kadınlar, y netceler elde eder, zalmlern zulmünden kurtulur, özgürlüklerne kavuşup kurtuluşa ererler. Kadınların kurtuluşu meseles, Kürt masallarındak en gözde konulardan brdr. Her masalın sonunda, kadın sevdğne kavuşur, muradına erer ve sevdğyle beraber mutlu olur. Kötü kadınlar da, hkâyenn sonunda, çoğu zaman cezalarını çeker ve öldürülürler. Bu konuda, her Kürtçe masalda, hak ve adaletn mutlaka sağlandığını söyleyeblrz.125 Alakom’un değerlendrmelernde, Kürt kadınlarının sözlü kültür aktarımındak roller ve özellkle masal anlatımındak roller açıkça görülmektedr. Destan, masal, anı-serüven, şarkı ve türkü gb brçok sözlü edebyat ürününde başlıca rollerde daha çok kadını görürüz. Bu türlerde kadına saygı duyulur ve kıymet verlr. Memê Alan, Syabend û Xecê, Ker û Kulk, Bnevşa Narîn-Cembelî Mîrê Hekaryan, Mem û Eyşe, Zembîlfroş, Sêva Hecî, Menşa Elyê Selîm Axa, Dmdm, Flîtê Quto, Bşarê Çeto gb destanlarda kadının cesaret ve drenş ele alınmıştır. Yne Ker û Kulk destanında kadının rolü Wergek ve Becan le öne çıkar. Werdê’nn cesaret ve Becan’ın kararlılığı Werdê ve Becan’ın karakterstk br güce sahp olduklarını gösterr. Kürt sözlü edebyatında kadının gösterdğ cesarete Ker û Kulk le Dmdm destanlarından yola çıkarak değnmek mümkün. Bu des125 Bkz. Alakom, 1994. 82 tanlarda cesaretn yanında kadınlar büyük br nanca da sahptrler. Ker û Kulk’te Werdê, Süleyman’la evleneblmek çn, tepk ve saldırılara karşı, babasını dövüyor ve onun kafasını kırıyor. Bu olaydan sonra Süleyman’la evlenyor. Dmdm destanında kadınlar kendne olan güvenleryle karşımıza çıkarlar. İran şahı hle ve yalanla Altın Pençel Han ve oğullarını öldürür. Bundan sonra Dmdm kalesne doğru onu ele geçrmek çn gelr. Hanın eş, gelnler le beraber bütün sarayı patlatır. Ne sarayı ne de kendlern İran şahına teslm ederler. b) Sözlü Edebyatta Kadının Etks Mllyetç deoloj ve pratklerde, “mll kültürün sınırlarının belrgnleştrlmes, korunması ve yen kuşaklara aktarılarak yaşatılması” görev kadınlara havale edlr. Bunun dayanağını, kadınların toplumsal cnsyet roller gereğ ev çnde konumlandırılmaları ve byolojk olduğu kadar kültürel anlamda da yenden üretmle özdeşleştrlen annelk durumları oluşturur. 20. yüzyılın başlarındak pek çok sömürge karşıtı mücadelede ve modernleşmec ulusal nşa sürecnde, kadınların toplumsal cnsyet rollernn, görevlernn, ale çndek konumlarının, söz konusu nşa süreçlernn kalbne yerleştrlmesnn gersnde de bu olgu bulunuyordu. Ale ve ev ç alan, yen poltk tasarımların ve düzenleme bçmlernn toplumsallaştırılmasının; toplumların yen dspln rejmlerne tab kılınmasının öneml mekânlarından br olarak değerlendrldğ gb, baskı altındak topluluklar açısından da, dayanışma, drenme ve kültürel varlıklarını sürdürmelernn temel mekânı olageld.126 Kadının toplumsal alandak bu rolü dışında, edebyattak rolünü de k alanda değerlendreceğz. İlk; kadın tek başına yaratıyor, kncs de; kadın toplumsal hayatın etksnde, anlatma rolünü yerne getryor ya da üstlenyor. Sahadak görüşmelermzde kadının sosyal alandak yerne dar şöyle br durumla karşılaştık. Eskden köylerde her evde br çeşme yoktu. Köylerde her mahallede sadece br çeşme vardı. Ot toplama, yün yıkama, düğün, bayram, matem ve gece msafrlkler dışında en öneml sosyalleşme alanları çeşme başlarıydı. Kadınlar günde üç dört defa htyaçları doğrultusunda çeşmeye gderlerd. Bazı kadınlar test le su taşırken bazıları da bulaşık yıkardı. Kadınlar çeşme başına gdnce orada br araya gelr ve sohbet ederlerd. Çeşme başında toplanmak günlük yaşamın en öneml parçasıydı. Burada br araya gelen kadınlar, köyün günlük hayatı hakkında her şey konuşurlardı. Blgler paylaşılır, sorular sorulur, önerlerde bulunulurdu. Çeşmelerde yaşlara göre gruplar olurdu. Evl ve çocuklu kadınlar br yerde toplanır, gençler se başka br yerde 126 Çağlayan, 2014 s. 136. 83 toplanırlardı. Genç kızların ayrı oluşu genç erkekler çeşmeye çekyordu. Bunun sonucunda erkekler ve kızlar brbrlern görür ve brbrlerne sevdalanırlardı. Bu yolla evllk gerçekleşr ve bu döngü kendn doğal br süreçte tekrar ederd. Fakat her evde çeşme yapılması bu sosyalleşmey ortadan kaldırmıştır. Her ne kadar her evde çeşme olması kadınların şlern rahatlatsa da kadınlar bu durumdan pek de memnun olmadıklarını belrtmektedrler. Artık “Herkes evlerne kapanmış, kmse kmseyle konuşmuyor.” dye dert yanmaktaydılar. Kürtler İslamyet’ kabul etmeden önce, Zerdüştlük’e, daha sonra da Ezdlk’e nanmışlardır. İslamyet’ten sonra kadınlar brçok esk gelenek ve göreneğnden vazgeçmştr. Bazı araştırmacılar bunu Mevlana Xald tarkatına bağlarlar. Nakşîbend tarkatı kadınlara şarkı söylemey yasaklamıştır. Bazı şerat ktaplarında kadının erkek dvanlarına oturup şarkı söylemes haramdır. Bu yüzden brçok alanda olduğu gb kadınlar dengbêjlk alanında da fazlaca görünmezler. Meyremxan ve Ayşe Şan gb dengbêjlkte ısrar edenler brçok zorlukla karşılaşmışlar. Burada lgnç olan, Fatma İsa ve Aslka Qadır gb Ezd, Gula Bavfle ve Pêroya Têxûtê gb Ermen kadınların dengbêjlkte öncülük etmş olmalarıdır. Fakat tüm bu engellemelere rağmen Kürt kadını dengbêjlkten kopmamıştır. Bazı esk alışkanlıkları da hala devam etmektedr. Göçebe Kürt topluluklarında akşam zyaretler olduğu zaman çadır ortadan br perde le ayrılır. Kadınlar ayrı br tarafta, erkekler ayrı br tarafta otururlar. Brbrlern görmezler.127 Kadının sözlü edebyattak rolü ayıp ve günah olarak değerlendrlmş, bu kural Kürt toplumunda yer ednmştr. Bu nedenle kadın açık br şeklde sanatını cra edemez. Sözlü Kürt kültürünün aktarımında rahatlıkla sanatlarını cra edeblen tanınmış kadınlar vardır. Bu kadınlar dengbêjlk yaparlar ve bu roller toplum tarafından kabul görmektedr. Araştırmamızda kadının toplumsal yaşamda çzdğ brkaç farklı profle rastladık. Dengbêj olarak tanınan özgür kadınlar hünerlern rahatlıkla serglyorlardı bzm çn. Kürt Syasal Hareketn128 destekleyen poltk kadınlar da sanatlarını özgürce fade edeblyorlardı. Fakat dn yaptırımlar nedenyle toplumun ve dnn boyunduruğunda kalanlar açık br şeklde sanatlarını cra edemyor ve bzmle görüşemyorlardı. Yukarıda da belrtldğ gb bu son profl ya nnn ve beddualarla ya da kendler çn yarattıkları dğer alanlarda sanatlarını cra edeblyorlardı. Dolayısıyla sosyalleşme mkanları daha kısıtlıdır. Konuşma yönünden olsun, ş-güç yönünden olsun; çay bardaklarının doldurulması, sofranın serlmes 127 Çftç, 2014, s. 55. 