milliyetçi bakış açılarının neden olduğu yanılsamalar ve ermeni
Transkript
milliyetçi bakış açılarının neden olduğu yanılsamalar ve ermeni
MİLLİYETÇİ BAKIŞ AÇILARININ NEDEN OLDUĞU YANILSAMALAR VE ERMENİ İDDİALARI ∗ Prof.Dr. Birsen Karaca Özet Bugüne kadar yapılan çalışmalarda ne Ermeni milliyetçiliği ne de bu milliyetçiliğin içerisinde beslenen etnik milliyetçilik araştırmacıların ilgi alanına hiç girmedi. Bu makalede Ermeni milliyetçiliği milliyetçi yanılsamalar bağlamında gündeme getiriliyor. Yanıtı aranan sorular ise, “Ermeni milliyetçiliği, dünya milliyetçilik tarihini resmeden tablo içerisinde nasıl bir görüntü sunuyor? Ermeni milliyetçiliğinin evrimsel sürecini takip etmemizi olanaklı kılan materyallerin nitelikleri milliyetçilik üzerine yapılan yorumlara farklı bir bakış açısı kazandırabilecek mi?” olmuştur. Bu çerçeve içerisinde, makalenin hacimsel sınırları zorlanmadan Ermeni milliyetçiliğinin tipolojik özellikleri, özgün olarak nitelendirilebilecek farklılıkları ve söz konusu milliyetçiliğin yeniden üretim araçlarını çalıştıran mekanizmaya dikkat çekilmiştir. Ermeni milliyetçiliğiyle ilgili değerlendirmeler için milliyetçiliğin dünya ölçeğindeki oluşumu ve gelişim evreleri tarihsel arka plan olarak kullanılmıştır. Bu makalede tartışamaya açılan konu, etnik milliyetçilikle mücadele araçlarının önlem olmaktan çok etnik ayrımcılıkları, etnik milliyetçilikleri ve hatta ırkçılığı doğuran ve yeniden üreten mekanizmayı çalıştırmasıdır. Anahtar sözcükler: Ermenistan, Karekin Njdeh, milliyetçilik, ırkçılık, ulus-devlet modeli, Fransız Devrimi, Aydınlanma, modernizm. ∗ Bu makale “Delusions Resulting From Nationalist Viewpoints and Armenian Allegations” başlığı ile (Review of Armenian Studies, No: 25, Ankara, 2012, p. 117-132) İngilizce olarak yayımlanmıştır. Bu çalışmanın amacı, milliyetçi bakış açılarının neden olduğu yanılsamaların zemininde yaşam olanağı bulan Ermeni iddialarına dikkat çekmek, savı ise bu iddiaların dile getirildiği söylemlerin ve bu söylemleri sunarken sergilenen davranışların etnik ayrımcılık, etnik milliyetçilik ve giderek ırkçılık olarak nitelendirilebilecek sorunlu bir karakter taşıdığıdır. Araştırmanın ilk etabında “mevcut verilere dayanarak Ermeni milliyetçiliği olarak nitelendirebilecek bir olgudan bahsedilebilir mi?” sorusu vardı. Örneğin, B.Gaibov hazırladığı kitabın önsözünde, “1919 yılında Kafkasya’yı ziyaret eden bir İngiliz gazeteci tarafından, ‘Büyük Ermenistan’ ideolojisini eken milliyetçilerin kanlı oyunlarını sahneye koymak ve bu oyunları icra etmek eğiliminde olduklarına dikkat çekilmiştir.” 1 diyordu ve bu düşüncesinde yalnız değildi. İkinci etapta Ermeni milliyetçiliğinin sunulduğu Ermenice belgeler sınıflandırıldı, sonra da yanıtı aranması gereken sorular formüle edildi: Ermeni milliyetçiliği, dünya milliyetçilik tarihini resmeden tablo içerisinde nasıl bir görüntü sunuyor? Ermeni milliyetçiliğinin evrimsel sürecini takip etmemizi olanaklı kılan materyallerin nitelikleri milliyetçilik üzerine yapılan yorumlara farklı bir bakış açısı kazandırabilecek mi? Dolayısıyla, bu makalenin hacimsel sınırları izin verdiği ölçüde Ermeni milliyetçiliğinin tipolojik özellikleri, özgün olarak nitelendirilebilecek farklılıkları ve söz konusu milliyetçiliğin yeniden üretim araçlarını çalıştıran mekanizma ilgi alanımızda olacak. Ulaşılan veriler tümden gelim metoduyla sunulacak, değerlendirmeler için de milliyetçiliğin dünya ölçeğindeki oluşumu ve gelişim evreleri tarihsel arka plan olarak kullanılacaktır. Bu yöntemle konu-zaman-mekan örüntüsündeki bütünlüğün korunması tasarlanmıştır. * Millet ve milliyetçilik üzerine yapılan tanımların çeşitliliği ve değişkenliği milletin canlı bir varlık, milliyetçiliğin ise ideoloji olarak, konu olarak, kavram olarak yeniden ve defalarca üretmeye uygun olmasından kaynaklanır. Dolayısıyla, araştırmacının işini kolaylaştırmak için, milleti ve milliyetçiliği ebatları önceden belirlenmiş bir kalıbın içerisine tıkıştırarak statikleştirmek olanaksızdır. Zira mevcut veriler, milliyetçiliğin zaman, mekan ve ulus bazında ve sürekli değişen bir karaktere sahip olduğunu belgeliyor. Bu nedenle, yapılan tanımlar için Batının deneyim ve bilgisinin yegane referans olması, modern dönemdeki algıların tartışılması gereken en temel sorunlardan birisidir. Tartışılması gereken bir diğer sorun, kullanılan (ve eleştiriye radikal bir şekilde kapalı olan) etnik milliyetçilikle mücadele araçlarının önlem olmaktan çok etnik ayrımcılıkları, etnik milliyetçilikleri ve hatta ırkçılığı 1 Б.