Akdeniz Bölgesi Orman Ekosistemleri İzleme Programı Üç Yıllık
Transkript
Akdeniz Bölgesi Orman Ekosistemleri İzleme Programı Üç Yıllık
I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 208 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü Pinus brutia Ten. Ormanlarında Orman Ekosistemleri İzleme Programı Üç Yıllık Sonuçları Münevver ARSLAN1, Fatih AYTAR2, Yunus AKGÜN3, Hale OKUTUCU4 1 Orman Toprak ve Ekoloji Araştırmaları Enstitüsü Kütahya Yolu 10. km. P.K. 61 26160/ESKİŞEHİR 2 Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü P.K.18 33401 Karabucak/TARSUS 3 Hacı Bayram veli Mahallesi Sait Zarifoğlu Bulvarı 46040 / KAHRAMANMARAŞ 4 Reşatbey Mahallesi Fuzuli Caddesi No: 19 01120 Seyhan / ADANA ÖZET: Ülkemizde orman sağlığını izleme çalışmaları, 2007 yılında ICP Forests (Ormanlar Üzerine Hava Kirliliğinin Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı) projesi kapsamında başlatılmış ve 2009 yılından itibaren Orman Ekosistemlerinin İzlenmesi Programı adı altında yürütülmektedir. Türkiye haritası üzerinde sistematik olarak belirlenen 16 x 16 km’lik grid ağına düşen orman alanlarında, 840 adet gözlem istasyonu, Seviye I noktaları olarak belirlendi. Kurulumu yapılan noktalarda her yıl 24 ağaç üzerinde ibre/yaprak kayıp oranları belirlenmektedir. Bu çalışmada Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü (KmOBM) Pinus brutia Ten. (Kızılçam) orman alanlarında, toplam 24 Seviye I Daimi gözlem alanından elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir. Her iki Orman Bölge Müdürlüğü’ndeki kızılçam ormanlarında 2008’den 2010 yılına kadar ibre kayıp oranının artığı görülmüştür. Ancak KmOBM’nde 2009 yılından sonra bir miktar azalma söz konusu olmasına rağmen ağaçların sağlık durumunun kötüleştiği tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Kızılçam, orman izleme, ICP Forests, orman sağlığı, yaprak kaybı. Three-Year Results of Forest Ecosystems Monitoring Program in the Pinus brutia Ten. Forests in Regional Forestry Directorates of Adana and Kahramanmaras ABSTRACT: Monitoring of forest health in Turkey initiated with ICP Forests (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests) project in 2007 and has carried out under the name of Forest Ecosystems Monitoring Programme since 2009. 840 permanent monitoring plots as Level I, were determinated on forested area on a systematic transnational grid of 16 x 16 km on Turkey Map. The leaf loss rates of tree have been determined on 24 trees in the established points every year. In this study, the obtained results from the total 24 Level I in the forests area of Pinus brutia Ten. (Calabrian pine) of Adana and Kahramanmaraş Regional Directorate of Forestry (KmRDF) were evaluated. The results showed that the needle loss rates increased in the Calabrian pine forests in both Regional Directorates of Forestry from 2008 to 2010. Although there was a slight decrease in the leaf loss rates in KmRDF after 2009, the deteriorating in health of the trees was identified. Keywords: Calabrian pine, forest monitoring, ICP Forests, forests health, needle loss. GİRİŞ Orman sağlığını izleme ve değerlendirme, çevresel politika ve çevresel kaynakların yönetimi için anahtar bir konudur (Fernetti 1997). Uzun dönem orman ekosistemlerini izleme, iklim değişimi sürecinde orman ekosistemlerinin işlevlerini anlamak ve toprak, su korumasında rol oynayan ormanların üretim fonksiyonlarını sürdürmek için oldukça önemlidir (Harrington ve ark. 2010). Ormanlar, abiyotik (hava kirliği, kuraklık, fırtına, kar, yangın) ve biyotik (böcek, mantar ve parazit bitkilerin istilası, insan baskısı, otlatma) birçok faktörlerin etkisine maruz kalmakta, zararın şiddetine ve büyüklüğüne göre etkilenme derecesi de farklılık gösterebilmektedir. Orman ekosistemlerinin izlenmesi ile elde edilen bu bilgiler yöneticilere, uygulayıcılara ve planlamacılara yol gösterici veriler sağlamaktadır. Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaygın olarak görülen orman azalmasının şüpheli olayları nedeniyle orman sağlığını izleme ve değerlendirme çalışmaları ___________________________________________ Sor. Yazar: Arslan, M., mune28@hotmail.com yeniden ele alınıp, değerlendirilmiş ve bu konuda birçok faaliyetler gerçekleştirilmiştir (Fernetti 1997). Orman sağlığını daha iyi değerlendirmek ve ülkeler arası verilerin karşılaştırılmasını sağlamak amacıyla aynı zamanda standardize edilmiş bir metotla izleme ve envanter çalışmaları geliştirilmiştir. Bu amaçla Avrupa ölçeğinde hava kirliliğinin etkilerini belirlemek amacıyla UNECE (Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu) tarafından CLRTAP (Uzun Mesafeli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi) altında 1985 yılında ICP Forests (Ormanlar Üzerine Hava Kirliliğinin Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı) programı başlatılmıştır (UNECE, 2004). Bugün dünyadaki orman alanlarında en geniş izleme ağına sahip olan bu program, hava kirliliği ve iklim değişimi için erken bir uyarı sitemidir. ICP Forests insan kaynaklı ve doğal stres faktörleri (özellikle hava kirliliği) ile ilgili orman sağlığının zamansal değişimleri üzerinde periyodik gözlemler yapmayı amaçlamaktadır. Böylece orman ekosistemlerinin I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 209 sağlığı ile sebep-etki arasındaki ilişkiyi daha iyi anlamaya katkıda bulunmaktadır (Fischer ve ark. 2010a). ICP Forests Avrupa’nın birçok ülkesinde belirlenen daimi gözlem alanları Seviye I ve Seviye II alanlarında yürütülmektedir. Seviye I noktaları sistematik olarak yerleştirilmiş ve ağaç tepe tacının gözlemsel olarak değerlendirildiği noktalardır. Seviye I noktalarında, Avrupa çapında ve ülke ölçeğinde stres faktörleri ile ilişkili olarak ağaç sağlığının, mekâna ve zamana bağlı değişimi hakkında periyodik bilgi