Migren Hastalarında Baş Ağrısı Özellikleri İle Hematolojik
Transkript
Migren Hastalarında Baş Ağrısı Özellikleri İle Hematolojik
ORIGINAL RESEARCH / ORİJİNAL ARAŞTIRMA 2015 Migren Hastalarında Baş Ağrısı Özellikleri İle Hematolojik Parametrelerin İlişkisi The Relationship Between Headache Features And Haematological Parameters in Migraine Patients AUTHORS / YAZARLAR Funda Yıldırım Baş Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi, Isparta, Türkiye Seden Demirci Nöroloji Anabilim Dalı, Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi, Isparta, Türkiye Bahriye Arslan Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi, Isparta, Türkiye ÖZET Amaç: Migren, primer baş ağrılarının en yaygın sebeplerindendir ve yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Migren hastalığının patogenezi hala belirsizliğini korumaktadır. Migren birçok hastalığa eşlik edebilmektedir. Özellikle hematolojik hastalıklarla (anemi, polisitemi vb) ve inme ile birlikteliği fazladır. Bu çalışmada, migren hastaları ile sağlıklı kişiler hematolojik parametreler yönünden incelendi. Yöntemler: Çalışmaya, Temmuz 2014-Aralık 2014 tarihleri arasında Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji polikliniğine başvuran, International Headache Society 2004 tanı kriterlerine göre migren tanısı almış 50 migren hastası ve Aile hekimliği polikliniğine check up için başvuran 40 sağlıklı gönüllü olmak üzere toplam 90 kişi dahil edildi. Her iki gruptaki kişilerin yaş ve cinsiyetleri benzer seçildi. Hematolojik veriler ve ağrı özellikleri dosyalar taranarak kaydedildi. Migren ve sağlıklı gönüllüler arasındaki hematolojik parametre farklılıkları ile hematolojik parametrelerle baş ağrısının özellikleri (hastalık süresi, atak süresi, atak sıklığı ve ağrı şiddeti) incelendi. Verilerin değerlendirilmesinde pearson ki-kare, bağımsız t test ve spearman rank korelasyon testleri kullanıldı. Bulgular: Çalışmaya 75’i (%83,3) kadın,15‘i (%16,7) erkek 90 kişi dahil edildi (migren/kontrol:50/40). Yaş ortalamaları 32,7±7,8 idi. (min:18-max:52). Migren süre ortalamaları 10,6±9,7, atak sıklığı 4,96±3,0, atak süresi 30,2±19,9 saat, visuel analog skala skoru 7,32±1,57 olarak tespit edildi. Cinsiyet ile migren süresi, atak sıklığı, atak süresi, visuel analog skala skoru arasında anlamlı fark görülmedi. Kırmızı hücre dağılım genişliği ve ortalama korpusküler hemoglobin konsantrasyonu migren hastalarında anlamlı derecede yüksekti. visuel analog skala ve platelet değerleri arasında pozitif korelasyon izlendi. Sonuç: Migren hastalığının inflamasyon ve inme ile birlikteliği bilinmektedir. Bu nedenle migren hastalarının takibinde tam kan tahlilinin yapılması önerilmektedir. Anahtar kelimeler: baş ağrısı, migren, hematolojik parametreler ABSTRACT Aim: Migraine are one of the most common primary headaches, which negatively affect the life quality. The pathogenesis of migraine still remains uncertainty and may accompany many disseases. Especially, migraine may appear with hematological disorders (anemia, polycythemia, etc), and stroke. In our study, we examined migraine and healthy subjects in the haematological parameters. Methods: We recruited 50 patients diagnosed with migraine according to 2004 diagnostic criteria of International Headache Society, who applied to the Neurology Clinic of Süleyman Demirel University, Faculty of Medicine and 40 healthy individuals who are referred to the Family Practice Clinic between July 2014 and December 2014. Both groups (n=90) were similar in terms of age and gender. We recorded all of the