KAP T LASYONLAR VE T CARET

OsMANLI'NIN AvRUPA
irp
BARI$IKLTGI:
KApiTULAsYoNLAR
t-r-t.
15. yiizyrl sonlartnda, Zonchio'da sava$an Venedik ve Tiirk gernileri, I 585,
Biritish Museum, Tlte Fifieenth.Century, Margaret Astort, W.W. Nortott &
Contpuny Inc.,
lnndru,
.4.
VE I ICARET
1979.
Halil inalcrk
HeeuLAR ooxpvi
Ortaga!'da isl6m Diinyasr ve Hrristiyan Avrupa, iki uzlagmaz rakip, savag
hdlinde idiler litk Hagh Seferi 1097'de Selguklu Anadolusu iizerinden Kudr.is'e, son Hagh Seferi 1270'te Tunus'a). Daha sonra Osmanhlar'a kargr on
dort Hagh seferi plAnlanmrgtrr. Papahk ve Bizans ittifakryla ilk Hagh seferi,
Osmanlrlar'r Rurneli'den atmak amactyla 1359'da yaprlmrgtrr. Nigbolu
(1396) ve Varna (1444) seferleri gerqek anlamda son Hagh seferleri sayrlabi-
lirr.
Haghlar, Gliney-Do[u Anadolu, Suriye ve Filistin'de ktigiik devletler
kurdular ve o zaman medeni gehir hayatr, teknoloji ve yaqam tarzr bakrmrndan daha yriksek bir dtizeyde olan komgulan M[isltimanlar ile yakrn sosyal
ve ekonomik iligkiler igine girdiler. Dolu'nun liiks maddeleri, ozellikle pamuklu ve ipekli kumaglar ve dokuma teknikleri, baharat, boyalar, sabun,
' Bkz. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades", yay. K. Setton, A Hi.stor1, of the Crusaucs,
Vl. Madison: 1989; A. Sevim ve E. MerEil, Selguklu Dev'lerleri Turihi, Ankara: fiK, 1995: Kijltiir
tarihi bakrrnrndan gu onemli eser: C Hillenbrand, The Crusades: Islanic Perspeclives, Edinburgh:
l
999.
Halil Inalak
DoPu Batt
parfiimeri gibi maddelerin tiiketimi Avrupa'da yayrldr. Bu iligkiler, ozellikle
Yakrn-Dogu ile italyan gehirleri arastnda yo[unlagtr (1291'de Akka'ntn
diigmesiyle Suriye'de son Hagh dayanagr son buldu). Onaqag'da Akdeniz
adalan, Sicilya (821), Krbns (805), Rodos (807), ve Girit (825) Araplar'rn
kontrolii altrnda idi. Tunus'ta donanma sahibi Arap Aglebileri (801-909) bu
fetihlerden sorumlu idiler. Avrupahlar ancak Hagh seferleri ile Akdeniz'de
egemen bldular. Ktbns't I 191'de Haghlar zaptettl
Orta Asya, iran ve Anadolu'da egemen Selguklu imparatorlugu ile Mrsrr'da egemen Fatrmi ve Eyyubiler (968-1250) zamantnda Avrupa ile ticAret
iligkileri qok geligti. Anadolu Selguklu Sultanlan Krbrrs krallarr ve VenedikI iler'e 1207' de ticdri kapittilasyon gtivenceleri vermiglerdir.
Bu srkr tic0ret iligkileri iizerinde Orta Dogu'nun derin ve kapsamh etkisirri en agrk ve kesin bigimde gosteren kantt, F. B. Pegolotti'nin La Pratica
della Mercatura adh eseridir.'Orada olgiilerin Arapga adlarla antlmtg olmast
dikkate deger. Daha sonra Mogol cihan imparatorlufu (1216 - 1368),
Qin'den Akdeniz ve Karadeniz'e kadar transkontinental yollar iizerinde gidig
geligi giivence alttna altnca (Pax Mongolica, Marco Plolo'lann seyahati,
127l), Dolu-Batr ticdreti daha bilyiik bir ivme kazandr. Ucuz Qin ipegi gok
miktarda Akdeniz'e gelmeye bagladr
ve Avrupa'da ilk ipek
sanayii
Toscana'da Lucca'da 1250'lerde kuruldu. Kervanlar Orta Asya yollarrndan
Krnm'da Solgat, Kefe limanlanna, Anadolu'da Ayas'a vanyor, oradan italyanlar taraftndan sattn ahntyordu.
Haghlar, Kudtis ve Suriye'den Akka'nrn di.igmesiyle tamamryla atrlmrg
bulunuyorlardr (1244'de Kudiis, 1268'de Antakya yeniden Miisliimanlar
eline gegmig, bu mticadelede Anadolu Selguklu Sultanlarr Sel0haddin EyyObi
ile igbirligi yapmrglardr). Akka'nrn di.igmesi tizerine Papa, Memlfik ve Ttirk
tilkelerine karqr ambargo il6n etmig, bunun i.izerine Batr Anadolu limanlarrndan hareket eden Ti.irk gazileri, (bagltca Umur Gazr) Do[u Akdeniz ve
Ege'de LAtin Hrristiyan kolonilerini ve deniz trafilini vurrnaya baglamrglar,
onlara kargr Cenevizliler'in dahil oldugu Hagh saldrrrlan orgiitlenmigti.3
1291-1361 drinemi islami gazave Hrristiyan Hagh miicadelesinin trrmandrfir
bir donemdir. ilkin Batr Anadolu Gazi Beylikleri, 1390'dan sonra Osmanhlar
bu rniicadeleyi baganyla siirdtirmi.igler ve Meml0kler'le igbirligi yapmrglardrr
(1424-1426Meml0kler'in Ktbns't iggAli, II. Bayezid'in Krzrldeniz'de Porlekizliler'e kargr miicadelede Memlfikler'e yardtmlan).
2 Pegolotti'nin
ti.iccarlar igin yazdr!r bu rehber ve benzerleri hakkrnda Pegolotti'nin kitabrnr
yayrmlayan A. Evans'ln (Cambridge, Mass. 1996) tinsdztine baktntz.
3 H. lnalcrk, "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium
Crusades", Byzantinishe Forschungen,IX (1985), 105-126.
and
Marino Sanudo'nun Hagh Seferi igin hedef olarak Batr Anadolu beylikle-
rini gostennesi (1321) tarihinden beri Ttirkler Avrupa'nrn korkusu olmug, bu
korku istanbul'un fethiyle dorula ulagmrgtr. Grrnata'nrn fethi (1492), istanbul fethine kargr Hrristiyanhgrn zaferi olarak Avrupa'nrn her yerinde sokaklara doktilen halk tarafindan dini alaylarla kargrlanmrgtr. igte Kristof Kolomb
boyle
bir atmosferde, tam da
Grrnata zaferinin cogkusu iginde kralige
Isabella'dan destek aldr. Kolomb, Marco Polo'yu okumug ve Qin'de
Hanbahk (Peking)'da Kubilay Han'rn merkezinde bir Nest0ri Hrristiyan bag
piskoposlufu kuruldulunu olrenmigti. Kezd iran Molollan, Anadolu Ttirkmenleri'nin bag diigmanrydr. Mofollar, Hagh ordularrnrn hareket merkezi
saydrklan Ktigiik Ermenistan'r (Qukurova bolgesi) himayeleri altrnda tutmakta idiler.
Meml0kler'e kargt Mo[ollar'la Avrupa saraylarr arasrnda kargrhklr elgiler
gidip geliyordu. Argun'un (1284-1291) Nesturi Hrristiyan elgisi Papa IV.
Nikola'ya Han adrna goyle diyordu: "Han, Katoliklerle dostlukla birlegmekte
ve Suriye ve Filistin'i ele gegirmeyi onermekte ve Kudris'i.in fethi igin igbirligimizi istemektedir". Molollar'la Batr Hrristiyan diinyasr arasrnda iligkiler
bundan sonra da devam etti.
1489'da Meml0k Sultanr Kayrtbay (1468-1496) ispanya'ya bir elgi heyeri
gondererek Grrnata Mtishimanlan'nr tacizden vazgegilmesini, yoksa kendi
tilkesindeki Hrristiyanlara kargr harekete gegecegini bildirmigti. Herhalde
Grrnata ontinde (1492) ispanyollar ve Kolomb igin gtindemdeki bi.iytik konu,
islAm-Hrristiyan miicadelesi idi. Hint Okyanusu'na egemen olan Portekizliler'e kargr Memlfikler'in Si.iveyg'te bir donanma yapmalan igin IL Bayezid
malzeme, usta ve kaptanlar gonderecektir. Memlfrkler'in rilkesi Osmanh
imparatorlufu'na katrldrktan sonra (1516-1517), Endiiliis Mrisltimanlan'nrn
(Moriscolar) himayesini Osmanhlar ciddi gekilde ristlenecekler, Batr Akdeniz'de Osmanlt gazileri genig olgtide faaliyete gegeceklerdir (Kemal Reis,
sonra Baba Orug ve Hayreddin).
OsrranNl-r vE
suyur
coGRAri regiELER
Kolomb'un Yeni Di.inya'yr kegfi (1492), bir bakrma, Akdeniz'de Hrristiyan
diinyast, ozellikle ispanya ile Osmanh arasrndaki miicadele ile iligkili gorUnmektedir.a Kolomb, gtinli.ik notlannda onu harekete gegiren gergek faktori.in, isldm diinyasrnr geriden gevirerek Dolu'daki Hrristiyan dostu Mo[ol
Hanr ile dogrudan iligki kurmak, Hindistan ticdreti igin deniz yolunu agmak,
Batt ve Dogu Hrnstiyanlan'nln igbirligiyle Kudtis'i.i (Jerusalem) almak oldu[unu agrklar. ispanyol htikiimdarlan Isabella ve Ferdinand, Grrnata'yr 2
o
A. Hamdani, "Colombus and the Recovery of Jerusalem", JOAS,59-l (1979), 5-28.
Halil Inalak
Dolu Batt
sayeOcak 1492'de almrglar ve Kolomb orada onlann sagladrlr imkAnlar
bagarmtqttr'
sinde gaE agan kegfini, Amerika'nrn ke;fini (12 Ekim 1492)
reconquista, yani
Hamdani, hak| olarak bu iki girigimin, ispanya'da egemen
vurgular'5
isldm,a karqr Ortaga[ HaEh hareketi ile agrklanmasl gerektifini
iten stratejik
Batr diinyasrnr Hindistan'a denizden dofrudan bir yol aramaya
fethi,
faktor ise, Fitih Sultan Mehmed'in (1444-1446,1451-1481) istanbul'u
Levant'ta Ceneviz kolonilerini (Pera 1453, Midilli 1462, Ktnm'da Kefe,
yeni planlar pe1475 ve Kopa l47g) almasrdrr. Bunun i.izerine cenevizliler
geviriqinde koguyor, kaynakla. nr reconquista temsilcisi ispanya ilzerine
giiyorlar. XIV ve XV. yiizyrlda hrzla biiyiiyen Avrupa ekonomisi altrn ve
egemi.ig darlr[rnr her gtin daha fena hissediyor, Eldorado'ya osmanh-Tiirk
ekoAvrupa
Osmanltlar,
ediyordu.
iimit
yol
bulacalrnr
bir
menli[i ciiesinde
nomisinin belli bagh giimiig kaynaklanndan birini, Bosna-Srrp giimlig mave
denlerini ele geqirmiqti Gatih'in ilk seferleri 1454-1463 Srrbistan
II'
Murad
Daha
yonelmigti)'
fethetmeye
bolgelerini
Bosna'da bu maden
(1421-1444, 1446-1451) zamanrnda Osmanltlar, italya'ya gtimii' ihractnt
karqr Payasaklamrglardr.6 Avrupa'da gittikqe artan para stktnttst, Tiirkler'e
1453hissettiriyordu.
olarak
zaruret
bir
girigimlerini
palar',n Hagl seferi
olu;turyolun
donemini
en
girigimlerini
Haqh
1495 donemi, Avrupa'da
pldnlan, istanKay5s7-i Rfim unvanrnr benimseyen Fdtih'in biiyiik
-.,gtur.t
bul,dan sonra Roma'yr da alarak kendi egemenli[i altrnda Roma imparatorlulu'nu canlandtrmayt iqeriyordu.s Hamdani hakh olarak bu atmosferle
Kolomb'un zihniyeti arasrndaki bafr belirtmektedir'
Kolomb'u bu maceraya iten dtigiince, Samuel Morison'un sdzleriyle
,,Kolomb,un ortaga!'a ozgri imant onu modem bir gtiztim qekline itmigtir,
yani diinyada YaYtlma"'e
olJohn Phelan'a g6re,to "Kolomb Ha91 gelenefini, kendisinin Mehdi
ozdeqleqtirmigtir"'
dufu gibi bir apokaliptik dtigiinceyle
Portekizliler'in Hint Okyanusu'na varmalanndan (1498) once, Avrupa
Hint-Qin mallannr Yakrn Dogu iizerinden almakta idi. Mrsrr ve Suriye kadar
ticAAnadolu, cizellikle Par Mongolica doneminde (1230-1300), kltalararasr
5
6
?
A. Hanrdani. ibid.,39.
"ll. Murad", islam Ansiklopedisi, (MEB).
The Papacy uttd tlta
Bu konuda N. Iorga'dan sonra gimdi aynntrh bir tasvir igin bkz. K. Setton,
Let ont,
I-IV, Philadelphia:
1
His Tirne. Princeton: 1978; Tiirkqe 9e virisi, Fatih Sultan
ilk boliim'
Yayrnlan,2002,
Oglak
istanbul:
Mehnrccl ,', Zouro,r,,
could nol be pried
e ..His
medieval faith impelled [inr to u modern solution; expansion. If the Turk
means overseas: and he'
loose from the Holy Speulcre, by ordinary means, let Europe seek new
Europe's regeneration": ciled
Crostopher the Chris(-bear", *ouid be humble yet proud instrument of
'u lbid.,40
58
veya Ayasolug'ta (Aios-Theologus), Akdeniz'e vanyordu." Avrupaltlar'rn
doprudan Hindistan ve Qin'e erigme gabalarr sonucu (great geographic
discoveries), Avrupa'nrn diinyada yayrhgr, cihan tarihinde gergekten yeni bir
galrn baglangrcr olmuqtur (Vasco da Gama Hindistan'da: 1498).