128 Çakır, 2014. 84 ve dğer şlerde hep erkekler karşımıza çıkıyordu. Bazı yerlerde de erkekler kadınlar adına konuşuyor, onları konuşturmuyorlardı ble. “-Hayır, Kadın masal anlatamaz! -Kadın hiçbir şey anlatmayı bilmiyor! -O unutmuş, unutmuş! -İşleri var onların, işleri var, yemek-memek!” Bu ve benzer sözler sarf edyorlardı bze. Kadın bu şeklde toplumsal platformlarda erkek tarafından yok sayılıyordu. Bununla lgl olarak Ervan radyosunda Cemîla Celîl br röportajında şöyle der: Ben burada bir şey demek istiyorum. Babamın zamanında da, benim zamanımda da radyo için şarkı söyleyen kadın bulmak çok zordu. Kürtler arasında sesi güzel olan birçok kadın vardı, iyi şarkı söylüyorlardı, benim yanımda, kadın divanında söylüyorlardı, fakat onlardan birçoğu stüdyoya gelmiyordu, sesleri kaydedilsin istemiyorlardı. Bir gün Gulizer adında bir kız geldi radyoya, birkaç şarkı söyledi, sesini kaydettik. Gulizer’in sesi çok güzeldi ve Kürtçe şarkıları da takılmadan güzel bir şekilde söylüyordu. Sonra o evlendi. Gulizer’in şarkıları radyoda yayınlanıyordu, çok istek vardı yayınlatmamız için. Bana dendiği kadarıyla, Gülizar ölene kadar, ne zaman radyoda şarkıları çalsa, kocası ona hakaret edermiş.129 Erkeklerin baskısı hala Kürt kadınları üzerinde devam etmektedir. Syasal açıdan bell br olgunluğa erşmş bölgelerde böyle br sorunla karşılaşmadık. Bu bölgelerde kadının kendn rahatça fade edeblmesn sağlayan serbest alanlar vardı. Kadın da erkek gb hünern bzmle paylaşıyordu. Bu bölgelerde daha çok kadınlar toplumsal hayatta ön plana çıkarlar. Örneğn kurum ve kuruluşların yönetm ve yürütmesnde, mahalle meclsler gb alanlarda kadınların öneml br yer vardır. F. SÖZLÜ EDEBİYATTA KÜLTÜREL ETKİLEŞİM VE ASİMİLASYON a) Ezop Masalları ve Kürdstan Çocuk Edebyatı Medenyetler arasında eskden ber kültürel etkleşmler söz konusudur. Coğraf olarak her ne kadar brbrlernden uzak olsalar da kültürler brbrlernden beslenrler. Bu bağlamda batılı yazar Ezop ve İranlı edebyatçı Sad Şraz’nn eserler benzerlk göstermektedr.130 İranlı Şraz’nn Gülstan adlı ktabını yazmadan 129 Cell, 2011. 130 Cell, 2011. 85 önce Kuzey Kürdstan’da gezdğ blnmektedr. Öte yandan Fars ve Kürt kültürler arasındak etkleşmler zaten blnmektedr. Onlarca dle çevrlmş Gülstan adlı ktabın Kürtçeye de çevrlmes gerekr. Bununla bağlantılı olarak br araştırmaya göre Ezop’un yolunun Mezopotamya’ya düştüğü söylenmektedr. Dünya lteratüründe hayvan hkayelernn en esk yazarı olarak M.Ö. VI. asırda yaşadığı söylenen Asophos (Ezop) adında br Yunanlı olduğu blnmekle brlkte, son zamanlarda yapılan blmsel araştırmalarla bu hkâyelerden brçoğunun esk Hntllere, Mezopotamyalılara, İbranlere ve Fenkellere kadar uzandığı blnmektedr.131 Eğer Kürt edebyatı üzerne de bu kapsamda br araştırma yapılırsa, Kürtlern dğer dünya medenyetleryle olan etkleşmler ortaya çıkacaktır. Araştırmamızdabu etkleşmn zlerne rastladık. Bu durum başka blmsel araştırmalarca da desteklenmektedr (bkz. Derdyok, 2010, Yılmaz, 2011). Ezop ve Şraz’nn bazı masalları, kaynağını Kürt edebyatından almış olablr. Bununla lgl olarak Dyarbakır’ın Bsml lçesnde dnledğmz br masaldan bahsetmemz gerekyor. Tlk le Leylek masalı Ezop masalı olarak blnr. Fakat aynı masal Kürtler arasında da anlatılır. Bu nedenle şu soruyacevap bulmak önemldr: “Acaba Tlk le Leylek masalının orjnal hal Kürtlere m attr?” Konuyla lgl daha genş blmsel araştırmalara htyaç duyulduğu kesn. Tlk le Leylek132 Tlk le leylek brbrlern sevyordu. Br gün leylek tlkye şöyle ded: Tlk sen güzel br tlksn, sevlr tbar edlrsn. Sana br kramda bulunacağım. Br akşam msafrm olman lazım. Sana çok güzel br yemek yapacağım. Lezzetle yyeceksn. O lezzet dlne değdğnde o lezzetle doyacaksın. Leylek böyle söyleynce tlknn nanası gelmyordu. Leyleğn ne zaman davet edeceğn beklyordu. Tlk: Acaba ne zaman leylek ben yemeğe çağıracak. Br gün leylek tlkye şaret verd. Leylek: Tlk! Tlk: Ha! Leylek: Tlk bu akşam msafrmsn. Tlk: Ne zaman msafrnm?133 131 Yılmaz, 2011. 132 Hecî Şerfê Ferqîn, Dyarbakır, Bsml, 2014. 133 Dervşcemaloğlu, 2014, s. 478. 86 Leylek: Akşamdan önce msafrmsn. Ancak akşamdan önceye kadar sana yemek yapmayı btrrm. Tlk akşamüstü olacağına nanamıyordu. Akşamüstü gelp çatınca tlk leyleğn evne doğru gtt. Leylek tlknn geldğn görünce yere br çukur açtı. Çukur ancak kend gagasının geçebleceğ şeklde yapmıştı, bırak tlknn ağzını, dl ble grmyordu. Leylek: Tlk kardeş, hoş geldn, sefa geldn. Sabahtan ber senn çn hazırlık yaptım. Buyur, yemek hazır, gdelm. Yemeğe gttkler zaman tlk ağzını götürüp getrd, ama dl ble yemeğe değmyordu. Ne yaptıysa ne ettyse çare bulamadı. Leylekgagasını sokup çıkarıyor, kendn doyuruyordu. Leylek: Tlk! Tlk le Leylek133 Kmseye zarar vermemel nsan, Ama brs kötü davrandı mı, Yüzüne çarpmalı onun, aynını. İşte bu, masalın öğüdü! İlkn tlk çağırmış Evde şölene güya, Bzm hacı babayı, Yaylak br mermer kapta, Buyur etmş çorbayı. Bzm leylek aç olmasına aç ama n’apsa, Br lokmacık ble yyemyor k çorbadan. Tlky çağırınca öteks,karşılık, büyük br hamur tutmuş, boyunlu br şşeye koyarak buyur etmş. Gagasını sokup doyurmuş leylek karnını güzel güzel, rahatça, Gel gelelm konuğu açlıktan bayılmış ç ezle ezle. Şşenn boynunu yalarken tlk boş yere, ona şöyle demş bzm hacı baba: “İnsan sükûnetle katlanmalı kend örneğne!” Tlk: Ha! Leylek: Afyet olsun kardeş, doydun mu acaba? Tlk: Evet doydum var olasın, yarın da sen benm msafrmsn akşamüstü. Leylek çnden: Ben akıllı brym. Tlk yemek yapacak ben de yne gagalayıp kendm doyuracağım. Tlk çnden: Sen dur. Benm adım tlk, ben ne kadar hlekar ve blglym o zaman göreceksn. Akşamüstü oldu, tlk kalkıp bulamaç yaptı. Kapısında dümdüz br taş vardı. Bulamacı üzerne döktü. Buyur leylek kardeş. Her ks de yemeklernn üstüne gttler. Leylek ne kadar gagasının ucu le yemeye çalışsa da, gaga boşa gdyordu. Tlk dlyle yalayıp hepsn temzled. Tlk: Leylek kardeş doydun mu? Leylek: Evet doydum! Fakat ne ekersen onu