büyük

BÖYÜK EDİB
Döydü ġapımızı bir acı ruzġar
Durdu insan ġelbi öldü senetkar…
Menim tebiete bir sualım var
Bumudur insanla onun ilġarı
böyük ‘büyük’ <böyü - k
Fiilden ad yapan ek
Fiil gövdesi
Eski Türkçe (ET) bedü- ‘büyümek’ bedük ‘büyük’
Karahanlı Türkçesi (KT) beḍük ‘büyük’
Çağatay Türkçesi (ÇT) beyik ‘büyük’
Eski Anadolu Türkçesi (EAT) böyük ‘büyük’
Sözcük türü olarak sıfattır, sıfat tamlaması
oluşturmuştur.
Pek çok deyimde, atasözünde geçer:
Böyüklǝ böyük kiçiklǝ kiçik Hǝr kǝslǝ yola
gedǝn, hǝr şeyin mǝqamını bilǝn, hötmǝtcil
adam haqqında.
Böyük-kiçik Yaşlarından asılı olmayaraq
hamı.
Böyüklük etmǝk 1. Yol göstǝrmǝk. 2. Buyurmaq, ǝmr etmek.
Ətǝ pul vermǝz köftenin böyüyünǝ yapışar
Kazakistan Türkçesi büyik
Kırgızistan Türkçesi biyik
Türkmenistan Türkçesi beyik
Kimi Türk yazı dillerinde ve konuşma dillerinde
ET uluġ sözünden evrilmiş biçimler de
kullanılmaktadır:
Uygur Türkçesi uluğ
Tatar Türkçesi olı
Şor Türkçesi ulug
ǝdib ‘edip, yazar’ < Ar.
‫اديب‬
Arapçada ‫ اديب‬1. Edebiyatçı, yazar 2. Edep
sahibi
edebiyat terbiye, nezaket, nezahat, incelik
anlamlarındaki edeb sözünden türemiştir.
Edebiyat, yaşam tarzına ilişkin olayları ve
gözlemleri hikâye etme, bu konularda yazılan
yazı anlamıyla VIII. yüzyılda Arapçada
gelişmeye başlamıştır.
‫اديب‬
ǝdib ‘edip, yazar’ < Ar.
Azerbaycan Türkçesinde son seste ötümlü
ses /b/ korunmaktadır. Bilindiği gibi Türkiye
Türkçesinde bu sözcükte son ses /p/
olmuştur.
Azerbaycan Türkçesinde bugün yazıçı sözü
de aynı anlamda kullanılmaktadır.
ǝdibanǝ ǝdip kimi, ǝdǝbi tǝrzdǝ.
ǝdibcǝsinǝ ǝdip kimi, ǝdib tǝrzindǝ.
ǝdiblik ǝdebi yaradıcılıq.
ǝdib 2. Klas. ǝd. Ədǝbli tǝrbiyǝli.
Arapçadan alıntı olmasına karşın Türk yazı
dillerinin kimilerinde ortak olarak kullanılan
sözcüklerdendir. Bu sözle birlikte yazar,
yazıcı da Türk yazı dillerinde değişik
biçimleriyle kullanılmaktadır.
Başkurdistan Türkçesi eẕip
Kazakistan Türkçesi jazuvşı
Kırgızistan Türkçesi cazuuçu
Türkmenistan Türkçesi yazıcı
Özbekistan Türkçesi edib
Uygur Türkçesi edip
Tataristan Türkçesi edib
Türkiye Türkçesi edip, yazar
Döydü gapımızı bir acı ruzgar
döydü <döy-dü-ø
3. Teklik Kişi
Belirli Geçmiş Zaman Eki
Fiil kökü
döy- ‘Dövmek, vurmak’
ET tög- ~ tüg- ‘dövmek, vurmak’
Karahanlı, Harezm tög-
Batı Türkçesinde ön seste ötümlüleşme görülür.
Son ses ise süreklileşmeye başlamıştır.
Eski Anadolu Türkçesi dög- > Osmanlı Türkçesi döğ- >
Türkiye Türkçesi döv-
Azerbaycan Türkçesinde bu ses gelişmesi /ğ/
sesinden /y/ sesine değişmeyle sonuçlanmıştır:
tög- > dög- > döğ- > döy-
döymǝkabab Döyülmüş ǝtdǝn bişirilǝn kabab.
döymǝqiymǝ Döyülmüş ǝt, noxud ve
kişmişdǝn bişirilǝn yemǝk.
döyüş Dövüş, vuruşma, çarpışma.