data retrospectively. Then we compared haematological parameters between the patients with migraine and healthy controls and examinated the relationship haematological parameters and characteristic of headache (disease duration, duration of attack, attack frequency and severity of pain). Pearson's chi-square, independent t test and Spearman rank correlation tests were used for evaluation. Results: The study included 75 (83.3%) female, 15 (16.7%) male. Mean age was 32.7±7.8. Mean duration of migraine was 10.6±9.7; attack frequency 4.96±3.0; attack duration 30.2±19.9 hours; visual analog scala score 7.32±1.57. Duration of migraine, attack frequency, attack duration, visual analog scala score did not differ significantly between two genders. Red blood cell distribution width and mean cell hemoglobin concentration was found to be significantly higher in migraine patients. Positive correlations were observed between platelet count and visual analog scala. Conclusion: Migraine disease is known to be associated with inflammation and stroke. Therefore, total blood count examination should be performed in follow-up of migraine patients. Keywords: headache, haematological parameters, migraine Corresponding Author / İletişim için Yrd. Doç. Dr. Funda Yıldırım Baş Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Isparta, Türkiye E-mail: dryldrmbas@yahoo.com Date of submission: 31.12.2014 / Date of acceptance: 26.07.2015 53 Yıldırım Baş F ve ark. Migren Hastalarında Baş Ağrısı Özellikleri İle Hematolojik Parametrelerin İlişkisi Giriş Migren; genetik duyarlılığa sahip bireylerde, iç ve dış tetikleyici faktörlerle ortaya çıkan tipik başağrısı atakları ile karakterize, multifaktöriyel, nörovasküler bir sendromdur. Genel nüfusun %12‘sinden fazlasını etkilemektedir (1). Ülkemizde yapılan epidemiyolojik bir araştırmaya göre, migren görülme oranı %16,4 olarak saptanmıştır. En sık 20-50 yaş aralığında görülmektedir (2). Migren patogenezinde anormal nöronal uyarılabilirlik ve damarsal olayları içeren birçok hücresel ve moleküler mekanizmalar yer almaktadır. Nörojenik inflamasyonun migren ağrısından sorumlu olduğu ve trigeminovasküler sistemin aktive olduğu düşünülmektedir (3). Migren hastalığının; hematolojik, nörolojik, vasküler ve kalp hastalıkları ile birlikteliği sıktır (4). Özellikle hematolojik bozukluklarla baş ağrıları arasında anlamlı ilişki varlığı bilinmektedir, fakat yeterli çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada migren tanısı almış hastaların baş ağrısı özellikleri ile hematolojik parametreleri arasındaki ilişkiyi incelemeyi, ayrıca sağlıklı kişiler ile migren hastaları arasındaki hematolojik parametrelerdeki farklılıkları tespit etmeyi amaçladık. Yöntemler Çalışmaya, Temmuz-Aralık 2014 tarihleri arasında Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji polikliniğine başvuran, International Headache Society (IHS) 2004 tanı kriterlerine göre migren tanısı almış 50 migren hastası ve check-up amacıyla Aile Hekimliği polikliniğine başvuran 40 sağlıklı gönüllüden oluşan 90 kişi dahil edildi. Migren hasta grubu ile sağlıklı kontrol grubu, yaş ve cinsiyet özellikleri bakımından benzer seçildi. Her iki gruptaki kişilerin kronik ilaç kullanımı, kronik hastalık öyküsü (hipertansiyon, diyabet, kronik karaciğer, böbrek, akciğer hastalığı hematolojik hastalık vb), kafa içi yer kaplayıcı lezyonu, gebelik öyküsü, son 1 yıl içinde anemi ya da polisitemi nedeniyle tedavi alımı, antibiyotik kullanımı, son 6 ay içinde cerrahi operasyon öyküsü yoktu. Ayrıca alkol ve sigara kullananlar