Burada belirtmeye gahqtrlrmrz nokta gudur: Avrupahlar'ln bu gabalan
arkasrnda, ekonomik nedenler yanrnda, Osmanh'nrn FAtih Sultan Mehmed
devrinde istanbul ekseninde Anadolu ve Balkanlar'a tam egemen olmasr.
Karadeniz'de Ceneviz egemenligine son verrnesi onemle hesaba katrlmahdrr.l2
Bu tarihlere dogru Batr Afrika kryrlannda kegfiyatr baqlatan (1434'de
Bajador Burnu agrhyor) Portekiz prensi Henry'dir. Henry, isa tarikafi (Order
of Christ) kaynaklarrnr kullanan mutaasstb bir Hrristiyan'dr. FAtih doneminde
Portekiz, Afrika'nrn zenginlik kaynaklannr (esir tic6reti, altrn, fildigi) igleterek zengin bir memleket durumuna gelmig olup Kastilya (ispanyol) krahnr
krskandlrryordu. Kastilya krah, Portekiz'in altrn ticiretinde tekelini tanrdr.
istanbul, Osmanh egernenlifine gegince, Papahk trim Avrupa'da bir Hagh
seferi igin var gticriyle gahqmaya bagladl, bu arada zengin Portekiz'e de bagvurdu. Portekiz krah bu daveti, ticdret rakibi Miisliiman Fas'a karqr bir sefer
yaparak yerine getirdi (1458). Portekizli Bartholomeus Diaz, 1487'de Umit
Burnu'nu gegerek Hint okyanusu'na girdi. orta Dogu karayolu iizerinden
Hindistan'a varan Pedro de Lovilha gonderdi[i raporlarda Hint Okyanusu'nda Portekiz donanmasr ve toplanna kargr duracak bir kuwet bulunamadrlrnr bildirmekte idi.
Tekrar edelim, istanbul fethi ve Karadeniz'de Osmanlr egemenli[i yerlegince ve Bolazlar tam Osmanh kontrolii altrna girince (1463 Qanakkale ve
Kilidrilbahr inqdsr), Cenevizliler biiyiik sermayelerini iqletmek tizere yeni
faaliyet alanlarr aramaya bagladrlar, ispanya ve Portekiz' yrineldiler. ispanyol
Kanarya Adalan ve Madeira'da qeker plantasyonlarr Ceneviz giriqimiyle
meydana geldi. XY. yizyrl sonlanna dopru Avrupa'nrn geker ihtiyacrnrn
biiyiik ktsmtnt Ceneviz ve Floransah triccar eliyle bu adalar kargrlamakta
idi.r3 Daha rince Avrupa, gekeri Orta Dofu'dan (Mrsrr ve Krbns) ithal etmekte idi. Cenevizli Kolomb, Mi.isliiman Grrnata oniinde 1492'de ispanyol
htikiimdariarr hizmetine giriyor, osmanh'yr geriden gevirme plAnrnr sunu-
986- 1989'
t F. Bobing". , Mehnted tlrc Conqueror antl
by A. Hamdani,39.
rette ba$ta geliyordu. Anadolu'yu kesen Tebriz-Sivas-Kayseri biiyiik kervan
yolu, oradan iskenderun korfezinde Ayas'ta, yahut Konya Uzerinden Antalya
rl w. Heyd, Histoire du connrcrce du kvant I, t-eipzig 1936;
L'icortonie de I'entpire pnrtugais aux XV e et XVI e siicles, Paris: 1969.
'' Bkz. "Mehmedll", isldm Ansiklopedisi (MEB), VII (I957),506-535.
I3 R. Davis, Tlrc Rise of Atlantic Econonties, NY: Comcll Univ. Press,
I. \/.
Magalhaes Godinho.
1984; R. Davis,Aleppo and
Devctnshire Square: Drglislt Traders in the l,evant in the Eighteenth Centun'. London: 1967.
59
Dogu Ban
Halillnalc*
yordu. Birkag yrl Portekiz'de kalmr$ olan Kolomb, Portekizliler'in teknoloji
bagarrlarrndan yararlanmr$trr. (ozellikle 1456'ya dogru keqf olunan quadrant
aleti ve Atlantik'e dayanrkh Karavel denilen gemi). Ozetle, 1453'ten bagla-
yarak Karadeniz ve Ege'de Osmanh kontroliintin yerlegmesi, Batr'da
kegfiyatr hazrrlayan geligmeler arasrnda dikkatle g<iz oniine altnmast gereken
bir geligmedir. Hrristiyan Avrupa ile Miisliiman Ortadogu arasrnda siyAsidini miicadele yantnda ticdrette iqbirligi
Avnupa
daha az
onemli delildir.
DEVLETLERiNE vERiLEN TIcARET
inarivezLARI
isl6m drinyasrnda kapitrilasyon imtiyazlarr igin en gok kullanrlan surit, uhfid,
amAn terimleri bu belgelerin niteligini belirler. Bu maddeleri igeren belgeye
'ahdndnrc, Arap memleketlerinde kitAb amAn veya marsfint denir.ta |urrtt,
(maddeler, gartlar), LAtince'ye capitula (sartlar, faxllar, maddeler) diye
gevrilmigtir. Buradan Fransrzca capitulation kelimesi ti.iremig olup, terime
teslint olma anlamr verilmesi tamamryla yanhgtrr, Kapitrilasyonlar, XVIII.
yrizyrldan itibaren iki taraf arasrnda kararlagtrrrlmrq andlagma niteligini
alrnca, kelime bu bigirnde anlagrlmtg goniniiyor. Ashnda'ahdndme, pddigahrn tek taraflr olarak 'ahd (yemin) ile verdi[i gtivenceleri igeren bir gegit
berat veya nisari (Arapga marsint) drr. Bu geSit'ahdnkme gu prensibe dayanrr: isldm hukukuna gore, Dhrii'l-harb'den, yani isl6m'rn egemen olmadrlr
harp bolgesi memleketlerden giivencesiz gelen yabancrlar, esir veya katledilirdi. Devlet reisi veya herhangi bir Miisltiman, bu gibilerin ikameti, gahrslarr, mallan, ibadet-tic6ret faaliyetleri hakkrnda Daril'l-isldm'da amhn, yani
bang verebilir. Amdn, yani gtivence isteyen (isti'mdn eden) kimseye, fikrh
diliyle mtiste'min denir (Osmanh tebaasr gayr-r Mtislimler ise zimmt adt
altrnda Miislim tebaa gibi devletin tiim himayesinden yararlanrr). Bagrglanan
imttyaz "amLn"dan, gahrs veya cemaat, banga aykrrr hareket etrnedifi, drigmanca bir tavrr almadr$r, "dostluk ve sadakat" ile hareket ettigi srirece yararlanrr. Bu hususta yerel hakimlerle anlagmazhk grkarsa, sultana bagwrulur,
Sultanrn karanna uyulur. Amdn, en gok yabancrlann gelip serbest ticdret
etmelerine imkAn vermek iqin verilen bir gtivencedir. Harb, amdn durumunu
belli bir stire igin kaldrrabilir. Mi.islirman gahrslar da am1n verebilir. Fakat,
genelde bu imtiyazr verrne yetkisi, Miisliiman cemaatin bagrna, yani imdma
ait olup, bu giivence amdn '6ntm terimi ile ifade edilir. Amdn yalmz tiiccar
igin degil, Dar al-isldm\ ziyaret igin isti'mAn eden her yabancr, bu arada
Kudi.is'e gelen Hrristiyan hacrlar igin verilen bir gtivence olabilir.
'4
Bkz. "lmtiy2rzdt", Encyclopaedia of Islam,2, Baskr,
III, I 179-
I I 89.
Ttim huk0ki tasamrflar gibi her 'ahdnAme on:u vermig olan Sultanrn hayatr siiresince gegerlidir; yeni tahta grkan Sultan tarafindan tasdik edilmesi
gerekir. Buna "mukerrer tutnte" denilir. 'Ahdndme ba$rglanmadan once
metne girecek maddelerin isl6m hukukuna uygun olup olmadr[rna
$eyhtilisldm karar verir. 'Ahdnhme son qekliyle sultanrn dini yeminle verdili bir
belge oldulundan, qatrgma hAlinde yerel hukuki kararlardan ristiin
Qtreentptive)dtir. Kadr hrikiimlerinde, 'ahdn1me maddesi 6ncelikle
gdzdnunde tutulur. 'Ahdndnte iginde agrklanmrg olmayrp sonradan ortaya
qrkan anlagmazhklar, fetva ile Eoziime ulagrr. 'Ahdn6me balrglanmasr
"dostluk ve sadakat" koguluyla verildiginden, padigahlar bu imtiyazr yalnrz
dost olan veya dostlulunu aradr!r hrikrimetlere verir.
XVII ve XVIII. y:J.zy:/lda Osmanh Devleti kapitiilasyonlarr birqok Avrupalr devletlere vermeye bagladt Zira, devletin Habsburglar ve Rus
earlarrna
kargr mtittefiklere ihtiyacr vardr ve ticdretin geniglemesi ve yararlal hakkrnda daha pragmatik goriigler BAbrdli'de kabul edilmigti.
Prensipte 'ahdnAmenin p6digah tarafindan tek taraflr balrglandrli esas
olmakla beraber, bir dtigman memleket ire, meseld ezeli rakip Avusturya
Habsburglan ile yaprlan genel barry' ahdnimeleri'ntle kapitulasyon gtiven_
celeri ozel bir madde ile tanrnmrgtrr. Avusturya, Batr Avrupa devletlerine
bakarak ekonomisini geliqtirmek igin Levant ticdretine kahlmak istiyorclu.
Fakat stntrda dtigmanca hareketler eksik olmadrlrndan, bu ozel madd.
Bu,,hlar misdlinde oldugu gibi geligememig ve srnrrh bigimde uygulanmrgtrr.
Mesel0, Osmanhlar'tn XV. ytizyrldan beri briyiik sayrda ith6l ettifii ucuz
Styria gelik brgaklan (Osmanh Devleti'ne Eflak iizerinden ith6l edildi[i igin
Eflak Bryagt diye tanrnmrgtrr) veya bazr yrinlii kumag gegitleri iki iilke arasrnda hayli genig bir ticdrete konu olmugtur.
Ozetle, klasik gagda Osmanh bir'ahdndnte ile ticdri imtiyazve gUvenceler verirken baghca gu i.ig noktayr gozoniinde tutardr:
l. isl6m hukukunun harbf 'lerle (yani isl6m egemenligi altrnda bulunmayan
memleketler tebaasr) iligkileri drizenreyen isl6mi prensipler, ..dostluk ve
sadakate" aykrn bir hareket ortaya grktrgr anda gegerliligini kaybederdi,
o
memleket dtigman il6n edilir, gazd yaptrnmlarrna hedef olabilirdi. Bu
takdir
hakkr, Osmanlr diplomasisine esneklik sallamasr bakrmrndan aylca <jnemlidir' XVIII. yiizyrlda kapitiilasyon taahhiidleri, her iki tarafga uygulanmasr
zorunlu ntu'6hede karakterini kazanrnca, tabii, Osmanh bu takdir hakkrnr ve
esnekligi kaybetmiq olacaktrr.
2. Osmanly harbi devletten siydsi ve askeri bir fayda bekliyorsa, us6l1ne
gore o memlekete 'ahdndme ile ticdret imtiyaz ve guvenceleri bagrglardr.
Bunun en iyi misdli, 1571 inebahtr savagrndan sonra Kutsal Liga (Habsburg
ispanyasr, Venedik ve Papahk ittifakr)'nrn tehditlerine kargr protestan
mem-
Dogu Bau
Halil Inalak
leketlere, ingiltere ve Hollanda'ya kapihilasyonlann verilmesidir.'Ahdndme,
Hrristiyan devletle yalnrz ticiri iliqkiler de[il, aynr zamanda devamh diplomatik iligkilerin kurulmasrna yol agardr. Kapitiilasyon maddelerinde yabancr
devletin elgi ve konsoloslannrn Osmanh limanlannda yerleqmesi, hatti onlarrn huk6ki gemsiyesi alttnda yabancr kolonilerin olugmast mtimki.indil (bkz
vb. elgilerin kendi htikiimetleri ve milletleriyle olan mi.inasebetleri ise
devletten devlete defigiyordu.
Konsolosa kendi milletinin iglerine nezaret etmek, gelen mallan
kaydetmek, elgi ve konsolos igin belirlenen vergileri toplamak yetkisi, bir padigah
agaprda).
3. Aynr zamanda Osmanlt'nrn mAli ve ekonomik yararlan gdz6nUnde tutularak da'ahdndme giivenceleri verilirdi. Her geyden irnce Osmanlt hazinesine nakit para olarak giimriikler onemli bir gelir saflardr. Sdniyen, Osmanh
pazan ve hazine daima "para kesddt", giimiig krth[rndan gikayetqiydi' Bu
ihtiyaglar Osmanh maliye ve ekonomisi igin hayati nitelik gostermekteydi.