Azerbaycan Türkçesinde Belirli Geçmiş Zaman
Belirli geçmiş zaman ekinin ünsüzü ise daima
/d/dir, /t/li biçimi yoktur. Ünsüz benzeşmesine
uymaz. Çekimi ise Türkiye Türkçesinden fazla
farklı olmayarak iyelik kaynaklı kişi ekleriyle
yapılır:
uydum
içdim
uydun
içdin
uydu
içdi
uyduq
içdik
uydunuz
içdiniz
uydular
içdiler
Çokluk birinci kişi kalın ünlülü sözcüklerde –q eki
ile yapılmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde belirli
geçmiş zaman çekiminde kullanılan kip ve kişi
ekleri şunlardır:
1.t.k.
2.t.k.
3.t.k.
1.ç.k.
2.ç.k
3.ç.k
-dım, -dim, -dum, -düm
-dın, -din, -dun, -dün
-dı, -di, -du, -dü
-dıq, -dik, -duq, -dük
-dınız, -dıniz, -dunuz, -dünüz
-dılar, -diler, -dular,- düler
Döydü gapımızı bir acı ruzgar
gapımızı <gapı+mız+ı
gapı ‘kapı’
Belirtme durumu eki
1. Çokluk kişi iyelik eki
Ad gövdesi
ET kapıg
Temirkapıg ‘Demirkapı’
Yençü Ügüz keçe Temirkapıg’ka tegi süledim.
‘İnci Irmağı’nı (Seyhun) geçerek Demirkapı’ya
kadar ordu gönderdim.’
Eski Türkçedeki kapıg sözünün *kap- kökünden
geliştiği düşünülmektedir.
kapıg < *kap-ı-g
Fiilden ad yapan ek
Bağlayıcı ünlü
Fiil kökü
*kap- ‘bitişmek, yan yana gelmek’
kapa-, kapak, kapga ‘büyük kapı’ örneklerinden
*kap- kökünden geliştiği anlaşılıyor.
ET kapıg
KhT kapug
EAT kapu
OsT kapu
TT kapu > kapı
AzT gapı
Tarihsel dönemdeki bu gelişim
sonucunda yeni Türk yazı
dillerinde kapı sözünün yanı
sıra eşik sözünün bu anlamda
kullanılmasıyla ortaya çıkan
biçimleri kullanılmaktadır:
gapımızı <gapı+mız+ı
1. Çokluk kişi iyelik eki
Azerbaycan Türkçesindeki iyelik ekleri:
1. teklik kişi +m
2. teklik kişi +n
3. teklik kişi +ı, +i, +u, +ü;
+sı, +si, +su , +sü
1. çokluk kişi +mız, +miz, +muz, +müz
2. çokluk kişi +nız, +niz, +nuz, +nüz
3. çokluk kişi +ları, +leri
1. teklik kişi iyelik eki Türkiye Türkçesinden
farksızdır: düşünce+m+i, hirs+i+m,
halg+ı+m+ın, kölge+m, öz+ü+m,
yuhu+m+dakı, torpağ+ı+m+dan, ata+m,
ana+m.
2. teklik kişi iyelik eki de Türkiye Türkçesinden
farksızdır ve +n biçimindedir. Ünsüzle biten
kelimelere +°+n olarak gelir: baba+n, ata+n,
ana+n, arzu+n, mahnı+n; göz+ü+n, gan+ı+n,
yurd+u+n, nezer+i+n, benzer+i+n, ürey+i+n,
söz+ü+n, üz+ü+n
3. teklik kişi iyelik ekinin kullanılışında Türkiye
Türkçesiyle bir farklılık görülmez: gan+ı,
baş+ı+na, megam+ı+nda, evvel+i+ni, evez+i+ne,
şe'r+i+ne, oğl+u+yam, öz+ü, haygırtı+sı,
özge+si, ne're+si+ni, bağça+sı+ndan,
layla+sı+nda, torba+sı+yıg, dene+si, ağa+sı.
1. çokluk kişi iyelik ekinin kullanılışında farklılık
yoktur: baba+mız+ın, arzu+muz+u,
gorhu+muz+da, susmağ+ı+mız+dan,
lallığ+ı+mız, tarih+i+miz, ev+i+miz,
öz+ü+müz+den, bir+i+miz+e, heber+i+miz,
gebr+i+miz+e, sebr+i+miz+e, olduğ+u+muz.
2. çokluk kişi iyelik eki +n°z olarak
kullanılmaktadır. Ünsüzle biten kelimelere
yardımcı ünlü ile eklenir: heykel+i+niz,
el+i+niz.
3. çokluk kişi iyelik ekleri +ları, +leri. 3. çokluk
kişi iyelik ekinin kullanılışı Türkiye
Türkçesinden farksızdır: iz+leri, il+leri,
söz+leri, övlad+ları
gapımızı <gapı+mız+ı
Belirtme durumu eki
Belirtme Durumu Eki +ı, +i, +u, +ü;
+nı, +ni, +nu, +nü
Azerbaycan Türkçesinde belirtme durumu için
ünsüzle biten kelimelere +ı, +i, +u, +ü; ünlüyle
biten kelimelere de +nX ekleri getirilmektedir.
