Kırsal Kalkınma Planı - KKTC Tarım Doğal Kaynaklar ve Gıda
Transkript
Kırsal Kalkınma Planı - KKTC Tarım Doğal Kaynaklar ve Gıda
KIBRIS TÜRK toplumu Kıbrıs’ın Kuzey Kesimi Đçin GEÇĐCĐ KIRSAL KALKINMA PLANI 2008-2011 (2.Güncelleştirme) Lefkoşa 15 Haziran 2010 1 ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ .......................................................................................................................................... 7 KISIM I – DURUM ANALĐZĐ.......................................................................................................... 8 I–1 ARKA PLAN.................................................................................................................... 8 I – 1.1 Bölgenin Profili.............................................................................................................. 9 I - 1.2 Đklim .............................................................................................................................. 9 I – 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum ............................................................................. 11 I – 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler ......................................................................... 11 I – 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler .......................................................................................... 12 I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu................................................................................ 15 I–2 TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME ................................................................ 16 I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri ................... 16 I - 2.1.1 GSMH’ya Katkı ................................................................................................... 16 I - 2.1.2 Đstihdam ............................................................................................................... 17 I - 2.1.3 Dış Ticaret............................................................................................................ 17 I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar......................................................................... 19 I - 2.2.1 Arazi Kullanımı.................................................................................................... 19 I - 2.2.2 Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek............................................................... 21 I - 2.2.3 Sulama ve Su Yönetimi ........................................................................................ 21 I - 2.3 Tarım Ürünleri ............................................................................................................. 23 I - 2.3.1 Bitkisel Ürünlerin Üretimi, Đşlenmesi ve Pazarlanması........................................ 23 I - 2.3.1.1 Tahıl Ürünleri ..................................................................................................... 23 I - 2.3.1.2 Patates ................................................................................................................ 28 I - 2.3.1.3 Sebze Üretimi ve Seracılık .................................................................................. 30 I - 2.3.1.4 Narenciye............................................................................................................ 32 I - 2.3.1.5 Zeytin, Keçiboynuzu ve Üzüm............................................................................ 34 I - 2.3.2 Hayvancılık: Üretim, Đşleme ve Pazarlama.......................................................... 37 I - 2.3.2.1 Süt Üretimi Endüstrisi......................................................................................... 42 I - 2.3.2.2 Hayvan Kesimi, Et Ürünleri Đşleme ve Atıkların Dönüşümü ............................... 45 I - 2.4 Organik Tarım.............................................................................................................. 51 I - 2.5 Balıkçılık ve Su Ürünleri.............................................................................................. 52 I - 2.6 Tarımsal Araştırma, Eğitim Öğretim ve Tarımsal Yayım............................................. 54 I - 2.7 Tarım ve Gıda Sanayine Bütçe Desteği ve Diğer Finansman Desteği............................ 55 I - 2.8 Tarımsal Pazarlama Kurulları ve Tarımla Đlgili Diğer Kuruluşlar.................................. 56 I-3 ÇEVRE, ARAZĐ YÖNETĐMĐ VE ORMANCILIK...................................................... 59 I - 3.1 Su Kaynakları............................................................................................................... 59 I – 3.2 Toprak Koruma ............................................................................................................ 61 I – 3.3 Biyolojik Çeşitlilik........................................................................................................ 62 I – 3.4 Ormancılık ................................................................................................................... 66 I–4 KIRSAL ALANLAR...................................................................................................... 71 I - 4.1 Kırsal Alan Tanımı....................................................................................................... 71 I - 4.2 Yerel Yönetişim ........................................................................................................... 72 I - 4.3 Kırsal, Teknik ve Sosyal Altyapı .................................................................................. 75 I - 4.3.1 Pazarlar ve Ticaret Altyapısı ............................................................................... 75 2 I - 4.3.2 Ulaşım ve Đletişim............................................................................................... 75 I - 4.3.3 Enerji Tesisleri.................................................................................................... 75 I - 4.3.4 Su Temini ........................................................................................................... 76 I - 4.3.5 Katı Atık ve Atık Su Yönetimi ............................................................................ 76 I - 4.3.6 Sosyal Hizmetler ve Tesisler ............................................................................... 77 I - 4.4 Kırsal Ekonomi ve Đstihdam ......................................................................................... 79 I - 4.4.1 Kırsal Ekonominin Yapısı ................................................................................... 79 I - 4.4.2. Kırsal Alanlardaki Alternatif Ekonomik Faaliyetler............................................. 79 I - 4.4.2.1 Kırsal Turizm...................................................................................................... 79 I - 4.4.2.2 Geleneksel El Sanatları ....................................................................................... 81 I - 4.4.2.3 Geleneksel Yerel / Niş Ürünler ve Gıda Ürünleri ................................................ 82 I–5 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 1 ......................................................................................... 84 I–6 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 2 ......................................................................................... 85 I–7 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 3 ......................................................................................... 88 I–8 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 4.......................................................................................... 90 KISIM II – KIRSAL KALKINMA PLANI’NIN STRATEJĐSĐ.................................................... 91 II-1 STRATEJĐ VE KÜRESEL DENGE ............................................................................. 91 II – 1.1 Stratejinin Hedefleri .................................................................................................... 91 II - 1.2 Eksenler arasındaki denge ........................................................................................... 96 II-2 ÖNCEKĐ TEKLĐF ÇAĞRILARINDAN EDĐNĐLEN DENEYĐM ............................... 100 II-3 LĐZBON VE GOTHENBURG STRATEJĐLERĐ ĐLE TUTARLILIK ......................... 101 II-4 TOPLULUK ÖNCELĐKLERĐNE UYGUNLUK ........................................................ 102 KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER ................................................................................ 108 III - 1 Eksen 1 – TARIM PĐYASASININ ETKĐNLĐĞĐNĐN ARTIRILMASI ........................ 108 III - 1.1 Önlem 1.1 Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon .............................................. 108 III - 1.2 Önlem 1.2 Tarım Danışmanlığı ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması ............ 108 III - 1.3 Önlem 1.3 Genç Çiftçilerin Desteklenmesi ......................................................... 108 III - 1.4 Önlem 1.4 Yarı-geçimlik Çiftçiler için Destek .................................................... 113 III - 1.5 Önlem 1.5 Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu ...................................... 116 III - 1.6 Önlem 1.6 Üretici Gruplarının Kurulması için Destek........................................ 127 III - 1.7 Önlem 1.7 Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Katılması............. 133 III - 2 Eksen 2 – DOĞAL KAYNAKLARIN KORUNMASI VE GELĐŞTĐRĐLMESĐ .......... 145 III - 2.1 Önlem 2.1 Doğa dostu tarım ödemeleri............................................................... 145 III - 2.2 Önlem 2.2 Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi ....... 145 III -3 Eksen 3–KIRSAL ALANLARDAKĐ YAŞAM KOŞULLARININ ĐYĐLEŞTĐRĐLMESĐ 148 III - 3.1 Önlem 3.1 Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi ......................................... 148 III - 3.2 Önlem 3.2 Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması .............. 153 III - 4 Eksen 4 – Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi (LEADER Yaklaşımının Yerleştirilmesi) 159 III – 4.1 Eksen 4 Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulması ........................................................................................................................ 161 III - 4.2 Önlem 4.2 Taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin Geliştirilmesi.......................... 165 KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI............................................................................................... 171 IV-1 IV-2 IV-3 ÖNLEMLERE GÖRE AB KATKISI ......................................................................... 171 EKSEN VE ÖNLEMLERE GÖRE FĐNANSMAN PLANI ....................................... 172 KKP FĐNANSAL ÖZET TABLOSU ......................................................................... 174 3 KISIM V – TAMAMLAYICILIK ................................................................................................ 175 V-1 EKSENLER ARASI ................................................................................................... 175 V-2 AB VE DĐĞER DONÖRLERĐN DEVAM EDEN PROJELERĐ ĐLE TAMAMLAYICILIK ............................................................................................................ 176 V-3 GEÇERLĐ BÜTÇE POLĐTĐKALARI ĐLE ĐLĐŞKĐ ...................................................... 179 KISIM VI -YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME ..................................................... 180 VI-1 YÜRÜTME DÜZENLEMELERĐ.............................................................................. 180 VI–2 ĐZLEME SĐSTEMĐ..................................................................................................... 180 KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK............................................................................. 183 VII-1 POTANSĐYEL YARARLANICILARIN BĐLGĐLENDĐRĐLMESĐNE YÖNELĐK EYLEMLER.......................................................................................................................... 183 VII-2 YARARLANICILARI AB KATKISI HAKKINDA BĐLGĐLENDĐRMEYE YÖNELĐK EYLEMLER.......................................................................................................................... 184 KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ..................................................................................... 185 KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ DĐĞER KONULAR................................ 187 UYARI NOTU Kıbrıs’ın Kuzey kesimi için Geçici Kırsal Kalkınma Planı içerisinde belirtilen görüşler Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin görüşleri olmakla birlikte hiçbir şekilde Avrupa Komisyonu’nun görüşlerini temsil ediyor olarak kabul edilemez. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yürürlükte olan mevzuat veya genel amaçla ilgilenilen bölgelerde1 faaliyet gösteren kurumlara dair referans verildiği takdirde amaç; Kıbrıs Türk Toplumu’nun yapısal özelliklerinin ve sistemlerinin anlaşılmasının sağlanmasıdır. Ancak bu durum hiçbir şekilde, doğrudan yada dolaylı olarak bu kurumların politik, yasal, kurumsal veya yönetimsel statülerini kabul etme niyetini ima etmez. 1 Konsey Düzenlemesi no. 389/2006 Madde 1(2) 4 KISALTMALAR OHB TÇB IPKS o C OTP HTÇ DG APE STĐ STK m³ AÇG Dn Dka AK AAD ABKM AB AB-15 AB-25 Avro AKGG GSMH CBS GLOBALGAP ha HACCP YDD ÖKA BĐT ĐSO LEADER HB Km m Mm NATURA 2000 NTB MUP PYB ppm PRAG KK KKP KKDE KOBĐ ÖÇKA SIT SK km2 SWOT Organize Hayvancılık Bölgesi Tarımsal Çalışma Birimi Đngiliz Perakende Konsorsiyum Standartları Santigrat Derece Ortak Tarım Politikası Hibe Teklif Çağrısı Danışmanlık Grubu Ana Planlama Ekibi Stratejik Toplum Đlkeleri Sivil Toplum Kuruluşları Metre Küp Ana Çalışma Grubu Dönüm (1.338 Dekar) Dekar (1.000 metrekare ya da hektarın 1/10’u) Avrupa Komisyonu Avrupa Adalet Divanı Avrupa Birliği Koordinasyon Merkezi 27 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2006’dan beri) 15 Üye Ülkeli Avrupa Birliği 25 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2004’ten beri) Avro (veya €) Avrupa Komisyonu Görev Gücü Gayri Safi Milli Hasıla Coğrafi Bilgi Sistemi Đyi Tarım Uygulamaları Đçin Global Ortaklık Hektar (10.000 metrekare) Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Yüksek Doğa Değeri Önemli Kuş Alanı Bilgi ve Đletişim Teknolojileri Uluslararası Standartlar Örgütü Kırsal Kalkınma Faaliyetleri arasındaki bağlantı (K.Tüz.1698/05 Eksen “4”) Hayvancılık Birimi Kilometre Metre Milimetre AB Kapsamında Doğa Koruma alanları ağı (1992 Habitat Direktifi) Nitrata Duyarlı Bölgeler Müktesebata Uyum Programı Program Yönetim Birimi Milyonda bir Avrupa Komisyonu Dış Faaliyetleri için Sözleşme Prosedürleri Pratik Kılavuzu Kırsal Kalkınma Kırsal Kalkınma Planı Kırsal Kalkınma Destek Ekibi Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler Özel Çevre Koruma Alanı Özel Đlgi Turizmi Stratejik Kurallar Kilometre kare Güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler 5 TAIEX KTt TL Ton KTA BM Teknik Destek ve Bilgi Değişim Ofisi Kıbrıs Türk Toplumu Türk Lirası Ton (1 Ton=1,000Kg) Kullanılan Tarım Alanı Birleşmiş Milletler 6 ÖNSÖZ Bu Kırsal Kalkınma Planı, dokuz kısımdan oluşmaktadır. Söz konusu kısımlar içerisinde yer alan konular aşağıda belirtilmektedir: KISIM I – DURUM ANALĐZĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Kıbrıs’ın kuzey kesiminin temel fiziksel, ekonomik ve sosyal özelliklerinin genel bir sunumu. • ‘Kanal’ ya da ‘zincir’ yaklaşımını (üretimden işleme ve pazarlamaya kadar tüm aşamalar) kullanarak ilgili tarım ve hayvancılık alt sektörlerinin başlıca özelliklerini ele alarak ana hatlarıyla tarım sektörünün analizi. • Muhtemel müdahale alanları ile ilgili genel bilgilerin de yer aldığı çevre analizi (su kaynakları, toprak koruma, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık). • Kırsal alanların analizi (tanım, kırsal ve teknik altyapı, kırsal ekonomi, var olan ya da muhtemel gelir getirici alternatifler ve bunlar önündeki engeller). • EKSEN 1, EKSEN 2, ve EKSEN 3 için kapsamlı SWOT analizi ve önceliklerin belirlenmesi. KISIM II – KKP’NIN STRATEJĐSĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Hedeflerin, stratejinin ve stratejik dengenin tanımlanması. • Daha önceki pilot teklif çağrılarından edinilen deneyimlerin tanımlanması. • Lizbon ve Gothenburg Stratejileri ile Topluluk önceliklerine uygunluk analizi. KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Eksen 1, Eksen 2, Eksen 3 ve Eksen 4 kapsamındaki 12 önlem ve alt önlemin tanımı. KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Önlem bazında AB katkısı • Eksenler ve Önlemler bazında Mali Plan • Önlem ve Alt Önlemler Đçin Uygulama Planı KISIM V – TAMAMLAYICILIK başlığı altında yer alan konular şunlardır: • AB ve Diğer Donörler tarafından sağlanan destekle uygulanmakta olan projeler ve uygulanmakta olan bütçe politikaları ile eksenler arasındaki, tamamlayıcılık durumu. KISIM VI – YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME başlığı altında yer alan konular şunlardır: • KKP’nın yürütülmesi ile ilgili düzenlemeler ve izleme sistemi. KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Potansiyel yararlanıcıların önlemler ve AB katkısı konusunda bilgilendirilmesine yönelik eylemler. KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Planın tasarlandığı ve kabul edildiği danışma süreci. KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ KONULAR başlığı altında yer alan konular şunlardır: • Toplumsal cinsiyet ve ayrımcılık konularına yönelik olarak kabul edilen temel prensipler. 7 KISIM I – DURUM ANALĐZĐ I–1 ARKA PLAN Birleşmiş Milletler’in Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm getirme planı konusunda gerekli konsensüsün sağlanamamasından sonra2, 1 Mayıs 2004 tarihli beşinci AB genişlemesi çerçevesinde Kıbrıs, fiilen bölünmüş bir ada olarak kabul edilmiştir. Sonuç olarak, 2003 Katılım Anlaşması’nın 10. Protokolü uyarınca Kıbrıs bir bütün olarak AB’ne girmiş; ancak Topluluk Müktesebatı, adanın kuzey kesiminde askıya alınmıştır. Bu durum, diğer şeylerin yanı sıra, şu anlama gelmektedir: bahsi geçen bu bölgeler, AB’nin parasal ve gümrük sınırları dışında kalmaktadır. Söz konusu askıya alma kararı bölgesel alanlara yönelik olup, Kıbrıslı Türklerin AB vatandaşları olarak edindikleri kişisel haklar ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır. Kıbrıs Türk toplumunun (KTt) AB ile birlikte ortak bir geleceğe sahip olmada açıkça istekli olduğunu addeden AB Konseyi, 26 Nisan 2004 tarihinde bir tavsiye kararı almıştır. Bu tavsiye doğrultusunda, anlaşma halinde halihazırda Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kullanımına tahsis edilmiş olan 259 milyon Avro’nun, bu toplumun soyutlanmasına bir son vermek, KTt’nin ekonomik kalkınmasını teşvik etmek ve adanın ekonomik anlamda bütünleşmesine ve iki topluluk ile AB arasındaki bağlantının kuvvetlendirilmesine özen gösterilmesi suretiyle Kıbrıs’ın yeniden birleştirilmesine yardımcı olmak amacıyla kullanılması söz konusudur. Konsey’den gelen bu çağrıya yanıt veren Avrupa Komisyonu (AK) kapsamlı bir yardım ve ticaret önlemleri paketi sunmuş olup, KTt’nun ekonomik kalkınmasını teşvik etmeye yönelik mali destek aracını ortaya koyan 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğü 27 Şubat 2006 tarihinde kabul edilmiştir. Kıbrıs’ın kuzey kesimi için 2008-2011 Kırsal Kalkınma Planı (KKP), AK tarafından finanse edilen Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin yardımı ve desteği ile KTt’nun kırsal kalkınma politikası birimi tarafından hazırlanmıştır. KKP’nın amaçları ve işleyiş mekanizmaları, temel hedefi çevrenin korunması ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi yoluyla tarım piyasasının etkinliğini artırmak olan AB Kırsal Kalkınma Politikası’nda (1698/2005) yer alan amaç ve işleyiş mekanizmalarını bire bir yansıtmaktadır. KKP’nın aşağıda belirtilen hususlara katkıda bulunması gerekmektedir: • tarımsal üretimin, gıda işleme ve pazarlama süreçlerinin yeniden yapılandırılması ve modernleştirilmesi (yeni üretim sistemlerinin uyarlanmasını, AB müktesebatına uygun kalite, veterinerlik, bitki sağlığı ve gıda güvenliği standartlarının aşamalı olarak uygulamaya konmasını ve kırsal altyapı ve sulama sistemlerinin iyileştirilmesini destekleyerek), • çevrenin iyileştirilmesi ve korunmasının artırılması, • kırsal alanda istihdam olanaklarının yaratılması ve yaşam kalitesinin artırılması. KKP, dış ticaret ile ilgili olarak yaşanan sorunlar, piyasa fiyatları, girdi maliyetleri, çiftlik ve sanayi işletme giderlerinin desteklenmesi ile hayvan ve bitki sağlığı gibi kırsal bölgeleri ve KTt’nun tarım ve gıda sektörlerini etkileyen tüm sorunlara hitap etmek amacını taşımamaktadır. KKP 2008-2011, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tarımsal ve kırsal kalkınma durumunu ortaya koymakta, ilgili konuların güçlü yönleri ve zayıf yönleri ile fırsatları ve tehditleri ekonomik, sosyal, altyapısal ve teknik açıdan analiz etmekte, stratejik hedefleri ortaya koymakta ve AK tarafından KTt’na sağlanan mali 2 24 Nisan 2004 tarihinde aynı anda yapılan referandumlarda Kıbrıslı Türklerin ‘evet’ kararına karşılık, Kıbrıslı Rumlardan ‘hayır’ kararı çıkmıştır. 8 yardım paketinin 18.8 milyon Avro tutarındaki kısmının3 dağıtımı için öncelikli alanları (önlemleri) belirlemektedir. I – 1.1 Bölgenin Profili Kıbrıs, Doğu Akdeniz havzasının kuzeydoğu ucunda, 34°33' - 35°34' kuzey enlemleri ve 32°16' - 34°37' doğu boylamları arasında yer almaktadır. 9.251 km2’lik yüzölçümü ile, Sicilya ve Sardunya’dan sonra Akdeniz’in üçüncü büyük adasıdır. Adanın yaklaşık uzunluğu 224 km, en geniş kısmı ise 96 km’dir. Kuzeyde Türkiye (60 km), doğuda Suriye (96 km), güneyde Mısır (385 km), doğuda Yunanistan (Rodos 380 km), Lübnan ve Đsrail Kıbrıs’a komşu olan ülkelerdir. Şekil 1 – Kıbrıs Haritası Kıbrıs’ın kuzeyi ve Kıbrıs Cumhuriyeti’ni birbirinden ayıran çizginin uzunluğu, yaklaşık 208 km’dir. Kıbrıs’ın kuzeyde yer alan kesimi, ki 3.298 km2 ile toplam ada yüzölçümünün %35’ini oluşturmaktadır ve çok çeşitli tabiat özelliklerine sahip bir bölgedir. Kuzey kıyı şeridi boyunca, 1.000 metrenin hemen üzerinde bir yüksekliğe sahip olan Güzelyurt körfezinin iç kısımlarından doğuya doğru uzanan ve kireçtaşından oluşan Beşparmak sıradağları yer almaktadır. Dağların yükseltisi, Karpaz yarımadasına doğru giderek azalmaktadır. Sıradağların güneyi, orta ve doğuya doğru tortul yapısıyla Mesarya ovası ve batıya doğru Güzelyurt’a uzanmaktadır. Bu iki bölge, kuzey kıyı şeridi boyunca uzanan alüvyonlu dar ova ile birlikte, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tarım alanlarının bütününü oluşturmaktadır. Adanın kuzeydoğusundan 60 – 70 km dışarı taşan Karpaz yarımadası, çoğunluğu marn, şeyl ve kireçtaşından oluşan küçük tepeciklerin yer aldığı engebeli bir omurga görünümündedir. I - 1.2 Đklim Coğrafi konumunun bir sonucu olarak, Kıbrıs’ın kuzeyinde yazların sıcak ve kurak, kışların orta soğuklukta olduğu, yaz ve kış mevsimlerinin kısa süreli ilkbahar ve 3 Söz konusu miktar; kırsal kalkınma için 8.3 milyon Avro (0.5 milyon Avro, Ara KKP çerçevesinde yer alan Pilot ölçekli Küçükbaş Hayvan Önlemi için halihazırda sözleşme edilmiş durumdadır) Toplumsal Gelişim için 10.5 milyon Avro olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Tahsis edilen fonların Kasım 2009 tarihinden once sözleşme edilmesi gerekmektedir. 9 sonbahar mevsimleri ile birbirinden ayrıldığı oldukça yoğun bir Akdeniz iklimi yaşanmaktadır. Ancak adada bulunan iki sıradağ (güneyde Trodos ve kuzeyde Beşparmak sıradağları), önemli iklim farklılıklarına yol açmaktadır. Beşparmak dağları yılda yaklaşık 550 mm yağmur alırken, Mesarya ovasının belirli bölümlerinde yıllık yağış miktarı oldukça düşük olup (300 – 350 mm), yaz mevsimi bu bölgelerde çok sıcak geçmektedir. Yağmur miktarı dağlara doğru artmakta, nispeten daha düşük ısı farklılıkları ve daha yüksek atmosferik neme sahip olan kıyı bölgelerdeki iklim iç kesimlerde olduğundan daha az yoğunlukta yaşanmaktadır. Rüzgarlar genellikle hafif ya da orta şiddette olup, çeşitli yönlerde esmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ortalama nem oranı yaklaşık yüzde 68’dir. Kıbrıs’ın kuzeyinde yağış miktarı genelde düşük olup, oldukça değişken bir yapıya sahiptir. Son dönemde tamamlanan ve 1909-10 ila 2007-08 arasındaki 99 ardışık yetiştirme mevsimini (Eylül ‘den Ağustos’a kadar) kapsayan bir veri analizi çalışmasında4, uzun vadede ortalama 404 mm yağış düştüğü görülmektedir. Bunun %19’unun sonbahar aylarında (Eylül – Kasım), %59’unun kış aylarında (Aralık – Şubat), %20’sinin ilkbaharda (Mart – Mayıs) ve sadece %2’sinin yaz aylarında (Haziran – Ağustos) düştüğü tespit edilmiştir. Şekil 2 – Kıbrıs’ın Kuzeyinde Yağışlar Kaynak: TAIEX Buna göre, Mart ayı itibariyle toplam yağış miktarının neredeyse %80’i düşmüş, bitkilerin yetiştirilmesi ile ilgili en önemli aşamalar tamamlanmış olmaktadır. Şunu da ayrıca vurgulamak gerekir ki, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yağış dağılımı oldukça düzensizdir. Her on yılda bir ciddi bir kuraklık (yıllık 300 mm’den az yağış) meydana gelmekte olup, bölgesel kuraklıklar daha da yaygındır: son 11 yılın sekizinde Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan beş bölgeden en az birinde 300 mm’nin altında yağış kaydedilmiştir. Toprak erozyonuna ve toprak kaymasına neden olan kısa ve 4 ‘Kıbrıs’ın Kuzey kesiminde 2007-08 Kuraklığı – Analiz ve Öneriler’ başlıklı çalışma, AB tarafından finanse edilen ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminde Tarımsal ve Kırsal Kalkınma Đçin Kurumsal Kapasite Yaratılması konulu TAIEX projesi kapsamında hazırlanmıştır (5 No.lu Rapor). 10 şiddetli yağışlar, tipik bir Akdeniz yağış özelliğidir. Mahsullere zarar veren dolu da, çok sık görülen bir doğa olayı olarak görülmektedir. Bölgelerdeki ortalama sıcaklıklar ise aşağıdaki gibidir: Kuzey denizi kıyıları ve Beşparmak dağları 18.8 oC, Mesarya yaklaşık 19 oC, doğu kıyıları 19.5 oC ve Karpaz bölgesi 20 oC. Güneşli saatlerin yıllık ortalama değeri bir ay içerisinde yaklaşık 251.2 saat olup, minimum değer olarak kış aylarında yaklaşık 165 saat (günde 5 ila 6 saat) ve maksimum değer olarak da yazları 315 saat (günde 10 ila 11 saat) ifade edilmektedir. Bölgenin sahip olduğu günışığı bolluğuna rağmen, su kaynaklarının azlığı ve zaman zaman tekrarlayan kuraklıklara yol açan yarı kurak iklim, bitkisel ürün yetiştirilmesini kısıtlamaktadır. Bu iki faktör birleştiğinde, özellikle de kış / ilkbahar kuru tarım sezonunda tarımsal üretim oldukça olumsuz etkilenmektedir. Yağışların yoğunlaştığı kış sezonuna bakıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan az sayıdaki nehrin yalnızca kış aylarında aktığı görülmektedir. Sonuç olarak, adadaki ana su kaynağı, sekiz temel akifer tarafından tutulan yeraltı suyudur. Sulama suyunun asıl kaynağı da yine bu yeraltı sularıdır. KTt “su işleri kurumu”na göre, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yeraltı suyu rezervinin yaklaşık 95 milyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar, 93 milyon metreküp olarak tahmin edilen yıllık sulama suyu ihtiyacını ancak karşılamaktadır. Toplam su ihtiyacının 123 milyon metreküp olarak tahmin edilmesi ile birlikte, yıllık su açığı 28 milyon metreküp olarak karşımıza çıkmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde oldukça sık görülen bir durum olan bitkilerde su eksikliği, toprağın nemi ve yağmurlar bitki ve meyvelerin normal gelişimi için yeterli olmadığı bitkilenme döneminde ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle de, yaz aylarında ve kuru sezonlarda tarımsal üretim ancak sulama ile mümkün olmaktadır. Su kaynaklarının büyük çoğunluğu, sulu tarım yapılan ve özellikle de narenciye yetiştiriciliğinin yoğun olduğu Güzelyurt ovasında yer almaktadır. Bu bölgede tarımsal kullanım için yoğunluklu olarak yeraltı suyu çıkarılmasına bağlı olarak, deniz suyu aşamalı olarak kıyı akiferlerine sızmakta; bu da su tuzlanması sorununu daha da artırmaktadır (kısmen ya da yoğun olarak tuzlanmış topraklar, sırasıyla, yaklaşık 5.581 hektar ve 7.093 hektar büyüklüğünde bir alanı kaplamaktadır). Hayvan yetiştiriciliği, diğer bir önemli tarım faaliyetidir. Su kaynaklarının azlığı nedeniyle, Karpaz yarımadasında en sık görülen tarımsal faaliyetler kuru tarım ve hayvan yetiştiriciliğidir. Son yıllarda, kentleşme ve turizm faaliyetlerinin beraberinde getirdiği yoğun yapılaşmaya5 bağlı olarak, kuzey kıyı şeridinde yer alan Girne ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminin diğer bölgelerinde tarımsal kullanıma ayrılan alanın miktarında belli bir azalma yaşanmıştır. I – 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum I – 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler 2000-01 yılları arasındaki ekonomik durgunluğu takiben, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomisi 2002 yılından bu yana yüksek bir büyüme hızı göstermektedir. Bu gelişmenin nedeni, bankacılık sistemi içerisinde alınan önlemler ve adada barış ve çözüm sağlanması yönündeki umutların tekrar yeşermesi olmuştur. Kıbrıs sorunu için öngörülen çözümün yatırımları olumlu yönde etkilediği bir yıl olan 2003’de, dış yatırımcılar ve yeni istihdam olanakları ekonomik büyümeyi hızlandırmıştır. Piyasa 5 Kıbrıs sorununun çözümlenmesine yönelik 2002 BM planının sunulmasını takiben, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bir inşaat patlaması yaşanmış, turistik mekanlar ile mesken inşaatlarında artış gözlenmiştir. 11 fiyatlarındaki Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) ile kişi başına düşen GSMH 2002 – 2007 döneminde istikrarlı bir şekilde artış gösterdiyse de, 2004 yılında zirveye ulaşan reel büyüme hızı 2005 – 2007 döneminde % 13 oranında dengelenmiş ve 2007 yılında % – 2.5 ile negatif bir büyüme hızı gerçekleşmiştir. 2002 – 2007 döneminde enflasyon oranı genelde yüksek seyretmiş; bu durum borçlanma ve kredi oranlarında kendini göstermiştir. Bu dönem içerisinde ticaret dengesi negatif kalmış, ancak fark neredeyse üç kat büyümüştür. Tablo 1 – Temel Ekonomik Göstergeler GSMH (milyon €) piy. fiy. GSMH Reel büyüme (%) GSMH / kişi başı (€) Enflasyon (%) Ticaret dengesi (milyon €) Ortalama Döviz Kuru 1 Avro = TL (YTL)6 2002 993,6 6.9 4.654 24.5 -278,9 2003 1.124,7 11.4 5.212 12.6 -374,1 2004 1.421,1 15.4 6.517 11.6 -636,9 2005 1.873,3 13.5 8.504 2.7 -955,5 2006 2.271,7 13.2 8.822 19.2 -1.044,4 2007 2.589,5 -2.5 9.928 9.4 -1.037,3 1.427.801 1.695.659 1.773.843 1.6782 1.8054 1.7858 Kaynak: KTt Ekonomik ve sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008 Sektörel gelişmelere bakıldığında, 2002 – 2007 dönemi içerisinde inşaat, toptan ve perakende ticaret, taşocakçılığı ile iş ve hizmet sektörlerinin en yüksek büyüme hızlarına ulaştığı; bunun aksine tarım ve sanayi gibi fiziksel üretim sektörlerinin büyüme hızlarının ise, tarımsal üretimin iklim koşullarına bağımlı olması ve ambargo ve izolasyon nedeniyle tarım ve sanayi ürünlerinin ticaret potansiyelinin yeterince gelişmemesine paralel olarak ekonominin genel büyüme hızının gerisinde kalmıştır. Bu nedenle de, bu sektörlerdeki büyüme yerel talepteki artışlar ile hellim, peynir ve rakı gibi bazı ürünlerin ticaretindeki artışa bağlı kalmıştır. Diğer taraftan, 2002 – 2007 döneminde turizm sektöründe yıllık ortalama % 6’lık bir artış gözlenmiştir. Bu düşük ortalama büyüme hızının nedeni, 2006 yılı içerisinde otelcilik ve restorancılık sektöründe yaşanan olumsuz gelişmeler olmuştur. Ancak ekonominin diğer bir önemli sektörü olan yüksek öğretimdeki olumlu gelişmeler, iş ve özel hizmet sektörünün yüksek bir büyüme hızına ulaşmasına yol açmıştır. I – 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler 2006 nüfus sayımına göre Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yasal nüfusu 256.644 olup, Kıbrıs’ın toplam nüfusunun dörtte birinden, Kıbrıs Cumhuriyeti nüfusunun7 ise üçte birinden daha azdır. Yasal nüfusun büyük çoğunluğu Kıbrıslı Türkler (% 53) , vatandaşlığa sonradan kabul edilmiş olan Türkler (% 13), Đngilizler (% 2) ve diğer ulusların tabiyetinde olan kişilerden (% 2) oluşmaktadır. Yasal nüfus içerisinde, ayrıca, Türkler (% 27) ve diğer ulusların tabiyetinde olan kişiler(% 2) bulunmaktadır. Fiili nüfus ise 265.100’dür. Yaklaşık kilometrekare başına 79 kişi olan nüfus yoğunluğu, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin nüfus yoğunluğundan (133 kişi/km2) çok daha düşüktür. Yasal nüfusun yaş dağılımına bakıldığında, nüfusun % 19’unun 15 yaşın altında olduğu, % 74’ünün 15 ila 64 yaşları arasında olduğu ve kalan % 7’nin ise 64 yaşın üstünde olduğu görülmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki genç nüfusun oranı doğal nüfus artışının düşük olmasına bağlı olarak azalırken, yaşlı nüfusun oranı sağlanan sağlık hizmetleri 6 2005 yılından beri TL (Yeni Türk Lirası) 7 Kıbrıs’ın kuzey kesiminin verileri 2006 yılında yapılan nüfus sayımından elde edilirken, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin verileri 2007 yılı verileridir (Nüfus Özet Verileri, Kıbrıs Cumhuriyeti Đstatistik Hizmetleri). 12 ve sahip olunan yaşam şartlarının iyileşmesine paralel olarak artmaktadır. Yıllık nüfus artış oranı % 1 civarında olup, doğal büyüme oranı ise % 0.8’dir. Köylerde 15 yaşın altındaki nüfus oranı (% 21) ile 64 yaşın üstündeki nüfus oranı (% 9) ortalamanın üzerinde iken, 15 ila 64 yaş arasındaki ekonomik olarak aktif nüfusun oranı (% 69.7) ortalamanın altında kalmaktadır. Bu rakamlar ışığında, ekonomik olarak aktif olan nüfusun, köylerdeki istihdam olanaklarının az olması ve sosyal ve kültürel faaliyetlerin yeterli olmaması nedeniyle köyleri terk ettiği söylenebilir. Tablo 2 – Temel Sosyal Göstergeler Çalışan sayısı 8 (kişi) Đşsiz sayısı Đşsizlik oranı (%) Nüfus rakamları Nüfus artış hızı (%) Nüfus yoğunluğu / km2 Doğum oranı (rakam / 000) Ölüm oranı (n / 000) Doğal büyüme oranı (%) Bebek ölümü oranı (n / 000) Toplam doğurganlık hızı Beklenen yaşam süresi (yıl)9 Erkek Beklenen yaşam süresi (yıl) Kadın Eğitim oranları (%) - Okul öncesi, Đlköğretim, Ortaöğretim - Genel / Mesleki Liseler - Üniversite Sağlık harcamaları / GSMH (%) Sağlık harcamaları / Bütçe (%) Doktor başına düşen hasta sayısı Diş Hekimi başına düşen hasta sayısı Kişi / Hastane Yatağı Toplam Elektrik Tüketimi (milyon KWh)10 Kişi başına düşen elektrik tüketimi (KWh) Kişi başına düşen benzin tüketimi (Lt)11 Araba sayısı / 000 kişi 12 Telefon / 000 kişi Cep telefonu / 000 kişi 2002 93.114 1.535 1.62 213.491 1.1 65.9 15.0 8.0 0.7 10.0 1.8 2003 98.860 1.375 1.37 215.790 1.1 66.6 15.0 8.0 0.7 10.0 1.8 2004 104.873 1.814 1.70 218.066 1.1 67.3 16.0 8.0 0.8 10.0 1.9 2005 109.090 1.090 0.99 220.289 1.0 68.0 16.0 7.0 0.9 9.0 1.9 2006 91.815 9.552 9.40 256.644 16.9 79.4 15.1 7.1 0.8 13.9 1.9 2007 89.787 9.631 9.40 268.011 1.4 82.6 15.0 6.8 0.82 14.3 1.79 71.0 71.0 71.0 71.0 71.0 71.5 75.6 75.6 75.6 75.6 75.6 76.2 100 100 100 100 100 - 86 68 95 72 94 78 95 80 84 75 - 2.8 3.3 3.0 2.0 3.4 - 5.0 6.1 6.0 6.0 7.2 - 497 501 517 491 539 - 1.866 1.919 1.896 1.777 1.922 - 192 175 169 170 188 - 601.7 616.0 705.7 797.9 855.3 955.9 2.818 2.854 3.236 3.622 3.321 3.665 746 817 971 1.191 991 941 415 411 691 432 421 831 475 445 1.009 518 455 1.321 495 399 1.359 518 415 1.453 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008. 8 Đstihdam ve kayıtlı işsizlik oranları, katma değere göre dahil edilmiştir. Ekim 2004 tarihli hanehalkı iş gücü araştırmasına göre, istihdam 74.511, işsiz kişi sayısı 7.709 ve işsizlik oranı % 9.4’tür. 9 Her yıl aynı görünen veri, o yıllardaki ortalama değeri göstermektedir. 10 Elektrik santralı iç tüketimi ve ağ kayıpları hesaba katılmamıştır. 11 Petrol, benzin ve yakıt tüketimi tahmin edilmiştir. 12 Sedan ve steyşın araba sayıları tahmin edilmiştir. 13 Nüfusun eğitim seviyesi, kırsal bölgelerde bile oldukça tatminkardır. Bu, Kıbrıs Türk toplumunun en güçlü noktalarından biridir. 2006 nüfus sayımına göre, 5 yaşın üzerindeki nüfusun okuma – yazma bilmeme oranı genel olarak sadece % 3.5 iken, bu oran kırsal bölgelerde % 5.5’tir. KTt rakamlarına göre, okul öncesi, ilk ve ortaöğretimde okula kayıt oranları % 100, genel ve mesleki liselerde % 84 ve yüksek öğretimde %75’dir. KTt istatistiklerine bakıldığında13, Kıbrıs’ın kuzeyindeki işsizlik oranının aktif nüfusun % 10’u civarında olduğu görülmektedir. Kayıtdışı çalışma ve ücretlerin sayısının yüksek olması, işsizlik oranının aslında daha düşük olabileceğine işaret etmektedir (gizli istihdam ya da kısmi istihdam). Köyler ile ilgili 2006 rakamları değerlendirildiğinde, kırsal işgücü ve istihdam ile ilgili genel bir fikir edinilebilir: ekonomik olarak aktif olan nüfus (yani 15 ila 64 yaş arasındaki nüfus) 39.759 olup, bunun yaklaşık % 59’u işgücü içerisinde yer almaktadır. Kadınların işgücüne katılımı, mutlak koşullar altında ve işgücüne katılım oranı % 70 olan erkekler ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür (% 30.8). Köylerde, işgücünde yer alan erkeklerin neredeyse % 93’ü istihdam edilmiş, % 7’si ise işsizdir. Kadınlar için sırasıyla % 72 ve % 28 seviyelerinde olan bu oranlar, kadınların istihdam olanaklarının daha az olduğuna işaret etmektedir. 2004 tarihli bir Dünya Bankası – Kıbrıs Đçin Ekonomik Değerlendirme (Đşgücü Đstatistikleri) çalışmasına göre, kırsal alanda aktif olmayan nüfus 35.000 kişi civarındadır; bu da, 15 ila 64 yaş arası nüfusun % 44’ü anlamına gelmektedir. Bu oranın kadınlar için daha yüksek olması (% 62), kadınların sosyal hizmetler, özellikle de kreş, okul öncesi, huzurevi ve mesleki eğitim ihtiyaçları ile bağlantılıdır. Tablo 3 – Đşgücü Đstatistikleri, 2004 (bin) KENTSEL BÖLGELER Toplam nüfus * 15 yaş altı ve 64 yaş üstü 15 – 64 yaş arası Đşgücü Çalışan Đşsiz Aktif olmayan Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan Đş bulma umudu olmayan Diğer Diğer aktif olmayan KIRSAL BÖLGELER Toplam sivil nüfus * 15 yaş altı ve 64 yaş üstü 15 – 64 yaş arası Đşgücü Çalışan Đşsiz Aktif olmayan Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan Đş bulma umudu olmayan Diğer Diğer aktif olmayan Toplam 92 21 71 38 34 4 33 5 1 4 28 Toplam 106 27 79 44 40 4 35 7 2 5 29 Erkek 45 10 35 24 22 2 11 2 0 1 9 Erkek 53 14 39 29 27 2 11 2 0 1 9 Kadın 46 10 36 14 12 2 22 3 1 3 18 Kadın 53 13 40 15 13 2 25 5 2 4 20 * öğrenci yurtları, askeri tesisler, oteller, vb. tesislerde kalan kişiler dahil edilmemiştir. Kaynak: Đşgücü Araştırması’na dayalı olarak Dünya Bankası personelinin tahminleri. 13 Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007 14 Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, ekonomik sektöre göre istihdam yapısı 1980 ila 2006 yılları arasında büyük ölçüde değişmiştir. 80’lerde ana istihdam sektörü tarım olup (1980 yılında % 38.1); bunu sırasıyla devlet memurluğu ve serbest meslek mensupları (% 30.1), konfeksiyon (% 7.6), ticaret ve turizm (% 7.5) ve diğerleri izlemekteydi. 2006 yılına gelindiğinde ise, tarım sektöründe istihdam oranının 200614 yılında tahmini olarak % 11’lere düşerek, istihdam sektörleri arasında beşinci sırada yer aldığı görülmektedir. Đlk dört sırada ise % 19.4 ile inşaat, % 18.6 ile devlet memurluğu, % 17.2 ile serbest meslek mensupları ve % 12.3 ile turizm yer almaktadır. 1980’den 2006’ya kadar, tarım sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 20 binden 12 bin birime kadar düşmüştür. Tablo 4 – Đstihdamın Sektörler Bazında Dağılımı (1980-2006) 1980 2002 2003 2004 2005 1. Tarım 2. Sanayi % 38.1 10.4 % 15.7 9.6 % 14.5 9.3 % 13.1 9.1 % 12.0 9.0 2.1. Taşocakları 1.1 1.2 1.3 1.3 1.3 2.2. Konfeksiyon 7.6 7.0 6.6 6.5 6.3 2.3. Elektrik, Su 1.7 1.5 1.4 1.4 1.4 Sektörler 3. Đnşaat 6.2 15.8 19.7 19.3 19.4 4. Ticaret – Turizm 1 7.5 10.8 11.2 11.9 12.3 - 6.7 6.8 7.2 7.7 4.2. Otel ve Restoranlar - 4.1 4.4 4.7 4.6 5. Ulaştırma – Đletişim 5.4 9.1 8.7 8.7 9.1 6. Endüstriyel Bankalar 2.3 2.7 2.5 2.4 2.4 - 14.6 15.3 17.1 17.2 4.1. Toptan ve Perakende Ticaret 7. Serbest Meslek ve Hizmetler 2 8. Devlet Memurluğu 3 30.1 20.2 18.8 18.4 18.6 Toplam Đstihdam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 1 Ticaret ve Turizm sektörleri 1983 yılından itibaren birbirinden ayrılmıştır. 1983 yılından önce, Serbest Meslek ve Hizmetler Devlet Memurluğu başlığı altında yer almaktaydı. 3 Kitle iletişim ve belediyeler dahil edilmiştir. 2 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2007, Lefkoşa 2007 Bu düşüş, köyden kente göçe, birincil sektörlerin haricinde yeni istihdam olanaklarının yaratılmasına ve, daha az derecede olsa da, yeni teknolojilerin kullanımının daha az emek gerektirdiğine atfedilebilir. Ayrıca, kırsal alanlar ve kentler arasındaki mesafenin kısa oluşu nedeniyle, birçok kişi yarı zamanlı tarımsal faaliyetler gerçekleştirmektedir15. I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu KTt, 2009 ve 2010 yılları içerisinde uygulanması planlanan Topluluk Müktesebatı’nın benimsenmesi ile ilgili hazırlık çalışmalarını tamamlamak üzeredir. Bu kapsamda, kırsal kalkınma mevzuatının ortaya konulması ile tarım, veterinerlik, bitki sağlığı, ormancılık, balıkçılık ve gıda güvenliği alanlarında ilgili AB müktesebatına uyum sağlanması söz konusu olacaktır. 14 Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007 Birçok kişinin yarı zamanlı tarımsal faaliyetler gerçekleştirdiği bilinse de, yarı zamanlı ve tam zamanlı istihdam ile ilgili herhangi bir istatistiksel veri mevcut değildir. 15 15 I–2 TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri I - 2.1.1 GSMH’ya Katkı Tarım, balıkçılık ve gıda işleme sektörleri, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomisinde tarih boyunca hem ekonomik (GSMH’ya katkı, ada dışı ticaret, vb.) hem de sosyal (istihdam, vb.) anlamda önemli rol oynamış olup, hala da oynamaya devam etmektedir. KTt’nin istatistiksel verilerine göre, tarımsal GSMH’nın sabit fiyatlar içerisindeki payı 1977 yılında % 16’dan 2001 yılında % 7.5’a kadar aşamalı bir düşüş göstermiştir. Takip eden beş yıl içerisinde ise, tarımın ekonomiye katkısı 2002 yılında % 10.8 ile tavan yapıp, 2007 yılında tekrar % 7.4’e düşmüştür. Tablo 5 – Toplam ve Sektörel Tarımsal GSMH (2002-07, 1977 yılı sabit değer, TL ve %) Sektör / Alt – Sektör Tarım - tarım ürünlerinden - hayvancılıktan Ormancılık Balıkçılık Tarım - tarım ürünlerinden - hayvancılıktan Ormancılık Balıkçılık 2002 985,3 577,5 343,8 15,7 48,3 100 59 35 2 5 2003 TL 1.057,5 601,0 388,7 13,1 54,7 % 100 57 37 1 5 2004 1.147,2 657,4 412,0 26,1 51,7 100 57 36 2 5 2005 2006 20071 1.179,5 618,1 463,2 31,1 67,1 1.141,7 579,3 489,6 21,2 51,6 1.092,5 524,6 477,9 21,8 68,2 100 51 43 2 5 100 48 44 2 6 100 52 39 3 6 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008 2002 – 2007 dönemi içerisinde, ormancılık ve balıkçılık sektörlerinin katkısı aşağı yukarı aynı kalsa da (sırasıyla % 2 ve % 5), bitkisel ürün yetiştiriciliğinden hayvancılığa bir kayma gerçekleşmiştir; böylece ürün yetiştiriciliğinin katkısı % 59’dan % 48’e düşerken, hayvancılığın katkısı % 35’den % 44’e yükselmiştir. Tarımsal katma değerin reel büyüme hızı değişken olup, iklim koşullarından büyük ölçüde etkilenmektedir. Üretim değeri açısından, ağırlıklı olarak bitkisel ürün sektöründe yoğunlaşmış olan ılıman bölgelerde yer alan ülkelerinkine benzer bir yapı görülmektedir. Ancak, bölgenin subtropikal iklimi göz önüne alındığında, meyve ve sebze üretimindeki payın (% 20’nin altında) daha fazla olması, hayvancılıktaki payın ise (% 44) daha az olması beklenmektedir. Bu yapı, iki ana faktörün etkileşimini yansıtmaktadır: özellikli ürünlerin yetiştirilmesi için gereken su kaynaklarının olmaması ve tarımsal ürün yetiştirme yerine hayvancılığı teşvik eden tarım politikaları. Bu durum, özellikle de, arpa üretimine ayrılan arazi miktarının büyüklüğü (tarıma elverişli arazilerin % 60’ından fazlası) ve süt üreticiliği sektörünün sahip olduğu payın büyüklüğü (tarımsal üretim değerinin % 15’i) ile kendini göstermektedir. Bu durum, ekonomik, agronomik ve sosyal etkenlerin ve beslenmeyle ilgili tercihlerin bir sonucudur. 16 I - 2.1.2 Đstihdam Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, tahmini 12.840 kişi tarım, balıkçılık ve gıda sanayii sektörlerinde istihdam edilmektedir. Bu rakam, toplam istihdamın % 12’sini temsil etmektedir. KTt’nin elinde tarımdaki yarı zamanlı ve tam zamanı istihdam oranları ile ilgili herhangi bir istatistiksel veri olmadığı için, Yıllık Çalışma Birimleri’nin (Annual Work Units - AWU)16 hesaplanması mümkün olmamıştır. Söz konusu üç sektör içerisinde en büyük paya sahip olan tarımsal istihdamda, geçtiğimiz 10 yıl içerisinde gözle görülür bir düşüş yaşanmıştır. 1998 yılında Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki toplam istihdamın % 18.7’si tarım sektöründe iken, 2007 yılı içerisinde bu oranın % 10 civarında olması tahmin edilmiştir (tahmini rakamdır; eldeki son veri 2005 yılı için % 12’dir17). Toplamda, yaklaşık 10.130 kişi şu anda tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Tarıma dayalı gıda sanayi, ikinci büyük işverendir. Toplam 2.347 kişi (ya da tüm sanayinin dörtte biri) bu tesislerde görev yapmaktadır. Buna karşılık, kayıtlı balıkçı sayısı sadece 390’dır. I - 2.1.3 Dış Ticaret Avrupa Adalet Divanı (AAD), Kıbrıs’ın kuzey kesiminden gelen tarımsal ürünlerin (başlıca narenciye ve patates olmak üzere) ticaretini olumsuz yönde etkileyen tarımsal ürünler ile ilgili olarak Temmuz 1994 tarihinde bir karara varmıştır. AAD’nin kararına müteakip olarak Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ticareti, ticaret ortağı olarak büyük ölçüde Türkiye’ye dayalı hale gelmiştir. KTt’nin 2006 rakamlarına bakıldığında toplam ticaret hacmi içerisinde Türkiye’nin oranı % 47.6 olup, kalan % 52.4’lük kısım da üçüncü ülkelere aittir (özellikle narenciye olarak). Malların Kıbrıs’ın kuzey kesiminden içeri ve dışarı dolaşımı kuzeydeki limanların kullanımının yasak olması nedeniyle bir sınırlamayla karşı karşıya olup, bu durum ayrıca ilave masraflar yaratmaktadır. Sonuç olarak, Yeşil Hat Tüzüğü’nün uygulamaya konmasından önce, Kıbrıs Türk toplumunun ne Kıbrıs içi ne de dışı herhangi bir ticari faaliyete girmesine izin verilmemekteydi. Her ne kadar kısmen kuzey kesimdeki ticaret hacminin düşük olması, kısmen de Türkiye’deki ekstra işlem ve inceleme masrafları nedeniyle, Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki limanlarla karşılaştırıldığında nakliye masrafları daha yüksek olsa da Kıbrıs’ın kuzeyindeki limanların kullanımı Kıbrıs Türk Toplumu’nun ticaret yapmalarına izin vermiştir. Kıbrıs Türk toplumu tarafından verilen menşe şehadetnamesi ve denetim belgeleri yalnızca Türkiye tarafından kabul edildiğinden, Kıbrıs’ın kuzeyinin tarım ve gıda ürünleri doğrudan başka ülkelere satılamamaktadır. Dolayısıyla, tarım ve gıda ürünlerinin nakliyesi Türkiye aracılığıyla yapılmakta, Türkiye’ye nakliyesi yapıldıktan sonra ya buradaki piyasaya dağıtımı gerçekleştirilmekte ya da başka deniz taşıtlarına yüklenip nihai varış noktalarına gönderilmeden önce tekrar denetlenerek yeniden dışsatım yapılmaktadır. Bu ticaret kalıbı, tüccarların ve üreticilerin sınırlarını etkilemektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminden yapılan tarım ve gıda ürünleri ticaretinin bu sürecin sonucu olarak karşı karşıya kaldığı ilave masraflar ve zaman kayıplarına rağmen, tarım ve gıda ürünleri ticareti Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam dış ticaret 16 Avrupa Tarım Muhasebesi’nde, tarımsal emek birimi yıllık çalışma birimleri (AWU) ile ölçülür. Böylece, yarı zamanlı ve mevsimlik çalışmaların da göz önüne alınması mümkün olur. Bir AWU, bir tarım ünitesinde bir yıl süreyle tam zamanlı olarak tarımsal faaliyet gerçekleştiren bir kişinin çalışma zamanında ölçülen girdisine karşılık gelir. 17 Kaynak: Sosyal ve Ekonomik Göstergeler 2008. 17 hacminde giderek yüksek ve hatta bilfiil artan bir pay (% 50 ila % 75) sahibi olmaktadır. Yeşil Hat Tüzüğü’nün (866/2004 ve 1480/2004 sayılı Komisyon Tüzükleri) kabulu ve ardından Nisan 2004 tarihinde denetleme noktalarının açılmasından sonra, Kıbrıs’ın kuzey kesimi ve Kıbrıs Cumhuriyeti’ni birbirinden ayıran hat boyunca yapılan ticaret faaliyetlerinde (tarım ürünleri, özellikle de patates ve taze sebze ticareti) bir artış meydana gelmiştir. Prosedürlerin net olmaması ve anlamazlıklar, özellikle de tüzüğün uygulamaya konulduğu başlangıç aşamalarında Yeşil Hat ticaretini yavaşlatmış, ancak son 2 yıl içerisinde durum düzene girmiştir. Yine de, ticari faaliyet yalnızca Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki bazı ürünlerde eksiklik olduğunda meydana geldiğinden, hala tarife dışı kısıtlamaların olduğu rapor edilmektedir. Mayıs 2007 – Nisan 2008 döneminde, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne, çoğunlukla Kasım ila Şubat ayları arasında olmak üzere, yaklaşık 1.3 milyon Avro değerinde patates satılmıştır. Patates satışının en yüksek düzeye ulaştığı Ocak 2008 tarihinde, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne yapılan patates ticaretinin değeri yaklaşık 350.000 Avro olmuştur. Aslen Kıbrıs Cumhuriyeti’nde tüketilmek üzere sevkedilen bazı KTt patateslerinin yeniden paketlenip dışarıya satıldığı düşünülmektedir18. Komisyon’un 29 Nisan 2007 tarihinde Yeşil Hat Tüzüğü’nde yaptığı değişiklik ile, taze balık ve bal üzerindeki ticaret yasağı kaldırmıştır. Yeşil Hat Ticareti’ndeki ilerlemeler, aşağıdaki tabloda verilmektedir: Tablo 6 – Yeşil Hat Tüzüğü Kapsamında Yapılan Tarımsal Ticaretin Değeri (Avro olarak) (2004 – 2008) Aylar 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak 0 19.441 35.532 187.947 533.931 Şubat 0 26.004 46.838 67.248 138.015 Mart 0 23.080 41.366 19.775 64.375 Nisan 0 29.379 10.841 17.021 49.696 Mayıs 0 10.851 0 2.342 290.567 Haziran 0 27.377 22.854 15.816 229.535 Temmuz 0 16.953 102.093 56.558 187.647 Ağustos 2.905 45.026 103.563 88.314 222.439 Eylül 13.204 8.136 74.669 127.489 462.962 Ekim 8.771 41.612 165.288 92.916 - Kasım 66.529 17.707 214.879 269.906 - Aralık 91.947 16.852 113.972 240.870 - 183.356 282.420 931.895 1.186.202 2.179.165 TOPLAM Kaynak: KTt Ticaret Odası Tarım ve gıda ürünleri, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin açık farkla en ağırlıklı ticari mallarıdır. 2006 yılı içerisinde, birlikte toplam ticaretin % 73.6’sını oluşturan tarım ve gıda ürünlerinin toplam ticaret hacmi içerisindeki oranlarına tek tek bakıldığında, tarım ürünlerinin % 35’lik ve gıda ürünlerinin % 38’lik paya sahip oldukları görülmektedir. 18 Komisyon’un COM (2008) 529 sayılı Nihai Notu “29 Nisan 2004 tarih ve 866/2004 sayılı Konsey Tüzüğü’nün Uygulanması ve Uygulamanın Getirdiği Durum Konusunda Yıllık Rapor” 27.8.2008 18 Tablo 7 – Tarım ürünlerinin dış ticaret içerisindeki oranı (%) Ürün 2002 2003 2004 2005 2006 Tarım 41.6 41.1 34 36.1 35.4 Narenciye 37.7 35.1 32.4 29.6 28 Patates 0.4 0.8 0 1.5 3.1 0 0 0 0 0 Diğer 3.5 5.2 1.6 5 4.3 Đşlenmiş Tarım Ürünleri 26.9 32.7 40.2 40.8 38.2 Toplam Tarım ve Gıda Ürünleri 68.5 73.8 74.2 76.9 73.6 Canlı Hayvan Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Lefkoşa, 2008. Tarımsal ticarette en egemen ürün, büyük çoğunluğu Rusya, Ukrayna ve Türkiye’ye satılan narenciyedir. Narenciyeyi, diğer ürünler ve patates takip etmektedir. Đşlenmiş tarım ürünleri ile ilgili olarak, ticaretin % 77’ini süt ürünleri (çoğunlukla Türkiye ve Arap ülkelerine gönderilen peynir) oluşturmaktadır. Bunu % 14 ile narenciye, % 6 ile işlenmiş keçiboynuzu, % 1 ile zeytinyağı ve % 1 ile tütün izlemektedir. I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar I - 2.2.1 Arazi Kullanımı Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam toprak yüzeyi 329.842 hektardır. Bunun % 56.7’si tarım arazisi, % 19.5’i orman arazisi, % 5’i otlak ve hali19 arazileri ve % 10.7’si ise kentsel alan ve su yüzeyleridir (şehirler, köyler, nehirler ve küçük göller). Kullanılmayan arazinin miktarı % 8.2’dir. KKt’nin Tarım Arazisi tanımı, AB’nin ‘Kullanılan Tarım Arazisi’ (Utilised Agricultural Area – UAA20) standardına genel anlamıyla karşılık gelse de, tarım arazisi olarak kullanılmayabilen hali alanları ile aynı başlık altında sınıflandırılan otlaklar bu tanım içerisinde yer almadığından tam olarak karşılamamaktadır. Tablo 8 – 2007 Yılı Đçerisinde Toplam Arazi Kullanımı Arazi Kullanımı Ha % Tarım arazileri 187.041 56.7 Orman arazileri 64.313 19.5 Otlak ve hali arazileri 16.342 5.0 Şehirler, köyler, nehirler ve göletler 35.247 10.7 Kullanılmayan araziler 26.898 8.2 Toplam 329.842 100.0 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkosa 2008. Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, tarım arazilerinin birbirine benzer olduğu görülmektedir: kuzey kesiminde 187 bin hektar, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde ise 197 bin hektarlık arazi bulunmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde bulunan arazinin % 72’si ya da 142.100 hektarlık kısmı kullanılmaktadır21. Ancak, kuzey kesimde tarım arazisinin payı (% 56.7), Kıbrıs Cumhuriyeti’nin tarım arazisinin payından (% 33) çok daha yüksektir. 19 Hali, farklı amaçlarla (barınma, tarım, diğer) kullanılan kamu arazisidir. 20 UAA ; tarıma elverişli toprakların (daimi otlaklar, daimi mahsüllü topraklar, bostanlar ve seralar )tümünü simgelemektedir. 21 Eurostat Tarım Đstatistikleri 2006-07, Basım 2008 19 Diğer bir özellik de Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan orman arazilerinin (% 19.5), Kıbrıs Cumhuriyeti’nin arazilerinin yaklaşık üçte biri (% 56), Avrupa Birliği’nin ortalama % 46’lık oranının yarısından az olmasıdır (yani kişi başına düzen 1.4 hektara karın kişi başına 0.2 hektar). Đklim koşulları ile toprağın su tutma kapasitesinin artırılması ve yeraltı suyu depolarını yenilenmesi ihtiyacı göz önüne alındığında, kırsal bölgelerdeki ormanlık arazilerin yaygınlaştırılması ve mevcut orman arazilerinin korunması ve uygun şekilde yönetimi önem arz etmektedir. Tablo 9 – 2007 Yılı Đçerisinde Tarım Arazilerinin Kullanımı (Kuru Arazi / Sulu Arazi ve Ürünler) Miktar Arazi / Ürün Çeşidi A – Ekili Arazi A Kuru Arazi B Sulu Arazi C (ha) 10.203 % 8.3 1.622 1.31 (ha) 123.608 % 66.1 (ha) 113.405 % 92.7 Tahıl Nadas 84.955 4.864 45.4 2.6 84.955 4.864 68.73 3.94 Bakliyat Yumru Bitkiler 12.177 1.622 6.5 0.9 12.177 9.85 6.245 455 3.3 0.2 6.168 4.99 77 455 0.06 0.37 742 220 0.4 0.1 59 0.05 683 220 0.55 0.18 34 41 0.0 0.0 34 41 0.03 0.03 299 101 0.2 0.1 299 101 0.24 0.08 Sert Çekirdekli Meyveler Zeytin, Üzüm, Keçiboynuzu ve Diğer 228 5.695 0.1 3.0 228 512 0.18 0.41 Narenciye Seralar ve Tüneller 5,814 115 3.1 0.1 5,814 115 4.70 63.433 187.041 33.9 100 Yem Bitkileri Yapraklı ya da Yemeklik Saplı Sebzeler Meyve Veren Sebzeler Baklagiller Köklü, Soğanlı ve Yumru Bitkiler Diğer Sebzeler Sert Kabuklu Meyveler Yumuşak Çekirdekli Meyveler B – Boş Arazi Toplam Tarım Arazisi 5.183 4.19 A :Toplam tarım arazisi içerisindeki % payı; B : Ekili arazi üzerindeki kuru arazinin % payı; C: Ekili arazi üzerindeki sulu arazinin % payı Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkoşa 2006 Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki toplam ekili arazi (nadasa bırakılan topraklar da dahil), toplam tarım arazisinin % 66’sını oluşturmaktadır. Bu arazinin % 92’si kuru tarım için, % 8’i ise sulu tarım için kullanılmaktadır. Tarıma elverişli arazinin % 66’sı tahıllar için kullanılmaktadır. Sulu tarımda en büyük paya, narenciye (% 4.7) ve patates (% 1.3) sahiptir. 