da çalışma dışı bırakıldı. Hastaların migren öyküleri süresi (yıl olarak), atak sıklığı (1 ay içinde geçirdiği atak sayısı), atak süresi (kaç saat sürdüğü) ve ağrı şiddeti yönünden incelendi. Ağrı şiddetini değerlendirmede Visuel Analog Skala (VAS) kullanıldı. Çalışmaya dahil edilen kişilerin tam kan sayımı sonuçları ve 54 ağrı karakterleri dosyalarından kaydedildi. Migren ve sağlıklı olgu grubu arasındaki hematolojik veriler ve migren hastalarının ağrı özellikleri ile hemogram sonuçları karşılaştırıldı. Cinsiyet ile migren atak süresi, sıklığı, şiddeti, VAS skoru arasındaki farklılık Pearson ki-kare testi ile değerlendirildi. Hemogram sonuçları ile migren ve kontrol grubunun karşılaştırılmasında bağımsız t-test kullanıldı. Ayrıca değişkenler arası doğrusal ilişkilerin belirlenmesinde Spearman rank korelasyon testi uygulandı. Veri analizinde Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 17.0 programı kullanıldı. İstatistiksel hesaplamalarda anlamlılık sınırı p<0.05 olarak kabul edildi. Bulgular Çalışmaya 50 migren hastası (%55,6) ve 40 sağlıklı gönüllü (%44,4) olmak üzere 90 kişi dahil edildi. Katılanların 75’i (%83,3) kadın, 15’i (%16,7) erkekti. Yaş ortalamaları 32,7±7,8 idi (min:18-max: 52). Migren süre ortalamaları 10,6±9,7 (min:1-max: 43 ay), atak sıklığı 4,96±3,0 (min:1-max:12), atak süresi 30,2±19,9 saat (min:5-max:72), VAS skoru 7,32±1,57 (min:4-max:10) olarak tespit edildi. Cinsiyet ile migren süresi, atak sıklığı, atak süresi, VAS skoru arasında anlamlı fark izlenmedi (p=0,34, p=0,52, p=0,96, p=0,18). Migren ve sağlıklı kontrol grubunun tam kan sayımı sonuçlarına göre karşılaştırılmaları Tablo 1’de verilmiştir. MCHC ve RDW ortalama değerleri arasında migren hasta grubu ile kontrol grubu arasında anlamlı fark izlendi (p=0,001,p=0,001). VAS ile PLT değerleri arasında pozitif korelasyon izlendi (r=0,28,p=0,04). Tablo 1. Migren ve kontrol grubunun tam kan sayımı sonuçlarının karşılaştırılması (ortalama±standart sapma ) Migren Kontrol p (n=50) (n=40) 3 Lökosit (10 /L) 7,87 ±2,08 7,78±2,02 0,84 Nötrofil 4,72± 1,98 4,56±1,59 0,68 Lenfosit (103/µL) 2,37± 0,81 2,45±0,64 0,61 Monosit (103/µL) 0,56±0,16 0,56±0,17 0,93 Eozonofil (103/µL) 0,15±0,14 0,17±0,19 0,47 Bazofil (103/µL) 0,05±0,16 0,01±0,03 0,16 RBC (106/µL) 4,77±0,46 4,68±0,54 0,42 Hemoglobin (g/dl) 13,43±1,27 13,61±1,66 0,57 Hematokrit (%) 40,20±3,48 39,90±4,71 0,73 MCV (fl) 84,55±7,07 85,26±6,02 0,61 MCH (pg) 28,27±2,78 29,14±2,31 0,11 MCHC (g/dl) 33,40±1,02 34,07±0,90 0,01 RDW (%) 14,43±1,37 13,52±0,93 0,01 PLT (103/µL) 256,04±69,04 259,57±61,87 0,80 MPV (fl) 8,22±0,80 7,93±0,80 0,09 Euras J Fam Med 2015;4(2):53-56 Tartışma Migren tipi baş ağrısı toplumu olumsuz yönde etkileyen en sık baş ağrısı tiplerinden biridir. Hematolojik bozukluklarla baş ağrısı arasında ilişkinin varlığı bilinmektedir (5). Fakat hematolojik parametrelerle baş ağrısı nedenleri ve baş ağrısının şiddeti arasındaki ilişkinin değerlendirildiği çalışma sayısı oldukça azdır. Çalışmamızda RDW düzeyi migren hastalarında kontrol grubuna göre anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p=0,001). Başağrısı şiddetinin değerlendirildiği VAS skorları ile trombosit sayıları arasında pozitif korelasyon izlenmiştir (r=0,28, p=0,04). Migren geniş yelpazede psikiyatrik ve somatik hastalıklarla birlikte görülmektedir. Scher (4) bu birlikteliği sırasıyla psikiyatrik, nörolojik, vasküler, kalp hastalıkları ve diğer hastalıklar olarak sınıflandırmaktadır. Migren ve iskemik inme arasındaki ilişki bu konuda yapılan pek çok çalışma sonuçlarına