bçersn! b) Nnenn Keloğlu ve Keloğlan “Nnenn Keloğlu” adlı masal Kürt halkı tarafından söylenr. Keloğlan adlı ma87 salın kahramanı çalışkan, kel ve fakr br kmsedr. Annesyle yaşar. Aynı masal Türk edebyatında “Keloğlan” adı le Türkçe anlatılır. Kuzey Kürdstan’dak Kürt çocuklarının genel, Keloğlan masalının Türk edebyatından olduğunu sanmaktadır. Bununla brlkte Keloğlan flmler134, Keloğlan çzg flmler135 ve Keloğlan masallarının136 heps Türkçe yayınlanmış ve yayınlanmaktadır. Böylece Kürt çocukları Keloğlan’ı br Türk masal kahramanı olarak görmektedrler. Bu durum kültürel etkleşm temelnde br yorum olarak değerlendrleblrd. Ama Kürtlern brçok sözlü kültür ürünü devlet tarafından Türkçeye çevrlmş, Türk edebyatı türü olarak onaylanmış ve Kürt toplumuna sunulmuştur. Yıllardır Türkçe eğtm gören Kürt çocukları, Keloğlan gb onlarca Kürt masalını Türkçe okumuş ve görmüşlerdr. Nnenn Keloğlu masalı137 (…) Bey, yaraları iyileştikten sonra dedi ki: “Ona öyle bir şart koşmalıyım ki, elimden kurtulamasın.” Yine bizim Keloğlan’ı çağırdı. Hizmetkarları onu hemen Bey’in huzuruna getirdiler. Bu sefer Bey ona yapamayacağı bir şey söyledi: “Git babamın külahını getir.” Bundan birkaç yıl önce Bey’in babası ölmüştü ve bizim Keloğlan hangi külahı getirirse getirsin, “Bu benim babamın külahı değil,” deyip kafasını uçuracaktı. Sonra Reqk ile evlenip muradına erecekti. Keloğlan, Bey’in içinden geçenleri anlamıştı. Bu yolun sonunun olmadığını ve ne yaparsa yapsın Bey’in önüne başka bir şey daha koyacağını biliyordu. Eninde sonunda kafasını kesecekti. Yine hüzünlü ve ağlamaklı bir biçimde Reqk’in yanına gitti. Reqk dedi ki: “Keloğlanım sen kendine hiçbir şeyi dert etme. Her zaman gittiğin o küçük pencereye git. Aşağı tarafta bir mağara göreceksin. O küçük pencere seni 134 Rüştü Asyalı Keloğlan flmlernde başrolü oynamıştır. (d. 1947, Elazığ, Türk snema ve tyatro oyuncusu) Keloğlan flmlernn smler: 1. Keloğlan aramızda-1971 2. Keloğlan le Cankız-1972 3. Keloğlan ş başında-1975 4. Ben br Garp Keloğlanım-1976 https://tr.wkpeda.org/wk/R%C3%BC%C5%9Ft%C3%BC_Asyal%C4%B1 135 Keloğlan anmasyonları TRT çocuk kanalı üzernden yayınlanıyor. 2009-2013 yılları arasında 107 bölüm yayınlanmıştır. 136 Keloğlan Masalları, Tmaş Yayınları, İstanbul. 137 Mradî Gundkî tarafından Botan Bölges, Melî köyünden derlenmştr. 88 ölülerin dünyasına götürecek. Git ve Bey’in babasını gör. Ve ona külahının nerede olduğunu sor. O sana söyleyecektir. Oğlu hakkındaki şikayetlerimizi ona bildir ve bize bir yol göstersin.” Öbür gün bizim Keloğlan Reqk’in ona tarif ettiği yere doğru gitti. Bir mağara gördü ve içine girdi. Uzun ve karanlık bir yoldan geçtikten sonra başka bir dünya göründü. O yer ölülerin dünyasıydı. Çayır ve suları çoktu. (…) c) Değşm Adı Altında Kültürel Kıyım ve Asmlasyon Gerçeğ Müzkte, snemada, edebyatta ve dğer kültürel ve sanatsal alanlarda, Kürt folklor ürünler Türkçeye çevrlmş ve Türk kültürüne at kılınmıştır. Devlet tarafından türkülern derlenmes ve çevrlmes üç kez gerçekleşmştr. 1926 yılında Daru’l Elhan adlı heyet Adana, Antep ve Urfa’dan 250 türkü toplanmıştır. 1938 yılında Eğtm Bakanlığı ve Ankara Devlet Tyatrosu öğretmenler tarafından Malatya, Dyarbakır, Urfa, Maraş, Adıyaman ve Seyhan’dan 491 türkü toplanmıştır. TRT tarafından 1967 yılında derleme çalışmaları yapılmıştır. 1778 türkü ve şarkı toplanmıştır. En son da Kültür İşler Bakanlığının çıkardığı Mll Folklor Dergs br derleme yapmıştır. 1976’da yapılan derlemede 300 şarkı ve türkü bulunmaktadır. Bu derlemelern heps Türkçe çevrlerdr. Şarkı ve türkülern notalarının derlenmes elbette önemldr. Fakat derlenen şarkılar Kürt dengbêjler tarafından Türkçe söylenr. Toplanan lk türkü olan “Keça Kurd” “Türkmen Kızı” olarak çevrlmştr. Aynı şey “Buka Kurda” şarkısının da başına gelr ve “Türkmen Geln” olarak adlandırılır ve söylenr. Bazı sanatçılar kendn tutamaz ve Buka Kurda esnasında sesn gürleştrp alkış tutar. İlk Kürtçe eserler; Celal Güzelses, Mukm Tahr, Kel Hamza ve Ceml Cankat gb sanatçılar tarafından Türkçe olarak seslendrlmştr. Zamanla Mahmut Güzelgöz, Kazancı Bedh, Nur Sesgüzel, İbrahm Tatlıses, Burhan Çaçan ve İzzet Altınmeşe gb sanatçılar da Kürtçe şarkıları Türkçe olarak söyledler. Bu alanda en başarılı sm olarak Celal Güzelses görülmüştür. Mustafa Kemal tarafından övülmüş ve “Sen doğunun bülbülüsün.” demştr. Güzelses’ten sonra Muzafer Sarısözen Kürtçe şarkıları Türkçeye çevrmş ve Zya Gökalp tarafından Türklern mll çalgısı olarak kabul edlen kopuz eşlğnde söylemştr. Tahsn Taha’nın yıllarca söyledğ “Cotkar” sml şarkı Mehmet Özbek tarafından çevrlmş ve “ beyaz gül, kırmızı gül” olarak adlandırılmıştır. 138 Yukarıda da görüldüğü gb Kürt ve Türk kültürü arasındak bu durum kültürel etkleşm olarak adlandırılamaz. Asmlasyon projes kapsamında devlet deo138 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008, s. 21. 89 lojs gereğ değşm ve kültürel yok saymalar gerçekleşmştr. Devlet elyle uygulanan folklor ürünlernn değşm poltkası ell yıl devam etmştr. Bu arada brçok kş ya devlet poltkalarına uyum sağlayarak ya da kend başına Kürt, Ermen ya da dğer kültürlern folklor ürünlern değştrp kullanmıştır. Öyle k Hesen Zîrek adındak Kürt sanatçının onlarca eser çevrlmştr. 139 “Ey Nştman” adlı ağıtını 1946 yılında şgal edlen Mahabat Devlet çn söylemş ve bu marşın ezgs kaynak gösterlmeden “Ankara’nın Taşına Bak” şarkısına uyarlanmıştır. Hesen Zîrek’n brçok şarkısı (Yallah Şoför gb) kaynak belrtlmeden alınmıştır. (…) Ey sevgili ulus, Ey Kürtler, ey aslan parçaları, Ey vatan, güzel vatan, Ari toprağı, Kürtlerin vatanı, Senin için kalpten ve yürekten direniyorum Kürdistan toprağının başarısı için. (…) (Hesen Zîrek) Ermenler tarafından söylenen “Vatanıma Gdeceğm” adlı türkü de şu şekldedr:140 “ Ağlamayın ey yoldaşlarım, ben vatanıma gideceğim. Çok kalamam vatanıma gideceğim. Burası benim için uygun değil, derdim tasam çoktur burada. Yabancılık çok acıdır, ben vatanıma gideceğim. Umarım üzerime ağlamazsınız. Üzerimde ağlayıp matem etmeyin. Ben vatanıma gideceğim, bütün dertlerim geçecek.” Bu ağıtın ezgsn de “Ankara’nın Taşına Bak” olarak yakından tanıyoruz. İçerğ dert ve elemle dolu br ağıt, kültürel ve tarh özellklernden koparılmış, ezgs üzerne sözler yazılmıştır. Bu konu le lgl Cemîla Celîl Kürtlere sert br eleştr yapmaktadır: 141 “Maalesef Kürtler bu tarz durumlara karşı çıkmamaktadırlar. Bizden kim bir şey alsa elinden tutup ‘Dur sen ne yapıyorsun, bu babamın, dedemin malı, bu 139 Doğu Kürdstan’dan br sanatçıdır. 