20 I - 2.2.2 Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 10.000 tarım işletmesi bulunmaktadır22; bu işletmelerin hemen hemen tamamı aile çiftlikleridir (yalnızca 10 adet kayıtlı tarım şirketi bulunmaktadır). Arazi başına ortalama çiftlik büyüklüğü 12.7 hektardır. Ancak, çiftlik büyüklükleri kuru tarım mı yoksa sulu tarım mı yapıldığına bağlı olarak değişmektedir. Kuru arazilerin ortalama büyüklüğü 19 hektar iken, sulama yapılan çiftliklerin (narenciye ve sebze) büyüklüğü yalnızca 2 hektardır. Miras sistemi nedeniyle hem sulu hem de kuru arazisi olan çiftlikler her biri 7.6 parsel olan küçük parçalara ayrılmış durumdadır23. Çiftliklerin ve hayvan yetiştiriciliği tesislerinin ortalama boyutlarının küçük olması nedeniyle, çiftçiler gelirlerini tarım dışı istihdam olanaklarıyla çeşitlendirme yoluna gitmişlerdir. Çiftçilerin % 70 ila % 80’inin tarımsal faaliyetler ile yarı zamanlı olarak ilgilendikleri, yıllık gelirlerinin büyük çoğunluğunu tarım dışı istihdamdan elde ettikleri tahmin edilmektedir. Dolayısıyla bu bölgedeki kırsal gelirin gelir çeşitlendirmesi, AB’ne son dönemde üye olan çoğu ülkeninkinden daha fazladır. Yine de, kesin rakamlar için yapılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Yarı zamanlı çiftçiler, tarımsal faaliyetleri ve çalışmaları gerçekleştirmek üzere büyük ölçüde işgücü kiralama yoluna gitmektedir. Tarım sektöründeki yaş yapısı üzerine resmi bir istatistiki veri bulunmamaktadır. Genel Tarım Sigortası Fonu tarımsal üretici kayıtlarından alınan ve kayıtlı tarımsal üreticilerin yaşları ile karşılaştırılarak KTt otoriteleri tarafından sağlanan verilere göre; 40 yaş altındaki çiftçiler, tarım sektöründeki çiftçilerin yaklaşık olarak %28’ini oluşturmaktadır. Ayrıca, Kıbrıs sorunu içerisinde mülkiyet hakları konusu da problem teşkil etmeye devam etmektedir. Özel mülkiyet altında olan arazilerin yaklaşık % 82’inin tapuları Kıbrıslı Rumlara aittir24. En son BM Barış Planı ile ilgili olarak Nisan 2004’de adanın her iki kesiminde de aynı anda yapılan referandumları takiben, tarım arazilerinin kiralanması yeni mülk satın almaktan daha cazip hale gelmiştir. Sonuç olarak, çiftçiler uzun vadeli planlar ya da yatırımlar yapmaya çok sıcak bakmamaktadır. I - 2.2.3 Sulama ve Su Yönetimi Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, akiferlerden çıkarılan toplam suyun büyük bir kısmı sulamada kullanılmaktadır. Toplam su miktarının % 70’i tarım için, kalan % 30’luk kısım ise evlerde ve küçük ölçekli sanayi sektöründe kullanılmaktadır. Yeraltından çıkarılan suyun miktarı, yılda 100 ila 140 milyon metreküp arasında değişmektedir. Bu miktar, temelde içinde bulunulan yıl boyunca ekilen arazi miktarına bağlıdır. Ancak, akiferlerin emniyetli randımanı yaklaşık 74.1 milyon metreküptür. Emniyetli randımanın üzerinde su çıkarılması, bölgede kalan ve kullanılabilir durumda olan yeraltı suyu kaynaklarına deniz suyunun girmesine yol açmıştır. Bu durum akiferlerdeki su kalitesinin bozulmasına neden olmuş, sonuç olarak da tarım ürünlerinin üretim miktarında önemli düşüşler yaşanmıştır. 22 Son Tarım sayımı 1995 yılında yapılmıştır. Bu nedenle de, burada ifade edilen rakamlar 2006 yılının Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı kaynaklarından, Hayvancılık kayıtlarından ve veterinerlik departmanından alınmıştır. 23 Mevzuata gore, sulama yapılan araziler için asgari parsel büyüklüğü 0.33 hektar, kuru araziler için asgari parsel büyüklüğü 0.94 hektardır. Tapu dairelerine kayıtlı olan 140.000 parsel kaydı bulunmaktadır. 24 1974 yılının Tapu ve Kadastro kayıtları. Zamanında Kıbrıslı Rumların Kıbrıslı Türklere ve yabancılara arazi sattıkları rapor edilmiştir; ancak bu konuyla ilgili herhangi bir kayıt söz konusu değildir. 21 Tüketilen su kaynaklarının % 75’inden fazlası, şu anda sulama amaçlı olarak kullanılmaktadır. Bu sulama suyunun yüzde sekseni, Mesarya ovasının batı kıyısında bulunan Güzelyurt ve Lefke bölgelerinde kullanılmaktadır. Sulama yapılan arazilerin büyük çoğunluğunda damla sulama yapılmaktadır (% 94); bu arazilerin % 5’inde yüksek yağmurlama sistemi, % 1’inde ise alçak yağmurlama sistemleri bulunmaktadır25. Bu durum, karık sulamadan su tasarrufu yapan sulama sistemlerine (yoğun olarak damla sulama sistemine) geçişi teşvik etmek üzere Türk Yardım Heyeti’nin desteği ile 1998 yılında başlatılan kapsamlı çalışmanın bir sonucudur. Proje sonucunda, narenciye ağaçları, sebze üretimi ve diğer meyve ağaçları için modern sulama sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Proje 2004 yılında sona erdiğinde, gerçekleştirilen tahmini su tasarrufu yaklaşık % 20 olmuştur. Ancak, ilk kurulan sulama sistemlerinin bazıları hava koşulları nedeniyle aşınmış olup artık kullanılmamaktadır. Sulama sektöründe öncelik, etkinliğin ve su tasarrufunun artırılması olmalıdır. Damla sulamanın mahsul kayıplarını en aza indirgeme özelliğine rağmen, çoğu çiftçi sulama suyu kullanımını azaltmamaktadır. Dolayısıyla, özellikle de Mesarya ovasının batı kesimindeki KTt “tarım yönetimlerinin”nin daha yoğun bir çaba göstererek, elde edilecek ürün miktarını azaltmadan sulama suyunun kullanımının hektar başına 6.000 ila 7.000 metreküpe düşürülmesi gerektiği hususunda çiftçileri bilgilendirmesi gerekmektedir. Aynı şekilde, pompalama sistemlerine su sayaçlarının takılması da zorunlu hale getirilmelidir. Böylece tarım sektörünün toplamdaki su kullanımının yavaş yavaş azalmasıyla uzun vadedeki su sıkıntısının önlenmesi kısmen mümkün olacak, çıkarılan yeraltı suyu miktarı ve buna bağlı olarak da tuzlanma azalacaktır. KKt mevzuatında su, su yönetimi ve suyun korunması ile ilgili olarak, Đngilizler zamanından bugüne kadar gelmiş olan birçok bölüm bulunmaktadır. 1960 yılından sonra Kıbrıs hükümeti tarafından yeniden düzenlenmiş ve kullanıma konmuş olan bu bölümlerin kullanılmasına hala devam edilmektedir.26 Yeni bazı düzenlemeler getirilmiştir (jeoloji, madenler ve çevre konularında). Getirilen yeni düzenlemelerde, özel koruma altında olan bölgeler ile sulak alanlar için özel hükümler yer almaktadır (35 sulak alan “sulak alan koruma yönetmeliği” ile koruma altındadır). Yıkanma suyu, içme suyu ve su kalitesi ile ilgili diğer standartlar da bu düzenlemeler kapsamında belirlenmiştir. “Su kirliliğinin kontrolü ile ilgili yönetmelik” ise, tahliye edilecek olan işlem görmüş atık sular ile ilgili standartları ortaya koymaktadır. Bu düzenlemeler, KTt’nin su kaynaklarının korunması ve tedariği için bir yapı sunsa da, AB gerekliliklerine uyum sağlanması için bir takım değişiklikler yapılması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde su ile ilgili konular, farklı paydaşların (KTt bölge ofisleri, su işleri, jeoloji ve madencilik departmanı gibi) müdahil olması nedeniyle karmaşık bir yapıya sahiptir. 25 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, Đstatistik ve Planlama Birimi, Lefkoşa 2006 26 KTt bünyesinde konuyla ilgili kanun ve yönetmelikler aşağıdaki gibidir: Su Đşleri Kanunu; Sulama Bölümleri (köyler) Kanunu; Köy Suyu (Eviçinde Kullanım Amaçlı) Kanunu; Su Tedariği (belediyeler ve diğer bölgeler); Su Đşleri Departmanı Kanunu; Sulama Birlikleri ve Tarımsal Sulama Đçin Su Kullanımı Kanunu; Su Tedariği (Özel Önlemler) Kanunu; Su Geliştirme ve Dağıtımı Kanunu; Kuyular Kanunu; Kamu Nehirlerinin Korunması Kanunu. 22 I - 2.3 Tarım Ürünleri I - 2.3.1 Bitkisel Ürünlerin Üretimi, Đşlenmesi ve Pazarlanması 2007 yılında üretim alanı açısından Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yetiştirilen en önemli ürünler, sırasıyla, tahıllar (85.000 ha), narenciye (5.820 ha), zeytin (yaklaşık 3.000 ha), patates ve sebze (her biri yaklaşık 740 ha civarında) ve üzümdür (267 ha). Bitkisel üretim faaliyeti yapılan işletme sayısı 9.025’dir; bunların % 65’i kuru tarım faaliyetleri, % 32’si ise narenciye ve bitkisel üretim faaliyetleri içerisinde yer almaktadır. Ayrıca, kuru tarım ve narenciye üretimi yapan 561 üretici bulunmaktadır. Bu, toplam bitkisel üretimin yüzde 6.2’sini oluşturmaktadır.27 Meyve bahçeleri ve sebze tarlaları olan üretici sayısı ise, yaklaşık 700 civarındadır. I - 2.3.1.1 Tahıl Ürünleri 2007 yılı içerisinde, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yaklaşık 120 bin ton tahıl üretimi yapılmıştır (aynı yıl içerisinde Kıbrıs Cumhuriyeti’nde üretilen tahıl miktarı 100 bin ton dur28). Yetiştirilen tahıl ürünlerinin başında arpa gelmekte olup, ekilen tahıl arazilerinin yaklaşık % 93’ünde ekimi yapılmaktadır. Bunu % 6 ile buğday ve % 1 ile yulaf izlemektedir. Çavdar ve triticale ile bazı deneyler yapılmış olup, 2007 yılında TÜK, teşvik sağlamak amacıyla Durum buğdayının alım fiyatını yüksek tutmuştur. Kuru arazide gerçekleştirilen tarım faaliyetlerinin % 66’sı tahıl yetiştiriciliğini içermektedir. Tablo 10 – Kuru Tarımda Arazi Dağılımı Üretim Alanı Aralığı (Dekar) 0 – 9,9 10 – 24,9 25 – 49,9 50 – 99,9 100 – 199,9 200 – 399,9 400 – 749,9 750 + TOPLAM Üretici Sayısı 444 447 665 1.194 1.513 967 432 262 5.924 % 7.49 7.55 11.23 20.16 25.54 16.32 7.29 4.42 100.00 Kaynak: Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı kaynakları, 2006. Kuru tarımla uğraşan üreticiler yaklaşık yüzde 26 civarında olup, bu üreticiler tarımsal faaliyetlerini 5 hektardan küçük arazilerde gerçekleştirmektedirler. Bu üreticilerin yaklaşık yüzde 45’i 5 ila 20 hektarda, yüzde 16’sı 20 ila 40 hektarda ve yüzde 11’i 40 hektardan büyük arazilerde üretim yapmaktadır. Bu nedenle de, kuru tarım alanlarının % 45’i, üreticilerin % 11’i tarafından kullanılmaktadır. Tahıl arazilerinin % 70’i, çoğunluğu Kıbrıs’ın kentsel kesimlerinde ya da yurtdışında yaşayan ve tarımla uğraşmayan kişilerden kiralanmış olan arazilerdir. Bölgede tahıl yetiştiriciliğinin bu kadar yaygınlaşmasının bir nedeni, tahıl yetiştirmenin nispeten daha kolay olması ve çok az işgücü gerektirmesidir. KTt Tarım Departmanı tahıl üreticilerine arazi miktarına bağlı olarak yıllık ödeme (teşvik, doğrudan destek, yakıt teşviği) yapmaktadır. Bu kapsamda şu anda tahıl 27 28 Bu rakamlar, 2006 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Planı tarafından sağlanmıştır. EUROSTAT – Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008 23 üreticilerine hektar başına 94.93 TL (hektar başına 55.19 Avro’ya eşdeğer) ödenmektedir.29 Kıbrıs’ın kuzey kesimi, büyük ölçekli tahıl üretimine rağmen, özellikle de yerli üretimin düşük olduğu yıllarda dışarıdan önemli miktarda alım yapmaktadır. Arpa, buğday ve yulaf, TÜK tarafından yıllık olarak belirlenen fiyatlar üzerinden satın alınmaktadır. TÜK; tohumluk miktarları ayırdıktan sonra tahılların büyük bir çoğunluğunu (% 52) hayvan yemi sektörüne satmakta, kalan miktar ise doğrudan canlı hayvan yetiştiriciliği yapan çiftliklere satılmaktadır. Yerli üretimin kalitesi öğütülme kalitesinde olmadığı için, değirmencilik endüstrisi buğdayı genellikle dışarıdan satın almaktadır. Hububatların depolanması, iki büyük modern depolama tesisi ve altı adet nispeten daha küçük ölçekli eski hububat deposuna sahip olan TÜK pazarlama kurulunun hakimiyeti altındadır. TÜK, bu tesislerin tümünü kendi tahıllarını depolamakta kullanmaktadır. Magusa limanında da ayrı bir depolama tesisi bulunmaktadır. Bugüne kadar yalnızca bir adet hububat deposu, büyük bir hayvancılık ve et tesisinin bir parçası olarak özelleştirilmiştir. Yem ve un değirmenlerinin kapasitesi düşük olduğundan ve çiftliklerde tahıl depolama olanağı fazla olmadığından, yıllık 90 ila 100 bin tonluk üretim ve yaklaşık 130 bin tonluk tüketim ile karşılaştırıldığında, yaklaşık 50 bin tonluk toplam depolama kapasitesinin tamamı oldukça küçük kalmaktadır. Dolayısıyla, çok miktarda hububat plastik örtüler altında dışarıda depolanmakta, yıl boyunca ihtiyaç duyulduğunda dışarıdan mal tedariğine gidilmektedir. Bugüne kadar hububat piyasasının tamamı TÜK tarafından kontrol edilmekteydi; dolayısıyla da özel depolama ihtiyacı pek olmamıştı. Tahıl piyasasının liberalleşmesiyle böyle bir ihtiyaç ortaya çıkmaya başlayabileceğinden (ürettiği tahılı depolama olanağı olmayan bir çiftçi, fiyat pazarlığı yapabilecek durumda olmayacaktır), bu soruna bir çözüm getirilmesi TÜK reformu ile doğrudan ve yakından ilişkili olacaktır. Hayvan yeminin öğütülmesi, Kooperatif ve 14 hayvan yemi tesisi tarafından gerçekleştirilmektedir. Dört yem tesisinin kapasitesi saatte 10 ton, dört tesisin kapasitesi saatte 5 ton ve sekizinin işleme kapasitesi ise saatte 1.5 tondur. Un için tahıl öğütülmesi, kapasiteleri günde 48 ila 19 ton arasında değişen dört özel değirmen ile bir makarna firması tarafından gerçekleştirilmektedir. Oldukça iyi bir şekilde donatılmış olan bu tesisler, modern teknolojileri kullanmaktadır. Tahıl üreticilerinin karşı karşıya kaldığı en büyük sorunlar, suyun az olması nedeniyle hasadın düşük olması (hektar başına yaklaşık 1.5 ton), tohum kalitesinin iyi olmaması (tohumlar genellikle hasattan alınmakta olup, en uygun çeşitlerin seçilmesi için fazla bir araştırma / deneme çalışması yapılmamaktadır) ve uygun olmayan tarımsal uygulamalar (gübre fiyatlarının yüksek olması nedeniyle yeterince gübreleme yapılmaması, tezek yokluğu, sürekli aynı ürünün yetiştirilmesi, yıllık arazi kiralama sözleşmeleri uygulaması nedeniyle nadas ya da rotasyon yapılmaması) ile bu uygulamaların sonucu olarak toprağın üst tabakasının fakirleşmesidir. Arazilerin tarıma hazırlanması da, yine koşullara uygun olarak yapılmamaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde genelde düşük beygir gücüne sahip (60 ila 80 beygir gücü civarında) traktörlerin kullanılmasına bağlı olarak, tahıl yetiştiriciliği sığ toprakta (15 cm ila 25 cm civarı) yapılmaktadır. Bu durum, birçok bölgede çalışılan toprak profilinin altında zamanla sıkıştırılmış sert bir tabaka oluşmasına neden olmaktadır. Bu da, tarlaların su tutma kapasitesinin azalmasına, toğrağın üst tabakasının verimsizleşmesine ve şiddetli yağış esnasında toprağın yıkanarak bazı bölgelerde yağmur suyuyla ciddi yarıklar 29 35,6 YTL/dn; 29 Ytl/dn for Direct payment+,6,6 Ytl/dn for fuel subsidy in 2007 24 açılmasına neden olmaktadır. Kullanılan eski model tohum ekme makineleri ise, tohum derinliklerinin eşit olmamasına (çok sığ ya da çok derin), dolayısıyla bitkilerin ortaya çıkmasında önemli gecikmelere yol açmaktadır. Dahası, tahılların çok kısa bir süre içerisinde, genellikle Mayıs ayının ikinci yarısından itibaren 30 gün içerisinde hasat edilmesi gerekmektedir. Ancak; kullanılan hasat makineleri filosunun eskimiş olması nedeniyle hasat mevsimi gecikmekte, ürünlerin çoğu tarlada kalmakta ve önemli hasat kaybı yaşanmaktadır. Eski makine ve ekipmanlar, yakıt ve yağ tüketimlerinin fazla olması (ki bu çevre üzerinde de olumsuz etkiye sahip olmaktadır) ve onarım maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle üretim maliyetlerinin de yüksek olmasına yol açmaktadır. Yüksek beygir gücüne sahip (120 - 150 beygir gücü) traktörler, balya makineleri, dipkazanlar (ripper), duyarlı ekim makineleri ve hasat makineleri stoğu yetersizdir. Sıfır ya da azaltılmış toprak işleme yöntemleri ile üzerinde araştırma yapılabilecek gelişmiş tarımsal nadas uygulamaları, mahsullerin iyileştirilmesine, ürün su ihtiyaçlarının azaltılmasına ve çevrenin iyileştirilmesine katkıda bulunabilir. Yine de deneme koşulları altında, aynı iklim ve toprak koşulları altında, elde edilen hububat mahsülünün miktarı hektar başına 6 tona kadar çıkmaktadır; bu da, uygun tohumların, uygun sulama sisteminin (yağmurlama) ve modern teknolojilerin kullanımını haklı çıkarmaktadır. Uygun teknoloji ve sulama yönteminin uygulanması halinde KTt; toprağı derin kazmak, sürmek ya da alternatif olarak azaltılmış veya sıfır toprak işleme yöntemlerini kullanmak suretiyle toprak yapısını iyileştirmek, toprağın verimliliğini ve su tutumunu artırmak, gübre, tarım ilacı ve yabancı ot kontrol ürünlerinin kullanımını azaltarak ürünlerin kalite ve güvenliğini artırmak ve sonuç olarak çiftçilerin gelirlerini artırmanın yanı sıra dışarıdan hububat ve saman (hayvan yemi ihtiyacını karşılamak için) satın alımınıda da oldukça büyük ölçüde azaltacaktır. Arpa Geçen yüzyılın sonunda, çok miktarda arpa, bira üretiminde kullanılmak üzere Đngiltere’ye ithal edilmekteydi. Arpa yetiştiriciliğinin 90’larda tekrar yaygınlaşması ile birlikte, bugün, ekilen araziler bazında en çok yetiştirilen ürün arpadır. Hayvancılık endüstrisinin yem ihtiyacını karşılamaya destek olduğundan, hangi mevsim olursa olsun ürün vermesi garanti olduğu için yaygın olarak yetiştirilen arpa Kıbrıs’ın kuzey kesimi için stratejik öneme sahip bir tahıldır. Arpa kış mahsulü olarak üretilir ve iki şekilde kullanılır: (a) Ürünlerin bir kısmı baharda yeşilken, tanecikleri tam doluyken ancak sertleşmeye başlamadan kesilir, tarlada kurutulur ve büyükbaş ve küçükbaş hayvanları beslemek için kullanılmak üzere saman haline getirilir; (b) Bazıları ise tanecikler tam olarak tahıl olgunluğuna ulaştıktan sonra hasat edilir. Bu durumda, arpa taneciklerinin tümü hayvanların (büyükbaş hayvan, keçi, koyun ve kümes hayvanları) beslenmesi için ayrılır, ekinlerin sapları balyalanır ve hayvanlara kaba yem olarak verilir. Her iki durumda da, anızda keçi ve koyunlar otlar. Bu iki kullanımın karışımı, mevsimine göre yıldan yıla değişir. Yeterli yağış olan ve buna bağlı olarak mahsulün iyi olması beklenen yıllarda, çiftçilerin birçoğu arpayı hasat için yetiştirmeyi tercih ederler. Yağışsız geçen yıllarda ise, en azından hasadın birazını garanti etmek için “yeşilken” kesmeyi tercih ederler. Yağışla beslenmenin olduğu koşullarda, Gazi Magusa, Đskele ve Lefkoşa’da genelde arpa yetiştirilir. Bu bölgelerde yetiştirilen ürün, ürün alınan toplam alanın % 88’ini oluşturmaktadır. 25 Tablo 11 – Arpa – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) 2002 Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2003 2004 2005 2006 2007 63.926 75.396 87.707 88.123 85.949 79.251 131.282 146.344 148.918 113.391 94.152 83.831 1.1 1.0 2.0 1.9 1.7 1.3 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. 2007 yılında hasadı yapılan arpa Kıbrıs Cumhuriyeti’nin aynı yıl içerisinde elde ettiği rakamlara yakındır (90 bin ton30). Ürünler, yağışlardan büyük ölçüde etkilenmektedir. Örneğin 2007 yılında elde edilen ürün miktarı, 2002 yılında elde edilen ürün miktarının neredeyse yarısı kadardır. Normal yıllarda bile, Kıbrıs Cumhuriyeti (6.2 ton/ha) ve üretim yapan diğer Avrupa ülkeleri (Đspanya / 3.1, Đtalya / 3.8, Almanya / 4.8, Fransa / 5.7 ve Birleşik Krallık / 6.231) ile karşılaştırıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde elde edilen ürünlerin miktarı oldukça azdır. Yaklaşık 4.996 tarım işletmesinde arpa yetiştirilmektedir. Yerli üretim miktarına bağlı olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi çeşitli ülkelerden arpa satın alma yoluna gitmektedir (2006’da Bulgaristan’dan 13.992 ton, Türkiye’den 31.953 ton ve Ukrayna’dan 3.779 ton satın alınmıştır). Tablo 12 – Arpa – Miktar ve Değer Olarak Dış Alımlar (2002-2007) Yıl 2007 2006 2005 2004 2003 2002 Miktar (Ton) 68.013 49.724 62.766 13.024 4.695 8.000 Değer (milyon Avro) 16 6.1 8.3 - Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. 2005-2007 değerleri, ticaret departmanınden alınmıştır. Buğday Buğday geleneksel bir üründür, ki bunun % 53’ü yumuşak buğdaydır, ve ekilen arazi açısından en çok yetiştirilen ikinci tarım bitkisidir. Genellikle Gazi Magusa ve Đskele bölgelerinde (birlikte, toplam ekili alanın % 75’ini oluşturmaktadırlar) yağmurla sulama koşulları altında yetiştirilir. Öğütülme kalitesine ulaşamadıkları için yetiştirilen buğdayın büyük bir çoğunluğu büyükbaş, keçi, koyun ve kümes hayvanları için hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Yaklaşık 791 tarımsal işletmede bu ürün yetiştirilmektedir. Buğday ekilen alanların, toplam üretim miktarının ve elde edilen mahsulün 2002 – 2007 yılları arasındaki gelişimi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 13 – Buğday – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) 2002 Ekim Yapılan Arazi (ha) 30 31 4.734 2003 6.133 2004 5.729 2005 5.623 2006 5.366 2007 4.897 EUROSTAT- Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008. EUROSTAT – Kış arpası için 2007 verileri. 26 Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 10.760 13.404 2.3 2.2 9.398 7.666 1.6 1.4 7.830 5.861 1.5 1.2 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. 2007 yılının buğday hasadı, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin aynı yıl içerisinde yaptığı buğday hasadının yarısı kadardır (10 bin ton32). Geçtiğimiz altı yıl içerisinde toprak yüzeyi hemen hemen aynı kaldıysa da, kış mahsulünde su eksikliğinin önemi göz önüne alındığında, yağışın az olması nedeniyle 2006-07 mevsiminde üretim ve elde edilen mahsul neredeyse yarıya inmiştir. Genel olarak bakıldığında, elde edilen mahsul miktarı da AB ortalamaları ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. KTt, özellikle de yerli üretimin düşük olduğu yıllarda dışarıdan buğday satın almaktadır (2002-2007 döneminde, dışarıdan alınan buğday miktarının yıllık ortalaması 28 bin ton civarındadır). Tablo 14 - Buğday – Satın Alınan Miktar (2002-2007) Yıl 2007 2006 2005 2004 2003 2002 Ton 35.096 32.741 34.556 32.092 32.665 27.446 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. Satın alım yapılan ülkeler yıldan yıla değişmektedir (2006 yılında Ukrayna’dan 12.473 ton, Rusya’dan 11.073 ton, Türkiye’den 3.908 ton). 2007 yılında ise Türkiye’ye buğday satılmıştır. Yulaf Arpa, buğday ve patatesten sonra, yulaf, ekim yapılan arazi büyüklüğü açısından en çok yetiştirilen dördüncü üründür. Yulaf, çoğunlukla, Đskele bölgesinde (ki toplam ekili alanın % 96’sını oluşturmaktadır) yağmurla beslenme koşullarında yetiştirilmektedir. Yaklaşık 203 tarımsal işletmede bu mahsul yetiştirilmektedir. Üretilen yulafın büyük bir kısmı, hayvan yemi (büyükbaş hayvan, koyun, keçi ve kümes hayvanları için) olarak kullanılmaktadır. Yağışlardan büyük ölçüde etkilenen mahsul miktarı, genellikle düşük seyretmektedir. Tablo 15 – Yulaf - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) 2002 Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2003 2004 2005 2006 2007 331 487 652 745 748 819 289 109 269 378 337 188 0,87 0,22 0,41 0,50 0,45 0,23 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Son üç yıl içerisinde, Kıbrıs’ın kuzey kesimi Türkiye’den yulaf satın almıştır. 32 EUROSTAT- Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008. 27 Tablo 16 - Yulaf – Miktar ve Değer Olarak Dış Alımlar (2002-2007) Yıl 2007 2006 2005 2002-2004 Miktar (Ton) Değer (milyon Avro) 14,59 108,26 3,816 4,4 27,4 9,4 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. I - 2.3.1.2 Patates Kıbrıs’ın kuzey kesiminin geleneksel mahsulü olan patates ile ilgili olarak oldukça iyi bir üretim bilgisi mevcuttur. Genellikle kırmızı toprakta yetiştirilen patates, kuzey Avrupa’dan birkaç hafta önce hasat edilir. Dolayısıyla, 1994 yılına kadar Birleşik Krallık’ta iyi gelişmiş bir piyasa bulunmaktaydı ve bu piyasaya 25.000 tona kadar erken hasat edilen patates satılmaktaydı. Patates piyasası liberal bir piyasadır. 1994 AAD kararıyla AB ülkelerine doğrudan ticaret olanağı ortadan kalkmış, 2004 Yeşil Hat Tüzüğü ile bu ülkeler ile ticaret yapmak dolaylı olarak da olsa tekrar mümkün hale gelmiştir. Patates yetiştiricileri normalde aracılara satış yapmakta, aracılar da ya yerli ya da dış piyasanın taleplerini karşılamakta veya patates işleme sanayine satış yapmaktadırlar. Patates, ekim yapılan arazi büyüklüğü açısından en çok yetiştirilen üçüncü üründür. Đlkbahar patatesi yağmurla sulama koşulları altında yetiştirilse de, kuraklık sezonlarında ilave sulamaya ihtiyaç duyulmaktadır. Gazi Magusa, Güzelyurt and Đskele, patates ekili alanların % 98’ini oluşturmaktadır. Sezon içerisinde sulanan güz patatesi ise, Gazi Magusa (% 41), Güzelyurt (% 36) ve Đskele (% 23) bölgesinde yetiştirilmektedir. Yaklaşık 79133 arazide patates yetiştirilmektedir. KTt “Tarım kurumu ”, yalnızca ilkbahar patatesi yetiştiricilerine hektar başına 136 Avro tutarında bir yıllık teşvik ödemesi yapmaktadır. Dönüm başına 102.75 TL’ye eşdeğer olan bu ödemenin dönüm başına 34 TL’si doğrudan destek, 68.75 TL’si ise yakıt desteği olarak verilmektedir. Yetiştirilen patatesler, yerli ve dış pazarlara satılmaktadır. Üreticiler son çare olarak KTt tarafından önceden belirlenen garantili fiyatlar ile alım yapan TÜK’e satış yapılmaktadır. Gazi Magusa limanı yoluyla patates ticareti yapılması desteklenmektedir. Tablo 17 – Đlkbahar & Güz Patatesi - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) Bahar Patatesi Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2002 279 8.320 2003 236 6.143 2004 338 10.190 2005 397 12.600 2006 434 10.971 2007 642 16.847 29.8 26 30.1 31.7 25.2 26.2 Güz Patatesi Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2002 205 4.147 2003 312 5.729 2004 390 7.413 2005 389 8.761 2006 411 6.838 2007 741 13.918 20.2 18.3 19.0 22,5 16.6 18.8 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. 33 Doğrudan Gelir Desteği Ödemesi 28 Elde edilen mahsul, hem nitelik hem de nicelik açısından oldukça iyi durumda olup, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yetiştirilen mahsulle karşılaştırılabilir niteliktedir. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde, 2007 yılında hektar başına ortalama 26 ton ürün elde edilmiş, toplamda 143.000 ton üretim yapılmıştır34. Ancak Kıbrıs’ın kuzey kesimi, yurtdışından donmuş patates ve tohumluk patates satın almaktadır. Tablo 18 – Dışarıdan Satın Alınan Sofralık, Donmuş ve Tohumluk Patates Miktarı (2002-2007) 2007 2006 2005 2004 2003 2002 Cins Donmuş Donmuş Tohumluk Donmuş Tohumluk Sofralık Donmuş Tohumluk Sofralık Donmuş Tohumluk Tohumluk Ton 1,080.486 1,080.695 241 252.95 210 421 575.894 214 2,548 340.27 250 600 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. Satın alınan tohumluk patatesler Magusa limanında teslim alınır çünkü, burada ürünlerin sağlıklı olup olmadıklarını kontrol edebilecek düzeyde bir laboratuvar bulunmaktadır ( bu laboratuarda daha ayrıntılı testler gerektiğinde, Lefkoşa ve Türkiye’deki diğer laboratuvarlar tarafından desteklenebilecek bir donanım mevcuttur). Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ‘hastalıksız’ statüsünü kazanabilmesi için tohumluk patates üzerindeki bitki sağlığı kontrollerinin AB standartlarına ve BM Avrupa Ekonomik Konseyi (UNECE) standartlarına uygun olarak yapılması gerekmektedir. Türkiye, bazı Arap ülkeleri ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nden gelen taleplerin artması ile bağlantılı olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi sofralık patates ticaretinde son yıllarda bir artış yaşanmıştır. Tablo 19 – 2002 – 2006 Yılları Arasında Sofralık Patates Ticaretinin Hacmi (ton) Yıl 2006 2005 2004 2003 2002 Ton 6.432 4.467 120 1.247 2.862 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. Patates ticareti genellikle Magusa limanından, Kıbrıs Cumhuriyeti için daha küçük ölçekli olarak da Yeşil Hat üzerinden gerçekleştirilmektedir. TÜK’ün, Magusa’da patates paketleme tesisleri ve soğuk deposu bulunmaktadır. Pazarlama kurulunun ihtiyaçlarına karşılık vermek üzere tasarlanmış olan bu büyük ve eski (1974 öncesi) tesisler, ürünlerin derecelemesini yapmaktan ziyade, daha çok tasnifi ve çuvallarda 34 EUROSTAT- Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008. 29 paketleme işlemlerini yerine getiren ve yoğun emek gerektiren patates paketleme tesisleridir. Erken hasat patates ticareti ile ilgili olarak; Mısır, Fas, Malta ve Đsrail’den gelen rekabetin baskısı giderek daha fazla hissedilmektedir. Karşı karşıya kalınan diğer sorunlar ise yüksek üretim maliyetleri (ekili parsellerin küçük olması, tohum makineleri, hasat makineleri ya da traktörler gibi yeterli mekanikleşmenin olmaması veya varolan mekanizmaların eski olması), emek maliyetlerinin ve sulama masraflarının yüksek olması, hem miktar hem de çeşit (sadece üç çeşit) olarak yurtdışından tohumluk patates alımının yetersiz olması (TÜK tekeli), nispeten gecikmeli dağıtım gibi konular erkenci pazara yönelik üretimin en yüksek fiyatla oluşmasına neden olmakta ve rekabeti engellemektedir. Bunların yanı sıra, pazar organizasyonunun yetersiz olması, aracılar ile ticaret yapan üreticilerin konumunu zayıflatmaktadır. Patateslerin büyüklüklerine göre sınıflandırılmış ve yıkanmış olmasına ek olarak, alıcılar artık GLOBALGAP sertifikasını da istemeye başlamıştır. Gelişmekte ve büyümekte olan özel sektör patates endüstrisi ve ticaretinin gereksinimlerine karşılık verebilmek üzere; bireysel müşterilerin ihtiyaçlarına yanıt verebilen, patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması, paketlenmesi, etiketlenmesi ve soğuk depolarda saklanmasına olanak verecek modern özel sektör tesislerinin kurulmasını teşvik eden bir politikanın olması gerekmektedir. Daha modern makinelere ve enerji-etkin soğuk depolara yatırım yapılmasını gerektirecek olan bu yaklaşım ile, daha önceki merkezi yaklaşımın aksine, farklı bölgelerde birçok küçük ve orta ölçekli tesis kurulacaktır (özel ticaret sektörünün ortaya çıkışının bir yansıması olarak). Özel üretici gruplarının varlığı, bu politikanın uygulanmasını kolaylaştıracaktır. Ayrıca, beklenen TÜK reformu ve tohumluk patates pazarının liberalleşmesi ile bağlantılı olarak, üretici birlikleri ve hedef pazarlardaki tüccarlar ve perakendeciler ile bağlantıların yanı sıra sözleşme bazlı üreticiliğin de gelişmesi beklenmektedir. Alınması gereken diğer önlemler ise, araştırma ve geliştirme çalışmalarının kuvvetlendirilmesi, eğitim, piyasa bilgisi ve ticaretin teşviki olacaktır. I - 2.3.1.3 Sebze Üretimi ve Seracılık 2007 yılında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yaklaşık 15 bin ton sebze üretilmiştir. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde üretilen sebze miktarı ise 43 bin tondur. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen başlıca sebzeler şunlardır: enginar (4.085 ton), domates (4.017 ton), lahana (1.291 ton), marul (1.079 ton) ve patlıcan (748 ton), kereviz (639 ton), salatalık (616 ton), biber (583 ton), pırasa (483 ton), kabak (414 ton), bamya (377 ton), molohiya (315 ton) ve fransız ıspanağı (85 ton) gibi diğer sebzeler. Sebze bitkilerinin büyük çoğunluğu, çok sayıda üretici tarafından sınırlı büyüklükteki, açık, sulama yapılan tarlalarda yetiştirilmektedir. Ürünlerin yapısı, yerli pazara bağlı olarak değişmekte olup, bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. 2007 yılı içerisinde, sebze yetiştirilmiş olan alanın büyüklüğü 747 hektardır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki en önemli sebze üretim alanları Güzelyurt (% 42), Gazi Magusa (% 20), Lefkoşa (% 17), Girne (% 16) ve Đskele’dir (% 6). Bu durum, pazarlama fırsatlarının ve suyun önemini açıkça yansıtmaktadır. Sebze tarlasına sahip olan yaklaşık 700 üretici bulunmaktadır. Sebze yetiştiriciliği için gereken modern makine ve ekipmanların (tohum makineleri ya da traktörler gibi) olmamasının ve varolan makine stokunun işletme giderlerinin yüksek olmasının, açık alan sebze üretimini sıkıntıya soktuğu söylenmektedir. 30 Girdilerin (gübre ve bitki koruma kimyasalları) maliyeti çok yüksek olduğundan, düzenli tarımsal uygulamalar çok seyrek olarak yerine getirilmektedir. Đyi tarımsal uygulama planlarının yanı sıra AB pazarlama standartlarının da uyarlanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu da, yalnızca, düzenli sulama ve gübreleme ile zararlıların ve hastalıkların zamanında teşhis edilmesi ile mümkün olabilir. Sebzeler ve sebze fidanları (meyve ve orman fidanları ile ev ve bahçe bitkileri de dahil olmak üzere), seralarda da yetiştirilmektedir. Seraların kapladığı toplam alanın büyüklüğü 115 hektardır. Bunun üçte ikisi sabit plastik seralar, üçte biri ise yüksek (içinde yürünebilir) tüneller şeklindedir. Seraların coğrafi dağılımlarına bakıldığında, kapladıkları toplam alanın % 65’inin Gazi Magusa’da olduğu görülmektedir. Bunu % 18 ile Güzelyurt, % 12 ile Girne, % 3 ile Lefkoşa ve % 2 ile Đskele takip etmektedir. Seralar, genellikle, 2.5 metre eninde, 50 metre boyunda, duvar yüksekliği oluklara kadar 3 metre, tepe yüksekliği ise 5 metredir. Yanlarda bulunan havalandırmalarda, böceklere karşı korunmak amacıyla konulan sineklikler bulunmaktadır. Mevcut seraların kapladığı toplam alan yetersizdir (özellikle de Kıbrıs’ın kuzey kesiminde suyun ne kadar az olduğu düşünüldüğünde). Ayrıca, bu seralar modern ekipmanlar ile donatılmamışlardır (mikro-klima kontrolü, su ısıtma ve depolama için güneş enerjisi sistemleri, termal ve gölgeleme perdeleri, damlama sulama sistemleri ve pompa, su ekipman ve filtresi, fertigasyon üniteleri, borular ve lateraller). Aynı şekilde, seralarda yeterli ekim ekipmanları (moto-kültivatör, saksı doldurma makinesi, çok gözlü viyol doldurucusu, ağızlıklı tohumlama aleti gibi) ya da topraksız tarım ekipmanları (plastik vazolar, ipler gibi) da bulunmamaktadır. Hem Türkiye’de hem de diğer kuzey Avrupa ülkelerinde turfanda ürünler için ödenen yüksek fiyatlardan faydalanabilecek olan sebze ticareti, son derece sınırlı ve düzensiz olduğundan ürünleri daha ucuz olan diğer ülkelerin (başta Türkiye) kuvvetli rekabetiyle karşı karşıya kalmaktadır. Kıbrıs’ın kuzeyi’nde ticareti yapılan en önemli sebze enginardır. Enginar, Kasım ayı ortasından Ocak ayı ortasına kadar Türkiye’de taze olarak tüketilmek üzere ya da Türkiye’nin yerli üretimi pazarlara çıktığı sezonda sonradan işlenmek üzere satılmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimi’nde konserve ya da kavanozda satılan enginarlar için işleme tesisi bulunmamaktadır. Yıllık mahsulün büyük çoğunluğu (lahana, bezelye, bakla, havuç, soğan, baharatlar gibi) yerel olarak satılmaktadır. Bu sektörde çalışan yaklaşık 10 özel firma bulunmaktadır; ancak gerek marjın büyüklüğünden gerekse “pazar zincirini” kendileri organize etmek istediklerinden, üreticiler aracılarla çalışmaktan kaçınmaktadır. Yine de, sebze paketleme, tasnif ve soğuk depolama kapasitesi oldukça sınırlıdır. Ürünlerin büyük çoğunluğu çiftçilerden ya da özel firmalardan alınıp doğrudan açık pazarlara, dükkanlara ve süpermarketlere getirilmektedir. Ürünler, süpermarketlerde, marketlerde ve dükkanlardaki raflarda sunumları açısından paketlenmektedir. Bölgede çalışan herhangi bir sebze üreticileri kooperatifi ya da birliği bulunmamaktadır. Buna paralel olarak pazar organizasyonunun yetersizliği, alıcılar ya da tüccarlar ile olan ticaret ilişkilerinde üreticilerin pozisyonunu zayıflatmaktadır. Biri Lefkoşa’da biri Magusa’da olmak üzere, depolama kapasitesine sahip iki adet toptancı pazarı bulunmaktadır. Ancak, bu pazarlardan geçen toplam üretimin miktarı azdır. Bunların yanı sıra, özel sektöre ait birkaç tane de küçük soğuk depo bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimi, Türkiye’den az miktarda domates ve salatalık satın almaktadır. 2002-2007 dönemi içerisinde, yılda ortalama 283 ton domates ve 100 ton salatalık alımı yapılmıştır. Bu durum yine göstermektedir ki, gıda alışkanlıklarının ve ihtiyaçlarının değişmesine paralel olarak gelişen bir yerli piyasa mevcuttur. 31 I - 2.3.1.4 Narenciye Narenciye (portakal, greyfurt, limon, mandalin ve diğerleri), Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok eskiden beri yerleşmiş olan bir üretim cinsidir. Dolayısıyla, bölgede narenciye üretimi, işlenmesi ve pazarlanması ile ilgili olarak gerekli bilgi ve deneyim sağlam bir temele dayanmaktadır. Narenciye ürünlerinin suya ihtiyaç duymaları nedeniyle, narenciye bahçelerinde sulama yoluyla üretim mümkündür ve adanın kuzey kesimindeki narenciye üretiminin % 95’i Güzelyurt bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Tablo 20 – Narenciye - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 5.835 146.594 5.898 143.626 5.904 139.593 5.840 173.578 5.788 165.581 5.815 147.212 25.122 24.352 23.646 29.723 28.610 25.315 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Narenciye ve bitkisel üretim sektörleri içerisinde faaliyet gösteren işletme sayısı 2.894’dür35. Narenciye bahçelerinin ortalama büyüklüğü 2 hektar olsa da, bahçelerin % 76’sı 2 hektardan küçük bahçelerdir. Bahçelerin % 24’ünün büyüklüğü ortalamanın üzerindedir. Buna göre, narenciye bahçelerinin genelde küçük ölçekli olduğu söylenebilir. Tablo 21 – Sahip Oldukları Arazinin Büyüklüğüne Göre Narenciye Üreticileri Üretim Yapılan Arazinin Büyüklük Aralığı (ha) 0-0.49 0.5-0.99 1-1.99 2-4.99 5+ Toplam Üretici Sayısı 556 735 927 541 135 2.894 % 19% 25% 32% 19% 5% 100.00 Kaynak: Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı, Ocak 2007. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, hepsi Güzelyurt’ta bulunan yedi adet narenciye paketleme fabrikası bulunmaktadır. Narenciye paketleme, tasnif ve depolama faaliyetleri, daha önceleri, CYPFRUVEX pazarlama kurulunun tekeli altında idi. 2005 senesinde üç paketleme fabrikasının ikisi özelleştirilmiş, özelleştirilen paketleme fabrikalarının biri Güzelyurt Lefke Narenciye Yetiştiricileri Derneği’ne (Legnar Đthalat Đhracat Ltd) ve diğeri de Kıbrıs Türk Narenciye Yetiştiricileri Birliği’ne (Narenciye Yetiştiricileri Ltd.) verilmiştir. Narenciye paketleme fabrikalarının bir tanesi ile düşük kaliteli narenciyelerin kullanıldığı bölgedeki tek konsantre meyve suyu tesisi, CYPFRUVEX’in elinde kalmıştır. Narenciye paketleme fabrikalarının üçü de, hem özel tüccarlara sözleşmeli paketleme hizmeti vermekte hem de kendilerinin satın aldıkları ürünleri paketlemektedirler. 35 Bu rakamlar, 2006 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Planı’ndan alınmıştır. 32 Tablo 22 – Narenciye Paketleme Fabrikaları No Ürün Çalışan Sayısı Kapasite (ton/yıl) Gerçekleşen Kapasite (ton/yıl) 1 Bostancı - Güzelyurt. 150 70.000 13.000 ton/yıl 100.000 200.000 10.000 ton/yıl 96.000 130.000 36.500 40.000 30.500 ton/yıl Narin I. Narin II. 2 Meysan Konsantre Sunzest Konsantre Sunzest I. Sunzest II. 510 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Önemli miktarlarda ticareti yapılan narenciye ürünleri, ticaret teşviklerinden de faydalanmaktadır. Yaklaşık 35 firma, büyük ölçüde Türkiye’ye (özellikle düşük kaliteli meyveleri) ve üçüncü ülkelere mal satmaktadır. 2008 yılında yapılan narenciye ticareti içerisinde, Valencia cinsi portakal (% 83), greyfurt (% 8), limon (% 4), mandalina (% 3) ve Yafa (% 2) yer almaktadır. Narenciye ticaretinde, Fas gibi diğer Akdeniz ülkelerinin kuvvetli rekabetinin oluşturduğu tehdit giderek hissedilmektedir. Tablo 23 – Narenciye – Ticareti Yapılan Miktar (2002-2008) Yıl 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Miktar (ton) 103.222 104.182 97.092 101.131 99.635 112.289 84.527 Kaynak: KTt istatistikleri En fazla üretilen narenciye çeşitleri şunlardır: Valencia ve Shamiti cinsi portakal, Mandora, Lizbon ve Enternado cinsi limon ve beyaz Marsh Seedless greyfurtu. Narenciye, karmaşık bir seyreltme, bakım ve kalite yönetim prosedürlerini de içeren yoğun bir emek isteyen bir üründür. Tarımsal uygulamaların (sulama, gübreleme, zararlı kontrolü, ot kontrolü ve budama) yetersiz olmasının bir sonucu olarak, narenciye bahçeleri çok sıkışık düzendedir ve dolayısıyla etraflarında herhangi bir şekilde hareket etme imkanı yoktur. Emek maliyeti de yüksek olduğu için, özel budama makinelerinin öngörülmesi gerekmektedir. Narenciye üreticilerinin karşı karşıya olduğu başlıca sorunlar arasında suyun azlığı, su ve toprağın tuzlanması, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde narenciyeleri depolamak için yeterli soğuk depo olmaması (ki bu özellikle de hasat mevsiminde düşük fiyatlar ile satılan ve daha sonra yılın ilerleyen aylarında çok daha yüksek fiyatlarla alıcı bulan limon için geçerli ve önemli bir husustur) ve pazarlanabilirliği düşük olan narenciye çeşitlerinin bulunması sayılabilir. Sektörü tekrar harekete geçirilebilmek için, mevcut politikalara yeniden yön verilerek üretici örgütlerinin güçlendirilmesi, eğitim verilmesi, pazar talebi daha fazla olan çeşitlerin seçilerek yerel koşullara adapte edilmesi (narenciye bahçelerine yeni ağaç ekimi yapılması yolunda bir Yönetmelik olduğundan aşılama yapmak suretiyle), 33 modern budama ve diğer ekipman ve makineler ile sınıflandırma ve soğuk depo tesislerinin finanse edilmesi gerekmektedir. I - 2.3.1.5 Zeytin, Keçiboynuzu ve Üzüm Zeytin Adanın tabiat yapısının bir özelliği olan zeytin ağaçları, aynı zamanda adanın kültürünü de temsil etmektedir. Zeytin, ya sofralık tüketime yönelik olarak toplanmakta (salamura ya da çekirdekleri çıkarılmış siyah veya yeşil zeytin, ya da kırık yeşil zeytin) ya da zeytinyağı üretimi için (yeşil veya siyah zeytin) işlenmektedir. Zeytinden elde edilen yağlar, sabun veya krem gibi niş ürünlerin üretiminde de kullanılmaktadır. Zeytin ağaçları, genelde seyrek olarak ekilmiş olup (hububat tarlalarının içerisinde ya da kenarlarında, otlaklar ya da kenar arazilerde ya da bahçelerde), nispeten modern olan zeytin bahçelerinin sayısı yok denecek kadar azdır. Ağaçların ortalama yaşı oldukça yüksektir. Hatta bazı ağaçların dikim tarihi, Venedik dönemine kadar uzanmaktadır. Şu anda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, yaklaşık 468.000 zeytin ağacı36 ve yaklaşık 1.500 zeytin üreticisi bulunmaktadır. Tablo 24 – Zeytin – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 3.333 5.293 3.160 3.203 3.096 5.796 3.123 3.362 3.130 3.808 3.122 2.341 1.589 1.014 1.872 1.046 1.217 0.750 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Ağaç sayısına dayalı olarak arazi büyüklüğü tahmini yapılırken, dönüm başına 20 ağaç olduğu düşünülmüştür. Yaklaşık olarak, 2002-2007 dönemi içerisinde her yıl ortalama 3.900 ton zeytin üretilmiştir (2007 senesinde kuraklık nedeniyle 2.340 ton). Ağaçların sayısı göz önüne alındığında, üretim düzeyinin çok daha yukarıda olması gerekmektedir. Ancak, yetiştirilen zeytinlerin önemli bir kısmı da doğrudan çiftçi aileleri tarafından tüketilmekte ve istatistiklere girmemektedir. Bu nedenle, yalnızca, kalan kısıtlı miktarda zeytinin pazarlanması yoluna gidilmektedir. Zeytin üreticileri arasında işbirliği olmaması da, bu sınırlı pazar potansiyelinin bir sonucudur. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok sayıda zeytin çeşidi bulunmaktadır. 1995 yılından sonra, genellikle sofralık olarak tüketilen Gemlik zeytini paketlemeye uygun olması nedeniyle Türkiye’den getirtilerek Kıbrıs piyasasına girmiştir. Ancak, Gemlik cinsi zeytinler, suya diğer yerli cinslerden daha fazla ihtiyaç duymaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde zeytin üreticileri kimyasal gübre kullanmadıklarından, organik üretim için uygun bir ortam söz konusudur. 2004 yılından sonra, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Gelecek için Ortaklık Programı’ndan (UNDP-PFF) aldıkları mali destekle bazı çiftçiler üç adet organik zeytin bahçesi kurmuşlardır. Hasat genelde elle ya da tarakla yapılır. Tarakla toplama geleneksel hasat yöntemi 36 Bu rakam, 2007 Yılı Tarımsal Yapı ve Üretim Kitabı’nda yer alan bir rakamdır. Ancak, inşaat patlaması nedeniyle birçok zeytin ağacı kesilmiş ve yok edilmiş olduğundan, zeytin ağaçlarının sayısı konusunda kesin bir rakam yoktur. 34 olsa da, meyvelere zarar verir ve yüksek maliyetli bir uygulamadır). Zeytinin toplanması Eylül ayında başlar, Aralık ayında ezme bitene kadar devam eder. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 18 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. Bu fabrikaların, yalnızca yedi tanesi yenilenmiş, modern tesislerdir. Modern tesislerin kapasitesi günde yaklaşık 300 ton iken, diğer tesislerin kapasiteleri günde 50’şer ton civarında kalmaktadır. Bazı tesislerde, sofralık zeytinler için modern paketleme mekanizması da bulunmaktadır. Zeytin işleme tesislerinden çıkan atık sularla ilgili herhangi bir işlem yapılmadığından, bu atık sular ciddi derecede toprak ve su kirliliğine yol açmaktadırlar. KTt ticaret departmanının verilerine göre, 2006 yılı içerisinde Türkiye’den 514.5 ton zeytin ve 123.488 litre zeytinyağı satın alımı gerçekleşmiştir. Aynı zamanda Türkiye de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminden 1.458 litre zeytinyağı satın almıştır. Alt-sektörün karşı karşıya kaldığı problemler, modern ve uzmanlaşmış zeytin bahçelerinin olmaması, mekanizasyonun zayıf olması (meyvenin niteliğini koruyan mekanik ve insan gücüyle taşınabilir hasat makineleri), üretici örgütlerinin olmaması, üreticiler için eğitim ve destek hizmetlerinin yetersiz olması ve zeytinyağı ile ilgili mevzuatın AB ile uyumlu hale getirilmemiş olmasıdır. Bu problemler, KTt’nin yerel üretimini olumsuz yönde etkileyen daha ucuz zeytin ve zeytinyağı alımları ile birleşmekte, hasat için gereken işgücü maliyetinin yüksek olması da bu olumsuz durumu pekiştirmektedir. Mevcut ağaçların miktarına ve üretim potansiyeline rağmen Kıbrıs adasının hala zeytin ve zeytinyağı ithal ediyor olduğu gerçeğinden yola çıkarak, zeytin yetiştiriciliğinin teşvik edilmeyi hak ettiği söylenebilir. Modern zeytin bahçelerinin özendirilmesi, uygun mekanizasyon araçlarının sağlanması, organik üretimin teşvik edilmesi ve işleme sektörünün ekipmanlarını yenilemeleri ve atık sularını işleme tabi tutmaları için gerekli desteği sağlanmasına yönelik uygun politikaların oluşturulması ve uygulamaya konması gerekmektedir. Yeni narenciye ekimini kısıtlayan düzenlemeler göz önüne alındığında zeytin, narenciyeye karşılık çok uygun bir alternatif olabilir. Ayrıca, zeytinin sulama suyu gereksinimi de daha azdır. Keçiboynuzu Keçiboynuzu, diğer bir tipik Kıbrıs bitkisidir. Suya ihtiyacı yoktur ve doğal habitat içerisinde sorunsuz olarak gelişir. Bu meyvenin her yeri (çekirdeği, dış kısmı), organik gıdalarda, pekmez olarak, hayvan yemi olarak ve kozmetik endüstrisinde kullanılabilmektedir. KTt istatistiklerine göre, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 299.592 keçiboynuzu ağacı bulunmaktadır. Bu ağaçlardan elde edilen yıllık keçiboynuzu miktarı ise 2.433 tondur37. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde iki keçiboynuzu firması bulunmaktadır ve yem üretimi amaçlı olarak TÜK de alım yapmaktadır. Ancak mekanizasyon eksikliği, düşük pazar fiyatları ve ağaçların kemirgenlere ve keçilere karşı hassas olması, keçiboynuzunun yatırım için çekici hale gelmesini engellemektedir. 37 Kaynak: 2008 Yılı Tarımsal Yapı ve Üretim. Ancak, inşaat patlaması nedeniyle birçok keçiboynuzu ağacı kesilmiş olduğundan, keçiboynuzu ağaçlarının sayısı konusunda kesin bir rakam yoktur. 35 Üzüm Üzüm, adada yüzyıllardan beri yetiştirilmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok çeşitli sofralık ve şaraplık üzüm çeşitleri bulunmaktadır. Ancak Kıbrıs Cumhuriyeti’nde son derece gelişmiş olan şarap endüstrisi (ki burada 9 bin hektara yayılan üzüm bağlarının % 90’ında şaraplık üzüm yetiştirilmektedir), kuzey kesimde henüz emekleme dönemindedir. Şu anda, kuzey kesimde iki ya da üç tane küçük şarap üreticisi bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesinin organik tarım sertifikası bulunmaktadır. Bu üreticilerin ürünleri nitelik ve nicelik açısından da zayıftır. Dolayısıyla, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde asıl üretim, sofralık üzüm üzerine yoğunlaşmaktadır. Tablo 25 – Üzüm – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı (2002-2007) Ekim Yapılan Arazi (ha) Üretim (ton) Elde Edilen Ürün Miktarı (ton/hektar) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 144 1.515 268 1.330 272 1.757 275 1.793 269 2.288 267 2041 10.5 4.9 6.4 6.5 8.5 7.6 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Bölgede en çok yetişen üzüm çeşitleri Beyaz ve Siyah üzüm, Malaga cinsi üzüm, Sultana cinsi üzüm, Rozaki cinsi üzüm ve Kardinal cinsi üzümdür. Verigo cinsi de, potansiyeli çok fazla olan bir yerel sofralık çeşittir (bu üzüm cinsinin isminin Đngilizce “Very good!” / “Çok güzel!” ifadesinden geldiği görülmektedir). Ticaret anlamında, son beş yıl içerisinde Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çoğunluğu satın alım olmak üzere dengeli bir üzüm ve kuru üzüm ticareti olduğu tespit edilmiştir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ikliminin, yüksek kalitede sofralık üzüm yetiştirmede nispeten avantaj olarak kullanılması gerekmektedir. Tüm Akdeniz bölgesinde olduğu gibi, burada da çekirdeksiz üzüm çeşitleri baskındır (özellikle de büyük yuvarlak taneli yerli cinsler). Kabul edilebilir kırmızı üzümlerin renkleri, tüketici piyasası tarafından belirlenmektedir: çok koyu değil.. Sofralık üzümlerin hem asit derecesi hem de şeker içeriği düşük olmalıdır. Sofralık üzümler, büyüklükleri, renkleri ve şekilleri açısından kabul edilen belli standartlara uygun olmalıdır. Üzüm bağlarının büyük çoğunluğu, herhangi bir sistem gözetilmeden çalı tipinde dikilmiştir. Büyük üretim bölgelerinde, optimum sıralı bitki boşlukları ve kafesleme sisteminin belirlenmesi gerekmektedir. Sıralar arasında bırakılacak aralıklar, gerekli hazırlık, inceltme ve budama çalışmalarının kolaylıkla yapılabilmesine izin vermelidir. Püskürtme ve hasat süreçlerinin de, küçük traktörler, treylerler ve spreyler gibi uygun makine ve ekipmanlar ile kolaylaştırılması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, uluslararası olarak da desteklenen KOBĐ merkezi var olan ya da yeni takdim edilen bir takım alternatif ürünlerin geliştirilmesini (örneğin yaklaşık 5 hektar alanda kapari ya da çarkıfelek meyvesi veya deniz börülcesi gibi) ya da mevcut üretimin artırılması veya yaygınlaştırılmasını (yaklaşık 33 hektar alanda nar ya da kaktüs meyvesi veya enginar gibi) teşvik etmektedir. Çiftçiler tarafından bireysel olarak üretilen başka alternatif ürünler de (mango gibi) bulunmaktadır. Yurtdışındaki pazarlarda giderek artan piyasa talebinden nasibini almakta olan bu ürünler, yerel çevresel koşullara adapte edilmekte ve pazar nişlerini dolduracak etkileyici ürün alternatifleri olarak kendilerini göstermektedirler. KOBĐ merkezi, katılımcı çiftçilere teknik ve pazarlama desteği de sağlamaktadır. Yine de, bu 36 ürünlerin işlenmesi (paketleme, meyve suyu gibi) hala çok gelişmemiş olduğundan, katma değerin artırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. I - 2.3.2 Hayvancılık: Üretim, Đşleme ve Pazarlama Kıbrıs’ın kuzey kesiminde sürdürülen hayvancılık faaliyetleri; büyükbaş hayvancılık, küçükbaş hayvancılık, kümes hayvanları ve arıcılık üzerinde yoğunlaşmıştır. Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliği Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki büyükbaş hayvan sayısı, uygulanan teşvik politikaları ve endüstrinin süt talebinin yükselmesi neticesinde, 1995 ila 2006 yılları arasında dört kat artarak 15 binden 60 bine çıkmıştır38. 2006 yılında kesilen her inek için kesim primi ödenmesi uygulaması nedeniyle, büyükbaş hayvan nüfusu 2007 yılında % 4 azalarak 57.500’e inmiştir39. Büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en önemli bölge, toplam büyükbaş hayvan sayısının % 34’üne sahip olan Gazi Magusa’dır. Gazi Magusa’yı % 25 ile Lefkoşa, % 19 ile Đskele ve % 9 ile Güzelyurt takip etmektedir. Büyükbaş hayvan yetiştiriciliği, ağırlıklı inek cinsini (Holstein Friesian) yansıtacak şekilde genelde süt üretimine yönlendirilmiş durumdadır. Çiftçi gelirlerinin yaklaşık % 70’i süt satışlarından, % 30’u ise hayvan satışından gelmektedir. Ancak bu iki kaynağın kar payı genellikle 50:50 oranındadır40. Đkincil bir ürün olan et, üretkenliğini tamamlamış olan inekler ile besiye alınan boğa / danaların kesilmesi ile elde edilmektedir. Uzmanlaşmış sığır eti üretimi mevcut değildir. Bölgede yaklaşık 1.894 hayvan çiftliği bulunmakta olup, oldukça parçalı bir üretim yapısı vardır. Besicilerin yaklaşık % 83’ünün 50 veya daha az hayvanı bulunmaktadır. Bunların % 73’ünün ise 15 veya 15’den az hayvanı bulunmaktadır. Besicilerin yalnızca % 9’unun 50 ila 100 arası hayvanı, % 7’sinin ise 100’den fazla hayvanı vardır. Bu iki grup, toplam büyükbaş hayvan nüfusunun % 45’ini oluşturmaktadır41. Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki alt-sektör yapısı ise çok daha büyük (2005 yılında 24.000 süt ineği) ve çok daha etkindir. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde daha az sayıda, ancak kent merkezleri çevresinde nispeten daha büyük ticari birimleri olan süt ineği çiftlikleri (240 civarı) bulunmaktadır (çiftlik başına düşen ortalama süt ineği sayısı 101’dir). Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, büyükbaş hayvanlar genellikle avlularda ve ahırlarda tutulmaktadır. Büyükbaş hayvanların ahırlarda beslenmesinde arpa sapı ve samanı kullanılmakta; bu yem de arpa, soya, pamuk küspesi ve diğer malzemeler kullanılarak hazırlanan konsantreyle desteklenmektedir. Kurak yıllarda, yemlerin bileşenleri dışardan satın alınmaktadır (2008 yılında Türkiye’den alınan çok miktarda / düşük değerde saman ve sap dahil). Şu anda üreticilerin büyük bir çoğunluğu, hayvanların verimliliği için yeterli olmayan fabrika yemlerini kullanmaktadır. Bu sorunu çözmek için, kışın yetiştirilen hayvan yemlerinin (arpa, buğday ve fiğ) çok kısa bir süre içerisinde (genellikle 20 gün 38 KTt istatistiklerinde toplam sığır sürüsü yapısı yer almadığından, toplam ‘Canlı Hayvan Birimi’ ya da Birim Hayvan’ın (AB terminolojisinde Livestock Unit – LU) hesaplanması mümkün değildir. ÖNEMLĐ NOT: Birim Hayvan (BH) farklı cins veya kategorilerden hayvan sayılarının toplanması ya da karşılaştırılmasında kullanılmaktadır. Burada, hayvanların gıda gereksinimlerine dayalı eşdeğerlikler kurulmaktadır. Tanım gereği, 600 kg ağırlığında olan ve yılda 3.000 litre süt veren bir inek 1 Birim Hayvan, kesilecek bir dana 0.45Birim Hayvan ve süt veren bir koyun 0.18 Birim Hayvan’dır. 39 Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008 verisi, Đstatistik ve Planlama Birimi. 40 Kaynak ‘Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kuru arazi tarım sistemleri’ konulu TAIEX raporu, 2007 41 Kaynak: Veterinerlik departmanı, Şubat 2007 37 içerisinde) hasat edilmesi gerekmektedir. Ancak, hızlı hasat için uygun ekipmanların olmaması nedeniyle, üreticiler bunu yapamamaktadır. Đnek başına süt verimi günlük yaklaşık 19 litre (laktasyon başına yaklaşık 5.400 ila 7.000 litre arasında) civarındadır. Oldukça düşük olan bu oran, üretim maliyetini de artırmaktadır. Sadece birkaç mandıra çiftliğinde daha fazla miktarda ve çeşitlilikte hayvan yemi üretmek için kullanılan sulu alan bulunmaktadır. Bu durum, süt verimini hemen hemen iki katına (laktasyon başına yaklaşık 9.000 litre) çıkarmıştır. Yem bitkisi üretimine yatırım yapılması (sulama ekipmanı ve makineleri ile üretim ve depolama ekipmanı da dahil), verimliliği ve genel üretim miktarını da artıracaktır. Süt sağım sistemleri çiftlikten çiftliğe farklılık göstermektedir. Orta ölçekli çiftliklerin büyük çoğunluğunda boru hattı sistemleri varken, daha büyük ölçekli çiftliklerde modern balıksırtı duruşlu süt sağım odaları bulunmaktadır (her ikisinde de süt soğutma tankı vardır). Toplam inek sütü miktarının % 60’ı, soğuk zincir içerisinde yer almaktadır ve kalitesi de oldukça yüksektir. Küçük ölçekli birkaç çiftlikte, sütler elle sağılmaktadır. 2007 yılında, inek sütünün sadece % 40’ı soğuk zincir içerisinde yer almaktaydı. Sütler, SÜTEK’e(Süt Endüstrisi Kurumu) ve nakliyecilere güğüm/kovalar ile dağıtılmaktadır. Süt üretimi; süt sağma ekipmanları, soğutma tankları, yemlikler, silaj, yem mikserleri gibi modern makine ve ekipmanlardan da yoksun durumdadır. Hayvan gübresi genellikle yerde depolanır ve olgunlaştıktan sonra tarlaya serpilir. Đnek başına düşen ortalama buzağı sayısı 0.78’dir (2007). Buzağılar doğumdan hemen sonra annelerinden ayrılır ve 3 – 3½ aylık olup sütten kesilene kadar kovadan beslenir; bu nedenle, toplamda üretilen sütün yaklaşık % 10’undan fazlası buzağı yetiştirmek için çiftlikte kullanılır (yerel menşei haricinde süttozu ticareti yasaktır). Çiftçiler, genellikle, kendi sürü yedeklerini yetiştirirler; erkek buzağılar ile yenileme ihtiyacının üzerindeki dişiler çoğunlukla doğdukları çiftlikte 14 ila 18 ay boyunca kesime göndermek üzere yetiştirirler. Canlı ağırlıkları yaklaşık 450-600 kg, ortalama karkas vücut ağırlığı 242 kg’dır42. KTt tarafından alınmış olan bir karara göre, inek çiftliklerinin (koyun ve keçi çiftlikleri de dahil), kentsel alanların (şehir ve kasabalar) uzağında yer alan ve Organize Hayvan Bölgeleri adı verilen bölgelerde yer alması gerekmektedir. Bu Organize Hayvan Bölgelerinin yaklaşık % 60’ında yeterli altyapı (yola erişim, elektrik ve su) bulunmamaktadır. Hastalıkların ortaya çıkması ve yayılması riskini artıracağı için, farklı hayvan yetiştiricilerine ait hayvanların organize bölgelerde yoğunlaştırılması uygulamasına son verilmelidir. Bu sektördeki diğer zayıf noktalar ise, yetiştiricilerin eğitim seviyelerinin düşük olması, AB uyumlu mevzuat ve yasaların olmayışı ve teftiş / denetim ile hastalık kontrolünün yeterli olmamasıdır. Küçükbaş Hayvan (Koyun ve Keçi) Yetiştiriciliği Koyun ve keçi yetiştiriciliği Kıbrıs’ın kuzey kesiminin geleneksel faaliyetlerinden biri olup, çevresel koşullar bu çeşit hayvancılık için son derece uygun durumdadır. KTt istatistiklerine göre, 2002-2007 döneminde koyun ve keçi sayılarında aşamalı bir artış yaşanmıştır. 42 Tarımsal Yapı ve Üretim 2008 verisi, Đstatistik ve Planlama Birimi. 