Гаибов, Дашнаки (Из материалов департамента полиции), Баку, 1990, с. 3. (Текст печетается из архивов департамента полиции – ЦГАОР СССР, ф. 102, оп. ед. хр. 280, лл. 1-№- об.) doğuran ve yeniden üreten mekanizmayı başarıyla çalıştırıyor olmasıdır. “Milliyet ve milliyetçiliklerin yok olma olasılıklarının <…>; en azından yerkürenin tüm bölgeleri Batı modelindeki gibi gönençli ve istikrarlı bir modernliğe acılı bir biçimde geçene kadar” 2 olmadığını savunan görüş, maalesef, özellikle de alıntıda önerilen Batı modeli aracılığıyla çürütmüştür. Örneğin, devlet bazında, İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya’da yaşananlar insanlık için çok acı bir deneyim olmuştur. Bireysel bazda ise (en azından görüntü olarak), son yıllarda etkisi ve sonucu itibariyle düşünülmesi gereken en sarsıcı olay, 22 Temmuz 2011 tarihinde Norveç’in başkenti Oslo’da Anders Behring Breivik tarafından geçekleştirilen ve doksanın üzerinde masum insanın canını kaybetmesine neden olan saldırıdır. 3 Saldırının ardından Breivik’in kökten dinci bir Hıristiyan, etnik milliyetçi vs. türünden ayrımcılık yaptığını sıralayan liste dikkati çekti. Olayın vahameti yanında, Breivik’in yayımladığı manifestoda Türkiye’ye karşı dile getirdiği nefret söylemleri 4 ve Ermeni iddialarıyla süslenmiş ifadelere yer vermesi göz ardı edilemeyecek bir öneme sahipti: “Ermeni soykırımı 20.yüzyılın ilk soykırımıdır. Türkiye’de yaşayan iki milyon Ermeni tarihi vatanlarından zorunlu olarak göç ettirilmek yoluyla ve katliamlarla yok edildi.” (Berwick, 159) Breivik’in manifestosundan özel bir eleme yapılmadan seçilen yukarıdaki ifade Ermeniler tarafından Türkiye’ye karşı yürütülen suçlama ve etnik ayrımcılık faaliyetlerinde pekiştirme unsuru olarak yaygın bir kullanıma sahiptir. Bu ifadelerin yalnızca ilk cümlesini «Հայոց ցեղասպանությունը XX դարի առաջին ցեղասպանությունն էր» veya «Այն XX դարի առաջին ցեղասպանությունն էր» şeklinde yazarak Google arama motorunda yapılacak basit bir tarama bile ifadenin Ermenicedeki kullanım yaygınlığını göstermeye 2 Anthony D.Smith, Küreselleşme Çağında Milliyetçilik , çev. Derya Kömürcü, Everest, İstanbul, 2002, s.xıx. http://dunya.milliyet.com.tr/dunya-boyle-katliam-gormedi/dunya/dunyadetay/24.07.2011/1418028/default.htm (07.04.2012) 4 Andrew Berwick, 2083 A Furopean Decleration of İndependenc, London, 2011, p. 40, 60, 85,86, 92, 93, 95, 98, 113, 124, 126, 127, 129, 142, 143, 144, 145, 148, 149, 150, 152, 154, 155, 156, 157, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167,168, 169, 170, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 181, 182, 187, 236, 237, 238, 239, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 261, 264, 271, 275, 332, 412, 418, 430, 536, 550, 553, 566, 567, 582, 597, 645, 665, 699, 712, 714, 728, 757, 758, 1229, 1249, 1314. http://mehmettekn.wordpress.com/2011/07/27/anders-behringbreivikin-manifestosu/ (07.04.2012), Oslo Terrorist Anders Behring Breivik Manifesto, video http://www.liveleak.com/view?i=89a_1311444384 (07.04.2012). 3 yetecektir. 5 Sorumuz şu: Breivik’i o korkunç eylem için besleyen düşüncenin kaynakları bu boyutuyla da araştırılıyor mu? Peter Alter’in “milliyetçilik” terimini ilk kez 1977’de Herder’in kullandığı yönündeki iddiasının doğru olduğunu kabul etsek (ve yalnızca ve yalnızca Batıyı referans alsak da) bu, daha önce uygulama alanında milletlerin ve milliyetçi hareketlerin olmadığı anlamına gelmez ama konuyla ilgili sistematik düşünme sürecinin başlangıç noktasını bulunmamıza yardım eder. Nitekim Anthony D.Smith bunun modernist bir yanılgı olduğu 6 ve “en azından Avrupa’da milletlerin niçin ve nasıl doğduklarına ilişkin açıklamalarda modern öncesi etnik kimliklerin ana hattı oluşturdukları, bir o kadar kesin gibidir,” 7 değerlendirmesini yapıyor. Smith’in işaret ettiği etnik kimlik tarihin her döneminde önemlidir. Bu düşüncenin dayanağı, M.Ö. 427-347 yılları arasında yaşamış olan Platon’un annesinin soylu, dayılarının yönetici olduğuna 8 hala vurgu yapıyor olmamızdır. Bu düşüncenin dayanağı, Fransız devrimidir. Çünkü, ulus-devlet modeline giden yolu açan Fransız Devriminin (1789-1799) ideolojisi tarihsel alt yapıdan yoksun olsa idi, M.Ö. 10. yüzyılda Frigyalılar tarafından özgürlüğün ifadesi olarak giyilen kırmızı başlık (“Frigya başlığı”) Fransız devrimcilerinin sembolü olmaya devam etmezdi. 