sağlamak üzere veri toplama amaçlamaktadır (Eichhorn ve ark., 2010). Seviye II noktaları her ülkenin en önemli orman ekosistemlerini temsil eden alanlardan seçimle oluşturulmuş noktalardır. Seviye II ağı yoğun orman izlemesinin yapıldığı, ormanlar içindeki ayrıntılı ekolojik süreçleri araştırmak için oluşturulmuştur. Ayrıca bu noktalardan elde edilen veriler Seviye I noktalarında gözlemlenen değişimlerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır (Harrington ve ark. 2010). Orman ekosistemlerini izleme çalışmaları, Orman Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler Eğitim ve Araştırma Dairesi Başkanlığı ile Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı işbirliğinde Orman Ekosistemlerini İzleme Programı altında 2007 yılında kızılçam ormanlarında örnek çalışma ile başlatılmıştır. Takip eden yılda orman alanlarımıza tekabül eden noktalarda, daimi gözlem alanlarının kurulumuna ve aynı zamanda değerlendirme çalışmalarına başlanılmıştır. Bu program, en önemli fonksiyonları üretim, toprak ve su kaynaklarını koruma olan ormanların sürdürülebilir yönetimine katkı sağlayan, orman ekosistemleri üzerindeki zarar unsurlarının neler olduğu, ne kadar alanda yayıldığı ve ne oranda etkilediği sorularına cevap veren bir programdır. Bu makalede, ülkemiz genelinde en geniş yayılış alanına sahip (5420524.6 ha) Pinus brutia Ten. (Anonim, 2010)’nın Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlükleri ormanlarına ait saf ve karışık türlerden meydana gelen Seviye–1 Daimi Gözlem Alanlarında sadece kızılçam ağaçlarının 3 yıllık verileri (2008–2010) değerlendirilmiştir. Seviye I noktalarında değerlendirilen Pinus brutia (Kızılçam)’nın, ağaç tacı sağlık durumları ile zarar etmenleri ve bazı ekolojik özelliklere göre ibre kayıp oranları açıklanmaya çalışılmıştır. MATERYAL ve METOD Materyal Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü (KmOBM) sahalarında yayılış gösteren Kızılçam orman alanlarına düşen 24 adet Daimi Gözlem Alanlarında yapılan değerlendirmelerden elde edilen veriler çalışmanın ana materyalini oluşturmaktadır. Yöntem Daimi Gözlem Alanları (DGA), 16x16 km2’lik sistematik olarak yerleştirilmiş grid ağına rast gelen KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Türkiye orman alanlarındaki noktalarda oluşturulmuştur. Seviye I noktaları olarak adlandırılan bu noktalarda, ağaçların tacı görsel olarak değerlendirilmektedir. Noktaların merkezinden 25 m yatay mesafede Kuzey, Doğu, Güney ve Batı yönlerinde belirlenen uydu merkezine en yakın 6’şar ağaç olmak üzere en fazla 24 en az 10 ağaç belirlenerek kurulumlar yapılmıştır. Bu ağaçların 1.30 m’deki çapı en az 5 cm, Kraft’ın sosyal ağaç sınıfının ise ilk 3’üne dâhil olmalıdır. Ayrıca %50’den fazla mekanik zarar görmemiş olması gerekmektedir. Orman sınırına 25 m’den daha az mesafede yer alan bir grid noktası ormana doğru en fazla 100 m kaydırılarak kurulumu yapılabilir (Anonim 2009). Arazide kurulumu yapılan noktalara ait tüm veriler arazi karnelerine işlenir ve bu bilgiler veri tabanına kaydedilir. Türkiye’nin de dâhil olduğu ICP Forests programı kapsamında “Ormanlar Üzerindeki Hava Kirliliği Etkilerinin Örneklenmesi, Değerlendirilmesi, Gözlenmesi ve Analizi İçin Yöntemler ve Kıstaslar Hakkında Kılavuz” (UNECE 2004)’da tanımlanan metodlara ve kriterlere göre, DGA’nda orman sağlığını izleme ve değerlendirme çalışmaları yürütülmektedir. Bu kılavuz UNECE (ICP Forests Programme Co-ordinating Centre) ICP Forests Program Koordinasyon Merkezi, ICP Forests Taç Durumu Değerlendirmesi Konulu Uzman Panelistleri tarafından 2010 yılında güncellenmiştir (Eichhorn ve ark. 2010). Seviye I DGA’nda ibre/yaprak kaybı (%5’lik basamaklara göre) ve renk kaybı (0-10, 11-25, 26-60 ve 61 ve üzeri) yüzde olarak değerlendirilmektedir (Fischer ve ark., 2010b). Bu programda ayrıca programın diğer parametreleri olan ağaç türü, çiçeklenme, meyvelenme, zararın yaşı, ağaç üzerindeki yeri, etkilenen kısmı, belirtisi ve tanımı, sebep faktörleri (sebep faktörü teşhis edilmişse bilimsel adı) kılavuzda yer alan kodlara göre arazide ilgili çizelgelere kaydedilmektedir. Ayrıca, ülke kodu, DGA numarası, koordinatları, yükseklik, bakı, su durumu, humus tipi, meşcere yaşı ve orman tipi gibi verilerde veri tabanlarına işlenmektedir. Aynı şekilde ağaç tepe tacı görsel değerlendirilmesi Seviye II noktalarında da yapılmakta olup, incelemeler daha ayrıntılı bir şekilde yapılmaktadır (Fischer ve ark., 2010b; Eichhorn ve ark., 2010). Değerlendirme Yöntemi Arazi çalışmaları sonucunda elde edilen tüm veriler Ulusal Koordinasyon Merkezi veri tabanına aktarılmaktadır. Ülkemizde 2011 yılına kadar yaprak kayıp oranının %25 ve üzerinde olduğu ağaçlarda zarar parametrelerine ait formlar düzenlenmekte iken, %25’in altında yaprak kaybına sahip ağaçlarda eğer herhangi bir zarar etmeni görülmüş ise yine ilgili formların düzenlenmesi kararı alınmıştır. Uluslararası karşılaştırmalarda UNECE ve EU tarafından kabul edilen sınıflandırma sistemine göre değerlendirilmektedir (Çizelge 1) (Fischer ve ark. 2010b). I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 210 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Çizelge 1. UNECE ve EU göre yaprak ve renk kaybı sınıfları (Fischer ve ark. 2010b) Yaprak kaybı sınıfı İbre/Yaprak kaybı oranı (%) Yaprak kaybı derecesi 0 0–10 Yok 1 >10–25 Az 2 >25–60 Orta 3 >60-<100 Çok 4 %100 Ölü Renk kaybı sınıfı Yapraklardaki renk kaybı oranı Renk kaybı derecesi (%) 0 0–10 Yok 1 >10–25 Az 2 >25–60 Orta 3 >60-<100 Çok 4 %100 Ölü YKO ile yükselti, eğim ve bakı arasındaki ilişkileri ortaya koymak için yıllara göre, SPSS 15 programında basit korelasyon analizi uygulanmıştır (Özdamar, 2009). İstatistiksel analizde YKO bağımlı değişken yükselti, eğim ve bakı bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Yükselti metre, eğim yüzde ve bakı ise radyasyon indeksine dönüştürülerek değerlendirilmiştir. Bakıların derece karşılıkları (kuzey 0, güney 180) yazıldıktan sonra radyasyon indeksine dönüştürülmesinde Eşitlik 1’de verilen formülden yararlanılmıştır (Moisen ve Frescino 2002, Aertsen ve ark. 2010). RI=0,5×[1-cos((π/180)(N-30))] (1) Formüldeki RI: Radyasyon indeksini; N: arazinin kuzeyle yaptığı açıyı ifade etmektedir. Çalışma Alanının Tanıtımı ve İklimi Çalışma alanları fotoperiyodizmi günlük ve mevsimlik olan, yağışları soğuk ve nispeten soğuk olan mevsimlerde görülen, yaz yağışının oldukça az olduğu (0–20 mm) kurak bir dönemin görüldüğü ve maksimum bir yaz sıcaklığıyla birlikte tipik Akdeniz ikliminin görüldüğü doğu Akdeniz bölgesinde yer almaktadır (Akman 1999). Her iki bölgeye ait 2010 yılı DGA’ının yer aldığı noktaları gösteren harita Şekil 1’de verilmiştir. 2009 yılında kurulumu ve görsel değerlendirilmesi yapıldığı halde bazı nedenlerden dolayı 2010 yılında değerlendirilmesi yapılamayan noktalar da harita üzerinde, 2009 yılı verilerine göre gösterilmiştir. Kırmızı ile belirtilenler yaprak kaybı zararının fazla olduğu noktaları, yeşil renkle gösterilen ise zararın %25’den az olduğu noktaları temsil etmektedir. Şekil 1. AOBM ve KmOBM kızılçam orman alanlarındaki daimi gözlem alanları Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nden alınan iklim verilerine göre, tüm meteoroloji istasyonlarına ait sıcaklık ortalaması 2010 yılında en yüksek seviyededir. En fazla sıcaklığın görüldüğü aylar Haziran-Temmuz-Ağustos ve Eylül, en az yağışın görüldüğü aylar ise meteoroloji istasyonlarına ve yıllara göre değişmekle birlikte Haziran-Eylül arasında olup, vejetasyon dönemi çok sıcak ve kuraktır. AOBM sınırları içerisinde bulunan Kozan, Tufanbeyli, Karaisalı ve Kadirli istasyonları ile I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 211 KmOBM sınırları içerisinde bulunan Kahramanmaraş, Antakya ve Gölbaşı (Adıyaman) istasyonları nın 2009 yılında genel olarak sıcaklık ortalaması diğer yıllarla karşılaştırıldığında en düşük ve eşit seviyede görüldüğü yıl olmuştur (Çizelge 2). AOBM’nde 2010 yılındaki yağış miktarı 2009 yılına göre az olmakla birlikte Kadirli istasyonu haricinde diğer istasyonlar bir yılda 60-70 mm daha az yağış almıştır. Bu bölgede YKO %25’in üzerinde zararın görüldüğü noktaların yükseklikleri 875, 925 ve 1075 m arasında değişmek olup, bu noktalar en yakın meteoroloji istasyonları olan Karaisalı (230 m) ve Tufanbeyli (1350 m) arasında yer almaktadır. Bu meteoroloji istasyonları DGA noktalarına ait yağış ve sıcaklığı tam olarak yansıtmasa bile genel bir değerlendirme açısından kullanılabilir. Yükseklik artıkça sıcaklığın düştüğü, yağış miktarının ise coğrafik konuma göre değişmekle KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 birlikte genel olarak azaldığı görülmektedir. Tufanbeyli istasyonu diğer istasyonlara göre daha az yağış almaktadır. Ancak 2007 ve 2008 yıllarına göre 2009 ve 2010 yıllarında yağış miktarı, bariz olarak 220-190 mm civarında artmıştır. Karaisalı’da ise yıllık yağış miktarı 2009 yılında ve 2010 yılında diğer yıllara göre 400 mm civarında büyük bir artış göstermiştir. Kadirli ve Kozan meteoroloji istasyonlarında da aynı durumlar söz konusudur. 2009 yılı tüm istasyonlarda yaz yağışının en fazla görüldüğü yıldır. Durum böyle olmakla birlikte vejetasyon döneminin, yağışın en az veya hiç görülmediği aylara tekabül etmesi ve buharlaşmanın fazla olması nedeniyle yaz aylarında görülen kuraklığın etkisiyle ağaçlar kuraklık stresine girmektedirler (Çizelge 2). GÖLBAŞI 900 (m) ANTAKY TUFANK.MARAŞ A BEYLİ 572 (m) 100 (m) 1350 (m) KOZAN 109 (m) KARAİSA KADİRLİ LI 100 (m) 230 (m) Çizelge 2. Adana ve K.maraş OBM Kızılçam DGA’na yakın meteoroloji istasyonlarının ortalama sıcaklık değerleri A Y L A R Yıllık İstasyon Yıllar Ort. Sıc. Adı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (°C) 2007 8.8 11.8 13.8 16.1 23.5 26.7 29.7 29.4 26.9 22.3 14.8 9.9 19.5 2008 6.9 10.3 16.8 19.0 20.7 26.9 29.4 29.9 26.2 21.5 16.2 9.5 19.4 2009 9.5 11.4 12.5 17.2 21.6 27.1 28.7 28.6 24.4 23.2 14.9 13.4 19.4 2010 11.7 12.6 15.7 18.2 22.6 25.9 28.4 31.0 28.2 21.5 18.0 12.9 20.6 2007 9.8 11.1 13.7 15.9 22.9 26.2 30.0 29.4 26.9 23.6 16.3 10.9 19.7 2008 8.1 10.5 16.7 19.5 20.4 28.3 30.4 30.9 26.4 22.6 17.5 11.2 20.2 2009 10.6 12.2 13.1 17.1 21.4 27.2 28.4 28.3 23.1 23.3 14.5 11.7 19.2 2010 11.3 11.6 14.7 17.0 21.0 25.0 27.8 30.0 27.3 23.0 20.3 12.7 20.1 2007 9.9 12.0 14.3 16.6 24.1 27.6 30.9 29.5 26.7 23.4 15.7 10.8 20.1 2008 7.8 10.4 16.6 19.3 21.1 27.7 30.0 30.0 26.3 22.3 17.3 11.1 20.0 2009 9.9 11.1 12.7 17.3 21.7 27.7 28.5 28.8 24.9 24.3 15.6 13.6 19.7 2010 11.6 12.2 15.7 18.5 22.6 26.2 28.7 31.5 28.2 21.9 20.1 13.9 20.9 2007 -1.5 -1.3 4.1 6.2 15.7 19.0 22.5 22.4 18.6 12.7 5.7 -0.9 10.3 2008 -6.5 -6.0 5.6 11.3 12.1 18.2 22.2 23.3 17.8 11.7 6.5 -3.1 9.4 2009 -3.0 0.0 2.7 8.2 12.9 18.3 20.9 20.0 15.4 13.9 5.6 2.9 9.8 2010 0.8 1.8 6.9 9.0 14.2 17.9 23.0 24.1 19.6 11.5 8.1 1.3 11.5 2007 4.9 7.8 11.4 13.3 23.4 27.5 30.9 29.6 26.7 20.6 11.9 6.5 17.9 2008 3.3 5.5 14.4 18.1 20.2 27.3 29.9 30.1 25.1 19.3 13.2 6.1 17.7 2009 4.5 7.2 9.4 15.1 20.5 26.8 28.5 28.8 23.6 20.7 11.9 9.5 17.2 2010 7.6 8.8 13.6 16.8 22.1 26.1 29.3 32.3 27.7 19.0 14.6 8.8 18.9 2007 7.6 10.6 13.9 15.9 22.6 25.6 28.2 28.4 26.4 22.7 15.0 8.6 18.8 2008 5.6 9.5 16.5 19.1 20.9 25.9 28.1 28.6 25.5 20.7 15.4 8.3 18.7 2009 7.5 10.5 12.8 17.1 21.1 26.3 27.9 28.4 24.8 22.8 14.4 12.2 18.8 2010 11.3 11.9 15.4 18.1 21.8 25.2 27.3 29.8 27.3 22.2 16.5 11.3 19.8 2007 -0.2 3.4 7.8 10.1 20.6 25.2 28.7 28.3 22.8 16.6 8.3 3.2 14.6 2008 -0.5 0.6 10.4 15.7 17.6 24.4 28.4 29.1 22.2 15.6 9.7 3.1 14.7 2009 1.9 4.2 6.6 12.1 17.5 24.4 27.4 26.4 20.7 17.1 9.1 6.6 14.5 2010 4.8 5.8 10.4 13.6 19.5 24.3 29.5 29.7 24.6 15.8 11.4 6.3 16.3 KmOBM DGA’nda en fazla zarar 2009 yılındadır. Tüm meteoroloji istasyonlarında kaydedilen en fazla yağış da bu yıla aittir (Çizelge 3). 