Kapittilasyonlar gu agamalardan gegmiqtir:
l.italyan Devletleri Diinemi: Ceneviz, Venedik, Floransa, Napoli (1200I
s69)
2.Ba:t- Devletleri Donemi: Fransa, ingiltere, Hollanda (1569-1700)
3.Avrupa Devletleri (l 7m- I 783)
4.Rusya ile karqrhklt zorunlu muahede: (1783)
5.ingiltere ile Ticiret Andlaqmast (1838)
6.Kapitiilasyonlan kaldrrma girigimleri: Tanzimat donemi ve II. Meqrutiyer (1856-1914)
Osmanl gehir ve limanlannda ikamet eden yabancr ticiret erbabt, yetkililerle temaslan sallamak iizere kendileri igin balyos, konsolos, emin adrmlanyla bilinen temsilciler segerdi. Bu temsilciye gorevlerinin ve yetkilerinin
srnrrlannr belirleyen padigah beratt verilirdi. Boylece, millet veya taift adryla
bilinen ziimre olugurdu. Bu prosedtir, lonca tegkildtrndaki kethiidinrn veya
dini bir cemaatin, patrik veya piskoposun segimi ve eline imtiyazlannr belirten bir beratrn verilmesi iglemine benzemektedir. Hatta 1634 gibi geq bir
tarihte padigah, Fransrz krahnrn mektubunu beklemeden bir hatt-i gerif ile
Comre de Cesy'yi elgi olarak tayin etmigti. Ancak 1600'lii yrllarda diler bazt
Batrlr iilkeler de, kapiti.ilasyonlar elde ettikle'i zaman sisteme yeni kavramlar
getirdiler ve birtakrm ildve haklar alma girigiminde bulundular.
XVII. yiieyrlda Batrh devletler, kendi konsolos statiisii anlaytg ve yo-
rumlannr Osmanft hirkiimetine benimsetmeye qahgtrlar. Kendilerini
elEi
yardrmcrsr olarak belirleyen kimseleri zorla kapitiilasyon maddeleri gerqevesine yerlegtirerek hapse atrlmamak ve haklanndaki kanuni takibatrn Bdbtdli'ye sorulmasr, tilkeden grkanlmamasl veya degigtirilmesinin ancak elgi
izniyle olabilece[i gibi imtiyazlar elde ettiler. istanbul'daki elgiler <ince kon-
solos muamelesi giirdtler, sonralan kendi milletlerinin Bdbrdli nezdinde
temsilcileri gibi kabul edildiler. Limanlara konsolos ve terctiman tayinleri
ancak elgilerin aracrlrlr ile oluyordu. Venedik, Fransa, ingiltere, Hollanda
beratrvla sallanryordu. Kendi milletine ait higbir gemi, konsolosun lzni
olmadan limandan aynlamazdt, konsolos kendi kanun ve ddetlerine g<ire
ihtildflan gtizerdi- Kendi evinde veya yolculukta gahsr, hizmetkdrlarr ve
hayvanlan her ttirlti mtiddhaleden korunmuqtu ve gahsi mallan grimrtik
resminden muaftr. Bu gcirevlerin icrast srrasrnda konsolos, Osmanh yetkililerinden
yardrm isteyebilirdi. Elgi ve konsolostan her birine birer gavugla
bir veya
daha fazla yenigeri verilirdi. Konsolosun yargr yetkisi, ilk kapitiilasyonlar
dijnemine kadar giden hukukun gahsiligi ilkesine dayanryordu. Fransrz
hrik[imeti, Osmanh Devleti'nde bunu aynntrh kanun ve kurallarla diizenlemigti.
Ama mtiste'min ile miisliiman arasrndaki ceza davalan ve hukfiki ihtilaflann
Osmanh mahkemesinde goriilmesi gerekiyordu.
Ahidndmelere, mtiste'mine mahkemelerde ddil muamele edilmesiyle
ilgili birgok yeni madde eklendi. Yargrlamanrn ve hukuki iglemlerin taOr sicillerine kaydedilmesi ve sonunda hiiccet verilecek gekilde yiiriihilmesi
esastr. Miiste'rninin terci.imanlnln mahkernede hanr olmamasr halinde
da-
vaya bakllmamasl gerekiyordu. Mtiste'minle Osmanh tebaasr gayn mtislim
(ztmmi) arasrndaki davalarda zrmminin gahadeti kabul ediliyordu.
4000 akgenin iizerindeki davalann ve temyiz miiracaatlannrn sadece
Div6n-r Htimi1run'da gortilmesi gerekiyordu. Sahte gahit suglamalanndan meydan gelen
davalann ise dinlenmemesi esastr. Halbuki xv ve xvl. yiizyrllarda
mtiste'minler kendi aralanndaki davalar igin dahi Osmanl mahkemesine
baEwruyorlardr. Sonraki yrllarda mahkeme iicretlerinin diigiiklti[ii sebebiyle
bazen miisltimanlar konsolos mahkemelerini tercih ettiler.
1536'daki kapitiilasyon taslafrna grire, Osmanh tilkesinde oturan bir
mtiste'min on yrl ikametten sonra cizye mtikellefi olan bir zimmi stattistini.i
ahyordu. Hanefi hukukunda ise bu siire bir yrldr. pratikte Osmanllar
miiste'min tiiccann bir yrldan fazla devamh gidip gelmesiyle ilgili herhangi
bir kural belirlemedi. Ancak zaman zaman bu gibileri cizye,tik"ll"fi yup_
mak igin tegebbtisler oldu.
XVI. ytizytl sonlanndan itibaren izmir'de de ingiliz, Fransrz, Felemenk
ve az sayrda Venedikli olmak iizere yabancr milletlerden insanlar ikamet
etmekteydi. Seldnik'te 1685'ten sonra Fransrzlar ve daha sonra diger milletten insanlar, Kahire'de ise Franstz ve Venedikliler ve bir ara ingilizler
oturu-
yordu. Fadh Sultan Mehmed'in, s<izde Galata Cenevizlileri'ne gegitli
ozel
imtiyazlar verdili ve bunlann sonradan L6tin milletine de sallandrlr
hususunda deliller yetersizdir.
Dogu Batr
Halil lnalak
Haziran 1453 tarihli Galata Ahidndmesi'nin Grekge asrl metninde, F6tih Sultan Mehmed askeri birlikler getirip surlart tahrip etmeyeceline, Cenevizliler'in istanbul'da kendi kanunlan ve Adetleri gergevesinde kendi kethtiddlarr idaresinde yagayacaklartna soz vermigti. Fakat 3 Haziran'da Edirne'ye
hareketinde 6nce Pera'yt ziyatet etti, fikrini de[igtirerek gehrin guvenligi
gerekgesiyle civardakibazt surlan yrktrrdr. Boylece ahidndmenin bir maddesi
uygulanamadr. Galata, subaqr ve kadt'nrn kontrolti altrnda biitiiniiyle bir
fasrnrn her ttirhi angaryadan muafiyeti, denizde ve kryrda himaye ve yardrm,
gemilerinin karaya oturmast hAlinde kendileri ve mallan igin gtivence, korsanlara kargr ortak himaye, korsanlann verdili zararlann tazmini imtiyazlart
verilmigtir. Kuzey Afrika korsanlart Osmanh hdkimiyetine girdikten sonra
onlardan korunmak igin ahidnAmelere yeni maddeler de eklenmigtir. XVII.
yrizyrlda mriste'min gemileri, osmarrh limanlan arasrnda yolcu ve egya tagrma igine girdiginde bu geligmeleri igine alan yeni maddeler ildve edilmigtir.
Serbest dolagrm, tagtma ve serbest e$ya satl$ teminatr konularr genellikle
amanln verilmesinden hemen sonra ilk maddelerde yer almrg, bunlann ko_
ttiye kullantlmast iizerine daha sonra yeni maddeler ortaya grkmrgtrr. Mahalli
yetkililerin ve savag gemileri kaptanlarrnrn, kagak esirleri ve kagak mallarr
aramasl ve teftigiyle ilgili haklar daima sakh tutulmu$tur. Gemiler Boga_
zigi'nde arandtktan sonra Gelibolu'da tekrar tefti$ edilmezdi. Ancak nadir de
olsa bazr hdllerde grimrtik yetkilileri mr.iste'min tiiccan durdurup arama yapabilirlerdi.
Yabancr tticcar, Osmanh Devleti'nin ig pazardaki talebi kargrlamak igin
zaman zaman hububat, deri, pamuk ve bazr egya igin ihrag yasaklarr koymasr
gibi geqitli engellerle kargrlaqabilirdi. Buna kargrhk genel olarak bagvurulan
yol, organize kagakgrhk yolu idi. Osmanh makamlan, ilk ahidnAmelerde
giimrtik ve diler resimlerin belirtilmeden ddet ve kanun rizre ahnmasr kaidesini stirdtiri.iyordu. Boylece, Fdtih Sultan Mehmed gtimriik resmini Vo 2,d,en
Yo 4'e, saltanatrnrn sonunda ise % 5'e grkarrrken zorluk gekmedi. XV-XVI.
yuzyillar igino/o 5 olan Osmanlr giimriik tarifesi ithalAtgrnrn durumuna, mahn
I
Osmanh gehri durumuna geldi.
Triccarlara tanrnan imtiyazlann saylsl ahidndmelere yeni hiiktimler eklendikge arttr, bunlar daha 9ok giimnikle ilgiliydi ve milste'minlerin baskrlan
ile ahidnAmelerde ozel maddeler hdlinde yer aldr. Harbinin, kole yaprlmaksrzrn ve mallan ganimet olarak altnmakstzrn dAriilisldmda seyahat hakkrnr
garanti eden aman gartr biiti.in Osmanh tilkesinde gegerliydi. Fakat bu genel
amanln fertler tarafrndan pratikte yerine getirilmesi igin, seyahat etmeyi diigi1nen her miiste'min, kendi elgisi vasttastyla padigahtan izn-i htimdyun almak ve bunu tagtmak zorunda idi. Normal olarak mtiste'minler, muayyen
lirnanlann belirli yerlerinde ve hanlannda oturuyorlardr. Hatta rahatsrz edilmemeleri iEin mtisliiman elbisesi giymelerine ve silAh tagrmalanna izin verilmigti. Mi.iste'minin ikametgdht, ancak bir suglu kagagr veya e$ya bulundurma gibi durumlarda aranabilirdi. Bu konudaki k6tUye kullanmalar,
ahidnAmelere yeni maddelerin eklenmesine sebep oldu.
Osmanfu i.ilkesinde olen bir miiste'minin mal ve miilki.i, vasiyetndme brrakmrgsa vdrislere verilirdi. Vasiyetnime brrakmadan oltirse veya v6risleri
baqka bir yerde oturuyorsa o takdirde mtilkii kadr tarafindan emanete altntr
ve kadr vasrtasryla konsolos ya da <ilenin ortak ve arkadaqlanna teslim edi-
lirdi.
Deniz yoluyla seyahatte giivenlik, aman teldkkisi igerisinde geligmig bir
ilke olup bu husus erken donem fikrh kitaplannda hentiz yer almamtg, ancak
ilk kapitiilasyonlarda belirtilmigtir. Buna gore, bir mtisliiman gemisinin tehdidine miruz kalan bir mtiste'min aman talep edebilirdi. Miitekabiliyet prensibinin, denizdeki kargrlagma ile ilgili hiiktimlerde daha agrk oldufiu gonil-
rnektedir. Osmanh Devleti ozellikle Karadeniz, Ktztldeniz, istanbul ve Qanakkale Bofazlan ile iyoniyen Denizi'nde Otranto Geqidi tizerinde hdkimiyet tesis etmig, bu sular ddrtilisldmrn bir parqasl sayrlmrqttr. 1747'de Avusturya veraset savaglan srrasrnda Osmanhlar, Franstz ve ingiliz gemilerinin
Mora Yanmadasr ucundan Girit'in batt ucuna ve oradan Mtstr'a kadar olan
yerlerin dofusunda hasmane faaliyetleri yasaklamaya ve engellemeye gahqtt.
Osman| ahidndmelerinde, miiste'mine, denizde serbest seyir hakkr ve
rniisli.iman gemilerinin saldrnlanna kargt giivenlik, mtisltiman limanlannda
demirleme, sahillerden her tiirlii ihtiyacrnr giderme ve su alma, gemi ve tay-
cinsine gore degigirdi.
Taraflar arasrndaki anlaqmazhklardan kaynaklanan bir gok srkrntrya ragmen, mtiste'min genellikle fazla zorluk gekmeden zamanla Vo 3 sabit resimle
mal almayr bagarmrg; tticcar, kassdbiye, masdariye, reftiye, yasakgr, bdc gibi
diler bi.itiin resimlerden muafiyet elde etmigtir. Osmanhlar kdtibe ve hizmetliye yaprlan geleneksel <ideme sebebiyle gtimrtik resmini o/o 3'ten yo 4.5,a
yiikseltti. Pamulun kantar resmine, ipegin mizan resmine ve sofun damga
resmine tAbi olmasr gibi bazr mallar il6ve resimlere tabi idi. Di$er taraftan
her gemi ufiradrfr limanlarda selaml* veya selAmetiye akgesi adryla yetkililere onceleri 300 akge, XVII. yiizyrlda birkag misli odemek mecburiyetindeydi. Miiste'min aym zamanda, o/o 2.5'luk konsolos veya "beylaj,' hakkr
adryla kendi elgi ve konsolosunu desteklemek zorundaydr. Bu resimlerin
diger temel resimlerle birlikte toplam miktarr en az yo 9'u buluyordu. yabanct devletler sonunda tarifeyi sabitlegtirmeyi ve bunu ahidn6melere dahil
etmeyi bagardrlar.
Halit inatak
Dogu Bau
Tenini
sEYiR
Anadolu Selquklu sultanlan, Krbrrs Kralh[r'na ve Venedikliler'e 1207 gibi
erken bir tarihte ticari imtiyazlar tantmtgtt. Bize ulaqabilen en erken
ilk
ahidndme metni ise Mayrs 1210 tarihlidir. Osmanhlar 1352'de Rumeli'ye
ile
dostane
Cenovaltlar
olan
hdlinde
savag
gegtiklerinde o srrada Venedik'le
miinasebet igindeydiler ve onlara ilk Osmanh kapitrilasyonunu verdiler' Her
Bir
ne kadar bu metin kayrpsa da7 Haziran 1387 tarihli ahidndme mevcuttur.
Muimtiyaz,
eski
en
verilen
devletine
Anadolu beylili tarafindan bir Litin
kaddes ittifut ile (Papahk, Venedik, Rodos govalyeleri, Krbns) Aydrnoflu
Htnr Bey arasrndaki 1348 tarihli bang antlagmastdrr; ancak bundan once
l31l'de Rodos ti.iccarlarr Menteqe Beyligi'nde faaliyet gosteriyorlardt, ticari
antlagma ise daha sonra YaPrldr.