1921 yılında Bokan’da doğmuştur. Bağdat radyosunda şarkılarını derler. 1966’da Çrîkey Kurdstan adlı br ktap yazar. 1972 yılında vefat eder ama bıraktığı yüzlerce şarkı le ölümsüz olmuştur (Xulam, 2013). 140 Etöz, 2011. 141 Cell, 2011. 90 benim kimliğim, mirasım, kültürüm. ’ demeliyiz. Biz her seferinde ‘Size helal olsun. ’ diyoruz. Örneğin Ermeniler pek çok Kürtçe şarkıyı Ermeniceye çevirip radyolarda yayınlıyorlar. Onlar artık Ermeni şarkıları olarak tanınıyorlar, çünkü bu, Kürtçe bir şarkıdır demiyorlar, arşiv için de onun Kürtçe olduğunu yazmıyorlar. Aynı durum Türkiye’de de vardır. Maalesef Türkiye’de sadece Türkler tarafından değil, Kürt dengbêjler tarafından da bu iş yapılmış ve Kürtçe şarkılar Türklere mal edilmiştir. Onlar kesinlikle şarkının kökeninden bahsetmezler. Eğer bir dilden başka bir dile şarkı çevriliyorsa onun hangi dilden ve kültürden olduğu belirtilmelidir. Böyle bir gayreti çok yanlış görüyorum. Bu hırsızlıktır. Böyle şarkıcılar uluslarını satıyorlar, kendi elleri ile işgalcilere kapı açıyorlar. Bilmiyorum ne diyeyim? Bu cahillik midir, yoksa anlamamak mıdır, yoksa uşaklık mıdır?” Araştırmacı Yücel’e göre; Zya Gökalp’ın başını çektğ mll edebyatta, şehrl rolü Türk’e, vahş köylü rolü de Kürt’e verlmştr. Burada Kürtler “dş” olarak görülür. Avrupa Türkler nasıl görüyorsa, Türkler de Kürtlere o gözle bakıyorlar. 142 Türkye devletnn kurulmasından sonra Yakup Kadr, Mthat Cemal Kuntay ve Nhal Atsız gb yazarlar da devlet deolojsn sürdürmüş ve Kürtler yok saymışlardır. Daha sonra Nazım Hkmet, Sat Fak, Yaşar Kemal ve Orhan Kemal le romanlarda Kürt karakterler, nsan olarak yer almaya başlamıştır. Kürtler Atıf Yılmaz le Kürt oldukları belrtlmeden snemaya grmşlerdr. 1955 tarhl “Dağları Bekleyen Kız” snema flm buna verleblecek lk örnektr. Esat Mahmut’un romanı snemaya uyarlanmıştır, burada Zeynep Kürt br karakterdr ve vahş, kötü br köylüdür. Teğmen Adnan se hem cesaretl, hem de yakışıklıdır. Bu mgeyle “Türk ydr.” İmajı verlr. Bugün de hala televzyonlarda Kürtlern kültürü talan edlmektedr. Kısacası nsan olarak Kürt yoktur! O sürekl zamr olmuştur. Bunlar boş sıfatlar değldrler. 143 Bu asmlasyon ve kültürel kıyım sadece Kürtler üzernde yapılmamıştır. Kuzey Kürdstan’da bu kıyım dğer tüm halklar çn geçerldr. G-SÖZLÜ EDEBİYATTA ARGO G.K. Chesterton’un 1901 yılında yayınlanan “the Defendant” adlı esernde “Argo metafordur, metafor da şrdr.” demştr. Öyle k argo yaygın dller, adsız şarler arasında devamlı olarak yaratılır. Alan Dundes “Halk kmdr?” adlı makalesnde halkın, ortak unsurların paylaşıldığı br grup nsandan oluştuğunu belrtr. Bu grup br ale ya da br ulustan oluşablr. Bu grup bazı nedenlerden 142 Osmanlı - Türk Romanında Kürt İmges (Yücel, 2008). 143 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008. 91 dolayı br araya gelr ve özellklerne göre blglern ortaya çıkarır. Argo halk blmnden br bölüm olarak değerlendrlr. Blmsel araştırmalara göre argo, halkın sözlü edebyatının br bölümü olarak belrtlmştr. Argonun kullanılmasında, metafork özellk öneml br role sahptr. George Lakoff ve Mark Johnson’a göre, metaforun temelnde, br şeye vakıf olmak ve başka br şeye göre tecrübe etmş olmak vardır. Bugün kullanılan “zaman” ve “para” örneğndeyse, kullanım metafork br lşky öne çıkarıyor. “Zamanın kullanılması, ayrılması ve boşa geçrlmes” metafork kullanıma örnek teşkl edyor. Bu değerlendrme temelnde, argonun kullanılması, genellkle metaforktr. 144 Kürdstan sözlü edebyatında argonun kullanılması, daha çok G.K. Chsterton’un metaforlaşma değerlendrmeleryle lşklendrleblr. Argo sözcüklernn yaratılması ve bçmlenmesnde, sosyal yaşam, doğa ve klm en öneml rolü üstlenmektedr. Kürt argo örneklernde, daha çok hayvanların özellkler mecaz olarak kullanılmaktadır. Kürtçe argolar, kend aralarında, eleştr amaçlı kullanılmaktadır. Hayvanların şahsında, eleştr kşlere yöneltlmektedr. Yalancı kmseler çn “Gt derenn kıyısında otlan.” denr. “Kes artık!” cahl, krl ve boş konuşan nsanlar çn kullanılır. “Koyun gb kuyruğunun altında osurma.” sözler gzl ve saklı söz söyleyen kmseler çn kullanılır. Kürtçe argolar daha çok deymlerle, atasözleryle lşkldr ve uyumlu br şeklde söylenr. Sahada topladığımız örneklere göre bazı argo sözler temzlk metaforuyla kullanılır. “Sen önce kend kıçını temzle.” sözüyle kşye yöneltlen eleştrde, o kşnn sözler ve yaptıklarıyla hemen üste çıkamayacağı belrtlr. Daha çok erkekler çn kullanılır. Kürtçe argo örneklernden br kaçı şöyle; 1. Çocuklar açlıktan birbirlerini yiyorlar 2. Kıçını silkeledi ve gitti 3. Sen önce kendi kıçını temizle 4. Koyun gibi kuyruğunun altında osurma 5. Git derede kıçını yıka 6. Hadi git otlan 7. Ayı oynadı 8. B*klu taşı arkasına at 9. Git derenin kıyısında otlan 10. Hadi doğra 11. Hadi öksür 12. Kıçını soğuk suya koy 144 Terzoğlu, 2006. 92 13. Daha kıçını yıkamayı bilmiyorsun 14. B*ku dağıttı 15. Hapı yuttu 16. Hadi git ya suyun önündeki iş 17. Bi git bitli 18. Kes artık 19. Yürüdüğü zaman fistanından böcekler düşüyor 20. Anırma 21. Sür 22. Başarılı olma 23. Cıvık salak 24. Kirli kıç 25. Ova sarhoşu Kürdstan sözlü edebyatında argo sözlern kullanımı Kürt toplumunun mzah anlayışına bağlıdır. Bu durum daha çok küfür yoluyla öne çıkar, lşkler arasında edlen küfürler, hakaret temelnde değllerdr. Br kş eşne küfrettğ zaman hakaret amacı gütmez, özlemn ve sevgsn dle getrmek ster. “Eşek oğlunun kızı” sözü hakaret amaçlı değl, temelnde sevgy fade etmektedr. Bu küfrün edldğ kadın, bu küfürden dolayı gücenmez, olumlu br bçmde kocasına döner. Kürt toplumunda daha çok babalar erkek evlatlarını sevdkler zaman küfürle sevglern bell eder. Öyle k baba oğluna “Eşek oğlu” sözünü sevg amaçlı kullanır. Bu durum bazen sosyal alanda öne çıkar. Br konuştuğunda ya da şarkı söyledğ zaman o kşy övmek çn “Eşek oğlu/ kızı nasıl da güzel söylüyor.” sözü kullanılır. Küfür bazen erotzm temelnde kullanıldığı gb daha çok erkekler tarafından kadınların karakter özellklerne atfedlr. “Nye ben kadın mıyım!” sözü ya da br erkeğn kadına söyledğ “Sen yyeceğm” sözü erotk mgeler taşır. Bu durum her bölgeye göre değşr. Argo sözlerde nsan özellkler ortaya çıkar. Bazı Kürtçe tekerlemelerde “Gaz” ve “Osuruk” kullanımları toplum çnde metafork amaçlı kullanılmaktadır. Bu sözlern kullanımı brçok sözlü edebyat türlernde mevcuttur, edebyat türlernn dışında toplumların gündelk yaşamlarında daha çok görülür. Br toplum çersnde bu sözlern kullanımı (özellkle “gaz” ve “osuruk” sözler) utanmaya sebep olmaktadır. Görüşmelermzde de masalcılara hatırlatmak amacıyla bazı sözlü edebyat türlernn örnekler dllendrldğnde bzmle görüşecek kşler hem sözlermze gülüyorlardı hem de utanıyorlardı. Bu tür örnekler fazla dllendrmemey terch edyorlardı. Sahada söyledğmz tekerleme örneğ şöyleyd: 93 “ iki gagalı hüthüt Ağacı çıktı gaz yaptı Ağaçtan indi osurdu Mahkemeye gitti ses etmedi Eve geldi bir yalan söyledi” İslamyet’ kabul eden Kürt toplumunda sesl olarak yellenmek ayıp ve gülünç olarak algılanır. Kend aralarında böyle br şey olduğu durumda, karşısındak memnunyetszlğn dle getrlr. İslamyet nancına göre sesl veya sessz br şeklde olan gaz çıkarma abdestn bozulmasına neden olur. 145 Kürt toplumunun büyük çoğunluğu Müslüman’dır. Bu yüzden abdestn şartlarını blnr. Bu durum karşısında memnunyetszlk bldrmek toplum arasındak lşkler etkler. Sözlü edebyat türlernde argo olarak kabul edlen sözcüklern, toplum tarafından blnyor olması, argo kelmelern kullanılmaya devam ettğn gösteryor. Bu sözlü edebyat ürünlernn kmn tarafından üretldğ blnmedğ çn, tarh de blnmemektedr. Bunun sonucunda, bazı sözlü edebyat ürünlernn İslamyet’n kabulünden önce, yan abdest bozan şartların blnmesnden önce türetldğ tahmn edlmektedr. Okulönces eğtm çn hazırlanan Morstan146 adlı eğtm setnde aşağıdak gb tekerlemeler kullanılmıştır: Gittim dutun altına Üç sepet geliyor suyla Biri dut biri kıldır Öteki de boktur Ağızla girdim dutlara Ellerle girdim kıllara Ayaklarla girdim boka147 Dyarbakır Büyükşehr Beledyes tarafından 2012 yılında Dyarbakır’da Kürtçe eğtm veren okulönces br okul açıldı. Bu okulda “Morstan” adlı eğtm set kullanılmaktadır. Tekerlemelern kullanılmasıyla lgl olarak, okul öğretmenlernden bryle görüşme yaptık.148 Öğretmen, yukarıda yazılan k tekerlemelerden dolayı alelerden tepk aldıklarını ve “Bu tür kelmeler çocuklarımıza 145 Şaf, Hanef ve Hanbel mezheplerne göre yellenmek abdestn bozulmasına neden olur (ElMüderrs, 2013). 146 Morstan, 2-5 sayılar, Brgül, 2012. 147 Rêzan Erdoğmuş, Czre. 148 Okulönces öğretmen Evn Taşdemr, Mart 2012. 94 neden öğretyorsunuz. Osurma, gaz çıkarma gb kelmeler doğru fade bçmler değldr.” dedklern belrtt. Aleler, sosyal değerler açısından kendlern haklı görüyorlar ve bunun çn de rahatsızlıklarını fade edyorlar. Öte yandan böyles argo kelmeler Kürt sözlü kültüründe vardır. Bu konuda mzah br bakış açısı söz konusudur. Aynı şeklde bu toplumun br gerçeğ olarak hala kullanılmaktadır. Sonuç olarak dn kurallar toplumun fkr ve düşüncelerne etk ederek onların edebyatlarına uzak olmalarına neden olmaktadır. 95 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÖZLÜ EDEBİYATLA OKULÖNCESİ EĞİTİMİ HAZIRLIĞI Eğtm görme ve eğtm süreçlernn toplumdak tüm brey ve gruplara eşt şeklde açık olması en temel nsan ve kolektf haklardan brdr. Bu temel haklarının korunması ve uygulanması, toplumun bleşenler tarafından sağlanır. Eğtm hakkı hususunda toplumsal kolektf mücadele zarurdr. Eğtm hakkının toplumca blnmes ya da teork olarak bunlara sahp olunması tek başına br anlam fade etmemekte olup bu hakkın uygulanması daha büyük önem arz etmektedr. Kürt toplumunun tarhsel br sürekllk çersnde egemen güç ve devletlere karşı sürdürdüğü uzun drenş ve sonrasındak kazanımlar, bu eğtm hakkının elde edlmes sürecnde bütün mkanlarıyla kullanılmalıdır. Bu temelde br an önce anadlnde eğtmn uygulanması yürürlülüğe grmeldr. Burada öneml olan, eğtmde neyn nasıl verleceğdr. Toplum, kend eğtmnden brnc derecede sorumlu olmalı, eğtmn ne ve nasıl olacağı konusunda karar ve güç sahb olmalıdır. Okulönces eğtm sürec nsan hayatında en hızlı geçen dönem olarak yorumlanır. Bu bağlamda kşnn doğumdan sonra hayatın lk yıllarında eğtlmes, gelecektek başarısını etklemes bakımından önemldr. Okulönces eğtm dönem 0 ve 6 yaş arasıdır ve bu en öneml zamandır. Bu dönemde çocukların yetenek ve huyları çabuk gelşr. Br kşnn okul önces dönemnde kaltel br okulönces eğtm alması oldukça faydalıdır. Okulönces dönemde konuşma ve öğrenme yetler brlkte yürümekte, gelşmektedr. Çocuk bu konularda lgsn çeken konuları konuşur. Bu dönemde dl öğretmn yöntem önemldr. Çocuk tekerleme, blmece, şr, masal ve oyun yoluyla; dl anlama, öğrenmey öğrenme ve toplumsallaşma alanlarında gelşr. Bu faalyetler yoluyla çocuk kendsn fade edeblr, yaratıcılığını gelştrr, kendne nanır ve olaylar arasındak neden ve sonuçlar lşklern öğrenr.149 Yukarıda belrtldğ gb okul öncesnde en öneml nokta dldr. Dl öğrenm fzksel, duygusal ve toplumsal açıdan breyn kendn anlaması, çsel süreçler öğrenmesyle lşkldr. Dl gelşmnde en öneml nokta sosyalleşmedr. Kültür, gelenek, coğrafya ve toplum lşkler dl etkler. Çocuk doğumundan sonra ale çersnde, taklt ve model yoluyla dl öğrenmeye başlar. Sosyalleşmes ale çersnde başlar ve devam eder. Eğtmden önce çocuğun dl öğrenme kablyet daha güçlüdür. 3-4 yaşına kadar dlnn cümle 149 Demr, 2011. 