2010 yılında KmOBM DGA’ndaki YKO 2009 yılına göre daha düşük olmakla birlikte yine zarar boyutu çoğu DGA’nda %25’in üzerinde olup, yağış 2007 ve 2008 yıllarına göre oldukça fazladır. Yine bu yılda Trisetacus pini Napela (Çam İbre Kını Akarı) orman sağlığını en fazla tehdit eden etmen olarak ortaya çıkmıştır (Çizelge 2). I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 212 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 TUFANGÖLBAŞI ANTAKYA K.MARAŞ BEYLİ 900 (m) 100 (m) 572 (m) 1350 (m) KOZAN KARAİSALI KADİRLİ 109 (m) 230 (m) 100 (m) Çizelge 3. Adana ve K.maraş OBM Kızılçam DGA’na yakın meteoroloji istasyonlarının yağış miktarları Yıllık A Y L A R İstasyon Yağış Yıllar Adı Miktarı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (mm) 2007 45.0 89.7 102.7 86.9 67.0 20.5 5.9 18.7 0.0 41.6 153.2 136.6 767.8 2008 57.2 116.9 49.0 32.9 90.4 23.0 3.3 35.6 38.5 24.1 118.2 69.8 658.9 2009 62.2 135.0 192.8 119.5 161.3 19.9 114.6 40.4 40.8 7.6 176.8 62.2 1133.1 2010 279.9 98.8 66.6 72.2 48.8 20.7 17.2 0.0 5.9 142.3 0.0 229.7 982.1 2007 16.4 157.0 50.0 36.3 36.6 33.0 0.0 4.0 22.4 5.7 63.4 133.9 558.7 2008 30.9 60.9 19.8 12.8 99.3 4.6 0.7 15.9 19.9 41.8 50.6 79.6 436.8 2009 136.2 152.7 94.4 72.8 91.9 9.4 27.6 1.3 60.4 18.6 142.3 147.7 955.3 2010 167.2 97.3 44.4 129.5 39.5 35.5 25.1 0.0 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010 44.7 109.4 77.8 76.9 51.7 52.5 97.9 26.0 35.6 106.6 125.4 180.3 156.3 101.8 119.9 194.3 104.6 51.1 127.0 32.7 28.6 58.2 61.1 34.2 38.0 48.0 79.9 67.4 19.8 55.1 86.6 110.6 96.6 100.9 70.7 125.0 60.8 44.8 83.6 40.0 63.1 133.6 99.9 87.8 58.9 78.6 121.5 69.5 54.7 23.7 107.5 221.2 158.0 82.5 43.4 282.8 69.2 51.5 82.8 28.4 109.4 198.8 130.4 124.2 32.7 126.1 127.9 109.5 27.3 87.1 165.8 272.0 182.8 293.5 51.4 222.3 124.9 62.9 57.2 39.2 0.8 269.8 890.4 97.2 1.8 33.4 100.4 109.3 57.5 56.8 22.8 70.1 81.3 25.6 29.2 15.1 141.6 83.5 0.0 17.7 84.0 1.5 259.2 13.5 0.0 50.4 84.4 67.5 8.1 37.7 46.9 54.9 61.7 9.5 6.7 16.9 122.6 52.2 2.1 15.3 118.1 0.7 149.8 0.0 0.0 19.1 101.7 125.6 2.3 23.6 13.8 105.9 96.2 0.6 19.5 70.0 191.7 154.3 0.0 1.1 137.4 0.0 170.9 0.0 31.9 12.1 158.8 211.0 1.6 276.9 75.5 133.7 99.5 0.0 17.3 15.4 170.0 394.0 0.0 5.8 75.0 0.0 257.2 724.2 648.2 1072.8 1001.4 469.4 485.1 706.3 678.3 690.5 589.8 1059.3 829.1 1013.7 1086.4 1567.5 907.4 2007 2008 2009 2010 98.7 127.9 70.3 44.9 16.0 16.6 0.0 3.3 0.0 26.8 85.1 102.0 106.3 113.7 28.6 9.4 29.7 0.0 0.0 6.2 54.2 16.1 101.3 89.7 92.8 147.8 109.0 41.8 21.9 19.8 11.6 0.0 32.1 41.2 139.1 201.1 260.0 42.3 55.7 45.9 10.6 2.5 0.0 0.0 5.3 77.6 0.0 184.9 591.6 555.2 858.2 684.8 BULGULAR Ülkemizde Orman Ekosistemleri İzleme Programına ilk kez 2007 yılında Türkiye’de en geniş yayılış gösteren kızılçam ormanları içerisine tesis edilen 48 adet Seviye I DGA’larında örnek çalışma olarak başlanılmıştır. Türkiye genelinde, 2008 yılında kurulumlara başlanmış olup, 398 DGA’nda 9318 ağaç, 2009 yılında 563 DGA’nda 13219 ağaç ve 2010 yılında 557 DGA’nda 13009 adet ağaçta ağaç tacı durumu ve zarar etmenleri görsel değerlendirilmesi yapılmıştır (OGM 2011). 2010 yılında Orman Ekosistemleri İzleme Programı çerçevesinde Türkiye genelinde yapılan son verilere göre Quercus pubescens Willd. (%29.5) ve Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. (%26.6)’dan sonra en fazla yaprak kayıp oranı saptanan üçüncü türün Pinus brutia Ten. (%22.9) olduğu belirlenmiştir (OGM, 2011). Yine aynı verilere göre çalışma alanımızı oluşturan Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) bünyesindeki saf kızılçam ormanlarında bulunan 13 adet seviye–1 DGA’larında 244 ağaçta, Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü’nde (KmOBM) ise 8 adet seviye–1 DGA’larında 163 15.3 24.2 10.3 66.3 33.5 5.6 9.6 38.1 0.7 0.0 3.7 5.0 4.4 21.3 0.0 62.9 6.3 16.9 83.8 63.0 0.0 0.0 23.4 0.0 0.1 0.0 6.9 0.0 0.0 0.0 5.3 0.0 4.7 76.6 ağaçta görsel değerlendirme yapılmıştır (Çizelge 4) (Anonim 2011). AOBM kızılçam ormanlarının 3 yıllık değerlendirme sonuçlarına göre genel olarak yaprak kaybı derecesi az olup, ormanların sağlığı henüz kritik seviyesinin üzerinde olmamasına rağmen ağaç sağlığının alarm seviyesinde olduğu görülmektedir (Şekil 2). AOBM’nde 2010 yılında gözlenen yaprak kaybının %9’luk bir kısmı orta seviyede olup, diğer yıllara göre yaprak kaybında bariz bir artış olduğu Çizelge 3’de de açıkça görülmektedir (Çizelge 5). Çizelge 4. Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlükleri kızılçam orman alanına düşen daimi gözlem alan ve ağaç sayısı Yıllar 2008 2009 2010 Adana DGA Ağaç sayısı sayısı 5 101 14 247 13 244 Kahramanmaraş DGA Ağaç sayısı sayısı 5 111 10 219 8 163 Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş 213 KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 Yaprak Kaybı (%) Yaprak kaybı (%) 25 247 20 15 10 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Ağaç Sayısı 21.5 244 13.8 14.7 101 5 300 250 200 150 100 Ağaç Sayısı I. 50 0 0 2008 2009 2010 Şekil 2. Adana Orman Bölge Müdürlüğü 2008–2010 yılları Kızılçam yaprak kayıp oranı ve ağaç sayısı 0 1 2 3 4 Çizelge 5. UNECE ve UN sınıflamasına göre kızılçamın 2008–2010 yıllarında yaprak kaybı sınıfları (%) (AOBM ve KmOBM) Adana Kahramanmaraş Yaprak Kaybı Sınıfı 2008 2009 2010 2008 2009 2010 (%11'e kadar)/YOK 32.3 20.6 1.9 2.7 0.3 2.3 (11–25)/AZ 67.7 78.3 88.9 86.5 35.1 33.2 (26–60)/ORTA - 1.1 9.2 10.8 58.3 57.0 (61–99)/ÇOK 4.8 7.5 (%100)/ÖLÜ 1.5 - AOBM’ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında bir ilişkinin olup olmadığı yıllara göre değerlendirilmiş, 2008 yılında yükselti ile yaprak kaybı oranı arasında pozitif (r= 0.378) ve önemli (P<0.01) bir ilişki vardır. 