Venedik konsolosluklan, XIV. yi.izyrl ortalannda Ayasuluk (Selguk) ve
Balat'ta tesis edilmigti. Yrldrrrm Bayezid zamantnda bu yerler Osmanh idaresine gegti; padigah bu imtiyazlart onayladr; Anadolu ve Rumeli'de denizde
ve karada idaresi altrnda bulunan btitiin yerlere bunu teqmil etti. Edirne'nin
Osmanllar tarafindan ahndrlr tarihten (1361) itibaren, Venedik padigahtan
kapitiilasyon elde etme girigiminde bulundu. 1384'te Ven0dik, Osmanh iilkesinden hububat ithali ve Uskridar'da bir ticari yerlegme izni igin diplomatik
gaba gdsterdi.
14l9 tarihli bang antlagmasrnda Venedik ile I. Murad arasrndaki bir antlagmadan soz edilmektedir. Yrldrrrm Bayezid, Venedik'e hububat ihractnt
yasaklamak veya milsaade etmek suretiyle ticdret imtiyazrnr diplomaside
kullandr. Ankara Savagr'ndan sonraki Fetret devrinde saltanat iddiasrnda olan
gehzadelerden her biri Venedik'le uzlagmanln zaruretine inandrlar. Siileyman
tarihli banq antlaqmasrnda ilk
Qelebi fiilen Venedik destefiini aradr ve 1403
defa Venedik, Bizans, Ceneviz ve Rodos q<ivalyelerinden oluqan ittifak ityelerine onemli imtiyazlar verdi. Musa Qelebi bu imtiyazlan onayladr (3 Eyltil
14l l). Bunu
takip etti.
6 Kasrm 1419, 4 Eyliil 1430 ve 22 $ubat 1446
antlagmalarr
FAtih Sultan Mehmed, Yrldrnm Bayezid gibi, italyan kolonilerini
haraEgi.iz6r stattisi.ine indirme siyasetini takip etti. Her ne kadar 1463-1419
Osmanl Venedik savagl, Venedik ticaretine bir darbe vuffnu$ ise de, ticaret
tamamen kesintiye uframadr ve 25 Haziran 1479 tarihli antlaqma ve onun II.
Bayezid tarafrndan 1481 yenilenmesiyle Venedik daha onceki imtiyazlara
ildveten Karadeniz'de Kefe ve Trabzon'da da ticaret yapma imtiyazrnr aldr.
1498'de Venedik'le sava$a girigmeden once Osmanltlar, Napoli krallna kapittilasyon verdiler. 24 Mart 1503 Osmanh-Venedik barrg antlaqmasr ile imtiyazlar daha da genigletildi.
Venedik'e verilen kapittilasyonlar, l7 Ekim 1513'te Yavuz Sultan Selim,
17 Arahk l52l'de Kan0ni Sultan Siileyman tarafindan yenilendi. 2 Ekim
1540 tarihli antlagma ile ticari imtiyazlar uzatrldr ve buna Arap topraklarr ile
Bosna da dahil edildi. Ancak Kefe ve Karadeniz kapitrilasyondan grkarrldr.
1510-1512 Osmanh-Venedik sava$r yeni bir rakip olarak Fransa'nrn
Levant'a girmesini kolaylagtrrdr. O zamana kadar Venedik, Levant'ta, istanbul ve Mrsrr'da ticari iisttinli.igi.inii devam ettirmigti.
Osmanhlar'rn Suriye ve Mrsrr'r fethiyle kapitiilasyonlann de[eri gok arttr.
Yavuz Sultan Selim, l5l7'de Meml0k sultanlan tarafrndan Venedik'e,
Katalan ve Franstzlar'a verilen kapitirlasyonlan yeniledi. Fransa'ya genel bir
kapitrilasyon bafrglanmasl 1569'da Venedik'le Krbns Savagr baglamadan
oncedir. Memliik kapitrilasyonlannrn daha sonra Batr Avrupa devletlerine
verilen kapitiilasyonlara modeI oldugu gori.igti btraz abartmahdrr. Osmanhlar
bu bakrmdan daha ziydde Anadolu beylikleri uygulamasrnr benimsemiglerdi.
Mrsrr'daki Franstz-Katalan ortak konsoloslufu ashnda Osmanh-Franslz
arasrnda yaprlmrg genel bir kapitiilasyona dayanmryordu. Ancak, 1536'da
Fransa kralr, yakrn iligki kurdulu Osmanlr padigahlanndan yararlanma yoluna baktr ve Fransrz elgisi De la Forest ibrahim Paga ile milz6kereler esnasrnda bir kapittilasyon taslafir kaleme aldr, bu taslak ibrahim Paga'nrn idamr
dolayrsryla sultan tarafrndan tasdik edilmeden kaldr, elgilik argivinde sonralarr ortaya grktr. Fransa ile genel tasdikli kapitiilasyon 1569 kapiti.ilasyonudur. Dela Forest tarafrndan yazian taslak, iki taraf arasrnda yaprlmrg bir
antlagma formundadrr; tek taraflr olarak padigah tarafindan ba[rqlanmrg bir
antlagma degildir. Halbuki XVIII. yizyia kadar biitiin kapitirlasyonlar padigah tarafindan tek taraflr verilmig bir balrg nitelilindedir. Dela Forest'in
metni i.izerinde modern araqtrrmacrlar de[igik yorumlar yapmrglardrr. Ancak
bu metnin mrisvedde hdlinde kaldrfr, elgi Ringon'un gcinderdi[i mektuptan
anlagrlmaktadrr. Bunun metni, Comte de Sain-Priest tarafrndan 1777'de
d'Aramon'un evrakr arasrnda bulundu.
ilk gergek Osmanh kapittilasyonu, 7 Cemaziyelevvel 977 (18 Ekim 1569)
tarihli olanrdrr. Kanuni Sultan Siileyman zamanlna atfedilen kapiti.ilasyon,
aslrnda Memlffk kapiti.ilasyonlannrn yenilenmig geklidir (Charridre, I, 123).
II. Selim'in tahta grkmasrndan sonra 977'de (1569) genel bir kapittilasyon
zorunlu oldu. Kral, Claude du Bourg'u istanbul'a igleri di.izene koymasr igin
gonderdi ve Claude du Bourg herhangi bir zorlukla kargrlagmadan bir
ahidnAme almayr bagardr. Elgi Noailles, 15J2'de bu ahidn0menin Levant'ta
gimdiye kadar ahnmrg en avantajh antlagma oldufunu belirtmektedir.
Osmanltlar, 1570'te Venedik'in elinde bulunan Krbrrs'a kargr saldrracaktr, fetih hazrrltgr iginde Fransa ile iyi miinasebetler tesisinin zaruretine
inanryorlardr. Fransa ile kapitrilasyon Venedik kapitrilasyonu ornek ahnarak
Dogu Batr
IIalil in,tlctk
ilive son on yedinci maddr. Clarrrle rltt Botttg'a gore qeyhiilisl6rnrn itirazrna u[ra<h ve Verredikliler'irr de krskanglr[rna sclrep oltltr. Bu irrrtiyatlar sayesinde Levant'ta Franstz tic:iireti siiratle geligti, oteki Avrupl tls'lctleri tiiccarlan Eimdi Fransru bayrafr altutda Ostttartlt ile tic,irct edcbilivt'rlar6r. 989 (1581) kapitiilasyorrlanna gore, hu l,abanct tflcirlcr irrgiliz, I'ottekiz, ispanyol, Katalan, Sicilyalr, Ancoltall vc l(aguzalrlar idi'
Bu dilnem<le Osmanh, kapittiler clevlet olaritk sadt:ce Frattsa, Venedik ve
Lehistan'r tanryortlu. Fransa, rakibi ispanya tcsiri allrrra girirrce (1573) Osrnanhlar l;ransrzlar'a kugku ile baknraya traglarlrlar. 1575'tc llf . Muratl lrratr
srz kapittilasyonlannr ycnilerneden once ingiliz tiiccarlart kerttlileri igin kapitiilasyon rni.iracaatrnda bulundular, fakat o zatttatt bu gerqekleqltre<li. \'iiz.yrlrl ortalannclan itibaren irrgiliz tiiccarlarr lvtoskova, Kafkaslar ve lfiirtrrriz
iizerirrdel llindistan'la ticari temaslar kttrntal,a r,alrqryorlirrdr. Ilu projc, t!snranllar'rrr 1587'de Azerbaycan'l ele gegirruesille suya tltigtii. lrtttttttt tizcrine ingilizler bir defa dalrr dikkatlerini Levant'a gevirdiler. Osbonre ve
Staper u,ttt iti Londrah tiicr-,rr kcntli ternsilcileri Williarrr Ilarbonte'u islartbul'a gonderdiler; Harbornc belirtilen Eahtslar igin bir rr,rl-i hiirndyurt clde
etti. Kraligeye cevabrnda lll. It'lurad, dostluk ve itirnat {svntrr cttigi miiddctqe
Fransrzlnr, bir irrgiliz ticArct koh ,'isitrin iiltsrr'da yerleEnresirri trir siire
igirr engellerneyi bn5ardrlar. Cerniziyelcvvel i()54 (Terrrmuz 1644) tarilrli bir
fertttattla padi$ah, lr'ttsrr'daki irrgiliz In1151t1, 'llttult Cc'treviz yc Sicilya (ticcarf ;'rrndan konsok's vergisi alttta.srnt 1'asaklarlr. kkal | (t20-l(r83 1'tllarr arasrrrrl,r ingilizler [.evant'ta hiikinr dururtta gelrfiler. Dirtilharh statiisiirrcleki
iilkclr:r, dalra elnirr ve rrcuz oklu[unrlirrr ingiliz konunactlt!lnr tercih ettiler.
Osnrarrh htikiirneti, Frarrsrz protestolauru unlr.usanrayarak harbilere, istetlikleri clcr,letin korunracrlrIr altnrda sefet valltta i,:tti verdi.
Ar rupa devletleri arasrrtclaki giddetli rrtilcatlcleler sonucun(la "en inrtiy'azlt
Iraztrlanch.
ticarete amanla izin veriYortlu.
Bu geligme ispanya'ya karqr siyasi dtigtincclerle teqvik edildi. lktisadi
agrclan da ingiliz kunraqlnrrnrn nisbeten ucuz saplanntast. sil6lr yapttrrttttla
kullanrlan kalay ve gelik gibi ham maddelerin tertrini sclrcbiylc geligti. I.
Elizabet6, 25 Ekim l579 tarihli bir rnektubulda ticari ir,,tiyarlarrn btiti.in
ingiliz tebaasr igin verilnresirri istedi. Aynca,,donern<le, lrazl ,lgylct adarnlalnul ispanya'ya kargr ingriliz dostlu[uttutt onetnini belirtrnesi sebebiyle,
Fransrz kapitiilasyollu esas alrnarak 1580 de ingiltere'ye tftr benzeri kayritiilasyonlar verildi.
M. de Germiglry, yeni lcnen l;ransrz kapitiilasyotllarttta, lltgiliz tiltccar lart1rn, 6ncedel oldulu gibi, I ransrz bayrafr altrnda seyalrat ve ticaret yapnlalart
rnaddesini ilive ettircli. Ilununla beraber l{arbonte. Frattslz vt Venedik cttttikalal kargrsrncla padigahtan yeni bir ahiclnime allttal't baqnrclt ve patli5alr
KraliEe Elizabeth'e bir tasdikndme gOnderdi. Iloylece. Levattt'ta Irransit ve
rrrillct" nratldesi kapitiilasyonlarda belirrneye lragladr. Avrupalr tl,'vletlerin
kapitiilasyonlara ilive cttirdiklcri lnn,ltlelcr. lrclli bir rftinenrirt gartlarr ve
bas[,'lanrrrn bir yansrrrrasr irli. [,ello larafittdirrt l0l0'rla (1601) elde crlilen
yeni irrgiliz kapittilasvorrlarrrrtla orr v,',li yerri rrradde bulunur. IJuratla irrgilterc'rrirr en irntiyazh rlillet statiisii la',1ik crlii ii. Ilollantlalrlar irrgiliz. lrayra!r
altrnr kondular, bu tlrrrrrttt Frattstzlar igin bir',t'nilgi itli. Altrn ve giirrriig para
giirnriik vergilerindcrr rrruaf trrtuldu r c serbcslr,'c dolaqtrrrrna izin verildi. Di[cr iilrcnrli [rir nradtlc ise irrgilizlcr'i, Vettc,l'[r'tetr ve rli[er ycrlerdcn getirdiklcri egyalartla yalnrz % 3'ltik gtirrrr[ik vcrgiiritte tAbi lrrtuyordu. IJu tlunrrrr.
9'o 5'lik orana t6bi olan difer dnf,'tlcri dc irrgiliz ba-yrafr altrnda ticaretc
tegvik etti. Son bir ycnilcrrr''rle ise, i'olsuzlrrl lrrrla ulragrnak igirr bir nradde
claha cklcrrdi. Cenrffz,iyellilrir 1086'cla ( Eyliil 1675) John Finch'irr elgili[i
slt'astrrrla, biiltin evvelki irrrliyazlart ve yrllar lroyunca verilen hatt r htirnAyrrrrlarr igeren yeni hir kaf ittilasyorr alrrrdr. irrgiliz tiit'carlarrnrn izrrrir'deki
asrl ihrar,: rnallarr olnrr yiin ve ipck igin alrnarr ck vergilerin yasaklanrrrasr ile
alAkah bazl rinenrli rnaddelcr ilf,ve edilrli. Bu arada l;irtch, Fransrz l,r'alnrlr
l0l4'ten (1605) bcri sahill oldufu "patligalt" unvanrnr kendi krah igin elde
etnreye gayret gds(erdi. I;irtch'ilt aldrIr veni irrrtiyazlar. Fransrzlar ve \/elre-
dikliler'in krskarrglr!rna y'ol aglr.
rlc [i girnlc birl ik tc l;rans ; kaXVll. yiizyrlda tleIiqiklikler gosterdi lll.