Eski Türkçede adlara getirilen +g; çokluk
zamirlere getirilen +nı, +ni; teklik zamirlere
getirilen +ı, +i; iyelik eklerinden sonra getirilen
+n olmak üzere dört türlü belirtme durumu eki
vardır.
Sonradan Batı Türkçesinde teklik zamirlere
gelen +ı, +i; diğer Türk lehçelerinde ise çokluk
zamirlerden sonra gelen +nı, +ni belirtme
durumu eki olarak umumileşmiştir.
Diğer Türk lehçelerinde umumileşen bu çokluk
zamirlerdeki belirtme durumu eki Batı
Türkçesinin doğu kolu olan Azerbaycan
Türkçesine de tesir etmiş ve +nX eki adlarda da
kullanılır olmuştur.
Batı Türkçesine dâhil olduğu için Azerbaycan
Türkçesinde de asıl belirtme durumu eki eki +ı,
+i, +u, +ü'dür. +nX ise ünlüyle biten
kelimelerde kullanılmaktadır:
torpag+ı, garnımız+ı, leyaget+i, vetenin+i,
gün+ü;
dünya+nı ‘dünyayı’, ara+nı ‘arayı’,
Füzuli+ni ‘Fuzuli’yi’, pencere+ni ‘pencereyi’,
gapı+nı ‘kapıyı’, Rusiya+nı ‘Rusya’yı’,
adlı+nı ‘adlıyı’.
Döydü gapımızı bir acı ruzgar
bir ‘Bir, sayı adı, belirsizlik sıfatı’
ET bir
Karahanlı Türkçesi bir
Eski Anadolu Türkçesi bir
bir sözünü iki elǝmǝmǝk Sözünün qabağında
söz demǝmǝk, razılaşmaq, etiraz etmǝmǝk.
bir tǝhǝr olmaq Mütǝǝssir olmaq, ǝhvalı
qarışmaq, halı xarab olmaq, pozulmaq.
birbaşa Arada heç bir yerdǝ durmadan,
bilavasitǝ, düz.
bircǝ Yalnız bir, tǝk bir, yalnızca, tǝkcǝ.
birillik Bir il davam edǝn. Bir yaşında olan.
Döydü gapımızı bir acı ruzgar
acı ‘Acı, üzüntü verici, elemli’
< açı-g
ET açıg
Batı Türkçesi acı
Fiilden ad yapan ek
Fiil kökü
Döydü gapımızı bir acı ruzgar
ruzgar ~ ruzigar
ruzgar ‘rüzgâr’
< Farsça
‫روزكار‬
1. Zaman, devir. 2. Yel
Çağdaş Türk lehçelerinde rüzgâr sözü yerine
Türk dili kökenli yel sözü kullanılmaktadır:
Başkırt Türkçesi yil
Kazak Türkçesi jel
Kırgız Türkçesi celargı
Tatar Türkçesi cil
Türkmen Türkçesi yel
Durdu insan ġelbi öldü senetkar
durdu <dur-du-ø
3. Teklik Kişi
Belirli Geçmiş Zaman Eki
Fiil kökü
Eski Türkçede tur- ‘durmak; kalkmak;
ayakta durmak’
Tursar siz tiser birök barsar siz tiser…
‘Kalsanız dese veya gitseniz dese…’
Eski Anadolu Türkçesi tur- ~ dur- ‘durmak,
kalkmak’
yirinden tur- ‘kalkmak’
örü tur- ~ örü dur- ‘ayağa kalkmak’
Durdu insan ġelbi öldü senetkar
insan < Ar. ‫انسان‬
Durdu insan ġelbi öldü senetkar
ġelbi < ġelb + i
ġelb < Ar.
‫قلب‬
Ar. ‫ > قبول‬AT ġebul
Ar. ‫ > قلم‬ġelem
3. Teklik kişi iyelik eki
Ad kökü
/k-/ > /ġ/
Türkiye T., Türkmen T. kalp, yürek
Özbek Türkçesi
kalb, yürek
Uygur Türkçesi
ķelb, yürek
Tatar T., Başkurt T.
yörek
Kazak Türkçesi
jürek, dil
Kırgız Türkçesi
cürök
insan ġelbi
Belirtisiz ad tamlaması
Durdu insan ġelbi öldü senetkar
öldü <öl - dü - ø
3. Teklik Kişi
Belirli Geçmiş Zaman Eki
Fiil kökü
ET öl-
Ol yirgerü barsar Türük bodun ölteçi sen!
‘O yere gidersen Türk milleti öleceksin!’