2009 yılında yükselti ile YKO arasında herhangi bir ilişki görülmezken 2008 yılında görülen korelasyon (r= 0.378) 2010 yılında da aynı sonucu vermiştir Yükselti arttıkça yaprak kaybı oranı da artmaktadır. Bakı ile YKO arasında ise tam tersi durum söz konusu olup, negatif (r= -0.350) ve önemli (P<0.01) bir ilişki vardır. 2009 yılında bakı ile yaprak kaybı arasında 2008 yılına göre tam tersi, pozitif bir ilişki görülmektedir. Dolayısıyla bakı ile yaprak kaybı arasında kesin bir ilişki söylemek zordur. 2008 ve 2009 yıllarında eğim ile YKO arasında negatif bir ilişki olup (P<0.05), eğim arttıkça YKO azaldığı belirlenmiştir. 2010 yılında ise eğim ile YKO arasında herhangi bir ilişki yoktur (Çizelge 6). Çizelge 6. Adana OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı ile radyasyon indeksi, eğim ve yükselti arasındaki ilişkiler Yıllar Rİ (Bakı) Eğim(%) Yükselti(m) 2008 -0.350** -0.249* 0.378** 2009 0.167** -0.195** 0.078ns ns ns 2010 0.051 0.097 0.378** ns: önemsiz; *: 0.05 seviyesinde önemli; **: 0.01 seviyesinde önemli AOBM’de yer alan çalışma noktalarının yükseltisi 225–1375 metreler arasındadır. Çoğu ise güneybatı bakıda yer almaktadır. 2010 yılında Thaumetopoea wilkinsoni Tams 1926 (Çam keseböceği) (Lepidoptera: Notodontidae) yukarıda işaret edilen noktalardaki kızılçamlarda orta derecede (%25’den fazla) yaprak kaybına neden olmuştur. T. wilkinsoni’nin en fazla zarar yaptığı DGA’ları, çok eğimli, dik ve sarp araziler olup, yükseltisi 850–950 mler arasında dağılış göstermektedir. Orta ve yaşlı meşcerelerde diğerlerine göre daha fazla etkili olduğu görülmektedir. 2009 yılında başlıca yaprak kaybına sebep olan etmen kuraklık olarak belirlenmiştir. 2008 yılında YKO oldukça az bulunmuştur. Takip eden yıllarda aynı daimi gözlem alanlarında bir miktar artış olmuştur (Çizelge 7). I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 214 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Çizelge 7. Adana OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri, meşcere yaş grupları ve yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri Gözlem yılları Meşc DG Eği . 2008 2009 2010 İşletme Yük. A Bakı m Yaş YK Zarar YK YK Adı (m) Zarar No (%) Grub O Nedenle O O Zarar Nedenleri Nedenleri u (%) ri (%) (%) 11. Akçalı 1972 575 GB 50 0-20 17.5 T. wilkinsoni 22.8 6 21- 14. Çatalan 1850 675 D 10 16.0 20.0 40 3 Düziçi 2097 325 KB 70 0-20 12.9 20.6 21Feke 1974 875 K 70 14.1 21.4 40 61Gedikli 1975 1075 B 80 13.8 Kuraklık 25.9 Abiyotik 80 21Horzum 1973 1075 GB 90 17.9 20.8 40 21Kadirli 2056 175 GB 35 9.8 11.6 14.1 40 41T. wilkinsoni ve Karakuz 1813 925 GB 20 15.6 Kuraklık 26.5 60 kuraklık Kuraklık ve 61- 18. T. wilkinsoni ve Karsantı 1851 875 B 35 20.6 usulsüz 25.3 80 1 kuraklık kesim Saimbey 61T. wilkinsoni ve 2018 825 D 80 11.4 21.7 li 80 kuraklık 21- 15. Sarıçam 1888 225 KB 12 15.8 20.0 40 4 Söğüt 1892 1375 GD 70 0-20 13.8 21.9 41Yarpuz 2095 1075 GB 35 7.5 60 Yahyalı 1853 1125 B 60 0-20 16.7 20.8 Şekil 3. Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü 2008-2010 yılları Kızılçam yaprak kayıp oranı ve ağaç sayısı 31.4 30 25 219 10 28.0 20.0 20 15 Ağaç Sayısı 163 250 200 150 100 111 50 5 0 0 2008 2009 2010 2010 yılında yine negatif (r= -0.160) ve P<0.05 önem seviyesinde, eğim azaldıkça ibre kaybının artması arasında zayıf bir ilişki vardır. 2010 yılında aynı şekilde 2009 ve 2010 yıllarında yükselti azaldıkça ibre kaybı artmaktadır (Çizelge 8). Ağaç Sayısı Yaprak Kaybı (%) 35 Yaprak Kaybı (%) KmOBM kızılçam ormanlarında ormanların sağlık durumunun AOBM’ndeki kızılçamlara göre daha bozuk olduğu açık bir şekilde Çizelge 3’de görülmektedir. Özellikle 2009 ve 2010 yıllarında %26-%60 arasında yaprak kaybına sahip, yani orta sınıfa giren, ağaçların yaprak kayıp oranı ortalaması bütün DGA’ndaki yaprak kaybının %57 ve %58’ini oluşturmaktadır (Çizelge 5). KmOBM’de ortalama yaprak kaybı 2008 yılında %20 iken 2009 yılında %31,4 ile en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Ancak 2010 yılında da bu oran biraz azalarak %28 seviyesine inmiştir (Şekil 3). KmOBM’ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında bir ilişkinin olup olmadığı yıllara göre değerlendirilmiştir. Bakı (RI) ile YKO arasında 2008 yılında pozitif yönde bir ilişki (P<0.05) bulunurken 2010 yılında negatif yönde önemli (P<0.01) bir ilişki bulunmuştur. 2009 yılında ise bakı ile YKO arasında bir ilişki yoktur. 2008 yılında eğim ile yaprak kaybı oranı arasında negatif (r=-0.300) ve önemli (P<0.01) bir ilişki vardır. Eğim azaldıkça yaprak kaybı oranı artmaktadır. I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 215 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Çizelge 8. Kahramanmaraş OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı ile radyasyon indeksi eğim ve yükselti arasındaki ilişkiler Yıllar Rİ (Bakı) Eğim(%) Yükselti (m) 2008 0.231* -0.300** 0.195* 2009 -0.128ns 0.006ns -0.372** 2010 -0.210** -0.160* -0.286** ns: önemsiz; *: 0.05 seviyesinde önemli; **: 0.01 seviyesinde önemli KmOBM Kızılçam DGA’nın yükseltisi 275 ile 1125 m arasında değişmektedir. Bu noktalar genel olarak batı, kuzeydoğu ve kuzey bakılarda yer almaktadır. KmOBM kızılçam ormanlarında 2008 yılında ortalama yaprak kaybı %25’in altında iken daha sonraki yıllarda kritik seviyelere ulaşmış, 2009 yılı ise en fazla zararın görüldüğü yıl olmuştur. 2010 yılında az sayıda DGA bazı nedenlerden dolayı değerlendirilmemiştir. 2010 yılında bir önceki yıla göre ibre kaybı az olmakla beraber, görsel değerlendirme yapılan noktaların %75’inde ortalama %30 civarında yaprak kaybı tespit edilmiştir. 2010 yılında KmOBM kızılçam ormanlarında >%25’den fazla yaprak kaybının görüldüğü noktalar Antakya, Yayladağ ve Samandağ (Antakya), Başkonuş ve Elmalar (Kahramanmaraş), Gölbaşı (Adıyaman) bölgeleridir. 