Osnranl r -Fransr z siya si rniina:;ctretler r ndeki
r
bayra[r altrnda ticaret yapnrast konusunda I]AbrAli'nirr destcfini aldr. 980
pitiilasyonlarr ve uygularnalarr
It,lehrrred ve I. Ahrned zarttarrtndaki yerrilernelcr srcak iligkiler donerrrine
rastgelir. Briylece Frarrtirzlar lrazr dttenrli ilrrtiyazlar eldc ettiler. Ottceki'rde',
\/enerlikliler ve ingilizler drErrrrlaki biitiin rnillcllerin hububat ilrtact, girrniig
para ticaretinde tizgtirltik ve Kuzey Afrika korsanlartna kargr garrrrrlil, r igin
harlrilerin Fransrz bayrafr altrnda seyretrnesi gibi haklar vardr. llunr,rlrinde
ise, ilcricle l;ransrzlar'rn, Osrnanlr I)evleti'rrdeki biitiin Katoliklcr'i ve Katolik
nrisyonerleri koruma iddialantttn lctnelini olugturan, Fralrsrzlat'rn Ktrdtis'e
giderr Ilrristiyan hacrlan ve orada yerlegrrrig lnrlunan kcaiqlcri lrirrraye hakkr
(1572) tarihinde Osnranhlar'rrr lraraggti;:in olart Ragusa (l)trbrovnik) Irrartslz
kahul edildi.
lngiltere araslnda ticari bir nriicadele bagladr. l;rattsa soltuttda yeni tlttrrrtntt
tarirdr. Diger taraftan Ilollandahlar, Levant'ta irrgiliz bayralr altlnda ticnteti
tercih ederken zarnanla anlagmazltk grktr. Ostttanlt hiikiinreti itxtuntla Ikrllattdaltlar'a cla l6l2'de ayn kapitiilasyonlar vcrdi' Irakat 1062 ( 1652) yrlrnda
Fransa, istanbul'da elgileri olrnayan Ilrristiyan devletler tiiccartnln l;rartstz
korumastnr reddetti.
68
69
Halillnqlc*
Dogu Batr
1619'da Comte de Cesy'nin kapitiilasyonlan yenileme tegebbiisti gergeklegmedi. Boylece, Fransa'nrn BAbrAli nezdindeki ve Levant ticaretindeki
etkisi diigmeye bagladr. Bdbrdli, o zamana kadar Franstz bayrapr altrnda ticaoh 3'e
ret yapan Cenova'ya ayn bir kapiti.ilasyon verdi ve gi.imriik vergisini
diigtirdii. Kopriili.iler iktidannda Fransa ile olan siyasi mi.inasebetler askrya
afundr ve Fransrz ticdreti 1620'lerdeki durumunun onda birine kadar geriledi.
Son olarak Colbert'in Levant drinyasrndaki ticdreti canlandrrma gabalan
sonucu Fransrzlar, 1679 yrhnda bazr <inemli maddelerle birlikte kapittilasyonlarrnr yenilemeyi bagardrlar. Bu arada gi.imriik vergilerinin oh 3'e dtigiiqii,
en imtiyazh millet muamelesi ve Osmanh'daki Cizvit ve Capucin misyoner-
lerini koruma hakkrnr almalarr onemli hususlardtr. 1683'ten itibaren Avrupa'daki Osmanh varhlr tehlikelerle kargrlagrp BAbrali, Avrupa devletleri
arasrnda diplomatik destefe ihtiyag duydugunda, kapiti.ilasyon mtiessesesi
yeni bir doneme girdi. Boylece tanrnan yeni imtiyazlar, politik yardrmrn bir
gostergesi olarak verildi. 1690 yrhnda grkanlan bir hatt-r gerifle Franstzlar,
Mrsrr'daki giimri.ik resminin o% 10'dan o/o 3'e diigmesi ve Katolikler'in Kudiis'teki bazr kutsal yerlere dcinmesi hakkrnr kazandrlar.
Fransa, 167 9' de Hasburglar'la barrg yaptrfirnda Bdbrili ingiltere' ye dondti
Mrsrr ve istanbul arasrndaki deniz ticAreti ve Mtstr'da bir ingiingilizler,
ve
agrlmasr hakkrnr elde ettiler. 1716-1740 yilan arastnda
konsoloslugu
liz
tabloyu tekrar degigtirdi. Belgrad Antlagmasl'nda
uzlagma
olan
ile
Fransa
ve
krahn garantisini getiren Marquis de Villeneuve
aracr
olan
mi.izAkerelerde
genig
kazandt, hatta sultan halefleri adtna da bu
imtiyazlan
en
iqin
Fransa
kapitiilasyonlan onayladr. Osmanltlar'da, bilhassa kapittilasyonlar gibi
6nemli ahidndmelerin saltanat de[igikliklerinde yeniden gozden gegirilmesi
esastl. Sonraki yrllarda Fransrzlar, Levant ticaretinde ve Osmanh limanlan
arasrndaki tagrmacrhkta kargr konulmaz bir iistiinliik elde ettiler. Artrk Avrupa'da, ekonomisi birazcrk drizelen her devlet bir Levant girketi kuruyor;
B6brdli'den kapinilasyonlar elde etmeye gahgryordu. Osmanltlar Fransa,
ingiltere ve Hollanda tarafrndan elde edilen ayrrcahkh konumlan zayrflatma
politikasr izleyerek tepki gosterdiler. Ashnda Osmanh Devleti'nin bu kapitiilasyonlarr vermekten beklentisi, Avrupa'da kendisine dost iilkeler olugturmaktr.
Levant'taki Batr Avrupah milletlerin iistiinliigti, Osmanhlar'rn iki giiglii
dtgmanr olan Habsburglar ve Rusya'ya baskr altrnda verilen isteksiz kapittilasyonlarla yeni ve tehlikeli bir doneme girdi. XV. yiizyrl gibi erken bir tarihte Augusburg ve Niirenberg'den gelen Alman triccarlar, Venedik korumasl
altrnda istanbul'da faaliyet gosteriyorlardr. Gtimnik vergileri, Breslau'dan
Osmanh Macaristanr'na kumag ithal edildilini gostermektedir. 1547'de imparator V. Karl ve Ferdinand'la yaprlan anlagmalar sayesinde, ti.iccarlar ve-
rilen amandan yararlanarak serbestge seyahat etmekteydi. 1616'da yenilenen
Zitvatorok Antlagmasr Avusturya, ispanya ve Flandr tebaast hiccarlan igin Yo
3'liik bir giimriik vergisiyle serbest seyahat ve ticaret hakkrnr veriyordu.
Ayrrca, Cizvit rahiplerinin Osmanh topraklarrnda oturmalanna ve kiliselerini
korumalanna izin verildi. 1667'de Avusfurya bir ticdret girketi kurarak
Levant ticdretinde aktif bir pay almak istedi. Sonug olarak, iki imparatorluk
arasrndaki diigmanhk, bu ticdri imtiyazlarrn geligmesini onledi.
Osmanhlar'rn 1699 Karlofga Antlagmasr ile diper Avrupa devletlerine verilen kapiti.ilasyonlan Habsburg imparatoruna ba[h diger milletlere de tantmayr kabul etmesine rapmen, bu son grup btittintiyle kapitiilasyonlarr ancak
Pasarofga Antlagmasr (1130/1718) ile elde etti. Boylece, gemilerin Karadeniz'e grkmasr gartryla Tuna'da serbestge dolaqmast, baqka bir devletin konsoloslulunun bulundulu veya uygun gdnilen bagka yerlerde konsolosluk
agabilmesi, Avusturya ti.iccannrn Tuna ve Karadeniz boyunca ticAret yaparak
% 5'lik gtimnik oranrna tdbi olmasr sallanmtg oldu. Dikkat gekici bir nokta
da, bu kapittilasyonlarda higbir yemin ifadesinin g6rtilmemesidir. Almanya
ile olan ticaret, Tuna ve ozellikle Trieste ve Venedik iizerinden arttt. Bu kapitiilasyonlar 1747 yrhnda yenilendi. imparator, Tuscany, Hamburg ve
Lgbeck Grand Diiklii[ii'nden gelen tiiccarlann imparator bayra[t altrnda
seyahat edeceklerine dair imtiyaz elde etti. Rusya ile olan rekabet, Avusturya'yr, yeni maddeler eklemeye ve daha iyi bir konuma getirmeyi sallayan
bir senet talep etmeye sevketti. Bu yeni maddeler, Eflak ve Boldan'da konsolosluk agma, Karadeniz dahil olmak izere denizde seyahat hakkr ve
Avusturya pasaportunun tek bagrna seyahatlerde yeterli olmast gibi hususlardt.
XV. ytizyrlda Rusyah tiiccarlar Azak ve Kefe'de ticaret yaparlardr; bu
yi.izyrhn sonunda onlann Bursa'ya kadar geldifini kayrtlardan takip etmek
miimkiin olmaktadrr. Bunlar, ya gahsen aldrklan izn-i htimdyunlarla veya
mtisli.iman tticcardan temin ettikleri isti'man ile seyahat ediyorlardr. Qann
Kazan'r iggalinden sonra ki.irk igin biiyuk bir pazar olugtu ve ticari iligkiler
genigledi. Saraya balh tticcar padiqah tarafindan ktirk almak fizere Rusya'ya
gonderiliyordu. Qarrn triccarlan ferdi izinle ipekli kumag almak igin Bursa'ya
geliyordu. 1700'de istanbul Antlaqmast'nda ticari imtiyazlar konusu daha
sonraki on ikinci madde Rusyah kegiglerin Kudiis'te hac yapmalanna izin
veriyordu. 1739 tarihli Belgrad Antlagmasl, egyanln Karadeniz'de ancak
Ttirk gemileriyle ta$rnmasr gartryla ticdret mtisaadesi tantyordu. 1774 Kiigiik
Kaynarca Antlagmasr ise Rusya'ya ve Batrh devletlere Karadeniz, Bolazlar
ve Tuna dahil olmak tizere Osmanh sulannda seyriisefer izni veriyordu. Deniz veya kara yoluyla gelen Rusyah tdcirler "en ayncahkh i.ilke" haklarrndan
faydalanacaktr. ingiliz ve Fransrz kapittilasyonlannrn biitiin haklan Rusya'ya
DoFu Batr
Halil Inalak
da verilmigti. Qara istedili yerde konsolosluk veya konsolos muavinlifi
agma hakkr tanrnmrgtr. Bunun yanrnda suglularla ilgili imtiyazlar, elgi ve
diplomatlarla ilgili bagka muafiyetler, Hrristiyanlar'ln hdmilili ve nihayet
kadar bu imtiyazlar, Osmanh Devleti ve ekonomisine bir tehdit ve zarar re$Osmanh idaresi kottiye kullanmalan onleyecek bir konumda
idi. Fakat qimdi Avrupa devletleri, dahafazla hak ve imtiyaz elde etmek igin
zaytflayan Osmanlr Devleti iizerinde baskr ve tehdit uygulamaya baglamlgtr.
Devleti gergekten zaafa u[ratan gey, zimmi tebaaya da aynr kapittiler ayrrcaltklann tantnmastdrr. Bir harbi tilkeden gelen miiste'min, Osmanh tebaastndan daha ziydde imtiyaza sahip olabiliyordu. Bazr zimmiler bu imtiyazlarl kendileri igin de kazanmak istediler; yabancr elgi ve konsoloslara niqvet
vererek Bdbtili'den terciimanhk beratr almaya galrgtrlar, boylece vergi bagrgtkltgr kazandrlar. Kapitrilasyonlar sayesinde elgi ve konsoloslar belirli sayrda terciiman istihdam hakkrna sahipti. Boyle bir terciimana verilmiq olan
berat sayesinde berat sahibi, gocuklan ve hizmetkdrlan ile beraber reflydnrn
gara padigah unvant verilmesi gibi bagka haklar da tanlndt.
Rusya'ya verilen bu imtiyazlar, modern anlamda mUtekabiliyet ve
iki
ta-
rafr baglayan bir antlagma olarak verildiginden gerek gekil gerekse hukuki
karakteri agrsrndan BdbrAli'nin tek taraflr olarak ingiltere ve Fransa'ya ba[rgladrfr ahidnAmelerden farkh idi. Bu sebeple htiktimet, beg yrl sonra istanbul'un ihtiyacr olan zahireyi Rusya'ya gdtiiren gemileri durdurmak isteyince,
Rusya bunu "nakz-r ahd" saydr. Rusya'ntn Eflak, Boldan ve Sinop gibi hassas yerlerde konsolosluk agmasr tansiyonu yiikseltti. Osmanlr hiiki.imeti,
kapitiilasyonlara hAl6 dost i.ilkelerin halkrna verilmig imtiyazlar olarak bakryordu. Fakat Rusya Aynahkavak'ta (l l9lll777) imzalanan tenkihndrne ile
baskrsrnr arttrrdr. Ktigtik Kaynarca Antlagmast'ntn ikinci maddesinin metni
yeniden gozden gegirildi. Kargrhkh anlagma ile belirlenmig olan bir hususun
tek taraflr olarak feshedilemeyeceli tekrar edildi. Nihayet Ktrtm't iggal eden
Rusya, BAbrdli'yi bu ilhakr tanrmaya, Fransrz ve ingilizler'e verilen kapittilasyonlar gergevesinde seksen bir maddelik brinin kapittilasyonlan verrneye
zorladr (119711783). Mukaddime'de ve sonuEta bu ahidnAmenin KUgiik
Kaynarca'ya zeyil mahiyetinde bir antlagma oldugu beyan edildi.
Bu belge, BAbrdli'nin Batr ile yaptr[r kapiti.ilasyon antlagmalanna yeni bir
anlayrg getirdi. Ozellikle, Karadeniz'in Rus gemilerine agrlmast tepkilere yol
agtr. XVL yi.izyrldan beri ingiltere ve Fransa, Karadeniz'e girmek igin gegitli
girigimlerde bulunmuglarsa da, bundan sonug alamamrglardr. Ancak
Rusya'nrn bu hakkr elde etmesi iizerine kendi kapittrlasyonlanndaki "en
ziydde mazhar-i miisaade millet" ibaresi gerelince, Karadeniz'e girme imtiyazrnr istediler. Bu hak hemen kendilerine verilmedi. ingilizler 1799'da bir
nota ile, Fransrzlarise 1802 Paris Antlagmast'na eklenen ikinci madde ile bu
haklarr elde ettiler. Aynr haklar daha sonra Sardunya, Danimarka, ispanya,
Sicilyateyn, Toskana gibi iilkelere de verildi.