9 Bu düşüncenin dayanağı, Ermeni milli kimliğini oluşturan temel unsurlarla yapılan göndermelerdir. Örnekleyelim. Ermeni dininin ilk öğretmeni Grigor Lusavoriç’tir. 10 Bu, II-IV. yüzyıllara yapılan bir göndermedir. Ama Ermeni kültüründe ilk öğretmen yalnızca dini lider Grigor Lusavoriç değil, Ermeni dilinin de ilk öğretmeni vardır: Mesrop Maştots. Ermenice ilkokul ders kitaplarında şöyle yazar: “Ermeniceyi Mesrop Maştots yarattı. O Ermenicenin ilk öğretmeni oldu.” 11 Ermeni tarihi için seçilen süreç ise çok 5 Bu sitelerden yalnızca dördü için, Bkz. http://www.newsarmenia.am/arm1/20100323/42220627.html (10.04.2012) http://genocide.am/article/about_the_genocide.html?armenian (09.04.2012) http://armenpress.am/arm/print/650204/ (09.04.2012). http://www.marina.am/Hcex.html (09.04.2012) 6 Anthony D.Smith, Küreselleşme Çağında Milliyetçilik , s.27. 7 Anthony D.Smith, Milli Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, İletişim, İstanbul, 2010, s.118. 8 Karl Popper, “Açık Toplum ve Düşmanları”, çev. Mete Tunçay, Cilt 1, Platon, www.altınıcizdiklerim.com, s.4 (05.04.2012); Sibel Akgün, “Karl Popper’ın Tarih, Toplum ve Siyaset felsefesi Üzerine Görüşleri”, http://www.flsfdergisi.com/sayi7/59-76.pdf (05.04.2012). 9 Halka Yol Gösteren Özgürlük (Eugène Delacroix, 1830) tablosunda bir elinde bayrak diğer elinde tüfekle özgürlüğü simgeleyen kadının başındaki “frigya başlığı” dır. Bkz. http://www.eugenedelacroix.org/LibertyLeading-the-People-(28th-July-1830)-1830.html (10.04.20012) 10 Елена Чудинова, Рассказ о крещении Армении, Легенды Армении, изд. «КРОН-Пресс», Москва, 1996, с. 14-20. Ayrıca bkz. http://www.chudinova.info/prosaedpartedfr.php?KProizvName=24&KProseFragmantName=84 (10.04.2012). Not: Ye.Çudinova’nın anlattığı efsanenin arkasında yatan tarih bilgisi için bkz. Մ.Գ. Ներսիսյան, Հայ Ժողովրդի Պատմություն, Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երևան, 1985, էջ. 105. 11 Ս.Բ.Ղալթախչյան և ուրիշեր, Այբենարան Ընթերգարան, «Լույս», Երևան, 1989, Էջ.81. daha eskidir. Ermeni tarihçi G.H.Sarkisyan Ermeni etnisitesinin doğuş sürecini M.Ö. 20001000’li yıllara kadar götürür. 12 Ermeniliğin doğuşuyla ilgili efsanenin genel karakterini sunması açısından aşağıdaki alıntıda ilginçtir: “…5. yüzyıldı. Ermeni halkı için ağır bir durum oluşmuştu. Ermenistan, dönemin dünya lideri olan Pers ve Bizans arasında ikiye bölünmüştü, Ermeni devleti yıkılmıştı. Ermeni halkının iki parçası birbirine yabancılaşıyordu, milli saflık ve varlık tehlikedeydi. O ölümcül zamanlarda Ermeni halkının ileri görüşlü ve Ermenisever evlatları çabalarını milletin varlığını oluşturan temel unsurlarını –dilini, kültürünü, efsanelerini– korumaya yönelttiler.” 13 Ermeni tarihinde anlatılanlar veri olarak kullanılırsa, Vardan Mamikonyan isyanı (388 veya 391-451) milliyetçilik ve ulus-devlet modeli için öncül olabilir. Yanılgı nerede? Ermeni milliyetçilerinin anlattıklarında mı, yoksa Batı bilim dünyasının kullandığı verilerde mi? * 20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren, önce sanat metinlerinde modern düşüncenin ve modernist alımlamanın kavramakta zorlandığı uygulamalar ortaya çıktı. Ardından istisnasız tüm disiplinlerin temsilci olan bilim insanları, birbiri ardına, incelemek üzere uygulama alanlarından topladıkları verilerin modern düşüncenin, modern algıların, modern olguların ve modernist akımların ürünü olmadığı yönünde değerlendirmeler yapmaya başladılar. Bu, insanlığın 18.yüzyılın sonlarından itibaren içselleştirerek kabul ettiği ve büyük bir enerjiyle Ayrıca tarih kitaplarında yazan bilgi için bkz. Մ.Գ. Ներսիսյան, a.g.e., s.117-120. 12 Գ.Հ.Սարգսյան, Հին Հայկական Պետության Առաջացումը և Ծաղկումը, (Մ.Գ. Ներսիսյան, Հայ Ժողովրդի Պատմություն),Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երևան, 1985, էջ.33-52. 13 Կոնստանդին Խուդավերդիյան և ուրիշեր, «Վարդան Մամիկոնյան, 388 կամ 391-451», Ոսկեպորիկ, (Հայկական Հանրագիտարանի Գլխավոր Խմբագրություն), Երևան, 1999, Էջ. 154 güncel pratiklerinde kullandığı modernizme ait değerleri terk etme eğiliminde olduğunun ilk işaretiydi. Modernizmin hüküm sürdüğü iki yüz yıllık zaman diliminde insanlığın vitrinini süsleyen değer ve olgulardan bazıları şunlardı: Modernizm, Aydınlanma felsefesinden düşünce mirası olarak aldığı aklı, iradeyi, yenilikçiliği, başkaldırıyı, özgürlüğü kutsuyordu, insanların eşit olduğu fikrini savunuyordu. Bu dönemde Fransız Devrimi tüm dünyada milli özgürlükler için çağırı olarak algılanmıştır. Verilere göre, özgürlük bayrağını 14 taşıyan milliyetçilik ideolojisi yalnızca siyasileri değil, düşünürleri, sanatçıları/edebiyatçıları da cezbeden bir akım olarak dikkati çekiyor. Bu noktada romantizmin temsilcileri anılmaya değerdir, zira milliyetçilik akımının köklerini romantizmde aramak yönünde kısmen doğru bir eğilim vardır: Kısmen doğru, çünkü Fransız Devrimi millet ve milliyetçilikleri yoktan var etmemiştir, yeniden