dayanılarak, uzun yıllardır bilinmektedir. Migren inme için bir risk faktörü olarak kabul edilmiştir (6-9). Genç iskemik inmeli hastalarda migrenin hiperkoagülopati ile ilişkisi olabileceği öne sürülmüştür. Migrenli hastaların trombosit fonksiyonlarında bazı bozukluklar olduğu üzerinde durulmuştur. Migren hastalarında artmış trombosit aktivasyonu ve trombosit agregasyonu olduğu gözlenmiştir (10,11). Migrenli hastalarda lökosit-trombosit agregasyonu ve ortalama trombosit aktivasyonunun belirgin olarak arttığı gösterilmiştir. Trombosit aktivasyonu endotelyal adhezyon ve agregasyonun yanı sıra lökositlerle etkileşerek inflamatuvar sürecte rol oynamaktadır (12). Bir çalışmada trombosit sayısının migrenli hastalarda sağlıklı kontrol grubuna göre düşük bulunurken, ortalama trombosit hacmi (OTH) ise istatistik olarak anlamsız artmış bulunmuş, trombosit sayısındaki düşme trombosit aktivitesinin artışı ve birleşmiş trombositlere bağlı olabileceği savunulmuştur (13). Çalışmamızda her iki grup arasında trombosit sayıları ve OTH arasında anlamlı farklılık izlenmemiştir. Benzer şekilde Çelikbilek ve ark (14) çalışmalarında migren ile OTH arasında anlamlı fark gözlenmemiştir. Fakat çalışmamızda baş ağrısı şiddetinin değerlendirildiği VAS skorları ile trombosit sayıları arasında pozitif korelasyon izlenmiştir (r=0,28, p=0,04). Bazı çalışmalar migren ataklarının, beyin ve beyin dışı damarların nörovasküler inflamasyonuyla ilişkili olduğunu saptamıştır (15). Migrenin tekrarlayan atakları kranyal damarlarda endotelyal hasara yol açarak tromboza sebep olduğunu öne sürmektedir (16). Kırmızı küre dağılım genişliği (RDW), dolaşımdaki eritrositlerin büyüklüğündeki varyasyonu gösteren nicel bir değerdir (17). RDW koroner arter hastalığı, akut miyokard enfarktüsü, akut ve kronik kalp yetmezliği, pulmoner hipertansiyon, inme ve akut pulmoner embolizm prognozu ile yakından ilişkilidir (18,19). Çelikbilek ve ark (14) RDW ile migren atak süresi arasında pozitif korelasyon tespit etmişlerdir. Çalışmamızda migren hastalarında kontrol grubuna göre RDW düzeyi anlamlı derecede yüksek bulunmuştur (p=0,001). Yapılan çalışmalarda migren ve kronik günlük baş ağrısı hastalarında periaquaduktal gri cevherde artmış demir birikimi saptanırken, derin anemi tablosunda baş ağrısı sıklık ve şiddetinin arttığı izlenmiştir (20). Ayrıca epizodik gerilim tipi baş ağrısı hastalarında hemoglobin (Hb), hematokrit (Htc) ve ferritin düzeyleri azaldıkça, baş ağrısı sıklığının arttığı gözlenmiş; düşük Hb değerleri nedeni ile doku hipoksinin arttığı ve intrakranial arterlerde vazodilatasyona yol açtığı, beraberinde myofasyal girdilerde artış olabileceği belirtilmektedir (21). Bu çalışmaların aksine başka bir çalışmada ise hemoglobin ve ferritin değerleri ile baş ağrısı arasında anlamlı farklılık bulunmamıştır (20). Çalışmamızda, migren hasta grubu ile sağlıklı kontrol grubu arasında Hb ve Htc arasında anlamlı fark gözlenmemiştir. Yaşla ve eşlik eden kronik hastalık varlığında, Hb ve Htc düşüklüğü gözlenebilmektedir, fakat bizim çalışmamızda kişilerin ek kronik hastalıklarının olmaması, yaş ortalamalarının düşük olması Hb ve Htc değerlerinin normal olmasını desteklemektedir. Sonuç Tam kan sayımı, birinci basamak da dâhil olmak üzere neredeyse tüm sağlık kuruluşlarında hastalıkların tanısı ve takibinde kullanılan ucuz bir laboratuvar tetkikidir. Migren hastalarının takibinde eşlik edebilecek hematolojik, vasküler, inflamatuar hastalıkların erken tespiti için tam kan sayımı tetkikinin kullanılmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. 