96 yapısı gelşr. Bu yaştan sonra okul eğtmyle çocuk daha çok kş tanır, sosyal gelşm güçlenr, sözcük dağarcığı artar ve cümle yapısı daha güçlü olur. Okulönces eğtm anadl gelşm çn önemldr ve çocuğun anadlyle eğtlmes zarurdr. Br mahallede, br köyde, br grup çersnde çocukların çoğunluğu hang dl konuşuluyorsa o dlde eğtm verlmel ve eğtmn planlaması buna göre belrlenmeldr. Çocuğun kelme telaffuzu ve cümle yapılarını kavraması çn öğretmen ve okul çalışanlarının açık ve düzenl br şeklde konuşmaları gerekr. Masal, şr, blmece, tekerleme, şarkı, oyun, fıkra, man ve canlandırmalar yoluyla dl daha fazla gelşr ve lkokula hazırlık çn bu şekldek faalyetler dln gelşm çn büyük br öneme sahptr. Çocukların kend dllern konuşması çn değşk teknk ve materyallerle etknlkler düzenlenr. Çocukların sosyalleşmesnn temelnde çocukların konuşması çn mkanlar sağlanmalıdır. Bu durumdan hareketle çocuk kendn özgürce fade eder, akıcı konuşur, kşlerle letşm kurar, sözcük haznesn gelştrr, “neden ve nasıl” çözümlemelernde dkkat le algılama ve düşünme yets gelştrlr. Okulönces Eğtmnde Sözlü Edebyat Kullanımı 1. Tekerleme Tekerlemelerde sözcük tekrarı vardır. Bazı tekerlemeler karşılıklı dyaloglar şeklnde söylenr. Bell söylenme şekller vardır. Okul önces faalyetlernde tekerlemelern çok uzun olmaması gerekr. Okul önces eğtmnde öğretmen çocukların katılımından önce tekerlemey yneler ve sonra çocuklar brkaç defa üst üste söylerler. Çocuklar tekerlemeler çok sever ve çocuklara zorla söyletlmes veya ezberletlmes uygun değldr. Küt küt sarkık hantal Zıbarmış damat Mr Mustafa Üzüm tanes yyor İk kara delk k kara yılan Senn le benm aram hoş Br k nan k üç Osuruk ses Del arkadaş Kavruk mav dolma gözlü B*k bıyıklı Yapışkan gözlü Hortum 2. Blmece Blmeceler konularını hem somut hem de soyut kavramlardan alırlar. Okulönces dönemde konuları somut olan blmecelern çocuklara sorulması anlamaları bakımından daha uygundur. Çocuklar somut blmeceler daha kolay 97 anlar ve cevaplayablrler. Anlatırken blmecelern ntelkler net br şeklde söylenr. Çocuklar cevap veremedğ zaman, pucu verlr k çocuk cevap vereblsn. Çocuklar üç yaşından sonra, blmecelere karşı lg duymaya başlar. Çocuklar hem blmece üretmey hem de kendlerne blmece sorulmasını severler. Blmece blnmedğnde se öğretmen cevabını söyler. Suda büyür Parmakları büzüşüktür Hem sulakta hem kurakta yaşar. (kurbağa) Br şeym var Taşa vurunca kırılmaz, suya vurunca kırılır. (kağıt) Ağaç üstünde tabak tabak bulgur (nar) Yıkanmış br oda, otuz k mürt çnde oturmuş. (ağız ve dş) Bu taraf duvar, şu taraf duvar. İçnde azgın br var. (dl) 3. Şr Şr, çocuklarda hoşgörüyü gelştrr ve estetk duyguları öne çıkarır. Çocuklar çn seçlen şrlern kısa, kolay ve sözcüklernn anlaşılır olması gerekr k çocukların lgsn çekeblsn. Şr çocuklara peryodk br şeklde söylenlmeldr. Çocuklara şrler ezberlemeler çn baskı yapılmamalıdır. Okul Okul çok güzeldr Arkadaş ve dostlarla Yazı ve öğretmenle Vad hkayesyle Hepmz onu sevyoruz Blg çn çeşmedr İçnde gülüş, oyun Okul güzel evdr. Fare Sen gd fare Sen gd fare Sen kuru ekmeğn düşmanı Sen kuru ekmeğn düşmanı Sen gd hırçın fare Sen gd hırçın fare Heybemzdek yükü yarıladın Ah, ah, ah, ah, ah (…) 4. Masal Çocuk eğtmnde masal anlatımı önemldr. Çocuk masal yoluyla ulusal ve küresel değerler anlar, hayal dünyasını genşletr, görünmeyen kavramları anlama kavuşturur, cümle kurma yetsn gelştrr, betmlemey öğrenr. 98 Masallarda tekrarlanan tekerlemeler, karakterler arasında geçen dyaloglar, deymler, atasözler ve söylenen şarkılar, çocukların dl gelşm açısından, çocuklara olumlu katkılarda bulunur. Masal dnleyen çocukların hayal dünyası gelşr. 150 Öğretmen masalı düzelteblr, eğer çocukların anlamadığı br sözcük varsa onu değştreblr. Masalın konusuna göre öğretmen soru sorablr, çocukları anlatıma dahl edeblr. Öğretmen masal anlatımını br tyatrocu gb mmk ve jestlerle desteklerse, konuyu çocuklara daha y aktarablr, masal çocukların lgsn çekecek şeklde anlatıldığında, çocuklar sıkılmazlar. (…) Nine: “Sana söz veriyorum eğer tavuklarımı yemezsen sana bir şey demeyeceğim. Başka kimin tavuklarını yersen ye yine sana bir şey demeyeceğim.” Tilki: “Sana söz veriyorum. Tavuklarını yemeyeceğim. Ama alsan ve kaplan senin tavuklarını yiyecek.” Nine: “Aslan ve kaplan nasıl benim tavuklarımı yiyecek?” Tilki: “Valla ben nöbetçi değilim, yiyecekler.” Bir gün tilki acıkmış gidip aslan ve kaplana laf yetiştirmiş. Tilki: “Ninenin iki tavuğu var, günde üç yumurta yapıyorlar. Haydi, gidip bir tanesini yiyelim. Ben de sizin arkadaşınız ve ortağınızım. Sonra nineye tavuğu beraber yediğimizi söyleyeceğim.” Tilki ve kaplan nineye hırsızlığa gitmişler. Nine uyumuş. Nine, nasıl olsa tilki tavuklarımın nöbetindedir diye düşünüyormuş. Onları merak etmiyormuş. Ne de olsa birbirlerine söz vermiştiler. Tilkinin ona hainlik edebileceğini bilmiyormuş. Oysa aslan ve kaplana “Gidip ninenin tavuklarını yiyelim.” demiş. Nine horul horul uyuyormuş, başına geleceklerden habersizmiş. Tilki: “Gelin!” Kaplan gelmiş. Kaplan: “Valla ben bu nineden korkuyorum. Eğer bize hainlik edersen bu nine bizi öldürür.” Kaplan, tilkinin tuzağına düşmekten korkuyormuş. Bu konuda haklıymış da. Çünkü tilki kaplana tuzak kurmuştu. Nineye söz vermişti ve ninenin tavuklarını yememesi gerekiyordu. Kaplanın tuzağa düşmesi için de kümesin önüne tuzak kurmuştu. Kaplan işediği sırada, tilkinin onun için yaptığı tuzağı görmüş. Kaplan da akıllıymış. Kaplan: Tilki! (…) 150 Yrd. Doç. Al Göçer, 2010. 99 SONUÇ YERİNE Bu araştırma sözlü çocuk edebyatı ürünlernn çocuk eğtmnde kullanılmasının önemn vurgulamak amacıyla yapılmıştır. Bu süreç çersnde Kürdstan sözlü edebyat ürünler blmsel kaynaklar çerçevesnde değerlendrlmştr. Dğer yandan da Kuzey Kürdstan’dak Kürtlern sözlü edebyat örnekler bu çalışmayla br araya gelmştr. Şmdye kadar Kürdstan’ın sözlü kültürü üzerne öneml araştırmalar yapılmış ve sonucunda bnlerce sözlü edebyat ürünü değerlendrlp yayınlanmıştır. Sonuç olarak bu çalışmada daha önceden derlenen brçok eser, bzm tarafımızdan da derlenmş oldu; öte yandan bzm tarafımızdan derlenen eserlern büyük çoğunluğunun önceden derlenmemş olduğu da görüldü. Derlenen bnlerce ürün, lk defa yazıya aktarılmıştır. Folklor ürünlern derleme çalışmalarının daha fazla yapılması gerekmektedr. Bu araştırmanın daha önce yapılmış folklor araştırmalarından farkı, k prensp üzernde değerlendrleblr. Şu ana kadar sözlü Kürt edebyatı hakkında yapılan araştırmaların bazıları yabancı dlde basılmış olup çoğuna erşm sağlamak oldukça güçtür, bazıları da bütün ürünlern ç çe br ktapta toplanmasından barettr. Bu çalışmayla ulaştığımız sonuç, daha önceden sözlü edebyat hakkında yapılan araştırmaların derlenerek eğtm