üretmiştir. Milliyetçiliğin tarihi geçmişiyle ilgili tartışma bir yana, Romantik milliyetçiliğin karakterinde tespit ettiğimiz bir özelliği hemen imleyelim ve somut bir örnek gösterelim: İngiliz Şair Lord George Gordon Byron (1788-1824) bir edebiyat klasiğidir. Romantik akımın öncüsüdür. Dolayısıyla, onun davranışlarını ve sözlerini yargılamadan kabul edecek pek çok hayranı vardır edebiyat dünyasında. Byron 1823-1832 yıllarında Osmanlı İmparatorluğuna karşı ayaklanan Yunanistan’a –silah kullanarak– destek vermek için savaş alanına kadar gelmiş ve –hastalık nedeniyle ama– bu uğurda ölmüştür. Bu konteksin sorusu şu: Bir İngiliz soylusu olan Byron’ın kendisini Yunan milliyetçilerine yakın hissetmesini sağlayan bağ neydi? Antik Yunan edebiyatı mı? Etnik kökeni mi? Kaybettiği ününü yeniden bulma çabası mı? İnanç bağları mı? Yoksa milliyetçi bakış açısının neden olduğu yanılgıları mı? 15 Byron örneği milliyetçilik rüzgarının etkisiyle mevcut düzene başkaldıran etnik grupların dünya kamuoyundan aldığı desteğin niteliğini ve büyüklüğünü göstermesi açısından ilginçtir. Bu desteğin çok sonra, 19. yüzyılın sonlarında Ermeni tarihine yansıması şöyle olmuştur: Milliyetçilik akımının etkisiyle Osmanlı İmparatorluğunun bünyesinde yaşayan Ermeniler de nihayetinde ayaklandılar. Ermenilerin Batılı devletlerden, Rusya’dan ve 14 Bu algının sanat alanındaki göstergesi, 1830 yılındaki halk ayaklanmasının anısına yapılan ve Fransız resim sanatının başyapıtlarından olan Halka Yol Gösteren Özgürlük (Eugène Delacroix; 1830) adlı tablodur. Bu tablonun içeriği özgürlük iddiası taşıyan başkaldırıların afiş ve posterlerinde sıkça işlenmiştir. 15 Bir başka edebiyat klasiği, Rus şair A.S.Puşkin (1799-1837) “Atış” (1831) adlı öyküsünde Silvio tipini 15 yaratırken prototip olarak İngiliz şair Byron’u kullanmıştır, ama önce onu şair kimliğinden arındırmıştır. Eserde Silvio yeteneklerini, enerjisini ve zamanını boş yere harcayan “gereksiz insandır.” Not: Rus edebiyatında “gereksiz insan” tipi özellikle 19.yüzyılda kullanılmış önemli bir eleştiri aracıdır. Bkz. Александр Пушкин, Выстрел, http://ilibrary.ru/text/89/p.2/index.html (08.04.2012). ABD’den aldığı maddi ve manevi yardım başlarını döndürecek kadar büyüktü. Bu ayaklanma sonucunda, 28 Mayıs 1918 tarihinde Kafkasya’da Ermeni Halk Cumhuriyeti adıyla bağımsız bir devlet kuruldu. 16 İktidar partisi, bugün olduğu gibi o gün de ARF 17 (Armenian Revolutionary Federation) idi. 18 Tam da bu noktada, yani başarının yakalandığı noktada Ermeni milliyetçiliği üzerinden milliyetçiliğin karakterindeki farklı bir olguyu yakalıyoruz. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu Ermeni Halk Cumhuriyetini resmen tanıyan ilk devletlerden birisi olmuştur, yani Osmanlı İmparatorluğu Ermenilerin bağımsızlıklarını rağmen kazandıkları devlettir. Bu durumun somut belgelerinden birisi 3 Haziran 1918 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu ve Ermenistan Halk Cumhuriyeti arasında imzalanan Batum Antlaşmasıdır. Ancak, Ermeni Halk Cumhuriyeti 2 Kasım 1920 tarihinde Ermeni halkının iradesiyle siyasi varlığını sonlandırarak SSCB’nin egemenliği altına girmiştir. G.A.Avetisyan ortaokul 9-10. sınıflar için hazırladığı tarih ders kitabında Ermenilerin o günlere ait duygularını şöyle anlatıyor: “Ermenistan’ın işçileri Ekim Devrimini büyük bir coşkuyla karşıladı. <…>. 10 Kasımda Aleksandrapol’de beş bin kişinin katıldığı mitingde şu karar alındı: ‘Yeni işçi-köylü yönetimini savunacağımıza ve Sovyet yönetimi karşıtı karşı devrimci unsurları geri püskürtmeye hazır olduğumuza ellerimizdeki silahlar üzerine yemin ederiz! Tüm dünya proleterlerinin lideri ve şehir ve köylerdeki fakirlerin savunucusu olarak kendisini kanıtlamış olan Yoldaş Lenin’i selamlıyoruz!’” 19 Hemen bir parantez açarak bu konuda Ermenilerin biricik örnek olmadığını, o dönemde Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan ve diğer halklarının da benzer şekilde bağımsızlık taleplerinden vaz geçtiklerini belirtelim. Sorumuz şu: Bunu, yani o günlerde son derece 16 Ermeni tarihçiler ilk bağımsız devletlerinin resmi adı konusunda farklı bilgiler veriyorlar: Republic of Armenia, Democratic Republic of Armenia gibi. Bu makalede Ermenistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından 2001 yılında yayımlanan tarih kitabı kullanılmıştır (Bkz. Վ.Բ. Բարխուդարյան, Պատմություն 10, Երևան, 2001, էջ. 192). 17 Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն (ՀՅԴ). 18 Ermeni Halk Cumhuriyeti’nin ilk başbakanı Hovhannes Katchaznouni, ilk içişleri bakanı Alexander Khatisyan, ilk dışişleri bakanı Aram Manukian, ilk savunma bakanı Hovhannes Hakhverdyan, ilk ekonomi bakanı Khachatur Karchikyan’dır. Bkz. Վ.