55 Yıldırım Baş F ve ark. Migren Hastalarında Baş Ağrısı Özellikleri İle Hematolojik Parametrelerin İlişkisi Kaynaklar 1. Lipton RB, Stewart WF, Diamond S, Diamond ML, Reed M. Prevalence and burden of migraine in the United States: data from the American Migraine Study II. Headache 2001;41(7):646-57. 2. Ertas M, Baykan B, Kocasoy Orhan E, Zarifoglu M, Karlı N, Saip S, et al. One-year prevalence and the impact of migraine and tension-type headache in Turkey: a nationwide home-based study in adults. J Headache Pain 2012;13(2):147-57. 3. Moskowitz MA. Neurogenic inflammation in the pathophysiology and treatment of migraine. Neurology 1993;43(3):16-20. 4. Scher AI, Bigal ME, Lipton RB. Comorbidity of migraine. Curr Opin Neurol 2005;18(3):305-10. 5. Silberstein SD, Lipton RB, Goadsby P. Gerilim tipi başağrısı-tanı ve tedavi. Ertaş M, Demir G (Editörler). Klinik uygulamada baş ağrısı’nda. İstanbul: Yelkovan yayıncılık; 2004:21-34. 6. Henrich JB, Horwitz RI. A controlled study of ischemic stroke risk in migraine patients. J Clin Epidemiol 1989;42(8):773-80. 7. Tzourio C, Iglesias S, Hubert JB, Visy JM, Alpérovitch A, Tehindrazanarivelo A, et al. Migraine and risk of ischaemic stroke: a case-control study. BMJ 1993;307(6899):289-92. 8. Kurth T, Gaziano JM, Cook 56 9. 10. 11. 12. 13. 14. NR, Bubes V, Logroscino G, Diener HC, et al. Migraine and risk of cardiovascular disease in men. Arch Intern Med 2007;167(8):795-801. Buring JE, Hebert P, Romero J, Kittross A, Cook N, Manson J, et al. Migraine and subsequent risk of stroke in the Physicians’ Health Study. Arch Neurol 1995;52(2):129-34. Kitano A, Shimomura T, Takeshima T, Takahashi K. Increased 11-dehydrothromboxane B2 in migraine: platelet hyperfunction in patients with migraine during headache-free period. Headache 1994;34(9):515-8. Lechner H, Ott E, Fazekas F, Pilger E. Evidence of enhanced platelet aggregation and platelet sensitivity in migraine patients. Cephalalgia 1985;5(suppl 2):89-91. Totani L, Evangelista V. Platelet-leukocyte interactions in cardiovascular disease and beyond. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2010;30(12):2357-61. Varol S, Akıl E, Çevik MU, Çelepkolu T, Yücel Y, Tanrıverdi MH, et al. Migrenli hastaların kanında ortalama trombosit hacmi ve trombosit sayısının araştırılması. TJN 2013;19(3):90-2. Çelikbilek A, Zararsiz G, Atalay T, Tanik N. Red cell distribution width in 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. migraine. Int J Lab Hematol 2013;35(6):620-8. Waeber C, Moskowitz MA. Migraine as an inflammatory disorder. Neurology 2005;64(10):S9-15. Welch KMA. Stroke and migraine - the spectrum of cause and effect. Functional Neurology 2003;18(3):121-6. Perkins SL. Examination of the blood and bone marrow. In: Greer JP, Foerster J, Lukens J (Eds.). Wintrobe’s clinical hematology. 11th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2004:3-25. Zalawadiya SK, Veeranna V, Niraj A, Pradhan J, Afonso L. Red cell distribution width and risk of coronary heart disease events. Am J Cardiol 2010;106(7):988-93. Ani C, Ovbiagele B. Elevated red blood cell distribution width predicts mortality in persons with known stroke. J Neurol Sci 2009;277(1-2):103-8. Aamodt AH, Borch-Iohnsen B, Hagen K, Stovner LJ, Asberg A, Zwart JA. Headache prevalence related to haemoglobin and ferritin. The HUNT study. Cephalalgia 2004;24(9):758-62. Demirel H, Emre U, Atasoy T, Unal A, Ankaralı H. Migren ve epizodik gerilim tipi baş ağrıları ile hematolojik parametrelerin ilişkisi. Türk Nöroloji Dergisi 2008;14(6):394-8.