alanında kullanılması gerektğdr. Bu araştırmada toplanan eserler okulönces çocukları çn eğtm materyal olarak yenden düzenlend. İknc olarak, Kürt çocuk edebyatı üzerne lk defa br nceleme kaleme alınmış oldu. Bugüne kadar sözlü Kürt edebyatı üzerne yapılan blmsel değerlendrmelern sayısı azdır. Bu çalışma bugünden tbaren daha genş ve daha kapsamlı sosyolojk ve sosyo-pskolojk çalışmaların olacağına dar öneml br adımdır. Kürt sanatı zengnlğn şmdye kadar sözlü olarak korumuştur. Yıllar boyunca süren asmlasyon çabaları, sözlü kültürün temelnde, Kürt toplumuna büyük br zarar vermştr. Bazı yerlerde dl konuşulmamakta, bazı yerlerde kültür ve gelenek kaybolma noktasına gelmektedr. Kürt çocukları her geçen gün öz değerlernden uzaklaşmaktadır. Teknolojk gelşmelern kötüye kullanılması, Kürtlern sözlü kültürünün unutulması ya da yok olması açısından en büyük tehlkedr. Devletn yıllar boyu süren asmlasyonu bugün de teknolojk letşm araçlarıyla, tüm sertlğyle Kürt toplumuna yansımaktadır. Bu çerçevede değerler korumak gerekmektedr, ama en büyük mesele ve olması gereken düzenleme anadlnde eğtmdr. Bu çalışmamız anadlnde eğtm çn bazı materyaller gün yüzüne çıkarmıştır. 100 Bu çalışma sonucunda Zaza lehçesnn durumunun tehlkel br noktaya doğru gttğn söylememz gerekyor. Dersm-Bngöl Bölges’nde anadlnde konuşma oranı Kuzey Kürdstan’ın dğer bölgelerne oranla daha azdır. Genellkle bu k bölgede çocuklar sokaklarda, oyunlarda, günlük faalyetlernde Türkçe konuşmaktadırlar. Sadece yaşlılar kend aralarında Kürtçe konuşmaktadırlar. Büyük ve küçükler arasındak letşm yne Türkçeyle sağlanmaktadır. Bu k bölgeden kapsamlı derleme çalışmalarına htyaç vardır ve halkı anadlnde konuşma gerekllğ konusunda blnçlendrmek çn etknlklern ve bu yönde poltkaların oluşturulması gerekmektedr. Sonuç olarak anadl öğrenm çn Kürtçe konuşmanın teşvk edlmes ve yaygınlaştırılması gerekmektedr. Bu alanda yapılacak çalışmaların gelşmes gerekmektedr. Sözlü edebyat üzernden kültürel aktarım hala devam etmektedr. Dengbêj ve masal anlatıcıları yoluyla ve sözlü edebyat türleryle kültür ve gelenek yen nesle ulaşmaktadır. Bununla brlkte araştırmamızda sözlü edebyat türler yardımıyla toplumun kültürel özellkler hakkında blg ednerek değerlendrme mkânına sahp olduk. Dolayısıyla sözlü edebyat türlernn toplumun geçmş dönem özellklern, öncek hayat tarzını günümüze kadar ulaştırdığı sonucuna varmak mümkündür. Kürtlern sözlü edebyatıyla brlkte yazılı edebyatın da oluşması anadlnde eğtm çn büyük br adımdır. Kürt dlyle lgl ve bu alanda çalışma yürüten kurum ve kuruluşların yanı sıra, syasetç, snemacı, yazar, tyatrocu ve dğer sanatçılar arasında ortak yol ve yöntemler gelştrlmes gerekldr. Bunun sonucunda Kürt toplumunda farkındalık ve sahplenme gerçekleşecektr. Yıllardır devam eden dl mücadeles güçlenecek ve anadlnde eğtm taleb sonuca ulaşacaktır. Koşullar artık geçmş dönemlerdek gb değldr. Artık snema, tyatro, müzk ve edebyat alanında gelşme kat edlmektedr. Kürtler tarafından yapılan çalışmalar Kürdstan’ın dört parçasını da kapsamaktadır. Hem syas hem de kültürel çalışmalar Kürdstan’ın bütünü çn geçerldr. Snemada, edebyatta, tyatroda ve müzkte maj ve amaç tüm Kürdstan’dır. Sözlü kültür, yazılı edebyat çn her zaman br kaynak olmuştur. Çocuklara yönelk yazılı edebyat eserler çocukların özellklerne göre hazırlanmaktadır. Buna göre çocuklar çn hazırlanan eserlern, hoşnut kalacakları şeklde hayal dünyasını zengnleştrmes ve öğrenm lşklern yerne getrmes hedeflenmeldr. Bu eserlern çocukların yaşamında oyun rolü üst101 lenmes şarttır. Dl yönünden sade, akıcı ve kolay olması gerekmektedr. Kürt toplumunun sözlü kültürü hem modernzm ve teknolojk gelşmelern etksnde kalmakta hem de egemen güçlern asmlasyonunda yok olma noktasına doğru gtmektedr. Kürt toplumunun kültürünün egemen kültürlern baskısından korunması ve eğtmde anadl kullanımının yaygınlaştırılması gerekmektedr. Dl alanında çalışma yürüten kurum ve kuruluşlar Kürt toplumunun eğtm htyaçlarını tümüyle karşılayamamaktadır. Anadlnde eğtmn yanı sıra tarh, dl blm, folklor ve sözlü edebyat hakkında blmsel araştırmaların yapılması gerekmektedr. İnanıyoruz k bu çalışma le bugün küçük br adım attık ve bugünden tbaren daha büyük adımlar atılacaktır. Bütün çocukların anadlnde eğtm görmes, okuması ve yaşaması umuduyla... 102 KAYNAKÇA Aka, Belde, “Nnnler Pskanaltk Yaklaşımla Yenden Okuma Denemes”, Mllî Folklor, sayı: 88,sayfa: 38-43, 2010. Alakom, Rohat, Stûneke Çîrokbêjya Kurdî Xelasya Jnan, Petersburg: Nûdem Yayınları, 1994. Ayvacı, Hakan Şevk, Devecoğlu, Yasemn, “10. Sınıf Fzk Ders Ktabı ve Ktaptak Etknlklern Uygulanablrlğ Hakkında Öğretmen Değerlendrmeler”, Amasya Ünverstes Eğtm Fakültes Dergs, sayı: 2, sayfa: 418-450, 2013. Beşkç, İsmal, Tuncel Kanunu (1935) ve Dersm Soykırımı, İstanbul: Belge Yayınları, 1990. Beşkç, İsmal, Unesco’ya Mektup, Ankara: Yurt Ktap-Yayın, 1991. Brgül, Ferdun, Morîstan/ Seta Perwerdeya Pêşdbstanê, Dyarbakır: TZP Kurdî Yayınları, 2012. Blau, Joyce, Kreyenbroek, Phlp, Allson, Chrstne, Kürt Kmlğ ve Kültürü, İstanbul: Avesta Yayınları,2003. Bülbül, Abdulkerm, “Kürtçe Şarkılar Nasıl Türkçe Oldu?”, Dern Düşünce, 9 Eylül 2011, http://www.derndusunce.org/2011/09/09/kurtce-sarklar-nasl-turkce-oldu/, erşm: 15 Nsan 2015. Cndî, Hecyê (der.), Epîkên kurdî, Borås: Invandrarförl, 1985. Cndî, Hecyê (der.), Hîkyatên Cmeta Kurdan, Yêrêvan: Lîmuş Yayınev, 2011. Çağlar, Özgün, “Ezdler: Mezopotamya’nın Dağılan Tesph Taneler”, Agos Webstes, 2 Ekm 2014, http://www.agos.com.tr/tr/yaz/8164/ezdler-mezopotamyann-daglan-tesph-taneler, erşm: 16 Mart 2015. Çağlayan, Handan, Aynı EvdeAyrı Dller/Kuşaklararası Dl Değşm/Eğlmler, Sınırlar, Olanaklar/Dyarbakır Örneğ, İstanbul: Dyarbakır Syasal ve Sosyal Araştırmalar Ensttüsü (DİSA), 2014. Çakar, Mehmet Sat, vd., “Sözlü Kürt Edebyatı”, Ortaöğretm Kürt Dl ve Edebyatı Ders Ktabı, İstanbul: Tarh Vakfı, 2011. Çakır, Ruşen, “Hereketa Kurdî d serdema zêrîn de” (Çevr: M. Kurşun), Ruşen Çakır Kşsel Webstes, 9 Eylül 2014, http://www.rusencakr.com/Hereketa-Kurd-d-serdema-zern-de/2859, erşm: 5 Mayıs 2015. 