Բ. Բարխուդարյան, էջ. 192. 19 Г.А. Аветисян (Под его редакцией), История армянского народа, «Луйс», Ереван, 1985, с.52-53. hararetli olan milliyetçilik ateşinin sönmesini “ısı üretenlerin” 20 aradan çekilmesi olarak mı yorumlamamız gerekiyor? Bu sorunun yanıtı aranırken, Bresk-Litovsk Antlaşmasının (3 Mart 1918) öncesi ve sonrasında Kafkasya bölgesinde yaşananlar, özellikle de 1918-19 Alman Devriminin Kafkasya’daki yansımaları mutlaka değerlendirilmelidir. Burada unutulmaması gereken bir başka etken de Rusun askeri gücüne duyulan sempatidir. Aşağıdaki alıntı bu sempatinin düzeyi hakkında bir fikir verebilir: “Erivan kalesi sisin içinde kaybolmuştu. Dağlar ve vadiler beş gün beş gece gümbürdedi. Kuşatmanın beşinci gününden sonra, Persler kurtuluş umutlarının olmadığını anlayınca, aralarından birkaç kişiyi seçtiler: Bunlar kaleden son anda çıktılar ve ellerinde şehrin anahtarı olduğu halde teslim olduklarını ilan ettiler. Erivan böylesi bir manzara görmemişti. Ermeni ruhu ve dili yaşadıkça, Rus askerinin Ermeni ülkesinin kurtuluşunu kutlamak için kaleye girdiği o mutlu an unutmayacaktır. (H.Abovyan’dan uyarlama)” 21 Bu, 18. yüzyılın ikinci yarısı ve 19. yüzyılın birinci yarısında Kafkasya’nın ve bu çalışmanın özeli olan Ermenistan’ın milliyetçilik tablosunda göze çarpan özgün çizgidir. * Dünya genelinde, Fransız Devriminin kazandırdığı ivme ile feodal sistem çöktü, yerine iki kutuplu (kapitalist ve sosyalist) sistem uygulama alanı buldu. Tüm bunların uzantısı olan ve evrensel ölçekte kabul gören siyasi örgütlenme biçimi ulus-devlet modeliydi. Önemli bir ayrıntı, söz konusu kutupların (kapitalizm ve sosyalizmin) liderliğini üstlenmiş olan ABD ve SSCB’nin devlet yapısı bu genellemenin dışındadır. 20 Dankwart Rustow ‘ın sözü için bkz. Umut Özkırımlı, Milliyetçilik Üzerine Güncel Tartışmalar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2005, s.15. 21 (Metnin Ermenice ve Rusça versiyonları için) А.С.Гарибян, Дж. А. Гарибян. Краткий курс армянского языка, «Луйс», Ереван, 1980, С. 82-83. Ayrıca yukarıdaki metne kaynaklık eden Haçatur Abovyan’ın Раны Армения (Ermenistan’ın Yaraları) adlı Romanın Rusçası için bkz. http://armenianhouse.org/abovyan/wounds-ofarmenia/wounds.html (10.04.2012) 1972 yılında The Clup of Rome tarafından The Limits to Growth adıyla bir kitap yayınlandı. 22 Kitapta, bir proje çerçevesinde Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jørgen Randers ve ekipteki diğer araştırmacılar tarafından yapılan ve konumuzla çok yakından ilgili olan analizin sonuçlarına yer verilmiştir. Araştırmacılar 1900 yılından itibaren dünya nüfusunun artışını, doğal kaynakların kullanımını ve sanayi alanındaki üretim hızını baz alınarak senaryolar geliştirmişler. J.Rangers’in ifadesiyle, “Kitap, insanların çevreye verdiği zararın sınırsız olarak devam edemeyeceğini, çünkü Dünya’nın fiziksel sınırlara sahip olduğunu söylüyor.” 23 Görülen o ki bir önceki dönemde olduğu gibi postmodern dönemde de tüm dünyada “sabitler” yerinden oynayacak, hatta SSCB’nin dağıldığını resmen ilan ettiği 26 Aralık 1991 tarihi itibarıyla “resmen” oynamaya başladığını söyleyebiliriz. Köksal Şahin “Bir İdeoloji Olarak Milliyetçilik” başlıklı makalesinde insanlığın geleceğiyle ilgili yeni tasarımların niteliğini gösteren tabloyu şöyle çiziyor: “XX. yüzyılın son çeyreğiyle birlikte milliyetçiliğin ve ulus esaslı dünya düzeninin bir tartışma konusu haline geldiği görülmektedir. Bu evre ulus devlet modelinin işlevsel ve felsefi olarak yetersizleştiği, yeni dünya şartlarında milliyetçiliğin gerek his gerekse ideoloji olarak marjinalleşeceği yönündeki yaklaşımların sıklıkla gündeme geldiği bir dönem olmuştur. Bu yaklaşımı savunanlara göre sanayi toplumunun bilgi toplumuna dönüşmesi ve milli sınırların önem kaybetmesi insanlığın ulus devlet ve milliyetçiliğin olmadığı yeni bir uygarlık aşamasına geldiğini göstermektedir. Modernite (sanayi toplumu) şartlarına hitap eden ulus, milliyetçilik, ulus devlet, milli kimlik, milli ekonomi hatta milli çıkar gibi kavram ve uygulamalar geçerliliklerini kaybettikleri gibi dünyanın barış ve istikrarı için birer tehdit unsuru haline gelmişlerdir.” 24 Şimdilik küreselleşme mimarlarının nasıl bir toplumsal örgütlenme önerdiğine dair net açıklamalar yok. Küreselleşmeyle ilgili olarak sunulan bilgiler ve ütopik öngörüler değerlendirildiğinde şöyle bir soru akla geliyor: İki kutuplu sistemin çökmesinden sonra ulus22 Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jørgen Randers, The Limits to Growth, kitabın yeni versiyonlarını http://www.clubofrome.at/about/limitstogrowth.html (02.04.2012) adresinde 37 dilde okumak mümkündür. 