38 Tablo 26 – Koyun ve Keçi Sayısı, 2002-2007 Yıl Koyun Keçi Toplam 2002 215.086 57.567 272.653 2003 215.237 53.323 268.560 2004 194.500 51.266 245.766 2005 239.026 60.780 299.806 2006 234.362 62.145 296.507 2007 236.026 61.425 297.451 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim bültenleri, 2003-2008, KTt istatistikleri. KTt çiftlik hayvan kayıtlarından elde edilen verilere göre, 2009 yılında, yaklaşık olarak 3.317 küçükbaş hayvan yetiştiricisi bulunmaktadır. Bunların 1.573’ü, çoğunlukla geçimlik çiftçilik olarak addedilebilecek, 1-30 arası koyun ve keçiye sahip olan işletmelerdir. Aşağı yukarı 1.045 çiftlik işletmesi, 31-100 başa sahiptir ve geriye kalan yaklaşık 700 işletme de 100 baş üzerinde hayvana sahiptir. Bunların 700’ü SÜTEK’e süt dağıtmaktadır. Tarım sektörünün en az gelir elde eden kesimi olan küçükbaş hayvan yetiştiricileri, çok zorlu koşullar altında çalışmaktadırlar. Yerli cinsler Saf Sakız, Sakız x yerli melezi (yağlı kuyruklu yerli cins koyun), Sakız x ivesi melezi, ivesi, ivesi x yerli koyun melezive Damascus, Yerli, (dağlarda yetiştirilen yerli keçi, bristle keçisinin alt-ırkıdır), Damascus x Local, La mancha keçileridir, ki bu hayvanlardan adanın iklimine iyi adapte olanlarının et kalitesi, süt verimi ve doğurganlığı oldukça iyidir. Keçi ve koyun sütü, yoğurt ve hellim ürünleri için çok önemli bir hammaddedir. Üç adet temel koyun ve keçi yetiştiriciliği sistemi bulunmaktadır. Ekstansif sistem olarak adlandırılan birinci sistem, hayvanların bütün sezon boyunca yüksek arazilerde otlatılmasını, barınakların ve süt sağımının da yine bu arazilerde yapılmasını içermektedir. Đkinci sistemde, hayvanlar gün boyunca arpa anızları ve otlaklarla beslenirler, öğleden sonra hayvanlarım tümü barınaklarına geri getirilir, sağılır, beslenir ve geceyi barınaklarında geçirirler. Hayvanlara verilen yem, genelde, ihtiyaca ve mevcut olup olmamasına bağlı olarak, arpa sapı ve samanı içeren konsantre yemdir. Kuzulara ve yavrulara anneleri ile birlikte bakılır, bunlar sütten kesilme çağları gelene kadar süt içerler. Bu sistem içerisinde yer alan süt sağımı genellikle günde sadece bir kere ve hemen hemen her zaman için elle yapılır (SÜTEK’in verilerine göre süt sağım sistemi ve soğutma tankı olan yalnızca bir adet keçi çiftliği, ki bu da KTt’ye ait bir kamu çiftliğidir, ve makineyle süt sağımı yapılan dört adet koyun çiftliği vardır, ki bu çiftliklerin birinde soğutma tankı bulunmamaktadır). Üretim değerinin en az % 90’ı kuzuların ve yavruların satışından, % 10’undan azı süt satışından elde edilmektedir. Yani süt, aslında et üretiminin bir yan ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Entansif sistem olarak anılan üçüncü sistem süt inekçiliğine oldukça benzer özellikler göstermektedir. Bu sistemde, hayvanlar ağıllarda tutulur ve arpa samanı, arpa sapı ve konsantre yemle beslenirler. Kuzular ve yavrular doğrudan sütle beslenmeleri için anneleriyle birlikte ya da ayrı tutulabilirler. Ancak, süttozunun olmaması nedeniyle ayrı tutulmaya çok sıcak bakılmaz. Beslenmenin ve dolayısıyla da süt üretiminin seviyesine bağlı olarak, çiftçi günde bir ya da iki kere süt sağabilir. Tek kuzusu olan dişi koyunları sağıp sağmamak da yine çiftçinin tercihine bağlıdır. Beslemenin daha yoğun olması halinde, extansif sistemde normalden daha fazla oranda süt çıktısı elde 39 edilebilirse de, gelirin büyük bir kısmı kesime hazır kuzular ve keçilerin satışından elde edilmektedir43. Tablo 27 – Toplam koyun ve keçi sütü üretimi 2002-2007 Yıl Süt (Lt) 2002 4.015.213 2003 3.774.888 2004 3.347.158 2005 4.344.670 2006 4.285.744 2007 4.936.126 Kaynak: SÜTEK 2007’de, ortalama koyun ve keçi sütü üretimi laktasyon başına sırasıyla 67 kg ve 80 kg olmuştur. Sağım işlemi genellikle elle yapılmakta olup, çok az sürü mekanik olarak sağılmaktadır. 2007’de koyun sütünün % 60’ının halen daha soğuk zincir içerisinde yer almamış olması, koyun ve keçi sütünün niteliklerinin düşük olmasına ve yetiştiriciler için önemli kayıplara yol açmaktadır. 2007 yılında, koyun ve keçi başına düşen ortalama yavru sayısı sırasıyla 1.08 ve 1.09 olmuştur; ancak ölüm oranlarının da yüksek olduğu bildirilmiştir. Koyun ve keçi yetiştiricileri kendi sürü yenilemelerini kendileri yapmakta ve kuzuları üçüncü aya geldiklerinde (ortalama karkas vücut ağırlığı koyun için 19kg ve keçi için 16 kilo) nakit parayla satmaktadırlar. Koyun ve keçileri etkileyen hastalıklara karşı (Mavi Dil hastalığı, Enterotoksemi (çelerme), ve bakteriyel bir hastalık olan Bruselloz gibi), KTt veterinerleri her yıl aşı kampanyaları düzenlemektedir (2005 yılında yaklaşık 64 bin doz enterotoksemi kullanılmış, 2006 yılında ise mavi dil ve enterotokseminin her biri için yaklaşık 600 doz, Bruselloz için ise 4.000 doz kullanılmıştır)44. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde Scrapie hastalığının görülmesinden sonra, 1986 yılında Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bir klinik çalışma başlatılmıştır. Çalışma neticesinde, geçtiğimiz yıllarda adanın kuzey kesiminde klinik Scrapie vakaları tespit edilmiştir: 2002 yılında Çayönü ve Yeşilyurt’ta 58 hasta koyun, 2003 yılında ise 27 hasta koyun öldürülmüştür. Mart 2005’de Güzelyurt’ta bir çiftlikte 27 koyunda, 2007 yılında ise Çayönü köyü ile Geçitkale Ağıllar köyünde Scrapie vakası tespit edilmiştir. Klinik olarak enfekte oldukları belirlenen tüm hayvanlar öldürülmüş, enfekte hayvanlardan toplanan patolojik örnekler üzerinde histopatolojik incelemeler yapılmıştır. 2002 yılında ilk Scrapie vakasının görülmesinden sonra, KTt hayvan sağlığı sigorta fonuna Scrapie hastalığı da dahil edilmiş ve çiftçilere hastalık sebebiyle öldürülen hayvan başına tazminat ödenmeye başlanmıştır. Şu anda, sekiz bölge ofisinde görev yapmakta olan KTt veterinerleri ve hayvan sağlığı teknisyenleri düzenli olarak çiftlikleri ziyaret etmekte ve koyun ve keçi sürüleri üzerinde klinik gözlemler yapmaktadır. KTt veterinerlik departmanının Patoloji Laboratuvarı’na gelen örnekler üzerinde de pasif bir araştırma programı sürdürülmektedir. 43 44 Kaynak ‘Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kuru arazi tarım sistemleri’ konulu TAIEX raporu, 2007 Tarımsal Yapı ve Üretim, KTt Đstatistik ve Planlama Birimi (2007 ve 2008) 40 Hastalıkların teşhisinde son dönemde meydana gelen gelişmeler ışığında, yeni bir Scrapie araştırma programı hazırlanması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimi için, şu anda Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yürütülmekte olan program ile paralel bir Scrapie imha programı hazırlanmalı ve uygulanmaya başlanmalıdır. Bu kapsamda, ayrıca, genetik tabanlı bir temizleme stratejisinin geliştirilmesi, en kısa süre içerisinde çiftçiler için bir bilinçlendirme ve farkındalık kampanyası başlatılması ve Scrapie hastalığı taşımayan yeni hayvanlarla sürü elde edilmesi için bir plan ortaya konmalıdır. Kümes Hayvancılıığı Kümes hayvancılığı sektörü de son yıllarda gelişmeye başlamış olup, gelişme devam etmektedir. Büyük şirketlerin yeni teknolojilere yatırım yapması, bu şirketlerin üretimlerini ve rekabet güçlerini artırmış, onları sektörde baskın hale getirmiştir. Tablo 28 – Kümes Hayvanlarının Sayısı (2002 – 2007) Yıl Yumurtlayan Etlik 2002 96.079 3.461.542 2003 105.248 2004 94.004 2005 2006 2007 Ebeveyn Cinsi Toplam 61.254 3.618.875 4.108.905 45.950 4.260.103 3.909.142 102.617 4.104.763 100.430 5.018.229 199.561 5.318.220 78.430 5.018.229 199.561 5.318.220 102.169 6.022.310 57.789 6.182.268 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008, KTt istatistikleri Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kümes hayvanları yetiştiriciliği, nitelik, nicelik ve işleme standartları açısından oldukça ileri durumdadır. Arıcılık Bal da, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin önemli bir ürünüdür. Şu anda, Arıcılar Birliği’ne kayıtlı bulunan 250 arıcı tarafından bakılan 16 bin arı kolonisi bulunmakta, yılda yaklaşık 450 ton bal üretilmektedir. Organik üretimi masraflı hale getirse de, iklimin uzun süre müsait olması bal, kraliçe arı ve arı sütü üretiminin yüksek olmasına neden olmaktadır. Narenciye bahçelerindeki yaygın pestisit kullanımı da, organik bal üretimini olumsuz etkilemektedir. Arıcılık sektörüne, geçimlik ve yarı-geçimlik işletmeler hâkimdir. Genellikle küçük ölçekli olan arıcılık işletmelerinde bulunan ortalama koloni sayısı 20 ila 50 arasındadır. Ancak, 200’den fazla kolonisi olan işletmeler de bulunmaktadır. Çoğunlukla yarı zamanlı çalışan üreticiler, adanın her tarafına yayılmış durumdadır. Sadece Güzelyurt’ta bulunan narenciye bölgesi bile şu anda var olan kolonileri içine alabileceğinden, arıcılık sektörü için hala gelişme potansiyeli bulunmaktadır. Aynı zamanda, adada göreceli olarak herhangi bir arı hastalığı bulunmamaktadır (Varroa hasatlığı ve yabanarısı, petek güvesi ve arıkuşu gibi zararlı böcekler haricinde). Üretilen bal kalitesinin yüksek olmasına ve balın genellikle kirlenmemiş ortamlarda üretilmesine rağmen, fiyatların düşük olmaması nedeniyle KTt halen daha yurtdışından bal satın almaktadır. Aynı zamanda üretilen ballar geleneksel olarak paketlenip etiketlenmektedir; ancak hijyen ve pazarlama standartları genellikle düşüktür. Bal işleme (rafine etme) ve paketleme (doldurma) ekipmanlarında eksiklik bulunmaktadır. 41 Ayrıca, pazarlama örgütlenmesi de eksiktir: pazarlama zinciri, işleme, paketleme olanakları mevcut değildir. Arıcıların ürettikleri balları farklı büyüklüklerdeki cam kavanozlara koymaları, oteller ve restoranlar için küçük paketler yaparak ürünlerini pazarlamaları gerekmektedir. Dahası polen, propolis ve arı sütü gibi yan ürünlerin kullanımı ile ilgili olarak yerel piyasada bilgi eksikliği bulunmaktadır. Bu nedenle de, paketleme kalitesinin yükseltilmesi halinde, bu ürünlerin pazarlama koşullarının artırılması için de önemli bir fırsat doğmuş olacaktır. Et üretimi ve ticareti Tablo 29 – 2002-2007 Yılları Arasında Et Üretimi (ton) Sığır 2,384 2,736 2,911 2,963 4,592 3,960 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kuzu/Koyun 3,592 3,378 3,417 2,901 3,688 3,747 Keçi/Oğlak 818 790 823 750 754 753 Tavuk eti 5,771 6,206 5,930 7,601 8,935 9,104 Toplam 12,565 13,110 13,081 14,215 17,969 17,564 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008, KTt istatistikleri Kıbrıs sığırı ile kuzu ve koyun etleri, genellikle yerli piyasada satışa sunulan meşhur yerli ürünlerdir. 2007 yılında, Kıbrıs’ın Kuzey kesiminde kişi başına düşen yıllık et tüketimi 32 kg’dır45. Et fiyatları piyasa tarafından belirlenmekte olup, Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında kırmızı et fiyatlarının Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok daha yüksek olduğu görülmektedir. Yine de, yerel piyasanın durumuna göre, KTt’deki et işleme sanayi yurtdışından, yıllık bazda, önemli miktarda donmuş et ve et ürünleri satın almaktadır. Tüketim amaçlı olarak yasadışı yollarla pazarlama zincirine giren standart altı et ürünleri de bulunmaktadır. Tablo 30 – Yabancı et ve et ürünleri satın alımı (ton) 2006 Donmuş ve konserve et Donmuş tavuk eti Donmuş pizza – köfte Salam – sosis Kedi ve köpek mamaları Toplam 2007 874 0 238 223 988 2.322 6.198 92 90 123 1.248 7.752 Kaynak: Tarımsel Yapı ve Üretim 2007-2008, KTt istatistikleri Yeşil Hat Tüzüğü’nün izin vermemesi nedeniyle, canlı hayvan ya da et ticareti yapılamamaktadır. I - 2.3.2.1 Süt Üretimi Endüstrisi Süt pazarlama zinciri oldukça iyi organize edilmiş olup, çiftliklerden süt toplanması faaliyeti düzgün işlemektedir. SÜTEK’ten toplanan inek, koyun ve keçi sütlerinin miktarı, 1990 ila 2007 yılları arasında beş kattan fazla artarak 18.4 milyon litreden 97.8 milyon litreye çıkmış, bu oran 2008’de 90 milyona düşmüştür. 1990 yılında toplanan sütlerin % 90’ı inek sütü ve % 10’u koyun / keçi sütüyken, son beş yıl içerisinde inek sütü toplam süt miktarının % 95’ini, koyun ve keçi sütü ise geriye 45 KTt Đstatisktikleri 2007 42 kalan kısmını oluşturur hale gelmiştir. Bu trend kısmen fiyatlandırma politikasına atfedilebilmektedir, ve diğer Akdeniz adalarındaki küçükbaş geviş getirenlerin yüksek oranı ile karşılaştırıldığında bir anomali, gariplik oluşturmaktadır. SÜTEK, toplam 630 üreticiden süt toplamaktadır. Bu üreticilerin %24’ü Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tüm süt üretiminin %70’ini sağlamaktadır. Süt, toplamadan önce çiftlikte soğutulmuş yada soğutulmamış olmasına bağlı olarak iki kategoriye ayrılmaktadır. Yaklaşık olarak %60’ı soğutulmuş ve tankerler tarafından toplanmakta iken kalan kısmı kamyonlar tarafından bidonlara toplanmaktadır. Süt kalitesi problem olmaya devam etmekte, özellikle hijyen kalitesi olmakla birlikte kaygı yaratmaktadır. Bu daha çok; düşük hijyen standartlarının yanında uygun süt sağım ve soğutma ekipmanlarına sahip olmayan birçok küçük çiftliğin bulunmasının bir sonucudur. Kıbrıs’ın kuzey kesimi, süt ve süt ürünleri anlamında kendine yeter durumda olmanın ötesinde artan miktarda üretim yapmaktadır. Bölgedeki en yaygın süt ürünlerinin başında UHT süt gelmekte iken (yalnızca iki tesiste yalnızca inek sütü işlenmektedir), inek, koyun ve keçi sütleri bölgenin meşhur geleneksel peynirleri – hellim, kaşar ve nor (peynir altı suyundan elde edilen) yanı sıra yoğurt, dondurma ve ayran üretiminde kullanılmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen peynirlerin yurtdışına satışı, son altı yıl içerisinde hızlanmıştır. Mevcut ticari kısıtlamalara ve uluslararası pazarlara erişimin zor olmasına rağmen, 2002-2007 dönemi içerisinde çoğunluğu kaşar (% 64) ve hellim (% 35) olmak üzere, yıllık yaklaşık 4.000 tonluk peynir ticareti gerçekleşmiştir. Tablo 31 – Peynir ticaretinin miktarı (ton) (2002-2008) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Hellim 890 862 1.087 1.758 2.067 1.952 2,010 Kaşar 1.914 2.255 2.693 3.109 2.921 2.843 1,250 Beyaz peynir 30 14 0 0 0 0 n/a Arap peyniri 106 64 55 43 19 25 n/a Toplam 2.940 3.195 3.835 4.909 5.006 4.820 n/a Kaynak: SÜTEK 2008-9 Peynir ticaretinin yapıldığı ülkeler içerisinde Orta Doğu ülkeleri ile Türkiye yer almaktadır. Peynir ticareti için önemli miktarda teşvik ödemesi yapılmaktadır (ancak Yeşil Hat ticareti kapsamında değil46). KTt’nin dışarıdan satın aldığı süt ürünleri miktarı giderek artmaktadır. Bu ürünlerin % 90’ı peynir ve yoğurttur. 2007 yılında yaklaşık 9 milyon Avro değerinde yapılan bu dış alımlar, daha yüksek maliyetle üretilen yerli ürünlere zarar vermektedir. 2008 yılı başı itibariyle aylık peynir ihracatına bakıldığında, Türkiye’ye 50 ton kaşar peyniri ve 70 ton hellim peyniri ile Orta Doğu’ya 130 ton hellim peyniri ihraç edildiği görülmektedir. Yılın ilk yarısı içerisinde Türkiye’ye yapılan ihracat, genel çerçevesiyle aynı kalmıştır. Orta Doğu’ya hellim ihracatında ise ilk beş ayda hızlı bir artış görülmüş, Mayıs ayında 320 tonla zirveye ulaşan ihracat miktarı aynı hızla düşerek Ağustos ayında 50 ton olarak gerçekleşmiş ve son iki ay içerisindeki aşamalı, ancak oldukça hafif bir artışa kadar aynı seviyede seyretmiştir. 46 Yeşil Hat Tüzüğü’ne göre, hayvan ve hayvan ürünlerinin ihracatına izin verilmemektedir. 43 Süt işleyicilerinin yanıtı Türkiye’ye ihraç edilmek üzere kaşar peyniri üretimine geçmek olmuştur; böylece, Eylül 2008 itibariyle 180 tondan fazla kaşar peyniri ihraç edilmeye başlanmış ve yılın geri kalanında da bu zirve düzeyine yakın rakamlar görülmüştür. Türkiye’ye ihraç edilen hellim miktarında da hafif bir artış gözlenmiş, ihracat rakamları Aralık ayında 90 tona kadar çıkmıştır. Bu eğilimlerin sonucunda, toplam miktar olarak bakıldığında peynir ihracatında aylık yaklaşık 300 ton ortalamasıyla yıla nasıl başlandıysa hemen hemen öyle tamamlanmıştır. Süt ürünlerinin işlenmesi, Kuzey Kıbrıs’taki süt pazarlama kurulu tarafından süt tahsis edilen 38 süt işleme imalathanesinde gerçekleştirilmektedir. Tüm süt işleme potansiyeli içerisindeki % 28’lik payı ile en büyük tesis olan ve 2008 yılında 90.000 tondan fazla süt işleyen Kooperatif Đşletmesi haricinde, bu işletmelerin tümü özel işletmelerdir. Toplam süt miktarının büyük çoğunluğunu (% 82) ilk dokuz işletme işlemektedir. Bu işletmelerin günlük işleme kapasiteleri günlük 8 ila 45 ton arasında değişmektedir. Yurtdışına da (Türkiye ve Orta Doğu) satış yapmakta olan bu işletmelerin tümü AB standartlarına uygun hale gelme aşamasındadır. Söz konusu süt işletmelerinin tümünde, ISO 22000 ve HACCP kalite sertifikası bulunmaktadır. Süt işleme işletmelerinin ikinci segmenti, ki 18 işletmeden oluşmaktadır, günde 1 ila 8 ton arasında süt işlemektedir. Bu işletmeler, AB standartları ile uyumlu değillerdir ve pazarın açılması halinde oluşacak rekabette zarar görme riskini taşımaktadırlar. Kalan 11 işletme ise, günde bir tondan daha az süt işleyen, hiçbir şekilde AB standartları ile uyumlu olmayan ve bu şekilde de devam etmeleri beklenen küçük işletmeleridir. Süt ürünleri işleme tesislerinin atık suları da, yerinde herhangi bir işleme tabi tutulmamaktadır. Ancak listenin en başındaki en büyük dokuz işletme, atıklarını ya belediye tesisleri kullanılarak ya da çoğu durumda olduğu gibi Lefkoşa civarındaki Haspolat bölgesinde bulunan ana tesiste imhasını gerçekleştirmek için işlemleri gerçekleştirmektedir. AB’ne uyumlu mevzuat ve standartların (çevre standartları da dahil) yürürlüğe girmesinden sonra, küçük işletlemeler sahip oldukları tesisleri ve ekipmanları güncelleme maliyetlerini karşılayamayacağından ve giderek artan rekabet karşısında daha da güçsüz kalacağından, süt ve süt ürünleri işleme sektörünün sayısal olarak küçüleceği tahmin edilmektedir. Süt ve süt ürünleri işleme sektöründe önemli miktarda kapasite fazlası bulunmaktadır; bu kapasite fazlası, işleme maliyetlerini artırmaktadır. SÜTEK, yılın büyük bir kısmında, bir pazarlama kurumundan çok süt kota tahsis edici olarak görev yapmaktadır. Süt işleyen imalatçılar tarafından iletilen problemlerden biri, süt fiyatlarının merkezi olarak belirlenmesidir (süt üretim maliyetlerinin yüksek olması ve SÜTEK tarafından satın alınan süt fiyatlarının Kıbrıs Cumhuriyeti’nin % 30, AB ortalamasının ise % 80 üzerinde olması). Ancak, Ocak 2009 itibariyle, Kıbrıs’ın güney kesimiyle karşılaştırıldığında inek sütünün çiftlikte teslim fiyatlarının kuzeyde % 26 daha düşük olduğu ve kuzeyde yer alan mandıraların güneye göre % 42’lik bir fiyat avantajına sahip olduğu görülmektedir. Ancak, şu anda, SÜTEK olası bir özelleştirmeye karşı bir reform sürecinden geçmekte olup, bu süreç süt fiyatlarının aşamalı olarak liberalleştirilmesini (müzayede sistemi) de içermektedir. Şu anda inek, koyun ve keçi sütleri birbirlerine karıştırılıp işlenmektedir ancak özel koyun ve keçi süt ürünlerine (pastörize edilip, paketlenerek yerli ve yabancı pazarlarda satılacak şekilde) olan talebin daha da artması beklenmektedir. 44 I - 2.3.2.2 Hayvan Kesimi, Et Ürünleri Đşleme ve Atıkların Dönüşümü Hayvan Kesimi (Mezbahacılık) Sektörü Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 2007 yılı içerisinde kesilen toplam hayvan sayısı 322.500 iken, 2008 yılında bu rakam yaklaşık yarıya düşerek 144.000 civarında gerçekleşmiştir. 2007 ve 2008 yılları arasındaki bu bariz fark, 2006-2007 döneminde ödenen kesim primlerinden kaynaklanmaktadır. Kesilen hayvanların yaklaşık % 75’i koyun, % 14’ü keçi ve % 11’i sığırdır. Küçükbaş gevişgetirenlerin birçoğu (ki resmi rakamların % 10’u ila % 30’u arasında olduğu tahmin edilmektedir), özellikle de bayramlarda evlerde kesilmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan onsekiz47 mezbahanın onbeşinin sahibi belediyelerdir. Hayvanların % 51’i, belediye kesimevlerinde kesilmektedir. Faaliyette bulunan diğer üç kesimevi ise özel sektöre aittir. Bunlardan biri, belediyeden uzun süreli kiralanmış olan tesislerdir. Bu üç özel kesimevinin 2008 yılı içerisinde belediyelerin sahip olduğu kesimevlerinden iki kat daha fazla sayıda büyükbaş hayvan kesimi yaptığı görülmüştür; çünkü bu özel kesimevlerinin ikisi kendi et ürünlerini işlemek için kesim yapmakta, diğeri ise yalnızca perakende satış yapan kasaplar için hayvan kesmektedir. Toplamda bakıldığında, büyükbaş hayvanların % 70’i ve küçükbaş hayvanların ise % 47’si özel mezbahalarda kesilmektedir. Tablo 32 – Mezbahaların mülkiyet durumuna göre kesilen sığır, koyun ve keçi sayısı 2008 Mülkiyet Sayı Sığır % %* Koyun % %* Keçi % %* Özel 3 11.783 70 8 52.216 48 36 7.727 41 5 Belediye 15 5.270 30 4 55.866 52 39 11.163 59 8 Belediye (inşaat halinde) (1) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Toplam 18 17.053 100 12 108.082 100 75 18.890 100 13 Toplam Kesilen Hayvan Sayısı: 144.025 * kesilen hayvanların toplam sayısına oranı. Altyapı Durumu Binaların yapısı, yerleşim düzeni ya da kullanılan ekipmanlar açısından bakıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan mezbahaların hepsinin AB Standartları ve Mevzuatı’na48 uygun olmadığı görülmektedir. Belediyelerin sahip olduğu ve işlettiği mezbahaların altyapısı ve bu tesislerde kullanılan ekipmanlar oldukça basit ve yalnızca temel ihtiyaçları karşılamaya yönelik olup, ilgili AB mevzuatına uyum sağlayacak şekilde güncellenmek için gereken potansiyele sahip değildir. Mezbaha olarak kullanılan binalar genellikle yetersiz nitelikte (su geçirmez / gözeneksiz, kolay temizlenen, düzgün, istenmeyen maddelerin 47 Đnşası halen devam etmekte olan bir belediye kesimevi bulunmaktadır; ancak, finansman yokluğu nedeniyle inşaat çalışmaları beklemeye alınmış durumdadır. 48 Gıda maddelerinde hijyen konulu Tüzük No. 852/2004 (EC) ve hayvansal gıdalara ilişkin hijyen kuralları ile ilgili Tüzük No. 853/2004 (EC). 45 ete geçmesini önleyici materyallerin kullanılmadığı eski ya da başka amaçla kullanılan binaların dönüştürülmesi sonucunda elde edilen binalar) ve bakım ihtiyacı içerisindedir. Kontrollü erişim ve çitle çevrilmiş tesisler, temiz ve kirli olarak ayrılmış giriş kapıları (ürünler ve canlı hayvanlar için) ve araçlar için ayrı yıkama alanları (hayvan/et) gibi bir takım diğer gereklilikler de genelde bulunmamaktadır. Bu mezbahaların yerleşim düzenlerine bakıldığında, genellikle tek, büyük bir odadan oluştukları görülmektedir. Mezbahaların bazılarında, bu büyük oda tabandan tavana kadar uzanan bir separatörle ikiye bölünmüş durumdadır. Bu alanlardan biri büyükbaş hayvanların kesiminde, diğeri ise küçükbaş hayvanların kesiminde kullanılmaktadır. Mezbahaların hiçbirinde soğutma tesisi (et ve sakatatlar için soğutucu / dondurucu ve imhalık karkaslar için kilitli bölme) bulunmamaktadır. Belediyelere ait mezbahalarda bulunan imkanlar son derece yetersizdir: hayvanların tutulduğu yerlerde içme ve/veya yeme için uygun olanaklar, şüpheli hayvanlar için ayrı ağıllar, şok sistemleri, öldürmeye ayrılmış bölümler, temiz ve temiz olmayan faaliyetler için bölmeleme, kesim alanında bir bekleme / hazırlama sistemi / bölmesi, personel için tuvalet, duş gibi olanaklar (temiz ve temiz olmayan kısım için ayrı), taşınabilir ekipmanlar için yıkama ve temizleme alanı, farklı hijyen statülerine sahip alanlar arasında hijyen bölmeleri, atık odası (ki tercihen soğutmalı olması gerekir), paketleme materyalleri için depolama alanları veya kullanılan araç ve gereçlerin temizliği ve sterilizasyonu için gereken ekipmanlar yoktur. Bu mezbahaların hiçbirinde, yaralı hayvanların kesimi için ayrı bir kesim ünitesi bulunmamaktadır. Aynı şekilde, emniyetli bir atık toplama ve imha sisteminin yanı sıra üretim alanları ile hayvanların tutulduğu mekanlardan gelen atık suların boşaltılması için uygun bir sistem de mevcut değildir. Özel sektörde durum tamamen farklıdır. Tüm işletmelerde soğutma tesisi bulunmaktadır. Đşletmelerin ikisi ise (büyük özel işletme ile belediyenin sahibi olduğu ancak özel sektör tarafından işletilen), mezbahaların yerleşim düzeninde ve işleyişinde bir takım düzenlemeler yapılması kaydıyla, AB’nin hijyen standartlarına yükseltilebilme potansiyeline sahiptir. AB standartlarına erişmek amacıyla gerçekleştirilmesi gereken düzenlemeler için, altyapı ve yeni ekipmanlara yatırım yapılması gerekmektedir. Faaliyette olan mezbahalara ek olarak, Lefkoşa Belediyesi’nin sahibi olduğu ve Haspolat’a yakın bir bölgede inşaatı devam etmekte olan bir mezbaha daha bulunmaktadır; ancak finansman yokluğu nedeniyle inşaat şu anda durmuş durumdadır. Yerleşim düzeninde bir takım değişiklikler yapıldığı ve uygun malzemelerle donatıldığı takdirde, söz konusu tesis AB standartlarını karşılayabilecek durumda olacak ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ihtiyaçlarına yanıt verebilecek oldukça büyük bir kapasiteye de sahip olacaktır. Bugün itibariyle, bu yatırımın tamamlanması için uygun bir finansör veya tesisle ilgilenen herhangi bir yatırımcı yoktur. Dahası, belediyelere ait olan veya belediyeler tarafından işletilen diğer kesimevlerindeki deneyimler ışığında, Belediye’nin söz konusu tesisi AB standartlarında işletip devamını sağlayabilmek için yeterli kapasiteye sahip olup olmadığı konusunda ciddi kaygılar da bulunmaktadır. Tüm mezbahalar, sularını ana borudan almaktadır. Özel mezbahaların her üçünde de, suyun kalitesi düzenli olarak test edilmektedir. Mikroorganizma testleri her ay, kimyasal testler ise her üç ayda bir kere yapılmaktadır. Numuneler dahili su borularından alınması gerekirken, su tanklarından alınıyor olsa da, belediye tesislerindeki su hiç test edilmemektedir. Faaliyetteki mezbaha tesislerindeki günlük su tüketimi, 8 ila 15 metreküp arasında değişmektedir. 46 Katı atık ve atık suların ayrılması, toplanması ve imhasına yönelik işlemler, AB’nin yasal mevzuatına uygun değildir. AB mevzuatı açısından, atıkların ayrılmasına yönelik bir işlem bulunmamaktadır49. Hayvanlardan sızan kanlar, mezbahaların atık suları içerisine karışmaktadır. Tesislerin yalnızca bir tanesinde, kanlar ayrıca toplanmakta ve katı atıklar ile birlikte imha edilmektedir. Bu atık sular içerisinde hayvanların tutulduğu yerdeki çözünmüş gübreler de yer almakta olup, hem çevreyi kirletmekte hem de kamu ve hayvan sağlığını için risk teşkil etmektedir. Tüm mezbahaların çıkardığı atık sular, tesislerdeki rezervuarlarda toplanmaktadır. Atık sular, çoğunlukla, toplanıp atık imha sahalarında imha edilmekte ya da tarımsal arazileri sulamada kullanılmaktadır. Mezbahalardan birinden çıkan atık sular ise, civardaki küçük bir ırmağa akmaktadır. Katı atıklar (işkembe, bağırsaklar, paça, memeler, kullanılmayan karkas / etler ve diğer katı parçalar) açık konteynerlerde toplanmakta ve kış mevsiminde her 2-3 günde bir, yazın ise kesim yapılan her günün sonunda veya mezbahanın mülkiyetine bağlı olarak (belediye ya da özel) her kesim işleminden sonra imha edilmektedir. Atıklar ya mezbahalar tarafından özel olarak alınarak ya da belediye tarafından toplanarak mevcut atık imha alanlarına veya gömme çukurlarına götürülmekte ve gömülmektedir. Hiçbir mezbahada atık yakım tesisi bulunmadığı gibi, bu hizmeti merkezi olarak sunan herhangi bir tesis de bulunmamaktadır. Yapılan haşere kontrolleri, mezbahaların çevresine belediyeler tarafından kurulan fare kapanlarından ibarettir. Genellikle, tesislere kuşlar da girmektedir. Ekipman Durumu Belediye mezbahaları genellikle ekipman açısından da oldukça yetersizdir. Normalde bu mezbahalarda bulunan ekipmanlar bir yükseltici, bir sersemletici tabanca ve bazen de soğutmalı (ve ürünlerin taşınması için raylı) araçlardan oluşmaktadır. Modern bir kesimevi olarak hizmet vermek için gereken kilit ekipmanlar ise ne yazık ki mevcut değildir: zapt kayışları / şok kutuları, ayrı konveyör (taşıyıcı) sistemleri (biri kanama, biri de deri temizleme için), bir konveyörden diğerine otomatik yeniden asma imkanı, hayvanların kelle, meme ve sakatatları için ayrı taşıma araçları, yutak borusu klipsi aplikatör cihazları, deri yüzme bıçağı, sterilizatörlü göğüs testeresi (sığır için), tepsili işkembe / bağırsak konveyörü, sterilizatörlü parçalama testeresi, hareketli platformlar, bıçak sterilizasyon aletleri, el yıkamak için ılık su olan lavabolar, çizme yıkama muslukları / önlük yıkama duşları, etin / sakatatın nakliye için paketlenmesinde kullanılacak plastik tepsiler, plastik tepsilerin taşınacağı tekerlekli dolaplar, raylara entegre edilen teraziler, yer terazi(ler)i, soğutma sistem(ler)i, temizlik malzemeleri (düşük basınçlı yıkayıcılar), soğutma depo(lar)ında raylar, araçlardaki raylara bağlantı olasılığı olan dağıtım rayları, palet yükseltici(ler)i, vb. Özel kesimevleri çok daha iyi bir şekilde donatılmıştır. Özellikle de üç özel kesimevinin iki tanesinde hayvan refahına uygun hale getirilmesi gerekse de zapt kayışları, asansör, ayrı ray sistemleri, deri yüzme makinesi, parçalama testeresi, hareketli platformlar ve ürünlerin taşınması için raylı soğutmalı araçlar, vb. bulunmaktadır. Özel kesimevlerinin tümünde yükseltici, sersemletme tabancaları, kelle ve sakatat için ayrı taşıma araçları, raylara entegre edilmiş terazileri soğutma sistem(ler)i, temizlik ekipmanları (basınçlı yıkayıcılar), soğutma depo(lar)ında raylar, 49 Đnsan tüketimine sunulmayacak hayvansal yan ürünlere ilişkin kuralları içeren Tüzük No. 1774/2002. 47 araçlardaki raylara bağlantı olasılığı olan dağıtım rayları, palet yükseltici(ler)i, vb. bulunmaktadır. Ancak konveyör, bir konveyörden diğerine otomatik yeniden asma imkanı, yer terazi(ler)i, yaklaştırılıp araçlarla bağlantılandırılabilen yanaştırma ve yükleme sistemi (bir mezbaha hariç), hayvanların memeleri için ayrı taşıma araçları, yutak borusunun çevresine klips takılması için aplikatör, sterilizatörlü göğüs testeresi (sığır için), tepsili işkembe / bağırsak konveyörü, bıçak ve testereler için sterilizasyon aletleri, el yıkamak için ılık su olan lavabolar, etin / sakatatın nakliye için paketlenmesinde kullanılacak plastik tepsiler, plastik tepsilerin taşınacağı tekerlekli dolaplar ve palet yükseltici(ler)i gibi bazı kilit ekipmanlar hiçbir işletmede mevcut değildir. Yine bu işletmelerin hiçbirinde uygun şok kutuları, ön ve arka ayakları kesmek için pnömatik makaslar, kelle ve memeler için taşıma aracı yerine ray / konveyör, hayvanların derisi için konveyörler, sakatat konveyörleri, omuriliği almak için vakum, sakatat tepsileri, merkezi temizlik sistemi, akülü forkliftler, etiketleme ve sınıflandırma ekipmanları veya kesim bölümü gibi modern kolaylaştırıcı ekipmanlar bulunmamaktadır. Faaliyetlerin Durumu Belediye mezbaha tesisleri, hayvan yetiştiricilerinden satın aldıkları kendi hayvanlarını getirip kesim işlemini yine kendileri ya da kendi personellerinin yardımıyla gerçekleştiren yerel kasaplar tarafından “kesim mekanı” olarak kullanılmaktadır. Belediye yalnızca temizlik ve atıkların imhasıyla, bakım ve koruma gibi genel hizmetleri temin etmektedir. Kasap kesim işlemini tamamladıktan ve veteriner post mortem (taze et üzerinde) incelemesini bitirdikten sonra, karkaslar, eğer karkastan ayrılmışlarsa kelle ve sakatlar ile birlikte, doğrudan kasap dükkanına gitmek üzere bekleyen araca getirilir. Bu araçlarda soğutma ya da ray sistemi olup olmaması önemli değildir. Raylar, AB’nde zorunlu olduğu üzere, karkasların asılı bir şekilde taşınmasını sağlamak içindir. Etlerini mezbahalardan kendileri alan kasapların çok azının aracında soğutma ekipmanı veya ray sistemi bulunmaktadır. Her üç özel kesimevinde de, kesim işlemi, işletmenin kendi personeli tarafından gerçekleştirilmektedir. Kesimevlerinden ikisi, yalnızca ya da ağırlıklı olarak kendi işletmelerine ait et işleme tesislerinin ihtiyaçlarını karşılamak üzere kesim yapmaktadır. Mezbahalardan biri işleme tesisiyle aynı binada, diğeri ise tesisten araçla 15 dakikalık uzaklıktadır. Bu tesislerde, karkaslar, kelleler ve sakatatlar temizlendikten sonra işleninceye kadar soğutucularda bekletilmektedir. Soğutuculardaki oda sıcaklığı, +4°C’ye kadar düşebilmektedir. Bu iki kesimevinden biri, temizleme işleminden sonra kasaplara da karkas dağıtımı yapmaktadır. Bu karkaslar, genellikle soğutulmamaktadır. Üçüncü özel mezbaha ise, kasaplara dağıtım gerçekleştirmeden önce soğutulmuş karkasları birkaç saat bekletmekte, daha sonra raylı ve soğutmalı araçlarla dağıtımı gerçekleştirmektedir. Gerek belediye mezbahalarında gerekse özel mezbahalarda, tüm sığır karkasları mezbahaları dörde bölünmüş olarak terk etmektedir. Böbrekler arka çeyreğe bağlı kalmakta, kelle, dil ve sakatlar ise bütün halinde bırakılmaktadır. Küçükbaş hayvanlarda, karkaslar mezbahayı bölünmeden bir bütün olarak terk etmektedirler. Hem kelle ve dil hem de böbrekler ve sakatatlar karkaslara bağlı olarak kalmaktadır. ISO 22000 ile faaliyet gösteren mezbaha haricindeki hiçbir mezbahada, HACCP, öngerekli programlar ya da başka herhangi bir gıda güvenlik yönetim sistemi bulunmamaktadır. Bu nedenle de, gerçekleştirilen faaliyetlerin kaydı veya belgesi yoktur. 48 Hijyen konusuna ilişkin olarak, biri haricinde mezbahaların hiçbirinde ne ılık su ne de el yıkamak için diğer imkanlar (lavabo, dezenfektan, kağıt havlu, vb.) bulunmaktadır. Yine bir tanesi haricinde, mezbahaların hiçbirinde kesim işleminde görev yapan personele önlük ya da çalışma kıyafeti verilmemektedir. Mezbahaların hiçbiri, personelden sağlık raporu istememektedir. Biri hariç mezbahaların hiçbirinde, görev yapan personelin kesim hattı boyunca görevi ve pozisyonu belli değildir. Aynı şekilde, bu mezbahalarda personel denetimi yoktur ve kesim işlemi esnasında personel dönüşümüne izin verilmemektedir. Üretim hijyeni ya da gıda güvenliği ile ilgili olarak gerçekleştirilmesi gereken numune alma işlemleri ve mikrobiyolojik testler, yasal mevzuatın yetersiz olması nedeniyle yerine getirilmemektedir50. Belediyenin mülkiyetinde olan bazı mezbahalardaki temizlik işleri üretim alanları dikkate alındığında kabul edilebilir düzeyde olmasına rağmen, ekipman açısından yetersiz kalmaktadır. Kalan yerlerde gerçekleştirilen temizlik işleri kesinlikle kabul edilebilir düzeyde olmayıp, özellikle de temizlik işlerinde kullanılan ekipmanlarda zamanla biriken kirlerin temizlenmediği ve ekipmanların bu şekilde kullanıldığı görülmüştür. Sürecin bütününde, hayvan refahı gözetilmemektedir. Canlı hayvanların mezbahalara nakliyesine ilişkin olarak, araçlarda hayvanların büyüklüklerine ve cinsiyetlerine göre ayrılması için yeterli imkanın olmadığı görülmektedir. Araçlarda, hareket halindeyken hayvanların kaymasını veya düşmesini engelleyecek bir koruma da bulunmamaktadır. Aynı şekilde, araçların hayvanlarla temas eden kısımlarındaki paslanmış ya da zarar görmüş metal veya ahşap parçalar ile keskin köşeler ile ilgili de herhangi bir koruma bulunmamaktadır. KTt’deki nispeten kısa mesafelerde bile nakliye esnasında termal konforun dikkate alınması gerekmektedir. Ancak, araçların hiçbirinde güneş ışıkları ya da sağanak yağış gibi olumsuz hava koşullarına karşı herhangi bir koruma bulunmamaktadır. Kesimden önce hayvanların barınması ile ilgili olarak, hayvan refahına ilişkin yetersizlik, içilebilecek kalitede akan suya erişim için gerekli uygun imkanların olmamasıdır. Yine bu kapsamda, sağmal hayvanların kesimden önce 12 saatten fazla süreyle kesimevinde tutulmaları gerektiği hallerde süt sağım imkanlarının da sağlanması gerekmektedir. Büyükbaş hayvanların sersemletilmesi hususunda, hatalı bir atış sonucunda kaza ihtimalini mümkün olduğu kadar azaltmak için hayvanların bağlanması gerekmektedir. Eski ekipmanlar veya ilkel yöntemlerle de olsa, bağlama işlemi ziyaret edilen mezbahaların büyük çoğunluğunda uygulanıyor görünmektedir. Sersemletme alanının, kesim alanından ayrılması gerekir; böylece, sersemletilmek üzere getirilen hayvanlar kanamaları devam eden diğer hayvanları görmeyeceklerdir. Bu koşul, ziyaret edilen mezbahaların hiçbirinde uygulanmamaktadır. Kesim işlemleri esnasında, başlangıçta kullanılan sersemletme ekipmanının başarısız olması veya yeterli gelmemesi halinde kullanılmak üzere, yedek sersemletme ekipmanının el altında bulundurulması gerekmektedir. Ziyaret edilen mezbahaların hiçbirinde yedek sersemletme tabancası bulunmamaktadır. Dahası, kullanılan tabancanın işlevselliğini temin etmek için son derece gerekli olan bakımı da yapılmamıştır. Küçükbaş hayvanlar kesilmeden önce sersemletme işlemi uygulanmamaktadır. Bu nedenle, kesimden hemen önce hayvanın bağlanarak, çok keskin ve uzun bir bıçakla 50 Gıda maddelerine ilişkin mikrobiyolojik kriterler konulu Tüzük No. 2073/2005 ve insan tüketimine sunulan hayvan ürünlerine ilişkin resmi kontroller ile ilgili düzenlemenin yer aldığı Tüzük 854/2004. 49 tek seferde boğazın kesilmesi gerekmektedir. Büyükbaş hayvanlarda olduğu gibi, kesilecek hayvan diğer hayvanların kesilmesini görmemelidir. Bu nedenle de, kesim alanı kanama alanından ayrılmalı ve 10-12 hayvanın aynı anda kesim alanına alınması uygulamasına son verilmelidir. Nakliye ve benzeri günlük faaliyetlerin idaresi ile koşulların iyileştirilmesine yönelik olarak eğitimli ve nitelikli personelin çalıştırılması, hayvanların refahını büyük ölçüde etkilemektedir. Hayvan refahı konusuna ilişkin yeterlilik, kullanılan sersemletme ekipmanıyla ilgili teknik bilginin yanı sıra temel davranış biçimlerinin, ilgili canlı türlerinin ihtiyaçlarının ve bilinç ve duyarlık işaretlerinin bilinmesini de içerir. Bu nedenle, nakliye, barınma, sersemletme ve kesim süreçlerinde yer alan herkesin uygun şekilde eğitim almış olması ve yerine getirdikleri görevlere dair bir yeterlik belgesine sahip olması gerekecektir. Kesim teknikleri, gıda güvenliği, kişisel hijyen ve gıda güvenliği yönetiminin anlaşılmasına yönelik başkaca bir eğitim verilmemektedir. Đzlenebilirlik Resmi veterinerlik organı tarafından tutulan bir veri tabanı bulunmaktadır. Veri tabanında, kulak künyesine göre kayıtlı hayvan bilgisi, kulak künyesine göre anne bilgisi, doğum tarihi, doğumun yapıldığı çiftlik, hareket bilgi(ler)i (tarih, yeni çiftlik / mezbaha, kim tarafından taşınmış, araç plaka no) ve kesim / ölüm tarihi yer almaktadır. Mezbahada tutulan “Giriş Formu”nda, her hayvan için bir sıra numarası verilmekte ve Tarih / Saat, Hayvanı Mezbahaya Getiren Kişinin Adı (ad, soyad ve kimlik numarası), Araç Plaka No., Ağıl No., Barınağa Getirildiğinde Nereye Yerleştirildiği, Hayvanın Kulak Künye Numarası, Cinsi, Hayvanı Alan ve Kesimi Gerçekleştiren Kasabın Adı ve Yetkili Mezbaha Personelinin Adı ve Đmzası forma işlenmektedir. Dolayısıyla, çiftlikte başlayıp mezbahadan kasaba kadar devam eden bir izleme sistemi bulunmaktadır. Veterinerler, topladıkları kulak künyelerini Giriş Formlarına iliştirip, daha sonra yukarıda bahsi geçen veritabanını güncellemektedirler. Söz konusu veritabanını kullanarak, kesime kabul edilecek hayvanlara ilişkin bilgilerin (teslim alma tarihi, nakliye araç plaka no, getiren kişi, kulak künyesi no., cinsi ve diğer bilgiler) bilgisayarı olan mezbahalara elektronik ortamda gönderilmesi de mümkündür. Mevzuat ve Uygulama Hayvan kesimi sürecinde bireysel paydaşlar için iyi tanımlanmış görev ve sorumluluklar bulunmamaktadır. Bunun nedeni, insan sağlığını hedefleyen ancak hayvan sağlığı ve refahı ile çevrenin korunmasını de dikkate alan üst düzey bir korumanın temin edilmesine yönelik standartları ortaya koyan güncel yasal düzenlemelerin olmaması veya mevzuatın eksik uygulanmasıdır. Konu ile ilgili yasal düzenlemelerin aşağıdaki konulara yoğunlaşması gerekmektedir: → gıda maddelerinin hijyenine ilişkin yasal şartlar, → hayvansal gıdalara ilişkin özel hijyen kuralları, → nakliye sırasında ve sersemletme ve kesim esnasında hayvanların korunması, → gıda güvenliği ve üretim hijyenine ilişkin kriterler, → insan tüketimine sunulan hayvansal gıda maddelerine ilişkin resmi kontrollerin düzenlenmesi ile ilgili özel kurallar, 50 → şüpheli, tehlikeli atık suların imhası, → insan tüketimine sunulmayan hayvansal yan ürünlere ilişkin sağlık kuralları. Mezbahalarda gerçekleştirilen resmi veteriner kontrolleri, günlük kesim işlemleri bittikten sonra karkasların ve sakatatların (sıklıkla) post mortem incelemeleriyle sınırlıdır. Bu incelemeler, kayıt altına alınmamaktadır. Etin teftiş ve incelemesi, karkas ve sakatatların mühürlenmesiyle tamamlanmaktadır. Hayvanların kesim öncesinde düzenli olarak muayene edilmesi ya da kesim işleminin veya ortamın teftiş edilmesi gibi bir ön inceleme söz konusu değildir. Teftiş ve kontrol işlemlerinin yetersiz olması, kısmen ilgili yasal düzenlemelerin yetersiz olmasından51, kısmen örgütsel / insan gücü yetersizliğinden ve kısmen de resmi veteriner personelinin eğitim eksikliğinden kaynaklanabilmektedir. Tablo 33 – Et ve et ürünleri işleme sanayi (2007) No Ürün 1 2 3 4 5 6 7 Kırmızı et Kırmızı et Kırmızı et Kümes hayvanı Kümes hayvanı Kümes hayvanı Kümes hayvanı Yer Magusa Girne Lefkoşa Lefkoşa Lefkoşa Lefkoşa Lefkoşa Çalışan Sayısı 15 30 10 60 15 30 Kurulu Kapasite (ton/ yıl) 1.500 3.000 600 Kullanılan Kapasite (ton/yıl) (kümes hayvanları için sayı/hafta) 300 1.500 60 130 3 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2008, KTt istatistikleri Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üç büyük et işleme fabrikası bulunmaktadır. Bu tesislerin başlıca hammaddesi kırmızı et olup, az miktarda beyaz et de işlemektedirler. Yapılan üretimlerin büyük bir kısmı (%75-80) hazır gıda ürünleri üzerinde yoğunlaşmakta olup, kalan kısmı ise et karışımları (katkı maddesi eklenmiş et – burger olarak) ve süpermarketler için dilimlenmiş ve paketlenmiş etlerdir. Kümes hayvanlarının kesimi ve işlenmesi ise, dört büyük özel üretici tarafından yapılmaktadır. Kıbrıs’ın güney kesimiyle ve hatta Türkiye’yle karşılaştırıldığında bile fiyatlar oldukça rekabetçi durumdadır. Yeşil Hat üzerinden kontrolsüz kümes hayvanı ticareti yapıldığı konusunda duyumlar alınmıştır. Tüm bu tesislerin yapısal ve altyapısal koşulları genellikle makul durumdadır. Tesisler, ayrıca, Avrupa’lı ve ABD’li lider üreticilerden alınan makine ve ekipmanlar ile donatılmıştır. Gıda güvenliği yönetimi sistemleri işler halde, hijyen anlayışı ise yerleşmiş durumdadır. Altyapı ve yapısal anlamda küçük yatırımlar ile AB uygunluk derecesine ve onayına ulaşma şansına sahip olan bu tesislerin önünde aşmaları gereken tek bir engel bulunmaktadır: üretim için AB onaylı mezbahalardan et temin etme ihtimallerinin olmaması. I - 2.4 Organik Tarım Kıbrıs’ın kuzey kesiminde her zaman organik ürünler yetiştirilmekteyse de (özellikle de zeytin, zeytinyağı ve keçiboynuzu), yasal anlamda organik tarım uygulamasına 51 Đnsan tüketimine sunulan hayvansal ürünlere ilişkin resmi kontroller ile ilgili düzenlemenin yer aldığı Tüzük 854/2004. 51 2006 yılında geçilmiştir. Organik tarım ile ilgili inisiyatifler, 2005 yılında UNDP-PFF tarafından düzenlenen bilinçlendirme seminerleri ile ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu seminerleri takiben, bir grup gönüllü Organik Yaşam ve Tarım (ORYAT) isimli bir sivil toplum kuruluşu oluşturmuş ve bu tip seminerler vermeye devam etmişlerdir. Şu anda, organik tarım faaliyeti yapan 30 üretici bulunmaktadır. Bir Đtalyan şirketinin yaptığı kontrollerin sonucunda, bu üreticilerin 11’i organik tarım sertifikası almaya hak kazanmıştır. Şu anda, çilek, kolokas, tatlı elma, üzüm, enginar, şeftali, zeytin, zeytinyağı, badem ve bazı narenciye meyvelerini de içeren birçok organik ürün yerli pazarlarda da satılmaktadır. Meyve ve sebzelere ek olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde geleneksel olarak üretilmekte olan organik ve organik olmayan reçel ve marmelatlar da bulunmaktadır. Köylerin bir çoğunda, reçel yapımında mandalin, ekşi portakal, ekşi portakal çiçeği, ceviz, ayva, karpuz ve patlıcan kullanılmaktadır. Reçel üretiminin desteklenmesi yalnızca meyve ve sebzelerin pazarlanma sürelerini uzatmakla kalmayacak, aynı zamanda kırsal alanda yaşayan insanların gelir çeşitliliğini de artıracaktır. I - 2.5 Balıkçılık ve Su Ürünleri Kıbrıs’ın toplam uzunluğu 745 kilometre olan sahil şeridinin yaklaşık % 50.6’sı adanın kuzey kesiminde bulunmaktadır. Adayı çevreleyen denizin suyu açık deniz balıkları ve su ürünleri açısından oldukça zengin bir potansiyele sahip olmasına rağmen, bugün itibariyle yeterince gelişmiş olduğu söylenemez. Özellikle de turistik bölgelerde ve yerel piyasadaki balık talebinin giderek artmasına ve ada içi ve dışı ticaret olanaklarına rağmen, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık fazla gelişmemiştir. Kuzey Kıbrıs ‘ta trolle balık tutmak yasaktır. Aynı şekilde, Kuzey Kıbrıs sularında gırgır ağıyla balıkçılık yapılmamaktadır. 12 millik sınırın ötesinde, diğer milliyetlerin gırgırcıları faaliyet göstermektedir. 12 deniz mili sınırından önce, pasif araçlar ve balık ağları, fanyalı ağlar ve çapariler kullanmak suretiyle elle balıkçılık yapılmaktadır. 200852 yılı itibariyle, yalnızca 269’u (% 60) aktif olarak kullanılmakta olan 442 kayıtlı balıkçı teknesi bulunmaktadır. Balıkçılık sektöründe görev yapan kişi sayısı ise 388’dir. Bunların 273’ü kendi işini yürütmekte olan balıkçılar, 115’i ise işçilerdir. Deniz ürünleri ve balık yetiştiriciliği alanında faaliyet gösteren iki balık çiftliği işletmesi (Kumyalı ve Boğaz’da) bulunmaktadır. Kullanılan balıkçı teknelerinin uzunluğu 5 metre ila 12 metre arasında değişmekte olup, ortalama tekne uzunluğu 8 metredir. Oniki metreden uzun yalnızca birkaç tekne bulunmaktadır. Teknelerin ortak özelliği, düşük beygir gücüyle (4 ila 100) çalışıyor olmalarıdır. Gıda güvenliği bağlamında avlarını Yeşil Hat üzerinden ihraç etmek üzere AB tarafından onaylanmış olan yalnızca 70 tekne bulunmaktadır. Balıkçılık yapılan bölgelerin başında Karpaz yarımadasını da içine alan Gazi Magusa, Girne ve Güzelyurt gelmektedir. Balıkçı tekneleri, Kıbrıs’ın kuzey sahili boyunca kurulu 16 balıkçı sığınağını merkez olarak almışlardır: Gazi Magusa, Boğaz, Kumyalı, Taşlıca, Selonez, Efendiler, Dipkarpaz, Yeni Erenköy, Balalan, Kaplıca, Tatlısu, Esentepe, Girne Limanı, Lapta, Kayalar ve Yedi Dalga. Bu sığınakların bazıları, yalnızca 1-2 teknenin girebileceği kadar küçük ve oldukça ilkel şartlara sahiptir. Hemen hemen tüm sığınakların, iyileştirilmeye ihtiyacı vardır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki balıkçılık faaliyetlerine ilişkin elimizde fazla veri bulunmamaktadır. Eldeki verilere göre, 1998 yılında Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 52 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2008, Đstatistik ve Planlama Birimi, Lefkoşa 2008. 52 avlanan deniz ürünlerinin miktarı 450 ton olmuştur. Bu da, yılda kişi başına 1.8 kilograma eşittir. Son on yıl içerisinde balıkçılık sektörü yavaş da olsa gelişmiş ve 2008 yılında bir çiftlikte avlanan toplam deniz balığı miktarı 547 ton olmuştur. Bu miktarın % 71’ini tutulan balıklar, % 29’unu ise su ürünleri faaliyetlerinden elde edilen balıklar oluşturmaktadır. Ürünlerin büyük çoğunluğu çipura (148 ton) ve levrektir (10 ton). Đkinci su ürünleri işletmesinde 2009 yılı yaz aylarında hasad başlayacaktır. Adanın kuzey kesimi, önemli ölçüde taze, dondurulmuş ve konserve balık ithal etmektedir. Đthalat miktarı, 2002’den 2007’ye kadar geçen dönemde ikiye katlanmıştır. Oradaki üretim maliyetleri daha düşük olduğundan, ithal edilen taze balıkların büyük çoğunluğu (genellikle çipura ve levrek) Türkiye’den gelmektedir. Dondurulmuş balık ve konserveler ise, diğer ülkelerden de ithal edilmektedir. Tablo 34 – Taze, dondurulmuş ve konserve balık ithalatı (ton) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Taze ürünler 251 478 429.3 368,7 405.529 428.475 Dondurulmuş ürünler Konserve ürünler Toplam 354 247 852 260 180 918 409.4 423.3 1,461 1.040,8 366,3 1,775.8 661.219 537.232 1.603.980 788.684 449.924 1.667.083 2008 yılında kişi başına toplam su ürünleri tedariği (üretilen artı ithal edilenler), 2.8 kilogram olmuştur. Bölgede yaklaşık 30 canlı türü avlanabilmektedir. Ticari anlamda yoğunlaşılan başlıca türler şöyledir: tekir (Mullus surmuletus), barbunya (Mullus Barbatus), gupa (Boops Boop), mercan (Pagellus erythrinus), izmarit (Spicara smaris) ve mezgit, uskumru (türleri), orfoz (türleri), çipura, levrek, kılıçbalığı, Atlantik ton balığı, orkinos, sinagrit vb. diğerleri. En verimli av mevsimi Mayıs olup, bunu Mart, Haziran ve Ağustos takip etmektedir. 2003 ve 2005 yıllarında toplam 5.6 ton taze ve dondurulmuş ton balığı (çiftlik) Türkiye’ye ihraç edilmiş; fakat kota problemleri nedeniyle daha sonra lisanslar iptal edilmiştir53. Yeşil Hat Tüzüğü aracılığıyla deniz balığı ticareti 2008 yılından itibaren serbest bırakılmış ve o yıl Kıbrıs Cumhuriyeti’ne 169.000 Avro değerinde yaklaşık 22 ton taze balık satışı gerçekleştirilmiştir. Ancak yeşil hat ticareti deniz balığıyla sınırlı olup, çiftlik balıklarını içermemektedir. Aynı şekilde, yeşil hat ticareti kapsamında, satışlar toptancılara değil yalnızca perakendecilere (lokantalar, dükkanlar) yapılabilmektedir. Bu sınırlamalar, gerçek ticaret potansiyeline sekte vurmaktadır (hem normalde yaklaşık 1 ton olan konsinye satış büyüklüğü hem de toplam ticaret hacmi). Güvenilir nitelikte ve nicelikte tatlısu olmadığından, Kıbrıs’da içsu balık yetiştiriciliği gelişmemiştir. Bunun aksine, deniz balığı yetiştiriciliğinin oldukça büyük bir potansiyeli vardır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki sahiller boyunca su sıcaklıkları, ton balığı, ticari olarak yetiştirilen diğer balıklar (çipura ve levrek) ve diğer hızla gelişen uygun deniz balıklarını yetiştirmek için yıl boyunca uygun sıcaklıklardadır (en düşük Şubat ayında 15.4 ºC ve en yüksek Ağustos ayında 27.9 ºC). Balık yemi ve balıkçılık için gereken diğer girdiler, Türkiye’den ithal edilmektedir. Bir karşılaştırma yapıldığında, Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki balıkçılık ve deniz ürünleri faaliyetlerinin çok daha gelişmiş olduğu görülmektedir. 2006 yılında, Kıbrıs 53 Kıbrıs’ın kuzey kesimi, ICCAT (Uluslararası Atlantik Ton Balıklarını Koruma Komisyonu) üyesi değildir. 53 Cumhuriyeti’ndeki toplam balık ve deniz ürünlerinin miktarı 5.705 tona ulaşmış olup, bunun % 63’ü (3.600 ton) su ürünleri ve balık yetiştiriciliğinden, % 37’si ise (2.100 ton) avlanmadan elde edilmiştir. Kıbrıs Cumhuriyet’inde balıkçılıkta kullanılan filo toplam 874 tekneden oluşmaktadır. Ortalama tonaj, 6.2 tondur. 2000 verilerine göre, balıkçılık ve deniz ürünleri sektöründe toplam 1.350 kişi istihdam edilmiş durumdadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki nispeten yeni, yüksek katma değerli sektör ise, deniz ürünlerinin işlenmesidir (füme, salamura, tuzlama gibi). Bu sektördeki toplam üretim miktarı, yaklaşık 3.000 tondur. Deniz ürünleri yetiştiriciliği bünyesinde, üç (3) tane ton balığı yetiştirme çiftliği bulunmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti de, önemli ölçüde deniz ürünleri ithal etmektedir. 2005-2006 döneminde ortalama 46 milyon Avro değerinde 25.000 ton balık ithal edilmişken, 2006 yılında yapılan toplam ihracat miktarı 2.700 tondur (20 milyon Avro). 2000 yılında kişi başına düşen deniz ürünleri miktarı, 25 kilogram olmuştur. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık ve deniz ürünleri yetiştiriciliği sektörü, zayıf ve yetersiz örgütlenmenin (yönetim ve teftiş, balıkçı birlikleri ve eğitim) sıkıntısını çekmektedir. Ulusal ve bazıları AB üye ülkelerinden uluslararası araştırma enstitüleri tarafından bir takım ortak araştırma çalışmaları düzenlenmiştir. Balıkçılık ile ilgili doğru bilgi ve veriler tutulmamaktadır. Aynı şekilde, bu alanda AB politikalarına uygun kaynak yönetimi, teftiş ve kontrol, yapısal politikalar ve pazar politikaları ile bilgi dağıtımını da içine alan AB uyumlu bir balıkçılık mevzuatı bulunmamaktadır. Yunuslar ve deniz kaplumbağalarının ağlara ve oltalara verdikleri zararın tazmin edilmesi ve kötü hava şartları, teknenin bozulması veya hastalık gibi çeşitli nedenlerle çalışamama halinde gelir desteği teşviği sağlamak üzere balıkçılara yönelik bir tazminat ve telafi fonunun da bütçe desteğine eklenmesi gerekmektedir. Ayrıca, balıkçıların ve balıkçı teknelerinin sigortaları da oldukça yetersizdir ve artırılması gerekir. Yatırımlara sağlanan mevcut bütçe desteği yetersizdir. Bu desteğin, ekipmanlara (çizmeler, oltalar, balık ağları gibi) ek olarak, balıkçılık altyapısını (yetersiz tekne sığınakları, balık boşaltma tesisleri ve depoları) iyileştirmeye yönelik önlemleri de içermesi gerekmektedir. Balığın oldukça dayanıksız ve çabuk bozulan bir gıda maddesi olduğu ve yakalandıktan hemen sonra çok sayıda kimyasal ve biyolojik değişimlerden geçtiği dikkate alındığında, soğuk depolama ve soğutmalı nakliye gibi özel ve özenli bir şekilde ele alınması ve tüketicilere dağıtımın hızla gerçekleştirilmesi gereklidir. Aynı şekilde, primer işleme ve pazarlamanın da geliştirilmesi ve desteklenmesi gerekmektedir (temizleme, paketleme, soğuk depolama gibi). Yukarıdakilere benzer olarak, çipura ve levrek gibi ticari olarak popüler türlerin yanı sıra ticari anlamda ilgi çekmeye başlayan diğer ürünlerin de yetiştirilmesini ve kızarmış balık üretimi (çipura, levrek ve diğer türler) ile balık işleme (balık yemekleri, tuzlama, füme, konserve) faaliyetlerinin de artık yer aldığı deniz ürünleri yetiştiriciliğinin desteklenmesi gerekir. I - 2.6 Tarımsal Araştırma, Eğitim Öğretim ve Tarımsal Yayım Gerek bitkisel üretim gerekse hayvancılık ile ilgili tarımsal yayım hizmetleri oldukça yetersiz, araştırma ve yayım arasındaki bağlantı ise çok zayıftır. Güncel olarak, bölgesel birimler aracılığıyla, bu alanda görev yapan uzmanlar tarafından kısıtlı da olsa bir takım danışmanlık hizmetleri sunulmaktadır. Konuyla ilgili varolan tesisler içerisinde, Güzelyurt’ta bulunan ve yaklaşık sekiz personelin görev yaptığı bir analiz laboratuvarı yer almaktadır. Bu laboratuvar, 54 çiftçilere ve üreticilere toprak ve yaprak dokusu analizi hizmeti sunmaktadır. Bu kurum bünyesindeki ayrı bir birim de, kendi tarımsal araştırma çalışmalarını yürütmektedir. Bu birimin bir cam serası ve biri Türkmenköy/Kondea’da diğeri Güzelyurt’ta olmak üzere iki adet deneme tarlası bulunmaktadır. Birimin merkez ofisi, Lefkoşa’dadır. Genel olarak bakıldığında, çeşitli araştırma ve yayım hizmetlerinin koordinasyonunu geliştirmek için açık ve belirgin bir faaliyet alanı olduğu görülmektedir. Sektörün iki temel bilgi kaynağı bulunmaktadır: KTt tarım kurumu tarafından yayımlanan süreli dergi ‘ÇĐFTÇĐ’ ve Ziraat Mühendisleri Odası’nın süreli yayını olan ‘BAŞAK’ dergisi. Çiftçiler Birliği’nin haftalık gazetesi ‘Çiftçinin Sesi’ de, iyi bir iletişim olanağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarım bilimleri ve teknolojisi alanında eğitim vermekte olan Lefke Avrupa Üniversitesi Tarım Bilimleri ve Teknolojisi Fakültesi, deneme tarlaları ile birlikte, sınırlı da olsa bir takım araştırma çalışmaları yürütmektedir. Avrupa Birliği Yardım Programı, bitkisel üretim ve hayvancılık alanlarını ilgilendiren iki teknik yardım projesini finanse etmektedir. Sulu tarımda su kullanımının azaltılması konusuna odaklanmış olan Bitkisel Üretim projesi kapsamında; çiftilere danışmanlık hizmeti sağlanması, yayımcıların eğitimi, yapılan araştırmalar ile bağlantılı olarak örnek tarlalar kurulması ve diğer benzer faaliyetlerin gerçekleştirilmesi suretiyle, sulama yapılan ve yağmurla beslenen ürünlerin verimliliğin artırılması hedeflenmektedir. Hayvancılık projesi ise, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar (zoonoz), veterinerlik hizmeti ve hayvan sağlığı bağlamında hayvancılıkta hijyen koşullarının iyileştirilmesini hedeflemektedir. Bu hedefe ulaşmada, hayvan çiftliklerinin yönetimlerinin iyileştirilmesine yönelik danışmanlık hizmetleri sağlanması, danışmanlık hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi ve eğitim hizmetleri, veteriner kontrollerinin artırılması ve kuvvetlendirilmesi ile hayvanlar yoluyla bulaşan hastalıklarla ilgili olarak sağlık bakımı konusunda çiftçiler için bilgilendirme ve eğitim kampanyaları kullanılmaktadır. I - 2.7 Tarım ve Gıda Sanayine Bütçe Desteği ve Diğer Finansman Desteği Piyasa ve doğrudan gelir desteği önlemlerine (arazi ödemeleri, yakıt desteği, KTt ürün sigorta fonu, hayvan başına direk ödeme sistemi, vb.) ek olarak, KTt şu anda birçok hibe ve kredi programıyla (yatırım desteği ile) tarım ve balıkçılık sektörlerine müdahale etmektedir. Verilen hibeler, aşağıdaki alanları kapsamaktadır: • Hayvan yemleme makinelerinin satın alımı ( yem öğütücü ve karıştırıcı ): 4.000 TL; • Hali hazırda başka bir program kapsamında teşvik edilmemiş ise, soğuk zincir ekipmanlarının kurulumu (Đlk soğuk zincir sütün SÜTEK’e dağıtılmasını takiben 8.000 TL); • Bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı bağlanması: 9.000 TL; • Balıkçılar için yeni teknelerin, ağların ve diğer ekipmanların (buz makinası gibi) satın alımı %50 oranında karşılanmaktadır; 55 • Büyük çaplı bir budama çalışması gerçekleştirilmesi ya da narenciyelerin piyasanın talebine daha uygun yeni çeşitlerle değiştirilmesi: ağaç başına 24 TL (yalnızca Güzelyurt bölgesi için); • Organik tarım sertifikasyon masrafları: sertifikasyondan iki sene sonra masrafların % 100’ü; • Fare ve sıçan zehiri satın alımı. Ancak, yatırım fonlarının sınırlı olması, yararlanıcıların sayısını kısıtlamaktadır. Teşvik kredileri (5 yıl süreli, 6 ay ödemesiz, % 5 faiz), tarım sektörüne en fazla kredi veren kuruluş olan Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası tarafından sağlanmaktadır. Kredi teşvikleri KTt tarafından belirlenmekte, başvurular da yine KTt tarafından değerlendirilmektedir. Şu anda, aşağıdaki alanlarda teşvik kredisi verilmektedir: • Yeni hayvan barınaklarının inşa edilmesi (30.000 TL’ye kadar) ve mevcut hayvan barınaklarının yenilenmesi (20.000 TL’ye kadar); • Soğuk zincir süt sağım ekipmanlarının satın alımı / kurulumu (30.000 TL’ye kadar); • Bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı bağlanması (15.000 TL’ye kadar); • Seraların donatılması (8.000 ABD Doları); • Yeni balıkçı teknelerinin satın alımı. • Bunlara ek olarak, sera, tahıl makineleri ve sulama ekipmanları gibi kalemler için 15.000 YTL’lik bir KOBĐ yatırım kredisi bulunmaktadır. Bu kredi, maksimum 20 dönüm sulu arazi veya 200 dönüm kuru araziye kadar verilmektedir. Ancak kredi teşvik fonlarının oldukça sınırlı olması, başarılı başvuru sahibi sayısını ve bu kişilere teklif edilen kredi miktarını kısıtlamaktadır. Diğer zirai kredi kaynakları ise, Türkiye’nin devlet bankası olan Ziraat Bankası ve diğer Kıbrıs Türk kamu bankalarıdır. Tam zamanlı bir çiftçi, teşviksiz borçlanma için şu anda yaklaşık % 40 faiz ödemektedir (% 15 enflasyona karşı) ve çok sayıda garantör göstermek zorunluluğun yanı sıra kredinin değerinin kat kat üzerinde karşı teminat göstermek zorundadır. Ancak söz konusu çiftçi aynı zamanda KTt’nin kamuda görev yapan bir memuru ise, bir problem olması durumunda banka geri ödemeleri doğrudan kişinin maaşından kesebileceği için kredi başvurusu çok daha kolay olmaktadır; çünkü karşı teminatın mahkeme yoluyla alınması oldukça zaman isteyen ve masraflı bir süreçtir. Finansal kiralama (leasing) ile ilgili bir kanun taslağı üzerinde çalışmalar devam etmekte olup, henüz tamamlanmamıştır. I - 2.8 Tarımsal Pazarlama Kurulları ve Tarımla Đlgili Diğer Kuruluşlar Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üç tane tarımsal pazarlama kurulu bulunmaktadır: TÜK, SÜTEK ve CYPFRUVEX. TÜK, KTt’nun hububat ve patatesten sorumlu olan ve kamuya ait bir pazarlama kuruludur. Patates ile ilgili olarak, dışarıdan tohum satın alımı ve dağıtımı, yurtdışına ticareti yapılan ürünlerin paketlenmesi ve pazarlanması ile belirli düzenleyici işlevler ile bitki sağlığına yönelik çalışmalardan sorumludur. TÜK, aynı zamanda, son alıcı olarak da hizmet verdiği için bir nevi müdahale kuruluşu görevi de görmektedir. 