Menim tebiete
bir sualım
var
menim < men + im
Tamlayan durumu eki
Ad kökü
ET ben ~ men
Gerileyici benzeşme ile genizsi /n/ sesi ön
ses /b/’yi kendisine benzeyen geniz sesine
değiştirmiştir.
Tamlayan Durumu Eki +Xn, +nXn
Azerbaycan Türkçesinde tamlayan durum
ekleri ünsüzle biten kelimelere +ın, +in, +un,
+ün; ünlüyle biten kelimelere de +nın, +nin,
+nun, +nün biçiminde gelmektedir:
Azerbaycan+ın kend+in
ölke+nin ovçu+nun
Zamirlerin çekiminde ise sadece 1. kişilerde ek
+im biçiminde gelir:
menim, bizim.
Menim tebiete
bir sualım
var
tebiete < tebiet + e
Yönelme durumu eki
Ad kökü
Ar. ‫ > طبيعت‬AT tebiet
Arapça, Farsçadan alıntı sözlerde uzun
olmayan /a/ sesleri genellikle açık /e/ sesine
dönüşmüştür.
Yönelme Durumu Eki +A
Azerbaycan Türkçesinde yönelme durumu eki
+a, +e'dir.
Zamirlere eklenmesi durumunda da herhangi
bir ses değişikliğine uğramadan doğrudan
doğruya kelimenin asli biçimine gelmektedir:
ev+e, men+e gibi.
Zamirlerin
çekiminde
kök
değişimi
olmamakta, men, sen zamirleri asıl şekillerini
korumaktadırlar.
Yönelme durumu eki, Azerbaycan Türkçesi
özelliği olarak, iyelik eki almadan, edat gibi
kullanılmaktadır:
üste «üstünde, üstüne, üzre» işlevinde
kalıplaşmış bir şekil olan bu kelime
baş üste «baş üstüne»
göz üste «göz üstüne»
ayag üste «ayak üstünde»
gibi kullanışlara sahiptir.
Menim tebiete
bir sualım
var
sualım < sual + ı + m
1. Teklik kişi iyelik eki
Bağlayıcı ünlü
Ad kökü
Ar. ‫ > سٶال‬sual
Türkiye Türkçesinde ince /a/ ve ince /l/
kullanılırken Azerbaycan Türkçesinde kalın
biçimler yer alır.
Menim tebiete
bir sualım
var
var < var + ø
Bildirme 3. teklik kişi eki
Ad kökü
ET bar > AT var
Eski Türkçeden Batı Türkçesine geçişte
yaşanan /b/ > /v/ değişimi bu sözcükte görülür.
İsim Fiili Bildirme Çekimi
1. Teklik Kişi +Am
2. Teklik Kişi +sAn
3. Teklik Kişi +ø , +dXr
1. Çokluk Kişi +ıg ,+ik, +ug, +ük
2. Çok. Kişi +sXnXz
3. Çokluk Kişi +dXrlAr
yorğunam
sürücüyem
yorğunsan
sürücüsen
yorğundur
sürücüdür
yorğunug
sürücüyük
yorğunsunuz
sürücüsünüz
yorğundurlar
sürücüdürler
Hezze yaŋı yıl menen kotlayım! (Başkırt T.)
Caŋı cılığıznı alğışlayma! (Karaçay-Malkar T.)
Yana yılınız men! (Nogay T.)
Yaŋı yılıgız kutlu bolsun! (Kumuk T.)
Sizni yanhı yıl bıla kutleymın! (Karaim T.)
Naa çılnaŋ alğıstapçam şirerni! (Hakas T.)
Caa çıl-bile bayır çedirip or men! (Tuva T.)
Slerdi caŋı cılla utkup turum! (Altay T.)
Naa çıl çakşı polzun! (Şor Türkçesi)
Ehigini şaŋa cılınan eğerdeliibin! (Yakutça)
Sene sul yaçepe salamlatap! (Çuvaşça)
Yeni iliniz mübarek olsun! (Azerbaycan T.)
Yeni yılınızı kutlerım! (Gagauz T.)
Teze yılınızı gutlayaarın! (Türkmen T.)
Yanı ılınız mubarek olsun! (Kırım T.)
Yeŋi yılıŋız mübarek bolsun! (Özbek T.)
Yeŋi yılıŋızğa mübarek bolsun! (Uygur T.)
Caŋa cılıŋız kuttı bolsın! (Kazak T.)
Cana cılınız ben ! (Kazak Türkçesi)
Caŋı cılıŋız kuttu bolsun! (Kırgız T.)
Caŋa cılıŋız kuttı bolsın! (Karakalpak T.)
Sezne yaŋa yıl belen tebrik item! (Tatar T.)
Yeni yılınız kutlu olsun! (Türkiye T.)