103 Çftç, Tekn, D Klamên Evînî yên Dengbêjan de Temaya Jnê, YüksekLsans Tez, Mardn Artuklu Ünverstes, 2013. Demr, Sebahat, “Okul Önces Dönemde Dl Gelşm ve Sorunları”, Gaz Ünverstes Türkçe Araştırmaları Akademk Öğrenc Dergs, sayı:1, sayfa: 38-49, 2011. Demrhan, Umîd, “Ferhengoka Nfrên Kurdî”, Frtllara Kurdca-Bulletn of Kurdsh Studes, sayı 5, sayfa: 3-21, 2014. Derdyok, İ. Çetn, “Sad’nn Bostan’ı ve Ezop Masalları’nda Ortak Temalar”, Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, sayı:12, sayfa: 1-14, 2003. Dervşcemaloğlu, Bahar, “Ortaokul Düzeynde Br Fabl İnceleme Örneğ”, Turksh Studes-Internatonal Perodcal For The Languages, Lterature and Hstory of Turksh or Turkc, sayı: 9/9, sayfa: 475-488, 2014. Ehmedê Xanî, Mem û Zn, İstanbul: Nûbhar, 2000. Ekm Gençlğ, “Asmlasyon Aracı Olarak Kürdstan’da Eğtm”, Ekm Gençlğ Webstes, 2005, http://www.ekmgenclg.net/ndex.php/makaleler/137-br-asmlasyon-arac-olarak-kurdstanda-egtm.html?catd=102%3Aekm-genclg, erşm: 15 Mayıs 2015. El-Müderrs,Abdullâh Saîd, “Dört Mezhebe Göre Abdest”, tevhddavet.com, 2013, http://www.tevhddavet.com/pdf/rsaleler/dort_mezhebe_gore_abdest.pdf, erşm: 4 Mayıs 2015. Erkan, Senem Seda Şahenk ,“İlköğretm Kademesnde Fransızca Eğtmnde Fabl İncelemes Örneğ: La Fontane - Karga le Tlk”, Eğtm ve Öğretm Araştırmaları Dergs, sayı: 4, sayfa: 74-78, 2014. Ermen Soykırım Müzes ve Ensttüsü, “Kültürel Soykırım”, Ermen Soykırım Müzes ve Ensttüsü Webstes, http://www.genocde-museum.am/trk/cultural_ genocde.php, erşm: 5 Nsan 2015. Esper, T., “Sîmîne û Zerîne”, Newroz TV, 26 Mayıs 2013. Etöz, Zelha,“Kmlern İlahlern Marşlara Çevrdk?” Brgün Ktap, sayı: 118, 2011. Göçer, Al, “Türkçe Öğretmnde Çok Uyaranlı Br Öğrenme Ortamı Oluşturmak İçn Seçkn Edebî Ürünlerden Yararlanma”, TÜBAR-XXVII, 2010. Gültekn, Mehmet, Zargotna Kurdên Serhedê - Klam û Destanên Epîk ên Dîrokî, Mêrxasî û Serhldanan, İstanbul: Avesta Yayınları, 2013. İHD, “Zorla Yernden Etme Uygulaması”, İnsan Hakları Derneğ Webstes, 27 104 Aralık 2011, http://www.hd.org.tr/zorla-yernden-etme-uygulamas/, erişim: 8 Mart 2015. Karaca, Emn, Ağrı Eteklernde İsyan, İstanbul: Puslu Yayıncılık / Tarh Dzs, 2013. Karademir, Fevzi,“Halk Bilmecelerinin Oluşumunda Öne Çıkan Etkenler”, Akademik Bakış, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, sayı:14, sayfa: 1-18 2008, http://www.akademkbaks.org/eskste/14/blmece.pdf, erişim: 28 Nisan 2015. Kızılyaprak, Z. Abidin, vd., 1900’den 2000’e Kürtler - Kronolojik Albüm, İstanbul: İstanbul Kürt Enstitüsü, 2000. Kurij, S., “Bi Cemîla Celîl va li ser radyoya Erîvanê hevpeyvînek”, Rizgarî Websitesi, 22 Ekim 2011, http://www.rzgar.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pd=1565, erişim: 9 Mayıs 2015. Mert, Esra, “Deymler ve Deym Öğretm”, Adıyaman Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, sayı:2, sayfa: 83-89, 2009. Mihemed, Qazî,“Qazî Mihemed’in Kürt Ulusuna Vasiyeti”, Kurdistan Post.eu, 16 Şubat 2013, http://www.kurdstan-post.eu/tr/kurdstan/qaz-mhemedn-kurd-ulusuna-vasyet, erişim: 20 Nisan 2015. Nktn, Bazl, Kürtler/Sosyolojk ve Tarh Br İnceleme, İstanbul: Deng Yayınları, 2013. Nşanyan, Sevan, Hayal Coğrafyalar: Cumhuryet Dönemnde Türkye’de Değştrlen Yeradları. İstanbul: TESEV-Türkye Ekonomk ve Sosyal Etüdler Vakfı, 2011. Öcalan, Abdullah, “Komün ve Meclsler”, Kom, Komün, Komünal Yapılar ve Komünalte Örnekler, Dyarbakır: Aram, 2014. Ökten, Şevket, “Toplumsal Cnsyet ve İktdar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergs, sayı: 2/8, sayfa: 302-312, 2009. Özar, Şemsa; Uçarlar, Nesrn; Aytar, Osman, Geçmşten Günümüze Türkye’de Paramlter Br Yapılanma: Köy Koruculuğu Sstem, İstanbul: Dyarbakır Syasal ve Sosyal Araştırmalar Ensttüsü (DİSA), 2013. Paris Kürt Enstitüsü, “Kurdish Diaspora”, Paris Kürt Enstitüsü Websitesi, http:// www.nsttutkurde.org/mages/cartes_and_maps/ckur100.gf, erişim: 1 Mart 2015. Pekdoğan, Serpl,“Reggo Emla Yaklaşımı Üzerne Br Çalışma”, Abant İzzet Baysal Ünverstes Eğtm Fakültes Dergs, sayı: 2, sayfa: 237-246, 2012. 105 Pertev, Ramazan, Zarok û Çîrok (Destpeka Pedagojiya Kurdî), İstanbul: DOZ, 2008. Ramazan, Abdullah, “Kadınlar neden saçlarını toprağa gömer?”, Yeni Özgür Politika Websitesi, 17 Ağustos 2011, http://www.yenozgurpoltka.org/ndex. php?rupel=nuce&d=1039, 15 Mayıs 2015. Reş, Kone, Bajarê Czîra Botan ûHunera Mîr Bedîrxan, İstanbul: Azad Yayınları, 2013. Şahn, Mustafa, “Masalların Çocuk Gelşmne Etklernn Öğretmen Görüşler Açısından İncelenmes”, Mllî Folklor, sayı: 89, sayfa: 208-219, 2011. Terzoğlu, Öykü, “Anonm Br Halk Edebyatı Ürünü Olarak Argo”, Mllî Folklor, sayı: 71, sayfa: 102-104, 2006. Toker, Sinem,“Türkçenin Anadili Olarak Öğretiminde Ninni ve Tekerlemelerin Yeri”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, sayı: 1, sayfa: 25-29, 2011. Tunçel, Harun, “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 2, sayfa: 23-34, 2000. Uğurlu, Seyit Battal, “Çocuk Edebiyatı Eleştirisi”, Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, sayı: 5/3, sayfa:1921-1945, 2010, http://www.turkshstudes.net/Makaleler/1466564553_87u%C4%9Furlu_seyt_battal.pdf, erişim: 20 Nisan 2015. Ulugana, Sedat, Ağrı Kürt Direnişi ve Zilan Katliamı (1926-1931), İstanbul: Peri Yayınları, 2012. Uzun, Mehmet, Rojek J Rojên Evdalê Zeynkê, Stockholm: Welat Yayınları, 1991. Wikipedia, “Rüştü Asyalı”, 21 Ocak 2008, http://tr.wkpeda.org/wk/R%C3%BC%C5%9Ft%C3%BC_Asyal%C4%B1, erişim: 20 Nisan 2015. Wikipedia, “Rotînda”, 4 Aralık 2014, http://ku.wkpeda.org/wk/Rot%C3%AEnda, erişim: 16 Mayıs 2015. Xıdır, Sey, “Seyit Rıza Kimdir? Seyit Rıza’nın Hayatı”, Dersimnews.com, 2012, http://dersmnews.com/seyt-rza.html, erişim: 15 Mart 2015. Yılmaz, Serpil, “Dünya Edebiyatında Hayvan Metaforları”, Mesnevî’de Geçen Hayvan Metaforlarının Tasavvufî Yorumu, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011. Yücel, Müslüm, Türk Snemasında Kürtler, İstanbul: Agora, 2008. Yücel, Müslüm, Osmanlı-Türk Romanında Kürt İmges, İstanbul: Agora, 2011. 106 Zagrosi, Aso, “General İhsan Nur Paşa’nın Anısına”, Bajarê Agırî, 10 Nisan 2013, http://ararat-welat.blogspot.com.tr/2010/07/general-hsan-nur-pasann-ansna-aso.html, erişim: 15 Nisan 2015. 107 108