56 Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tek büyük soğuk depoyu ve yine bu kesimde bulunan iki patates paketleme hattını TÜK işletmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çiftçilerin patates yetiştiriciliği yapabilmelerinde ve özel tesislerin bulunmaması nedeniyle, TÜK çok önemli bir rol oynamaktadır. TÜK’ün piyasadaki baskın konumu özel sektör alternatiflerinin gelişmesini zorlaştırmakta, bir yandan da güçlü geleneksel ticaret sistemi günümüzün hızlı pazar ortamına ayak uydurmakta güçlük çekmektedir. TÜK’ün üst düzey yönetimi de, kurumsal bir reforma ihtiyaç duyulduğunun bilincindedir. TÜK’ün hububat pazarındaki rolü; çiftçilerden tahıl ürünlerini alıp depolamak ve tohumlama için gerekli miktarı alıkoyduktan sonra kalan hububatı yem sanayiine satmaktır. Yerel talebin yaklaşık % 35’ini karşılayan yabancı arpa alımlarını da yine TÜK yürütmektedir. Arpa fiyatları, hem üreticiler hem de tüketiciler (hayvan yemi işletmeleri) için, KTt tarafından belirlenmektedir. Yerli buğday üretiminin tamamını TÜK satın almakta ve yurtdışından buğday alımlarını da (yerel talebin yaklaşık % 90’ını karşılayan) yine TÜK izne bağlamaktadır. Tüccarlar, izin belgesi almanın bir koşulu olarak, TÜK’ten yerli üretim buğday almak zorundadır. TÜK, aynı zamanda, keçiboynuzu ve zeytinyağı satın alımları ile yurtdışından ayçiçek, soya ve mısır ürünleri (genelde yem içeriği olarak) de almaktadır. SÜTEK, sütten sorumlu kamu pazarlama kuruludur. Çok miktarda sütün (özellikle de koyun ve keçilerden elde edilen sütlerin) yerel olarak işlenip satıldığı bilinmekteyse de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen tüm sütlerin alım ve satımındaki tekel kurum SÜTEK’tir. Toplu süt nakliye işletmeciliğini yapan tek kurum yine SÜTEK’tir. Toplu süt nakliyesinde kullanılan tankerlerin bazıları SÜTEK’in sahip olduğu araçlar, diğer tankerler ve düz platform kamyonlar ise SÜTEK tarafından kiralanmış olan araçlardır. SÜTEK, aynı zamanda, süt kalitesi ve güvenliği ile ilgili piyasa düzenleyici görevi de görmekte, bu görevi gerçekleştirmek için resmi bir süt test laboratuvarı çalıştırmaktadır. SÜTEK’in düzenleyicilik işlevlerini yerine getirmesi, hem pratikte hem de AB müktesebatı kapsamında zorunludur; ayrıca SÜTEK’in süt nakliyesindeki lojistik rolü de son derece etkin olup, aksi halde alım yapmakta zorlanacak olan çok sayıda küçük süt işletmesinin sektörde kalmasına yardımcı olmaktadır. Ancak, SÜTEK’in şu anda pazar ekonomisinin işleyişi ile çakıştığı iki temel nokta bulunmaktadır: (a) Piyasanın değil KTt’nin belirlediği fiyatlar üzerinden süt alım ve satımı yapmaktadır ve aradaki fark KTt devlet teşviği ile karşılanmaktadır. Bu uygulama 2008 yılında değiştirilmiş, sütün tahmini olarak % 20’si müzayede yoluyla satılmıştır. (b) SÜTEK, herhangi bir piyasa mekanizmasının yokluğunda, yalnızca eski teamüllere dayanarak süt işletmelerine süt dağıtmakta, ancak UHT gibi öncelikli kullanımları ve küçük süt işletmelerinin özel ihtiyaçlarını da göz önüne almaktadır. Đçinde bulunduğu reform ihtiyacının farkında olan SÜTEK, süt kalitesini AB standartlarına ulaştırmak amacıyla 2007 yılında ileriye yönelik bir program başlatmıştır. CYPFRUVEX, narenciye ve diğer meyvelerden sorumlu pazarlama kuruludur. Bir kamu kuruluşu olan CYPFRUVEX’nin eskiden narenciye paketleme alanında varolan tek satıcı pozisyonu, 2005 yılında yürürlükten kalkmış, üç paketleme tesisinden ikisi özelleştirilmiştir. CYPFRUVEX’in düşük kalitede narenciye satın alan (genelde Valencia portakal) bir meyve suyu tesisi de bulunmaktadır. Çiftçi kooperatifleri KTt’da kooperatifler oldukça yaygındır. Kopperatif Şirketler Mukayyitliği verilerine göre, yaklaşık 210 kayıtlı kooperatif bulunmaktadır. Bu kuruluşların çoğunluğu (92) 57 “kalkınma kooperatifleri” olarak adlandırılan çok amaçlı kooperatiflerdir. Diğer bir kooperatif türü, genellikle yerel (köy) düzeyde kurulmuş “kredi kooperatifleri”dir (85). Aynı zamanda, merkezi bankacılık kooperatifleri (25) bulunmaktadır. Kooperatiflerin çok küçük bir kısmı, pazarlama kooperatifleri ile benzerlik göstermektedir, veya pazarlama faaliyetleri gerçekleştirmektedir (4 ile 8). Pazarlama amaçlı kooperatifler, çoğunlukla, meyve ve sebze, karma ürünler (tütün dahil), arıcılık ve balıkçılık sektörlerinde yer almaktadır. Mevcut pazarlama kooperatiflerinin çoğu, finansal açıdan istikrarsızdır ve bazıları faaliyetlerinde başarısız olmuştur (üzüm üreticileri kooperatifi, balıkçılık kooperatifi). Bazı durumlarda, Üretici Birlikleri, üyeleri için pazarlama faaliyetleri geliştirmeye çalışmaktadır (Enginar Üreticileri Birliği). Pazarlama kooperatiflerinin/üretici birliklerinin başlıca sıkıntıları; işletim ve yatırım sermayesinin eksikliği, idari ve teknik bilgiye erişimin kısıtlı olması (aktif bir pazarlama geliştirmek, yeni üretim metodları hazırlamak ve uygulamak, uzmanlaşmış personel çalıştırmak) vb, ile bağlantılıdır. Neredeyse tüm pazarlama kooperatifleri /üretici grupları, düşük idari kapasiteden ve ürünlerin yönetimi ve pazarlanmasında uzmanlık eksikliğinden sıkıntı çekmektedir. Üretici gruplarının teşvik edilmesi, üreticilerin pazardaki güçlerinin artırılması ve küçük çiftçiler için adil fiyatlandırma sağlanması açısından önemlidir. Üreticiler ve işleyiciler arasında, istikrarlı iş temaslarının kurulmasına yardımcı olacak, aynı zamanda, fiyat tahmin edilebilirliği ve kalite artışı sağlayacaktır. Kooperatif gelişiminin ve diğer çiftçi birliklerinin (Çiftçi birlikleri ve diğer STK’lar) pazarlama alanındaki mevcut durumunun analiz edilmesi; sadece üretici gruplarının kurulmasının desteklenmesine değil, kuruluş hazırlıklarının da desteklenmesine imkân sağlamaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan tarımla ilgili sivil toplum kuruluşlarının en büyüğü Kıbrıs Türk Çiftçiler Birliği’dir. 1943’de kurulan ve 80’lerden sonra daha aktif hale gelmiş olan Birliğe kayıtlı 10.000 civarında üye çiftçi bulunmaktadır. Bu üyelerin yaklaşık 8.000’i aktif olarak tarımla uğraşmaktadır. Temelde ekonomi ile ilgili bir dernek olmayan Birlik, tarımsal politikaların belirlenmesinde önemli bir role sahiptir. KTt Hayvan Yetiştiricileri Birliği ise, 1976 yılından beri yaklaşık 3.900 hayvan yetiştiricisini temsil etmektedir. Bu üyelerin 900 kadarı aktif durumdadır. Hayvan Yetiştiricileri Birliği, son dönemde SÜTEK Yönetim Kurulu’nda sandalye sahibi olarak önemli bir pozisyona gelmiştir. Kıbrıs Türk Ziraat Mühendisleri Odası, 1968 yılında kurulmuştur. Odaya kayıtlı olan 350 üyenin yaklaşık 230’u aktif durumdadır. Bu STK, düzenlediği eğitimler ve süreli yayınlarıyla (BAŞAK dergisi) çiftçilere hizmet vermektedir. Oda, ayrıca, TÜK ve Tarımsal Sigorta Fonu da dahil olmak üzere KTt’nin tarımla ilgili birimlerine politika ve mevzuat konularında tavsiyelerde bulunmaktadır. Yukarıdakilere ek olarak, yetiştirilen ürünlere yönelik birçok STK bulunmaktadır: Kıbrıs Türk Narenciye Üreticileri Birliği (3.000 üye), Kuzey Kıbrıs Narenciye Üreticileri Birliği (1.300 üye), Güzelyurt-Lefke Narenciye Üreticileri Birliği, Narenciye Đhracatçıları Birliği, Sera Üreticileri Birliği, Patates Yetiştiricileri Birliği, Enginar Yetiştiricileri Birliği gibi. 58 I-3 ÇEVRE, ARAZĐ YÖNETĐMĐ VE ORMANCILIK I - 3.1 Su Kaynakları Su Kaynaklarının Genel Durumu Yarı kurak bir iklime ve tekrarlayan kuraklık riskine sahip olan küçük bir adanın bir parçası olan Kıbrıs’ın kuzey kesimi, ne yazık ki son derece kısıtlı su kaynaklarına sahiptir. Bölgenin en önemli su kaynağı yeraltı sularıdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 3 ana akifer bulunmaktadır: Magusa, Güzelyurt ve Girne. Bunların haricinde daha küçük akiferler de bulunmaktadır. • Magusa akiferi, adanın doğusunda yer almaktadır. 45 km2’lik bir alanı kaplayan akiferin 20 km2’si Kıbrıs’ın kuzey kesimindedir. 1960’larda Kıbrıs’ın tümüne su sağlayan ana akiferlerden biri olan Magusa akiferi, fazla pompalama ve deniz suyu karışması nedeniyle artık tamamen tuzlu durumdadır. Dolayısıyla da, hangi amaçla olursa olsun kullanılmamaktadır. • Adanın batısında yer alan Güzelyurt akiferinin toplam alanı 280 km2’dir. Bu alanın 180 km2’lik en büyük parçası adanın kuzey kesimindedir. Sulamada kullanılması nedeniyle Güzelyurt akiferi şu anda Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki en önemli akiferdir (bkz. aşağıdaki bölüm). Akiferin güvenli veriminin yılda 37 milyon metreküp olması tahmin edilse de, şu anda yıllık 57 milyon metreküp civarında olan çıkarma seviyeleri bu rakamın çok üstündedir. • Girne akiferi, iki akiferden oluşmaktadır: Girne Sahil ve Girne Dağ akiferleri. Đki akiferin güvenli veriminin yılda 11.5 milyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Şu andaki su çıkarma seviyeleri bu rakam ile dengelidir. Toplamda, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tüm akiferlerin güvenli veriminin yılda 74.1 milyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Ancak, şu andaki mevcut çıkarım seviyelerine bakıldığında (sulama suyu talebindeki yıllık değişimlere bağlı olarak 100 ila 140 milyon metreküp arası), yeraltı sularının büyük miktarlarda ve sürdürülemez şekilde çıkarılmasının yıllık yaklaşık 26 – 66 milyon metreküp civarında bir su açığı yarattığı aşikardır. Adanın kuzey kesiminde kaynağı olan herhangi bir akarsu yoktur. Yine de bazı akarsular Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki Trodos Dağları’ndan akmaya devam etmektedir. Suyun çoğunluğu Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki baraj projeleri ile başka yöne çevrilse de, bu akarsular adanın kuzey kesimine yaklaşık 28 milyon metreküp su taşımaktadır. Adanın kuzeyinde toplam 110 adet sel deresi (yalnızca yağışlardan sonra akan) bulunmaktadır; ancak son iki yılda yaşanan kuraklıklarla bu akarsular şu anda tamamen kurumuş durumdadır. Periyodik olarak akmakta olan 62 sel deresinin 34’ü, belediyelerin su tedariğini sağlamak üzere (yılda 0.8 milyon metreküp) ve 28’i sulama amaçlı olarak (yılda 0.6 - 0.8 milyon metreküp) kullanılmaktadır. Kıbrıs’ta barajlar, genellikle, yağmur suyunun sulama amaçlı olarak toplanması ve aynı zamanda akiferlerin şarj edilmesi için kullanılmaktadır. Ancak adanın kuzey kesiminde, yalnızca, toplam 20 milyon kapasiteli 18 adet baraj vardır ve tortu birikmesi nedeniyle bu barajların en az ikisinin kullanılamadığı bildirilmiştir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan akiferler üzerindeki baskının azaltılmasına yönelik harekete geçilmesi gerektiği çok açıktır. Türkiye’den tankerler ile su taşınması ve, son dönemde, Türkiye ile Kıbrıs’ın kuzey kesimi arasında deniz altından bir su boru hattı 59 inşa edilmesi için fizibilite çalışmaları yapılmaktadır. Şu anda aktif olan birkaç özel deniz suyu arıtma tesisi ile atık suların sulama amaçlı olarak geri dönüştürülmesi çalışmaları vardır; ancak, bunlar halen daha küçük ölçekli faaliyetlerdir. Tarımın Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi Tarım, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki en büyük su kullanıcısıdır. Su kaynaklarının yaklaşık % 70 ila % 75’i, tarımsal arazinin % 7–8’inin sulanmasında kullanılmaktadır. Buna patates, tarla ve sera sebzeleri, meyveler ve yemişlerin tümü dahildir. Sulama kapsamında yer alan en yaygın ürün, toplam tarım arazisinin % 5’ini oluşturan narenciyelerdir. Su kaynaklarının % 2’si de, hayvancılıkta kullanılmaktadır. Şu anda Kıbrıs’ın kuzey kesiminin en büyük ve en önemli su kaynağı olan Güzelyurt akiferi, ulusal ekonomiye ve akifer bölgesinden yapılan ticarete (büyük ölçüde narenciye ticareti) önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki narenciye bahçelerinin neredeyse % 75’i Güzelyurt bölgesindedir. Bu durum, 1950’lerden bu yana Güzelyurt ovasında 2.400’den fazla sulama kuyusu açılmasına neden olmuştur. Ancak hem sulama hem de şehirlerin kullanımı için akiferden aşırı miktarda yeraltı suyu çıkarılması, gerek yerli nüfusun gerekse narenciye yetiştirilen arazi büyüklüğünün artmasına paralel olarak yeraltı su seviyesinin giderek düşmesine yol açmıştır. Doğal taban suyu düzeyi o kadar düşmüştür ki, şu anda ortalama deniz seviyesinin 60 metreden fazla altına indiğinden akifere deniz suyu karışmasına neden olmaktadır. 2002 yılında deniz suyu akiferin içine 3 km’den daha fazla girmiş, sulama kuyularındaki tuz (NaCl) konsantrasyonu bazı bölgelerde 5.000 ppm’in üzerine çıkmış durumdadır. Son dönemde, kirlenmiş kuyular arasında kıyıdan 7 km içerde olanların da bulunduğu ve tuzlanma seviyelerinin 8.000 ppm’e kadar çıktığı bildirilmiştir. Durumun ciddiyetini anlamak için, portakalların en fazla 2.000 ppm tuzlanma seviyesini tolere edebildiklerini belirtmek gerekir. Diğer akifer bölgelerinde de benzer problemler bildirilmiş olup, 1997 yılından itibaren mevcut su kaynaklarının etkin şekilde kullanabilmek amacıyla sulama tekniklerinin modernleştirilmesine yönelik olarak çiftçilerin desteklenmesini içeren kapsamlı bir kamu yatırımı başlatılmıştır. 1997’den önce, çiftçilerin büyük çoğunluğu (% 90 civarında) son derece randımansız ve müsrif bir yöntem olan yüzeysel sulama (salma sulama) yöntemini kullanmaktaydı. 1998 yılında, çiftçilerin su kullanımı açısından çok daha ekonomik ve verimli olan damla sulama sistemine geçmelerini teşvik etmek üzere bir program başlatılmıştır. Çok başarılı olan bu program sayesinde, bugün tüm narenciye bahçelerinin yaklaşık % 90 ila % 95’inde damla sulama sisteminin kullanılmasına geçilmiştir. Yine de, birçok çiftçi halen tescilli olmayan ve sayaçsız kuyular kullanmaya devam etmektedir ve bireysel olarak çiftçilerin ve sulama suyu derneklerinin etkin sulama takvimleri ile ilgili çok az bilgisi ve/veya uygulama deneyimi bulunmaktadır. Bu nedenle de, tarımsal su kullanımı ile ilgili hala geliştirilmesi ve iyileştirilmesi gereken çok sayıda husus olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ayrıca, narenciye meyvelerinin Akdeniz ikliminin olağanüstü koşullarına daha uygun ve su açısından daha verimli ürünler ile (hurma veya zeytin gibi) değiştirilip değiştirilmemesi de üzerinde düşünülmesi gereken bir soru işareti olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarımın Su Kalitesi Üzerindeki Etkisi Tarımın, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki suyun kalitesi üzerinde, yukarıda da bahsedildiği gibi, sulama amaçlı olarak aşırı miktarlarda yeraltı suyu çıkarılması ve 60 bunun bir sonucu olarak akiferlerin tuzlanması yoluyla dolaylı bir etkisi bulunmaktadır. Ayrıca, özellikle de yoğun olarak kullanılan sulu arazilerde gübre ve pestisit kullanımının artması nedeniyle yeraltı sularının kirlenme olasılığı ile ilgili kaygılar da bulunmaktadır. Örneğin, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yeraltı sularının nitrat nedeniyle kirlenmesi yoğun olarak tarım yapılan bölgelerde önemli problemler yaratmış, AK’nin Nitrat Direktifi uyarınca altı adet Nitrata Duyarlı Bölge oluşturulmuştur. Benzer problemler ile adanın kuzey kesiminde de karşılaşılıp karşılaşılmadığı ile ilgili herhangi bir veri bulunmamaktadır. I – 3.2 Toprak Koruma Kıbrıs’ta bulunan topraklar iki ana kategoriye ayrılabilir: • genelde vadilerde bulunan ve tarıma elverişli olan derin topraklar; • dağlık ve yarı dağlık alanların jeolojik oluşumları üzerinde bulunan ve tarıma elverişli olmayan sığ topraklar. Genellikle şiddetli erozyon ve toprak dejenerasyonunu da beraberinde getiren bu toprakların, ormanlık ve mera alanları kapsamında tutulması gerekir. 1998-2000 yılları arasında yapılan bir Arazi Kullanım Kabiliyeti Araştırması ile, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki bu toprak kategorileri daha da detaylandırılmıştır. Bu detaylandırma sonucunda, toplam arazinin % 52’sini oluşturan ve tarıma elverişli dört adet derin toprak sınıfı belirlenmiştir. Bu toprak sınıfları aşağıda kısaca verilmektedir: Tablo 35 – Arazi Kullanım Kabiliyeti Sınıf Tanım I Tüm ürünler için uygun, iyi zirai kaliteye sahip toprak Bağ ve sebze yetiştirmek için uygun, az veya orta düzeyde kısıtlamaları olan toprak Ciddi derecede kısıtlamaları olan, ancak hala sebze yetiştirmek için uygun olan toprak Derinlik ve/veya eğim açısından ciddi derecede kısıtlamaları olan ve sulanmaması gereken toprak II III IV Toplam Toplam Alan (ha) 8.623 2.6 57.572 17.2 68.005 20.3 41.167 12.3 175.368 52.4 % Kaynak: Arazi Kullanım Kabiliyeti Çalışması, 2000. Tarımın Toprak Koruma Üzerindeki Etkisi Yükseklik, sarp yamaçlar, yağış yoğunluğunun değişken yapısı, sığ ve taşlı topraklar, toprağın organik madde içeriğinin düşük olması, doğal bitkilenmenin sınırlı olması ve orman yangınları gibi çok çeşitli faktörlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan rüzgar ve su erozyonuna paralel olarak toprak erozyonu, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde doğal bir olay haline gelmiştir. Tarımın yol açtığı toprak erozyonu ile ilgili olarak elimizde herhangi bir veri bulunmasa da, kış aylarındaki şiddetli yağışlarda erozyon riskiyle karşı karşıya olan 20.000 hektarın üzerinde (yaklaşık % 12) tarımsal arazi bulunduğu bildirilmiştir. Bundan daha önemli bir konu; yağış miktarının az olması, sıcaklıkların yüksek olması ve sulama için tuzlu su kullanımının giderek artması nedeniyle toprağın da tuzlanmaya başlamasıdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan ekilebilir toprakların yaklaşık % 40’ının hafif tuzlanma, artı % 7’sinin ise orta ila yüksek düzeyde tuzlanma ile karşı karşıya kaldığı tahmin edilmektedir. 61 Toprak erozyonu ve tuzlanma, “çölleşme”nin anahtar ögeleridir. Çölleşme, önceleri dayanıklı olan çevrenin aşırı ürün yetiştirme ve verimsiz sulama uygulamaları gibi beşeri faaliyetler ve iklim değişiklikleri nedeniyle kuru tarım alanlarındaki bozulma sürecidir. Akdeniz bölgesindeki birçok ülke için ciddiyetini giderek artıran bir çevre sorunu olan çölleşme, biyolojik çeşitliliğin yok olmasından su kaynaklarının tükenmesine kadar birçok diğer çevresel kaygıyla da doğrudan bağlantılıdır. Böylelikle, çölleşmenin de katkıda bulunduğu çevresel kalitedeki düşüş, acilen etkili önlemler alınmadığı takdirde çok daha kötüye gidebilecektir. I – 3.3 Biyolojik Çeşitlilik Genel Biyolojik Çeşitlilik Özellikleri Bir ada olarak, Kıbrıs’ta çok sayıda endemik canlı türü bulunmaktadır. Örneğin, adanın bitki örtüsü içerisinde 109 endemik bitki türü bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu canlı türlerinin 19’u, adanın yalnızca kuzey kesiminde bulunmaktadır. Biri batı Rusya’dan güneye doğru Filistin ve Doğu Afrika’ya, diğeri ise Pontica yoluyla Balkanlardan Afrika’ya uzanan iki ana göç yolu üzerinde bulunan ada, 200’den fazla göçmen kuş türüne de evsahipliği yapmaktadır. Kıbrıs’ın yerlisi olan ya da Kıbrıs’a getirilip yaşamaya burada devam eden toplam 1.907 bitki türü olduğu kaydedilmiştir. Buna, adanın kuzey kesiminde bulunan 22’si endemik 1.600’ün üzerindeki bitki türü de dahildir. Bu bitkilerin birçoğu, zaman içerisinde, adanın insan nüfusuna da destek olmuştur. Şöyle ki: • kapari (capparis spinosa), yabani enginar (cynara scolymus) ve yabani kuşkonmaz (tetragonolobus purpureus) gibi yenilebilir yabani bitkiler • yabani adaçayı (salvia fruticosa), yabani kekik (thymus integer) ve yabani rezene (foeniculum vulgare) gibi ilaç özelliği olan türler. Adanın kuzey kesimi, 7’si endemik 350’den fazla kuş türünün ve 26 farklı sürüngen ve amfibik canlı türünün yer aldığı geniş bir yabani faunaya da ev sahipliği yapmaktadır. Kıbrıs’ı ziyaret ettiği bilinen en meşhur su canlıları ise, iki deniz kaplumbağası türüdür: Caretta caretta ve Chelonia mydas. Akdeniz’de yaşayan Chelonia mydas’ların % 25’inden fazlası adanın kuzey kesiminde, özellikle de Karpaz Yarımadası sahillerinde yuvalanmaktadır. Küçük bir bölge olmasına rağmen, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok geniş bir ekosistem bulunmaktadır. Biyolojik çeşitlilik açısından en önemli sistemler aşağıdaki gibidir: • Sulak alanlar – 21/1997 sayılı Çevre Kanunu’na göre, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde belirlenmiş toplam 35 sulak alan bulunmaktadır (yapay olarak tesis edilen barajlar ve atık su yönetim alanları dahil). Doğanın korunması yönündeki çalışmalar kapsamında, bu alanlar da sınırlı koruma altına alınmıştır. • Orman – Bir zamanlar Kıbrıs’ta bulunan asıl Akdeniz ormanından geriye çok azı kalmıştır. Adanın kuzey kesiminde bulunan ve büyük çoğunluğu şu anda kızılçam ağaçları (Pinus brutia) tarafından istila edilmiş durumda olan orman alanları, Beşparmak Sıradağları’nın yamaçlarında yer almaktadır. Çok kısıtlı miktarda yapılan kereste üretiminin haricinde, ormanlar genellikle doğal hayatı koruma, eğlence ve yangın önleme amaçlı olarak kullanılmaktadır. 62 • Maki (kuru çalılık alanlar) – Kıbrıs’ın büyük bir alanını kaplayan bu ekosistem tipleri, düzenli olarak süregelen yangınlar ve aşırı otlatma ile bunları takip eden toprak erozyonuna paralel ormanların zarar görmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu ekosistem tipleri üç alt- grupta incelenmektedir: kuru ve aşınmış topraklardaki makiler, orta düzeyde aşınmış topraklardaki makiler ve her daim yeşil kalan sert yapraklı çalılar (makiler). Beşparmak Sıradağları ile Karpaz Yarımadası’nda ikinci alt grup, yani orta derecede aşınmış toprakta görülen makiler çok miktarda bulunmaktadır. Buradaki bitki örtüsü % 50’den fazla olup, bitki örtüsüne tek tük ağaçların da olduğu makiler hakimdir. • Kayalık alanlar – Bu alanlardaki bitkilenme seyrek olsa da, birçok endemik bitkiye evsahipliği yapmaktadır. • Kıyısal ekosistemler – Kıbrıs’ın toplam kıyı şeridi 772 km’dir. Bunun 404 km’si (% 52) adanın kuzey kesiminde bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kıyı şeridinden 2 km içeriye kadar uzanan alan olarak tanımlanan kıyı bölgesi, Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında çok daha az gelişmiş durumdadır. Sonuç olarak kuzey kıyı şeridi biyolojik çeşitlilik değerini büyük ölçüde korumuş, özellikle de büyük bir ekolojik öneme sahip olan Karpaz Yarımadası’nda doğal kıyı habitatına büyük ölçüde el değmemiştir. Yarımadada deniz kaplumbağaları için birçok yuvalanma alanı mevcuttur. Yarımada, ayrıca, nadir görülen bir tür olan Akdeniz foku tarafından da sık sık ziyaret edilmektedir. Sonbahar ve ilkbahar aylarında, bu bölge aracılığıyla yaklaşık 150 milyon kuşun göç ettiği bildirilmiştir. • Tarımsal ekosistemler – Kıbrıs’ın kuzey kesimi’nin tabiat yapısına düşük yoğunluklu tarım hakimdir. Bu bölge, zengin kuş cinsleri için çok önemli bir habitattır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım sistemleri özelliği ile ilgili ayrıntılı bilgi aşağıda yer almaktadır. Bu ekosistemler ile ilişkilendirilen biyolojik çeşitlilik, aynı zamanda ekonomik de bir değer olup, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde turizmin giderek daha fazla gelişmesine de bağlı olarak, Kıbrıs Türk toplumunun ekonomik geleceği için çok önemli bir faktör olabilir. Ancak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin“doğal güzellikleri” (gerek Avrupa için gerekse global anlamda çok önemli olan birçok doğal yaşam alanı ve canlı türleri ile birlikte) çok çeşitli ve farklı tehditler altındadır. Bu tehditler arasında aşağıdakiler yer almaktadır: • Uygun olmayan ve kontrolsüz fiziksel gelişim (turizm ve ev inşaatları) – özellikle de kıyı bölgelerde birçok hassas alanın zarar görmesine ve bozulmasına yol açmaktadır. • Orman ve çalı yangınları – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde artık doğal olarak meydana gelen olaylar olmasına rağmen, değerli vahşi yaşam alanlarının fiziksel gelişime giderek daha fazla teslim olmasıyla birlikte, canlı türlerinin (özellikle de endemik türlerin) bir yangından sonra eski haline gelmesi daha da zorlaşmaktadır. • Biyolojik çeşitliliğin ve doğal ortamın korunmasına yönelik yasal / düzenleyici çerçevenin yetersiz olması – koruma altındaki alanların yönetilememesi dahil (aşağıda ilgili bölüme bakınız). • Sürdürülebilirliği olmayan ve yasadışı av faaliyetleri– hem tuzaklamayı hem de silahla vurmayı içeren avlanma faaliyetleri, endemik ve göçmen kuşları tehdit etmektedir. 63 • Düşük yoğunluklu tarım arazilerinin (Yüksek Doğa Değeri) kaybı – hem sınır alanlardaki düşük yoğunluklu tarım alanlarının terk edilmesi hem de diğer alanlarda üretimin yoğunlaştırılması (gübre ve pestisit kullanımı ile sulamanın artırılması gibi) (konuyla ilgili daha fazla bilgi için aşağıya bakınız). • Halkın bilinçsizliği ve farkındalık eksikliği – Kıbrıs’ta yürütülen doğayı koruma faaliyetlerinde sık sık karşılaşılan sorunlardan birisi, yerel toplulukların doğal kaynaklarını korumalarının getireceği uzun vadeli faydaları görememesi ve bu faaliyetleri kısa vadede ekonomik kazançlarının önünde bir engel olarak nitelendirmeleridir. Ancak aynı zamanda, bölgede doğa yanlısı ve kırsal turizm faaliyetlerinin de gerçekleştirildiğinin ve ekolojik turizmin daha da geliştirilmesi için büyük bir potansiyel olduğunun altının çizilmesi gerekir. Bu bağlamda, Karpaz Yarımadası’nda ekolojik köy turizminin geliştirilmesi ile 230 km uzunluğundaki Beşparmak Dağları Yürüyüş Yolu’nun oluşturulması konuyla ilgili örnekler arasında sayılabilir. Deniz kaplumbağası, kuş ve kelebek gözlemcilerinin yanı sıra nadir bitkilere ilgi duyanlar için de özel turlar düzenlenmektedir. Bu tip turizm şekilleri genelde uzun süreli konaklamalar anlamına gelmekte olup, yerel ekonomiye oldukça yüksek ekonomik katkılarda bulunmaktadır. Buna ek olarak ekolojik turizm faaliyetleri, yerel topluluklara diğer turizm faaliyetlerinden daha fazla fayda sağlayacaktır; çünkü diğer rutin turizm faaliyetlerinde turistler şehirde, deniz kenarında ya da ‘herşey dahil’ sisteminin çalıştığı otellerde kalmaktadırlar. Đşte bu nedenledir ki, doğayı korumanın faydalarını yerel halka göstermek için gerekli olan anahtar, turizmin bu boyutunun geliştirilmesi olacaktır. Koruma Altındaki Alanlar Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki bazı belirli coğrafi alanlar üzerinde farklı yasal rejimler uygulanmaktadır. Bunun amacı, kısmen de olsa biyolojik çeşitlilik ve/veya doğal ve ilgili kültürel kaynakların korunması ve bakımına adanmış olan bir koruma alanları ağı yaratmaktır. Aşağıdakiler de bu koruma alanları içerisinde yer almaktadır: • Özel Çevre Koruma Alanları (ÖÇKA) – Şu anda, dört adet alan Çevre Kanunu kapsamında koruma altındadır: Alagadi, Karpaz, Akdeniz ve Güney Karpaz Sahilleri. Önümüzdeki 1-2 yıl içerisinde üç alanın daha kanun kapsamına alınması beklenmektedir: Beşparmak Dağları, Tatlısu ve Gazi Magusa sulak alanı. Bu alanlar, Kıbrıs Cumhuriyeti için hali hazırda belirlenmiş olan Natura 2000 alanlarını tamamlayarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için potansiyel Natura 2000 ağını oluşturacaklardır. Kuzeydeki potansiyel Natura 2000 alanları için gereken yönetim planlarının geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan destek, 2008-2011 dönemi içerisinde yürütülecek olan ve finansmanı AB tarafından karşılanmakta olan bir teknik yardım projesi tarafından sağlanmaktadır. • Koruma Altındaki Sulak Alanlar – KTt’nin çevre departmanı tarafından çıkarılan Sulak Alanlar Yasası kapsamında koruma altına alınmak üzere belirlenmiş olan 35 sulak alan bulunmaktadır. • Orman ve Parklar – ormanlar ve parklar, ormanların ve orman alanlarının korunmasından sorumlu olan KTt orman departmanının çıkarmış olduğu Orman Kanunu kapsamında işletilmektedir. Koruma alanlarının yönetimi anlamında şu anda Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tek etkin uygulama budur. 64 • Arkeolojik ve Tarihi Değeri Olan Alanlar – KTt’nin antik eserler departmanı tarafından korunmakta ve yönetilmektedir. Karpaz ÖÇK alanına (ve potansiyel Natura 2000 alanına) ek olarak, Karpaz Yarımadası’nın tamamının “Milli Park” olması teklif edilmiştir. Şu anda yarımadanın büyük bir kısmı “Karpaz Kararnamesi” ile korunmaktadır. Karpaz Yarımadası, aynı zamanda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde Birdlife International tarafından Önemli Kuş Alanı (ÖKA) olarak tanımlanan üç alandan biridir. Diğer iki ÖKA ise, Klidhes adaları ve Beşparmak sıradağlarıdır. Yukarıda belirtilen koruma alanı türlerinin genel hedefleri birbirine benzer olmakla birlikte, yasal tabanların ve yeterliliklerin çeşitliliği koruma altındaki alanların etkin olarak yönetilmesi konusunda problemler yaratmıştır. Bunun diğer bir sebebi de, söz konusu alanların yeterli bir şekilde yönetilebilmesi için gereken kapasitenin (beşeri ve teknik kaynaklar ile uzmanlık) olmamasıdır. Tarım Alanlarındaki Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tabiat yapısının şekillenmesinde, tarım çok önemli bir rol oynamaktadır. Bölgenin yarısından fazlası hububat, otlak ve yem bitkileri, sebze, üzüm ve meyve ağaçlarının bulunduğu küçük tarlalarla bir mozaik gibi işlenmiştir. Yüksek araziler ile Karpaz Yarımadası gibi daha sınır bölgelerde daha da baskın olan bu mozaik, geleneksel tarla sınırları ile ekilmemiş toprak parçalarını ve tarlalar arasındaki doğal maki bitki örtüsünün kalıntılarını da içermektedir. Tarlaların daha geniş olduğu düzlük alanlarda, tahıl yetiştirilen kuru araziler ile hasat sonrası koyun ve keçilerin otladığı araziler neredeyse sahte bir step manzarası yaratmaktadır. Tarıma elverişli bu arazilerin % 90’ından fazlası sulanmamaktadır; bu nedenle de, gübre ve pestisitlerden minimum düzeyde yararlanılarak düşük yoğunluklu bir tarım uygulanmaktadır. Kıbrıs Çevresel Araştırmalar Merkezi54 tarafından 2004 yılında yürütülen bir çalışmadan elde edilen veriler, insan yapımı bu ortamda çok zengin kuş türlerinin (ve bunun uzantısı olarak diğer yabani hayvan ve bitkilerin) yaşadığını göstermektedir. Bu türlerin bazıları bölgenin kalıcı sakinleri iken, bazıları da çoğalmak için bölgeye gelmişlerdir. Birçok kuş türü de, Afrika ile Avrupa kıtası arasındaki yıllık göçleri esnasında adadan geçmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin hububat tarlalarını, üzüm bağlarını, zeytin ve keçiboynuzu bahçelerini kullanan çoğu kuş, tehlikede ve korunma ihtiyacı olan kuş türleri içerisinde yer almaktadır. Çalışmaya göre, tarıma elverişli arazilerin tümündeki habitat tipleri, kuş türleri açısından son derece zengin ve koruma kaygısı altındaki çok sayıda canlı türü için son derece önemli olmuştur. Üzüm bağları ve keçiboynuzu bahçeleri ise, öncelikli canlı türleri için en önemli alanlardır: Kıbrıs kuyrukkakanı ve Kıbrıs ötleğeni, kızıl başlı örümcekkuşu ve siyah başlı kirazkuşu için üzüm bağları; mavi kuzgun, Kıbrıs kuyrukkakanı, Kıbrıs ötleğeni ve maskeli örümcekkuşu için ise keçiboynuzu bahçeleri çok önemlidir. Narenciye bahçelerinin ise, mavi kuzgun ve Kıbrıs ötleğeni için önemli olduğu tespit edilmiştir. Hububat tarlaları da birçok öncelikli canlı türüne evsahipliği yapsalar da, bu türler hiçbir zaman olağan türler olmamıştır. Tahıllar, her zaman, tepeli toygarlar, tarla kuşları ve özellikle de boğmaklı toygarlar için daha önemli olmuştur. Badem ve zeytin ağaçları daha az canlı türüne ev sahipliği yapmakta, ancak zeytinler kukumav kuşları ve Kıbrıs ötleğenleri için önemini sürdürmektedir. 54 Daha fazla bilgi için bkz. Hellicar (2004): www.cicwildlife.org/fileadmin/Commissions_WG/habitat_fallow_land/WMA_Symposium/M.Hellicar_Presentati on.pdf 65 Çalışma sonucunda, ayrıca, yaşayan kuş türlerinin bolluğu ve tür zenginliği açısından, düşük yoğunluklu tarım arazilerinin kuşlar için genellikle faydalı olarak nitelendirilen yarı-doğal bir habitat olan çalılıklara benzer özellikler taşıdığı tespit edilmiştir. Terk edilmiş tarım alanları ise türler açısından genellikle daha yoksun olup, yoğun olarak tarım yapılmayan araziler ile çalılıklardan daha az kuş türüne ev sahipliği yaptıkları gözlenmiştir. Tarım arazileri çoğunlukla kuşlar ve diğer yabani hayvanlar için önemli bir yaşam alanı olarak düşünülmez; ancak, Kıbrıs’ın kuzeyinde bulunan düşük yoğunluklu tarım alanları, hem tür bolluğunun korunması hem de koruma kaygısı altındaki birçok canlı türünün yaşamlarını devam ettirmeleri açısından çok önemlidir. Bu gözlem, Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım kavramı ile son derece bağdaşmaktadır. “Yüksek Doğa Değeri” (YDD) olan tarım kavramı, AB içerisinde yabani hayat ve biyolojik çeşitliliğin devamı için de değerli olan birçok düşük yoğunluklu tarım türü bulunduğunun bilinmesi ve kabul edilmesiyle birlikte, son 10-15 yıl içerisinde ortaya çıkan ve gelişen bir kavramdır. Sonuç olarak, AB’ye üye olan tüm ülkeler aşağıdaki taahhütlerde bulunmuşlardır: a) kendi ulusal çerçeveleri içerisindeki YDD olan tarım faaliyetlerini belirlemek. b) özellikle de Kırsal Kalkınma Programları yoluyla, YDD olan tarım faaliyetlerini desteklemek ve sürdürmek. c) kırsal kalkınma planlarının izlenmesinin bir parçası olarak, YDD olan tarım faaliyetlerinin yürütüldüğü arazilerde ve YDD olan tarım faaliyetleri ile ilgili doğal değerlerde meydana gelen değişiklikleri izlemek. YDD kavramı, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki geleneksel doğa koruma faaliyetlerine alternatif ve bütünleyici bir yaklaşım getirmektedir. Koruma altındaki alanlarda yaşayan nadir ya da tehlike altındaki canlı türlerinin ve habitatların bakımı üzerine yoğunlaşmak yerine; çiftçiler tarafından geleneksel ve düşük yoğunluklu zirai yöntemlerle işlenmeye devam edilmesi gereken daha geniş arazilerde de doğanın korunmasının teşvik edilmesine yönelik ihtiyacı açıkça ortaya koymaktadır. Geleneksel Ürün Çeşitliliği (Tarımsal Biyolojik Çeşitlilik) Kıbrıs’ın kuzey kesiminde uzun bir geçmişi olan küçük ölçekli çiftçilik faaliyetleri, bölgenin kültürel kimliğine de büyük ölçüde katkıda bulunmaktadır. Bu tarım sistemleriyle ilişkili olan biyolojik çeşitliliğin başka bir boyutu da, hepsi ekilmeye devam edilmese de, bazıları dünyadaki en eski ürünler olan geleneksel ürün çeşitliliğidir. Örneğin zeytin ağaçlarının çok belirgin ve özel bir kültürel değeri bulunmaktadır. Birçok zeytin bahçesi ve zeytin ağacı, bu mirası sürdürmek amacıyla koruma altına alınmıştır. Birkaç yüz yaşında olan bazı zeytin ağaçları, tarihi / anıtsal ağaçlar olarak görülmektedir. Çok kullanımlı zeytin ağacı bahçeleri de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin geleneksel tabiat yapısının asırlık ögeleri olmalarının yanı sıra, Akdeniz’in doğal ve kültürel mirasının ayrılmaz bir parçasıdır. I – 3.4 Ormancılık Kıbrıs’ın güneybatı kesiminde yer alan ve güneybatıdan esen rüzgarların beraberinde taşıdığı yağışın büyük çoğunluğunu toplayan Trodos sıradağları nedeniyle, KTt’deki orman alanlarının büyük bir kısmı genelde batı bölgesinde, Beşparmak sıradağlarının kuzey kıyısı boyunca Koruçam’a (Kormakitis) doğru uzanmaktadır. Mesarya ovası ve 66 Beşparmak sıradağlarının güney yamaçları, uygun bir orman alanına sahip olamayacak kadar kurudur. Ağaçlandırılmış alanlar55, toplamda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yaklaşık % 19.5’ini oluşturmaktadır. Ağaçların büyümesi için ortamın daha uygun olduğu Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, ağaçlandırılmış alanların oldukça yetersiz olduğu görülmektedir. Dahası, ağaçlandırılmış alanların yalnızca % 39’u ya da 25.711 hektarı orman alanıdır (yüksek meşcereli ormanlar). Kalan kısım, çalılar ve alçak makilerin yer aldığı düşük kaliteli ormanların oluşturduğu diğer ağaçlık alanlardır. Bu nedenle yüksek meşcereli ormanlar, toplam arazi yüzeyinin yalnızca % 7’sini temsil etmektedir. Ormanların büyük bir kısmı, iki temel ağaç türünden oluşmaktadır: deniz seviyesinden 1.200 metreye kadar yükselen ve yaklaşık 30.000 hektarlık bir alanı kaplayan kızılçam (Pinus brutia) ve 16.000 hektarlık bir alan kaplayan servi (Cupressus sempervirens). Beşparmak sıradağlarındaki karışık ormanlarda birlikte yaşamakta olan bu iki ağaç türü, gerçek bir ekonomik değere sahiptir. Ekonomik değeri olan ve budama, kesim ve pazarlama lisansı gerektiren beş ağaç türü daha bulunmaktadır: meşe (Quercus ilex), kavak (Populus sp.), ardıç (Juniperus phoenicea), platan (Platanus occidentalis, Platanus orientalis) ve okaliptüs (Eucalyptus meliodorra). Tablo 36 – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan ağaç türleri Ağaç Türleri Kızılçam (Pinus brutia) Kozalaklı ağaç Ardıç türleri (Juniperus sp) Dağ defnesi Karışık Orman Akdeniz servisi (Cupressus sempervirens) Kıbrıs akasyası (Acacia cyanophylla) Okaliptus meliodorra Fıstık çamı (Pinus pinea) Halep çamı (Pinus halepensis) TOPLAM 30.613 15.407 9.533 4.204 2.884 46.69 23.55 14.57 6.43 4.41 Toplam Arazideki Payı (%) 9.10 4.64 2.28 1.27 0.87 1.626 2.49 0.49 385 0.59 0.12 348 338 0.53 0.52 0.10 0.10 86 0.13 0;03 Orman Alanı (ha) 65.426 Orman Alanı (%) 100.00 Kaynak: KTt tarım departmanının çevre ve fiziksel alanlar ile ilgili raporu 31/08/2004. 55 Ağaçlandırılmış alan, orman alanları ve diğer ağaçlandırılmış alan tiplerini içermektedir. EUROSTAT’ın orman alanı tanımı şöyledir: “Alanın yaklaşık % 20’sinden fazlasının tepe örtüsü (meşcere sıklığı) ile örtüldüğü, ağaçların boylarının genellikle yedi metreden fazla bir yüksekliğe ulaştığı ve odun kaynağı sağlayan sürekli, birleşik orman alanı”. Diğer orman alanları ise “orman özelliği olan, ancak yukarıda tanımlandığı gibi olmayan alanlardır. Açık ağaçlık alanlar, çalılıklar, makiler, fundalıklar diğer orman alanları içerisinde yer almaktadır.” 67 Şekil 3 – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan en önemli ormanların yerleri Kaynak: KTt orman departmanı, 2008 Ormanların Mülkiyeti 1974 yılından itibaren, orman ve orman alanlarının % 90’ı KTt’nin kamu malı olarak ilan edilmiştir. Orman alanlarının azlığı, korunma ihtiyacı ve çevre için stratejik önemi düşünüldüğünde, kabul edilebilir bir karar olmuştur. 1981 yılından başlayarak, üç tane 10 yıllık orman yönetim planı uygulanmıştır. Bu planların sonuncusu 2012 yılında sona erecektir. Her beş yılda bir gözden geçirilen ve değiştirilen bu planlar, esas olarak ormanların ekonomik işlevlerine yönelik (kereste üretimi gibi) planlardır. Orman alanı yüzeyinin yaklaşık % 6’sı sözde yerel toplulukların malı olsa da, bu alanlar da fiilen KTt orman departmanının sorumluluğu altındadır56. Tablo 37 – Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki ormanların mülkiyet yapısı Orman alanı sahipleri KTt “Ormancılık Departmanı” mülkiyeti Yerel topluluklar – Ortak mera alanları Yüzey (ha) 61.338 4.473 % 89.2 6.5 KTt kontrolü altındaki özel Rum arazileri Vakıflar 2.436 539 3.5 0.8 Kaynak: KTt tarım departmanının çevre ve fiziksel alanlar ile ilgili raporu 31/08/2004. KTt’nin orman yönetim planlarının uygulanmasından sorumlu olan beş orman bölge biriminin görevleri daha çok idari çerçevede belirlenmiş olup, ekoloji (toprak, iklim ve vejetasyon) ya da riskler (özellikle yangın) ve beklenen yönetim kriterleri (ormancılık ya da değil) ile bağlantılı değildir. Birimlerin her birinde, izin belgeleri, orman yangınlarının kontrolü, orman yönetimi ve ağaçlandırma ile kereste üretimi ve pazarlaması konularından sorumlu 20 personel görev yapmaktadır. 56 Kaynak: KTt tarım departmanının çevre ve fiziksel alanlar ile ilgili raporu 31/08/2004. 68 Tablo 38 – Bozulmuş orman alanlarının orman yönetim bölgelerine dağılımı Orman Yönetim Bölgeleri Halefka* Orman alanı (ha) Bozulmuş orman (ha) Toplam orman (ha) Odun stoğu (m3) Yıllık gelişim (m3) 6.944,4 7.454,6 14.399,0 243 153 7 150 Kantara Güzelyurt 5.746,9 6.528,7 22.146,0 5.489,7 27.892,9 12.018,4 151 248 110 009 5 282 3 687 Girne* Planes 4.321,9 2.169,8 4.617,5 6,5 8.939,4 2.176,3 100 615 1 304 3 098 163 25.711,7 39.714,3 65.426,0 606 329 19 380 TOPLAM *Halefka ve Girne, 1995 yangınından sonra orman alanının sırasıyla % 13 ve % 53’ünü kaybetmiştir. Kaynak: çevre ve doğal kaynaklar bakanlığı orman departmanının 2007 raporu Kıbrıs’ın Kuzey Kesiminde Ormanların Temel Đşlevleri Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan ormanların üç temel işlevi bulunmaktadır: - Üretken: kereste endüstrisi, yerel ekonomi için bir katma değer niteliğindedir. - Çevresel: ormanlar, sera gazları ve toprak erozyonuna karşı yürütülen savaşlar için son derece önemli faktörler olup, su tutumu ve biyolojik çeşitliliği desteklemektedirler. - Sosyal: odun dışı ürünlerin de kaynağı olan dinlence ve piknik alanlarıdır. Üretim Fonksiyonu Mevcut stoğun, yıllık 20.000 metreküplük bir gelişim ile, toplam 600.000 metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Yıllık ürün miktarı oldukça düşüktür. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yenilenebilir ve sürdürülebilir kereste kaynağının iki temel kullanım alanı vardır: • Đnşaatta kullanılan kereste (ağırlıklı yönelim). • Sınırlı miktarda odun kömürü ve yakacak odun (2006 yılında yalnızca 264 ton). Yerel mobilya endüstrisi de, yine az gelişmiş bir sektördür. Tablo 39 – 2000’den 2006’ya kadar orman ürünlerinin kullanım amaçları Yıl Orman bakımı Fidelik üretimi Yanan orman alanı Ağaçlandırma Net kalan Sanayide kullanılan kereste Direkler Yakacak odun Birim ha birim x 000 ha ha ha m3 m3 ster ton 2001 3.469 239 880 641 894 177 929 59 2002 2003 2004 2005 2006 247 2.319 293 1.441 1.148 1.493 1.368 734 811 77 1.106 1.175 126 881 755 1.257 1.431 59 493 434 1.169 1.581 105 694 589 2.008 840 228 3.649 206 1.025 217 6.318 290 543 94 2.019 520 111 2.071 264 6.897 113 Eğilim 04-06 Üç yıllık trend, 2001-03 ortalamasının 2004-06 ortalaması ile karşılaştırılması suretiyle hesaplanmıştır. Kaynak: KTt 2006 istatistik yıllığı Ormanların korunması KTt orman departmanı, ormanlardan ve ağaçlandırılmış alanlardan sorumludur. Üretim fonksiyonunun öncelik olarak ifade edilmesine rağmen, Kıbrıs’ın kuzey 69 kesimindeki ekolojik sınırlamalar neticesinde üretim fonksiyonu fiilen geri planda kalmıştır. Bu nedenle asıl öncelik ormanların yangına karşı korunmasına verilmiş, toprağın ve suyun yanı sıra biyolojik çeşitliliğin de korunması hedefine paralel olarak orman örtüsünün artırılması ve bakımının sürdürülmesine yoğunlaşılmıştır. Yanmış alanların azaltılmasında olumlu bir trend görülmekteyse de, 1995 yılında meydana gelen bir yangın ile Girne ve Halefka bölgelerinde Batıdan Doğuya 25 km boyunca 3 km’lik bir orman şeridi yok olmuştur. Bu yangında, toplamda 5.803 hektar orman ve 2.266 hektar ekili alan yanmıştır. Bu tek bir yangın, orman alanının % 10’unun ve ormanlardaki ağaçların % 19’unun (100.584 m3) yok olmasına yol açmıştır. 1998 yılında çıkan başka bir yangınla 2.742 hektarlık orman alanı ve 958 hektarlık ekili alan ile birlikte yaklaşık 14.000 m3 orman stoğu tamamen yanmıştır. Uygulanan koruma önlemleri arasında izleme kulelerinin kurulması ve tüm illerde kullanılmak üzere dokuz izleme aracının satın alımı yer almaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki ormanlık alanlarda 20.000 keçinin yaşadığı tahmin edilmektedir. Bu hayvanların yağmacı ve zarar verici tabiatı, yalnızca ormanları tehlikeye sokmakla kalmamakta aynı zamanda köylerin ortak kullanım alanlarının ağaçlandırılmasına da engel olmaktadır. Đngilizlerin hakimiyeti sırasında çıkarılan kanunlara (Koyun ve Keçiler Kanunu ile Köylerdeki Ağaçlandırma Alanları Hakkında Kanun) göre, bir köyün sakinleri, çoğunluğun oyuyla, keçilerin ortak alanlardan veya ortak alanların belirli kısımlarından geçişini tamamen yasaklayabilirler. Bu arazilerde yalnızca meyve bahçeleri kurulabilmektedir. Ormanların bitki sağlığı açısından da korunması ile ilgili çalışmalar düzenli olarak ancak, ormanların kapladığı toplam alana bakıldığında, sınırlı miktarda yürütülmektedir. Keseböcekleri kızılçamlara (Pinus brutia) zarar vermektedir. Buna yönelik olarak, kimyasallar ve 2007’den itibaren de BT (Bacillus turingiensis) böcek ilacı kullanılarak savaşılmaktadır. Yeniden Ağaçlandırma Yanmış yüzeylerde ve bozulmuş orman alanlarında, ıslah amaçlı yeniden ağaçlandırma çalışmaları sürdürülmektedir. 2001–2006 döneminde yeniden ağaçlandırılan alanın ortalama büyüklüğü 866 hektardır. 2008 yılında yeniden ağaçlandırılan yüzeyin büyüklüğü ise, yaklaşık 800 hektardır. 1974 yılından bu yana, toplam 23.481 hektarlık alan 29 milyon bitki kullanılarak yeniden ağaçlandırılmıştır. Orman yönetim planına uygun olarak yapılmakta olan yeniden ağaçlandırma çalışmalarının kararını KTt orman departmanı vermekte, çalışmalar ihaleyle seçilen Türk işletmeleri tarafından gerçekleştirilmekte ve lokal olarak denetlenmektedir. Doğu bölgelerde başlatılmış olan yeniden ağaçlandırma çalışmaları, batıda Güzelyurt bölgesine doğru ilerlemektedir. Yeniden ağaçlandırmada kullanılan temel ağaç türleri, önem sırasına göre, şöyledir: kızılçam, halep çamı, Kıbrıs akasyası ve mavi yapraklı akasya. Halep çamı haricindeki diğer tüm ağaç türleri, kuraklığa dayanıklıdır. Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Karpaz bölgesinde Andreas burnu uzantısının ucunda bir Milli Park kurulmuştur. Çok boyutlu bir fauna (kuşların göç bölgesi, kaplumbağalar için yuvalanma alanı) ve flora (Bosea cypria ve Astragalus cyprius gibi endemik bitki türleri) özelliğine sahip olan park, aynı zamanda arkeolojik ve kültürel / dini eserlere de ev sahipliği yapmaktadır. 70 Koruma altındaki bu alanın yönetimi, KTt orman departmanı tarafından gerçekleştirilmektedir. Buna paralel olarak, yine orman departmanının sorumluluğu altında olan, daha az öneme haiz ve biyolojik çeşitlilik anlamında koruma altında olan 12 adet alan daha belirlenmiştir. Daha genel anlamda bakıldığında, varolan en önemli alanların korunması hususuna ek olarak ve ana ormanların Beşparmak sıradağlarının kuzey yamacında yoğunlaştığı gerçeğinden hareketle, KTt’nin Akdeniz kıyılarındaki dağ ormanlarının korunmasında önemli bir rolü ve sorumluluğu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ormanların Sosyal Đşlevi Ormanların sosyal işlevi, KTt’nin esas itibariyle üretim işlevlerine öncelik vermesi nedeniyle ikinci planda kalmaktadır. Orman alanlarındaki avlanma faaliyetleri, KTt’nin içişleri departmanı tarafından kontrol altında tutulmaktadır. Yabani mantarların ve odun haricindeki diğer orman ürünlerinin (bitkiler, vb.) toplanması ile ilgili ekonomik anlamda sayılabilir bir veri bulunmamaktadır. Bölgede mevcut 12 adet piknik alanı bulunmaktadır. KTt turizm departmanı, orman alanları arasından geçen bir yürüyüş parkuru yapmıştır. Yukarıda bahsi geçen konularda KTt orman departmanı yalnızca orman alanlarının kullanımı ile ilgili kullanım iznini vermektedir. Sivil Toplumun Rolü KEMA ve ÇEKOVA gibi sivil toplum kuruluşları, halkın meyve ağaçlarının plantasyonu, keçilerin otlatılması ve eski ağaçların, özellikle de asırlık zeytin ağaçlarının korunması konusundaki ilgisizliğinin altını çizmektedirler. 670 bin zeytin ağacının bulunduğu 1975 yılından bu yana, 2003 yılına gelindiğinde zeytin ağaçlarının yaklaşık % 30’unun yok edildiği ve geriye sadece 472.000 zeytin ağacı kaldığı tahmin edilmektedir. Đnşaat faaliyetlerinin artmasıyla, 2004 yılından itibaren bu eğilim daha da hızlanmıştır. Karşı karşıya kalınan temel sorunlar; yasadışı ağaç kesimleri, inşaat faaliyetleri, taşocakçılığı ve Koyun ve Keçiler Kanunu’nun uygulanmamasıdır. Ağaçların çevredeki rolünün özellikle farkında olan sivil toplum, köylerdeki ortak kullanılan alanlarda geleneksel meyve ağaçlarının (badem - Prunus amygdalus, keçiboynuzu Ceratonia siliqua, fıstık - Pistacia vera ve zeytin - Olea europaea) dikilmesi ve bakımı ile ilgili çok başarılı pilot projeler uygulamıştır. Burada karşılaşılan sorunlardan biri, ağaçlandırılanlar da dahil ortak alanların mülkiyetlerinin kime ait olduğunun net olmaması, kısıtlandırılması ve kullanıcı haklarının sınırlı olmasıdır. I–4 KIRSAL ALANLAR I - 4.1 Kırsal Alan Tanımı Şu anki KTt mevzuatına göre, nüfusu 5001 kişiden az olan yerleşim yerleri (ve çevreleri) kırsal alan olarak nitelendirilmektedir. Bu tanımın, aşağıdaki iki faktör göz önüne alınarak genişletilmesi gerekmektedir: (a) 1 Eylül 2008 tarihi itibariyle yapılan yeni düzenlemenin, artık kendilerine komşu olan belediyeyle ilişkilendirilmiş bulunan köylerin durumunu değiştirmiş olduğu; ve (b) bazı belediyelerin merkezlerinin gerçek kırsal özellikleri. 71 Đşte bu nedenledir ki, bu plan içerisinde Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan tüm topraklar, nüfusu 10.000’den fazla olan belediye merkezleri hariç, kırsal alan kabul edilmektedir. Yaptığımız bu tanımlama ile Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve Magusa şehir merkezleri KTt’nin kırsal alanlarının dışında tutulmakta, Gönyeli belediyesi de bir kentsel alan olarak kabul edilmektedir. Yukarıdaki tanıma göre Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanların toplam büyüklüğü 3.003 km2 olarak hesaplanmış olup, toplam yüzölçümünün (3,298 km²) % 92’sini kaplamaktadır. Nüfusun yarısından azı (48.5 %) kırsal alanlarda yaşamaktadır. I - 4.2 Yerel Yönetişim Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yönetim yapısı dört derecelidir: 5 bölge, 12 bucak, 28 belediye ve 159 köy. Terk edilmiş ya da askeri bölge olmaları nedeniyle bazı köyler artık kullanılmamaktadır. • Bölgesel merkezler (diğer bir deyişle Kazalar) kaymakamlar tarafından idare edilmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan bölgeler Lefkoşa, Girne, Güzelyurt, Gazi Magusa ve Đskele’dir. Bir koordinatör şeklinde hizmet veren Kaymakam’ın görevi, KTt ile iki yönlü bilgi akışını sağlamaktır. • Bucaklar (diğer bir deyişle ilçeler), ilgili Kaymakam’ın altında çalışan, atanmış bir yetkili tarafından idare edilir. • Yerel topluluklar (diğer bir deyişle belediyeler), Belediye Başkanları tarafından Belediye Meclisi ile istişare içerisinde yönetilir. Hem belediye başkanları hem de meclis üyeleri yerel halk tarafından seçimle işbaşına getirilir ve 4 yıl süreyle görev yapar. • Köyler, muhtarlar tarafından temsil edilir. Đskele’ye 38 köy, Gaz Magusa’ya 32 köy, Girne’ye 36 köy, Lefkoşa’ya 25 köy ve Güzelyurt’a 28 köy bağlıdır. Belediye başkanları ve muhtarlar ise her dört yılda bir vatandaşlar tarafından seçimle başa gelir. Kaymakamlar ve bucak yöneticileri KTt tarafından atanır. Köylerin yönetiminde, vatandaşlar tarafından seçilen bir muhtar ve bir ihtiyar heyeti bulunmaktadır. Muhtar, hem köyün hem de ihtiyar heyetinin başıdır. Muhtar, kamuyu ilgilendiren her konuda, bağlı bulunduğu kaymakamı bilgilendirmek durumundadır. Muhtar, ayrıca, imzasını gerektiren tüm belgeleri onaylar, doğum ve ölümleri kayıt altına alır ve kendisine verilen diğer görevleri yerine getirir. Eylül 2008 tarihinde yerel toplulukların yeniden düzenlenmesi ile birlikte yerel nüfusa verilen hizmetlerin büyük kısmı genel anlamda belediyelerin sorumluluğu altına verilmiş, muhtarların görev ve sorumlulukları azaltılmıştır. Yerel birimlerde (köyler) çok az ya da hiç personel bulunmamaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 28 belediye bulunmaktadır. Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve Gazi Magusa bölgeleri ile nüfusu 5001’den fazla olan Gönyeli belediyesi haricinde, bu belediyelerin büyük çoğunluğu kırsal alanlarda bulunmaktadır. Belediyelerde görev yapan yeterli sayıda personel bulunsa da, belediyelerin teknik kapasiteleri genelde düşüktür. KTt’nin merkez ve taşra teşkilatı arasında stratejik ve işbirliğine yönelik bir yaklaşım bulunmamaktadır. Mevcut işbirliği, gerektiğinde geçici temaslara dayanmaktadır. 72 Yerel Toplulukların Rolü ve Beklenen Gelişimleri Yerel toplulukların belediyeleri ile merkez teşkilatı, bölge temsilcileri olan (kaymakamlar) aracılığıyla, kırsal topluluklara hizmet sağlanması anlamında sorumluluğu paylaşmaktadır. Belediyeler, çöplerin toplanması, su tedariği ve su şebekesinin bakımı, kanalizasyon yapımı ve bakımı, cadde ve sokak ışıklandırmaları, mimari yapı ile park ve bahçelerden sorumludur. Belediyeler, aynı zamanda, çok geniş yelpazedeki sosyal ve kültürel faaliyetleri desteklemekte, ekonomik kalkınmaya yönelik faaliyetler ile daha az ilgilenmektedirler. Belediyeler yalnızca belediye sınırları ve köylerin içerisindeki yollardan sorumludur ve bu çalışmalarını kendi bütçelerinden karşılamaktadırlar. Ana yollar, KTt’nin ilgili departmanının sorumluluğu altındadır. Belediyelerin eğitim ve sağlık alanında hemen hiç görev ve sorumluluğu bulunmamaktadır. Aynı şekilde, yalnızca belirli inşaat onarımları belediyeler tarafından yapılabilmektedir. Şu anda kırsal kesimde yaşayan toplulukların çoğu iş ve işlemlerin yerine getirilmesi, KTt içişleri departmanının sorumluluğu altındadır. Muhtarlar ile sorumluluklarının yerine getirilmesinde muhtarlara destek olan ihtiyar heyetleri, KTt’nin içişleri departmanına karşı sorumludur. Bu kişiler, bazı koordinasyon fonksiyonlarını yerine getirip kendilerine bağlı topluluklara hizmet götürmede gerekli mali desteği bulabilmek için KTt’ye karşı lobi çalışmalarını sürdürebilirler. Ancak muhtarların doğrudan sorumlulukları, su paralarının toplanması, ikametgah verilmesi, doğum/ölüm belgelerinin verilmesi gibi temel işlemler ile sınırlandırılmış durumdadır. Yerel düzeyde, muhtarlar ile belediye başkanları arasında neredeyse hiç işbirliği ve iletişim yoktur (aktörler arasındaki güvensizlik). Yerel yönetim yapısını yeniden düzenleyen yeni bir sistem onaylanmış ve Eylül 2008 tarihinden itibaren uygulamaya konmuştur. Bu yeni sistem ile tüm köyler, varolan 28 belediyenin altında bir araya getirilmiştir. Dolayısıyla, o ana kadar bölge merkezleri tarafından yürütülen tüm fonksiyonlar belediyelere devredilmiştir. Köylerin belediyeler altında toplanması, yerel platformda yaşanan sorunların idaresi için daha büyük bir kapasite sunmaktadır. Köy muhtarları kendi sınırlı görev ve sorumluluklarını yerine getirmeye ve KTt’nin içişleri departmanına rapor vermeye devam etmekte; ancak, belediyelerin yürüttüğü çalışmalar içerisinde yer almamaktadırlar. Muhtarlar, yine de, kendi toplulukları için önemli olan hususları belediyelerin dikkatine sunabileceklerdir. Köylerin nüfusları bağlı oldukları belediyelerin nüfusu içerisinde sayılacak ve kırsal nüfus ile doğrudan bir bağlantı sağlanmış olacaktır. Belediyeler, istedikleri takdirde, köylerde büro açabileceklerdir; ancak bugüne kadar henüz böyle bir uygulamaya gidilmemiştir. Ayrıca, şu anda reform gündeminde olmasa da, belediyelerin sayısının 18’e indirilmesi yolunda bazı planlar vardır. Yeni bölgesel düzenleme içerisinde, kaymakamların belediyelere karşı rolleri açıklığa kavuşturulmamıştır. “Belediyeler Birliği”nin Rolü Türk Belediyeler Birliği, 2003 yılında kurulmuştur. Mevcut 28 belediyenin tümü, düzenli toplantılar yapmak ve bütçelerinin belli bir yüzdesi olarak bir yıllık aidat ücreti ödemek suretiyle birliğin çalışmalarına katılmaktadır. Birliğin işlevi belediyeleri desteklemek, ancak bunu yaparken merkez ve taşra teşkilatları arasında bir köprü görevi görmek değildir. Birlik, ayrıca, yerel kalkınma ile ilgili herhangi bir yapılandırılmış iletişim kanalı geliştirmemiştir. 