23 Alıntı için bkz. Reyhan Oksay, “Küresel çöküşü engellemenin tek yolu büyümeyi durdurmak…”, Cumhuriyet /Bilim-Teknoloji, sayı:1300, 15 Şubat 2012, s.8. 24 Köksal Şahin, “Bir İdeoloji Olarak ‘Milliyetçilik’”, Akademik Bakış, sayı:12, Celalabad-Kırgısistan, Mayıs 2007, s. 2. devlet olarak örgütlenen devletler, bu arada 1991 yılında yeniden bağımsızlığını kazanan Ermenistan Cumhuriyeti (Հայաստանի Հանրապետություն) için zamanın gerisinde kaldıkları değerlendirmesi yapılabilir mi? Sorunun yanıtını formüle etmek yerine Ermenistan örneği üzerinden bağımsızlık sürecini takip edelim. Ermenistan’ın bağımsızlığının ilan edildiği tarihte Ermenistan Yüksek Konsey Başkanı, sonra da Ermenistan Cumhuriyetinin ilk devlet başkanı olan Levon Ter-Petrosyan’ın 18 Nisan 2011 tarihinde BBC’ye Rusça olarak verdiği röportaja göre, süreç şöyle işlemiştir: Ter-Petrosyan dönemin Rusya Federasyonu Devlet Sekreteri G.E.Burbulis’e telefon eder ve (Bağımsız Devletler Topluluğunu kastederek) Slav Kulübüne katılmak istediklerini söyler. Burbulis, düşüncenin ilginç olduğunu, bunu Yeltsin’e ileteceği yanıtını verir. Ertesi gün Boris Yeltsin telefon eder ve aldığı haberin doğruluk derecesini sorar. Ter-Petrosyan bir koşulla BDT’ye katılmaya hazır olduklarını bildirir. Yeltsin bu koşulun ne olduğunu sorduğu zaman, Ter-Petrosyan BDT ülkelerinin birbirlerinin bağımsızlıklarını karşılıklı olarak tanıdıklarına işaret eder. Bunun üzerine: “Yeltsin: Sözü bile olmaz, isterseniz hemen bugün Ermenistan’ın bağımsızlığını tanırım. Ter-Petrosyan: Elbette istiyorum. Ter-Petrosyan: Ama düşündüm ki bu bir şaka. Evde oturuyoruz, televizyonu açıyoruz. Haberleri veriyorlar. Ve ilk haber, ‘Boris Nikolayeviç’in beyanına göre, Rusya, bugün, Ermenistan’ın ve Kazakistan’ın bağımsızlığını tanıdı.’” 25 * Umut Özkırımlı’nın yaptığı aşağıdaki değerlendirme, Ermeni milliyetçiliğinin sunduğu verileri tartışmak için de zemin oluşturabilir: “Ulus-devletin ‘krizi ’ son on yılın en sık başvurulan klişelerinden biri ve küreselleşmenin ve kimlik siyasetinin ikili baskısı altında milletlerin ve milliyetçiliğin geleceği pek çok kişiye hiç olmadığı kadar belirsiz görünüyor. 25 http://www.bbc.co.uk/russian/multimedia/2011/04/110415_v_terpetrosyan_int.shtml (08.04. 2012) Hall’a göre gezegenin artan karşılıklı bağımlılığı ulus-devleti yukarıdan kuşatıyor. Küreselleşmenin getirdiği devasa değişimler her türlü milli oluşumun istikrarını giderek artan oranda zayıflatıyor. Fakat bir yandan da aşağıdan gelen bir hareket var. Ulus-devletler içinde dizginlenmiş gruplar ve halklar uzun süredir unutmuş oldukları kimliklerini yeniden keşfetmeye başlıyorlar.” 26 Bu alıntıda ön plana çıkartacağımız düşünce “Ulus-devletler içinde dizginlenmiş gruplar”la ilgili olacak Bu düşünceden yola çıkarak, ulus-devletlerin kurulma sürecinde alkışlanan milliyetçilik, kurulma aşaması tamamlanınca ehlileştirilmek üzere ulusal sınırlar içerisine hapsedilmiştir –en azından böyle bir beklenti içerisine girilmiştir– yorumunu yapabiliriz. Ancak ulus-devletin ulusal entegrasyon ideali İtalya ve Almanya örneklerinde sorunlu bir örgütlenme yapısının ortaya çıkmasına neden oldu. Avrupa’da yaşanan bu sorun milliyetçiliğin ırkçılığa evrilmesiydi. Takiben, İkinci Dünya Savaşında yaşanan deneyimlerle kontrol altına alındığı düşünülen ve kısmen de “dizginlenmiş” görünen aşırılıkçı eğilimler, işçi göçlerinin sunduğu koşullarla bu kez de (bu makalenin ilgi alanı dışında kalan) “yabancı düşmanlığına” 27 evrildi. Kısaca, yukarıda sunulan bilgiler, ırkçılığın homojen bir toplum kurma eğiliminin yoğun olduğu anlarda ortaya çıktığı izlenimini yaratıyor. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda Ermeni milliyetçiliği de, bu milliyetçiliğin içerisinde beslenen etnik milliyetçilik de araştırmacıların ilgi alanına hiç girmedi. Oysa Ermeni etnik milliyetçiliğinde gözlemlenen kin ve nefret patrimonyal bir karaktere sahiptir. Ermenistan’ın güncel yaşamdan birkaç tipik örnek inceleyelim: 1) Bir tarihçinin geçmiş dönemlerdeki bir Ermeni yöneticiden aldığı ve gençlere devrettiği düşünce mirasını sergileyen bir epigraf: “Hep cesur ol! Ölümden korkma ve savaş alanına korkmadan gir! Haç çıkar ve kılıcını salla! Hiçbir zaman yabancıya boyun eğme! Yalan vaatlere kanma! İşhanı ve büyüğü olduğun soyu kana kan akıtarak yücelt! Soyundan olan 26 Umut Özkırımlı, Milliyetçilik Üzerine Güncel Tartışmalar, s.115. Aysun Gezen, “Alman Siyasi Tarihinde Kronik Irkçılık: geçmişten Günümüze “Öteki” Oluşumları ve Siyasal Yaşama Yansımalar” (yüksek lisans tezi), Tez Danışmanı: Doç.Dr.Hilal Onur İnce, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve kamu Yönetimi Anabilim Dalı Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı, Ankara, 2010, s.78. 