XVIII. yi.izyrl sonuna kadar Osmanh Devleti, Avrupa'ntn merkantilist
devletleriyle olan tic6ri miinasebetlerinde geleneksel tavnna balh kalmayr
si.irdi.irdii ve do[masr muhtemel tehlikelen fazlaca dikkate almadan aman
teldkkisi iEerisinde ccimertge imtiyazlar verdi.
Bir Levant ticdret uzmanl, Osmanh Devleti'nin verdigi imtiyazlan Avrupahlar'rn gaddarca kotiiye kullandrgrnr gozlem olarak belirtmektedir. Giderek biiyiiyen bu istismar, XVIII. ytizyrhn son yrllannda Osmanh Devleti'ni
siyasi ve iktisadi bakrmdan Batr Avrupa'ya ba[rmh h6le getirdi. Hatta bu
sebeple Fransrz elgisi Choiseul Gouffier, 1788'de Osmanh Devleti'nin
Fransa'nrn gok zengin bir kolonisi oldugunu ifade etmigtir. XVIIL yijzyilra
kil etmiyordu.
vermek zorunda oldulu cizye ve diger vergilerden muaf oluyordu. XVII.
yizyillda Batt devletleri kendi terciimanlarr igin diplomatik muafiyetler elde
ettiler. Elgi ve konsoloslar, bu nevi beratlarr higbir zaman terctiman olmak
iddiasr olmayan zimmiler igin de temin etmeye bagladrlar. Boylece bu beratlilar ve onlann hizmetkdrlan aynr imtiyazlan elde ederek mtiste'minler gibi
mali ve hukuki avantajlara kavuqtular ve gok dtigrik gtimnik vergisi ridediler.
1793'te sadece Halep'te 1500 kadar zimmi tticcar, terciimanhk beratr almrgtr.
Yaprlan teftigte bunlardan sadece altrsrnrn gergek terciiman oldugu ortaya
grktr. Kotuye kullanma sadece bundan ibaret delildi. Avrupa devletleri kapihilasyon imtiyazlannr kendi tebaasr olmayan kimselere de saglayabiliyordu. Bdylece, osmanh vatandagr bir kimse, bir elgi veya konsolostan bir
"patente" temin ettili takdirde yabancrlara sallanan imtiyazlardan faydalanabiliyordu.
1808'de Ruslar, 120.000 Rum'u "mahmi" zUmresine dahil ettiler. IIL Selim'in saltanatrnda Osmanh devlet adamlarr kapitiilasyonlara kargr reaksiyon
gcisterdiler ve kendi Osmanh tebaasrnr imtiyazsrz srnrf olmaktan kurtarmak
iqin gegitli tedbirler aldrlar. Boylece 1792'de verilen bir karar ile Avrupa'yla
ticaret yapan bir zimmi tAcir ve onun iki yardrmcrsrna imtiyaz ve muafiyet
beratt verilmeye baglandr. Bu nevi tiiccara "Avrupa tliccan" denilirdi. Bundan krsa bir siire sonra iran ve Hindistan ile ticaret yapan miisluman tticcara
da aynl haklar verilip bunlara "hayriyye tiiccan" adr verildi. Bunlann iqlerine
rizel bir daire, ihtildflanna da ozel bir mahkeme bakryordu.
Ayan'lar doneminde devletin gegitli yorelerinde, Filistin'de $eyh ZAhir ve
daha sonra cezzdr Ahmed Paga, Mrsrr'da Kavalah Mehmed Ali paga, Rumeli'de Tepedelenli Ali Paga gibi bazr dyan valiler, kendi servet ve geleceklerini gciz <intine alarak bazr mallann ihracrnr yasaklayarak, veya tekel uygulayarak, tekel mallanntn sattgrnr iltizama vererek, ihrag mallannln fiyatlannr
sabitlegtirerek, miiste'minlerin yararlandrfr deniz ulagtrrma haklarrnr iptal
Dola
Bau
ederek, kapit1lasyon sahibi Avrupahlar'a kargt etkili bir gekilde miicadeleye
girigtiler.
Merkezi hgk1met de giderek yed-i vdhid ve iltizam usulleriyle tekel uygulamasrnr amaglayan tedbirler aldtlar, bunlar eskiden beri htiki.imetlerin
yetkisi dahilinde olan uygulamalardr. Dahili gi.imrtik resmi ve ddhili ticarete
konulan difer vergiler, kapiti.ilasyonlann alan ve anlamt drqrnda kalan konulardr. Bununla beraber 1830'larda Batrh giigler, ozellikle ingiltere, sanayi
qok
inkrlabrnrn getirdi[i yeni genigleme ihtiyacryla Levant pazannln daha
ingahqryordu.
yararlanrlan, Outtu gtivenli ve istikrarh bir pazar olmast igin
1838
yararlanarak,
!i1t..., Osmanh Devleti'nin ig siyasi buhranlanndan
Baltalimanr Muahedesi ile bu konuda bagarrh oldu. Bu ticari antlaqma, mevcut kapit1lasyon imtiyazlannr siiresiz teyit etmekle kalmayrp dahili resimleo/o
rin kaldrllmasr ile ithalatta e$yanln degeri iizerinden yalnrz 3, thracatta ise
% 9 giimriik vergisi getirdi. Buoh 9'luk vergi, Osmanh Devleti'nin gi.imriik
siyasetinde ba[rmsrzh[rna bir darbe idi. Ayrrca ingiltere, bu antlagma ile
Osmanl Devleti'nde kendi dolagma serbestisine engel olan eski krsrtlamalarrn iptalini saflamtqtt.
Krnm Savagr'nrn (1853-1856) temel sebepleri arastnda, eski bir kapiti'ilasyon imtiyazrnrn bozulmastna dair Rusya'ntn iddiasr ve Osman| Devleti'ndeki Ortodoks Hrristiyan tebaa rizerinde Rusya himayesinin kabulii
meselesi de vardr. Buna karqrn Krnm Savagr sonunda Ali Pa;a, Paris'te banq
konferansrnda bu iddianrn reddini ve devletin balrmsrzhk ve btitiinliili.i igin
Avrupa garantisini sa$adr (1856). Boylece Osmanh Devleti Avrupa milletler
Bu
cAmiasrna girecek, aynca kapiti.ilasyonlarrn lagvedilmesi sa[lanacaktt.
son meselenin istanbul'da toplanacak ayn bir konferansta ele altnmast konusunda mutabakata vanldr. Bu haber istanbul'da ciddiye ahndrysa da, toplantt
higbir zaman gergeklegmedi. l86l-1862'deki ticAri antlagmalar yenilendipinde kapitiilasyoniar kendi biltiinliigii iginde yeniden teyit edildi. Sadece
giimriik oranlannd a bazr defigikl ikler yap r ldt'
Tanzimat donemi devlet adamlan artrk kuvvetle inanryorlardr ki, Osmanh
Devleti'nin toparlanmast ve ba[rmsrzhfr konusundaki ilk ve temel adtm
kapitiilasyonlardan kurtulmakla atrlacaktr. Bu maksatla, batrhlaqma ve idare
ile yargr sisteminin ldiklegmesinde esash tedbirler alrrken bir taraftan da
kapiti.ilasyonlann kofiiye kullanrlmasrnr tinleyecek tedbirlerin yollarlnl ara$trrdrlar.
1867 tarihli bir fermanda bir taraftan yabanctlara gayri menkul alma mtisaadesi verilirken, Osmanh vatandaqlannrn tdbi oldufu qartlara ve Osmanlt
mahkemelerine tibi olmalan ifade edildi. Franstz elgisinin yorumuna gore bu
yeni imtiyaz, Avrupahlar'a Osmanh iilkesinde slnlrslz maden, ziraat ve orman zenginliklerini igletme hakkrnr sa$amaktaydr. Avrupa devletleri eski
Halit inalc*
kapiti.ilasyonlann sagladrgr imtiyazlann yenisinde saflanmadrlrndan gik6yetgiler; nihayet onlar da verildi. Belgenin sonunda, kapiti.ilasyonu deliqtirme
hakkrntn sakh kaldrlr belirtiliyordu. Ali Paga, 1867'de Avrupahlar'rn itiraz
ve muhalefetlerini bertaraf etmek igin Fransrz Medeni Kanunu'nu benimsemeyi diigtindii. Cumhuriyet donemine kadar kapitiilasyonlann kaldrnlmasr,
her radikal reform hareketinde ve ozellikle laiklegme gayretlerinde temel
hedef olmuEtur.
Ali Paga, 1869 Osmanh tabiiyet kanununu grkarmakla, Osmanlr hrikrimetinin tasvip etmedili maksath milliyet degigikli[inin htikiimsiiz olacalrnr
kanunlagtrrarak gok istismar edilen bu kapitiilasyon imtiyazrnr sona erdirmeyi timit ediyordu. Bu maddenin Avrupalr kuvvetler tarafindan kabufii
gerekiyordu. Bir siire sonra biittin Avrupah devletlere gonderilen bir memorandumda Ali Paga, bir taraftan kapitiilasyonlann bir antlagma niteli[i tagrdrlrnr kabul ederken, diger taraftan istismar edilen baghca noktalara dikkatlerini gekiyordu. Bu kotii uygulamalarrn sadece milletler hukukuna de[il, bizzat kapitiilasyon gartlarrna da aykrrr oldufunu belirterek, Osmanh Devleti'nin bunlann diizeltildigini gormek istedigini <inemle belirtiyordu. Baghca
istismar konulan "mahmi" statrisi.i, Osmanh tebaasrnrn odedigi vergilerden
muafiyet, konsoloslarrn bulundufu tilke kanunlan drgrnda bir stattiye sahip
olmast, yabancr suglularr yargrlamanrn zorlulu, yabancrlann kendi iilkelerinin tantmadrlr Osmanh hukukuna gore mahkemelerde sorgulanamamasl
hususu, Osmanlt mahkemelerindeki davalara konsolos mahkemelerinin mi.iddhalesi, Osmanh kadtsrntn karannda terctimanrn miiddhalesi idi. Bu memo-
randumu, 1863 yrhna ait konsoloslarla ilgili bir nizamndme ve yabancrlarrn
yargrlanmasryla ilgili 1867 tarihli bir mazbata takip etti, fakar Avrupah gtgler, ddhili vergilerle mahkemede terci.iman hazrr bulundurma ve padiqahrn
izni olmadan misyoner mektebi agma gibi maddelerde de[igikligi kesinlikle
kabul etmediler.
1890'da ticari antlagmalarrn yenilenmesi igin yaprlan mrizdkereler slrastnda, Almanya'nrn kapittilasyonlarrn kaldrnlmasrna razr olmasr obtir devletleri fena hdlde ktzdtrdt, fakat Almanya bunu diger devletlerin de razr olmasr gartrna ba$amrgtr. Boylece, Osmanh Devleti'nin durumu giderek yarr
somi.irge stattisiinden farksrz hAle gelmigti. Bankalar, denizyollan, madenler,
gaz, elektrik, liman tesisleri, posta ve telefon gibi onemli bUtUn kamu hizmetleri artrk imtiyazh Avrupa girketlerinin elinde bulunuyordu.
Tabii, kapittilasyon imtiyazlannrn bu gekilde istismarrnrn ve misyoner
faaliyetleri arkasrnda emperyalist devletlerin siyasi ve askeri baskrsr vardr.
Tehlikenin farkrnda olan Tiirkiye'de kamuoyu kapitiilasyonlara giddetle karqr
grkmaya bagladr. 1908'den itibaren her htiktimet kapitrilasyonlann kaldrnlmaslnl programlnrn bagrna aldr.
I
Do{u Batr
l48l'de trillge gtirrririk geliri ii9 yrl igin 9.500.000 akga lrcsaplannrrEtu.
I\{iilteziltrletitt artuntalatt sortucu aynr yrl igindc dort yrlllk gelir tahmini
(nwkataa) | 2.500.(X)()'clil.'-' Osrrranll giirrrrtik sistclninin k;, ,'n0Et, Ilonra.
l9l3'te Ingiliz hiilriimetirre verilen iki
rrruhtrrarla Sadrazarn Ilal:t.r Paqa,
giimriik vergisinin nti l5'e yi.ikseltillncsi, 1'abanct p,'staharrelerirt kaklrrrlnrasr,
yabancrlara gelir vrrqisi getirilrnesi ve nihayet tr;rpitiilasyonlartlt ;amattla
tanranrelt kaldlnlrnasr igin hukukgulardan olttgan
l''r kotttisyon teqkili
Ilizans gtinrriik sistcnti (kot1lsr,.,'Lion)'tln.r6 (jiimrijk gelirintleki bu gelignre,
Oslttattlt ticiretinin lttzla nrttntl (?'" 50'tlcrr lazla) ol,.luEunun kanrtrdrr', Ayrrr
Eckiklc Galata, ()snraltll tloltetrtir',!c Avrupa ve Akderriz'lc ['agllca ticflrct
lirttatrt olarak 5111r ,lq'Jgqr1 gcligrni; I'ir Avrrrpa linranr g(ir{iniirrrti alrnrgtrr.lT
ltusus-
larrnr igeren 6cil bazr dr[igiklikler teklif elti. ingilrere btr defigiklrl.lcr igin
biilrin kapittiler devletlerirr birlikte rrzdsrnrrr gerekli oldulunu, ticari ve rnali
rnevzuatrn kapitiilasyonlarr ilgilerrrlirmeyil, dol''' iince akdedilerr antl;r$nralarla ilgili bulundu[unu irldia etti. I. Diirr,a Sar':r9t'nrn grkmasryla Osnrarrlr
Devleti ingiltere, I''ransa ve Rusya hiikiirnetlerir'le taraf.srzlrk tavrrrtr bclirlenrede baglrc:a ilke "larak kapitiilasyonlarrn larivtrrt ilcri stirdii, rntillcfikler
aq:rk
trir vaadde brrlrrntnadllar.
lJunr.rn
iizerin.8 Dyltil l9l4 tarihli t'il
fer-
rrranla devlet mali. iktisarli, hukuki ve idari kapitiilasyonlarrn yal',rrcrlara
sa[ladrIr irntiyazhl la[vetti!ini biltlirdi. I]iiylece, Osrnattlt Dc 1':ti'nde
ikamet ederr btittin )';rlr111s1 devlet ternsilcileri l-'uttclatt bdylc rnilletlcr lrukuku
prensipleri gergevr'.i'rtle ntuatttele gtireceklerdi. Ilunutt lrctnett :rrrllttdatt
"ger'i ve niz-ami rn.,hkenrclerin ayrtlrrtasryla ilgili rrizanlnlinte" il,irr edildi
Kapitiilcr devletler, t, k taraflr ve kcyfi olarak atttlagrnr haklarttttn kaltltrtlntitsrnr protesto etmekt,'geciklnediler. Sdvres Arrilagtna:,r'yla lrerlrangi bir dcfri.
giklik yaprlrnadalt, lr',llA difer galip devletler,-: de tarrnrnrak iizere l;apitiilasyonlar yenitlcn korruldu. Lozan Antlagrnasr ilc (24 '1'cttultuz. 1923) rrriitte{ik
devletler kapitiilasyonlarln lalvurr katrule fllct Irut oltlr,1,11.