73 Ancak Birlik ile yakın işbirliği içerisinde çalışan KTt, sıklıkla çeşitli konularda Birliğin görüşlerini almaktadır. Kırsal toplulukların desteklenmesindeki ana aktörlerden biri olan Belediyeler Birliği, yardımlaşma, ölçek ekonomisi ve standardizasyon konularında önemli deneyime sahiptir. Birlik belediyeler adına merkezi ihaleler gerçekleştirmekte, belediye şirketlerinin ve vakıflarının kurulmasına yardımcı olmaktadır. Şu anda Birliğin iki yol yapım greyderi bulunmaktadır. Birlik, ayrıca, belediyelere su borusu döşenmesi konusunda deneyim sahibidir. Bu anlamda fazla talep olmasa da, yeni merkezi hizmetler ile ilgili talep yaratılabilecektir. Şimdiye kadar KTt içişleri departmanı kapsamında yer alan birçok kırsal topluluğun artık belediyelerin çatısı altında olacakları düşünüldüğünde, muhtemelen daha fazla makine ve ekipmana da ihtiyaç duyulacaktır. Belediyelerin kamuya ait şirket kurma hakkı varsa da, bugüne kadar böyle bir uygulama yerine getirilmemiştir. Tüm belediyelere doğrudan erişimi bulunan Belediyeler Birliği’nde kamu mimarisi, vb. konularda çalışan birçok komisyon bulunmaktadır. Dolayısıyla Birlik, belediyelere mali yardım sağlanması konusunda daha aktif olabilir. Bunlara ek olarak, talep edildiği takdirde, kırsal topluluklara yönelik bir alt komisyon da oluşturulabilir. Sivil Toplum Kuruluşları Nüfus, özellikle de kırsal alanda yaşayan nüfus, karşılıklı yardım çalışmaları düzenleyip sorunlarını dernekler (yani sivil toplum kuruluşları-STK) aracılığıyla çözmeye alışıktır. Yerel STK’ların ilgili kaymakamlıklara kayıtlı olmaları ve bu tescillerini her sene yenilemeleri gerekmektedir. Bu kural teorik olarak her bölgede STK’ların çalışma düzeyini belirlemeye yardımcı olsa da, uygulamada kayıt ve tescil işlemlerinin fazla takip edilmediği görülmüştür. Şu anda aktif olarak nitelendirilen 600 STK’dan yalnızca birkaçının gerçekten faaliyette olduğu görülmektedir. Bu STK’ların büyük çoğunluğu yerel örgütlerdir Muhtarlar da, yerel topluluğun sorunlarını çözmek ve sosyal hizmet sağlamak üzere çalışan bu tip örgütler içerisinde doğrudan yer almaktadırlar. Muhtarlar ve STK’lar tarafından toplanan ücretler faaliyetleri destekleyebilecek düzeyde olup, para toplanması herhangi bir sıkıntı kaynağı olarak görülmemektedir (örneğin 429 nüfuslu Yeşilırmak köyünde, 2007 yılı içerisinde toplanan yaklaşık 83.000 Avro, hem köyün genel bakım hizmetleri hem de sosyal faaliyetleri finanse etmede kullanılmıştır). Sivil Toplum Destek Ekibi’ne (Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II) göre, daha büyük ölçekli Sivil Toplum Örgütlerinin kapasiteleri henüz çok gelişmemiştir. Aynı şekilde, STK’ların tesis ve altyapıları ile personel donanımı, becerileri ve faaliyet geliştirme kapasiteleri genelde sınırlıdır. STK’lar, Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II ve Natura 2000 gibi diğer AB programları çerçevesinde de desteklenmektedir. Yerel planlama Bir TAIEX raporuna göre, mevcut kalkınma planları, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan toprakların % 45’ini ve genellikle kent, turizm ve Natura 2000 alanlarını kapsamaktadır. Bugün itibariyle Lefkoşa için bir kent planı, Alagadi kıyı bölgesi için bir çevre planı ve Girne 1, Girne 2, Girne Beyaz Bölge, Girne Akiferi, Girne Boğaz, Karpaz, Bafra, Tatlısu Büyükkonuk ve Gazi Magusa sahil şeridi için dokuz adet plan bulunmaktadır. Varolan bu planlar, özellikle de kırsal alanlar için yeterli değildir. Mantıklı ve sağlam bir arazi yönetimi planlaması için bu planların önemi çok açıktır. Dolayısıyla, yerel planlamanın teşvik edilmesi gerekmektedir. Yerel düzeyde 74 planlama ya da CBS kapasitesi bulunmamaktadır. Dahası, planların uygulamaya konmasındaki çaba ve çalışmalar da yeterince kuvvetli değildir. Đngiliz Yüksek Komisyonu, son dönemde bir proje finanse etmeye başlamıştır. Proje, Mesarya ovasında yer alan üç belediyenin sınırları içerisindeki alanlara yönelik iki adet yerel kalkınma stratejisi sunmayı hedeflemektedir. I - 4.3 Kırsal, Teknik ve Sosyal Altyapı I - 4.3.1 Pazarlar ve Ticaret Altyapısı Belediye merkezleri ve büyük köylerde, genellikle, haftada bir defa perakende (meyve – sebze) pazarlar kurulmaktadır. Köylerde de, küçük dükkanlar ve satış noktaları bulunmaktadır. Yerel topluluklar, kırsal yerleşim yerlerindeki pazarların yenilenmesine ihtiyaç duyulduğunu sık sık ifade etmektedirler. I - 4.3.2 Ulaşım ve Đletişim KTt’nin toplam karayolu ağı 2.500 km’dir. Bunun 127 km’si otoyol, 327 km’si bölgesel yollar ve 2.046 km’si yerel yollardır. Yerel yolların 375 km’si kötü durumda, 500 km’si ise asfaltlanmamış haldedir. Durumu böylesine kötü ya da çok kötü olan bu köy yolları (toplamda 875 km), çiftliklerin ve hayvan yetiştiriciliği yapılan tesislerin izole edilmesini daha da artırmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tümündeki kamu ulaştırma hizmetleri, okul otobüsleri haricinde oldukça zayıftır. Ulaşım, genellikle özel arabalar ile sağlanmaktadır. Kırsal alanda toplu taşımacılık hemen hemen hiç yoktur. Varolan toplu taşımacılık hizmetleri ise özel otobüs ve dolmuşlarla ve yalnızca gündüz saatleri içerisinde akşam 5 ya da 6’ya kadar sağlanmaktadır. Etkin bir toplu taşıma sisteminin olmaması, özellikle de küçük köylerde yaşayan sakinlerin şehir merkezlerine ve sunulan hizmetlere ulaşmalarını sorunlu bir hale getirmektedir. Bu problem, özellikle de uzak köylerde yaşayan yaşlıları, kadınları, gençleri ve özürlüleri olumsuz olarak etkilemektedir. Gerek sabit gerekse mobil hatlar olsun telefon şebekesinin kapsama alanı, bölgenin büyük çoğunluğunu içine almaktadır. Dolayısıyla, bilgi ve iletişim teknolojilerine erişmek kırsal alanlarda da oldukça kolaydır. Kablolu ve uydu televizyon ve radyo hizmetlerine de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin her yerinden erişmek mümkündür. I - 4.3.3 Enerji Tesisleri Kıbrıs’ın kuzey kesiminde elektrik tedariği ve dağıtımının genel durumu, bazı uzak çiftlikler ve organize hayvancılık bölgeleri haricinde iyidir. Rüzgar ve güneş enerjisi potansiyelinin yüksek olmasından hareketle, KTt’nin Alternatif Enerji Komisyonu’nda şu anda yenilenebilir enerji üretimi konusu tartışılmaktadır. Bugün itibariyle, enerji üretimine ve şebekeye aktarılmasına izin verilmemektedir. Diğer yandan, fosil enerji fiyatının giderek artmasına bağlı olarak köylerin57 su ve ışıklandırma için harcadıkları bütçe de giderek yükselmektedir. Evlerde sıcak su elde etmek için güneş enerjisi kullanılması oldukça yaygın bir uygulamadır. 57 Örnek olarak; 2007 yılında, yaklaşık 100 ailenin yaşadığı 429 nüfuslu Yeşilırmak köyünde bir yıl içerisinde toplanan yıllık ücretlerin toplamı yılda 150.000 YLR’ya (83.000 Avro) yükselmektedir. 75 I - 4.3.4 Su Temini Su temini ve tedariği, hem miktar hem de kalite açısından, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için önemli bir sorundur. 2004 yılında bir KTt Su Temini Master Planı hazırlanmıştır. Planda, 2005 ila 2035 yılları arasındaki su ihiyacına bağlı olarak baraj inşaatlarının yapılması öngörülmektedir. Kentsel alanlardaki su ihtiyacına bugün uygun bir şekilde yanıt veriliyor olsa da, durum kırsal alanda daha vahim durumdadır. Şu anda KTt’de bulunan 18 büyük barajın kapasitesi yılda 16.5 milyon metreküptür. Ancak gerçekleşen kapasite, düşen yıllık yağış miktarına bağlı olarak, % 20 (2008) ila % 93 (2004) arasında değişiklik göstermektedir58. Suyun geri kalan kısmı, KTt su departmanı tarafından işletilen kuyulardan sağlanmaktadır. Ayrıca Bafra’da bir sudaki tuzlanmayı arıtma tesisi bulunmaktadır (700.000 m3/yıl). Üretim fiyatı bir metreküp için yaklaşık 1 Avro olup, çoğunlukla turizm altyapısına hizmet vermektedir. Gelecek planlarında yeni barajların kurulması öngörülmemektedir. Bunun yerine, Akdeniz’den geçecek 78 km uzunluğundaki yüksek yoğunluklu polietilen boru hattıyla, Türkiye’deki Alaköprü Barajı’ndan su sağlanması ile ilgili yeni bir projeye öncelik verilmektedir. Bu proje ile yılda 75 milyon metreküp kapasite elde edilmesi beklenmektedir. Ayrıca, AB tarafından Güzelyurt’ta başlatılan proje ile deniz suyundaki tuzun arıtılarak su sağlanması (8 milyon m3/yıl) amaçlanmaktadır. Şu anda, su tedariği % 50 oranında sübvanse edilmiş durumdadır (satış fiyatları üretim maliyetlerini karşılamamaktadır ve üretim maliyetlerine kullanılmış suyun işlenmesi dahil değildir). Geçmişte köyler suyu ücretsiz almakta, ancak yerel hizmetlerin sağlanmasını ve mal alımlarını temin etmek üzere vergi toplanmaktadır. Köylerdeki problem yalnızca yeterli su kaynaklarının olmaması ile sınırlı değildir; bazı köylerdeki su altyapıları oldukça eski olduğundan yenilenmesi gerekmektedir. I - 4.3.5 Katı Atık ve Atık Su Yönetimi Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki atık yönetimi faaliyetleri, şu anda, Kıbrıs Türk toplumu çevre koruma ve katı atık yönetimi kanunları ile düzenlenmiş durumdadır. Atık yönetimi ile ilgili birçok görev, 1995 yılında belediyelere devredilmiştir. Kıbrıs Türk toplumu Katı Atık Yönetimi Master Planı’na (2007) göre, atık toplanması alanında bazı olumlu örnekler olsa da, 28 belediyenin bir çoğu kendi atık toplama ve imha faaliyetlerini kendileri gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla atık toplama araçlarının ve imha alanlarının paylaşılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çöp ya da atık toplama hizmetinin verilmediği birçok kırsal alan bulunmaktadır. Çoğu atık imha alanı, açık çöplükler halindedir. Bu alanlarda herhangi bir organizasyon ya da atıkların arıtılması gibi bir durum söz konusu olmadığı için, atıklar ve çöpler geniş bir alana dağılmış durumdadır. Çoğu atık alanında, kirletici sızıntının yaratacağı etkileri azaltmak için herhangi bir önlem alınmamaktadır. Buna ek olarak, kanalizasyondan ve lağım çukurlarından gelen pislikler de bu alanlara atılmaktadır. Tüm bu uygulamalar, çevre, insan sağlığı ve güvenlik açısından çok ciddi riskler oluşturmaktadır. Atık gömmeye yönelik olarak yapılan yakım işlemleri ise, çevresel zararları daha da artırmaktadır. Geri dönüşümlü malzemelere piyasada fazla talep olmadığından, şu anda resmi bir geri dönüşüm faaliyeti bulunmamaktadır. Buna ek olarak, üretilen atıkların içerisinde biyolojik olarak ayrıştırılabilen atıklar da olduğu için, atıkların gübreye 58 Lefkoşa belediyesi tarafından aktarılan bilgidir. 76 dönüştürülmesi potansiyeli de vardır. Yine de, şu anda çok az gübreye dönüştürme faaliyeti gerçekleştirilmektedir. Kıbrıs’ın içinde bulunduğu durum nedeniyle, atık yönetim altyapısı Kıbrıs Cumhuriyeti ile paylaşılamamaktadır. Buna bağlı olarak, bu durum, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde katı atık yönetiminin bazı boyutlarına da etki etmektedir. Su arıtma sistemlerinde kullanılan donanımların gelişmiş olmaması, su kaynaklarının korunması ve hijyen anlamında yetersizliğe yol açmaktadır. Kısmen ve sadece belli başlı şehirlerde (Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve Lapta) bir kanalizasyon sistemi (toplama ve arıtma tesisi) bulunmaktadır. Kalan şehirler ve yerleşim yerlerinde (örneğin kırsal bölgelerdeki köyler gibi) herhangi bir kanalizasyon sistemi bulunmamaktadır. Bu yerleşim yerlerinde yaşayan sakinler, basit foseptik çukurları kullanmakta ya da atık sularını kontrolsüz olarak boşaltmaktadırlar. Bu durum, KTt çevre koruma departmanının eğilmesi gereken çok önemli bir husustur. Atık suların arıtılması ile ilgili standartlar endüstrilerde ve turizm altyapılarında uygulanmakta olmasına rağmen, bu konunun belediyeler düzeyinde kontrol altına alınması için herhangi bir planlama ortaya konmamıştır. Özellikle de kirletici sızıntı veya kaçaklardan etkilenmeye eğilimli olan alanlarda, toprak ve su kalitesi üzerindeki olumsuz etkilerin artık ortaya çıkması beklenmektedir. Bu durum, sağlık koşulları ve sivrisinek kontrolü (malarya riski) ile ilgili kaygıları da artırmaktadır. I - 4.3.6 Sosyal Hizmetler ve Tesisler Sosyal hizmetler departmanına göre, KTt’deki sosyal hizmetlerin kapsamı özellikle de kırsal alanlarda oldukça yetersizdir. Sosyal hizmetler, bugün itibariyle, personel sıkıntısı çeken (tüm hizmetler için toplamda 40 personel) sekiz büro aracılığıyla verilmektedir: Lefkoşa, Magusa, Girne (Girne Özel Eğitim Merkezi ve Lapta Huzurevi), Güzelyurt, Lefke, Akdoğan, Yeni Đskele ve Mehmetçik. Bu kapsamda sağlanan temel faaliyetler daha çok çocuklara ve gençlere yöneliktir: yetim ve öksüzlerin bakımı, evlat edinme, koruyucu aileler ile yaşayan çocuklar, mahkemelerde yargılanan gençler. Bölgedeki akredite edilmiş çocuk yuvası sayısı giderek artmaktadır (2006 yılında 20 adet çocuk yuvasından 2007 yılında 33 çocuk yuvasına). Topluluk sınırları içerisindeki her yerde kadınların, reisi kadın olan hanelerin, yaşlıların ve işsizlerin gereksinimleri oldukça fazladır; ancak, konuyla ilgili herhangi bir istatistik bulunmamaktadır. Belediyeler bir takım sosyal hizmetler sunuyor olsalar da, KTt sosyal hizmetler departmanı ile işbirliği içerisinde çalışmamaktadırlar. Aynı durum, yerel Sivil Toplum Kuruluşları için de geçerlidir. Hem kentsel hem de kırsal alanlarda toplum merkezlerinin oluşturulması gerektiği yönündeki görüş sosyal hizmetler departmanı tarafından dile getirilmiş olmasına rağmen, mali ve beşeri kaynaklarla ilgili sıkıntılara bağlı olarak içinde bulunulan koşullarda bu tip merkezler ne yazık ki bulunmamaktadır. Sunulan sağlık hizmetlerine baktığımızda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 126 eczane olduğunu görmekteyiz. Bu eczanelerin 118’i dört büyük hastanenin de yer aldığı beş bölge merkezinde bulunmaktadır. Ancak en küçük belediyelerde bile, iyi donanımlı sağlık merkezleri ve tıbbi hizmetler bulunmaktadır. 77 Tablo 40 – Kırsal alanlardaki sağlık imkanları Doktor Sayısı Diş Hekimi Sayısı Eczane Sayısı Mevcut Yatak Sayısı Yeşilyurt 10 2 - 45 Lefke 1 1 - - Gemikonağı - - 2 - Lapta 1 1 1 5 Karaoğlanoğlu - - 1 - Çatalköy - - 1 - Serdarlı 1 1 1 4 Akdoğan 1 1 1 4 Geçitkale 1 1 1 5 Belediye / Köy Mehmetçik 1 - 2 6 Yeni Erenköy 4 1 1 9 Esentepe 1 - - 3 Đnönü - - - - Dipkarpaz 1 - - 6 Değirmenlik 1 1 1 8 Demirhan - - 1 - Tatlısu - - - - Akıncılar - - - - Vadili Toplam - - 1 - 23 9 14 95 Kaynak: KTt sağlık departmanı Kırsal belediyelerde okullara ve eğitime erişim oldukça kolaydır. Ancak hem kentsel hem de kırsal kesimde okul öncesi eğitim için durum farklıdır. Tablo 41 – Kırsal alanlardaki okul sayıları Bölge Đskele Girne Güzelyurt Lefkoşa Magusa Kırsalda Toplam KTt Toplamı Okul Öncesi 1 3 4 2 10 19 Đlkokul Ortaokul Lise Meslek Lisesi 12 14 9 10 21 66 81 3 2 1 1 4 11 1 1 1 1 2 6 1 1 1 3 Kaynak: KTt istatistikleri Tüm KTt yerel topluluklarının ortak “buluşma noktası”, köylerde sıklıkla muhtarlıklarla ilişkilendirilen “spor kulüpleri”dir. Ancak bu kulüpler, genellikle, yalnızca erkekler içindir. Bu tip kulüplerde kütüphane, bilgisayar ve internet erişimi, sergiler, film gösterimleri ve mesleki eğitim gibi hizmetler çok seyrektir. KTt sosyal hizmetler departmanına ve yerel STK’lara göre, önemli köylerde nüfusun farklı segmentlerine (erkekler, kadınlar, gençler, yaşlılar, vb.) farklı hizmetler sunacak toplum merkezleri ne yazık ki bulunmamaktadır. 78 I - 4.4 Kırsal Ekonomi ve Đstihdam I - 4.4.1 Kırsal Ekonominin Yapısı Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, imalat sanayinde iş yapmakta olan toplam 577 işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerin sektörlere dağılımı şöyledir: elektrik ekipmanlarının üretimi ve montajı (9), metal sanayi (85), taş ve toprak işleme (24), kimyasallar (49), selüloz ve matbaacılık (68), orman ürünleri (82), tekstil ve deri (61) ile gıda işleme (199). Gıda işleme sanayi, imalat sanayinde iş yapmakta olan işletmelerin % 34.5’ini oluşturmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal bölgelerinde bulunan mikro ve küçük – orta ölçekli işletmelerin (KOBĐ) sayısı giderek artmaktadır. Bu işletmelerin bir çoğu, genellikle, iş geliştirme için daha çekici özelliklere sahip olan kentsel alanların yakınlarında bulunmaktadır. 2007 yılı itibariyle, KTt Sanayi Odası’na kayıtlı olan 3.582 KOBĐ vardır. Ancak, bu işletmelerin yalnızca % 13.6’sı (yani 487 adedi) kırsal bölgelerde yer almaktadır. Bu tür işletmelerin kırsal bölgelerde oluşturulması yavaş ve zaman alan bir süreçtir. 2007 yılında, kırsal alanda yaşayan her 1.000 kişi için 3 KOBĐ bulunmaktadır. Bu rakam, AB-25 (24) veya AB-15 (49) ortalamasının hayli altındadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, yiyecek, içecek ve tütün alanında çalışan toplam 268 KOBĐ tipi sanayi kuruluşu bulunmaktadır. 2004 yılının istatistiksel verilerine göre, bu kuruluşlarda yaklaşık 3.000 kişi çalışmaktadır. Bu kuruluşların 89 tanesi, süt üretimi sektöründe de söz sahibidir. Bu şirketlerin 10 tanesi, işledikleri ürünleri dışarıya satmaktadırlar. Geri kalanlar ise, narenciye paketleme, et, kümes hayvancılığı, değirmencilik ve hayvan yemi sektörlerinde çalışan küçük ölçekli aile işletmeleridir. Kırsal alanlardaki küçük ve orta ölçekli işletmelerin yavaş gelişimi, kırsal nüfusun alım gücünün düşük olması ile yakından ilgilidir. Dolayısıyla, kırsal gelirin artırılması, bu tip işletmelerin daha da geliştirilmesi için önemli bir ön gerekliliktir. Turizmin geliştirilmesi de, kırsal bölgelerdeki diğer hizmetlerin geliştirilmesini tetiklemekte ve teşvik etmektedir. I - 4.4.2. Kırsal Alanlardaki Alternatif Ekonomik Faaliyetler I - 4.4.2.1 Kırsal Turizm Kıbrıs’ın kuzey kesiminde turizm üç gruba ayrılmaktadır: kitle turizmi, özel ilgi turizmi ve yazlık turizmi. Kıbrıs kuzey kesiminin Turizm Master Planı (2000), özel ilgi turizminin sahip olduğu potansiyelin altını çizmekte, kitle turizminin ve yazlık turizminin ise kontrol altına alınması gerektiğini vurgulamaktadır. Yine de, kitle turizminde şimdiye kadar birçok yatırım yapılmış olup, şu anki mevcut yatak kapasitesinin % 95’ini kitle turizmi oluşturmaktadır. Yazlık sayılarının giderek artması da, turizm sektörünü olumsuz etkilemektedir. Đstatistiklere göre, Kıbrıs’ın kuzey kesimini ziyaret eden turist sayısında 1990 yılından itibaren önemli artışlar olmuştur. Bu artış, son altı yıl içerisinde giderek artan bir eğilim göstermektedir. Ancak turizmden elde edilen net gelir, bu eğilim ile doğru orantılı bir artış göstermemiştir. Bunun en büyük sebebi, Kıbrıs’ın kuzey kesimine gelen Türk kumarcıların ve üniversite öğrencilerinin turist olarak sınıflandırılmasıdır. Kumar oynayanlardan elde edilen turizm geliri oldukça düşüktür; buna karşın 79 öğrencilerin ekonomiye katma değeri, eğitim ve hizmet sektörleri kapsamında kaydedilmektedir. Tablo 42 – Turizm istatistikleri Turist sayısı - Türkiye’den - diğer ülkelerden Net turizm geliri (milyon avro) 2002 425.556 316.193 109.363 2003 469.867 340.083 129.784 2004 599.012 434.744 164.268 2005 652.779 488.023 164.756 2006 715.749 572.633 143.116 2007 120,4 156,6 232,1 264,6 242,1 284,4 1,6782 1,8054 1,7858 - Ortalama Kambiyo Oranı 1 Avro = TL(2005 itibariyle yeni TL) 1.427.801 1.695.659 1.773.843 Kaynak: Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, KTt istatistikleri, 2008 Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tarihi, kültürel ve doğal zenginliği ile özel koruma altındaki alanlara zarar vermeyen ve sürdürülebilir kalkınmayı mümkün kılan turizm faaliyetlerinin ışığında, Turizm Master Planı’nın önemli bir kısmı özel ilgi turizmine ayrılmıştır. Kırsal turizm, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde son altı yıl içerisinde büyük önem kazanmıştır. Bunun nedeni, kırsal bölgelerdeki temel alternatif iş alanlarından biri haline gelme potansiyeline sahip olmasıdır. Kırsal turizm, Türk Yardım Heyeti ve USAID - Kobi Merkezi tarafından desteklenen KTt’nin yerel inisiyatiflerini takiben uygulamaya konmuştur. El değmemiş doğası ve kültürünün yanı sıra, sahip olduğu çok özel fauna ve florası nedeniyle Karpaz yarımadasının kırsal turizm potansiyeli çok büyüktür. Karpaz’ın Dipkarpaz, Büyükkonuk, Ziyamet ve Kumyalı gibi bazı köylerinde, eski geleneksel Kıbrıs evlerinin kırsal turizm amaçlı yenilenmesine yönelik bir takım projeler geliştirilmiştir (“Kıbrıs’ta Sürdürülebilir Binaların Teşviki Projesi” ve “Kemerli Ev Projesi”). Kırsal turizm çerçevesindeki kır evlerinin sayısı yavaş da olsa artmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kırsal turizm hala başlangıç safhasındadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde, 45’den fazla köyde 100’den fazla tescilli tarımsal turizm tesisi bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimi, doğal, tarihi ve kültürel varlıklarını kullanarak kendini özel bir kimliğe sahip eşsiz bir istikamet olarak kabul ettirme fırsatına sahiptir. Böyle bir niş pazarlama stratejisi, çok sayıda turist çekmenin uygun olmadığı, az nüfuslu küçük bölgeler için çok uygun bir stratejidir. Seyahat mesafelerinin kısa oluşu, yol altyapısının iyi durumda oluşu, mevcut turizm piyasası (kitle turizmi ve özel ilgi turizmi) ile turizm sezonunun uzun oluşu, turizmin geliştirilmesine katkıda bulunan önemli ve güçlü özelliklerdir. Dünyada kırsal turizm sektörüne olan ilgi, sağlıklı ve kaliteli yaşam stili eğilimine paralel olarak “kırsal” ürünlere olan talep ve “öze dönüş” kavramı giderek gelişmektedir. Kırsal turizm, yerel, organik ve geleneksel ürünlerin markalaştırılmasında çok rahatlıkla kullanılabilir. KTt’nin sürekli mali desteğiyle (krediler, hibeler ve sübvansiyonlar) de, yeni girişimcilerin bu sektöre adım atmaları ve kırsal alandaki istihdam fırsatlarının artırılması mümkün olabilir. Bu bağlamda ön plana çıkan en zayıf noktalar, elektrik ve su teminidir. Kırsal bölgelerde varolan insan kaynaklarının nitelik ve nicelik açısından düşük düzeyde olması da (bu iş sektöründe çalışanların yönetim kabiliyetlerinin olmaması gibi), 80 yatırım için gereken kaynakların yetersiz oluşu ile birlikte kırsal turizmin geliştirilmesinin önünde engel teşkil etmektedir. Geri kalan zayıf yönlerin tamamı işin stratejik boyutuyla ilgilidir (müşterek bir imaj / pazarlamanın olmaması ya da kurulu bir kırsal turizm örgütünün olmaması gibi). Buna ek olarak, konaklama, restoranlar, aktiviteler, ulaşım, etkinlikler, gezilecek görülecek yerler, yürüyüş parkurları ve iklim gibi konularda bilgi sağlayacak bir kırsal turizm ağı da (Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki gibi) bulunmamaktadır. Dahası; Kıbrıs sorununun belirsizliği, mülk tapularının durumu ve politik konular da, uzun vadeli yatırım kararlarının alınmasını (emlak yatırımları, imar gibi) önlemektedir. Đzolasyon altında olması nedeniyle Kıbrıs’ın kuzey kesiminde doğrudan ulaşım imkanı olmaması (ziyaretçiler Türkiye’ye iniş yapmak durumundadırlar), turistik bölge imajını güçsüzleştirmektedir. I - 4.4.2.2 Geleneksel El Sanatları El sanatlarının geliştirilmesi, yalnızca kırsal alanlarda bulunan alternatif ekonomik faaliyetler olarak değil, KTt’nin etnik kültürünün yapı taşlarından biri olarak nitelendirilmektedir. KTt; geleneksel ev aletleri, giysileri ve diğer geleneksel el işleri (Lefkara işi, dantel ve tığ işi, sepet, Kıbrıs tarzı kilim, sandalye, ağaç oymacılığı gibi) ile kendini gösteren bir kırsal el sanatları geleneğine sahiptir. Geçmişte farklı el becerilerinin ortaya çıkmasına ve gelişmesine yol açan sosyal ve ekonomik koşullardaki değişiklikler, el sanatları sektörünü doğrudan etkilemiştir. Kentleşmenin ve kentli “yaşam stili”nin sonucu olarak da, kırsal alanlardaki geleneksel el sanatlarının büyük çoğunluğu kaybolmuştur. Şu anda yürütülmekte olan el sanatları faaliyetlerinin büyük bir kısmının hizmet ve perakende sektörüne yoğunlaşmasıyla, evde yapılan geleneksel (güzel sanatlar ve el sanatları) el sanatları üretiminin eksikliği daha da ön plana çıkmıştır. Zengin kültürel miras ve tarihi geçmiş, yerel kaynaklara kolay erişim, kaliteli, otantik ve geleneksel ürünler ile vasıflı işgücünün varlığı bu sektörün en başta gelen güçlü yönlerinden olup, gelecekte bu sektörün kalkınması için sağlam bir temel oluşturmaktadırlar. El sanatları sektörü, nispeten çok iyi bir şekilde organize edilmiş durumdadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki 7 şubesi ile güçlü bir iç yapısı olan aktif bir Esnaf ve Sanatkarlar Odası vardır. Bunun haricinde, müşterilerine ve üyelerine farklı hizmetler (ürün geliştirme, pazarlama, eğitim) sağlayan birçok El Sanatları Kooperatifi (Kıbrıs Türk El Sanatları Kooperatifi gibi) ve STK (HASDER – Halk Sanatları ve El Sanatları Vakfı) bulunmaktadır. Esnaf ve Sanatkarlar Odası’na göre, KTt’nin el sanatları sektöründe şu anda kayıtlı 6.500 esnaf ve sanatkar vardır. Bunların 2.500’den fazlası üretim, sanatkarlık ve sanat ve el sanatları alanında çalışmaktadır. Diğerleri ise, hizmet ve perakende sektöründedir. Odaya kayıtlı olan üyelerin % 25’i kırsal bölgelerden gelmektedir. Esnaf ve sanatkarların elde ettikleri gelirlerin düşük oluşu, yatırım yapmalarını güçleştirmektedir. Diğer taraftan, ‘başlangıç’ sermayesinin olmaması gençlerin sektöre girme heveslerini kırdığından, özellikle de kırsal alanda geleneksel faaliyetler ile genelde daha yaşlı insanlar uğraşmakta, çok küçük bir ölçekte devam etmektedirler. Kırsal alanda yaşayan ve el sanatları alanında çalışan çoğu insan, özellikle yönetim ve pazarlama konularında girişimcilik becerilerinden yoksundur. Dolayısıyla, bu beceri eksikliği ile birlikte emek maliyetinin yüksek olması ve kalite standartlarının mevcut olmaması, piyasanın talepleri doğrultusunda olmayan ürünlerin üretimi ile sonuçlanmaktadır. 81 Kitle turizminin ve kırsal turizmin gelişmesiyle, el yapımı ürünlere olan talep de artmaktadır. Bu nedenle,bu alternatif ekonomik faaliyetin güçlendirilmesi gerekmekte, önerilen yatırımlarda iki ana hedefe öncelik verilmesi gerekmektedir: (a) el sanatları faaliyetleri için gereken tesisler,araçlarve ekipmanların iyileştirilmesi; modellerinin (satış noktaları kurulması, tanıtıcı işaretler, vb.) uygulanması yoluyla geleneksel el becerilerinin yeniden canlandırılması. El sanatları sektörünün (geleneksel el sanatları ve sanat ürünleri ile evde üretilen el sanatları) gelecekteki gelişimi, turistlerin ilgisini çekmeye yarayan “ikincil” bir turistik ürün olarak, turizm sektörünün (kitle turizmi, kırsal turizm, ekolojik turizm, kültür turizmi gibi) kalkınması ile aynı “kader”i paylaşacaktır. I - 4.4.2.3 Geleneksel Yerel / Niş Ürünler ve Gıda Ürünleri Yerel kaynaklara kolay erişim, gereken beceriye sahip işgücü, uygun iklim koşulları, temiz bir toprak ve hala nispeten kirlenmemiş bir çevre, otantik ve gelenelsek gıda ürünlerinin üretimini olanaklı kılmaktadır. Yeşil ve siyah zeytin yağı, sucuk (üzüm suyundan yapılan özel bir yerel tatlı türü), kofter (üzüm suyundan yapılan ve kurutulmuş olarak tüketilen bir tatlı türü), pekmez (keçiboynuzundan yapılan geleneksel şurup), zivaniya (beyaz üzümden yapılan özel bir yerel içecek) gibi çok sayıda geleneksel / yerel niş ürünlerin üretimi küçük ölçekli olarak sürdürülmektedir. Yine Büyükkonuk ve Kumyalı gibi bazı köylerde, geleneksel yöntemlerde zeytinyağı sabunu üretimi sürdürülmekte olup, üretimin büyük çoğunluğu yerli pazara yöneliktir. Gelirlerin düşük olması yatırımları güçleştirmekte ve gençlerin bu sektörde çalışmalarına engel olmaktadır. Bu da, bu alt sektörün önemli bir zayıflığıdır. Bu alt sektörler ile ilgili güvenilir veri ve istatistiklerin mevcut olmayışı (yüksek düzeyde kayıtsız ekonomik faaliyetler) stratejik planlama çalışmalarının yapılmasına imkan vermediğinden, kamu desteği de oldukça sınırlı kalmaktadır. Aynı şekilde, üretimi modernleştirip artırarak kalite standartlarının yakalanmasına yardımcı olacak yeni teknolojiler ile ilgili teknik bilgiye sahip profesyonel insan kapasitesinin olmayışı da, bu alt sektöre sekte vuran diğer bir zayıf nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, sağlıklı ve kaliteli bir yaşam stiline sahip olmaya yönelik yeni trendler ile bu tip geleneksel ve yerel niş gıda ürünlerine olan talebin yüksek olması nedeniyle, bu alt sektörün kalkınması için büyük bir potansiyel olduğu görülmektedir. Yüksek kentleşme hızı aynı zamanda geleneksel ev yemekleri veya organik gıdalar gibi “kırsal ürünler” için talep yarattığından, sektörün elinde oldukça önemli ve büyük fırsatlar bulunmaktadır. Aynı zamanda, bu tip ürünler için yerel piyasada da kalıcı bir gelişme söz konusudur. Yine, bu alt sektörde yeni kurulan mikro işletmeler de, yavaş yavaş, ancak aşamalı bir şekilde artmaya devam etmektedir. Piyasada kaliteli ve yenilikçi ürünlere olan talep, nitelik ve nicelik açısından daha rekabetçi olabilmeleri için mikro işletmeleri ürün geliştirmeye, yeni tarifler yaratmaya, piyasanın talepleri doğrultusunda paketleme yapmalarına ve kalite kontrol sistemlerini uygulamalarına zorlayacaktır. Đkinci gelişme fırsatı ise, bu sektörde yer alan mikro ve küçük – orta ölçekli işletmelerin (KOBĐ) pazar fırsatlarını artıracak olan turizm sektörünün (özellikle de kırsal turizmin) gelişmesi olacaktır. Uzun süren turizm sezonları, bu ürünlerin neredeyse yıl boyunca doğrudan satışlarına olanak sağlayacaktır. Geleneksel yerel / niş ürünlerin ve gıda ürünlerinin kırsal turizm amaçlı olarak desteklenmesini hedefleyen uluslararası finansmanlı projeler de bulunmaktadır: KOBĐ Merkezi gibi. Geleneksel gıda hazırlama becerilerinin korunmasına yönelik 82 yerel inisiyatifler de (Cypro-Mare Turizm, Büyükkonuk Ekolojik Turizm Derneği, Karpaz Dostları Derneği gibi), kırsal turizm faaliyetleri aracılığı ile bu alt sektörün geliştirilmesi için sağlam bir temel oluşturabilecektir. Bu sektöre yönlendirilen yatırımların, (a) makine alet ve ekipmanlarına yatırım yoluyla üretim imkanlarının iyileştirilmesi ve (b) pazarlamanın geliştirilmesi (çiftliklerin içinde ve dışında satış noktaları kurulması gibi) gibi konulara odaklanması faydalı olacaktır. 83 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. I–5 Bazı geleneksel ürünler için (patates, keçiboynuzu, narenciye, enginar, peynir) Türkiye’de, Orta Doğu’da ve diğer bazı yerlerde hazır pazar bulunması. Đklimin kuzey bölgelerdeki pazarların sezon dışı ihtiyaçlarına yanıt verecek erken hasat turfanda ürünler elde edilmesini mümkün kılması. Bazı tarımsal pazarlama zincirlerinin kurulu olması (süt, narenciye, hububat, patates, bazı sebzeler) Birkaç orta ve büyük ölçekli gıda imalatçısının AB standartlarında olması. Küçük ve orta ölçekli gıda işleme işletmelerinin sahip olduğu önemli roller (dinamik, daha esnek ve rekabete açık ekonomik aktörler) Varolan Sanayi ve Ticaret Odaları, Ziraat Mühendisleri Odaları, üretici dernekleri ve birlikleri. Arazinin küçük olmasının pazarlara, hizmetlere ve girdilere erişimi kolaylaştırması. Sağlam bir süt ürünleri zincirinin bulunması. Güçlü Yönler Zayıf Yönler Ticaret yapmanın zor olması (tarife dışı engeller, dış ticaret yapmada zorluklar, maliyetlerin artması). 2. Suyun azlığı (yağışın az olması, kuraklık, yeraltı kaynaklarının azlığı). 3. Çiftlik arazilerinin ve parsellerin küçük olması 4. Đlk üreticilerin tedarik ve işleme zincirine entegre olamaması (kooperatifler ve üretici örgütlerinin, ortak makine kullanımının, ortak girdi satın alımının, ortak pazarlama kalıplarının ve sözleşmeli çiftçiliğin sınırlı düzeyde olması gibi). 5. Kıbrıs sorunundaki belirsizlik (mülk tapuları) ve kredi fırsatlarının yetersiz olması, uzun vadeli tarım yatırımlarını engellemekte ve emek yoğunluğunun artmasına, teknolojilerin eskimesine ve birim üretim maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır. 6. Bazı tarımsal pazarlama zincirleri tepeden aşağıya doğru olduğundan, serbest rekabeti sınırlandırmaktadır. 7. Tam zamanlı çiftçiler tarım konusunda beceri sahibi olsa da, tarım alanında örgün eğitim düzeyleri düşüktür; yarı zamanlı çiftçiler nispeten daha eğitimli ve değişime açıktır. 8. Uzun pazar zincirleri (aracılar) ve pazarlama hizmetlerinin (bilgilendirme dahil) olmaması. 9. Küçük ölçekli gıda işleyicilerinin kullandıkları teknoloji eskidir, etkin değildir, hijyen ve kalite standartları düşüktür, yüksek katma değerli ürünler için gerekli modern ekipmanlara sahip değillerdir. 10. Gıda işleyenler, vasıfsız işgücünden zarar görmektedir. 11. Bilgi üretim ve dağıtım altyapısı zayıftır (tarım okulları, araştırma, üniversite, yayım). 12. Tarım, bitki sağlığı, veterinerlik ve gıda güvenliği mevzuatının AB’ye uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir. 13. Güvenilir verilerin olmaması, sağlam bir tarımsal ve kırsal kalkınma planlaması yapılmasını engellemektedir. 14. KTt’nin idari kapasitesinin düşük olması (özellikle uygulamada) 15. Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin çok oluşu 1. SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 1 6. 5. 4. 3. 2. 1. Orta ve uzun vadede ticareti artırma potansiyeli vardır. Ürün çeşitliliği (özellikle alternatif meyve ve sebze çeşitleri) ve organik tarım, yeni ve daha yüksek katma değere sahip ürünler ve ürün gruplarına olanak sağlamaktadır. Dünyada gıdaya olan talebin artması, dünya pazarındaki fiyatlar üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. Kaliteli ve geleneksel gıdalara olan talep giderek artmaktadır. Yeşil Hat Tüzüğü, Kıbrıs Cumhuriyeti pazararına erişim imkanı sağlamaktadır (hayvan ürünleri hariç). 2008’den itibaren, tarımsal ürünler için herhangi bir tarife ödenmesine gerek yoktur. Dış yardımlarla tarım ve gıda sektörlerine destek sağlamada gereken potansiyel ve Kırsal Kalkınma Planı kapsamındaki finansman. Fırsatlar 1. Toprağın ve suyun tuzlanmaya başlaması; hasat miktarının düşmesine, ürünlerin zarar görmesine ve gıda işleme endüstrisinde su arıtımı gereksinimine neden olmaktadır. 2. Çiftlik kalite sertifikasyonu (GLOBALGAP gibi) ve gıda kalite standartları (HACCP, ISO, BRC gibi) açısından uluslararası pazar gereksinimleri giderek artmaktadır. 3. Elde edilen gelir düzeyinin düşük olması ve çalışma alternatiflerinin olmaması nedeniyle, kırsal alanda yaşayan genç nüfus kentlere göç etmektedir. 4. Serbest ticaretin büyümesi, yerel piyasadaki rekabetin daha da yoğun olmasına neden olacaktır. 5. Enerji ve diğer hammaddelerin fiyatlarının yüksek olması, maliyetlerin yükselmesine ve ilave ulaşım masraflarına yol açmaktadır. 6. Mevcut devlet desteği sistemi sürdürülebilir bir sistem değildir. Rekabet gücünü azaltmakta, tarım sektörünü OTP ile entegrasyona hazırlamakta yetersiz kalmaktadır. Tehditler 84 Üçüncü öncelik; AB’nin gıda güvenliği ve çevre standartlarına uygun, katma değerli gıda sanayinin geliştirilmesidir. Đkinci öncelik; AB standartlarını hedefleyerek, çiftlik işletmelerinin rekabet gücünü artırmaktır. Birinci öncelik; çiftçilerin sahip olduğu düşük eğitim ve tarımsal bilgi düzeylerini yükseltmek için gerekli önlemlerin alınmasıdır. Öncelikler Güçlü Yönler 6. Tarıma bağlı olarak toprak erozyonunun hızlanması ile ilgili göstergelerin az olması. 7. Toprakların, yoğun tarım veya endüstriyel faaliyetler ile kirlenmemiş olması. 8. STK’ların aktif desteği ile henüz başlangıç aşamasında olan, ancak gelişme Zayıf Yönler 10. Doğa dostu tarım teşvikleri, pazar yaratılması, tarım turizmi bağlantıları gibi bir dizi politika ve uygulamaya dönük müdahale ile organik tarıma destek potansiyeli. 11. Doğa dostu tarım teşvikleri ile toprak korumaya destek potansiyeli (doğrudan ödemelerden yararlanmak için OTP’na çapraz-uyum ile daha farklı ürün rotasyonlarının yapılmaya başlanması gibi) Toprak Koruma 6. Ürün rotasyonunun olmaması (tek yönlü arpa yetiştiriciliği) ve nadas uygulamasının yapılmaması 7. Đyi kalitede “derin” toprakların nispeten son derece az olması. 8. Özellikle de yoğun yağış alınan kış aylarında, toprak erozyonunun doğal ve normal bir olay haline gelmiş olması. 9. Tuzlu sulama suyu kullanımının, ürün Fırsatlar 1. Arıtılan atık suların sulama amaçlı olarak kullanılması ve kentlerde kullanım için alternatif su kaynaklarına (tuz arıtma gibi) yönelinmesi. 2. Çiftçilerin yeraltı suyu kullanımları üzerindeki kontrollerin artırılması. 3. Çiftçiler ve su kullanıcısı olan kuruluşların sulama takvimlerini daha etkin kullanması, hedefe yönelik eğitimler ve “iyi sulama” uygulamaları ile ilgili danışmanlık desteği sağlanması. 4. Gelişmiş sulama teknolojileri ve ilgili altyapı konusunda daha fazla yatırım desteği sağlanması. 5. Özellikle de narenciye gibi su tüketimi fazla olan ürünler için, sulama yapılan arazi miktarının azaltılması. 6. Su tüketimi açısından daha etkin narenciye bahçeleri için iyileştirme veya yeniden dikim çalışmaları yapılması. 7. Hurma ağacı gibi su tüketimi açısından daha etkin ve/veya tuza toleranslı mahsullerin tercih edilmesi. 8. Türkiye ile planlanan su boru hattı projesinin gerçekleştirilmesi. 9. Yeni teknolojilerin kullanımı, çevre üzerindeki etkilerin azaltılmasına (atıkların arıtılması, su tasarrufu gibi) ve enerji maliyetlerinin düşürülmesine (enerji tasarrufu, rüzgar ve güneş enerjisi üretimi) yardımcı olup, ekstra gelir elde etme (kompostlama) fırsatı sunabilir. Su Kaynakları 1. Sınırlı yeraltı kaynaklarının, narenciye gibi su tüketimi fazla olan ürünler için aşırı derecede kullanılması, yeraltı sularının tuzlanmasına yol açmaktadır. 2. Gerçekleşen su kullanımı ve sulama uygulamaları ile ilgili veri olmaması, yeraltı sularının sulama amaçlı kullanımı üzerinde herhangi bir kontrol olmaması, kayıtsız ve sayaçsız kuyu sayısının fazla olması. 3. Sulama altyapısından sızan su miktarının yüksek olması. 4. Sulama, çiftçiler ve su kullanıcısı olan kuruluşlar tarafından etkin olarak yerine getirilememektedir. 5. Çiftçilerin, su yönetimi konularındaki bilinç ve farkındalık seviyesi düşüktür. SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 2 1. Sulama için iyi kaliteli yeraltı suyu halen daha vardır. 2. Barajlardan gelen sular da dahil bazı yerüstü suları sulama için kullanılabilir durumdadır. 3. Çiftçilerin % 90 ila % 95’i, salma sulama tekniklerinden daha ekonomik ve etkin olan damla sulamaya geçmişlerdir. 4. Tarımda zirai kimyasal girdilerin az kullanılıyor olması, kirlenme riskini azaltmaktadır ve bu durum, su kalitesi için çok faydalıdır. 5. Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan çevre kirliliği seviyesinin düşük olması. I–6 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Toprak erozyonu ve tuzlanma, süregelen çölleşme sürecinin anahtar ögeleridir. Đklim değişiklikleri ve kuraklığın artması. Tarım arazileri ile diğer toprakların kentleşmeye ve diğer fiziksel gelişimlere (sahil turizmi gibi) kurban Đklim değişiklikleri ve kuraklığın artmasına bağlı olarak, su kaynaklarının giderek azalması. Mevcut su kaynaklarının kullanımı konusunda diğer kullanıcıların (turizm gibi) baskın ve rekabetçi rolü. Su kaynaklarının yönetimine stratejik bir yaklaşım getirilmemesi. Tarımsal üretimin en yoğun olduğu bölgelerde su kirliliği riski (nitrat). Gıda sanayinin atık yönetiminde yetersiz olmasına bağlı olarak, yerel çevre ve kamu sağlığına yönelik olarak var olan riskler. Tehditler 85 Đkinci öncelik; potansiyel NATURA 2000 alanlarının korunması ve halk tarafından takdirinin teşvik edilmesidir. Birinci öncelik; a) doğal kaynakların (özellikle de su ve toprağın), ve b) Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan çiftlik alanları da dahil yabani yaşam alanlarının sürdürülebilir yönetiminin sağlanması ve bu yönde çiftçilerin teşvik edilmesidir. Öncelikler 13. Ormanlar ve orman alanlarının büyük çoğunluğu, sürekli koruma ve yönetim hizmetlerinin sağlandığı KTt ormancılık departmanı alanlarıdır. 14. Orman yangınlarından korunması etkin olarak yürütülmekte olup, yeterli beşeri ve fiziksel kaynaklara Biyolojik çeşitlilik (ve asırlık zeytin ve keçiboynuzu ağaçları gibi tarımsal biyolojik çeşitlilik) düzeyinin yüksek olması, düşük yoğunluklu tarımın birleşmesi ve dolayısıyla Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan geniş alanların var olması. 10. YDD olan bazı tarımsal yaşam alanlarının (tahıl tarlaları gibi), birçok önemli kuş türüne evsahipliği yapması. 11. Potansiyel NATURA 2000 alanları da dahil, bir koruma altında olan bölgeler ağının olması. 12. Doğaya yönelik ekolojik turizm aktivitelerinin var olması. 9. potansiyeline sahip bir organik tarımın varlığı. 14. Orman alanları, Kıbrıs’ın kuzey kesimi topraklarının yalnızca beşte birini kaplamaktadır; ancak orman alanlarının yalnızca % 39’u yüksek meşcereli verimli ormanlardan oluşmaktadır (toplam arazi miktarının % 7’si). 15. Orman yönetiminin, çevresel ve sosyal boyutundan ziyade, daha çok ekonomik boyutu üzerine yoğunlaşılmaktadır. 16. Yerel ormancılık birimlerinin yeterlikleri, 18. Orman alanlarının % 61’ini kaplayan bozulmuş ormanlar için, çok büyük bir yeniden ağaçlandırma potansiyeli vardır; bu alanlar uzun vadede koruma altında ve/veya verimli alanlar olabilir. 19. Köylerdeki ortak orman alanlarının % 6’lık kısmı seyrek olarak kullanılmaktadır (yalnızca otlak olarak). 20. Sivil toplumun umumi alanlarda meyve ağaçları ve orman ağaçları plantasyonu Ormancılık 13. Doğa dostu tarım teşvikleri ile YDD olan zirai sistemlerine destek potansiyeli (uygun kapasitenin oluşturulmasına bağlı olarak). 14. Koruma altındaki alanların yönetim kapasitesini artırmak için teknik yardım. 15. Potansiyel NATURA 2000 alanları için yönetim planları geliştirilmesi ve uygulanması. 16. NATURA 2000 alanlarında daha ekoloji dostu turizm faaliyetlerinin teşvik potansiyeli. 17. Biyolojik çeşitliliğin korunması konusunda farkındalığın artırılması ve toplumun önderliğinde harekete geçilmesinin teşvik edilmesi için yerel topluluklarla çalışma potansiyeli. Biyolojik Çeşitlilik 12. Ürün yetiştiriciliği konusunda AB’den danışmanlık desteği ve Kırsal Kalkınma Planı kapsamındaki mali kaynaklar. 10. YDD olan tarım ile düşük yoğunluklu tarımın biyolojik çeşitlilik açısından değeri konusunda bilinçli olunmaması. 11. Koruma alanları ile ilgili mevzuatın karmaşık ve parçalı bir yapıya sahip olması. 12. Uzmanlık ve kapasite eksikliği nedeniyle, koruma altındaki alanlar ile ilgili KTt’nin etkin bir yönetim sergileyememesi. 13. En yoğun şekilde tarım ve sulama yapılan tarlalarda tarım kimyasallarının yüksek düzeyde kullanılması. verimini azaltması ve toprağın tuzlanmasına yol açması. Tarım arazileri ile diğer toprakların kentleşmeye ve diğer fiziksel gelişimlere (sahil turizmi gibi) kurban gitmesi. Arazilerin terk edilmesi ve buna bağlı olarak YDD olan çiftlik arazilerindeki biyolojik çeşitliliğin yok olma riskine yönelik kanıtlar. Kırsal kalkınma projelerinin, biyolojik çeşitlilik üzerindeki olumsuz etkileri gözardı ederek uygulanması. Đklim değişikliği ve kuraklığın artması. Orman / çalı yangınlarının biyolojik çeşitlilik üzerindeki giderek artan olumsuz etkileri. Gıda sanayinin atık yönetimindeki yetersizliğie ve dönüşüm tesislerinin olmamasına bağlı olarak, en yoğun olarak tarım faaliyeti yapılan ve sulanan alanlarda toprak kirliliği riski. 15. Orman koruma uygulaması ve kontrolü / yaptırımlarının etkin olmaması (umumi meyve bahçelerinin keçiler tarafından yenmesi). 14. 13. 12. 11. 10. 9. gitmesi. 86 Üçüncü öncelik; doğal kaynakların (su, biyolojik çeşitlilik ve ağaçlar) korunması amacıyla, ormanların ve ağaçlandırılmış alanların korunmasıdır. sahiptir (izleme kuleleri ve mobil ekipmanlar gibi). 15. Tüm potansiyel orman alanlarını yeniden ağaçlandırma planı, hemen hemen başarıya ulaşmıştır. 16. Yangından zarar gören alanlar içerisinde yeniden ağaçlandırılan alanların oranı pozitiftir. 17. Ormanların GSMH’ya katkısı küçük olsa da, çevresel ve sosyal anlamda son derece gereklidir. 20. 19. 18. 17. yönetimin etkinliğini azaltan idari kriterlere bağlıdır. Ahşap üretimi ve sonrasındaki ilgili faaliyet alanları güçlü değildir. Yeniden ağaçlandırma için yabancı firmalarla sözleşme yapılması, yerli ormancılık işletmelerinin gelişmesini engellemekte; yükleniciler ormanların çok yıllık süreklilikleri ile fazla ilgilenmedikleri için, yapılan müdahalenin kalitesini de düşürmektedir. Ormanların kamu mülkiyetinde olması ve bununla bağlantılı yönetim yapısı, uzun vadede, özel sektörde orman tabanlı faaliyetlerin ve nakliye, kereste fabrikaları ve dönüştürme gibi sonrasındaki ilgili aktivitelerin gelişmesine izin vermemektedir. Umumi orman alanlarının durumlarının net olmaması, vatandaşların meyve bahçelerine ve buralardaki yeniden ağaçlandırma faaliyetlerine olan ilgisini zayıflatmaktadır. yapılmasına ve teminine ilgi duyması (pilot faaliyetler hali hazırda uygulanmaya başlanmıştır). 21. KTt ormancılık departmanı ve umumi ortak orman alanlarının net bir şekilde yeniden belirlenmesi, meyve bahçelerini ve ortak orman alanlarının korunmasına yönelik olarak vatandaşları motive edecek ve böylece yerel ekonominin ve çevre korumanın hareketlendirilmesine katkıda bulunacaktır. 22. Kırsal Kalkınma Planı kapsamındaki mali kaynaklar ve AB’nin danışmanlık desteği. 87 Güçlü Yönler SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 3 Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler Öncelikler Uygun iklim koşulları, temiz toprak, kirlenmemiş çevre, bazı alanların koruma altında olması, doğal güzelliklerin kalitesi ve ekolojik turizme uygun alanların varlığı; 2. Zengin kültürel miras ve tarihi geçmiş; 3. Yerel kaynaklara ve pazarlara kolay erişim; 4. Kaliteli, otantik ve geleneksel ürünler; 5. Vasıflı işgücünün varlığı; 6. Yeni kurulan mikro işletmelerin sayısının giderek artıyor olması; 7. Varolan mevcut turizm pazarı (kitle turizmi ve özel ilgi turizmi) ile uzun turizm sezonu ve doğrudan ürün satışı (gıda ve el sanatları); 8. Odaların, kooperatiflerin, birliklerin ve vakıfların bulunması; 9. Eski köylerin yeniden canlandırılmasına yönelik pilot çalışmaların başarılı bir şekilde yürütülmesi; 10. Köy Pansiyonları Đnisiyatifinin teşvik edilmesine yönelik bir KTt planının olması. 11. Çok temel altyapılar genellikle köylerde kullanılabilir durumdadır (içme suyu, elektrik, yollar) 1. Yeterli eğitim fırsatlarının var olmaması, profesyonel ve vasıflı beşeri kapasite noksanlığı ile yeni teknolojiler hakkındaki teknik bilgilerde eksikliğe yol açmaktadır. 2. Düşük gelir seviyeleri, banka kredisi faiz oranlarının yüksek olması, mali kaynakların yetersiz olması ve ‘başlangıç’ sermayesinin olmaması (girişimlere yeterince destek verilmemesi), yatırımları zorlaştırmaktadır. 3. Ulusal ve yerel paydaşların gelir ve kazanç elde etme potansiyeline gereken önemi vermemesi ile kırsal turizm, el sanatları ve niş gıda alt sektörlerinin geliştirilmesi ve bu alt sektörlerin stratejik hedefleri ile ilgili vizyon eksikliği. 4. Planlama politikası içerisinde yer alan birimler arasında koordinasyon ve işbirliği olmaması. 5. Yasal çerçevesinin eksik veya eski olması ve mevzuatın AB’nin ilgili kurallarıyla yalnızca kısmen paralellik arz etmesi. 6. Kırsal alanda, özellikle de gençler arasında girişimcilik ruhunun olmaması veya az olması (genellikle daha yaşlı kişiler geleneksel faaliyetler içerisinde yer almaktadır) 7. Turizm, el sanatları ve niş gıda ürünleri alanında, piyasanın talep ettiği ürünlerin yer almaması. 8. Emek maliyetinin yüksek olması. 9. Kalite standartlarının olmaması. 10. Bazı kırsal alanlarda altyapının yetersiz 1. 9. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. “Kırsal” ürünler için global pazarda giderek artan bir talep vardır (sağlıklı ve kaliteli bir yaşam tarzı trendi ile “öze dönüş” kavramı). KTt’nin kredileri hibeler veya sübvansiyonlar yoluyla mali destek sağlaması, yeni girişimcilerin bu sektöre dahil olmalarını tetikleyebilir. Kalite kontrol sistemlerinin uygulamaya konması, nitelik ve nicelik açısından rekabetçi ürünlerin ortaya konması ile sonuçlanacaktır. Alternatif ekonomik faaliyetlere başlanması nispeten kolaydır. Kırsal alanda istihdam yaratma potansiyeli bulunmaktadır. Yerel ve uluslararası finansmanlar ile sağlanan yönetim ve pazarlama eğitimlerine erişim mümkündür. Kırsal turizm, yerel organik ve geleneksel ürünlerin markalaştırılması için bir araç olabilir. “Turizm kişiliğinin” yansıtılabileceği geleneksel evlerin ve/veya geleneksel etkinliklerin yer alacağı köy projeleri oluşturulabilir. Sürdürülebilir bir çevrenin yaratılması. Đklim koşullarının aşırı uçlarda olması, su sıkıntısı ve bitki zararlıları, gıda üretimi alt sektörünü etkileyebilir. 2. Üç alt sektör için kapsamlı bir stratejik odak noktasının olmaması, alt sektörlerin parçalanmasına ve zayıflamasına yol açmaktadır. 3. Pazarların küreselleşmesi sonucunda, yabancı ürünlerin rekabet gücü. 4. Bankaların, kırsal alanlardaki mikro işletmelere kredi vermede ilgisiz olması. 5. Yerel pazarın kısıtlı olması. 6. Kırsal alanda yaşayan genç nüfusun kente göç etmesi ve kırsal nüfusun büyük çoğunluğunun üretim sonrası yaş grubunda olması. 7. Kırsal alanda işsizliğin giderek artması. 8. Đnşaatlar nedeniyle çevre ve geleneksel tabiat yapıları üzerinde giderek artan baskı. 9. Proaktif yaklaşımların olmaması ve “dış” eylemlere (donörler gibi) ve yatırım fırsatlarına bağımlı olma. 10. Dış ülkelerdeki rekabet gücü daha yüksek alternatif tarımsal turizm beldelerinin olması ve kırsal turizm önerisi içerisinde “kritik yoğunluk” kavramının oluşturulması için uzun zaman gerekmesi. 1. 88 Kırsal alanlarda yaşam kalitesinin artırılması. KTt’nin kırsal kimliğinin genişletilerek, kırsal turizm ve el sanatları faaliyetlerini içeren kırsal işletmelerin desteklenmesi. Kırsal Alanlardaki Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi (Kırsal Turizm, Kırsal Alanlarda El Sanatları, Yerel Geleneksel Gıda Ürünleri) ve Yaşam Kalitesi I–7 12. Sağlık hizmetleri, kırsal alnlardan kolayca ulaşılabilir konumdadır. olması (özellikle de elektrik ve su altyapısı). 11. Doğal ve kültürel mirasın ihmal edilmesi ve hatta bazen zarar görmesi. 12. Kırsal alanda toplu taşıma sisteminin olmaması. 13. Kurulu bir kırsal turizm derneğinin olmaması. 14. Miras niteliğindeki kırsal binalar ve KTt’nin tipik kırsal tabiat yapısı ile ilgili yeterli çalışmaların / sınıflandırmaların olmaması. 15. Arazi planlamasının yapılmaması; Alt sektörle ilgili güvenilir veri ve istatistiklerin olmamasına bağlı olarak stratejik planlamanın yapılamaması. 16. Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin fazla olması. 17. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin turistik bir bölge / ürün olarak güçlü bir imajı olmaması; 18. Đzolasyonlardan dolayı; direkt taşımacılık olanağı yoktur. 19. Kanalizasyon ve katı atık yönetimi hizmetleri gelişmemiş olmalarının yanı sıra, problem teşkil etmeye de başlamışlardır. Katı atıklar ve foseptik çukuru artıkları, kontrolsüz alanlara bırakılmaktadır.. 20. Tüm bölgelerde, özellikle de kırsal alanda, sosyal hizmetler tamamlanmamıştır. Tesis eksikliği, özellikle de etkileşim kurulacak sosyal mekan eksikliği söz konusudur. 21. Yenilenebilir enerji (güneş ve rüzgar enerjisi) vardır; ancak, enerjinin kamu şebekelerinde kullanılmak üzere yeniden satılması kanunen yasaktır. 10. AB üyeliğinden sonra dünya pazarı tarafından kullanılma fırsatı. 11. Aktif olmayan erkeklerin oranı (% 28) ile karşılaştırıldığında aktif olmayan kadınların oranının (% 62) yüksek olması (kullanılmayan insan kaynağı). 12. AB, Kıbrıs cumhuriyeti’nin faaliyetleri ile uyumlu olarak, katı atıkların yönetimi için bir master planı oluşturmuştur. 13. Denizden arıtım yoluyla veya Türkiye’den boru hattı aracılığıyla; su temin etmek için, yeni projeler öngörülmektedir. 11. Eğitim ve farkındalığın artırılmasına çok kısa süre içerisinde yanıt verilmesi gerektiği. 12. Kıbrıs sorununun belirsizliği, tapuların durumu ve politik konular, uzun vadeli yatırım kararlarını etkilemektedir. 13. Kırsal nüfus, yerel hizmetler için (temizlik ve ışıklandırma, içme suyu, çöp ve atık toplanması....) oldukça önemli harçlar ödemektedir. Ancak, ücretler sübvanse edilmesine rağmene gerçek maliyetlerle uyuşmamaktadır ve sürdürülemez hizmetler ortaya çıkmaktadır. 14. Kıbrıs Cumhuriyeti ve Kıbrıs’ın kuzey kesimi arasında tapular ile ilgili olarak süregelen politik tartışma, ortak alanlar ile kamuya ait araziler üzerinde büyük bir baskı oluşturmaktadır. 15. Mevcut altyapıların bakımı (yol, enerji, su gibi), muhtarların veya belediye başkanlarının yönetim kapasitesine bağlı olarak problemlere yol açabilir. 16. Öngörülen enerji krizi, masrafları (su pompaları, ışıklandırma, soğuk zincir gibi) artıracaktır. 89 3. 2. 1. I–8 Yerel topluluklara yönelik yeni düzenlemeler neticesinde, 1 Eylül 2008 tarihinden itibaren, KTt toprakları içerisinde bulunan 159 köyün tamamı 28 belediyenin altında toplanmıştır. Böylece yerel platformda karşılaşılan problemlerin daha etkin bir şekilde yönetilmesi hedeflenmektedir. Belediyeler Birliği, belediyelere ortak hizmetler (yol bakımı, bilgi paylaşımı ve eğitim gibi) sağlamakta ve standart ekipman ve malzeme (kaliteli, bakım hizmeti ve yedek parçası kolay bulunan, etkin maliyet) temin etmektedir. Bazı bölgeler için arazi kullanım planları bulunmaktadır; ancak kırsal alanlarda arazi kullanım planlarına ulaşmak çok mümkün değildir. Güçlü Yönler 8. 7. 4. 5. 6. 3. 2. 1. Zayıf Yönler Fırsatlar 3. 2. 1. Köyler ve belediyeler, Türk Mali Yardımdan güçlü bir destek almaktadırlar. Diğer Avrupa programları programlar arası yakın işbirliği yoluyla Kırsal Kalkınma Planı’nın önceliklerini takviye edebilir: Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II, Natura 2000. STK’ların ilave finansman elde etme kapasitesi bulunmaktadır. Yaşam Kalitesi ve Yerel Yönetişim Yerel düzeyde muhtarlar ve belediye başkanları arasında hemen hiç işbirliği yoktur (aktörler arası güvensizlik). Yerel düzeyde teknik kapasite azdır. Buna ek olarak belediye sayısının fazlalığı da, ölçek ekonomisi fırsatlarını daha da kısıtlamaktadır. KTt’nin merkez ve taşra teşkilatı arasında (yerel yönetimi geliştirecek) stratejik bir yaklaşım bulunmamaktadır. Yalnızca mevcut girişimlerle ilgili fırsatlar söz konusudur. Yerel kalkınma ile ilgili bilgi olmaması. Kırsal alanlar için CBS olmaması. Örgütlenmenin tüm düzeylerinde planlama kapasitesi çok zayıftır. Planların oluşturulması ile ilgili sorumluluk, yalnızca Şehir Planlama Servisi’ne aittir. Arazi kullanımının yönetilmesi ile ilgili olarak belediyeler ve köyler üzerinde çok az kontrol yapılmaktadır. STK’nın sayısı fazla olsa da, kuruluşlar organize değildir. SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 4 2. 1. Bugüne kadar, yerel düzeyde AB tarafından desteklenen somut ve görünür proje sayısı çok azdır. Đnaktif kadınların oranı erkeklerinkinin oranına göre daha yüksektir. Tehditler 90 Yerel yönetişimin geliştirilmesi ve yerel paydaşların yerel planlama ile ilgili bilinç ve farkındalık düzeylerinin yükseltilmesi yoluyla yerel topluluklar ile sivil toplum arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi. Öncelikler KISIM II – KIRSAL KALKINMA PLANI’NIN STRATEJĐSĐ Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanların mevcut durumu üzerinde yapılan incelemeye dayalı olarak, kırsal kalkınma için genel bir strateji geliştirilmiştir. Bu stratejinin hedefleri, aşağıda sunulmaktadır. Söz konusu strateji ile AB öncelikleri (Lizbon ve Gothenburg deklarasyonları) ve yine bu strateji ile Ortak Stratejik Đlkeler59 arasındaki tutarlılık ile ilgili bir açıklama da yine aşağıda verilmektedir. Planın özel hedefi, yalnızca KKSP yardımlarının programlanması değildir. Bu plan, hibe programlarının kısmen kapsayacağı yaklaşımı da ortaya koymaktadır. Kıbrıs Türk toplumunun kırsal kalkınma sektörü için tahsis edilecek mali yardımın, AB esas ve usullerine göre kullanılması hedeflenmektedir. Böylece, Kıbrıs Türk toplumunun Nisan 2004 tarihli Avrupa Konseyi Kararı’ndan sonra Avrupa Birliği’nde görmek istediği güven duygusunun da açığa çıkması sağlanacaktır. Son, fakat aynı derecede önemli olarak bu yardım, kırsal alanlarda yaşayan insanlar için belirli ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesine de başlangıç teşkil edecektir. II-1 STRATEJĐ VE KÜRESEL DENGE II – 1.1 Stratejinin Hedefleri Kısmi finansmanı (EC) 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğü60 kapsamında tahsis edilen Avrupa Fonları ile sağlanan Kıbrıs’ın kuzey kesimi için kırsal kalkınma politikası, tarım ve ormancılık sektörlerine, doğal kaynakların korunmasına ve kırsal alanlarda yaşam kalitesinin iyileştirilmesine destek sağlamaktadır. Kırsal kalkınma stratejisinin genel hedefleri aşağıdaki gibidir: • Tarım piyasasının etkinliğini artırmak, • Doğal kaynakları korumak ve geliştirmek, ve • Kırsal alanlarda yaşam kalitesini iyileştirmek. • KTt’nin kırsal alanlarında yerel yönetişimi geliştirmek Stratejinin hedefleri, (EC) 1698/2005 sayılı Tüzük61 ile tamamen uyumludur ve aynı şekilde Topluluk stratejik kılavuz ilkelerini de dikkate almaktadır. Aşağıdaki tabloda, analizde (özellikle de SWOT analizinde) belirlenen öncelikler ile stratejik hedefler, özel hedefler, önlemler ve alt-önlemler arasındaki ilişkinin birleşimsel bir sunumu verilmektedir. Mevcut Yardım Programı yoluyla tahsis edilen mali kaynaklar, Plan’da ortaya konan önlem / alt-önlemlerin bazılarını karşılamaya yeterli değildir. Kıbrıs Türk toplumu bünyesinde, diğer donörler ya da gelecekteki muhtemel Yardım Programları aracılığıyla ilave kaynak bulunabilir. 59 Kırsal kalkınmaya yönelik Topluluk stratejik kılavuz ilkeleri ile ilgili 20 Şubat 2006 tarihli KONSEY KARARI (2007 – 2013 programlama dönemi) (2006/144/EC). 