2009 yılında abiyotik ve böcek zararları görülürken, 2010 yılında tespit edilen, en fazla zarara sebep olan etmen Thaumetopoea wilkinsoni Tams. (Çam Keseböceği) olduğu belirlenmiştir. Zararlının görüldüğü yükseltiler 275-1125 arasındadır. En yoğun olarak görüldüğü yükselti 500 m civarındadır. T. wilkinsoni zararının en fazla etkili olduğu yaş grubu, 21–40 (genç ve orta yaşlı) yaş arasındaki meşcerelerdir. Yine 2010 yılında zarar nedeninin tanımlanamadığı Kahramanmaraş-Elmalar ve Antakya-Samandağ yaprak kayıp oranı ortalaması %25’in üzerindedir (Çizelge 9). Çizelge 9. Kahramanmaraş OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri. meşcere yaş grupları ve yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri Gözlem Yılları 2008 2009 DGA Eğim MeşcereYaş Yük. (m) Bakı No (%) Grubu YKO Zarar YKO Zarar Nedenleri (%) Nedenleri (%) Antakya 2050 275 K 45 21–40 18.5 Abiyotik 41.3 Trisetacus pini Başkonuş 2138 625 KB 60 21–40 Başkonuş 2177 575 KD 50 21–40 19.0 Abiyotik 28.2 Abiyotik ve böcek Elmalar 2211 825 KD 80 41–60 33.5 Böcek G.antep 2277 1075 GB 15 21–40 22.9 Abiyotik 31.0 Abiyotik T. wilkinsoni. Gölbaşı 2350 1125 K 30 21–40 26.1 insan. abiyotik Kahta 2508 1025 B 50 0–20 21.1 Abiyotik Kapıkaya 2178 825 B 35 81–100 18.0 Abiyotik 23.7 Abiyotik Kilis 2172 475 B 40 0–20 37.2 Böcek Abiyotik ve T. Samandağ 2006 475 KD 60 61–80 35.0 wilkinsoni Abiyotik ve T. Yayladağ 2047 525 B 10 21–40 21.6 Abiyotik 37.6 wilkinsoni İşletme Adı TARTIŞMA ve SONUÇLAR Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü sınırları içerisinde yayılış gösteren Kızılçam ormanlarının 2008 yılından 2010 yılına doğru sağlık durumlarının giderek bozulduğu, KmOBM’ndeki kızılçamların, AOBM’ndekine göre daha fazla etkilendiği ve bu meşcerelerin biyotik ve abiyotik etmenlerin tehdidi altında olduğu ortaya çıkmıştır (Çizelge 5). YKO ile eğim, yükselti ve bakı arasında belirlenen ilişkilerin yıllara göre değişen sonuçlar verdiği görülmüştür. Yıllara göre değişen ilişkilere göre iklim özelliklerinin, sıcaklık ve yağış miktarının, eğim, yükselti ve özellikle bakı arasında ortaya çıkan ilişkiler üzerinde etkili olabileceği tek başına bu ekolojik özelliklerin yaprak kaybı üzerinde etkili olmadığı söylenebilir. YKO eğimin az veya çok 2010 YKO Zarar Nedenleri (%) 33.5 T. wilkinsoni 22.0 28.3 T. wilkinsoni 28.5 30.0 T. wilkinsoni 13.9 - - 30.0 - 35.5 T. wilkinsoni olmasına göre farklılık göstermemektedir. Atalay (2008)’e göre eğimin artmasıyla birlikte toprak taşınmasının artacağı, toprak ve ana materyalde tutulan su miktarının azalacağı ve buna bağlı olarak ağaçların büyümesinin düz yamaçlara göre düşeceği ancak karstik sahalarda, yamaç eğiminin pek etkili olmadığı belirtilmektedir. Kızılçam ormanları üzerinde en fazla zarara yol açan biyotik etmenin, her iki bölge müdürlüğünde de T. wilkinsoni (Çam Keseböceği) olmuştur. T. wilkinsoni önceki araştırmalarda yaygın biçimde Thaumetopoea pityocampa (Denis ve Schiffermüller 1775) (Çam Keseböceği) olarak ele alınmış (Tosun 1975, Atakan, 1991, Kanat ve ark. 2005; Aytar ve Mol 2006, Acatay 1953) T. wilkinsoni’yi T. pityocampa’nın sinonimi olarak bildirmiştir. Ancak I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 216 2002 ve 2007 yıllarında Akdeniz havzasında bulunan ülkelerin çam keseböcekleri üzerine gerçekleştirilen iki farklı genetik çalışmalarda her iki böceğin farklı türler olduğu ve dünyadaki dağılımlarının da farklı olduğu ortaya konmuştur. Aydın-Dallıbey’in batısında Fransa’ya doğru bulunan türün T. pityocampa, aynı noktanın doğusunda İsrail’e kadar olan bölgede dağılım gösteren türün ise T. wilkinsoni olduğu belirlenmiştir (Salvato ve ark., 2002; Simonato ve ark., 2007). T. wilkinsoni Türkiye'de yetişen özellikle çam (Pinus brutia, P. nigra, P. sylvestris, P. pinea, P. halepensis) ve Toros sedirinde (Cedrus libani) önemli oranda yaprak kayıplarına neden olurlar ve buna bağlı olarak da ormanlarda ciddi ekonomik kayıplar meydana getirirler (Rive, 1966, Tiberi ve ark. 1999, Avtzis 2001, Babür 2002, Kanat ve ark. 2002) T. wilkinsoni Türkiye’de Akdeniz ikliminin etkisi altında bulunan bölgelerde yaygındır. Fizyolojik ve primer zararlı bir böcektir. Güney Anadolu Bölgesi ormanlarında 1500 m yüksekliğe kadar ulaşır (Çanakçıoğlu ve Mol 1998). T. wilkinsoni AOBM’nde en etkili olduğu yükselti 850–950 metreler arasında, KmOBM’nde ise 500 metre civarlarında, genel olarak güneşli bakılarda, yıllık yağışın ve sıcaklığın 2007 ve 2008 yıllarına göre fazla olduğu 2009 ve 2010 yıllarında daha etkili olduğu ortaya çıkmıştır (Çizelge 7–9). Yüksekliğin artması ile ısının azalması böceğin dikey yayılışını sınırlamaktadır (Çanakçıoğlu ve Mol 1998). Kızılçam’ın Akdeniz bölgesinde en iyi gelişim gösterdiği yükselti basmağı 500–700 metreler arasındadır (Atalay 2008). Özellikle AOBM’nde T. wilkinsoni Kızılçam’ın en iyi gelişim gösterdiği yükselti basamağı dışında kalan daha yüksek rakımlarda (850-950 m) daha etkili olduğu görülmektedir. Korelasyon analizi sonuçlarına göre yükselti artıkça yaprak kabının da artığı ortaya çıkmıştır (Çizelge 6). 2009 yılında KmOBM’nde Trisetacus pini Nalepa 1887 (Actinedida: Phytoptidae) (Çam İbre Kını Akarı) populasyonun 20–40 yaş arasındaki kızılçam meşcerelerinde oldukça fazlalaştığı ve en fazla yaprak kaybına neden olan zararlı olduğu görülmektedir. Ağacın tepe ve yan tomurcuklarının çevresindeki ibreler arasında zarar yapan, zarar gören genç sürgünleri kaba ve şişmiş bir şekilde, uç tomurcukların ölmesine sebep olan (Yüksel 1999) T. pini, KmOBM’nde 275 metrelerde, kuzey bakıda ve yıllık yağışın en fazla olduğu 2009 yılında etkili olmuştur. Abiyotik etmenlerden kuraklık, yaprak kaybına sebep olan diğer en önemli faktör olarak belirlenmiştir. 2007 ve 2008 yıllarına göre 2009 ve 2010 yıllarında sıcaklıklar artmaya devam etmiş, yaz yağışında bir miktar artış olmasına rağmen, son iki yılda orman sağlığının daha kötüye gittiği ortaya çıkmıştır. Yaprak dökümünde birçok stres faktörleri etkilidir. 