AvRut'a it.ti irigr:ilnttiN ONnvi
Osrnanh igin Avrupa ile licdretin kagrnrhnaz iitrcnrirri I'ilgp Ratrlrlar, kapitiilasyon giivencclt'r.ini gcrrigletrnek igin I'ldbrdli')i boi'l ,11 ile tchdit eclerlcrcli.
Adet olalnk var olan birlakrnr iglenrleri saplarna bai:i;rrnak, bu yolla ycrcl
otoritelerin aykrrt istel,l,'rinden kurlulmak igin Avnrpalr kumpanya veya
devlet baskr yapar, olaJ lrrrrn ortaya grkardr[r clurutular lrirer tnaclcle lralilrde
rnevcut kapittilasyona eklenirdi. Gerekli yeni rnadrleler, tiiccar ve konsolclslar
tarafrnclan ilgili devler otoritelerine bildirilirdi. Kapitiilasyonlar sayesirrde
Avrupn ile olan ticdrt'l biiytik geliqrne gdster.tli. \'eni rrrnclde, Eeyhrilislf,rrr'rrr
incelerrrcsindur sonra p6digaltrn dolrudart dofnrva bir r:rnriyle (hott-i $e,'ll)
yeni 'ahdnnnreye eklerrir ve yerel otoritelere fernran ile I'ilrlirilirdi.
giirrrtik
irindeki gel i ginri ktsaca gtizden trlcgirel im.
Krrgkusuz. Osnranlr Divdn'rndart bir Certeviz kavrl"gura aktartlan kayrtlara gore, 1475'de istarrbul ve Gelibolu giirnrill' geliri iig yrthk iltizanr kargrhfr 120 bin Venedil. 'rltrnrna (yaklagrk 6 nrilyon akga) vartyordu. Elinrize
gegen en eski Osnriri,lr argiv kayrtlarrna giire, birgok lirnanlarr igine alan
istanbul gtimrtik birll:rsi (bu bolgc Anadolu kryrlalrndan Aydrn'dan istanbul
Bo[azr'nda Yoros'a ] atlar, Runreli tarafurrla Vanra'darr Gelibolu Bofazr'nda
Kilidtilbahr'c kadar) rit'liri giiyle bir gelignre goslcrir.
isl anbul
'16
gc
lolil lrt,tlctk
AvuupA vE ()sMz\NLI
[]undarr rince "Avnrpa I)cvletler lrcrrgc Si,;lenri" lursllklr \,,rztnltz-(l,t Oslrrarrlr
I)evlcti'nin XVI. y..y.da ,\vrupa'nrn siyiisi ve tlini vaprlarrrrraslnrl;r Osnrrnlr
t'tkisi ve kiiltiir alrgverigi iizerirrde tlur rnugtuk.ls
sivasi rlKi
(izetlenrek gcrekirse, XVI. yii;.yllda 0cnraulr giicii, ,\r'rupa l)cvletlrr Dengc
,Sistcrrri'ltilt 0ttettrli 11i1 iigcsi olrttu"s. .'\vr rrlra'da ti:;tiirrliik l.unrrava gallqan
llabsburglar'ttr Alntatt irnparatorlu[tr ve ll. I'hilip isparrya,,r'nrn l'rrr dofrlltrrda gabalartnl ijrtcrtrli rilgiirlc tinlcrrriy; l;rrrrs;r, ilrgiltcl'c ve I Iollarrtla gil.i
f iiksclen nrilli devle(lerc yarrlrnr ctlcrck trir AvrLrpa Dcvk:tler Sistcrrri'rrirr
kurultttastncla orrclrrli rul oynarrrrgtrr. Abarlrsrz siiylencbilir ki. [rtrgiirrkii Av
rttyta't'ull siyasi colraf-vlsr C)sttrntrlr ctkisi hcsaba katrlrrradarr arrlagrllrrraz.
14. yiizyrl,la Verretlik'e ve I'apa'ya kargr Milarro, I:crrnrit gilri kilqtik devletlcr, Osrnarrlr ile ili;rkit,e giuniqler; l(r. yiizyllda da Osrnarrll'dan deslek
istcttte lrolitil:ast ktlu Avnrltast'tta geq:lnigtir. llalr Avrrrltn dcr,lctlcri
llalrsburglara l'.irrgr (\l;trranlr siiper-giir iirrti, ya bir telrtlit olrr:,f1. ya da fiili
askcri yardtnt alarak (iiz.clliklc l;ransaIkullarrrrrrglarclrr. Iliir,lt',,. l(r. yii;i'rlda
Ostrrattlt [)evlcli, Avrtrlra dcr letler si,rtcrninirr onelrrli bir parqasr hAlilrr. gellniltir. lJagka dcyirnlc. Avrupa tarihirrtlc dnccki llrristiyanlrk-isliirn gatrgrrrasr
ycritte. Dt-r[u-llalr atasrrtcla sil,dsi clnr;'rrtgrna vc britiinleEtne d(irrcrni gelrrrigtir.
Ostn;rtrll'trn oytta,lrIl bu siyAsi rr'lii, ;9. ytizyrl baElannda Napoleolr'urr
krta irrrparatotlrt!11pn kargr (, nrlrl' Il,rsya'srnrrr tistlendiEi rolc I'clrzelcltiliriz.
I6. yiizyrl sottlanttrla uzun ()snratrlr llabslrr.rrg Savaqr (|5q3-|(r{)6) snaslnda,
Avntpa'ntn harp tcknolojisirrde
lra::,r1i1rg,
lt0yiik tlevrirn (ategli silffhlarda
ve
I
f
!
ll. lnalcrk, Sorrr-r'e.r
I 487- I
o,,tl Studi(.\ 1111 ths Qrrr,trrtrn lJltr,k Sen,
490,Canrbridge: NiA. l9c)fi, 157-l 59
vol I,Tlv Cu\ttl,t.s llegiler rtl ('rtllo.
lhi..l,9l-94.
'"
t'
Rkz. IL inalcrk, "()ltolllan Galata", yny, ll.lnalcrk. / rrrr-1's irr ()ttottrttn IIistor.t,,lstanhul: [..ren.
t998.271-376.
Ilott, lY-14 ($rrtral-Nisan 2001), 122-143: [r'r,:r ck olarak Avrupa ile kiiltiir erkilegirrri
llzerinrle bkz. "Siyaset. l'icAret. y\iiltiir lltl il,5inri", Osr',tttlt ll.t'gorltg,ll, Arrkara: k iiltiir tlakanltEr.
t' Dug,,
200-l (yayrnlanacak)
77
Dogu Batt
Halilinatc&
kale tahkimatrnda) sonucu, Osmanlt, Avrupa politikasrnda onceki kesin siyAsi onemini kaybedecektir (Fakat yine de XVIII. yi.izyrlda Rusya'ya karqr
Polonya'nrn himayesi, Fransa ve isveg'le ittifak).
Bu arada, Amerikan gi.imiigiinrin ve Avrupa g{imtig . paralannrn
1580'lerden itibaren Osmanh pazannl istilfisr, Osmanh maliye ve ekonomisini derinden etkileyecektir.22
Sdniyen: Galata, Beyrut, Trablusgam, lzmir, Sel6nik, Venedik, Marsilya,
Dubrovnik gibi ticdret limanlannda olugan Frenk (Avrupah) kolonileri veya
Osmanh kolonileri dolayrsryla (yalnrz Galata'da 1478'de 332 Katolik Avrupah aile yagryordu. Venedikliler, Levant'ta 5 bin aile idi) ktilttir (ddetler ve
OSMANLI'NIN AVRUPA
DiN VE TUTTUN TAzuHi
UZBNINDE ETKiSi
Osmanlr tehdidi, Papa ve imparatoru tiirn Avrupa gtiglerini kontrolleri altrna
alarak bir Hagh seferi yapma pldnrna sevketmigtir.re Ozellikle istanbul fethinden (1453) sonra bu gabalar Avrupa politikasrnda ivme kazanmtqttr.
Avrupa'da aynt donemde bag gosteren dini reform hareketleri (Luther,
Calvin) Papa ve imparator'a karqr cephe aldtgr igin, Hagh siyasetiyle
iligkilenmig, Osmanh Devleti'ni dini kargrthklan desteklemeye sevketmigtir.
Osmanhlar, her yerde Protestanlan kendi miittefikleri gibi goriiyor, padiqah onlara ajanlar ve tegvik edici mektuplar gonderiyordu. Luther'in yaktnt
Melanchton, bir ara istanbul Ortodoks Rum Patriki ile temasa gegmigti. Osmanh'nrn Habsburglar'a kargt Orta Avrupa'da askeri basktstntn, Protestanltlrn Avrupa'da yayrhp yerleqmesinde baghca faktorlerden biri oldulu gimdi
tarihgilerce kabul edilen bir gergektir.2o Osmanlr himayesinde Transilvanya
(Erdel), Kalvinistlerin kalesi haline gelmig ve Hrristiyanhlrn temel inanct
teslisi inkir eden agrn Unitarian'lar orada yerlegmigtir. Transilvanya Voyvodalarr 17 . y;jzyrl Din Savaglart'nda (161 8-1648) Protestanlar yanrnda onemli
rol oynamtglardrr.
rulrun
ETKiLE$iVti
Osmanh-Avrupa maddi ki.iltiir etkilegimini ilkin tarrm alanrnda goriiriiz.
Balkanlar ve Macaristan'da pinngt pamuk, iiziim gegitlerinin yaygtnlagmast,
Hollanda'da ldle ekimi bu etkiler arastnda sayrlabilir. Buna kargr Avrupahlar'rn Amerika'dan getirdikleri ti.itiin, mlslr Osmanlr tilkesinde yayrlarak2r
devrimsel ekonomik-sosyal sonuglar dogurmugfur. i 6. ve lJ . yiizyrlda Avrupahlar'rn Amerika plantasyonlarrnda kahve, geker kamtgt, pamuk yetigtirmeleri Osmanh ticdretini olumsuz etkilemigtir.
yagam tarzr, sanat) bakrmrndan oldukga rinemli kargrhkh etkilegme gcizlen-
mektedir. l5-16. yilzyrllarda italya'da allaturca, 18. yiizyrlda Fransa'da
Turquerie bu etkilegimin canh goniniimleridir.23
AVRUPA-OSMANLT TICARETiNDE GELI$ME
1570-1573 Krbns Savagr siiresince Venedik, Osmanh ile savag halinde oldu[undan, Osmanh tilkesi ile ticaretini btiyrik olgride kaybetmigtir. Venedik'in
rakibi olarak gelen Fransa (1569 kapitiilasyonlan), ingiltere (1580 kapitirlasyonlan), ve Hollanda (i612 kapitiilasyonlan) bu sayede 1570-1600 doneminde dtnya ticAretinde ilk onemli atrhmlannr yapml$ ve ktiresel ticAret
kumpanyalannr kurmugtu.2a
Osmanlt'nrn Kapitalist Diinya Ekonomisi'ne25 katrhmlan, ilkin Levant
(Osmanh egemenlili altrnda birlegen Dogu Akdeniz, Ege ve Karadeniz tic6ret bolgesi) bolgesinde gergekleqmigtir. Mrsrr ve Krzrldeniz'de Meml0klaln
(1517), Bagdat ve Basra'da Safevi iranr'nrn (1534) yerine gegen osmanhlar,
Siiveyg'te viic0da getirdikleri giighi donanma sayesinde Portekiz tekelini
krrarak ortadogu-Hint okyanusu baharat yolunu yeniden agmrglardrr. ingiltere ve Hollanda, Hint okyanusu'nda, Hindistan, Basra K6rfezi (Htirmi.iz) ve
Endonazya'da Portekizliler'in yerini alarak (1590'dan sonra), denizagrg
koloni imparatorluklarrnr kurmadan once (ingiliz East India Company
1600'de, Hollanda East India Company (voc) 1602'de kuruldu), 1590'da
kurulan Levant Company, ingiltere'nin Do[u ticAretinde en onemli ve bagarrh ilk girigimi olmugtur.26 ilk Osmanh tiiccarr 1580'de Londra'da Sultan igin
mal almaya geldiler. ingiliz ticareti hrzla geligti. 17. ytizyrlda ingiltere rakiplerini geride brraktr; Papa'yr tanrmadrlr igin osmanh'ya gelik, kalay,
barut gibi stratejik maddeleri serbestge gonderiyordu. 1588'de Osmanh tilkesinden hareket eden 5 ingiliz gemisinin tagrdrlr mallar arasrnda baharat, iran
22
re
Sirndi bu konuda en kapsanrlr eser, K. Setton, Tlrc Papacv anel the kvan! (1204-1571), I-IV,
Philadelphia: 1976-1984; D. Vaughan, Europe and the Turt, Liverpool,1974.
tu S. A. Fisher Galati, Ottoman Intperialism and Gernnn Prolestantisnr, Cambridge: Mass. 1959:
C. M. KorrepeLer, Ottonnn lnperialism Durittg the Refornntion 1578-1608, New york: l9?2; K. N'l.
Serron, "Lutheranism and the Turkish Peril", Balkan Studies,III (1962), 133-168; Pannier, "Calvin et
les Turcs", Rev'ue Historique,62 (1937), 268-286.