60 Kıbrıs Türk toplumunun ekonomik kalkınmasını teşvik etmeye için bir mali destek aracı oluşturan ve Avrupa Yeniden Yapılanma Ajansı ile ilgili 2667/2000 (EC) sayılı Konsey Tüzüğü’nde değişiklik yapan 27 Şubat 2006 tarih ve 389/2006 (EC) sayılı KONSEY TÜZÜĞÜ. 61 Kırsal Kalkınma Đçin Avrupa Tarımsal Fonu (EAFRD) tarafından kırsal kalkınmaya destek sağlanması hakkında 20 Eylül 2005 tarih ve 1698/2005 (EC) sayılı KONSEY TÜZÜĞÜ. 91 Tarımın ve balıkçılığın adaptasyonunu hızlandırmak Etkinliğin artırılması, yenilenebilir enerji, yeni teknolojiler ve yeni pazar fırsatlarına yatırım yapmak suretiyle başlıca tarım ürünlerinin işlenmesini ve pazarlanmasını iyileştirmek Tarımsal ürünler için işleme ve pazarlama sektörlerini yeniden yapılandırmak ve modernize etmek AB’nin gıda güvenliği ve çevre standartları ile uyumlu, katma değere sahip bir gıda endüstrisinin geliştirilmesi Đnsan potansiyelinin daha da geliştirilmesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının teşvik edilmesi suretiyle genel performansın artırılması ve yönetim faaliyetlerinin adaptasyonu, geliştirilmesi ve kolaylaştırılmasını sağlamak üzere, çiftçileri, ormancıları ve tarımsal gıda sektöründe faaliyet gösteren kişileri desteklemek Özel Hedefler Çiftliklerin ve balıkçıların rekabet gücünü artırmak ve/veya AB standartlarını hedeflemek Çiftçiler ile tarımsal gıda ve ormancılık sektörlerinde çalışan diğer kişilerin becerilerini geliştirmek Stratejik Hedefler Çiftlik işletmelerinin ve balıkçıların rekabet gücünü artırmak ve/veya AB standartlarını hedeflemek Bilgiyi artırarak ve insan potansiyelini geliştirerek çiftçilerin sahip olduğu düşük eğitim ve tarımsal bilgi düzeyini yükseltmek için gerekli önlemlerin alınması Öncelikler * KKP kapsamında uygulanmayan önlemler Eksen 1: Tarım piyasasının etkinliğinin artırılması Eksen 1.7 – Tarım ve balıkçılık ürünlerine değer katılması 1.6 – Üretici gruplarının kurulması * 1.5 – Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu 1.4 – Yarı-geçimlik çiftliklerin desteklenmesi 1.3 – Genç çiftçilerin desteklenmesi* 1.2 – Tarımsal danışmanlık ve kırsal yayım hizmetleri sağlanması * 1.1 – Mesleki eğitim, bilgi ve enformasyon * Önlemler 92 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesi ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi 1.5.1 – Đnek, Koyun Ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi 1.5.2 – Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.3 – Sera Üretiminin Đyileştirilmesi 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi Alt-Önlemler Stratejik Hedefler Su kaynaklarının yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım arazilerinin önemini esas alarak, doğal kaynakların ve yabani yaşam alanlarının korunmasını desteklemek Orman alanlarının sürdürülebilir yönetimini teşvik etmek Öncelikler Potansiyel NATURA 2000 alanlarının korunması ve halk tarafından değer verilmesinin teşvik edilmesi Tarımsal arazilerin kullanımı ile ilişkilendirilen yaşam alanlarının ve doğal kaynakların sürdürülebilir yönetiminin sağlanması ve teşvik edilmesi Doğal kaynakların (su, biyolojik çeşitlilik ve ağaçlar) korunması amacıyla, ormanların ve ağaçlandırılmış alanların korunması * KKP kapsamında uygulanmayan önlemler Eksen 2: Doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi Eksen Potansiyel NATURA 2000 alanlarında tarım ve orman arazileri üzerindeki kamu değerini artırmak Toprak erozyonunun azaltılmasına ve su kaynaklarının korunmasına katkıda bulunmak ve iklim değişikliklerinin azaltılmasına destek olmak amacıyla umumi arazilerde orman kaynaklarını yaygınlaştırmak Doğa dostu tarım ödemelerinin yönetiminde uygulamaya dönük deneyim sahibi olabilmek amacıyla gereken hazırlık faaliyetlerini yürütmek Özel Hedefler 2.2 – Umumi arazilerin ağaçlandırılması Bu özel hedefe, “Eksen 3 – Önlem 3.2 – Kırsal alanlar için temel hizmetler, kırsal mirasın korunması” yoluyla ulaşılacaktır. 2.1 – Doğa dostu tarım ödemeleri * Önlemler 93 Alt-Önlemler Eksen 3: Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi Eksen Stratejik Hedefler Đstihdam olanaklarının artırılmasını hedefleyen ekonomik faaliyetleri başlatmak ve geliştirmek Kırsal alanların çekiciliğini artırmak Öncelikler KTt’nin kırsal kimliğinin geliştirilmesi hedeflenerek, kırsal turizm ve el sanatları faaliyetleri dahil olmak üzerekırsal işletmelerin desteklenmesi Kırsal alandaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi 3.1 – Tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi 3.2 – Kırsal alanlar için temel hizmetler, kırsal mirasın korunması ve iyileştirilmesi Ekonomik ve sosyal gerilemeyi tersine çevirmek amacıyla kırsal alanlardaki temel hizmetleri iyileştirmek ve turistik, dinlence ve eğlence faaliyetlerini geliştirerek sürdürülebilirliklerini teşvik etmek Önlemler Çiftliklerde ekonomik, tarım dışı faaliyetleri çeşitlendirmek ve kırsal alanlardaki küçük girişimcileri teşvik etmek Özel Hedefler 94 3.2.2 – Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi 3.2.1 – Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler 3.1.2 – Mikro ve küçük ölçekli işletmeler (el sanatları ve yerel / geleneksel ürünler ve gıda ürünlerinin üretimi 3.1.1 – Kırsal turizm Alt-Önlemler Stratejik hedefler Sürdürülebilir bir gelişimi teşvik etmek amacıyla, kırsal alanların içsel potansiyelinin artırılması Öncelikler Yerel yönetişimin geliştirilmesi ve yerel paydaşların yerel planlama ile ilgili bilinç ve farkındalık düzeylerinin yükseltilmesi yoluyla yerel topluluklar ile sivil toplum arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi. Eksen Eksen 4: Yerel Yönetişimin Geliştirilmesi Yerel yönetişimi artırarak, LEADER (tabandan tavana) yaklaşımı uyarınca Yerel Kalkınma Stratejilerinin belirlenmesi. Özel hedefler 4.2-Yerel Kalkınma Stratejilerinin ve öncelikli projelerin belirlenmesi. 4.1-Yerel bir kalkınma stratejisi hazırlamak ve uygulamaya koymak amacıyla beceri kazandırılması ve canlandırılması* Önlemler 95 Alt-önlemler II - 1.2 Eksenler arasındaki denge Genel hedefler, kırsal alandaki yerel ekonomik durumu ve bekleyen zorlukları yansıtan bir grup stratejik hedefe bölünmüştür. Eksen 1 (tarımsal piyasanın etkinliğinin artırılması) kapsamındaki stratejik hedefler, aşağıdaki gibidir: Eksen Stratejik Hedefler Bilgiyi artırarak ve insan potansiyelini geliştirerek çiftçiler ile tarımsal gıda ve ormancılık sektörlerinde çalışan diğer kişilerin becerilerini geliştirmek Eksen 1: Tarım piyasasının etkinliğinin artırılması Özel Hedefler Đnsan potansiyelinin daha da geliştirilmesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının teşvik edilmesi suretiyle genel performansın artırılması ve yönetim faaliyetlerinin adaptasyonu, geliştirilmesi ve kolaylaştırılmasını sağlamak üzere çiftçileri, ormancıları ve tarımsal gıda sektöründe faaliyet gösteren kişileri desteklemek Çiftliklerin rekabet gücünü artırmak ve/veya AB standartlarını hedeflemek Tarımın adaptasyonunu hızlandırmak Tarımsal ürünler için işleme ve pazarlama sektörlerini yeniden yapılandırmak ve modernize etmek Etkinliğin artırılması, yenilenebilir enerji, yeni teknolojiler ve yeni pazar fırsatlarına yatırım yapmak suretiyle başlıca tarım ürünlerinin işlenmesini ve pazarlanmasını iyileştirmek Bu stratejik hedeflerin gerçekleştirilmesi; ortak pazar ve dünya pazarına açılınmasıyla ilgili fırsatlardan faydalanılarak, daha rekabetçi bir tarım ve tarımsal gıda sektörüne doğru aşamalı bir gelişim sağlayacaktır. Tarımsal gıda sektörünün modernizasyon süreci, sektörün ilgili AB standartlarına uyarlanması ve işleme kapasitelerinin yenilenmesi suretiyle devam ettirilecektir. Đlgili AB standartları, sağlık ve çevre kurallarını ve gereksinimlerini de içerecektir. Buradaki odak noktası; kaliteye önem vererek üretimi piyasa koşullarına adapte etmek, çevre koruma performansını artırmak ve iş güvenliği olacaktır. 96 Eksen 2 (doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi) kapsamındaki stratejik hedefler, aşağıdaki gibidir: Eksen Eksen 2: Doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi Stratejik Hedefler Su kaynaklarının yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve Yüksek Doğa Değeri olan tarım arazilerinin önemini esas alarak, doğal kaynakların ve yabani yaşam alanlarının korunmasını desteklemek Orman alanlarının sürdürülebilir yönetimini teşvik etmek Özel Hedefler Doğa dostu tarım ödemelerinin yönetiminde uygulamaya dönük deneyim sahibi olabilmek amacıyla gereken hazırlık faaliyetlerini yürütmek Potansiyel NATURA 2000 alanlarında tarım ve orman arazileri üzerindeki kamu değerini artırmak Toprak erozyonunun azaltılmasına ve su kaynaklarının korunmasına katkıda bulunmak ve iklim değişikliklerinin azaltılmasına destek olmak amacıyla umumi arazilerde orman kaynaklarını yaygınlaştırmak Bu eksen stratejisinin kısa vadedeki odak noktası, en kolay uygulanabilecek olan ve çevre üzerinde en somut ve görünür faydayı sağlayacak eylemlerin desteklenmesi olacaktır. Ayrıca, koruma altındaki alanların kamu değerlerinin artırılmasına yönelik uygun yatırımların yapılması ve umumi araziler üzerindeki orman kaynaklarının yaygınlaştırılmasının desteklenmesi de göz önünde bulundurulacaktır. Ancak uzun vadedeki odak noktası, 2009-2010 dönemi içerisinde bazı ön faaliyetlerin yerine getirilmesi ile birlikte, tüm AB üye ülkelerinin yerine getirmesi gereken zorunlu bir önlem olan ancak en çok hazırlık ve kapasite gerektiren bölge temeline dayalı doğa dostu tarım ödemeleri uygulaması için hazırlanmak olmalıdır. 97 ⇒ Eksen 3 (kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi) kapsamındaki stratejik hedefler, aşağıdaki gibidir: Eksen Stratejik Hedefler Özel Hedefler Đstihdam olanaklarının artırılmasını hedefleyen ekonomik faaliyetleri başlatmak ve geliştirmek Çiftliklerde ekonomik, tarım dışı faaliyetleri çeşitlendirmek ve kırsal alanlardaki küçük girişimcileri teşvik etmek Eksen 3: Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi Bölgesel bütünlük ve sinerjinin güçlendirilmesini desteklerken, kırsal alanların çekiciliğini artırmak Ekonomik ve sosyal gerilemeyi tersine çevirmek amacıyla kırsal alanlardaki temel hizmetleri iyileştirmek ve turistik eğlence ve dinlence faaliyetlerini geliştirerek sürdürülebilirliklerini teşvik etmek Bu eksen stratejisinin kısa vadedeki odak noktası, kırsal alanlardaki ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesinin desteklenmesi, kırsal turizm faaliyetleri ve geleneksel / yerel gıda ve el sanatları üretimi vasıtasıyla istihdam olanaklarının artırılması ve bölgesel bütünlüğü güçlendirmeye yönelik olarak yerel topluluklar ve sivil toplum arasındaki ortaklığın desteklenerek yaşam kalitesinin yükseltilmesi olacaktır. Bölgesel yaklaşımı teşvik ederek, koruma altındaki alanlara, çevreye duyarlı bölgelere ve yerel planlama düzenlemeleri kapsamında yer alan alanlara özel önem gösterilecektir. 98 ⇒ Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin teknik faaliyetlerinin önemli bir kısmı; yerel yönetişimi geliştirmeye adanmış olacaktır (Eksen 4). Öncelikler aşağıdaki gibidir: Eksen Stratejik hedefler Özel hedefler Eksen 4: Yerel yönetişimin geliştirilmesi Sürdürülebilir bir gelişimi teşvik etmek amacıyla, kırsal alanların içsel potansiyelinin artırılması Yerel yönetişimi artırarak, LEADER (tabandan tavana) yaklaşımı uyarınca Yerel Kalkınma Stratejilerinin belirlenmesi Yerel toplulukların gelişimi; karar verme sürecinde, vatandaşların aktif katılımı olmadan tamamlanamaz. Böylece, yerleşik bir bölgenin; kamu temsilcilerini, özel sektör ve sivil toplum temsilcilerini biraraya getirmesi gereken yerel düzeyde bir yapılaşmanın gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Böylelikle, benzer ortaklık kuruluşları ile bölgenin zayıf yönleri ve güçlü yönleri belirlenip öncelikleri oluşturulur, ilgili faaliyetler uygulanmaya başlanır ve birbirleri ile tecrübelerini ve başarılı deneyimlerini paylaşırlar. Bu gibi amaçlar için gerekenler: - Kısa dönemde, yerel paydaşların ve kırsal nüfusun temsilcilerinin harekete geçirilmesi ile yerel düzeyde kapasite gelişimi için faaliyetler uygulamaya koyarak, SWOT analizleri oluşturarak ve Yerel Kalkınma Stratejilerinin ana hatlarını belirleyerek ve yerel faaliyet gruplarını oluşturan temsilcilerin bilgi ve becerilerini, yerel kaynakları sermayeye katarak kırsal alanların gelişiminin ele alınması ve kontrolün devralınması; - Uzun dönemde, LEADER yaklaşımına dair faaliyetlerin uygulamaya konmasını amaçlayan öncelikleri ve operasyonel önlemleri belirleyerek yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi. Bu sürecin tamamlanmasının ardından; yerel paydaşlar için, fon imkânlarından yararlanmak ve kendi stratejilerini ortaya koymaları için, AB 99 standartları doğrultusunda sağlanacaktır. II-2 proje teklifi tasarlamayı amaçlayan bir destek ÖNCEKĐ TEKLĐF ÇAĞRILARINDAN EDĐNĐLEN DENEYĐM Kırsal Kalkınma Sektör Programı kapsamında 2008 ve 2009 döneminde hali hazırda beş teklif çağrısı yapılmıştır (uygulama 2012 yılına kadar devam edecektir) Birinci pilot kırsal kalkınma hibe programı, koyun ve keçi yetiştiriciliği yapılan çiftliklerdeki süt üretimi faaliyetlerinde hijyenin artırılmasını amaçlamıştır. Teklif çağrısının toplam bütçesi, 0.5 milyon Avro olmuştur. Teklif çağrısının hedefi, kırsal alanlarda yaşayan küçük baş hayvan üreticilerinin rekabet gücünü yükseltmek, çiftlik üretimini modernize etmek ve süt üretiminde hijyeni artırmaktır. Daha belirgin olarak, süt dağıtımının kalitesini artırmak amacıyla koyun ve keçi sütü üreticilerinin ekipmanlarının güncellenmesi hedeflenmiştir. TAIEX’den alınan teknik yardım ile Ara Dönem Kırsal Kalkınma Planı – 2007 çerçevesinde hazırlanan bu hibe programı, Avrupa Komisyonu Hizmetleri tarafından Ocak 2008 tarihinde başlatılmıştır. Temmuz 2008 itibariyle, 26 yararlanıcı AK ile sözleşme imzalamıştır. Đkinci teklif çağrısı, köy inisiyatifleri aracılığıyla toplum kalkınmasının geliştirilmesidir. Ağustos 2008’de başlatılmış olan teklif çağrısının toplam bütçesi; 5 milyon Avro olmuştur. Bu hibe programının genel hedefi, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan kırsal alanlardaki sosyo-ekonomik koşulların iyileştirilmesidir. Bu kapsamda, hibe programı çerçevesinde, bir işbirliği ruhu içerisinde belediyeler ve STK’ların ortaklığıyla ve ölçek ekonomileri kullanmak suretiyle çeşitli boyutlarda projeler hazırlanması hedeflenmiştir. Bu hibe programı, Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin teknik yardımı ile hazırlanmış ve Avrupa Komisyonu Hizmetleri tarafından Ağustos 2008 tarihinde başlatılmıştır. Üçüncü teklif çağrısı, Kırsal Kalkınma ile ilgilidir. Toplam bütçesi 5 milyon avroyu bulan ve Aralık 2008’de başlatılan bu kırsal kalkınma hibe programı, KKDE tarafından hazırlanmış ve desteklenmiştir. Bu teklife çağrının özel amaçları; süt üretimi (inek, koyun ve keçi sütü) ile açıkta ve örtü altı sebze (seralar ve yüksek tüneller) üretiminin modernizasyonu ve geliştirilmesidir. Bu kapsamda, tarım işletmelerinde belirli kalite ve gıda güvenliği standartlarına ulaşılmasını hedefleyen, çevre ve iş güvenliği ile hijyen ve hayvan sağlığı konularında iyileştirmeler sağlanmasına yönelik yeni teknolojilerin uygulanmaya başlanmasıdır. Uygun yararlanıcılar; bilfiil ilgili çiftçilik faliyetlerini icra eden gerçek veya tüzel kişilerdir. Toplam 5.5 milyon Avro’nun tahsis edildiği Toplum Kalkınması ile ilgili Dördüncü teklif çağrısı, Şubat 2009’da başlatılmıştır. Đkinci teklif çağrısı kapsamında katılım; başvurular açısından ilk teklif çağrısının iki katından fazla olmuştur. 25 Haziran 2009’da başlatılan beşinci çağrı, Kırsal Kalkınma ile ilgilidir ve bu çağrı için toplam 5 milyon Avro tahsis edilmiştir. Bu çağrının amacı; süt mamülleri işlemesinin ve hububat, patates, meyve ve sebze için hasat-sonrası teknolojisinin modernizasyonu ve geliştirilmesidir. Belirli kalite ve güvenlik standartlarına ulaşılmasını hedefleyen, çevre ve iş güvenliği ile hijyen konularında iyileştirmeler sağlanmasına yönelik yeni teknolojilerin uygulanmaya başlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca, Hibe Programı; kırsal turizm, kırsal mikro-işletmeler ve geleneksel balıkçılık aracılığı ile alternatif kırsal gelirlerin geliştirilmesine yardımcı olacaktır. Genel olarak bakıldığında, yukarıdaki teklif çağrıları için mevcut kaynaklar; Kıbrıs Türk kırsal ve toplum kalkınmasının gereksinimlerinin karşı karşıya kaldığı yapısal 100 problemlerin tamamen üstesinden gelmek için yeterli olmamıştır. Bununla beraber, sürecin kavrama ve uygulama safhaları süresince kırsal alanların nüfusunun mobilizasyonu ile; yerel durumu daha iyi anlamak, ilgiyi ve paydaşların beklentilerini artırmak, KTt kırsal nüfusunu mobilize etmek, ve, üretim ve işleme aşamalarında örneklerin oluşmasını desteklemek için bu teklif çağrıları çok kullanışlı olmuştur. Kırsal kalkınma sektörü açısından bakıldığında, önemli hususlar ile ilgili herhangi bir yorum yapmak için çok erken olduğundan, yapılan gözlemlerin esasen prosedürel ve sözleşmeyle ilgili boyutlar üzerine yoğunlaştığı görülmektedir. Yine de, hazırlanan rapor, uygulamalar öncesinde ayrıntılı bir hazırlık sürecine ihtiyaç duyulduğuna ve teknik konularla ilgili olarak uygulamaların kontrol edilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Toplum kalkınması sektörü açısından bakıldığında ise, aşağıdaki gözlemler yapılmıştır: • Yerel düzeyde paydaşlar arasında işbirliği eksikliği: belediyeler, köyler, STK’lar; • Belediye ve köylerde şehir planlama ve proje hazırlama becerilerinin olmaması; • Yerel düzeyde paydaşlarda stratejik vizyon eksikliği; • AB politikalarının anlaşılmaması. Bu bulgular mevcut strateji içerisinde göz önüne alınmış, yerel stratejilerin yürütülmesi için gerekli kapasitenin oluşturulmasına önem verilmiştir. II-3 LĐZBON VE GOTHENBURG STRATEJĐLERĐ ĐLE TUTARLILIK Lizbon Stratejisi’nin hedefi, artan verimlilik yoluyla ekonomik potansiyeli artırıp bilgi, yenilik ve beşeri ve fiziksel sermayeye odaklanmak suretiyle sosyal uyumu güçlendirerek, Avrupa’nın rekabet edebilirliğinin canlandırılmasına katkıda bulunmaktır. Avrupa Birliği tarafından kısmen finanse edilen KTt’nin kırsal kalkınma politikası, bu stratejiye tamamen uygun olacaktır. Bu politika, birincil sektörler ve işleme sektörlerinde AB standartarını hedefleyen yatırımları destekleyerek verimliliği artıracaktır. Yine bu kapsamda, mikro işletmeler ve hizmetlerin kurulmasına destek verilmesini teşvik etmek suretiyle gelişme ve istihdam yaratılması ve sosyal uyum güçlendirilecektir. Politika, aynı zamanda, yatırım ve eğitim yoluyla kırsal alanlardaki yapısal değişiklikleri ve birincil, ikincil ya da üçüncül sektörlerdeki ekonomik aktörleri destekleyecek ve böylece beşeri yeterlikleri artıracaktır. Kırsal kalkınma politikası, dolayısıyla, Lizbon 2000 ve Gothenburg 2001’de ortaya konulan ve Avrupa Konseyi’nin Mart 2005 tarihli Brüksel toplantısında da yeniden teyit edildiği üzere, rekabet edebilirliğin artırılması, insan kaynaklarının kıymetlendirilmesi ve sürdürülebilir kalkınmaya dayalı bir gelişme ve istihdamı destekleyecektir. Kırsal kalkınma stratejisi ve genel hedefler, özellikle de AB standartlarına uygunluğun sağlanması yoluyla çevre koruma yatırımlarının ve çiftlik yönetimi ve işleme faaliyetlerinde sürdürülebilir sistemlerin teşvik edilmesi anlamında, Gothenburg hedefleri ile uyumludur. Dahası, söz konusu strateji bilhassa işleme faaliyetleri ile alternatif ekonomik faaliyetler için yeni sürdürülebilir iş olanacakları yaratılmasını sağlacak ve böylece kırsal alanlarda sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunacaktır. 101 KTt’nin kırsal kalkınma stratejisi Eksen 1 TOPLULUK ÖNCELĐKLERĐNE UYGUNLUK 2010 Sonrası – Sağlanacak mesleki eğitim ve danışmanlık hizmetleri ile, tarımsal gıda ve SH 1: Çiftçiler ile tarımsal gıda ormancılık sektörlerinin teknik ve ve ormancılık sektörlerinde yönetim kapasiteleri çalışan diğer kişilerin desteklenecek ve birincil becerilerini geliştirmek üreticiler ile tarım ve tarımsal ticaret sektörü arasında koordinasyon sağlanacaktır. Stratejik Hedefler TSKĐ 1 (i) tarım sektörünün yeniden yapılandırılması ve modernizasyonu. (iii) yeniliklerin ve araştırma ve geliştirmeye (AR-GE) erişimin kolaylaştırılması. (v) dinamik girişimciliğin teşvik edilmesi. (vii) çiftlik alanlarının ve ormanların çevresel performanslarının artırılması. 2010 Sonrası – Mesleki eğitim ve tarım danışmanlık / yayım hizmetleri, daha çevre dostu zirai yöntemler kullanılmasına yönelik olarak çiftçilerin teşvik edilmesinde çok önemli bir rol oynayacaktır. TSKĐ 2 (i) yüksek doğa değeri (YDD) olan tarım ve ormancılık sistemleri de dahil, biyolojik çeşitliliğin korunması; (ii) sürdürülebilir su kaynakları yönetimi; (iii) iklim değişikliklerinin hafifletilmesi. 2010 Sonrası – Emek verimliliğinin artırılmasına katkı sağlanması, tarımsal gıda ve ormancılık sektörlerinde uygun iş olanaklarının yaratılması. TSKĐ 3 (i) daha geniş bir kırsal ekonomi içerisinde ekonomik faaliyetlerin ve istihdam oranlarının artırılması. (ii) kadınların iş piyasasına girmelerinin teşvik edilmesi. (iv) mikro işletme ve el sanatlarının geliştirilmesi. (vii) yenilenebilir enerji kaynaklarının yenilikçi kullanımının geliştirilmesi. (viii) turizmin geliştirilmesinin teşvik edilmesi. (ix) yerel altyapının yenilenmesi ve iyileştirilmesi. Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ) 2010 Sonrası – Mesleki eğitim, çiftçilerin yerel yönetim faaliyetlerine katılmalarına ve iç kaynaklı yerel potansiyelin kullanılmasına katkı sağlayacaktır. TSKĐ 4 (i) yerel ortaklık ve işbirliği kapasitesinin inşa edilmesi. (ii) özel-kamu ortaklığının teşviki. (iv) yerel yönetimin iyileştirilmesi. 102 KTt’nin kırsal kalkınma stratejisi, Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri’ne tamamen uygundur. Aşağıdaki tablo, stratejinin stratejik hedefleri ile ilgili dört kılavuz ilkeyi ilişkilendirmektedir. II-4 KTt’nin kırsal kalkınma stratejisi SH 2: Çiftliklerin rekabet gücünü artırmak ve/veya AB standartlarını hedeflemek 2009/2010 – Organik tarımın 2009-2010 – Tarımsal gıda yaygınlaştırılması, sertifikalı sektörlerinin modernizasyonu organik tarım yapan kişilerden 2009/2010 – Modernizasyon ve alınacak yatırım desteği için yapılan ve yeniden yapılandırılmasına yeniden yapılandırma başvurulara ağırlık veren bir ilave yönelik olarak alınan destek faaliyetlerini kolaylaştırmak seçim ile dolaylı olarak yönlemleri, emek verimliliğinin ve pazara erişim suretiyle, tarım sektörünün gerçek desteklenecektir. potansiyeline kavuşturulması. olanaklarının artırılmasına katkıda bulunacaktır. 2009/2010 – Çiftliklerin modernizasyonu için yapılan yatırım finansmanı ile ilgili olarak, potansiyel NATURA 2000 alanları içerisinde teklif edilen projelerde, çevre üzerinde herhangi bir potansiyel olumsuz etkiye yol açmaktan kaçınılacaktır. Projelerin çevre üzerindeki etkileri inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır. TSKĐ 1 Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ) TSKĐ 2 TSKĐ 3 2009/2010 – Uygun sulama teknolojilerine ve hayvan yetiştiriciliği yapılan yerlerde hayvan gübresi depolama olanaklarına verilen yatırım desteği ile su kaynaklarının yönetimi geliştirilecektir. 2010 Sonrası – Çiftliklerin rekabet güçlerinin artırılmasına verilen önem, iç kaynaklı yerel potansiyelin toplanması için gereken yerel kapasitenin bir araya getirilmesine katkıda bulunacaktır. TSKĐ 4 103 2 2009-2010 – Hammadde kalitesinin ve uygunluğunun artırılması; rekabet gücünü artırmak için tarımsal gıda işleme sektörlerinin modernizasyonu ve yeniden yapılandırılmasının desteklenmesi 2010 Sonrası (muhtemelen 2009/2010 içerisinde yapılacak küçük ölçekli bir pilot projeyle birlikte) Doğa dostu tarım ödemeleri, çevre dostu bir üretim sisteminin sonucu olarak ortaya çıkan ürünlerin gelişmesini destekleyecek, böylece kaliteli ürünler için yeni işleme ve ticaret fırsatları yaratılacaktır. SH 3: Tarımsal ürünler için işleme ve pazarlama sektörlerini yeniden yapılandırmak ve modernize etmek SH 4: Su kaynaklarının yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım arazilerinin önemini esas alarak, doğal kaynakların ve yabani yaşam alanlarının korunmasını desteklemek TSKĐ 1 2010 Sonrası (muhtemelen 2009/2010 içerisinde yapılacak küçük ölçekli bir pilot projeyle birlikte) – Doğa dostu tarım ödemelerinin yürütülmesinde uygulamaya yönelik bir deneyimin oluşturulması için gerekli hazırlık faaliyetlerinin (pilot projelerin) gerçekleştirilmesi. TSKĐ 4 2009-2010 (ve 2010 sonrası) – Üretici 2009-2010 – Đşleme örgütlerinin daha iyi sektörünün geliştirilmesi. koordine edilmesi suretiyle işleme sektörünün rekabet Kırsal alanlarda uygun istihdam olanaklarının edebilirliğine verilen önem, iç kaynaklı yerel yaratılması ile ekonomik ve potansiyelin toplanması için sürdürülebilir bir kalkınma için ‘rekabet yeteneği’ esastır. gereken yerel kapasitenin bir araya getirilmesine katkıda bulunacaktır. 2010 Sonrası (muhtemelen 2009/2010 içerisinde yapılacak küçük ölçekli bir pilot projeyle birlikte) – Doğa dostu tarım, sürdürülebilir turizm faaliyetleri ile kırsal ekonominin çeşitlendirilmesi için temel oluşturacak olan biyolojik çeşitliliğin ve geleneksel tabiat alanlarının korunmasına yardımcı olacaktır. Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ) TSKĐ 2 TSKĐ 3 104 3 SH 6: Đstihdam olanaklarının artırılmasını hedefleyen ekonomik faaliyetleri başlatmak ve geliştirmek 2009-2010 – Mikro girişimlerin desteklenmesi, yeni iş olanakları yaratacak ve ekonomik gelişmeyi canlandıracaktır. Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ) TSKĐ 2 TSKĐ 3 2010 Sonrası (muhtemelen 2009/2010 içerisinde 2009-2010 – Tarım dışı yapılacak küçük ölçekli bir alanlarda yapılacak ilk pilot projeyle birlikte) – ağaçlandırma çalışmaları, çevre Ağaçlandırma, sürdürülebilir SH 5: Orman alanlarının koruma gibi önemli bir işlevi de turizm faaliyetleri ile kırsal sürdürülebilir yönetimini teşvik olan ekonomik bir kaynak ekonominin çeşitlendirilmesi etmek olarak, orman alanlarının için temel oluşturacak olan yaygınlaştırılmasına katkıda biyolojik çeşitliliğin ve bulunacaktır. geleneksel tabiat alanlarının korunmasına yardımcı olacaktır. TSKĐ 1 2009-2010 – Yerel ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi, iç kaynaklı potansiyelin de geliştirilmesine neden olacaktır. TSKĐ 4 105 4 SH 8: Sürdürülebilir bir gelişim teşvik etmek amacıyla, kırsal alanların içsel potansiyelinin artırılması SH 7: Bölgesel bütünlük ve sinerjinin güçlendirilmesini desteklerken, kırsal alanların çekiciliğini artırmak 2009/2010 (kısmen ve 2010 sonrası) –Paydaşların eğitimi; bilginin ve kırsal alanlardaki yeniliklerin aktarımını kolaylaştıracaktır 2009/2010 (kısmen ve 2010 sonrası) – Paydaşların eğitimi, kırsal alanlarda bilgi ve yenilik transferini kolaylaştıracaktır. 2009-2010 – Toplulukların desteklenmesi, kırsal alanlara yatırım yapılmasını teşvik edecektir. TSKĐ 1 Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ) TSKĐ 2 TSKĐ 3 2009-2010 – Potansiyel NATURA 2000 alanlarında bulunan tarım ve 2009-2010 – Potansiyel orman arazilerinin kamu NATURA 2000 alanlarında değerlerinin artırılmasının bulunan tarım ve orman desteklenmesi, Eksen 3 arazilerinin kamu kapsamında ele alınacaktır. değerlerinin artırılmasının desteklenmesi, sürdürülebilir 2009/2010 – Turizm ve eğlence, turizm faaliyetleri yoluyla dinlence faaliyetleri için yapılan kırsal ekonominin yatırım finansmanı ile ilgili çeşitlendirilmesine olanak olarak, potansiyel NATURA 2000 sağlayacaktır. alanları içerisinde teklif edilen projelerde, çevre üzerinde 2009-2010 – Toplulukların herhangi bir potansiyel olumsuz desteklenmesi, ekonomik etkiye yol açmaktan gelişme için gereken kaçınılacaktır. Projelerin çevre koşulları yaratacaktır. üzerindeki etkileri inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır. 2010 sonrası – Farkındalık düzeylerinin artırılması ve bilinçlendirme çalışmalarını da 2009-2010 – Paydaşların içeren çevre projeleri, yerel eğitimi, girişimciliği kalkınma stratejilerinin hazırlık ve canlandıracaktır. uygulanmasında uygun faaliyetler olarak teşvik edilecektir. 2010 sonrası – yerel kalkınma stratejilerinin hazırlanması ve uygulanması kapsamında; 2009-2010 – Paydaşların farkındalığı artırmayı da içeren eğitimi, girişimciliği teşvik çevresel faaliyetler uygun edecektir. faaliyetler olarak teşvik edilecektir. 2009-2010 – Bölgeye uygunluğun pekiştirilmesi, yerel ortaklıkların kurulmasına neden olacaktır. 2009-2010 – Bölgesel bütünlüğün teşvik edilmesi, yerel ortaklık ruhunu canlandıracaktır. 2009-2010 – Yerel hizmetlerin ve küçük ölçekli altyapı hizmetlerinin geliştirilmesi, yerel kırsal kalkınma için gereken koşulları yaratacaktır. TSKĐ 4 106 Bu genel yaklaşım çerçevesinde, Topluluk stratejik kılavuz ilkelerinin aşağıda da ifade edilen hedeflerine ulaşmaya yönelik olarak bir dizi uygulama desteklenecektir: • KTt tarım ve ormancılığının sürekli olarak geliştirilmesine katkıda bulunmak. • Yeniden yapılanma, gelişim ve yenilikçiliğin desteklenmesiyle, tarım ve ormancılık sektörünün rekabet gücünün artırılmasına katkıda bulunmak. • Dengesizliklerin ortadan kaldırılmasını, tarımsal ve ormancılık üretiminin katma değerini teşvik etmek; ve böylece tüketici sağlığının korunması, çevre ve ekonomik rekabet gücü anlamında ortak pazarın gerekliliklerine yanıt verebilmek. • Kırsal alanlardaki yaşam ve çalışma koşullarını iyileştirmek, kırsal ekonominin çeşitlendirilmesi ve istihdam yaratılması suretiyle ekonomik gelişmeyi artırmak ve böylece kırsal alanlardan göç eden nüfusun yarattığı sosyal problemleri önlemek. • a) kamu malı olan arazilerde orman kaynaklarının yaygınlaştırılmasını teşvik ve b) özel mülkiyet altında olan tarım arazileri için doğa dostu tarım ödemeleri uygulaması için gerekli hazırlıkları yapmanın yanı sıra, koruma altındaki alanlarda yapılması hedeflenen özel faaliyetlerle doğal ortamı korumak ve iyileştirmek. 107 KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER III - 1 Eksen 1 – TARIM PĐYASASININ ETKĐNLĐĞĐNĐN ARTIRILMASI III - 1.1 Önlem 1.1 Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon AB tarafından finanse edilen Hayvancılık ve Bitkisel Üretim Ekipleri projelerinin deneyimleri temel alınarak hazırlanacaktır. III - 1.2 Önlem 1.2 Tarım Danışmanlığı ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması AB tarafından finanse edilen Hayvancılık ve Bitkisel Üretim Ekipleri projelerinin deneyimleri temel alınarak hazırlanacaktır. III - 1.3 Önlem 1.3 Genç Çiftçilerin Desteklenmesi Önlemin adı Genç Çiftçilerin Desteklenmesi Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006 Önlemin kod numarası 1.3 Müdahalenin mantığı Tarım, KTt ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Đşgücünün yaklaşık %12’si tarım alanında çalışmakta veya bu alanda ek gelir imkanı bulmaktadır. KTt aynı zamanda, uluslararası eğilimlerle benzer bir şekilde, esas meslek olarak tarım ile ilgilenen işgücünün yaşlanması özelliğini taşımaktadır. KTt’nun farklı çiftlik kayıtlarına bakıldığında, işgücünün yaşlanmasının, uzun vadede tarımın sürdürülebilirliğini tehdit etmekte olan bir eğilim olduğu sonucuna varılabilmektedir. Mevcut verilere göre, 20 ve 40 yaşları arasındaki çiftçiler, yaklaşık olarak tüm çiftçilerin %28’ini oluşturmaktadır. Çiftlik kayıtlarından elde edilen KTt verilerine göre, az sayıda tam-zamanlı çiftçi bulunmaktadır; bunlar çoğunlukla süt sektöründe faaliyet gösteren çiftçiler ile nispeten esas meslekleri olarak tarımsal faaliyetleri seçen genç çiftçilerdir. Genel olarak, tarım alanında çalışanların eğitim düzeyinin düşük olması, başka bir sorun oluşturmaktadır. Gençler, genellikle daha yüksek bir eğitim düzeyine sahiptir ve diğer sektörlere geçmeleri, bütünüyle tarım sektörünün eğitim düzeyinin gerilemesine 108 yol açmaktadır. Gençlerin tarımdan kopuşu, genç işgücünün tarım alanında tutulabilmesi için özel önlemler gerektiren ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Buna ek olarak, tarımsal faaliyette bulunan kişilerin çoğunluğu; tarımsal eğitime ve/veya idari ve iş becerilerine sahip değildir. Az sayıda çiftçi, tarım alanında orta öğrenime ve tarım alanında yüksek öğrenime sahiptir (kolej/lise, üniversite). Genç çiftçiler, tarım sektörünün gelecekte kalkınması için bir garantidir. Đşletmelerinin AB standartları doğrultusunda modernize edilmesi, tarımın rekabet gücünü iyileştirecek, gelirlerini ve tarım alanında kalma veya faaliyete başlama isteklerini artıracaktır. Genç çiftçiler bilgiye daha açıktır; yeni teknolojilerle ilgilenip sektörün modernize edilmesi için itici güç olarak yardım edebilirler. Bu, sektörün beklenen değişimlere adapte edilebilme kabiliyetini geliştirecek, aynı zamanda, tarım alanında yeni iş olanakları, daha iyi kalitede üretim teknikleri ve gelişmiş bir rekabet gücü için araştırma yapma kapasitesini artıracaktır. Çiftçilik faaliyetlerinin geliştirilmesi, özellikle aşağıdaki amaçlara yönelindiğinde, önemli finansal harcamalar gerektirmektedir: - - hijyen, gıda güvenliği, hayvan refahı, çevre ve iş güvenliği şartlarını iyileştirmek; pazar gereksinimlerine uyum sağlamak ve kalitenin iyileştirilmesi, üretim profilinde değişim yapılması, üretim hacminin, katma değerin ve işgücü verimliliğinin artırılması yoluyla çiftliğin kârlılığını artırmak; Mesleki eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin kullanımı yoluyla mesleki ve idari becerileri geliştirmektir. Genç çiftçileri tarımda kalmaya teşvik etmek veya gençleri çiftçi yapmak, iş geliştirme açısından kısıtlı kaynaklara sahip olmalarından ve dış finansmana erişimleri daha zor olduğundan dolayı, kamu desteği gerektirmektedir. Önlemin hedefleri Topluluk standartları doğrultusunda yaşayabilir tarımsal işletmeler oluşturmak için genç çiftçileri destekleyerek tarım sektörünün rekabet gücünü artırmak. Özel hedefler • Đş güvenliği, çevre koruma, hijyen ve hayvan refahı açısından Avrupa Komisyonu gereklilikleri ile uyum sağlanarak işletmelerin iyileştirilmesi yoluyla genç çiftçiler tarafından işletilen çiftliklerin modernizasyon sürecini desteklemek. • Mesleğe yeni giren genç çiftçilerin sayısını artırmak. Kapsam ve faaliyetler Bu önlem: • genç çiftçinin işletmesinin genel performansını artırarak; • Đlgili yatırıma uygulanabilen Topluluk standartları ile uyumun sağlanmasına katkıda bulunarak; 109 • Genç çiftçilerin, yatırımlarla ilgili vasıflarını ve idari becerilerini iyileştirerek; genç çiftçilerin fiziksel ve fiziksel olmayan yatırımlarını destekleyecektir. Yararlanıcılar Bu önlem altında uygun yararlanıcılar tarım üreticisi olan gerçek kişilerdir. Kanun ile gerçek kişilere sağlanan tüzel kişilik çerçevesinde, yararlanıcıların aşağıdaki kriterleri karşılaması gerekmektedir: 1.Başvurunun yapıldığı tarihte, en az 20 yaşında ve en fazla 40 yaşında olmak; 2.Başvurunun yapıldığı tarihte, işletmenin başı konumunda tarım üreticisi olarak kayıtlı olmak. Bu önlem altında, aşağıdaki özelliklere sahip yararlanıcılara mali destek verilmeyecektir: - Karı/koca ortak mülkiyet/kiralama durumu hariç, başka bir kişi veya kişilerle birlikte sahip olunan/kiralanan işletmeler. Karı/koca ortak mülkiyet veya kiralama durumunda, bu önlem kapsamında, çiftlerin her ikisi de gerekli koşullara sahip olsa dahi, sadece bir tanesine destek sağlanacaktır. - Kamuda tam zamanlı olarak çalışanlar. 3. Aşağıda sıralanan uygun profesyonel niteliklere ve yeterliliğe sahip olmak: - tarım ve veterinerlik ve/veya tarım ekonomisi üzerine meslek lisesi öğrenimini tamamlamış olmak ve/veya - tarım ve veterinerlik ve/veya tarım ekonomisi üzerine yüksek öğrenimini tamamlamış olmak ve/veya - tarım ve/veya veterinerlik alanında tamamlanmış bir eğitimin sertifikasına (en az 150 saatlik eğitim) veya tarım alanında mesleki yeterliliğe sahip olduğunu gösteren bir sertifikaya sahip olmak, veya - tarımsal faaliyet açısından 2 yıldan fazla tecrübeye sahip olmak. - sözü geçen mesleki nitelik standartlarına sahip olmayan başvuru sahipleri, son ödemeden önce, bir mesleki eğitim kursundan geçmelidir. 4. Đşletmeler, en az: - tahıllar ve kuru tarım koşullarında üretilen yem bitkileri için minimum 300 dönüm ve/veya sulu tarım yem bitkileri için minimum 8 dönüm ve/veya patates için minimum 15 dönüm ve/veya açıkta sebze üretimi için minimum 8 dönüm ve/veya narenciye ve diğer çok yıllık ürünler için (zeytin ve diğer meyveler) minimum 20 dönüm ve/veya seralar için minimum 4 dönüm araziye sahip olmalı; - süt sektörü için – en az 25 sağmal inek veya 100 sağmal keçi ve/veya koyuna sahip olmalıdır. 5. Aşağıdaki gereklilikler doğrultusunda, çiftçilik faaliyetlerinin geliştirilmesine yönelik bir iş/çiftlik gelişim planı sunmak: - Planın özeti; - Başvuru sahibinin tanımı – eğitim durumu ve profesyonel tecrübesi dahil; 110 - Đşlenen toprak büyüklüğü, ekilen tarımsal ürünler, beslenen hayvan, ekonomik profil ve durum; varlıkların mevcut durumu (ekipman, makina, hayvan besleme üniteleri, diğer üretim binaları, vb.), güncel standartlarla uyum düzeyi, işgücü, vb., bilgileri içeren, işletmenin mevcut durumunun anlatımı; - Mevcut ve planlanmış satışların kısa bir analizi; - Đş/çiftlik gelişim planının amaçları ve 3 yıl içerisinde hedeflenen ilerlemeler; - Đşletmenin ekonomik yaşayabilirliğinin gösterilebileceği yatırım projesinin uygulanmasından sonrası için planlanan sonuçların tanımı. Ekonomik yaşayabilirlik, pozitif bir nakit akışı ve brüt gelirin projenin başlangıcından önceki miktarından en az %10 daha fazla olması ile tanımlanmaktadır; - Destek için yapılan başvuru içerisinde talep edilen fiziksel ve fiziksel olmayan varlıklar için gerekli yatırımın tanımlaması; - Yatırımla ilgili zaman çizelgesi; - Başvuru sahibi, iş/çiftlik gelişim planında, projenin başarılı olarak tamamlanması için gerekli diğer maaliyetleri ve bu maliyetleri kendi kaynakları ile finanse edeceğini göstermelidir. - Gerekli vasıfların nasıl kazanılacağına dair (ilgili ise) bilgi, aynı zamanda, diğer gerekli/planlanan eğitim ve danışma hizmetleri hakkında bilgi; - Đş planının tamamlanması /çiftlik gelişim planı işletim sermayesi /diğer gerekli yatırımlar ile ilgili tüm maliyetler. Uygun maliyetler: - taşınmaz malların inşaası veya iyileştirilmesi; - bilgisayar yazılımı dahil, yeni makina ve ekipman alımı; - taşınabilir altyapı tesislerinin alınması ve kurulması; - hayvan alımı; - çok yıllık bitkilerin dikilmesi veya yeniden dikilmesi; - yatırım maliyetlerinin %10’una kadar; yatırım ile ilgili genel maliyetler mimarlar, mühendisler, fizibilite çalışmaları, iş/çiftlik gelişim planının hazırlanması, vb. - doğrudan maliyetin %7’sine kadar; danışmanlık ve müşavirlik, ticari muhasebe, eğitim kurslarına katılım. Destek için uygun olmak için, projenin uygulanması süresince, maliyetler bilfiil yararlanıcı tarafından tutulmalıdır. Bunlar, güvenilir finansal yönetim prensibi ile uyumlu olmalıdır. Sadece, fiziksel ve fiziksel olmayan sabit varlıklarla ilgili maliyetler, yatırım ile ilgili genel maliyetler, mesleki eğitim, danışmanlık ve diğer hizmetler ile ilgili maliyetler, hibe tutarının hesaplanması için uygundur. Ancak, başvuru sahibi, iş/çiftlik gelişim planını temel alarak, sözü geçen maliyetlerin işletmenin gelişimi için gerekli olduğunu ispat etmelidir. Uygun olmayan maliyetler ve faaliyetler Bu önlem altında, aşağıdaki masrafların karşılanması uygun değildir: 111 - borçlar ve borç ya da zarar karşılıkları; - faiz borçları; - başka bir hibe kapsamında finanse edilmiş olan faaliyetler; - arazi veya bina alımı; - kur değişiminden kaynaklanan kayıplar; - KDV dahil, vergiler; - üçüncü kişilere sağlanan krediler. Hibenin miktarı Bu önlem altında, yararlanıcı başına verilecek en düşük hibe miktarı 10 000 Euro’dur. Bu önlem altında, yararlanıcı başına verilecek en yüksek hibe miktarı 50 000 Euro’yu aşamaz. Müdahalenin miktarı AB tarafından sağlanan hibe miktarı, yatırımların (toplam genel maliyet, danışmanlık, müşavirlik ve eğitim maliyetleri dahil) toplam uygun maliyetlerinin % 90’ından fazla olamaz. Đş planında tanımlanan bütçenin geriye kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Hibenin ödenmesi Destek iki taksitte temin edilecektir: - Đlk taksit – toplam yatırım maliyetinin %50’sine kadar, destek için yapılan başvurunun onaylanmasından sonra, ödeme için talebin sunulması ile. - Son taksit - final raporunun sunulmasından sonra, Sözleşme merciinin yatırımın uygunluğu ile ilgili tetkiki yapmasının ardından. Azami proje süresi; 2 yıldır. Öncelik kriterleri Seçim sürecinde; - Yeni kurulu genç çiftçilere – son 14 ay içerisinde ve en geç başvurunun sunulduğu tarihe kadar tarımsal üretici olarak kayıt yaptırmış olan; - Organik üretim sertifikasına sahip genç çiftçilere; - Tanınmış üretici örgütlerine üye olan genç çiftçilere (ilgili ise); öncelik tanınacaktır. Yardım için gerekli şartlar a) Yararlanıcılar, en azından; tek girişli defter tutmalı ve yıllık gelir tablosu ve bilanço hazırlamalı, aynı zamanda bilgi istenildiği takdirde, Çiftlik Muhasebe Veri Ağı ile ilgili bilgi temin etmeli; b) Final raporunun sunulmasından önce, talep edilen mesleki becerileri elde etmeli; c) Çevre, hijyen, hayvan refahı ve iş güvenliği ile ilgili standartlara bu yatırımla uyum sağlamalı: 112 d) Yararlanıcılar tarımsal faaliyete bir özel çiftçi olarak devam etmeli – yatırımın tamamlanmasından itibaren en az 5 yıl boyunca esas meslek olarak çiftliğin yönetiminden sorumlu olmalı; e) Yatırımın tamamlanmasından itibaren en az 5 yıl sonra üçüncü şahıslara transfer edilen işletmeler için desteklenen yatırımların ilk amacı değişmemelidir. Sözü geçen yardım için gerekli şartlara uyulmamasının sonucunda, desteğin tamamen veya kısmen tahsil edilmesi söz konusu olabilir. Genç çiftçiler, iş planında belirtilen yatırımların, başlıca faaliyetlerin ve amaçların tamamlanmaması durumunda; ilk taksidin tamamını geri ödemelidir ve son taksiti almaya hak kazanamazlar. Finansman Önleme ait bütçe xxxxxxx Euro’dur. Göstergeler Göstergenin Türü Çıktı Sonuç Gösterge Desteklenen genç çiftçi işletmelerinin sayısı Mesleğe yeni giren genç çiftçilerin sayısı Toplam yatırım hacmi Topluluk standartlarını uygulamaya başlayan genç çiftçi işletmelerinin sayısı Hedef Etki III - 1.4 Önlem 1.4 Yarı-geçimlik Çiftçiler için Destek Önlemin adı Yarı-geçimlik Çiftliklerin Desteklenmesi Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006 Önlemin kod numarası: 1.4 Müdahalenin mantığı Kıbrıs Türk toplumunda, arıcılık (balcılık) ve küçük çifttırnaklılar (koyun ve keçi) sektörlerine, geçimlik ve yarı-geçimlik işletmeler hâkimdir. Çıktılarının küçük bir kısmını pazarlamakta ve standartlara uyum göstermek ve büyümek için gerekli yatırımları finanse etmek açısından yetersiz gelir elde etmektedirler. Yarı-geçimlik 113 çiftliklerin bir kısmı, desteklendikleri takdirde, yeniden yapılanma ve piyasaya yönelik olma potansiyeline sahiptir. Arıcılık işletmeleri, genellikle küçük ölçekli olmakla beraber, ortalama 20-50 koloniye sahiptir. Üreticiler, çoğunlukla yarı-zamanlıdır ve tüm adaya dağılmıştır. 450 ton yıllık bal üretimine sahip olan ve Arıcılar Birliği’ne üye olan yaklaşık 250 arıcı, 16,000 koloni işletmektedir. Uygun iklime sahip uzun sezon; yüksek bal, kraliçe arı ve arı sütü üretimine olanak sağlamaktadır. Bal, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin önemli bir ürünüdür ve sektör için iyi bir gelişme potansiyeli bulunmaktadır. 2009’da, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, KTt çiftlik hayvan kayıtları verilerine göre; toplam 3,317 koyun ve keçi yetiştiricisi bulunmaktadır. Bunların 1,573’ü, çoğunlukla geçimlik çiftçilik olarak addedilebilecek, 1-30 arası koyun ve keçiye sahip olan işletmelerdir. Aşağı yukarı 1,045 çiftlik işletmesi, 31-100 baş arası hayvana sahiptir ve geriye kalan yaklaşık 700 işletme de 100 baş üzerinde büyüklüğe sahiptir. 30-100 arası başa sahip olan işletmeler, ticari işletmeye dönüşme potansiyeline sahip yarıgeçimlik çiftlikler olarak addedilebilir. Bunun yanında, koyun ve keçi yetiştiren çiftçiler, çiftçilik sektörünün en az gelir kazanan ve zor çalışma şartlarına katlanan çiftçileridir. Diğer taraftan, keçi ve koyun sütü, yoğurt ve geleneksel hellim üretimi için önemli girdilerdir. Önlemin hedefleri Önlemin genel hedefi, performansı iyileştirmek ve KTt’ndaki tarımsal işletmelerin gelirlerini artırmaktır. Özel hedefler Önlemin amacı; arıcılık, koyun ve keçi yetiştirme işindeki yarı-geçimlik işletmeleri desteklemek ve bunların gelir artışını ve çevre koruma, halk sağlığı, hayvan sağlığı ve refahı, ve iş güvenliği sandartları ile uyumunu amaçlayan yatırımları destekleyerek ticari işletmelere dönüştürülmesi amacıyla yeniden yapılandırılmasını sağlamaktır. Kapsam ve faaliyetler Bu önlem; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği gibi tarımsal sektörlerde faaliyet gösteren yarı-geçimlik çiftliklerin yeniden yapılandırılması için yardım tedarik etmektedir. Desteklenen işletmelerin gelirlerini artırmayı ve çevre koruma, halk sağılığı, hayvan sağlığı ve refahı, ve iş güvenliği standartlarını yerine getirmelerini amaçlayan 3 yıllık iş/gelişim planının uygulanması için sabit miktarlı bir finansman tedarik etmektedir. Yardım türü Sabit miktarlı finansman Yararlanıcılar Bu önlem altında uygun yararlanıcılar; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği sektörlerinde faaliyet gösteren ve üretimi, öncelikle kendi tüketimleri için yapan ve aynı zamanda ürünlerinin küçük bir kısmını pazarlayan yarı-geçimlik çiftçilerdir. Yarı-geçimlik çiftliğin tanımı Önlem kapsamında uygun görülecek işletmeler; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği sektörlerinde faaliyet gösteren kayıtlı işletmelerdir. Işletmenin büyüklüğü: 114 o koyun ve keçi için – 30-100 baş arası hayvana sahip olan, elektrik ve su tedariki olan işletmeler; o arıcılık sektörü için – 30-70 arası koloniye sahip olan işletmelerdir. Đşletme sahipleri, 60 yaşını aşmayan gerçek kişiler olmalıdır. Kamuda tam zamanlı olarak çalışanlar, bu önlemden yararlanamazlar. Başvuru sahipleri: 1. Tarımsal üretici olarak kayıtlı olmalı; 2. Tarımsal üretim faaliyetlerinde kullanılan binalar, üniteler ve ekipmanın sahibi olmalı veya bunlar için uzun dönemli bir kiralama/finansal kiralama sözleşmesi olmalıdır. Binaların/ünitelerin kiralanması durumunda; sözleşmeler, başvurunun yapıldığı tarihten en az 3 yıl sonrasına kadar geçerli veya daha uzun bir dönem için olduğu durumlarda iş planının süresi boyunca geçerli olmalıdır. Başvuru sahibi, bu önlem altında gerçekleştirilecek olan desteği karşılayabilmek için gerekli yatırımların, diğer faaliyetlerin ve hedeflerin detaylarını içeren 3 yıllık bir döneme ait gelişim planı sunmalıdır. Đş/gelişim planı, en az: 1. Đşletmenin konumunu, fiziki yapısını (ekilebilir toprak, otlak, diğerleri), hayvan cinsi ve sayısını, binalarını, makina ve iş gücünü, standartlar (çevre koruma, halk sağlığı, hayvan ve bitki sağlığı, hayvan refahı ve iş güvenliği) ile uyum seviyesini içerecek şekilde tarımsal işletmenin başlangıç durumunu; 2. Eğitim, danışma veya tarımsal işletmenin faaliyetlerinin gelişmesini sağlayacak tüm diğer eylemleri ve yatırım sona ermeden önce ulaşılması gereken hedefleri içerecek şekilde, planlanan yatırımların ve diğer faaliyetlerin tanımlamasını; 3. Đşletmeyi yeniden yapılandırmak için gerçekleştirilecek ek faaliyetleri (örneğin çiftlikte işleme, organik üretime geçiş, üretici örgütüne katılma niyeti, kırsal turizm, zanaatlar ve diğerleri); 4. Zaman çizelgesini içermelidir. Đş/gelişim planı, proje sonunda yerine getirilmesi gereken aşağıdaki mecburi hedefleri içermelidir; 1. Çevre koruma, halk sağlığı, hayvan ve bitki sağlığı, hayvan refahı ve iş güvenliği standartlarına uyum sağlamak. 2. Tarımsal işletmenin büyümesi açısından: a. Koyun ve keçi yetiştiriciliği için – en az 100 hayvana ulaşmak, ancak, başlangıçtaki hayvan sayısına gore en az % 20 artış göstermek; b. Arıcılık için – en az 70 arı kolonisine ulaşmak, ancak, başlangıçtaki sayıya gore en az %20 artış göstermek. 3. Đşletme içerisinde, en az 1 tam-zamanlı iş yaratmak (TÇB). 4. Đşletme sahibinin temel bir tarımsal eğitimi olmadığı durumlarda, ilgili eğitim kurslarını tamamlamak. 115 Sözü geçen yardım için gerekli şartlara uyulmamasının sonucunda, desteğin tamamen veya kısmen tahsil edilmesi söz konusu olabilir. Đş planı, fiziksel ve fiziksel olmayan sabit varlıklarla ilgili yatırım tutarının ve aynı zamanda diğer iş geliştirme maliyetlerinin, en azından bu önlem altındaki destek miktarına eşit olduğunu ispat etmelidir. Başarılı olan başvuru sahipleri, en azından; tek girişli defter tutmalı ve yıllık gelir tablosu ve bilanço hazırlamalı, aynı zamanda bilgi istenildiği takdirde, Çiftlik Muhasebe Veri Ağı ile ilgili bilgi temin etmelidir. Hibenin miktarı Başarılı olan başvuru sahipleri; tarımsal işletme başına 10,000 Euro tutarında, sabit miktarlı bir yardım hibesi kazanacaktır. - Hibe, iki taksitte temin edilecektir – sözleşmenin imzalanmasının ardından 5,000 Euro ve Sözleşme mercinin final raporunu onaylamasının ardından 5,000 Euro. Öncelik kriterleri 1. Başvuru sahibinin bayan olması. 2. Başvuru yapıldığı tarihte, başvuru sahibinin genç bir çiftçi olması (20 ve 40 yaş arası). 3. Başvuru sahibinin, sertifikalı organik üretim yapıyor olması. Göstergeler Çıktı göstergeleri Desteklenen yarı-geçimlik çiftliklerin sayısı: • arıcılık sektörü; • koyun ve keçi yetiştiriciliği sektörü. Sonuç göstergeleri Desteğin sonucu olarak, pazara giren çiftliklerin sayısı; Desteğin sonucu olarak, standartları yerine getiren çiftliklerin sayısı. III - 1.5 Önlem 1.5 Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu Önlemin adı Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006 Önlemin kod numarası 1.5 116 Müdahalenin mantığı Bu önlem, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde hayvan yetiştiriciliği (süt üretimi yoğunluklu), bitkisel üretim (hem yıllık hem de çok yıllık), geleneksel balıkçılık ve denizde su ürünleri yetiştiriciliği yapan çiftlik işletmelerinin modernizasyonunu, geliştirilmesini ve iyileştirilmesini hedeflemektedir. Böylece, üretim faktörlerinin daha iyi kullanılması (ki yeni teknolojiler ve yeniliklerin uygulanmasını da içermektedir), kalite ve güvenlik standartlarının hedeflenmesi, çevre ve iş güvenliği ile hijyen ve hayvan refahı ile ilgili durumlarının iyileştirilmesi yoluyla tarımsal işletmelerin ve balıkçılığın ekonomik performanslarının artırılması amaçlanmaktadır. Önlem çerçevesinde yer alan dört alt-önlem, aşağıdakileri hedeflemektedir: • Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (inek, koyun ve keçilerden elde edilen) (Alt-önlem 1.5.1) • Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (Alt-önlem 1.5.2) • Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (Alt-önlem 1.5.3) • Geleneksel Balıkçılığın ve Denizde Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi (Alt-önlem 1.5.4) Müdahale alanları içerisindeki ilk üç sektör; sahip olunan katma değer, dış ticaret ve istihdam açısından önemli üretimleri kapsamaktadır. Balıkçılık ve denizde su ürünleri yetiştiriciliği; kaynak, ulusal talep, dış ticaret ve gelir oluşturma açısından keşfedilmemiş potansiyellerini ortaya koymak amacıyla dahil edilmiştir. Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (inek, koyun ve keçilerden elde edilen) 1.5.1 No.lu AltÖnlemin Mantığı Hayvancılık alt sektörü (inek, koyun ve keçilerden elde edilen et ve sütün yanı sıra, hemen hemen tamamı bu canlı türleri tarafından kullanılan arpanın piyasa değeri), Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam tarımsal çıktı değerinin yaklaşık % 76’sını oluşturmaktadır. Özellikle de süt, yerel pazarın ihtiyaçlarını karşılayan ve, bilhassa peynir olarak, dış ticarete katkıda bulunan bir hammaddedir. Süt ve süt ürünleri işletmeciliğinin desteklenmesine, üretim aşamasından yani sığır, koyun ve keçi çiftliklerinden başlanmalıdır. Çoğunlukla süt üretimine yönelik olarak çalışan sığır çiftliklerinin durumu çeşitlilik arz etmektedir. Hayvanların, tesis ve ekipmanların durumuna bağlı olarak, modern, ortalama kalitede ya da düşük kaliteli işletmeler bulmak mümkündür. Süt sağım sistemleri de, çiftlikten çiftliğe farklılık göstermektedir. Orta ölçekli çiftliklerin büyük çoğunluğunda boru hattı sistemleri varken, daha büyük ölçekli çiftliklerde modern balıksırtı duruşlu süt sağım odaları bulunmaktadır (her ikisinde de süt soğutma tankı vardır). Küçük ölçekli çiftliklerde ise sütler hala elle sağılmaktadır ve inek sütünün % 40’ı halen daha soğuk zincir içerisinde yer almış değildir. Ekonomik olarak uygun çiftlikler hedefleyerek, bu oranın düşürülmesi gerekmektedir. Koyun ve keçi çiftlikleri, tesis ve ekipman açısından genelde daha yoksun durumdadır. Bu çiftliklerin büyük bir kısmı da, yine soğuk zincir içerisinde yer almamaktadır. Bu durum, sıklıkla sağlık ve kalite standartlarını karşılamayan (bakteri sayısı, vb.) sütlerin dağıtılmasına neden olmaktadır; ki, dağıtılan bu tip sütler zaten satılmayarak çiftliklere geri iade edilmektedir. Koyun ve keçi yetiştiricileri gelirlerinin % 20’sinden azını sütten ve % 80’inden fazlasını etten elde etseler de, 117 peynir (özellikle de hellim peyniri) üretiminin en önemli bileşeni koyun ve keçi sütüdür. Süt hijyeni, hayvan refahı ve çevresel standartlara işaret eden bu alt-önlem, saman ve yem bitkisi üretimi için gereken modern ekipmanlar ile diğer çiftlik ekipmanları (yemlikler, silaj ve yem mikserler gibi) ve gübre dağıtıcılara olan ihtiyacı da içermektedir. Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.2 No.lu Alt-Önlemin Mantığı Bitkisel üretim, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomisinin çok önemli bir ögesidir. Bölgede en fazla yetiştirilen çok yıllık ürünler, narenciye, zeytin ve üzümdür. Mevsimlik ürünlerde ise, tahıl ürünleri, patates, diğer sebzeler ve yem bitkileri başı çekmektedir. Yetiştirilen ürünlerin rekabet gücünü kısıtlayan en önemli faktörler şöyledir: girdi fiyatlarının (esasen emek fiyatlarının) yüksek olması, arazinin hazırlanması, ekilmesi ve hasadında kullanılan ekipman ve makinelerin eski olması ve sulama suyun az ve kalitesiz olması. Bu nedenle de, bu önlem, modern üretim araçları kullanmak suretiyle üretim kalitesinin artırılmasına ve üretim süreçlerinin Topluluğun gıda güvenliği, kalite ve çevre standartlarına uyumlu şekilde ve teknolojik olarak geliştirilmesine yoğunlaşmaktadır. Açık tarla ürünlerinin girdi maliyetleri oldukça yüksektir. Yoğun emek gerektiren tarımsal prosedürlerin makineleşmiş prosedürler ile ikamesi, üretim maliyetlerinin azalmasına büyük ölçüde katkıda bulunacak ve üreticilerin marjını genişletecektir. Mevcut makinelerin çoğu oldukça kötü durumdadır. Kötü durumdaki makineler de, ürün kaybının daha da fazla olmasına, suyun kötü şekilde yönetilmesine ve sonuç olarak ürün kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Uygun olmayan tarımsal işlemlerin uzun yıllar boyunca yapılmış olması, toprak yapısı ve su tutma kapasitesine de etki etmiş durumdadır. Genel amaçlı traktörler ile tohumlama amacıyla derin ya da sıfır toprak işleme için otomatik makinelerin satın alımı, patates üretimi için sulama borularının yerleştirilmesi, malçlama yapılması ve hububat ürünleri için ekim makineleri kullanılması ürünlerin verimliliğini ve kalitesini artıracak, ve aynı zamanda, toprağın, suyun ve dolayısıyla çevrenin korunmasına katkıda bulunulmasını sağlayacaktır. Gübreleme, zararlı ot temizliği, yüzey temizliği, sulama, bitki koruma ve budama gibi bitkilenme döneminde açık tarlalarda düzenli olarak yapılan tarımsal uygulamalar ya sınırlı olarak yapılmaktadır ya da yeterli makine ve ekipman olmaması nedeniyle hiç yapılmadığı zamanlarda olmaktadır. 1998-2000 döneminde kurulan eski damla sulama sistemlerinin bazılarının kullanılabilirlik süresi dolmuş olup, değiştirilmeleri gerekmektedir. Açık tarla ürünlerinin performansını artırmak ve üretim maliyetlerini düşürmek amacıyla, tahıllar için yağdırma spreyleri, narenciye ve zeytin ağaçları için budama makineleri, moto-kültivatörler, gübre ve hayvan gübresi serpme makineleri gibi ürüne özel kültivasyon makinelerine yatırım yapılması gerekmektedir. Solenoid valf ve otomatik kontrol panelli çiftlik damla sulama sistemlerinin kullanılması da, emek maliyetini azaltacaktır. Hasat ve toplama süreci; meyvelerin, sofralık zeytinin ve sebzelerin kalitesi, görünümü ve dayanıklılığı için kritik önem taşımaktadır. Taze sebze ve meyveler ile 118 ilgili olarak AB standartlarına ulaşabilmek için, hasat ve toplama faaliyetlerinin iyileştirilmesi çok önemlidir. Tahıl ve yem bitkileri gibi ürünlerin yetiştirildiği geniş alanlar için mekanize, etkin ve ekonomik bir hasat uygulamasına geçilmesinin yanı sıra, kombine hasat makineleri ve balya makineleri gibi modern ekipmanların temini sağlanacaktır. Zeytin toplama ekipmanları ve toplama ağları da, zeytinlerin sofra kalitesini ve pazar fiyatını anında artıracaktır. Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.3 No.lu Alt-Önlemin Mantığı Piyasanın taleplerini karşılamak için, seraların bütün yıl boyunca sebze üretimi yapması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki sera alanları yetersizdir. Varolan seralar da, göze çarpan birkaç istisna haricinde, genelde en yeni ve en modern teknolojileri kullanmamaktadır. Bölgede hakim olan iklim koşullarının avantaja dönüştürülebilmesi için, böceklere karşı sineklikli tepeden havalandırma pencelerinin yer aldığı yüksek plastik tünel şeklinde seraların (hafif metal çerçeveler ve UV ve IR ışınlara dayanıklılık sağlayan katkı maddeleri ile plastik polietilen örtü) desteklenmesi gerekmektedir. Kış aylarındaki sıcaklık düşüşlerinin, oluklu plastik boruların kullanıldığı ilave ısıtma sistemleri ile kontrol altına alınması gerekmektedir. Bu sistemlerde, gündüz saatlerinde varolan güneş enerjisini çekip, soğuk akşam saatlerinde bu sıcak enerjisini kullanacak aktif güneş enerjisi toplayıcıları da bulunacaktır. Diğer taraftan, belirli ürünler için en uygun ısı seviyelerine erişebilmek amacıyla, fan ve pet havalandırma sistemleri kullanılarak yaz aylarında seraların içinde meydana gelen ısı artışlarının düşürülmesi gerekmektedir. Bu yatırımlar; hasat döneminin süresini uzatacak, sonuç olarak da elde edilecek ürün miktarını artıracak ve üretim kalitesini yükseltecektir. Isıtılmayan seralar için, aynı amaca yönelik ancak daha ucuz ve basit bir sistem olan termal / gölgeleme perdelerinin kurulması desteklenmektedir. Isı kontrolü için her iki sistemin kombine edilmesi de, yüksek değerli ürünler ve fidanlıklar için uygun bir çözüm yolu olacaktır. Seralarda kullanılmakta olan mevcut sulama sistemlerinin çoğu yıllar geçtikçe aşınmış, sulama borularının birleşme yerlerinde dökülme ve sızıntı olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle de, seralar için yeni sulama sistemlerinin satın alımı ve kurulumunun desteklenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yeni sulama sistemlerinde bulunacak olan tamamlayıcı kum filtresi, tuz giderme ekipmanları, pompalar ve yan borular da, suyun ve gübrenin etkin olarak kullanılmasını sağlayacak, nitrat ve fosfatın toprağı aşırı derecede kirletmesini önleyecektir. Seralarda bitki öldürücü ilaç kullanımı mümkün olmadığından, toprak üzerinde ürün yetiştiren çiftçiler, zararlı otlarla ilgili olarak düşük kapasiteli kültivasyon ekipmanları (moto-kültivatörler) ile desteklenmektedir. Farklı alt maddeler kullanılarak yapılan topraksız ekim de, sulama ve gübreleme sistemi, kontrol ünitesi ve gübreleme tankı gibi gerekli tüm ekipmanların kurulu ve kullanılır olması kaydıyla, bu problemin çözümü için bir yol olabilir. Bakımı iyi yapılan topraksız ekimle, birim yüzeye düşen bitki sayışı artacağı için (neredeyse iki katı), elde edilen ürün miktarında artış olacaktır. Kapalı devre topraksız sistem, bitki besin çözümlerinin etkin olarak kullanımını sağlayacak ve toprağa akışı (runoff) önleyecektir. 119 Sera sebzelerinin üretimine ek olarak, kaliteli ağaç fidanlarının üretimine de ihtiyaç duyulmaktadır (aşılı meyve ve orman ağaçları). Fidanlıklar için de aynı sera tipleri kullanılmakta birlikte, çoğaltma için ısıtılmış bençler ve tüneller ilave edilmektedir. Açık tarla ve seralarda üretim yapan sebze yetiştiricilerine satılan sebze fidelerinin (domates, salatalık, biber gibi) bütün yıl boyunca yerel olarak üretilmesine büyük ihtiyaç vardır. Aynı şekilde, ev ve bahçe bitkilerine olan talep de giderek artmaktadır. Şu anda, sebze fideleri ya KTt’de bulunan az sayıdaki fidelik / fidanlıklardan temin edilmekte ya da nispeten yüksek fiyatlarla Kıbrıs Cumhuriyeti’nden satın alınmaktadır; ki böylece zaten yüksek olan girdi maliyetleri daha da yükselmektedir. Bazı durumlarda, yetiştiriciler tohumları kendileri çoğaltmaktadırlar; ancak, bu durumda herhangi bir kalite güvencesi bulunmamaktadır. Đşte bu nedenledir ki, ısıtma ve soğutma sistemleri, sulama ekipmanları ve diğer teçhizatlar ile donatılmış, bir alanda uzmanlaşmış veya çok amaçlı teknolojik fidanlıklara (polikarbonat) yatırım yapılması desteklenmektedir. Bu tip yatırımlar, elde edilecek ürün miktarının artırılması ve dolayısıyla da üretim maliyetlerinin düşürülmesi için sağlam bir temel oluşturmaktadır. Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi 1.5.4 No.lu Alt-Önlemin Mantığı Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık çok fazla gelişmemiştir. Her ne kadar, bugün, henüz tüketilmemiş iyi bir balıkçılık ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği potansiyeli olsa da; balık (özellikle turistik bölgelerde) ve bunun iç ve dış ticareti için büyüyen bir ulusal talep oluşmuştur. Sadece, geleneksel kıyı balıkçılığı mevcuttur ve pasif donanımlar, balık ağları, elipsograflar (dip takımları) ve uzun paraketalar aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Balıkçı tekneleri küçük uzunlukları ve düşük BG’leri ile tanımlanmaktadır. Ve, AB tarafından onaylı olarak, sadece 70 tekne Yeşil Hat üzerinden ihracat yapabilmektedir. Balıkçılık tekneleri, 16 tekne barınağında toplanmıştır ve neredeyse tümü daha iyi bir duruma getirilmeye ihtiyaç duymaktadır. Deniz su ürünleri yetiştiriciliği; çiftlik balıklarının ve diğer hızlı gelişen elverişli deniz balık çeşitlerinin ticari besiciliğinin yapılması için iyi bir potansiyele sahiptir. Bugün, sadece iki balık çiftliği işletmesi bulunmaktadır. Balıkçılık üzerine AB ile uyumlu düzenleme ve politikaların uygulanmasına paralel olarak (kaynak yönetimi, denetim ve kontrol, yapısal politika, pazar politikası ve bilgi dağıtımı) yatırım desteği; ekipmanlara (tekneler, balıkçılık malzemeleri) ek olarak, geri kalmış balıkçılık altyapısını iyileştirecek önlemler (az sayıda tekne barınakları, balığı karaya çıkarmak için teçhizatlar, soğuk hava depoları, soğuk hava depolu taşıma araçları, besicilik çiftlikleri ve dondurulmuş balık (çupra, levrek ve diğer türler) üretimini içermelidir. Önlemin hedefleri Genel hedef AB standartlarını hedefleyerek çiftliklerin ve balıkçılığın rekabet edebilirliğini artırmak. Özel hedefler 120 • Süt soğuk zincirinin içerisinde yer alan büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiricilerinin sayısını yükseltmek; böylece, sütün kalite ve gıda güvenliğini artırmak; • AB standartlarına ulaşmayı hedefleyerek hayvan sağlığı, hijyeni ve refahını artırmak; • Tarımsal ürünler ve balık ürünleri için yeni pazar fırsatları açarken, yerli pazarda rekabet edebilirliğe de olanak sağlamak; • Tarımsal işletmelerin, başlıca tarım ürünlerinin üretimindeki performanslarını artırmak; • Balıkçıların ve su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerin performanslarını artırmak (avlanmaları ve balık çiftliği ürünlerini artırmak); • Modern teknolojilerin etkin olarak kullanılması ile enerji masrafları da dahil üretim maliyetlerini düşürerek, çiftçilerin ve balıkçılar ile balık yetiştiricilerinin rekabet gücünü artırmak; • Su kullanımı ve kayıplarını azaltmak, tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan çevre kirliliğini azaltmak ve/veya yan ürünleri ya da atıkları tasfiye etmek suretiyle çevre dostu tarımsal uygulamaları teşvik etmek; • Kaynakların daha kaliteli ve daha etkin kullanılması neticesinde çiftçilerin ve balıkçıların yaşam standartlarını ve tarım ile balıkçılıktan elde edilen geliri desteklemek. Kapsam a) Tarımsal işletmelerin, balıkçının ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerin genel performansını yükseltecek, ve b) söz konusu yatırım ile ilgili Topluluk standartlarına uyumlu olan somut ve soyut yatırımlara destek verilecektir. Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin( inek, koyun ve keçilerden elde edilen) Đyileştirilmesi Bu alt-önlem çerçevesinde yapılacak yatırımların, süt üretimi(inek, koyun ve keçilerden elde edilen) yapan hayvan çiftliklerinin modernizasyonuna yönelik olarak tasarlanması beklenmektedir. Yatırım kapsamında, süt sağımı ve sütün soğuk depolanması için gereken masrafların yanı sıra, maliyetlerin azaltılmasına ve süt miktarının, kalitesinin ve sağlık standartlarının yükseltilmesine yönelik diğer yardımcı makinelerin maliyeti de karşılanacaktır. Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem çerçevesinde yapılacak yatırımlar, yıllık ve çok yıllık ürünlerle kaplı arazilerde (meyve bahçeleri ve üzüm bağları) modern ve gelişmiş bir şekilde tarım yapılmasına yönelik maliyetleri karşılayacaktır. Bu kapsamda, arazinin hazırlanmasından hasat ve toplama dönemine kadar olan tüm üretim süreci dikkat alınacaktır. Ayrıca, çiftliklerde kullanılan sulama sistemlerinin iyileştirilmesi, özel tarım makinelerinin kullanılmasına dikkat edilmesi ve tarım işletmelerinin hayvan gübresi ile ilgili faaliyetlerini AB’nin çevre ile ilgili kurallarına yanıt verecek şekilde sürdürmeleri de, yine bu alt-önlem kapsamında değerlendirilecektir. 121 Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem, esas olarak, yeni seraların kurulması ya da mevcut seraların (yürünebilir tünel şeklindeki seralar ve sebze fidanlıkları da dahil) durumlarının iyileştirilmesi ya da modernizasyonu ile ilgilidir. Bu kapsamda, üretimi artırmanın yanı sıra enerji ve su kaynaklarının korunması, insan sağlığının ve çevrenin korunması ve AB gıda güvenliği ve kalite standartları ile çevresel gereksinimlere saygılı olunması söz konusudur. Alt-Önlem 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem altında gerçekleştirilecek olan yatırım desteği; büyük ölçüde, altyapının iyileştirilmesini, geleneksel balıkçılık ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili ekipmanların yenilenmesini sağlamalıdır. Böylece, üretim ve verimlilik iyileşecek, daha iyi kalite ve gıda güvenliği standartlarına ulaşılacaktır. Desteklenen yatırım türleri Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste) • Süt sağma ekipmanları (süt sağım odaları ve mobil süt sağım üniteleri) • Sütün soğuk depolanması için gereken ekipmanlar (süt soğutma tankları) • Otomatik besleme ve sulama ekipmanları ile en uygun iklim koşulu yaratmak için gereken ekipmanlar • Gübrelerin alınması ve tarlaya dağıtımı için gerekli ekipman • Elektrikli çitler • Süt test kitleri ve küçük laboratuvar ekipmanları • Silaj için makine ve ekipman (kesici/kıyıcı, streçleme makinesi, forklift) • Ot biçme ve toplama ekipmanı • Balya makinesi / Gerdirici • Çiftlikteki su kalitesinin iyileştirilmesi için su pompaları (dalgıç pompalar da dahil), tanklar, klorlama ve filtrasyon sistemleri • Jeneratör, rüzgar gücüyle çalışan pompalar, tarımsal amaçlı fotovoltaik enerji üretimi için güneş enerjisi panelleri, sıcak su üretimi ve depolanması için güneş enerjisi panelleri Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması(ayrıntılı olmayan liste) 1. Genel amaçlı makineler • Genel amaçlı traktörler 122 • Römorklar • Dipkazan • Pulluk • Kültivatör • Malçlama ekipmanı • Kombine duyarlı ekim ve gübreleme mibzeri (sıfır toprak işlemek için özel ekipmanları ile) • Çok yıllık bitki ekim makineleri (mibzer) 2. Sulama • Tarla içi su tasarruflu sulama sistemlerinin (damlama) satın alımı ve kurulumu (dalgıç pompa da dahil tüm pompalar, ters ozmozla su arıtma ekipmanı, filtreler, gübre enjektörleri, solenoid valfler ve elektrik kontrol panelleri ve zorunlu su saatlerini içeren kuyu başı istasyonu ) 3. Ürün bakımı • Püskürtme ekipmanı • Gübre yayma makineleri (hayvan gübresi yayma ekipmanları dahil) • Çok yıllık ürünler için budama ekipmanları • Zararlı ot yolma makineleri • Her türlü arazide kullanılabilen araçlar için ürün spreyleri, atomizerler ve tozlayıcılar (taşınabilir ve kendinden tahrikli üniteler) 4. Hasat • Kombine hasat makineleri • Balya makineleri / gerdiriciler • Toplama makineleri, sarsıcı, ağaçtan meyve hasat makineleri (taşınabilir ve kendinden tahrikli üniteler) • Toplama ağları Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste) • Plastik, yüksek, tünel şeklinde seralar (hafif metal çerçeveler ve UV ve IR ışınlara dayanıklılık sağlayan katkı maddeleri ile minimum 3 yıl ömürlü plastik polietilen örtü) • Sebze üretimi, sebze fidanı üretimi ve bahçe bitkileri fidanlığı olarak hizmet verecek, hafif metal iskelet üzerine polikarbonat kaplı, çatıdan havalandırmalı seralar (minimum kapatma süresi 10 yıl) 123 • Havalandırma ve soğutma cihazları (pet ve fan) ve bilgisayarlı mikroiklim kontrol istasyonları • Sıcak su elde etme ve depolama için güneş enerjisi panelleri ve izolasyonlu su kolektörleri, ısı yayımı için borulama / radyatörler • Termal ve gölgeleme ekranları • Kültivasyon ekipmanları (moto-kültivatörler, topraksız tarım araçları ve uygulamaları) • Birleşik ısıtma sistemleri tezgahlar (ağaç fidanlıkları için) • Filizlendirme odaları • Sera sulama sistemleri (pompalar, terz ozmozlu su arıtma ekipmanları ve su filtreleri, fertigasyon üniteleri, su pompası, borular ve lateraller gibi) • Sebze fideleri için gerekli makineler (tohum ekme makinası, tohumlama hattı, fide şaşırtma makinası, yükleyici, çok gözlü viyol doldurucusu, saksı doldurma makinesi, fide ayırıcısı, etiketleyici, konveyör kemeri, bitki çıkarıcı vb.) Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Alt-Önlem 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste) • Teknede balık soğutma tertibatı dahilolacak şekilde, geleneksel balıkçılık teknelerinin satın alımı62; • Balıkçılık malzemelerinin (elektronik dedektörler ve iletişim cihazları dahil) ve ağlarının63 satın alımı; • Taşınabilir balıkçılık altyapı ve ekipmanlarının inşası veya renovasyonu (tekne barınakları, balığı karaya çıkarmak için teçhizatlar ve depolar); • Denizde bulunan balık üretme çiftlikleri için taşınabilir kara tesislerinin inşası veya renovasyonu (tekne barınakları, laboratuvar, yem için soğuk depolar, ofisler,vb); • Balık yetiştiriciliği ve üretimi için kafeslerin (yüzer deniz çiftlikleri) ve denetim için dalış malzemelerinin satın alımı; • Yem ve ürün kalitesini (HACCP) iyileştirmek ve kontrol etmek amacıyla laboratuvar ekipmanları; • Balık yetiştirme yerlerinin ve yavru balık çiftliklerinin inşası ve bunlar için gerekli ekipmanları; 62 Geleneksel balıkçılık filolarının yenilenmesi KTt bütçesi tarafından karşılanmalıdır (tercihen, hurdaya dönüşmüş tekneleri değiştirme projesi olarak; özellikle, hayvansal gıdalar için hijyen kurallarını içeren AP Tüzük no 853/2004 (29 Nisan 2004) Ek III, Bölüm VIII, Başlık I(I)5A ve II’deki taleplerle uyumlu bir şekilde balıkçılık yapmayı sağlayan tekneler ile) 63 Naylondan imal edilmiş ağlar uygun değildir. 124 • Balık yemi için gerekli ekipmanlar (öğütücüler, mikserler, vb); • Yüzer kafeslere hizmet eden teknelerin satın alımı; • Taşınabilir, prefabrik balık depolama tesisleri (bağımsız, taşınabilir, donduruculu ve yalıtılmış konteynerler,vb); • Yekpare veya split sistemli soğutucu üniteleri; • Buz makinaları; • Jeneratörler, enerji üretimi için güneş enerjisi panelleri (fotovoltaik), su ısıtma ve depolama için güneş enerjisi panelleri ve su kolektörleri ve/veya boru tesisatları. Karşılanan maliyet türleri Uygun maliyetler: Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi, Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması ve Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi için • Yeni makine satın alımı. • Bilgisayar yazılımları da dahil yeni ekipman satın alım ve kurulum maliyetleri (varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla). • Taşınabilir altyapı donanımlarının satın alımı ve kurulması. • Yatırımlara bağlı maliyetler (danışmanlık, müşavirlik ve eğitim ücretleri gibi); yatırımın maliyetlerinin azami %5’ine kadar olmalıdır. Kısıtlamalar: • Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları, garanti masrafları ve kullanılmış ekipmanların maliyeti bu kapsamda karşılanamaz. • Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir. • Yatırımlar, arazi satın alımı için kullanılamaz. Yararlanıcılar Söz konusu dört alt-önlemin (1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi, 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi, 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi ve 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi) yararlanıcıları: • Gerçek kişiler (çiftliğin hanehalkı üyeleri) – kanunla gerçek kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde çiftlikte tarımsal bir faaliyet sürdürmekte olan gerçek kişiler (çiftlikte çalışanlar istisna olmak üzere). 125 • Gerçek kişiler – kanunla gerçek kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde profesyonel olarak balıkçılık faaliyeti sürdürmekte olan gerçek kişiler (çalışanlar istisna olmak üzere). • Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde tarımsal bir faaliyet veya bir balıkçılık veya bir deniz su ürünleri yetiştiriciliği faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler. Finansman 1.4 – Çiftlik Modernizasyonu Alt-Önlem Başlık 1.5.1 Süt Üretiminin Đyileştirilmesi 1.5.2 Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.3 Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi 1.5.4 Geleneksel Balıkçılık ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi Toplam AB Katkısı (€) 2.000.000 2.000.000 1.000.000 400.000 5.400.000 Mali koşullar Müdahalenin miktarı Önlem 1.5 için tahsis edilen maksimum AB desteği (uygun yatırımların yüzdesi olarak) % 65’tir. Bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Hibelerin miktarı Bu program kapsamında verilen hibeler, aşağıda belirtilen en düşük ve en yüksek sınır değerler arasında yer alacaktır: Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 80.000 Avro’ya eşit veya daha az 15.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin iyileştilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 80.000 Avro’ya eşit veya daha az 15.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 100.000 Avro’ya eşit veya daha az 20.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi • • en düşük hibe miktarı: 15.000 Avro’ya eşit veya daha fazla en yüksek hibe miktarı: 100.000 Avro’ya eşit veya daha az 126 AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Göstergenin Türü Çıktı Gösterge Desteklenen eylem sayısı Hedef 2008 - 2011 100 Toplam yatırım hacmi Gelişmiş teknolojiden faydalanan çiftçi sayısı Sonuç Gelişmiş teknolojiden faydalanan kadın sayısı Desteklenen yatırımlar yoluyla işbirliği sürecinde yer alan kurum sayısı Etki PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Diğer Önlemler ile bağlantılar Alt-Önlem 1.5.1 - Süt Üretiminin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.5.2 – Bitkisel Üretimin Artırılması (özellikle de hayvan gübresi için gereken makine ve ekipmanlara yatırım anlamında) ve Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi ile bağlantılıdır. Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.5.1 - Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi (özellikle hububat ve yem bitkilerine yatırım anlamında) ve Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi (özellikle meyve, sebze ve patates üretimi ve hasadı için gereken ekipman ve makinelere yatırım anlamında) ile yakından bağlantılıdır. Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem ve bilhassa fidanlıklara yapılacak yatırımlar, Alt-Önlem 1.5.2 – Bitkisel Üretimin Artırılması ve Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi ile yakından ilgilidir. Alt-Önlem 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.7.4 – “Balık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlaması ile yakından ilgilidir”. III - 1.6 Önlem 1.6 Üretici Gruplarının Kurulması için Destek Önlemin adı Üretici Gruplarının Kurulması için Destek Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006 Önlemin kod numarası 1.6 127 Müdahalenin mantığı KTt tarım ve balıkçılık sektörünün birçok alt-sektörüne; küçük ölçekli üreticiler hakimdir. Bu küçük çiftçiler için, ortak sorun ödenebilir kredi, kimyasallar, tohumlar, gübreler, makina ve diğer girdilere erişim sorunudur. KTt’ndaki küçük çiftçiler için diğer problemler; tarımsal ürünlerin stoklanma imkanının eksikliği, nakliyedeki yüksek maliyetler ve yetersizlik, ürünlerde görülen hastalıklar, yeni teknolojilerin edinilmesindeki imkansızlık ve tarımsal araştırmaların yetersizliğidir. Genellikle, ürünlerini bireysel olarak pazara sunmaktadırlar veya bunları özel tüccarlara satmaktadırlar. Pazarlama bilgi ve becerilerinin eksikliği, aynı zamanda, ürünlerin küçük miktarlarda teslim edilmesi ve kalite standartlarının ihmal edilmesi, fiyatlandırma (üretici fiyatları) üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir, ve bu da, sektör içerisindeki iş durumunu daha da belirsiz hale getirmektedir. Diğer taraftan, işleyiciler de, önemli giderlere katlanmakta ve sık sık kayıplar yaşamaktadır; istikrarlı bir kaliteye sahip olmayan ürünler teslim eden üreticiler ile çoklu bağlantı kurmak durumunda kalmaktadırlar. Küçük çiftçilerin bazıları, daha iyi işbirliği ile, bu problemlerin kısmen çözümlenebileceğinin farkındadır. Ayrıca, KTt için kooperatifler oldukça yaygındır. Veriler, Kanun doğrultusunda kayıtlı yaklaşık 210 kooperatifin olduğunu göstermektedir. Ancak, bu kuruluşların çoğunluğu “kalkınma kooperatifleri” olarak adlandırılan çok amaçlı kooperatifler ve yerel (köy) düzeyde kurulmuş “kredi kooperatifleri”dir. Kooperatiflerin çok küçük bir kısmı, üyelerinin üretimlerini pazarlamak amacıyla kurulmuştur (Kooperatif Şirketler Mukayyitliği’nden temin edilen KTt verilerine göre, yaklaşık 4 ile 8), ancak, istikrarsızdırlar ve bazıları faaliyetlerinde başarısız olmuştur (üzüm üreticileri kooperatifi, balıkçılık kooperatifi). Pazarlama kooperatiflerinin başlıca problemleri; işletim ve yatırım sermayesinin eksikliğine, idari ve teknik bilgiye erişimin kısıtlı olmasına dayalıdır (aktif bir pazarlama geliştirmek, yeni üretim metodları hazırlamak ve uygulamak, uzmanlaşmış personel çalıştırmak, vb). Neredeyse tüm pazarlama kooperatifleri, düşük idari kapasiteden, ürünlerin yönetimi ve pazarlanması açısından uzmanlık eksikliğinden sıkıntı çekmektedir. Üretici gruplarının teşvik edilmesi, üreticilerin pazardaki güçlerinin artması ve küçük çiftçiler için adil fiyatlandırma sağlamak için önemlidir. Üreticiler ve işleyiciler arasında, istikrarlı iş temaslarının kurulmasına yardımcı olacak, aynı zamanda, fiyat tahmin edilebilirliği ve kalite artışı sağlayacaktır. Önlemin hedefleri Önlemin genel hedefi; • Tarımsal üreticilerin pazardaki konumlarını güçlendirmek ve maliyetleri azaltmak, tarımsal işletmelerin etkinliğini, verimliliğini ve gelirlerini artırmak. • Kalite, hijyen ve gıda güvenliği standartlarına uyumu teşvik etmek, AB standartları doğrultusunda hayvan sağlığı ve refahını, iş güvenliği ve çevre dostu çiftçilik uygulamalarını teşvik etmek. Özel hedefler Önlemin amacı; tarım ve balıkçılık işletmesi sahiplerinden oluşan üretici gruplarının kurulmasının teşvik edilmesi ve bundan öte güçlendirilmesidir. Hedefler: 128 • Üreticiler adına ürünleri pazarlayarak pazarlama etkinliğini artırmak; • Ürüne özgü üretim ve pazarlama standartlarının uygulamaya konmasıdır. Kapsam ve faaliyetler Önlem; üretici gruplarının kurulması, güçlendirilmesi ve işlemesi için işletme giderlerine destek sağlayacaktır. Destek; meyve, sebze64, tahıl, karma ürünler (tütün dahil), bal ve balıkçılık sektörlerinde faaliyet gösteren üretici grupları ile sınırlıdır. Önlemin iki bileşeni olacaktır: Bileşen 1 Üretici Gruplarının Kurulması için hazırlık Bileşen 1’in temel amacı; katılım için motivasyon, faaliyetlerin doğru planlanması, üretici grubu tüzüğünün hazırlanması ve kayıt/tescil gibi unsurlar ile ilgili faaliyetlerin desteklenmesi yoluyla yeni üretici gruplarının kurulmasını kolaylaştırmaktır. Bileşen 2 Üretici Gruplarının Kurulması Bileşen 2’nin temel amacı; grubun işleyişinin etkinliğini artırmak ile ilgili faaliyetleri destekleyerek ve üyelere daha çok fayda sağlayarak mevcut üretici gruplarının kurumsal açıdan güçlendirilmesi için destek sağlamaktır. Uyunluk Kriterleri Yararlanıcılar Bileşen 1 altında, destek için uygun yararlanıcılar; aynı coğrafi bölgeden veya aynı tarımsal ürünü üreten en az 12 çiftçiden oluşan gruplar olarak tanımlanan ve üretici grubu kurmaya istekli potansiyel üretici gruplarıdır. Bu grup için başvuru, çiftçiler birliği, dernek, tüzel kişilikler adına yapılabilir. Üretici grupları, en geç, başvuru ile birlikte teslim edilen projenin sonuna kadar tüzel kişilik olarak kaydedilmiş olacak ve tüm proje çıktıları ve sonuçları yeni tescilli üretici grubunun yetkisine verilecektir. Potansiyel üretici grupları, aşağıda belirtilen sektörlerde faaliyet göstermelidir: • Bitki üretimi – meyveler, sebzeler, tahıllar, karma ürünler (tütün dahil) • Hayvan ürünleri – bal üretimi, balıkçılık sektörü Bileşen 2 altında, destek için uygun yararlanıcılar, aşağıda tanımlanan üretici gruplarıdır: 1. Satış için hazırlık yapmak, toptancılara arzetmek, ve üretim bilgisi elde etmek için (özellikle hasat ve stoklara dayalı) ortak kurallar oluşturmak dahil ortak üretim standartları uygulamaya koymak ve üretim çıktılarını ortaklaşa pazarlamak amacıyla kurulan tarım veya balıkçılık üretici grubu. Tescilli üretici grupları, aşağıda belirtilen sektörlerde faaliyet göstermelidir: • Bitki üretimi – meyveler, sebzeler, tahıllar, karma ürünler (tütün dahil) • Hayvan ürünleri – bal üretimi, balıkçılık sektörü 2. Üretici gruplarının, tüzel kişiliğe sahip olmaları veya yürürlükteki kanunlar altında haklar uygulamak ve yükümlülükler almak için yeterli yasal kapasiteye sahip 64 Meyve ve sebze Ortak Pazar Örgütleri kurulduğunda ve işlemeye başladığında, meyve ve sebze üretici gruplarına OPÖ’ne başvurmak için 1 yıllık bir geçiş süresi tanınabilir. Ve, bu sürenin sonunda, bu önlem altında sağlanacak mali yardım için kabul edilemez duruma gelebilirler. 129 olmaları gerekmektedir. Bu önlemin amacı kapsamında; Kooperatifler, Limited Şirketler ve Ortaklık Şirketleri uygun addedilmektedir. 3. Grubun en az 12 üyesi bulunmalıdır. 4. Demokratik yönetimi sağlamak amacıyla, üretici grubunun hiçbir üyesi oy kullanma hakkının %20’sinden fazlasına sahip olamaz. Buna ek olarak, üyelerin %20’si, oy kullanma hakkının %50’sinden fazlasına sahip olamaz. 5. Grubun, tüm üyeler tarafından imzalanmış bir tüzüğü olmalıdır. Tüzükte yeralması gereken asgari şartlar: - Ortak üretim kuralları, özellikle ürün kalitesi ile ilgili veya Entegre Ürün Yönetimi veya Organik Çiftçilik uygulamalarının kullanımı ile ilgili unsurlar; - Genel kurul, her yıl, üyelerin üretici grubu aracılığıyla satış yapabileceği asgari bir üretim kotası belirlemeli; - Üretici grubunun üretici adına satış yapması prensibini temel alan ortak pazarlama kuralları; - Üyelerin hisseleri ve bunların elde ettiği ciroya göre, üretici grubunun kâr ve zararlarının bölüştürülmesi için kurallar; - Özellikle hasat ve stoklara dayalı, üretim bilgisi edinmek üzerine ortak kurallar; - Üyelikten çekilme durumunda; asgari üyelik süresi ve üretici grubuna sunulması gereken ihbarname/ler; - Yeni üyelerin üretici grubuna kabul edilmesi ile ilgili kurallar; - Herhangi bir milliyet veya cinsiyet ayırımı içermemelidir. 6. Üretici grubu, üyelerin ve bunların ekonomik faaliyetlerinin kayıtlarını tutmalı ve adil rekabet kurallarına uymalıdır. Bu önlem altında, destek için uygun olanlar: Başvuru sahipleri, bu önlem altında sağlanacak desteğe uygun olduklarını kanıtlamak için, aşağıdaki belgeleri teslim etmelidir: Bileşen 1 & 2 - Üyelerin listesi ile birlikte, grubun profiline ilişkin bireysel ciro, ticarileştirilmiş üretim veya ekili toprak/arı kolonisi sayısı/balıkçılık faaliyetleri hakkında özet bir bilgi; - Grubun herbir üyesi için, tarımsal üretici sicil dairesinden (ilgili tarımsal üretici birliklerinin Kayıtları) alınan kayıt fişinin tasdikli bir kopyası; Bileşen 2 Bileşen 2 kapsamında başvuru yapanlar, yukarıda bahsedilen belgelere ek olarak aşağıdaki belgeleri teslim etmelidir: - Grubun tüzüğünü ve grubun faaliyetleri için iç kuralları; - Mevcut tüzüğe göre kayıt belgesinin kopyası; 130 - Son hesap dönemi için gelir tablosu; - Üretici grubunun toplam yıllık cirosunu kanıtlayan beyanname; Bileşen 2 kapsamında başvuru yapanlar, başvuru formuna ek olarak aşağıdaki belgeleri tedarik etmelidir: - Aşağıdaki bilgileri içeren, gelecek 3 yıl için gelişim planı: - Başlangıç durumunun tanımlaması, özellikle üretim, pazarlanan ürünler ve sabit varlıklar açısından; - Üretim ve satışları da gözönünde bulundurarak, hedefler; - Yerine getirilecek operasyonlar ve plan uygulaması için her bir yıl belirlenen hedeflere ulaşmak için kullanılacak araçlar. Uygun faaliyetler Bileşen 1 • Grubun yeni üyelerini cezbetmek için faaliyetler – grup toplantıları, çalıştaylar, planlama oturumları, promosyon kampanyaları, vb • Grup üretim standartlarının geliştirilmesi • Tüzüğün meydana getirilmesi; • Üretici grubu tanımına tekabül eden diğer gerekli belgeler; • Promosyon materyalleri; • Kayıt. Projenin süresi, 12 aydan fazla olamaz. Bileşen 2 • Pazar araştırması ve pazarlama planlarının hazırlanması; • Fizibilite çalışmalarının hazırlanması; • Ortak üretim standartlarının oluşturulması veya geliştirilmesi; • Bölgesel ticari markaların geliştirilmesi; • Grup yöneticileri ve üyeleri için, ayrıca, genç üreticiler, kırsal liderler ve girişimciler arasında deneyim alışverişi sağlamak için eğitim ve inceleme/araştırma gezileri. • Đdari etkinliği, üretim kalitesini ve bu gibi unsurları iyileştirmek için gerekli danışmanlık hizmetleri; • Đdari amaçlar için gerekli ekipman için destek; • Đdari destek; • Kitap, bilgi, veri tabanı ve abonelik; • Bağımsız laboratuvar ve danışmanlık hizmetleri; • Promosyon. 131 Projenin süresi, 24 aydan fazla olamaz. Uygun maliyetler Seçenek 1. Gerçek maliyetin ödenmesi Uygun maliyetler, projelerin uygulanması sırasında ortaya çıkan maliyetlerdir: - proje için tayin edilen personelin maliyeti - sosyal sigorta harçları ve diğer maaş ile ilgili maliyetler dahil güncel brüt maaşa tekabül eden; - projede yeralan personel ve diğer katılan kişiler için seyahat ve harcırah maliyetleri; - özellikle, projelerin amaçları için yeni ekipmanların ve arzların alım veya kira maliyetleri ve sarf malzemelerinin maliyetleri; - harcama incelemeleri için alt sözleşme, fizibilite çalışmalarının hazırlanması, bilgi yayımı, çeviri, çoğaltma için noter masrafları, vb; - genel idari giderler, doğrudan uygun maliyetlerin toplam miktarının %7’sini aşamaz. Seçenek 2. Sabit miktarlı finansman 1. Hibe, üretici grubunun yıllık pazarlanan üretim değeri ile bağlantılı olmalı ve pazarlanan değerin (yeni kurulan gruplar için, pazarlanması planlanan) %10’u tutarında olmalı, ancak 25,000 Euro’dan fazla olmamalıdır. Hibenin miktarı Bu önlem altında verilen her bir hibe, aşağıdaki asgari ve azami miktarların arasında olmalıdır: Bileşen 1 • asgari miktar: 5,000 Euro • azami miktar: 15,000 Euro Bileşen 2 • asgari miktar: 10,000 Euro • azami miktar: 50,000 Euro (25,000 Euro, şayet sabit miktarlı finansman seçilmiş ise) Müdahalenin miktarı Seçenek 1. Gerçek maliyetin ödenmesi Hibe miktarı, yatırımların toplam uygun maliyetlerinin % 90’ından fazla olamaz. Bütçenin geriye kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Seçenek 2. Sabit miktarlı finansman Yararlanıcıdan, hiçbir ortak finansman talep edilmemektedir. Hibenin ödenmesi Destek iki taksitte temin edilecektir: - Đlk taksit – %50’sine kadar, destek için yapılan başvurunun onaylanmasından sonra, ödeme için talebin sunulması ile; - Son taksit - final raporunun sunulmasından sonra. 132 Finansman Önleme ait bütçe xxxxxxx Euro’dur. Öncelik kriterleri Her iki bileşen için, aşağıdaki öncelikler ve kriterler değerlendirilecektir: 1. Meyve ve sebze sektöründe faaliyet gösteren üretici grupları 2. Üye sayısı KRĐTER 1. Meyve ve sebze sektöründe faaliyet gösteren ÜG 2. Üye sayısı: 25’e kadar 25’ten fazla Toplam III - 1.7 Katılması SKOR 25 25 25’in üstündeki herbir üye için 1 puan 100 Önlem 1.7 Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Önlemin adı Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Katılması Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006 Önlemin kod numarası 1.7 Müdahalenin mantığı 1.7.1 No.lu Alt-Önlemin (Hasat-sonrası Teknolojinin Geliştirilmesi) Mantığı (Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi) Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki belli başlı tüm ürünler için, hasat sonrası teknoloji (temizleme, sınıflandırma, paketleme ve etiketleme, soğuk depo ve bazı durumlarda işleme) az gelişmiştir. Farklı düzeylerde de olsa hasat sonrası ürün teknolojisine ihtiyaç duyan mahsuller arasında tahıl ürünleri, patates, narenciye, zeytin, diğer meyveler ve sebzeler sayılabilir. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki büyük çaplı tahıl deposunun sahibi ve idarecisi TÜK’tür. Bu çerçevede, üç büyük modern depolama tesisi ile daha küçük ölçekli altı hububat deposu bulunmaktadır. Bugüne kadar yalnızca bir hububat deposu özelleştirilmiştir. Yem ve un değirmenlerindeki depolama kapasitesi kısıtlı, çiftliklerdeki tahıl depolarında ise yok denecek kadar azdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin genel hububat depolama kapasitesi yerel üretim miktarının oldukça altında oluduğundan, üretilen hububatın önemli bir kısmı açık havada plastik örtüler altında saklanmakta ve talebe göre yıl içerisinde belli zamanlarda dışarıya satış yapılmaktadır. Tahıl piyasasının 133 aşamalı olarak liberalleşmesiyle, çiftliklerde özel depolama ihtiyacı da artacak ve böylece çiftçilerin piyasadaki pozisyonu da iyileşecektir. Çiftliklerde oluşturulacak tahıl depolama tesisleri, hayvancılık sektörü için de uygun şekilde depolanmış ve sağlıklı hububat yemlerinin üretilmesine katkıda bulunacaktır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki patates tasnif (ancak boyutuna göre sınıflandırma değil), çuvallama ve soğuk depo kapasitesine dair tesislerin çoğunluğunun sahibi yine TÜK’tür. Genelde Gazi Magusa bölgesinde yoğunlaşan bu tesisler, yoğun emek gerektirmeyen bir pazarlama kurulunun ihtiyaçlarına yanıt vermek üzere tasarlanmış büyük ve eski (1974 öncesi) tesislerdir. Enerji maliyetlerinin yüksek olmasına bağlı olarak, soğuk depolama tesisinin kira bedeli çiftçiler ve tüccarlar uygun değildir. Gelişen özel patates sanayi ile iç ve dış ticaret sektörünün ihtiyaçlarına yanıt vermeye yönelik olarak bakıldığında bu önlem, patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması, paketlenmesi, etiketlenmesi ve soğuk depolarda saklanması için gereken modern, enerji etkin ve özel sektöre ait tesislerin geliştirilmesini teşvik etmektedir. Böylece, birçok farklı yerleşim yerinde, çok sayıda küçük ve orta ölçekli tesisin kurulması sağlanacaktır. Özel patates yetiştiricileri örgütlerinin ve ticaret gruplarının varlığı, bu önlemin uygulanmasını kolaylaştıracaktır. Narenciye pazarlama kanalları bir şekilde daha organize durumdadır. CYPRUVEX, kendi ürünlerini paketlemenin yanı sıra, özel ticari işletmeler için de sözleşmeli paketleme faaliyetleri gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda, yaklaşık 1.000 yetiştiricinin hasat sonrası ihtiyaçlarına karşılık vermek üzere özelleştirilmiş sınıflandırma, yıkama, mumlama, paketleme, tasnif ve soğuk depo tesisleri de bulunmaktadır. Ancak bu tesislerin sahip olduğu ekipman ve teçhizat oldukça eskidir. Buna ek olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi’ndeki narenciye soğuk depo kapasitesi de yetersizdir. Bu bağlamda, yalnızca narenciye sektörünün ihtiyaç duyduğu toplam soğuk depo ihtiyacının 5.000 ton olduğu tahmin edilmektedir. Đşte bu nedenledir ki, bu önlemle, narenciye sektörü için özel, modern ve enerji etkin bir hasat sonrası kapasitesinin oluşturulmasına katkıda bulunulacaktır. Zeytin işleme tesislerinde yer alan ekipmanlar; temel donanımlardır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 18 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır; ancak bu işletmelerin yalnızca üçte biri modern ekipmanlarla donatılmıştır. Aynı imalatçılar, hem zeytinyağı hem de sofralık zeytin üretmektedirler. Gıda güvenliği ve AB’nin pazarlama standartlarına ulaşmak için, paketleme, şişeleme, sterilizasyon, etiketleme ve diğer benzer teçhizatların modernizasyonu ve yenilenmesine şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır. Zeytin işleme tesislerinden atılan suların herhangi bir işleme tabi tutulmaması, toprağın ve suyun ciddi şekilde kirlenmesine neden olmaktadır. Böyle bir yatırımın zeytin işleyicileri konsorsiyumu tarafından yapılmasının daha doğru olacağından hareketle, atık su arıtma tesisleri bu önlem çerçevesinin dışında bırakılmıştır. Sebze piyasası ise, esas olarak, yerel bir piyasadır. Bu sektörde aktif olarak çalışan yaklaşık 10 özel ticari işletme bulunmaktadır. Ancak, sebze paketleme, tasnif ve soğuk depolama kapasitesi oldukça sınırlıdır. Ürünlerin büyük çoğunluğu çiftçilerden ya da özel firmalardan alınıp doğrudan açık pazarlara, dükkanlara ve süpermarketlere getirilmektedir. Ürünler, süpermarketlerde, marketlerde ve dükkanlardaki raflarda sunumları açısından paketlenmektedir. Ürünlere değer katmak anlamında, üretim alanlarına yakın kısa süreli soğuk depolar ile modern ve enerji tasarruflu temizleme, sınıflandırma ve paketleme hatları için gerekli faaliyet alanı mevcuttur. Çevre standartlarına gerekli önemin verilmesini sağlamak ve satışların değerini genel olarak artırmak amacıyla, bu ünitelerin gübreleme tesisleri ile donatılabilirler. 134 1.7.2 No.lu Alt-Önlemin (Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi) Mantığı Süt endüstrisinin süt ve süt ürünlerinde AB standartlarına ulaşmaya hazırlanabilmesi için, süt işlemeciliğinin geliştirilmesi gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen sütlerin tamamının % 80’inden fazlasının işlendiği dokuz süt işleme tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerin bazıları, AB standartlarına yakındır. Henüz bu düzeyde olmayan tesislerde ise bazı temel ekipmanların eksik olduğu görülmektedir; ki bu eksiklikler hem gıda güvenliği ve kamu sağlığına hem de iç ve dış piyasalardaki rekabet gücüne ilişkin kaygıların yükselmesine neden olmaktadır. Bu eksiklikler, esasen, çiğ süt depolama ve ısı uygulaması ile günlük kalite güvence kontrollerini yapacak laboratuvar tesislerinin, bunun yanı sıra ekipmanların kullanıldıktan sonra otomatik olarak temizlenmesini ve ürün atıkları ile sıvı atıkların azaltılmasını sağlayacak imkanların olmaması ile bağlantılıdır. Otomatik temizleme üniteleri, sıvı atık miktarını ve kirlilik derecesini azaltmaktadır. Ayrıca, manuel temizlik yöntemleriyle karşılaştırıldığında, enerji tasarrufuna da neden olmaktadır. Süt işleme tesisi atıkları ya da eski veya kullanılmayan ürün atıkları, ileri seviyede kontroller yapılmadığı takdirde çevreye zarar vermektedir. Buna ek olarak, elde edilen nihai ürünlerin, özellikle de hellim ve kaşar gibi geleneksel ürünlerin kalitesi de son derece önemlidir. Bu her iki peynir çeşidi de hem Orta Doğu’ya hem de Türkiye’ye ihraç edilmekte olup, süt endüstrisinin ihracattan tek kazanç kaynağıdır. Peynirin kalite standartları artırılırsa, ihracat potansiyeli ve orta vadede AB ülkeleri ile ticaret olanağı da artacak, süt ürünleri zincirine katma değer eklenecek ve böylece sektördeki rekabet içerisinde daha sağlam durabilmeleri sağlanacaktır. Yerel piyasada, hemen hemen tamamen Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen süt ve süt ürünleri kullanılmaktadır. Bu da, üretilen ürün kalitesinin daha iyi kontrol edilmesini gerektirmektedir. Ürünlerin kalitesi, büyük ölçüde ürünün yapıldığı çiğ sütün kalitesine bağlıdır. Çiğ süte ilişkin hususlar, Önlem 1.4 çerçevesinde ele alınmaktadır. Ancak çiğ sütün pastörizasyonu (yani ısı uygulaması), tüberküloz ve brusella gibi bulaşıcı hastalıkların tüketici riski olmaktan çıkarılmasını sağlayacaktır. 1.7.3 No.lu Alt-Önlemin (Mezbahaların Geliştirilmesi) Mantığı Yapılan durum analizinden de görüleceği gibi, et işleme zincirindeki en zayıf halkanın, yani mezbahacılık sektörünün iyileştirilmesi gerektiği son derece açıktır. Mezbahacılık sektörünün durumunu AB’nin gıda güvenliği, veterinerlik ve çevresel standartlarına uygun olacak şekilde iyileştirmenin ön koşulu, KTt’nin kendi ulusal mevzuatını ilgili AB mevzuatı ile uyumlaştırarak etkin bir şekilde uygulamaya koymasıdır. Müktesebat UyumunaHazırlık Programı (PFAA),gıda güvenliği, veterinerlik ve bitki sağlığı mevzuatının 2011 yılı sonuna kadar AB mevzuatına uyumlaştırılmasını ve daha sıkı çevresel standartların temel alınmasını öngörmektedir. Uyumlaştırılan mevzuatta yer alan düzenlemeler, altyapı, ekipman ve insan kaynakları geliştirmeye yatırım yapmak suretiyle yeni gerekliliklere uyum sağlamayı başaramayan mezbahaların aşamalı olarak kapanmasına yol açacaktır. Rekabetin artmasıyla birçok işletmenin küçülmeye gidecek olması, üye ülkelerin ve benzer aday ülkelerin de tecrübe ettiği bir durumdur. AB uyum süreci belirlenen takvime göre yerine getirilirse, 2013 yılı itibariyle mevcut kesimevi sayısının üçe veya dörde düşmesi beklenebilir. Mezbaha sayısındaki azalmanın bir avantajı, ölçek ekonomisine bağlı olarak, kalan işletmelerin mali olarak sürdürülebilirliğinin artacak 135 olmasıdır. Bunun yanı sıra, etkin atık yönetimi ile toplam yatırım, işletme ve bakım maliyetlerinin azalması da diğer avantajlar arasında sayılabilir. Özellikle de küçükbaş hayvanlara ilişkin olarak geçiş süreci bazı bölgelerde (Karpaz) 2013’e kadar uzatılabilecek olmasına rağmen, bugün geçerli olan hayvan kesim sisteminin(ki bu sistemde perakendeci kasaplar kesim işlemini kendileri gerçekleştirmektedirler) zaman içerisinde aşamalı olarak yürürlükten kalkması beklenmektedir. Geçiş dönemi boyunca, uyumlaştırma ve uygulama süreci ile paralel olarak, AB standartlarına uygunluk potansiyeline ve gerekli mali kapasiteye sahip olduğunu gösterebilen işletmelere bütçeden yatırım desteği sağlanması gerekmektedir. Böylece, bu işletmelerin kendilerini gelecekteki yasal şartlara uyumlu olacak şekilde hazırlamaları da mümkün olacaktır. Şu anda, faaliyette olan kesimevlerinden yalnızca ikisi bu desteğe uygun görünmektedir. Đnşa halinde olan belediye mezbahasının tamamlanması, işletmeciler arasındaki rekabetin artmasına neden olacaktır. Dahası, küçük işletmelerin kapanmasıyla hayvan kesiminin “merkezileşmesi” öngörüsüne bağlı olarak kesimi evlerin bahçelerinde gerçekleştirilen küçükbaş hayvanların sayısındaki artışı da önlemek amacıyla, Karpaz’daki üç küçük kesimevinden birinin (büyük olasılıkla, son üç yıl içerisinde en fazla küçükbaş hayvan kesimi yapan kesimevinin) altyapısının, tesisin ve ekipmanlarının iyileştirilmesi için bütçeden yatırım desteği verilmesi de düşünülebilir. Yerel koşullar ve etlerin nakliyeye ortam sıcaklığında kabul edildiği gerçeği göz önüne alındığında, soğutma zincirinin bütünlüğünü sağlamak amacıyla yatırım desteğinin ulaştırma, ara depolama ve etin perakende satışı süreçlerine dahil olan tüm paydaşları kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması gerekmektedir. Geçiş dönemi süresince, altyapı ve ekipmana sağlanan yatırım desteklerine ek olarak, zincire dahil olan işletmecilerin (kasaplar, kesimevi çalışanları, nakliyeciler, yönetim, vb.) hijyen, hayvan refahı, vb. konularında zorunlu eğitime alınması da söz konusu olacaktır. 1.7.4 No.lu Alt-Önlemin Mantığı – Balık Ürünlerinin Đşlenmesi ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, balıkçılık ve deniz ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması yeterince gelişmemiştir; hatta hiç mevcut değildir. Geleneksel balıkçılar tarafından yakalanan balıklar, daha çok, teknelerin yanaştığı balıkçı sığınaklarında (gölge olmayan soğutmasız yerlerde) açık havada satılmakta, ada içerisindeki varış noktalarına soğutmasız araçlarla ve uygun olmayan hijyen koşullarında taşınmaktadır. Bunun aksine, balık satışı yapan dükkanların ve lokantaların iyi donatılmış ve standartlara uygun oldukları görülmektedir. Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi (balık yumurtalarının kurutulması, balık yemeği, tuzlama, füme ya da konserve olarak) şeklinde bir uygulama da söz konusu değildir. Bu nedenle de, ticaret ve soğuk zincir (temizleme, paketleme, saklama ve nakliye için soğuk depolama ekipmanları) ile balık işleme (balık yemeği, tuzlama, füme, konserve) süreçlerinin desteklenmesi suretiyle, balık ve deniz ürünlerinin pazarlanması ve işlenmesinin iyileştirilmesi için gerekli potansiyel bulunduğu söylenebilir. 136 Bu önlem kapsamında yapılacak yatırımlar, ürün kalitesinin, gıda güvenliğinin, paketlemenin, raf ömrünün ve perakendecilere soğuk zincir içerisinde nakliyenin iyileştirilmesi ile çevre korumaya ilişkin teknolojilerin tanıtımının ve özellikle de atıkların geri dönüşümü ile yan ürünlerin daha iyi kullanılmasının kolaylaştırılmasını amaçlamaktadır. Önlemin hedefleri Genel hedef Ürünlerin hasat-sonrası kapasitelerinin ve pazarlamasının yeniden yapılandırılması ve modernizasyonu, AB standartlarına ve pazarda rekabet gücüne ulaşmak amacıyla süt mamülleri tesislerinin iyileştirilmesi, mezbahacılık endüstrisi ile birlikte balıkçılık ve su ürünleri işlemesi ve pazarlamasının modernize edilmesi. Özel hedefler Alt-önlem 1.7.1 – Hasat-sonrası teknolojinin geliştirilmesi • Başlıca tarımsal ürünlerin sınıflandırılması, paketlenmesi, depolanması ve pazarlanması ile ilgili genel performansı artırmak. • Yeni teknolojiler ve yeniliklerin kullanılmaya başlanması ile iç pazarda rekabete olanak sağlamak. • Çevresel anlamda makul üretim uygulamalarını teşvik etmek (yenilenebilir enerji kullanımı, su tüketiminin azaltılması, çevre kirliliğinin azaltılması ve/veya yan ürünlerin ya da atıkların imha edilmesi gibi). Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi • • Đşleme sırasında ısı işlemi yaparak halk sağlığı açısından iyileştirilmesi laboratuvar imkânlarının yerinde olduğundan emin olarak gıda güvenliğini artırmak • süt kayıplarını azaltıp atık suların yok edilmesinin rasyonalizasyonu ile çevreye duyarlı üretim uygulamasını teşvik etmek Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi • • et zincirinde halkın gıda güvenliğinin ve halk sağlığının iyileştirilmesi mezbahacılık sektöründe hayvan refahını ve çevre standartlarını teşvik etmek Alt-önlem 1.7.4 – Balık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlamasının iyileştirilmesi • AB kalite, gıda güvenliği ve çevre taleplerine uyum göstermek amacıyla balık ürünlerinin işlenmesinin ve pazarlamasının iyileştirilmesini kolaylaştırmak. Fiili hedefler Alt-önlem 1.7.1 – Hasat-sonrası teknolojinin geliştirilmesi 137 • Tahılların çiftliklerde depolanması, • patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması, paketlenmesi, etiketlenmesi ve soğuk depolanması • narenciyelerin yıkanması ve kurutulması, büyüklüklerine göre sınıflandırılması, sınıflandırılması, mumlanması, paketlenmesi, tasnifi ve soğuk depolanması • zeytinlerin paketlenmesi, şişelenmesi, sterilizasyonu, etiketlenmesi ve işlenmesi, ile • sebzelerin temizlenmesi, sınıflandırılması, paketlenmesi ve kısa süreli soğuk depolanması faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi • • • • çiğ sütün pastörize edilmesi çiğ sütün uygun şekilde depolanması çiğ sütün ve süt ürünlerinin günlük olarak muayene edilmesi süt ve süt ürünleri ekipmanlarının düzgün bir şekilde temizlenmesi ve sterilize edilmesi faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi • • • su arıtımı dahil uygun tesislere sahip olunması uygun yerleşim ve ekipmana sahip olunması kesimhane ustalarının hayvan refahı ve gıda güvenliği gibi konularda eğitilmesi faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi • Balık ürünlerinin soğuk zincir ile tekneden son satış noktasına ulaştırılması • Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ile iştigal eden mikro-işletmelerin geliştirilmesi faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Kapsam Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, tarım ürünlerinin alım kapasiteleri ile olgunlaştırma, tasnif, paketleme, soğutma ve işlenme süreçlerinin modernizasyonu ve optimizasyonu ile ilgili maliyetleri karşılayacak; böylece pazarlama koşullarının ve çiftçi gelirlerinin iyileştirilmesine olanak verecektir. 138 Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, çiğ sütün depolanmasının sağlanması ve pastörizasyonu, laboratuvar ve ekipman için temizlik gereçleri ile ilgili maliyetleri karşılayacak; böylece ürün kalitesinin ve ihracat potansiyelinin iyileştirilmesi için ve aynı zamanda halk sağlığının korunması için altyapı oluşturacaktır. Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, yeni/mevcut mezbahanelerin inşası/yeniden inşası, sabit ve taşınabilir kurulum ve ekipmanların tedarik edilmesi, kesimhane ustalarının eğitilmesi ile ilgili maliyetleri karşılayacak; böylece AB halk sağlığı, hayvan refahı ve çevre standartları ile uyum açısından altyapı oluşturulacaktır. Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, araç dondurucuları ile beraber nakliye araçları, birincil balık depolanması ve/veya işlenmesi, laboratuvar ekipmanları dahil, balık depolanması ve birincil balık işlenmesi ile tahliye edilen atık suları için arıtma ekipmanları, jeneratörler ve/veya güneş enerjili fotovoltaik setleri ve/veya su ısıtma ve depolama amaçlı güneş enerjisi panelleri ile ilgili maliyetleri karşılayacaktır. Desteklenen yatırım türleri Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi • • • • • • • • • • • • • • Çiftlikte hububat depolanması için metal silolar (uygun duruma getirilmiş) Alma ve taşıma ekipmanı (forklift) Temizleme / yıkama / kurutma ekipmanı Tasnif, sınıflandırma ve paketleme ekipmanı (vakumlama ve mumlama dahil) Taşınabilir kompakt soğutma üniteleri (50 t) Etiketleme makineleri (yapışkanlı ürün etiketleri için vakum tabancaları da dahil) Şişe ve kavanozlar için otoklav Şişe doldurucular Plastik kutu makineleri Jeneratörler, enerji üretimi için güneş enerjisi panelleri, su ısıtma ve depolama amaçlı güneş enerjisi panelleri Đzleme ve kontrol sistemleri için özel ekipman ve yazılım Kalite kontrol için laboratuvar aparatları Đzlenebilirlik sistemleri (barkodlar) Atık yönetimi (gübreleme tesisleri) Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi Fabrika hijyen kontrolleri ve imalat verimliliği • Pastörize ediciler 139 • Çiğ süt soğutma ve depolama için ekipman • Yerinde Temizleme Üniteleri • Durulaştırıcılar/arıtıcılar • Separatörler • Laboratuvar ekipmanları Çevre standartları • Peynir altı suyunu “Ricotta” /lor ekipmanları peynirine dönüştürmek için gerekli işleme • Başka bir mekanda ileri düzeyde arıtma öncesinde mevcut atıkların tesiste ön arıtımı için gerekli ekipmanlar Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi/Đyileştirilmesi • Belediyenin drenaj sistemi bağlantısı dışında bulunan canlı hayvanların tutulduğu ve üretim alanlarında uygun drenaj tesislerinin kurulması • Düzgün yerleşim ve akışı temin etmek, yerlerin ve duvarların suya dayanıklı olması ve temizliği kolaylaştırması için su geçirmez olmasını temin etmek için altyapı çalışması • Bitmiş ürünlerin, nakliye araçlarına yüklenmesi sırasında dış çevreden korunması amacıyla uygun yükleme sistemleri • Hayvan refahını göz önünde bulundurmak amacıyla canlı hayvanların tutulduğu mekanda uygun ekipmanın bulunması • Kesim için tam ekipman (sersemleticiden soğuk odalara kadar, raylı sistem dahil) • Đnsan tüketimi için yan ürünlerin işlemden geçirilmesi için gerekli tüm ekipman • Kesilecek hayvanların nakliyesi için araçlar • Karkasların, açık veya paketli parça et olarak nakliyesi için gerekli donanıma sahip donduruculu araçlar • Mimari ve mühendislik dizaynı AB’ye uyumlu olan mezbahalar • Mezbaha ustalarının eğitilmesi • Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi’nin oluşturulması Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. 140 Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi • Araç dondurucuları ile beraber özel nakliye araçlarının satın alımı (sıvı oksijen boşaltma takımı ile donatılmış); • Birincil balık depolama ve/veya işlemesi için gerekli ünitelerin inşası ve donatılması; (balık kesme, kafa çıkarma, deri soyma, temizleme, soğutma) ile beraber laboratuvar ekipmanları (su kontrol ekipmanı dahil); • Balık depolanması ve/veya balıkların birincil işlenmesi sırasında tahliye edilen sular için arıtma ekipmanlarının satın alımı ve kurulumu. • Jeneratörler, ve/veya güneş enerjili fotovoltaik setler ve/veya su ısıtma ve depolama amaçlı güneş panelleri. Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler. Karşılanan maliyet türleri Önlem kapsamında uygun maliyetler: • Önlem kapsamındaki yatırımlar ile bağlantılı olan maliyetler (eğitim, danışmanlık, müşavirlik ve eğitim ücretleri gibi), yatırımın toplam maliyetinin en fazla % 5’ine kadar oldukları takdirde uygun harcamalar olarak kabul edilecektir. • Tesislerin inşası/yeniden inşası (sadece mezbahalar için) • Bilgisayar yazılımları da dahil yeni makina, teçhizat ve ekipman satın alım ve kurulum maliyetleri (varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla) • Taşınabilir altyapı tesislerinin satın alımı ve kurulumu ♦ Uygun olmayan maliyetler Aşağıdaki masrafların karşılanması uygun değildir: – arazi veya bina alımı veya kiralanması; – Binalarda yada bir kısmında yapılacak inşaatlar veya tadilatlar (umumi mezbahaneler dışında) – borçlar ve borç ya da zarar karşılıkları; – faiz borçları; – başka bir hibe kapsamında finanse edilmiş olan faaliyetler; – kur değişiminden kaynaklanan kayıplar; – KDV de dahil olmak üzere vergiler (Başvuru sahibinin vergiyi geri talep edemediği ve geçerli mevzuatın vergilerin karşılanmasını yasaklamadığı durumlar hariç); 141 – üçüncü kişilere sağlanan krediler. Kısıtlamalar: • Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları, garanti masrafları ve kullanılmış ekipmanların maliyeti bu kapsamda karşılanamaz. • Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir. • Yatırımlar, arazi satın alımı için kullanılamaz. Yararlanıcılar Alt-Önlemin (1.7.1 yararlanıcıları: • – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi) Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde tarımsal ve/veya ticari ve/veya işleme üzerine bir faaliyet sürdürmekte olan tüzel kişiler. Alt-Önlemin (1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi) yararlanıcıları: • Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde süt işlemeciliği faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler. Alt-Önlemin (1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi) yararlanıcıları: • Kamu veya özel kişiliğe haiz tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde mezbahacılık faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler. Alt-Önlemin (1.7.4 – Balık Đyileştirilmesi) yararlanıcıları: • Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde balıkçılık veya deniz su ürünleri yetiştiriciliği faaliyeti veya balıkçılıkla veya deniz su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili ticaret faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler. Finansman AB Katkısı Alt-Önlem 1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.7.4 Toplam Başlık Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi Mezbahaların Yenilenmesi Balık Ürünlerinin Đşlenmesi ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi (€) 3.000.000 600.000 3.600.000 142 Mali koşullar Müdahalenin miktarı Önlem 1.6 için tahsis edilen maksimum AB desteği (uygun yatırımların yüzdesi olarak) % 65’tir (yalnızca önlem 1.6.2 için AB desteği %50’yi aşamaz). Bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricinde diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Hibelerin miktarı Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 150.000 Avro’ya eşit veya daha az 30.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 150.000 Avro’ya eşit veya daha az 30.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 300.000 Avro’ya eşit veya daha az 30.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 150.000 Avro’ya eşit veya daha az 15.000 Avro’ya eşit veya daha fazla AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi Göstergenin Türü Çıktı Gösterge Desteklenen yatırım sayısı Hedef 2008 - 2011 30 Toplam yatırım hacmi Gelişmiş hasat sonrası teknoloji ve pazarlama olanaklarından faydalanan çiftçi sayısı Sonuç Gelişmiş teknolojiden faydalanan kadın sayısı Desteklenen yatırımlar yoluyla işbirliği sürecinde yer alan kurum veya kamu kuruluşu sayısı Etki PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları 143 Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi Göstergenin Türü Çıktı Sonuç Etki Gösterge Desteklenen yatırım sayısı Hedef 2008 - 2011 8 Toplam yatırım hacmi AB gıda ve çevre standartlarına yükseltilen süt mamülleri üreticisi sayısı 8 PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi Göstergenin Türü Çıktı Sonuç Etki Gösterge Desteklenen yatırım sayısı Toplam yatırım hacmi AB gıda güvenliği, hayvan refahı ve çevre standartlarına yükseltilen mezbahanelerin sayısı Hedef 2008 - 2011 4 4 PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi Göstergenin Türü Çıktı Sonuç Etki Gösterge Desteklenen yatırım sayısı Toplam yatırım hacmi AB gıda güvenliği ve çevre standartlarına yükseltilen balık işleme ve pazarlama şirketlerinin sayısı Hedef 2008 - 2011 30 30 PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Diğer Önlemler ile bağlantılar Bu önlem, Önlem 1.5 Çiftlik Modernizasyonu ile doğrudan ilgilidir. Üreticiler, balıkçılar, ticari işletmeler ve hammadde işlemesi yapan işletmeler için daha iyi pazarlama ve dış ticaret olanakları yarattığından dolayı, adı geçen önlemin sonraki süreçlerini tamamlayıcı niteliktedir. 