27 milletin şerefini yücelt!… Senin dedelerin adı Ermeni kralınınkiyle aynı büyüklüktedir!… (Sason işhanının oğluna öğüdü)” 28 2) Ermeni lider Karekin Njdeh’in biyografisi (1886-1955). Njdeh’in özellikle son faaliyetiyle ilgili olarak Ermenice ansiklopedide anlatılanlar dikkat çekicidir: “İkinci Dünya savaşı sırasında Alman Faşistleriyle işbirliği yaptı, Berlin’de kurulan (1942) “Ermeni Milli Kurulu”nun üyesi oldu, 1944 yılında Bulgaristan’da tutuklandı ve Sovyet mahkemesine teslim edildi.” 29 Njdeh Nazilerle işbirliği yaptığı için, Sovyet mahkemesi tarafından yargılanarak Sibirya’ya sürgün edilmiş birisidir. Aşağıdaki kartpostal ve posta pulu ise Njdeh’in anısına Ermenistan’da çıkartılmıştır. Bu veriler (1991 yılında bağımsızlığını ilan eden) Ermenistan Cumhuriyeti’nin Njdeh’i olumlayıcı ve yaptıklarını benimseyici bir tutum sergilediğini gösteren görsel belgelerden yalnızca iki tanesidir: Resim-1 Ermenistan’da Karekin Njdeh anısına çıkartılmış bir posta pulu ve kartpostal 3) Ermenistan Cumhuriyetinin resmi sitesinde yayınlanan güncel bilgiler Ermenistan Cumhuriyetinin etnik homojenliğe çok yaklaştığını gösteriyor: 28 29 Մհեր Հակոպյան, Հայ Ժողովրդի Ռազմական Տարեգիրք (1803-1813), Երևան, 2009. Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Հատոր 8, Երևան, 1982, էջ. 269. Ermenistan Cumhuriyetinin Demografik Yapısı 30 Nüfusu 3274.3 (2012 yılının ilk verilerine göre) Etnik Yapısı Ermeni %96 Azınlıklar: Rus, Yezidi, Kürt, Asuri, Yunanlı, Ukraynalı, Yahudi ve diğerleri Devlet Dili Ermenice Dini Nüfusun çoğunluğu Hıristiyan Kilisesi Ermeni Apostolik Kilisesi Dini Merkezi Az. Eçmiadzin- Ermenistan Apostolik Kilisesi Katedrali ve Tüm Ermenilerin Katoğikosunun ikametgâhı * İnsanlığın sosyal yaşamı çok uzun bir süredir Batıerkil tasarımlarla şekilleniyor. O.Ewald (1881-1940), “Ortaçağ’ın ve Rönesans’ın sonunda, dünyayı tanımada akıldan başka otorite kabul etmeyen bir düşünce <…> kendini gösterir. <…> Bu düşünce akımı, 18.yüzyılla 19.yüzyılın sınır çizgisinde zirveye ulaşır, <…> etkileri zamanımıza kadar sürer. Çeşitli tesisler, eleştirel sistematik şüphe, hatta mistisizm bu başarıda ortaktır.” 31 diyor. Ardından da bu sürecin düşünsel besin kaynağı olan Aydınlanma felsefesi için, temelini İngiltere’ye, derinleşmesini Almanya’ya, söylemini ve itici gücünü Fransa’ya borçlu olduğu vurgusunu yapıyor. Bir başka düşünür Teodor W. Adorno (1903-1969) ise modernizmin bir başka yönünü görmemize yardım ediyor, “Günümüzde kültür her şeye benzerlik bulaştırır. Filimler, radyo ve dergiler gibi sistem meydana getirir. Bunların her biri kendi içinde ve hep birlikte söz birliği içindedir.” 32 Onun bakış açısından kültür ürünleri ihracatı ve ithalatı yapılabilen endüstriyel ürünlerdir artık ve isabetli bir tespittir. Bu, modernizme karşı sergilenen eleştirel bir tutumdur. Elbette, bu eleştirinin haklı dayanakları var. Bununla birlikte modernizmi tüm değerleriyle ve neden olduğu sonuçlarla kötülemek çok büyük bir haksızlık olur. Diğer yandan bu, modernizmin sorularını görmemek anlamına da gelmez. Modernizmin en büyük defolarından birisi alkışladığı etnik milliyetçiliğin ırkçılığa kayabileceğini öngörememiş 30 http://www.gov.am/am/demographics/ (11.04.2012) Oskar Ewald, Fransız Aydınlanma Felsefesi, çev.: Gürsel Aytaç, DOĞUBATI, Ankara, 2010, s. 9. 32 Teodor W.Adorno, Kültür Endüstrüsi, çev: Nihat Ünler-Mustafa Tüzel-Elçin Gen, İletişim, İstanbul,2008, s.47. 31 olmasıdır. Modernizmin ömrünü tamamladığı bir gerçek. Elde edilen verilerden ortaya çıkan bir başka gerçek ise, yeni dönemin yaşam alanı olarak milliyetçilik için çok daha verimli bir zemin olabileceğidir. Bu konsept içerisinde, Ermeni milliyetçiliğinin bünyesinde yaşam olanağı bulan kin ve nefret yüklü saldırgan ve (bir başka çalışma için konu olarak belirlenen) irredantist damarı besleyen patrimonyal gelenek öncelikle Ermeni milliyetçileri tarafından takibe alınmalı ve bu takip bir zorunluluk olarak görülmelidir. BIBLIOGRAPHY Абовян, Хачатур (1978), Раны Армени, «Художественная литература, Москва, http://armenianhouse.org/abovyan/wounds-of-armenia/wounds.html (10.04.2012) Аветисян, Г.