:' T. Stoiianovich, "Le Mais", Antnles, l95l (Nisa-Mayrs l95l ), 190-193
H. inalcrk, "Osmanlr Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakrq", Dolu Batr,4-17 (Kasrm-Ocak
200t-2002) 9-34.
D. Grdgorie, Le Divan Magique, Paris 1998; konu tizerinde gimdi bkz. H. inalcrk, "siyaset, Tic6ret,
Kriltiir Etkilegrnesi", Osmanlr Uygarlryr,ll, Ankara: T.C. Kiilrrir Bakanh[r, 2003, 568-609.
"25 N. Steensga ard, Carracks, Cariva,i an<I Companies, Copenhag en: 19i2.
E. Wallerstein,Tlrc Modern World Systent, I-III, New York: 1974-1980.
26
H. inalcrk, An Ecottorttic ancl Sociai History of tlre Ottonrcur Entpire,yay. H. inalcrk, Canrbridee:
1994,367 -379
23
'-)
.-1
&
I
DoPu Batr
Halil Inalak
ipefi, Ttirk pamuklulan, Qin porseleni, pamuk, zeytinyafr ve kuru iizi.im
vardr. Daha 1569'da Hollanda bagkaldrnsr onderi I. William Osmanh hriktimetine bagvurarak ispanya'ya kargr destek istemigti. Hollanda tticcartntn
Levant'la faaliyetine kesinlikle 1570'lerde (kugkusuz daha once Franstz
bayrafr altrnda) tanrk olmaktayrz (ilk Hollanda gemisinin Galata'ya geligi
1589). Bu ticAret hrzla geligerek Fransrz ticdretiyle rekabet eder duruma
geldi. Bu donemde Hollanda giimtig paralart (rixdal-Esedi GuruS) Osmanh
pazannda akganrn yerini alacak kadar bollagtr. Hollanda Levant kumpanyasr
625 tarihinde kuruldu.''
Hlz,la genigleyen tic6ret sonucu, Osmanh Sultanr 1612'de Hoilanda'ya,
Fransa ve ingiltere'ye tanrnan ticdret imtiyazlannr ba[rgladr (ilk kapitiilasyon
tarihi l612).Ozetle, kapiti.ilasyonlann sagladrfr grivence sayesinde Osmanlr
I
i.:lkesiyle geligen ticdret; ingiliz ve Hollanda kumpanya ticdretinin, bagka
deyimle kapitalist ekonominin geligmesinde ilk temelleri atmrgtrr.
T/
I\.AYNAKQA
Kapitiilasyonlar
ve Batr ticareti
baghca
gu iki aragtrrrnaruza dayanmaktadrr: 'imtiydzAt"
Encyclopaediaof Islam,lI. Baskr (Leiden: Brill) ve An Ecottonic and Social History of tlrc Ottonnn
Empire,l, Cambridge 1994, .s. 3l5'379.
Osman! Argivi: Ecnebi Defterleri, Francalu Defteri,nr.26/1. Public Record Office, SP 105i216,
334; British Museum, Ms. Or. Nr.9053, vr.282
Feridun Bey , MiinSeat, Il. 324,38 I -385,550.
Mevkufiti Mehmed, gerh ve Terctine-i Miilteka'l-ebhur, istanbul 1320, I, 347-349;11,284.
SirTh.Roe, I/re Negotiatiottsof sirThonusRoe, 1621-l628,London l740,tiir.yer.
Sir J. Porter, Obsenatiotrs on the Religiott, Law, Govennrent and Maruters of tlrc Turks, London
G. F. Abbott, Under the Turk in Constantinople, London 1920, s. 149.
Ch. Roux, Les lchelles de Syrie et de Palesrine auXVIIf si?c/e, Paris 1928, s. 153, 171-193.
Mahmoud Esad, Dn riginte des capitulations otbmanes, leur charactire Juridique d'apr?.s
l'histoire et le.r textes, istanbul 1928.
N. Sousa, The Capitulary Regime of Turkey, Baltimore 1933, tiir.yer.
W. Foster, England's Quest of EasternTrade, London 1933,s.21-71.
Yusuf Hikmet Bayur, Tiirk inhtdh Tarihi, Ankara 1940,IIVI, s. 156-162.
G, Tongas, Les relations de la France avec I'Empire ottoman,Toulouse
Malzemeye Dair" , DTCF,
Cevdet, Thrih,
526-527, 548-554.
et des trati4s de
II, 135, 144, 184-203,
la France enOriett, Parisl870, s.59,89.
338-3431
lll,125-127,130, 270: Vl,
130;
VllI,
107.
Sir A. Paget, Diplomatic and Other Correspondetrce, London 1896, I-II, tiir.yer.
G. Noradounghian, Recueil d'acte.r internationaux de I'Entpire ottotnon, Paris 1897,
I, ll3-l
18,
165, 167-168, 270, 3 15.338, 408-409.
P.Masson, Histoire du conunerce frangais dans le
473. a.mlf ., Hisroire du comnrercefrangais tlan.s Ie
M ecelle-i U nitr - t
B el
e
d
iyye,
l,
6'1 5
kvatil uu XVI(
Levut
au
XVIIF
si?c/e. Paris 1897,l,417,
.si?r:/e, Paris
l9ll,ll,219.
-67 8, 68 I -685.
Dtistfrr, Birinci Tertib, I, 16,18, 230.
tt A. H. De Groor,
Tlre Ottontan Empire and the Dutch Republjc, Leiden: 1978; bu donem Osmanh-
Hollanda iligkileri iizerinde Biilent An'nrn argiv belgelerine dayanan doktore tezini beklemek
gerekir.
949) , s. t-27
.
108-l19, l2I-137.
Fahri Dalsar, Tilrk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da ipekgilik, istanbul, 1960, s. l9l.
A. C. Wood. A History of the lzvant Contpany,London 1964, s.IX-XII,7,27, 180-181.
ismail Soysal , Fransz ihUtali ve Tilrk Fransrz Milnasebetleri (t789-t802), Ankara 1964. s. 315JJ I.
N. H. Biegman,The Turco Ragusan Relaitionship,The Hague-Paris 1967.
W. Heyd, Yakut-Dogu Ticaret Tarihi (trc. Enver Ziya Karal), Ankara 1975, tiir.yer..
Halil inalcrk, "Ottoman Galata", Prentiire Rencontre International sur I'empire oltoman et la
Turquie nrcderne (haz. E. Eldem), istanbul I991, s. 17-116; a.mlf., "Osmanh imparatorlulunun
Kurulu; ve inkiqafr Devresinde Tiirkiye'nin iktisadi Vaziyeti Uzerinde Bir Tetkik Mtinasebetiyle",
TTK Belleten, XV/60 (1951), s. 656-661.
Mudheddt Mecmuast,l, istanbulH.1294,s. l4-35,36,52,83,90, t46; III (1297),s. r35-t4: ,275284.285-3t9.
M. Tayyib Giikbilgin, "Venedik Devlet Argivi'ndeki Vesikalar Kiilliyatrnda Kanuni Sultan Siileyman Belgeleri", TTK Belgeler, ll2 (1964), s. l19-220.
N. Steensgaard, "Consuls and Nations in the Levant", Scandinavian Economic Histom Review.
XVll-2, Stockholm 1967, s. l3-55.
289.
Treaties Between Turkey and Foreign Powers, 1535-1585, London 1855.
G.M. Thomas, Diplonatarium Veneto- kvantinunr, Venice I 880-89, I-II.
l. de Testa, Recueil des taraitis de Ia porte oltontane avec les puissances 4lrcngire.r, Paris 1864-
l4l-l5l ;Yll,
(I
$erafettin Turan, "Venedik'te Tiirk Ticaret Merkezi",'TTK Belleten,XXXlUl26 (1968), s. 257-
C. Peyssonel, TraitE sur la conmrerce de la nrer noire,Paris 1787, I-II, t{ir.yer.
E. Charridre, Nigociations de la France dans le kvant, Paris 1840-60, I-IV, ttir.yer.
M. Befin, Des capitulations
VII/I
Osman Turan, Tiirkiye Selguklulan Hakkmda Resmi Vesikalar, Ankara 1958, s.
t1'n.33',7-464.
96; I, 93-102,
1942.
Akdes Nimet Kurat, Tiirk-ingiliz Milnasebetlerinin Baslangrcr ve Gelisimi (1553-1610), Ankara
1953, s. l8l, 197; a.mlf. "ingiliz Devlet Arpivinde ve Kiitiiphanelerinde Tiirkiye Tarihine Ait Bazr
r9 iluDEKiLER
DOGU BATI
Uq AYLIK DU$UNCE DERGISI
ISSN:r3o3-7242 }aY: z4 zoqlz4
Do$u Batr YaYrnlart
adrna sahibi
ve
GEntr YauN Yiinrrrvrexi: Taqkrn Takrq
Soxuulu Ynzl
igr-Eni
Mtioiinii:
Docu Batt'oaru
SunaY AksoY
Drg iI-iqxileR Sonunlusu: Kemal Altunbo$a
Anx,tm Trusircisi:
Harxra iliqriun: $ermin Korkusuz
YnvIn Kunulu
Halil lnalcrk, E. Fuat KeYman'
Mehmet Ali Krhqbay, Etyen Mahgupyan'
Strleyman SeYfiO[tn, DoPan Ozlem'
Ali Yaqar SanbaY
D.erIsrr.q Kunuru
TiilinBumin, Ufuk Coqkun, Cem Deveci,
Nezih ErdoSan, Ahmet lnam,
Hurun Btrleit Kahraman, Yusuf Kaplan'
i"ii"f"q Kayalt, Nuray Mert, llber Ortaylt'
Orner Naci SoYkan, llhan Tekeli,
Mirze Mehmet ZorbaY
S.eNer
YiixnrurNi: Ozlem Ozkal
DoFu Batl, yrlda dort sayr olmak Dzere
Kairm, $ubat, MaYrs ve A$ustos
aylannda YaYrnlantr.
Doqu Batr ve Yazartn ismi kaYnak
eo;ierilerek ahntr YaPrlabilir'
Imla ve noktalamalarda yazartn metnl
esas ahnmrqtrr.
Dergiye gonderilen yaztlartn yayrnlanrp
vaytnlanmamasl YaYln kurulunun
i.aru.tna ba$hdrr.
Doiu Batr hakemli bir dergidir'
Do[u Batr YaYlnlan
CEuar BAri Axar ll
Oldtirtilebilir: Vitoria, El Inca Ve
Spinoza'da Iletiqim Hakkr "Masumlar
Oldiinilebilir-Masumlar Oldiirtilemez
.
v -nab Rpcmi. Pprsrrasive Images
Sirvrrrr,t
CoEen
271
ve Banqr
Yeniden Dtigtinmek
SAVAS VE MEDYA
Bnxrs AyHat TanHeN
Halir inarcrr
231
Gdrmek, Gozlemek, Savag ve Teknoloji
Osmanh'nrn Avrupa ile Barrqrkhsr:
Kapitiilasyonlar ve Ticdret
Dirnusa QerernaE
245
Savaqr Aktarmak ve Anlamlandrrmak:
EnHeru Biiviixnrrncr
Uluslararasr lligkilerdeki Savag
Gazetecili$in Profesyonel Deperleri ve
Yaygrn Medyanrn Tutumu
incelemelerinde'Tarih'in Metodololik
Araq Olarak Kullanrmrna Bir BakrE
QEVRE
Eunr BnGcr
r05
Giirciiw
Kiiresel Savaqlarrn Egi$inde Kant ve
Hegel'i Yeniden Okumak
Tunn
2s7
Uluslararasr Orgritler ve Qevre
MusrREa KisnnoGru r23
rUnriyE
Kitle lmha Silahlarrnrn Yavrlmasr
www.dogubati'com
Onceki SaYrlar ve Abonelik igin:
Tel: o (3rz) 425 68 65
KADIN
Savaq ve Patriarka: Savag
Nun BircE Cnrss
Bangr Olmayan Savas
Savag ve Ekonomi
r. Baskr: 4 ooo adet
SAVAS VE
Mrrirv YEerrsoGru-
"
Sorunu ve Ttirkiye
Diizenleme: Tasanmhane Tanrtrm Ltd'
Tel: o(jrz) 42687 3r
E-maii: yardim@tasari mhane'com'tr
Baskt: Cantekin Matbaactltk,
A$ustos zoo3
173
Kabile-Aqiret Asabiyet ve Savaq
Masumlar Oldrirlilemez-Masumlar
Seianik Cad: )318 KrzrlaY/ANKARA
Tel: o (3rz) 4z'5 68 64 I 425 68 65
Fax: o \3tz\ 384 34 37
E-mail: dogubatidergisi@)hotmarl'com
frrsel
Riisrru EnxaN -Fenur Bozcoz
SAVA$ VE BARI$
SavaE Kose
Rrxrnrvr: Murat Varan
SAVA$ VE DOGU
Savaq Gerge$i BanE ldeal;
Qrrven OzEr,v 275
Global Siyasal Sistem ve Tiirkiye Uzerine
M. Ari Ku-rgrnv r43
Bir De$erlendirme
OnHanv
Ari L. KanaosnaaNodlu
r47
Ekonomik Toplulufl-u'na Uye Olabilir
Miydi?
Kendi Kaderini Tayin, Ulke Btitunlugii,
Uluslararasr Istikrar ve Demokrasi
SAVA$ VE BATI
EnruGnur TunaN
GiivENrIr
Ttirkiye r Ocak r98r'de Avrupa
161
289