1990’lı yılların ortalarında Akdeniz bölgesinde görülen kuraklık ve 2003 yılında Avrupa’nın büyük bir kısmında görülen yaz kuraklığı ve ekstrem sıcaklıklar bu tip stres faktörleri ile ağaçların doğal bir KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 reaksiyonu olarak yaprak dökme oranını da artırmıştır (Fischer ve ark. 2010a). KmOBM sınırları içerinde yer alan Kahramanmaraş-Elmalar ve Antakya-Samandağ DGA’nda 2010 yılında zarar sebepleri hakkında verinin tanımlanamadığı görülmektedir. Ayrıca bölge müdürlükleri itibari ile DGA karşılaştırıldığında, Kızılçam ormanları sağlığının KmOBM’nde AOBM’ne göre kötü durumda olduğu görülmektedir (Şekil 1). Bu durum hava kirliliğinin bu alanlarda etkili olmasından kaynaklanabilir. Bir önceki adıyla Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü Çevre Envanteri Dairesi Başkanlığı’nın 2007-2008 yılları, Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre Sorunları durum raporuna göre hava kirliliğinin KmOBM’nde 1. öncelikli olduğu iller Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman ve Gaziantep’dir (Şekil 4) (Anonim 2008). Dolayısıyla bu illerde yer alan kızılçam ormanlarının sağlığının, hava kirliliğinin etkisiyle daha fazla bozulduğu ortaya çıkmaktadır. Bitkilerin hava kirliliğinden etkilenmeleri iklime, büyüme döneminin uzunluğuna, yaprak döküp dökmemelerine, topraktaki faydalanılabilir su miktarına ve benzeri birçok ekolojik faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Bu faktörlerden biri veya birkaçının optimum sınırların dışına çıkması bitkilerin hava kirliliğinden daha düşük dozlarda dahi olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır (Kantarcı 1997, Çömez 2004). Hava kirliliğinden etkilenen ağaçlara mantarlar ve böcekler arız olmakta ve ağacın sağlığının daha hızlı bozulmasına sebep olmaktadır (Yücel 1995). KmOBM’nde hava kirliliğin etkisinde kalan kızılçam ormanlarında T. wilkinsoni’nin zarar boyutu hava kirliliğin az olduğu AOBM’nden çok daha fazladır. Burada açıklanan ve elde edilen sonuçlar orman sağlığının genel bir değerlendirilmesiyle elde edilen sonuçlardır. Tüm değerlendirmelerin aynı metotla, aynı zaman aralığında ve aynı kalitede yapılması elde edilen verinin kalitesini de artırmaktadır. Yapılan çalışmalar, ormanlar üzerinde hangi etmenlerin zararlı olduğu, zararın kapsam ve derecesi, ilgili kurum ve kuruluşlar için erken bir uyarı sistemi olup, ormanların devamlılığının sağlanmasında karar vericilere yol gösteren bilimsel verilerle, alınması gerekli önlemler ve yapılması gerekli mücadeleler için temel veriler sağlanmaktadır. Bir ormanda biyotik ve abiyotik faktörlerin etkilerini en iyi şekilde yansıtan ağacın yapraklarıdır. İleri yıllarda Seviye I noktalarından elde edilen sonuçların yorumlanmasında yararlanılacak olan Seviye II noktalarının tamamlanmasıyla daha sağlıklı değerlendirilmeler yapılacaktır. Şu anda çalışma yapılmamış konulardan toprak özellikleri ile vejetasyon Seviye I noktalarında çalışılmalıdır. Toprak özelliklerinin belirlenmesi özellikle bitki besin maddesi eksikliği, sığ topraktan kaynaklanan etkilerin ve kuraklık gibi zarar parametrelerinin değerlendirilmesinde faydalı olacaktır. I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 217 KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Şekil 4. Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hava kirliliği öncelikleri haritası (2007–2008) (Anonim 2008) Vejetasyonun belirlenmesi ile belirli habitatlara ait gösterge türler ve tür kompozisyonu belirlenmiş olacaktır. Ayrıca tür kompozisyonundaki değişimlerde izlenebilecektir. Birçok daimi gözlem alanında incelenen ağaçlar tek bir türden veya farklı türlerin karışımından oluşmaktadır. Her bir gözlem alanı farklı ekolojik özelliklere sahip olduğundan ağaç türleri herhangi bir zarar etmeninden de farklı şekilde etkilenecektir. Türlerin stres faktörlerine bağlı olarak gösterdiği direnç belirlenebilir ve olumsuz koşullara dayanıklı türler tespit edilebilir. TEŞEKKÜR Orman Ekosistemlerinin İzlemesi Programı çerçevesinde, Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlükleri sorumluluk sahalarındaki Seviye–1 Daimi Gözlem Alan verilerini kullanmamıza izin veren Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, Ulusal Odak Merkezi yetkilileri ve programa emeği geçen diğer meslektaşlarımıza, teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Acatay, A. 1953. Çam Keseböceği (Thaumetopoea pityocampa Schiff.= Thaumetopoea wilkinsoni Tams.) Hakkında Araştırmalar ve Adalardaki Mücadelesi. İ.Ü. Orman Fak. Dergisi, 3(1 ve 2): 29-47. Aertsen, W,. Kint, V., Orshoven, J., Özkan, K., Muys, B. 2010. Comparison and Ranking of Different Modelling Techniques for Prediction of Site Index in Mediterranean Mountain Forests, Ecological Modelling 221: 1119-1130. Akman, Y. 1999. İklim ve Biyoiklim (Biyoiklim Metodları ve Türkiye İklimleri). Kariyer Matbaacılık, Ankara, 350 s. Anonim 2008. Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre Sorunları durum raporu, ÇOB Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü, Çevre Envanteri Dairesi Başkanlığı http://www.cedgm.gov.tr/CED/Files/BolgeCevreS orunlari/AkdenizBolgesi.pdf, (Erişim Tarihi: 15.11.2010). Anonim 2009. Orman Ekosistemlerinin İzlenmesi Seviye I-II Programları Tepe Durumu Değerlendirmesinde Yöntemler Kıstaslar ile Uygulama ve Denetim Kılavuzları. OGM Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, Ankara, 276 s. Anonim 2010. Orman Atlası, Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, 86 s., http://web.ogm.gov.tr/Resimler/sanalkutuphane/or man_atlasi.pdf, (Erişim Tarihi: 05.12.2010). Anonim 2011. http://www.icp.efri.gov.tr, (Erişim Tarihi: 12.03.2011). Atakan, A. 1991. Orman Bölge Müdürlüklerinde 1. ve 2. Derecede Zararlı Böceklerin Biyolojik Devreleri. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 670, Seri No:31, Ankara, 338 s. Atalay, İ. 2008. Ekosistem Ekolojisi ve Coğrafyası, II. Cilt, Meta Basım matbaacılık, İzmir, 329–824 s. Avtzis, N.D. 2001. Control of the most dangerous insect of Greek forests and plantations, In: Liebhold, A.M., Mcmanus, M.L., Otvos, I.S., Fosbroke, S.L.C., eds. Proceeding: integrated I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012 218 management of forest defoliating insects. Victoria, BC. Gen. Tech. Rep. NE–277: 1–5. Aytar, F.,Mol, T. 2006. Pozantı İşletmesi Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Mücadelesi. Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Dergisi, 12: 107–164. Babur, H. 2002. The effect of damage of Thaumetopoea pityocampa (Schiff.) in Calabrian pine seedling in Turkey. In: Proceedings of the Pine Processionary Moth Symposium (Ed. M. Kanat), (Kahramanmaraş, Turkey), pp. 37–38. Çanakçıoğlu, H., Mol, T. 1998. Orman Entomolojisi, Zararlı ve Yararlı Böcekler, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 4063, İstanbul, Fakülte Yayın No: 451, İstanbul, 541s. Çetin, H., Erler, F., Yanıkoğlu, A. 2006. Toxicity of Essential Oils Extracted from Origanum onites L. and Citrus aurentium L. against the Pine Processionary Moth, Thaumetopoea wilkinsoni Tams. Folia biologica (Kraków), vol. 54, No 3-4. Çömez, A. 2004. Sündiken Dağları Kütlesinin Batı Bölümünde (Çatacık İşletmesi) Hava Kirliliğinin Orman Ağaçlarına Etkisinin Yükselti Ve Bakıya Göre İncelenmesi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enst. Orman Mühendisliği ABD. Yüksek Lisans Tezi, 52 s. Eichhorn, J., Roskams, P., Ferretti, M., Mues, V., Szepesi, A., Durrant, D. 2010. Visual Assessment of Crown Condition and Damaging Agents. 49 pp. Manual Part IV. In: Manual on methods and criteria for harmonized sampling, assessment, monitoring and analysis of the effects of air pollution on forests. UNECE ICP Forests Programme Co-ordinating Centre, Hamburg, http://www.icp-forests.org/Manual.htm, (Erişim Tarihi: 10.12.2010). Fernetti, M. 1997. Forest Healt Assessment and Monitoring, Environmental Monitoring and Assessment, Volume: 48(1): 45-72, Italy. Fischer, R., Lorenz, M., Köhl, M., Mues, V., Granke, O., Iost, s., van Dobben, H., Reinds, G.J., de Vries, W. 2010a. The Condition of Forests in Europe, 2010 Executive Report, ICP Forests and European Commission, Hamburg and Brussels, 21 pp. Fischer, R, Lorenz, M, Granke, O., Mues, V, Iost S, Van Dobben, H, Reinds, GJ, De Vries, W. 2010b. Forest Condition in Europe, 2010 Technical Report of ICP Forests. Work Report of the Institute for World Forestry 2010/1. ICP Forests, Hamburg, 175pp. Harrington, F., Neville, P., Cummins, T., Farrell, E. P. 2010. A new vision of forest monitoring in Ireland and Europe The FutMon project. COFORD Connect Note. COFORD, Dublin. Kanat M., Alma M. H., Sivrikaya, F. 2005. Effect of defoliation by Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff.) (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) on annual diameter increment of Pinus brutia Ten. in Turkey. Annals of Forest Sciences, 62: 91–94. KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012 Kantarcı, M.D. 1997. Egzoz Gazlarının Bitkilere Etkisi, Egzoz Gazlarının Çevreye Etkileri Kitabı, Türkiye’deki Humbolt Bursiyerleri Derneği, Yayın No:1, 80-103, Özdamar, K. 2009. Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, 7. Baskı, Kaan Kitabevi, Eskişehir, 609 s. Moisen, G.G, Frescino, T.S. 2002. Comparing Five Modelling Techniques for Predicting Forest Characretistics, Ecological Modelling 157: 209225. OGM 2011. 2008–2009–2010 Yılı Türkiye Raporları OGM OİP Daire Başkanlığı ve İMİ Dairesi Başkanlığı http://www.ogm.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 05.01.2011). Rive, J.L. 1966. Thaumetopoea pityocampa. Biology and control. Note Inst. Rebois, No. 5, Tunis. Salvato, P., Battisti, A., Concato, S., Masutti, L., Patarnello, T., Zane, L. 2002. Genetic differentiation in the winter pine processionary moth (Thaumetopoea pityocampa and wilkinsoni complex), inferred by AFLP and mitochondrial DNA markers. Molecular Ecology, 11: 2435– 2444. Simonato, M., Mendel Z., Kerdelhué, C., Rousselet, J., Magnoux, E., Salvato, P., Roques, A., Battisti, A., Zane, L. 2007. Phylogeography of the pine processionary moth Thaumetopoea wilkinsoni in the Near East. Molecular Ecology 16: 2273–2283 Tiberi, R., Niccoli, A., Curini, M., Epifano, F., Marcotullio, M.C., Rosati, O. 1999. The role of the monoterpene in Pinus spp. needles, in host selection by the pine processionary caterpillar, Thaumetopoea pityocampa. Phytoparasitica 27: 263–272. Tosun, İ., 1975. Akdeniz Bölgesi İğne Yapraklı Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Önemli Türlerin Parazit ve Yırtıcıları Üzerinde Araştırmalar. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından, Sıra No:612, Seri No: 24, İstanbul. UNECE 2004. Manual on Meethodolies and Criteria for Harmonized Sampling Assessments, Monitoring and Analysis of Effects of Air Pollution on Forest. Programme Co-ordinating Center, UN/ECE, Hamburg, Geneva. Yücel, M. 1995. Çevre Sorunları, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:109, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi, Ofset Atölyesi, Adana, 302 s. Yüksel, B. 1999. Anadolu Karaçamlarını Bekleyen Çam İbre Kını Akarı (Trisetacus pini Nal.) Tehlikesi, A new harmful, the pine needle sheath mite (Trisetacus pini (Nal.)) on Crimean Pine, 1st International Symposium on Protection of Natural Environment and Erhami Karaçam, (Pinus nigra Arnold ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. pyramidata (Acat.) Yaltırık), 950–957 s., 23-25th Semtember, Kütahya.