А. (1985; Под его редакцией), История армянского народа, «Луйс», Ереван. Adorno, W. Teodor (2008), Kültür Endüstrüsi, çev: Nihat Ünler-Mustafa Tüzel-Elçin Gen, İletişim, İstanbul. Aytaç, Kemal (2009), Avrupa Eğitim Tarihi, DOGUBATI, Ankara. Berwick, Andrew (2011) 2083 A Furopean Decleration of İndependenc, London, http://mehmettekn.wordpress.com/2011/07/27/anders-behring-breivikin-manifestosu/ (07.04.2012). Բարխուդարյան, Վ.Բ. (2001),Պատմություն 10, Երևան. Bilgin, Haluk (2006) “Eko-Faşizim” (doktora tezi), Tez Danışmanı: Prof.Dr.Ayşegül Mengi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Çevre Bilimleri ABD, Ankara. Чудинова, Елена (1996), Рассказ о крещении Армении, Легенды Армении, изд. «КРОН-Пресс», Москва. http://www.chudinova.info/prosaedpartedfr.php?KProizvName=24&KProseFragmantName=84 (10.04.2012). Durdu, Zafer (Bahar 2009) “Modern Devletin Dönüşümünde Bir Ara Dönem: Sosyal Refah Devlet”i, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), Sayı 22, s. 37-50. Ewald, Oskar (2010), Fransız Aydınlanma Felsefesi, çev.: Gürsel Aytaç, DOĞUBATI, Ankara. Гарибян, А.С., Гарибян, Дж. А. (1980) Краткий курс армянского языка, «Луйс», Ереван. Гаибов, Б. (1990), Дашнаки (Из материалов департамента полиции), Баку. Gezen, Aysun (2010), “Alman Siyasi Tarihinde Kronik Irkçılık: geçmişten Günümüze “Öteki” Oluşumları ve Siyasal Yaşama Yansımalar” (yüksek lisans tezi), Tez Danışmanı: Doç.Dr.Hilal Onur İnce, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve kamu Yönetimi Anabilim Dalı Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı, Ankara. Ղալթախչյան, Ս.Բ. և ուրիշեր, (1989),Այբենարան Ընթերգարան, «Լույս», Երևան. Հակոպյան, Մհեր (2009), Հայ Ժողովրդի Ռազմական Տարեգիրք (1803-1813), Երևան. Խուդավերդիյան, Կոնստանդին և ուրիշեր (1999), «Վարդան Մամիկոնյան, 388 կամ 391-451», Ոսկեպորիկ, (Հայկական Հանրագիտարանի Գլխավոր Խմբագրություն), Երևան, Էջ. 154. İnam, Abdulhalim (2007), “Belçika’da Katolik Din Dersi Öğretmenleri Yetiştirme Programları Üzerine Bir Araştırma” (yüksek lisans tezi), Tez Danışmanı: Mustafa Tavukçuoğlu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din eğitimi Bilim Dalı, Konya. Meadows, Donella H., Meadows, Dennis L., Randers, Jørgen, The Limits to Growth, http://www.clubofrome.at/about/limitstogrowth.html (02.04.2012). Ներսիսյան, Մ.Գ. (1985), Հայ Ժողովրդի Պատմություն, Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երևան. Oksay, Reyhan (15 Şubat 2012)“Küresel çöküşü engellemenin tek yolu büyümeyi durdurmak…”, Cumhuriyet /Bilim-Teknoloji, sayı:1300. Özkırımlı, Umut (2009), Milliyetçilik Kuramları, 3. Baskı, Doğu-Batı, Ankara, s.33. Özkırımlı, Umut (2005), Milliyetçilik Üzerine Güncel Tartışmalar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Popper, Karl, “Açık Toplum ve Düşmanları”, çev. Mete Tunçay, Cilt 1, Platon, www.altınıcizdiklerim.com, s.4 (05.04.2012). Akgün, Sibel, “Karl Popper’ın Tarih, Toplum ve Siyaset felsefesi Üzerine Görüşleri”, http://www.flsfdergisi.com/sayi7/59-76.pdf (05.04.2012). Пушкин, Александр, Выстрел, http://ilibrary.ru/text/89/p.2/index.html (08.04.2012). Սարգսյան, Գ.Հ. (1985), Հին Հայկական Պետության Առաջացումը և Ծաղկումը, (Մ.Գ. Ներսիսյան, Հայ Ժողովրդի Պատմություն),Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երևան, էջ.3352. Santayana, George (1932) The Life of Reason, Reason in Science, New York: Scribines’s. Smith, Anthony D. (2010), Milli Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, İletişim, İstanbul. Smith, Antony D. (2002), Küreselleşme Çağında Milliyetçilik, çev: Derya Kömürcü, Everest, İstanbul, s.xıx. Şahin, Köksal (Mayıs 2007), “Bir İdeoloji Olarak Milliyetçilik”, Kırgısistan, s. 1-9. Akademik Bakış, sayı:12, Celalabad- Сумленный, Сергей (2006) “Армянская диаспора Германии: От непризнания к интеграции”, «21-й ВЕК», №2(4), С.112-123. http://www.noravank.am/upload/pdf/21_ru.pdf Yılmaz, Mehmet (2006), Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ütopya, Ankara, s.18. Oslo Terrorist Anders Behring Breivik Manifesto, video http://www.liveleak.com/view?i=89a_1311444384 (07.04.2012). http://www.gov.am/am/demographics/ (11.04.2012) -------( 1982), Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Հատոր 8, Երևան. http://www.bbc.co.uk/russian/multimedia/2011/04/110415_v_terpetrosyan_int.shtml (08.04. 2012). http://www.newsarmenia.am/arm1/20100323/42220627.html (10.04.2012). http://genocide.am/article/about_the_genocide.html?armenian (09.04.2012). http://armenpress.am/arm/print/650204/ (09.04.2012). http://www.marina.am/Hcex.html (09.04.2012). http://dunya.milliyet.com.tr/dunya-boyle-katliam-gormedi/dunya/dunyadetay/24.07.2011/1418028/default.htm (07.04.2012) http://www.eugenedelacroix.org/Liberty-Leading-the-People-(28th-July-1830)-1830.html (10.04.20012)