144 III - 2 Eksen 2 – GELĐŞTĐRĐLMESĐ III - 2.1 DOĞAL KAYNAKLARIN KORUNMASI VE Önlem 2.1 Doğa dostu tarım ödemeleri Çevre mevzuatı AB müktesebatı ile uyumlu hale geldiğinde, pilot proje olarak hazırlanacaktır. III - 2.2 Önlem 2.2 Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi Önlemin adı Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006, Madde 2 Önlemin kod numarası 2.2 Müdahalenin mantığı Orman alanlarının yok olması ve ormanların bozulması, toprak erozyonu ve suyun muhafazasını etkilemekte, biyolojik çeşitliliği yoksullaştırmakta, eğlenme ve dinlenme ya da sosyal anlamda önemli diğer faaliyetler için kullanılabilecek mekanların yok olmasına neden olmaktadır. Ne yazık ki sivil toplum bu tür çevre sorunlarına ilgisiz kalmakta, ve daha da kötüsü, orman alanları inşaat alanı ya da çöplük olarak kullanılacak gereksiz mekanlar olarak görülmektedir. Orman alanlarının artırılması, ekolojik sistemin dengesinin korunmasına ve halkın bu konuya daha fazla müdahil olmasına neden olabilecektir. Verimli orman alanlarının artırılması mümkün olmasa da, sivil toplumun (belediyeler tarafından yönetilen kamu arazileri) kontrolü altındaki uygun alanların, yerel çevre koşullarına (toprak ve iklim) uyarlanmış bir takım geleneksel meyve ağaçları ile ağaçlandırılması mümkün olabilir. Orman alanları, toprakların zayıf bir kesimini temsil etmekte, çevreyi tehlike altına sokmakta ve toplumu kalkınma potansiyelinden yoksun bırakmaktadır. Yerel yetkililerin bir yandan ağaçlandırma çalışmaları yaparken diğer yandan yangınlara, yasadışı otlatmalara, yasadışı ağaç kesimlerine ve toprak erozyonuna karşı savaş vermeleri oldukça zordur. Bu nedenle de, sivil toplumun orman alanları ile ilgili çalışmalarda daha fazla yer alması gerekmektedir. Önlemin hedefleri Genel hedef Orman alanlarının sosyal rolünü de ön plana çıkararak, doğal kaynakların ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal tabiatını korumak. 145 Özel hedefler • Kamuya ait ağaçlandırılmış alanlar yaratmak ya da varolan alanları yeniden canlandırmak. • Sivil toplum içerisinde ormanlar ile ilgili bir sahiplik duygusu yaratmak Kapsam Yalnızca belediyelerin sahip olduğu ya da belediyelerin sorumluluğu altında olan kamuya ait ya da umumi araziler üzerinde yapılacak faaliyetlere destek verilecektir: • Toplum arazilerinin ağaçlandırılması, temizlenmesi ve bakımı • Rüzgar çitlerinin konması • Erozyon kontrolü için ağaçlandırma • Yangına karşı önleyici cihazların uygulamaya konması Desteklenen yatırım türleri • • • Ortak alanlara dikilmek üzere, aşağıda adı geçen türlerden genç fidanların satın alınması: Badem ağacı (Prunus amygdalus), Keçiboynuzu ağacı (Ceratonia siliqua), Fıstık ağacı (Pistacia vera), Zeytin ağacı (Olea europaea), Nar ağacı (Punica granatum), Đncir ağacı (Ficus carica), Hurma ağacı (Phoenix dactylifera), Kapari (Capparis spinosa), Hünnap (Ziziphus jujuba) Rüzgar çitlerinin oluşturulması amacıyla, aşağıda adı geçen türlerden genç fidanların satın alınması: Kızılçam (Pinus brutia), Halep çamı (Pinus halepensis), Servi (Cyperus sempervirens), Ardıç (Juniperus phoenicea) ve Kırmız (kermes) meşesi (Quercus coccifera) Orman yangınlarının önlenmesine yönelik yatırımlar. Karşılanan maliyet türleri Uygun maliyetler: • Fidan satın alımı (varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla). • Damla sulama ekipmanlarının satın alımı. • Su şebekesine bağlantı. • Temizleme, arazi hazırlığı, dikim masrafları ve sulama ekipmanlarının montajı. • Đlk iki yıllık yönetim masrafları • Ağaçlandırılan alanların keçilere karşı korunmasına yönelik yatırımlar (elektrikli olanları da dahil çitler) • Orman yangın söndürme ekipmanları. Kısıtlamalar: • 2 hektardan büyük arazilerde uygulanacak projelere destek verilmektedir. • Yararlanıcı, karşılığında kendisine hibe verilen araziyi, hibenin alınmasından itibaren beş yıl süreyle ağaçlandırılmış halde tutacağını taahhüt etmelidir. 146 • Mevcut bitkilerin temizlenmesi / ufalanması işleminden sonra kalan parçalar toprağın üzerinde bırakılacaktır. Bitkilerin yakılması kesinlikle yasaktır. • Kimyasal gübre kullanılmayacaktır. • Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları, garanti masrafları ve kullanılmış ekipmanların maliyeti bu kapsamda karşılanamaz. • Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir. Yararlanıcılar • Belediyeler • Sivil Toplum Kuruluşları Finansman Önlem Başlık AB Katkısı (€) 2.2. Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi 300.000 Toplam 300.000 Mali koşullar Müdahalenin miktarı Önlem 2.2 için tahsis edilen maksimum AB desteği (uygun yatırımların yüzdesi olarak) % 90’dır. Bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricinde diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Hibelerin miktarı • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 30.000 Avro’ya eşit veya daha az 10.000 Avro’ya eşit veya daha fazla AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Göstergenin Türü Çıktı Gösterge Dikim yapılan alan (hektar olarak) Beklenen yararlanıcı sayısı Hedef 2008 - 2009 60 ha 15 Diğer Önlemler ile bağlantılar Bu önlem, kırsal toplulukların refahını ilgilendirdiği için, Önlem 3.2 - Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması ile bağlantılıdır. 147 III -3 Eksen 3–KIRSAL ALANLARDAKĐ YAŞAM KOŞULLARININ ĐYĐLEŞTĐRĐLMESĐ III - 3.1 Önlem 3.1 Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi Önlemin adı Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006, Madde 2 Önlemin kod numarası 3.1 Müdahalenin mantığı Çok fonksiyonlu ve dengeli bir kırsal kalkınma için, kırsal alanlarda geleneksel tarımın haricinde yeni gelir kaynaklarının geliştirilmesinin teşvik edilmesi son derece önemlidir. Tarımsal faaliyetler, kırsal kesimde yaşayanlara uygun bir gelir sağlamaya yeterli değildir. Bu nedenle, kırsal alanlarda tarım içi ve tarım dışı farklı ekonomik faaliyetlerin başlatılması suretiyle tarımdan elde edilen gelirin çeşitlendirilmesine destek verilmesi gerekmektedir. Kırsal altyapının yetersiz olması ve sermayeye erişimin sınırlı olması nedeniyle, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanlarda desteğe ihtiyacı olan çok sayıda potansiyel mikro işletmeci bulmak mümkündür. Bu önlem, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal alandaki güçlü yönlerinden bazılarını sermayeye çevirerek fayda yaratmak amacındadır. Bu güçlü yönler, yüksek değere sahip doğal ve insan yapımı güzelliklerin varlığı ile bu bölgelerdeki kırsal toplulukların sahip olduğu becerilerdir. Bu önlem; çevreye olumlu bir yaklaşım içerisinde kalarak, ekonomik temelin çeşitlendirilmesini teşvik etmek ve yüksek değere sahip turizm faaliyetleri geliştirmek suretiyle kırsal topluluklar için sürdürülebilir bir gelecek yaratmaya odaklanmaktadır. Kırsal alanlarda ekstra iş olanakları yaratmada karşımıza çıkan en önemli fırsatlardan biri, kırsal turizmdir. Bu sayede, kırsal alanlarda birçok dolaylı iş imkanı yaratmak da mümkündür. Kırsal turizm sektörü, kadınlar için de çok iyi iş olanakları sunmaktadır. Kırsal turizmin önündeki en büyük engel, yatırım araçlarının olmayışıdır. Bu nedenle de, hizmet sağlayıcılar müşterilerine istenen kalitede, güvenilir ve hijyenik hizmet sağlamada başarısız olmaktadırlar. Bu önlem; (a) çiftlik evlerinin turistik amaçlı olarak tefriş edilmesini ve donatılmasını, turistik kır pansiyonlarını, küçük otelleri, kırsal turizme yönelik eski tarihi ve kültürel yerleri, açıkhava tesislerini, vb. içeren yatırım faaliyetlerini (mobilya, özel restoran ekipmanları, iç bahçelerin iyileştirilmesi için mobilya ve teçhizat gibi); ve (b) bütünleyici eğlence ve dinlence hizmetlerinin geliştirilmesini (kamping alanları, spor ve eğlence merkezleri, at binme, dağ bisikleti, yürüyüş gibi) desteklemektedir. Diğer bir önemli faktör de, el sanatları, niş gıda üretimi gibi faaliyetler için çoğunlukla yerel hammaddeleri kullanan mikro işletmelerin geliştirilmesidir. Kırsal alanların yaşam stili özelliklerini de destekleyen mikro işletmeler, kırsal istihdam için bir esneklik sunmaktadır. Bu önlem, aşağıdakiler için destek sağlamaktadır: (a) yerel piyasa için, tarım kaynakları kullanılarak özel / niş gıda ürünlerinin işlenmesi için gereken makine ve ekipmanların satın alımı ve kurulumunu içeren yatırımlar (bal 148 ürünleri, meyve ve meyve konserveleri, pekmez gibi geleneksel gıdalar, sebze konserveleri, meyve işleme, tıbbi / yağ amaçlı bitki ve baharatlar, zeytinyağı sabunu üretimi, keçiboynuzu toplama ve işleme gibi); ve (b) geleneksel el sanatlarının canlandırılması için yatırımlar (alet, makine, satış noktalarında gereken ekipmanlar gibi). Önlemin hedefleri Genel hedef Bu önlemin genel hedefi, yeni iş olanaklarının yaratılması ve iş faaliyetlerinin geliştirilmesi yoluyla varolan işlerin devamının sağlanmasıdır. Böylelikle, kırsal alanlardaki ekonomik faaliyetlerin düzeyi yükseltilecek ve köyden kente göç azaltılacaktır. Bu öncelik kapsamında sağlanacak destek, aynı zamanda, aşağıda belirtilen özel hedeflerle, kırsal alanlardaki yararlanıcıların yaşam kalitelerinin artırılmasına katkıda bulunacaktır. Özel hedefler • Bölgeyi ziyaret eden turist sayısını artırmak • Yaratılan iş olanaklarının sayısını artırmak • Belirli tarım dışı faaliyetlerin geliştirilmesi suretiyle çiftlikler için ilave sürdürülebilir gelir kaynaklarını desteklemek Fiili hedefler Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm • Kırsal turizme özel faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamak Alt-Önlem 3.1.2 – Kırsal Mikro Đşletmeler • Geleneksel el sanatları faaliyetlerinin korunması ve geliştirilmesi Kapsam Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm Bu alt-önlem kapsamında verilecek destek, aşağıdakileri içerecektir: • Kırsal turizme yönelik tarihi ve kültürel ilgi noktaları • Turistik amaçlı çiftlik evleri, turistik kır pansiyonlarını, küçük oteller, geleneksel restoranlar, iç bahçe ve avlular, vb. • Açıkhava konaklama tesisleri ve eğlence, dinlence mekanları • Kırsal turizm ile ilgili turizm hizmetlerinin geliştirilmesi ve/veya pazarlanması Alt-Önlem 3.1.2 – Mikro Đşletmeler Bu alt-önlem kapsamında verilecek destek, aşağıdakileri içerecektir: • Niş gıdalar ve bitki yağlarının işlenmesi, paketlenmesi, etiketlenmesi ve depolanması alanında çalışan küçük ölçekli işletmeler • Tarımsal ürünler ve niş gıda ürünleri için satış noktaları, promosyon stantları, vb. • Ahşap işlemeciliği, çömlekçilik, dokuma gibi el sanatları faaliyetleri • El sanatları ürünleri için satış noktaları, promosyon stantları, vb. 149 • Keçiboynuzu ve tıbbi / yağ bitkileri ve baharatların toplanması / satın alınması için satış noktaları / istasyonları Desteklenen yatırım türleri Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm • Kırsal turizm amaçlı olarak tarihi ve kültürel ilgi noktalarına (eski mahzenler, zeytinyağı üretim tesisleri, şarap / zivaniya tadım odaları gibi) yapılan yatırımlar. • Çiftlik evlerinin turistik amaçlı olarak tefriş edilmesi ve donatılması, turistik kır pansiyonlarını, küçük otelleri vb. içeren yatırımlar (mobilya, özel restoran ekipmanları, iç bahçelerin iyileştirilmesi için mobilya ve teçhizat gibi) • Açıkhava konaklama tesisleri ve dinlence mekanlarının modernizasyonuna yönelik yatırımlar (spor ve eğlence merkezleri, balık tutma platformları, orman yürüyüş yolları, kuş gözlem noktaları, işaretleme direkleri, işaret ve tabela gibi tanıtıcı ekipmanlar, bisiklet gibi ekipmanlar, vb.) Alt-Önlem 3.1.2 – Kırsal Mikro Đşletmeler • Tarımsal kaynaklar kullanılarak özel / niş gıda ürünlerinin (pekmez, sucuk, bal, zeytinyağı ile nar, kapari, jojoba yağı ve çarkıfelek meyvesi gibi alternatif ürünler) ve geleneksel tarım dışı ürünlerin (zeytinyağı sabunu, tıbbi amaçlı bal ürünleri, tıbbi amaçlı bitkisel yağlar gibi) işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması için küçük ölçekli kurulum, makine ve ekipman satın alımlarına yönelik yapılan yatırımlar. • Đç bahçelerin, niş gıda satış noktalarının tefrişatı, promosyon stantlarının iyileştirilmesine yönelik mobilya ve ekipman satın alımları. • Ahşap işlemeciliği, çömlekçilik ve dokuma gibi el sanatları faaliyetlerine yapılan yatırımlar (ahşap işlemeciliği makine ve aletleri, seramikler için fırın ve diğer ekipmanlar, dokuma tezgahları ve diğer dokuma ekipmanları, dikiş endüstrisi makineleri ve araçları gibi) ile paketleme için gereken makine ve ekipmanların satın alımı. • Đç bahçelerin, niş gıda satış noktalarının tefrişatı, promosyon stantlarının iyileştirilmesine yönelik mobilya ve ekipman satın alımları. • Keçiboynuzu ve tıbbi / yağ bitkileri ve baharatların toplanması / satın alınması için satış noktaları / istasyonlarının donatımı. Karşılanan maliyet türleri Uygun maliyetler: • Yeni ekipman satın alımı, tanıtım ve yatırım ile doğrudan bağlantılı olan diğer maliyetler • Önlem kapsamındaki yatırımlar ile bağlantılı olan maliyetler (eğitim ve danışmanlık ücretleri gibi), yatırımın toplam maliyetinin en fazla % 5’ine kadar oldukları takdirde uygun harcamalar olarak kabul edilecektir. Kısıtlamalar: • Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları, garanti masrafları, kullanılmış ekipmanların maliyeti ve özel kullanıma dönük yatırımlar bu kapsamda karşılanamaz. 150 • Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir. • Yatırımlar, arazi satın alımı için kullanılamaz. Yararlanıcılar • Gerçek kişiler (çiftliğin hanehalkı) – kanunla gerçek kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde çiftlikte tarımsal bir faaliyet sürdürmekte olan gerçek kişiler (çiftlikte çalışanlar istisna olmak üzere). • Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde tarımsal bir faaliyet sürdürmekte olan tüzel kişiler. Finansman Alt-Önlem Başlık AB Katkısı (€) 3.1.1 Kırsal Turizm 600.000 3.1.2 Kırsal Mikro Đşletmeler 400.000 Total 1.000.000 Mali koşullar Müdahalenin miktarı Verilecek hibe miktarı, eylemin toplam uygun maliyetinin % 65’inden fazla olamaz. Buna ek olarak bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da Avrupa Topluluğu Bütçesi haricindeki diğer üçüncü finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Hibelerin miktarı Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 50.000 Avro’ya eşit veya daha az 10.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Alt-Önlem 3.1.2 – Kırsal Mikro Đşletmeler • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 50.000 Avro’ya eşit veya daha az 10.000 Avro’ya eşit veya daha fazla 151 AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm Göstergenin Türü Çıktı Gösterge Desteklenen yeni turizm eylemlerinin sayısı Hedef 2008 - 2011 10 Toplam yatırım hacmi Đlave turist ziyareti sayısı Sonuç Yaratılan iş olanağı sayısı (brüt) Etki PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Alt-Önlem 3.1.2 – Kırsal Mikro Đşletmeler Göstergenin Türü Çıktı Gösterge Desteklenen mikro işletme sayısı Hedef 2008 - 2011 10 Yaratılan iş olanağı sayısı (brüt) Sonuç Desteklenen işletmelerde tarım dışı GVA artışı Etki PPS olarak net ilave değer Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Diğer Önlemler ile bağlantılar Esasen özel sektör ile doğrudan ilgili olan bu önlem, kırsal alanlarda iş olanaklarının yaratılmasına yönelik ortak hedefe ulaşmak anlamında, kamu sektörüne yönelik olan ‘ekonomi ve kırsal nüfus için turizm ve dinlence faaliyetlerini de içeren temel hizmetler’ önlemiyle bağlantılıdır. Đki önlem arasındaki bu etkileşim, Teklif Çağrısı’nın hazırlık rehberinde aydınlatılacaktır. Aynı şekilde, bu önlem, gelecekteki LEADER – Eksen 4’ün geliştirilmesine ve uygulanmasına da yardımcı olacaktır. Bu nedenle Teklif Çağrısı Rehberi’nde, LEADER’in ilkeleri vurgulanacak ve tekliflerin bu ilkeler doğrultusunda hazırlanması teşvik edilecektir. 152 III - 3.2 Önlem 3.2 Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması Önlemin adı Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006, Madde 2 Önlemin kod numarası 3.2 Müdahalenin mantığı Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan çoğu köyde temel altyapı kurulmuş durumdadır. Yine de; en temel altyapı hizmetlerinin bile (tali yollar, sığırlar için su, elektrik enerjisi, çöp toplama, vb.) olmadığı bölgeler, hatta bazen köyler de bulunmaktadır. Bu durum bilhassa köylerin dışındaki hayvan alanları için geçerlidir. Dahası, çöp arıtma ya da atık su kanalizasyon ve arıtma gibi önemli altyapı hizmetleri, kırsal alanlarda hiç yoktur. Bu durum, turizm ve çevre açısından, özellikle de toprak, su ve akiferler için bir tehdit oluşturmaktadır. Kırsal nüfusun kolaylıkla erişebildiği topluluklarda (Karpaz bölgesi istisna olmak kaydıyla), bazı kapsamlı sosyal altyapı çalışmaları gerçekleştirilmiştir (sağlık tesisleri, okul gibi). Ancak kırsal bölgelerin hemen hemen tamamı, diğer birçok sosyal hizmetten yoksun durumdadır. Bu sosyal hizmetlerden kasıt, yaşlı bakımı, küçük çocukların korunması, kültür ve eğlence hizmetleri, Đnternet erişimi, yalnız kadınlara çocuklarını yetiştirmede destek ya da iş piyasasına erişim gibi hizmetlerdir. Bazı belediyeler ya da yerel kuruluşlar bu tür faaliyetleri destekleseler de, tesislerin ve ekipmanların yetersizliğinden yakınmaktadırlar. Hizmetler ve altyapıdaki bu eksiklikler, yerel planlamanın olmaması ile ilgilidir. Belirli bölgeler için bir takım temel planlar ya da düzenlemeler olsa da, bu planlar seyrek olarak uygulanmaktadır. Bu yerel planlama uygulamasının yeniden canlandırılması ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Yerel yetkililer, STK’lar ve merkezi birimler arasındaki işbirliği eksikliği de, bu konuda ilerleme kaydedilmesine engel olan bir zayıf nokta olarak işaret edilmektedir. Yerel planlamanın ve işbirliğinin geliştirilmesi, eylemlerin etkinliğini artırmak, kırsal alanlardaki hizmet maliyetlerini düşürmek ve dolayısıyla bu hizmetlerin sürdürülebilirliğini artırmak için atılması gereken çok önemli adımlardır. Ayrıca, bu hususların eksikliği ya da yetersizliği, gelecekte LEADER yaklaşımının uygulanması için hayati önem taşıyan uygulamaların da eksik olması anlamına gelmektedir. LEADER ekseni kapsamındaki tüm önlemleri geliştirmeden önce, bu alandaki eksiklik ve yetersizliklere yönelik eğitim ve desteğin sağlanması gerekmektedir. Şu an açıklamakta olduğumuz önlemin birinci alt-önlemi (3.2.1), yerel altyapı ve hizmetler ile ilgili olarak tespit edilmiş olan ihtiyaçların karşılanmasını amaçlamaktadır. Đkinci alt-önlem (3.2.2) ise, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan kırsal alanların önemli, üstün özelliklerini hedeflemektedir: biyolojik çeşitliliğin zenginliği ve değerli tabiat güzellikleri. Gerçekten de, adanın kuzey kesiminde çok geniş ve zengin bir fauna ve flora bulunmaktadır: 153 • 22’si endemik olmak üzere, 1.600’dan fazla bitki türü • 7’si endemik olmak üzere 350 farklı kuş türü ile 26 farklı sürüngen ve amfibik canlı türünün yer aldığı geniş bir yabani fauna • iki deniz kaplumbağası türü: Caretta caretta ve Chelonia myda (Akdeniz’de yaşayan Chelonia mydas’ların % 25’inden fazlası Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yuva yapmaktadır) • 200’den fazla göçmen kuş türü (Kıbrıs, iki büyük göç yolu arasında kalmaktadır). Birdlife International, Kıbrıs’ta üç Önemli Kuş Alanı (ÖKA) tespit etmiştir: Karpaz Yarımadası, Klidhes adaları ve Beşparmak Sıradağları. Günümüzde, bir koruma altındaki alanlar ağı oluşturmaya yönelik olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan özel coğrafi bölgelerde farklı yasal rejimler uygulanmaktadır. Koruma altındaki bu alanların bazıları, Natura 2000 statüsüne sahiptir. Bununla birlikte, bilinçsizlik ve yönetsel eylemlerin yetersizliği bu doğa mirasını tehlikeye sokmuştur: biyolojik çeşitliliğin ve/veya doğal ve kültürel kaynakların korunması ve bakımı henüz etkin olarak yapılmamaktadır. Bütün bu özel alanlar içerisinde, biyolojik çeşitlilik anlamında tarım arazileri önemli bir rol oynamaktadır: Tarım arazilerinin büyük bir kısmı sulanmamakta ve bu nedenle de sıfır ya da minimum gübre ve pestisit kullanımıyla buralarda düşük yoğunluklu tarım uygulanmaktadır. Bu araziler, kuş miktarının bolluğu ve türlerin zenginliği açısından, yarı doğal bir yaşam alanı olan fundalıklara benzemektedir. Bu varlıkların korunması ve geliştirilmesi, kırsal alanlardaki yaşam koşullarının iyileştirilmesinde rol alabilir. Bilhassa söz konusu varlıkların sahip oldukları çekiciliğin artırılması ve turizmle, özellikle de kırsal turizmle bağlantılı faaliyetlerin yaratılmasının desteklemek suretiyle bunu sağlamak mümkündür. Dolayısıyla bu önlem, potansiyel NATURA 2000 alanlarındaki tarım ve orman arazilerinin kamu değerinin artırılmasını destekleyecektir (Alt-önlem 3.2.1). Kırsal bölgelerdeki iş koşullarını ve yaşam standartlarını iyileştirmede göz önüne alınması gereken diğer güçlü yönler ise aşağıdaki gibidir: • Personel açısından zayıf, ancak kaynak yaratma kapasitesi güçlü olan çok sayıda yerel kuruluş ve STK. • Eylül 2008 tarihinden itibaren yüklendikleri yeni sorumluluklar ile ölçek ekonomisinin geliştirilmesine yönelik yeni kapasitelere de sahip olan belediyeler. Belediyeler Birliği’nin desteği, bu yönde olumlu bir rol oynamalıdır. • Turizmin geliştirilmesine yönelik güçlü yönler ve fırsatlar65, özel inisiyatiflerin güçlendirilmesi ve kırsal alanlarda ekonomi ve istihdamın geliştirilmesi anlamında toplulukların projelerin için faydalı bir temel oluşturmaktadır. • Kırsal bölgelerde yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik yapıcı stratejiler öne süren mevcut yerel düzenlemeler ile bazı master planlar (atık yönetimi, su temini gibi). • Sivil Toplum Kuruluşlarının yer aldığı (Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II) ve Natura 2000 alanlarının yönetimi ve korunmasına yönelik diğer AB programları (Natura 2000 Alanları Đçin Teknik Yardım Projesi). 65 Bkz. “Tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi” konulu önlem: yüksek değerli doğal ve insane yapımı varlıklar, tarihi ve kültürel ilgi noktaları, uygun iklim koşulları, mevcut turizm piyasası. 154 Önlemin hedefleri Genel hedef Bilgi ve Đletişim Teknolojilerine (BĐT) yerel erişim sağlanmasını da içeren bazı temel hizmetlerin iyileştirilmesi suretiyle kırsal alanda yaşanan değişikliklere katkıda bulunmak ve kırsal bölgelerde köyden kente göç ile ekonomik ve sosyal durgunluğu tersine çevirmeye yönelik olarak kırsal alanları daha çekici hale getirmek için gerekli yatırımları yapmak. Özel hedefler • Kırsal nüfusun kültürel, eğitsel, sportif ve eğlenme ve dinlenme amaçlı hizmetlere erişimini artırmak. • BĐT hizmetlerine erişimi sağlamak. • Kırsal nüfusun, özellikle de kadınların ve gençlerin sosyal hizmetlere erişimini artırmak. • Đşbirliği içerisinde yapılan projelerin sayısını artırmak. Fiili hedefler • Kırsal alanlarda sağlanan hizmetlerin sayısını artırmak. • Erişim olanaklarını genişletmek suretiyle kırsal tabiat güzellikleri ile doğal ve kültürel mirasın değerinin artırılmasını teşvik etmeye yönelik faaliyetlerin sayısını artırmak. Kapsam Alt-Önlem 3.2.1 – Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler Eylemin öncelikleri, sosyal hizmetler ve altyapıya odaklanmış olacaktır: • Çocuk bakımı • Yaşlılar için sosyal güvenlik hizmetleri (yaşlıların çiftliklerde bakımı veya diğer ailelerin yanında bakımı gibi) • Özel ihtiyaç sahibi vatandaşlar için programlar (yalnız yaşayan kadınlar, yaşlılar, özürlüler gibi) • Arazi kullanımı planlaması ve yönetimi (bilhassa atık yönetimi için) • Đnternet erişimi ve eğitim ile ilgili tesis ve ekipmanlar Alt-Önlem 3.2.2 – Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi Bu önlem, aynı zamanda, özellikle Natura 2000 alanlarında ya da bu alanların yakınlarındaki tabiat güzellikleri ile doğal ve kültürel mirasın bakımı, geliştirilmesi veya iyileştirilmesini amaçlamaktadır. Bu kapsamda düşünülen eylem türleri aşağıdaki gibidir: • Kırsal ve doğal kalıtlar ile ilgili çeviri, işaretleme, tur oluşturma ve sunum projeleri • Özellikle de kırsal turizm amaçlı doğal, tarihi ve kültürel ilgi noktalarının rehabilitasyonu 155 • Tabiatın kıymetlendirilmesi: açık hava faaliyetleri ve eğlence, dinlence amaçlı tesis ve mekanların modernizasyonu Bu eylem çerçevesinde hedeflenen üç öncelik de, 3.2.1 ve 3.2.2 numaralı altönlemler ile ilgilidir. Kapsam (Öncelikler): • 1. Öncelik: Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki Đşbirliğinin Desteklenmesi: Bu öncelik çerçevesindeki eylemlerle, birkaç ya da en az iki yerel topluluk ve bu topluluklarla ilişkili tüm köyler üzerinde bir etkisi olacak inisiyatifler hedeflenmektedir. Uygun olarak gerekçelendirilmesi kaydıyla, benzer hizmetlerden hali hazırda yararlanmakta olan ya da fiziksel veya sosyoekonomik özellikleri öyle gerektiren bir veya birden fazla köy kapsam dışında bırakılabilir. Söz konusu eylemler, ya birkaç veya en az iki yerel topluluğun ortaklığında ya da alternatif olarak iki yerel topluluk ile diğer uygun kar amacı gütmeyen ortaklar ile işbirliği içerisinde hazırlanacaktır. • 2. Öncelik: Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının Desteklenmesi: Eylemler kapsamında, bir yerel topluluğa ait köylerin tümü ya da birkaçı üzerinde etkisi olacak inisiyatifler hedeflenmektedir. Yerel topluluklar ile bağlantısı olan tüm köyleri hedefleyen projeler tercih sebebi olacaktır. Projeler, hedeflenen köylerin ait olduğu yerel topluluklar tarafından, diğer kar amacı gütmeyen uygun ortaklar ile birlikte ve tercihen hedeflenen köylerin muhtarları ile işbirliği içerisinde hazırlanacaktır. • 3. Öncelik: Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi: Bu öncelik kapsamındaki eylemlerle, tek bir köy toplululuğu üzerinde etkisi olan inisiyatifler hedeflenecektir. Ortak fiziksel, sosyo-ekonomik ve kültürel özellikler öyle gerektiriyorsa, uygun olarak gerekçelendirilmesi kaydıyla birden fazla köy hedeflenebilecektir. Desteklenen yatırım türleri Bu önlem, kırsal ekonomi ve ekonomik faaliyetler için, temel hizmetler ve küçük ölçekli altyapı hizmetlerinin yanı sıra aşağıda belirtilen türdeki hizmetlerin geliştirilmesine yönelik çalışma, ekipman, canlandırma ve eğitim faaliyetlerini kapsayacaktır: • Kırsal nüfusa kütüphaneler) yönelik kültür hizmetleri (kültür merkezleri, tiyatrolar, • Dinlence, eğlence ve spor tesisleri (spor merkezleri, gençlik merkezleri gibi) • Eğitim ve öğretim (eğitim merkezleri, mesleki eğitim faaliyetleri) • Sosyal hizmetler – çocuk bakımı (kreşler, anaokulları), yaşlı ve özürlü bakımı (günlük bakım merkezleri), sağlık hizmetleri, kırsal nüfusa özel ulaştırma hizmetleri • Kırsal nüfusa yönelik BĐT hizmetleri ile iş bilgili ve eğitim merkezleri, BĐT tabanlı hizmetler (eğitim, sağlık danışmanlığı, iş desteği, belediye hizmetleri) • Tali yol yapımı veya rehabilitasyonu 156 • Yol yapım ve bakımı, katı veya sıvı atık arıtma, kompostlama, rastgele doldurulmuş olan arazilerin yönetimi ya da kapatılması ve rehabilitasyonu ile ilgili ortak hizmetler ve materyaller • Tenha yerleşim yerleri veya sığırların toplandığı uzak bölgelerde, yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretimi için gereken kurulumlar • Spor ve dinlence tesisleri, orman ve kır yürüyüş yolları, kuş gözlem evleri, işaretleme direkleri ve işaret ve tabela gibi tanıtıcı ekipmanlar. Karşılanan maliyet türleri Uygun maliyetler: • Tesislerin inşası veya renovasyonu ile ilgili tüm masraflar • Yeni ekipman satın alımı, promosyon masrafları ve yatırımla doğrudan bağlantılı diğer genel maliyetler • Ortak eğitim ve dış danışmanlık faaliyetleri ile ilgili harcamalar • Hizmetler ile doğrudan bağlantılı olan işletme masrafları (maaşlar gibi) • Özel ulaşım araçlarının satın alımı veya leasing yöntemiyle kiralanması Kısıtlamalar: • Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları, garanti masrafları, kullanılmış ekipmanların maliyeti ve özel kullanıma dönük yatırımlar bu kapsamda karşılanamaz. • Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir. • Yatırımlar, arazi satın alımı için kullanılamaz. • Bina ve tesislerin, kamu kurum ve kuruluşlarına ait olan araziler üzerinde kurulması gerekmektedir. Yararlanıcılar Yerel kırsal topluluklar ve kırsal alanlarda (10.000’den az nüfusa sahip belediyeler) çalışan ve kar amacı gütmeyen Sivil Toplum Kuruluşları. Finansman Alt-Önlem 3.2.1 3.2.2 TOPLAM Alt-Önlem Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi AB Katkısı (€) 8.500.000 1.700.000 10.200.000 Alt-Önlem 3.2.1 – Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler Öncelik No. Öncelik 1 Öncelik 2 Öncelik 3 TOPLAM Başlık Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki Đşbirliğinin Desteklenmesi Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının Desteklenmesi Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi AB Katkısı (€) 3.400.000 2.550.000 2.550.000 8.500.000 157 Alt-Önlem 3.2.2 – Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi Öncelik No. Öncelik 1 Öncelik 2 Öncelik 3 TOPLAM AB Katkısı (€) 650.000 Başlık Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki Đşbirliğinin Desteklenmesi Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının Desteklenmesi Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi 550.000 500.000 1.700.000 Mali koşullar Müdahalenin miktarı Verilecek hibe miktarı, eylemin toplam uygun maliyetinin % 50’sinden fazla olamaz. Buna ek olarak bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da Avrupa Topluluğu Bütçesi haricindeki diğer üçüncü finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir. Başvuru sahibi ve/veya ortakları tarafından sağlanacak minimum katkı miktarı Öncelik 1. Öncelik % 15 2. Öncelik % 10 3. Öncelik %5 Hibelerin miktarı Öncelik 1 • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 700.000 Avro’ya eşit veya daha az 300.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Öncelik 2 • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 300.000 Avro’ya eşit veya daha az 100.000 Avro’ya eşit veya daha fazla Öncelik 3 • en düşük hibe miktarı: • en yüksek hibe miktarı: 100.000 Avro’ya eşit veya daha az 30.000 Avro’ya eşit veya daha fazla AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Göstergenin Türü Gösterge Hedef 2008 - 2011 Desteklenen hizmetlerin sayısı Çıktı Kırsal mirası sayısı destekleyen eylemlerin Toplam yatırım hacmi 158 Kırsal alanda iyileştirilmiş hizmetlerden faydalanan nüfus Sonuç Đyileştirilmiş hizmetlerden faydalanan ve aktif olarak iş arayan kadınların sayısı Desteklenen eylemler yoluyla işbirliği sürecinde yer alan dernek veya kamu kurumlarının sayısı PPS olarak net ilave değer Etki Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları Diğer Önlemler ile bağlantılar Yerel kamu kurumlarını veya STK’lar ile doğrudan ilgili olan bu önlem, kırsal alanda iş olanaklarının yaratılmasına yönelik genel ortak hedefe ulaşmak anlamında, özel sektörü kapsayan “tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi” önlemi ile bağlantılıdır. Đki önlem arasındaki bu etkileşim, Teklif Çağrısı’nın hazırlık rehberinde aydınlatılacaktır. Aynı şekilde, bu önlem, gelecekteki LEADER – Eksen 4’ün geliştirilmesine ve uygulanmasına da yardımcı olacaktır. Bu nedenle Teklif Çağrısı Rehberi’nde, LEADER’in ilkeleri vurgulanacak ve tekliflerin bu ilkeler doğrultusunda hazırlanması teşvik edilecektir. Bu önlem, Eksen 4 çerçevesinde, yerel stratejinin hazırlanması ve uygulanması için gereken farkındalık düzeyini ve kapasiteyi artırmaya yönelik eğitim faaliyetlerini içerecektir. Bu eğitimler, ayrıca, katılımcıların tekliflerini tasarlarken LEADER yaklaşımını da göz önüne almaya teşvik edecektir. III - 4 Eksen 4 – Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi (LEADER Yaklaşımının Yerleştirilmesi) Müdahalenin Mantığı KTt’nin kırsal kesimleri, sahip oldukları tüm öğelere ilişkin farklılıkları da açıklayan birçok zayıf noktayla karşı karşıyadır: kırsal ekonomi, demografik potansiyel, sağlık, eğitim, kültür, belediyelerdeki teknik beceri eksikliği gibi. Bu farklılıkları azaltmak için dikkate alınması gereken çözüm yollarından birisi, yerel düzeyde belirlenen ihtiyaçları ve iç kaynaklı potansiyeli başlangıç noktası olarak almak suretiyle, yerel topluluklar tarafından geliştirilen bütünleşik kalkınma stratejilerinin teşvik edilmesi olabilir. Bu stratejiler, daha sonra, AB ya da KTt kaynakları ile uygulanmaya hazır olacaktır. Yerel ihtiyaçlar o kadar çok ve çeşitlidir ve yerel topluluklar tarafından da o kadar dikkate alınmaktadır ki, merkezden gelen stratejilerin uygulanması kırsal kesimdeki mevcut duruma çözüm getirememektedir. LEADER yaklaşımı bu anlamda büyük önem taşımaktadır; çünkü bu özel yaklaşım sayesinde, kırsal alanların dengeli bir şekilde kalkınmasına ve yapısal gelişimlerinin hızlandırılmasına katkıda bulunmak mümkün olabilecektir. 159 Yerel aktörlerin kendi bölgelerinin kalkınmasına dahil edilmesi, yerel düzeyde hazırlanıp yürütülen ve yürütülecek olan strateji ve eylemlerin iyileştirilmesi amacıyla ilgili bölgelerde yaşayanların muhatabı olacak Yerel Eylem Grubu (YEG) temsilcileri tarafından yönetilen yerel bir kalkınma stratejisinin desteklediği kalkınma dinamiklerinin başlatılmasına katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla, yerelde yapılacak çalışmaları takiben, yaşadıkları bölgenin özel ihtiyaçlarının hangileri olduğunu, bu ihtiyaçları karşılamak için hangi yolun izleneceğini ve kendi çıkarları doğrultusunda kırsal alanların gelişmesine yol açacak iç kaynaklı potansiyel eylemlerin nasıl daha iyi aktifleştirileceğini yerel topluluklar belirleyecektir. Uygulama açısından bakıldığında, çerçevesi LEADER yaklaşımı tarafından çizilen kırsal kesimin kalkınması ve geliştirilmesi faaliyetleri, karar vericileri temsilen yerel aktörler tarafından programlanıp koordine edilecektir; bu aktörler, zaman içerisindeki gelişimden de sorumlu olacaklardır. Önlemin Hedefleri Genel Hedefler Belirli özel eylem ve faaliyetleri aracılığıyla, LEADER yaklaşımı yerel yönetişimi geliştirecek ve bölgelerin iç kaynaklı potansiyellerini teşvik edecektir. Bu nedenle LEADER yaklaşımı, bölgesel bütünlüğün kuvvetlendirilmesini ve kırsal ekonominin yerel toplulukların çıkarları doğrultusunda çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik bütünleşik faaliyetlerin yürütülmesini amaçlamaktadır. LEADER ekseni, aynı zamanda, farklı faaliyet alanlarının temsilcileri olan kırsal aktörlere birlikte çalışma ve kırsal toplulukların çıkarı doğrultusunda hareket etme olanağı sağlayacak olan bütünleşik stratejilerin geliştirilmesi ve uygulanması için gerekli olan kapasitenin oluşturulmasına da katkıda bulunmaktadır. Geliştirilen stratejiler sayesinde, YEG’in kapsama alanı içerisinde yürütülecek projeler geliştirilecektir. Eksen 4’ün yatay özelliği nedeniyle, bu yaklaşım takip edilerek uygulanan önlemlerin etkisi daha fazla olacak ve geniş etki alanı çok çeşitli faaliyetleri ve yararlanıcıları kapsayacaktır. LEADER, kırsal kesimin kalkınması ve gelişimi için yeni ve yenilikçi bir yaklaşımın harekete geçirilmesi açısından önemli bir rol oynayabilir. Yenilikler, uygulanacak olan faaliyet ve eylemlere ilişkin esnek ve bağımsız bir karar verme süreci ile desteklenecek ve teşvik edilecektir. Bazı kırsal alanlardaki yenilikler, başka bir yerde geliştirilen yenilikçi faaliyetlerin transferi ve adaptasyonunu, geleneksel know-how yöntemlerinin modernleştirilmesini ya da diğer politika müdahalelerinin tatminkar ve sürdürülebilir bir şekilde çözmeyi başamadıkları direşken kırsal sorunlara yeni çözümler getirilmesini içerebilecektir. Bu yenilikler, kırsal alanların belirli problemlerine yeni yanıtlar sağlayabilecektir. Dahası, yerel kalkınma stratejileri içerisinde yer alan diğer bölgelerle yapılacak işbirliği, başka yerlerde geliştirilen yenilikçi faaliyetlerin transferini ve adaptasyonunu da kolaylaştıracaktır. LEADER ekseni, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için yeni bir kavramdır. Çok büyük hedefleri olması nedeniyle de, uygulama sürecinde görev alacak aktörler için önemli bir uğraş, mücadele niteliğindedir. “Adım adım” uygulanacak olan bu yaklaşım, başlangıçta 160 yerel aktörlerin eğitim faaliyetleri ve yerel kalkınma stratejilerinin yürütülmesine yönelik olarak bölgelere destek sağlanması üzerine yoğunlaşacaktır. Özel Hedefler - Yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanmasına ilişkin kapasitenin oluşturulması (Önlem 4.1) - Taslak yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi (Önlem 4.2) Fiili Hedefler Önlem 4.1 ve Önlem 4.2’nin teknik fişlerinde bulunabilir. Önlemler Đki önlem aracılığıyla Eksen 4 kapsamında gerçekleştirilecek olan eylemler aşağıdaki şekilde özetlenebilir: − Önlem 4.1: Kamu-özel ortaklıklarının oluşturulması ve yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesine yönelik kapasite oluşturma faaliyetleri önerilecektir. − Önlem 4.2: Yerel eylem grupları, yerel düzeyde geliştirilen ve bireysel olarak yapılan projelerde hayata geçirilen stratejiye göre, Kuzey Kıbrıs KKP’nın üç ekseninde belirlendiği şekliyle kırsal kalkınma politikasının genel hedeflerine ulaşmaya yönelik olarak, yerel kalkınma stratejilerini seçilen bölgelerde uygulayacaklardır. III – 4.1 Eksen 4 Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulması Önlemin adı Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulmasına Yönelik Becerilerin Edinilmesi ve Canlandırılması Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006, Madde 2 Önlemin kod numarası 3.3 Müdahalenin mantığı Yerel yönetim, LEADER “yaklaşımı”nın ya da “yöntemi”nin anahtar ögesidir. Bu terim, sekiz LEADER özelliğinin müşterek olarak ve işbirliği içerisinde uygulanması kavramını içinde barındırmaktadır: arazi temelli yaklaşım, tabandan tavana (bottomup) yaklaşımı, yerel ortaklık, yenilik, çok sektörlü entegrasyon, bölgelerarası (ve uluslararası) işbirliği, örgütlenme ve merkezi olmayan yönetim ve finansman. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, bu özelliklere dayalı kolay ve hızlı bir kalkınma sağlanması için gereken ideal koşullar mevcut değildir. SWOT analizinde işaret edilen temel zayıf noktalar içerisinde, yerel idarelerin (belediye başkanları ve muhtarlar) kendi aralarında ve merkezi yönetim organları ile yeterli işbirliği içerisinde olmamaları, yerel planlama eksikliği, beceri sahibi ve kalifiye personel yetersizliği ve ortak eylemler veya karar verme mekanizmalarına yönelik uygulamaların ve yerlerin olmaması yer almaktadır. Bu durum, belediyelerin ve köylerin statülerinin yeniden 161 düzenlenmesi ile daha da kötüye gitmiştir: Eylül 2008 itibariyle, tüm köyler en yakınlarındaki belediyelerin bünyesine geçmişlerdir. ancak bugüne kadar henüz hiçbir ortak prosedür ya da işbirliği geliştirilememiştir. Bu durum, yerel paydaşlar arasındaki güvensizliği ve birlikte çalışma isteksizliğini de açıklamaktadır. Bu zorluklar, kırsal alanlarda AB desteğinin etkinliğine yönelik gözle görülür, somut örneklerin olmamasıyla daha da artmaktadır. Dahası, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yerel kalkınmaya ayrılan herhangi bir iletişim kanalı da mevcut değildir. Diğer taraftan yerel topluluklar, yerel yönetimin etkinliğini artıracak bazı varlıklara sahiptir. Bunlardan ilki, kuşkusuz, yerel veya merkezi yetkililer tarafından pek (ya da hiç) ilgilenilmeyen sosyal problemleri çözüme ulaştırmaya çalışmada derneklerle birlikte çalışma alışkanlığıdır. Çok sayıdaki yerel kuruluş ve derneklerin daimi olarak etkin olduğunu söylemek yanlış olur. Bölgenin sahip olduğu başka bir değinilmesi gereken konu da, Đngiltere, Avustralya veya Türkiye’den dönen göçmenlerin sahip olduğu kapasite ve becerilerdir. Tüm bu şartlar, eğitimlere dayanan bir ilk aşama aracılığı ile aktif olarak bir LEADER önleminin hazırlanmasını gerektirmektedir. Bu eğitimlerin iki hedefi olacaktır. Đlk hedef, yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanmasına yönelik olarak yerel düzeyde kapasite yaratmaktır. Đkinci hedef ise, Eksen 3 Önlem No. 3.2 - Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması çerçevesinde proje önerilerinin hazırlanmasına yönelik olarak yerel yönetişim uygulamalarını teşvik etmektir. Önlemin hedefleri Genel Hedef Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulanması amacıyla, anahtar paydaşlar arasındaki işbirliği ve iyi yönetişimi geliştirmek. Özel Hedefler • Kırsal toplulukların faydalanacağı ortak faaliyetlerin canlandırılması amacıyla anahtar paydaşlar arasında bir diyalog süreci başlatmak. • Kırsal alanlar ile ilgili ikinci teklif çağrısının hazırlık çalışmalarını desteklemek • Yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanması ve uygulanması için gereken yerel kapasiteyi geliştirmek. Kapsam ve eylemler Bir yerel kalkınma stratejisinin hazırlanması ve uygulamaya konmasına yönelik olarak, kapasite oluşturma ve beceri edindirme yoluyla gerçekleştirilecek farkındalık yaratma ve bilinçlendirme faaliyetleri. Eylem N°1: Anahtar paydaşların iletişim ve uyuşmazlıkların çözümlenmesi konularında eğitilmesi. Genel Hedef: • yerel paydaşlar arasında, yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanması ve uygulamaya konması ile ilgili olarak işbirliğini hedef alan bir diyalog sürecini başlatmak. 162 Özel Hedefler: • anahtar paydaşların temsilcileri arasında, farklı tarafların karşılıklı olarak yarar sağlamasında iyi iletişimin rolü ile ilgili farkındalık yaratmak • iletişim ve uyuşmazlıkların çözümlenmesi ile ilgili olarak yerel paydaşları bilinçlendirmek. Eğitim Süresi ve Maksimum Eğitilecek Kişi Sayısı: Her bölge biriminde 2’şer gün (toplam 10 gün) süreyle yapılacak olan eğitimlerin katılımcı sayısının 20-25 kişi olması beklenmektedir. Eylem N°2: Yerel katılımcı planlama sürecinin temel ilkeleri ve uygulamalı örnekler eğitimi Genel Hedef: Yerel paydaşların, katılımcı yerel planlama anlayışlarını geliştirmek Özel Hedefler: • yerel planlama konusundaki iyi örnekler ile ilgili farkındalık yaratmak • pratik örneklerle, katılımcı planlamanın temel ilkelerini ve potansiyel sıkıntıları belirlemek • yerel paydaşlar ile işbirliği içerisinde bir yerel yönetim planı geliştirmek için güçlü bir talep yaratmak Eğitim Süresi ve Maksimum Eğitilecek Kişi Sayısı: Her bölge biriminde 2’şer gün (toplam 10 gün) süreyle yapılacak olan eğitimlerin katılımcı sayısının 20-25 kişi olması beklenmektedir. Eylem N°3: Yerel planlama eğitimi Genel Hedef: Yerel kalkınma stratejilerinin ve planlarının demokratik bir şekilde ve işbirliği içerisinde tasarlanması ve yürütülmesine yönelik olarak yerel aktörlerin kapasitesini artırmak Özel Hedefler: • yerel aktörleri, yerel kalkınma planlaması ve proje tanımlama becerileri konusunda bilgilendirmek • yerel aktörleri, toplum kalkınması hibe programının ikinci teklif çağrısına proje teklifi sunmaya hazırlamak Eğitim Süresi ve Maksimum Eğitilecek Kişi Sayısı: Her bölge biriminde 2’şer gün (toplam 10 gün) süreyle yapılacak olan eğitimlerin katılımcı sayısının 20-25 kişi olması beklenmektedir. Đnsanların Đlgisini Çekmede Kullanılacak Strateji • Kırsal Kalkınma Destek Ekibi veya ABPDO tarafından, doğrudan potansiyel katılımcıların adına bir davet mektubu yazılacak ve eğitim programı davet mektubuna eklenecektir. • Katılımcılara, birer katılım sertifikası verilecektir. 163 • Eğitim organizasyonu bir otelde yapılacak ve konaklama giderleri proje kapsamında karşılanacaktır. • Katılımcılara eğitim kitapları, notluk ve kalemin bulunduğu bir çanta dağıtılacaktır. • Katılımcılara, toplantıların canlı ve etkin bir şekilde yapılmasına yönelik pratik kırtasiye araçlarının bulunduğu bir çanta dağıtılacaktır (renkli kağıt, büyük çizim kağıtları, raptiye, bant, kalem, vb.) Desteklenen hizmet türleri Önlem, yararlanıcıların eğitimi ile ilgili tüm maliyetleri karşılayacaktır. Karşılanan maliyet türleri • Uzmanların masrafları • Toplantı salonu kira masrafları • Ulaşım, konaklama, yemek ve eğitim materyali giderleri • Katılımcılara verilecek ücretler • Đletişim masrafları Yararlanıcılar • Belediyeler • Köy muhtarlıkları (özellikle de nispeten daha aktif olanlar) • Sivil Toplum Kuruluşları – STK’lar (özellikle de yerel topluluklar üzerinde daha fazla etkiye sahip olanlar) • Bölge ofislerinin temsilcileri, ve • Đlgili profesyonel örgütlerin temsilcileri ve etki sahibi bireyler (genellikle yurtdışından, kendi deneyimlerinden edindikleri somut ve pratik örnekleri verebilecek kişiler) Finansman Bu önlem, KKP kapsamında değil, Teknik Yardım Proje Destek KKP kapsamında desteklenmektedir. AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Göstergenin Türü Gösterge Đletişim ve uyulmazlıkların çözümlenmesi ile ilgili oturum sayısı Çıktı Yerel katılımcı planlama sürecinin temel ilkeleri ve uygulamalı örnekler ile ilgili oturum sayısı Yerel planlama ile ilgili oturum sayısı Hedef 2008 - 2011 5 oturum (her biri iki gün) 5 oturum (her biri iki gün) 5 oturum (her biri iki gün) 164 Sonuç Đletişim ve uyulmazlıkların çözümlenmesi ile ilgili oturumlara devam eden katılımcı sayısı 100 Yerel katılımcı planlama sürecinin temel ilkeleri ve uygulamalı örnekler ile ilgili oturumlara devam eden katılımcı sayısı 100 Yerel planlama ile ilgili oturumlara devam eden katılımcı sayısı 100 Diğer Önlemler ile bağlantılar Bu önlem, kırsal kesimde yer alan paydaşların topluluklar ve STK’lar tarafından eğitilmesi neticesinde, yerel topluluklara yönelik KKP önlemleri üzerinde etkili olacaktır: • Önlem 2.2 “Tarımsal olmayan Arazilerin Ağaçlandırılması” • Önlem 3.2 “Ekonomi ve Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi” Bu önlem, özellikle de Önlem 3.2’nin birinci önceliği kapsamında yer alacak projeleri canlandırabilir. III - 4.2 Önlem 4.2 Taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin Geliştirilmesi Önlemin adı Yerel Kalkınma Stratejilerinin Oluşturulması Önlem ile ilgili madde (ve paragraf) Tüzük No. 389/2006, Madde 2 Önlemin kod numarası 4.2 Müdahalenin mantığı LEADER ekseniyle verilen destek, yerel kalkınma stratejilerinin yerel ihtiyaçları ve güçlü yönleri temel alacak şekilde geliştirilmesi bağlamında, Kuzey Kıbrıs KKP’nın üç ekseninin üç hedefini birleştirme imkanı sağlamaktadır: tarım piyasasının etkinliğinin artırılması, doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi, kırsal alanlardaki yaşam koşullarının iyileştirilmesi. LEADER yaklaşımı, kırsal kalkınma önlemlerinin, Yerel Eylem Grupları içerisinde örgütlenmiş olan yerel aktörler tarafından geliştirilen bütünleşik yerel kalkınma stratejileri aracılığıyla yürütülmesini amaçlamaktadır. “Tabandan- tavana” yaklaşımı, yerel ortakların, kendi bölgelerinde belirlenmiş olan sorunlara uygun, birbiriyle uyumlu ve tutarlı bir önlemler seti seçmelerine ve bölgenin iç kaynaklı potansiyelini geliştirmek amacıyla bu önlemleri yerel kalkınma stratejilerine dönüştürmelerine olanak sağlamaktadır. 165 Önlemin hedefleri Genel Hedef Sürdürülebilir kalkınma amacıyla, kırsal alanların iç kaynaklı potansiyellerini geliştirmek. Özel Hedefler • Ortaklıklar geliştirmek, yerel kalkınma stratejilerini hazırlamak ve uygulanmasını temin etmek. • Kırsal topluluk üyelerinin yerel kalkınma sürecine katılımlarını sağlamak ve yenilikçi eylemleri teşvik etmek (örneğin; eski sorunlara yeni çözümler, yeni ürünlerin tanıtımı ve geliştirilmesi, yeni pazar sistemleri, geleneksel faaliyetlerin yeni teknolojilerle modernleştirilmesi gibi). Kapsam ve eylemler Yerel Eylem Grubu (YEG) Ortakların Yerel Eylem Grupları içerisindeki ağırlığı Kamu-özel ortaklıklarını temsil eden Yerel Eylem Grupları, aşağıdaki sektörlerin temsilcilerinden oluşmaktadır: Kamu − Kamu idaresi (yerel düzeyde: belediye başkanları, muhtarlar, kaymakamlar, vb.) − Kamu hizmetleri (sosyal hizmetler, sağlık hizmetleri, okullar, üniversiteler, vb.) Özel − Ticaret sektörü (anonim ortaklıklar, limited şirketler, vb.) − Mali sektör (bankalar, kredi kuruluşları, vb.) − Tarım sektörü (tarım kooperatifleri, üretici grupları, vb.) − Girişimci örgütlenmeleri − Toplum hizmeti veren şirketler (kültürel hizmetler, radyo, TV, kültürel olmayan hizmetler, vb.) Sivil toplum − Kar amacı gütmeyen kuruluşlar, dernekler, vakıflar, federasyonlar (çevre örgütleri, kültürel, sosyal ve dini örgütler, ticaret odaları, inanç toplulukları, vb.) − Gerçek kişiler, resmi kayıtlı olmayan kişi grupları. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki hedef YEG sayısı Kuzey Kıbrıs’ın sosyal, ekonomik ve coğrafi konumu ile bölgesel bütünlük ve homojenliğinin bölgede yaşayan yerli halkın sayısı ve LEADER Ekseni için uygun alanlar ile bağlantılı olarak yapılan analizi temel alındığında, yerel aktörler tarafından gösterilen ilgi de düşünülürse, LEADER Ekseni’nin yürütülmesi için Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal alanlarını tamamen içine alan dört Yerel Eylem Grubu’nun kurulmasının yeterli olacağı tahmin edilmektedir. YEG sayısı ve kapsanan alana ilişkin tahminler, aşağıdaki temellere dayanmaktadır: 166 − Ortaklıkları güçlendirmek ve stratejilerin geliştirmesini sağlamak amacıyla Kırsal Kalkınma Destek Ekibi (KKDE) ile sürekli bağlantıyı, eğitim için seçilen potansiyel YEG’ler sağlar. Böylece teknik destek projesi, bu grupların bir kısmının YEG’ları olabileceğine inanması için gerekli hak ve yetkiye sahip olmuş olacaktır. YEG’larının, 2009 yılı sonuna kadar oluşturulması planlanmıştır. − Potansiyel YEG’ları tarafından kapsanan ilk alan KTt’deki kırsal alanın tümünü içine alıyor olsa bile, YEG tarafından temsil edilen kişi sayısı ortalama 30.000 civarındadır. LEADER Ekseni’nin Uygulanması Đçin En Uygun Alan LEADER Ekseni’nin uygulanması için en uygun alan, Bölüm I-4.1’de ifade edildiği şekliyle kırsal alandır (nüfusu 10.000’den fazla olan belediye merkezleri haricinde, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tüm topraklar). Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan belli başlı şehir merkezleri (Lefkoşe, Girne, Gazi Magusa ve Gönyeli) kapsam haricinde bırakılmış olsa da, sürdürülebilir bir yerel kalkınma stratejisini desteklemek üzere, LEADER için belirlenen uygun alan beşeri, mali ve ekonomik kaynaklar açısından kritik yoğunluğu ve bölgesel bütünlüğü temsil ve temin edecektir. Bölgesel bütünlük; bir bölgede gerçekleştirilmesi öngörülen faaliyetlerin bölgesel bütünlüğe sahip olmayan birden fazla idari birimden meydana gelen bir bölgenin yaratılmasından ve aynı zamanda bir şehrin içinde yaşayan kişiler tarafından zaman içerisinde yaratılan ilişkilerle kırsal ekonomiyi desteklemesine yönelik ortak bir nokta sahip olunmamasından kaynaklabilecek farklı engellerle karşılaşma riskini ortadan kaldıracaktır. Ancak teklif edilen projenin kırsal alanın yararına olması şartıyla, bir YEG’nin hariç tutulan belediye merkezlerinde yaşayan yararlanıcılar seçebilmesine izin verilmektedir (örneğin, civardaki çiftliklerde yapılan çiftlik ürünlerinin satışı için, şehir merkezinde bir satış noktası kurulması projesi gibi). Bu nedenle, YEG’larının kapsamına girecek vatandaş sayısı yaklaşık 132.922’ye çıkabilecektir. Bu rakam, KTt nüfusunun % 52’sini oluşturmaktadır. LEADER Ekseni’nin uygulama alanı ise, KTt’nin kırsal alanlarının tamamıdır. YEG’nın Seçim Prosedürleri ve Zaman Çizelgesi KKP’nin ikinci versiyonunun onaylanmasını takiben KKDE’nin birinci önceliği, 2009’un son çeyreğinde katılım kriterlerini gözlemleyen tüm temsilciler / ortaklıklar / bölgeler için kapasite oluşturma aşamasını başlatmak olacaktır. Böylece, ortaklıkların kurulması ve bu ortaklıkların YEG seçim prosedürlerine katılımlarının desteklenmesi mümkün olacaktır. Ortaklık oluşturma süreci, kitle iletişim araçları ve Đnternet aracılığıyla yerel paydaşlar ile iletişim kurulması anlamına gelmektedir. Burada, LEADER ekseninin hedefleri, uygulama prosedürleri ve uygunluk ve seçim kriterlerinin KKDE tarafından anlatılması söz konusudur. Sorumlular ve Yetkililer Kıbrıs’ın kuzey kesiminde LEADER Ekseni’nin uygulanmasından sorumlu olan yetkili makamlar aşağıdaki gibidir: − KKP’nın izleme süreci için oluşturulan çekirdek planlama ekibi, tasarım sürecine ilişkin başlıca politik kararları alacaktır. 167 − Yerel Eylem Grupları, yerel izleme sürecinden ve teklif edilen projeler ve stratejilere ilişkin anlaşmalardan sorumlu olacaktır. − Kırsal Kalkınma Destek Ekibi, yerel paydaşlara eğitim ve rehberlik sağlayacak ve yerel kalkınma stratejisi ile bu stratejiler temelinde proje önerilerinin yazımından sorumlu olacaktır. Uygunluk Kriterleri Ortaklığa ilişkin uygunluk kriterleri: Ortaklık, kamu ve özel sektörü temsil eden farklı aktörlerden oluşacaktır. Karar düzeyinde, ekonomik ve sosyal ortaklar ile sivil toplumun diğer temsilcileri yerel ortaklığın % 50’sinden fazlasını oluşturmuş olacaktır. Ayrıca, şehirlerden gelen ve civarlarındaki kırsal alanlardan sorumlu olan kurum ve kuruluşlar, kaymakamlıklar, merkez teşkilatı, eğitim sağlayıcılar, danışmanlık hizmeti verenler ve benzerlerinin karar düzeyindeki temsil oranları da % 25’den fazla olmayacaktır. Alana ilişkin uygunluk kriterleri: − Nüfusu 20.000 ila 150.000 arasında olan bölgeler. Bu sınırlar, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin bugünkü durumu (ortalama yoğunluk, yükselti formlarının simetrik ve konsantrik lokalizasyonu gibi) ve belirli bölgelerin istisnaları temsil etmesi halinde sınırlı bir alanda yükselti formlarının bir mozaiği temel alınarak oluşturulmuştur. LEADER bölgelerinin, belediyelerin idari yapılanmasını dikkate alması zorunludur. − Kırsal alan, yürürlükte olan ulusal mevzuata göre merkez nüfusu 10.000’den fazla olan belediyelerin kapsam dışında bırakılacak şekilde belirlenmiştir. YEG’lar, kırsal alanlar ile şehir merkezleri arasındaki organik bağları kendi yerel kalkınma planlarında göstermek zorundadır. − Kent nüfusu ve merkezi birimlerin temsilcileri, bir YEG içerisindeki toplam ikamet eden sayısının % 25’ini aşamaz. − Yaşamını sürdürülebilecek bir stratejinin desteklenmesine yönelik olarak, stratejinin kapsadığı alanın bütüncül olması ve beşeri, mali ve ekonomik kaynaklar açısından yeterli kritik yoğunluğu ortaya koyması gerekmektedir. Bu nedenle, aşağıda belirtilen bilgilerin de dikkate alınacağı bir bölge tanımlamasının yapılması gereklidir: Fiziksel – coğrafi bilgiler (bölgede bulunan yer sayısı, bölgede yerleşik insan sayısı, bölgenin yüzeyi ve yoğunluğu, coğrafi lokalizasyon, yükselti, yükseklik, vb.). Bölgenin bir haritası da eklenecektir. Demografik özelliklere ilişkin bilgiler (göç oranı, doğum oranı, aktif nüfus, işsizlik, vb.). Çevre mirasına ilişkin bilgiler (önemli sitler, flora ve fauna, sınıflandırma düzeyi, vb.). Mimari ve kültürel mirasa ilişkin bilgiler (anıtlar, belirli bilgi ve beceriler, yerel kimlik, vb.). Yerel ekonomiye ilişkin bilgiler. Tarım – çiftliklerin yapısı ve büyüklüğü, yetiştirilen başlıca bitkiler, gelişim, vb. Endüstri – uluslararası mikrofinans ve mikro işletmeler, kapsama alınan ekonomik sektörler, gelişim, vb. Ticaret ve Hizmetler – ticaretin cinsi, mevcut hizmetler, coğrafi kapsam, vb. 168 Halka verilen hizmetlere ve mediko-sosyal altyapıya (ekipman, erişebilirlik, vb.) ilişkin bilgiler. Sosyal faaliyetler ve yerel kurum ve kuruluşlar (yerel kurum ve kuruluşlar, sivil toplum örgütleri ve şirketler ile faaliyet alanlarına ilişkin bilgiler). Đsteğe bağlı olarak, bölgede yürütülmekte olan yerel kalkınma politikaları ile bölgenin tanıtımı için faydalı diğer tamamlayıcı ögeler de belirtilmelidir. − Birden fazla YEG’nun çakışmasını önlemek amacıyla, uygun bir LEADER bölgesinde tek bir YEG’nun bulunması. Aynı yerin (şehir / topluluk) birden fazla YEG içerisinde bulunmasına izin verilmeyecektir. Stratejiye ilişkin uygunluk kriterleri: − Kuzey Kıbrıs KKP’nın en azından bir eksenine ait eylemleri de kapsaması gereken bütünleşik bir kalkınma stratejisinin sunumu. − Stratejiyi uygulama kapasitesi. YEG, beşeri, mali ve idari anlamda yeterli kapasiteye sahip olduğunu gösterecektir. Desteklenen hizmet türleri Önlem, yararlanıcıların eğitimi ile taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin oluşturulması sürecine ilişkin seminer, etkinlik ve iletişim faaliyetlerinin organizasyonu ile ilgili tüm maliyetleri karşılayacaktır. Karşılanan maliyet türleri • Uzmanların masrafları • Toplantı salonu kira masrafları • Ulaşım, konaklama, yemek ve eğitim materyali giderleri • Katılımcılara verilecek ücretler • Đletişim masrafları Yararlanıcılar • Belediyeler • Köy muhtarlıkları (özellikle de daha aktif olanlar) • Sivil Toplum Kuruluşları – STK’lar (özellikle de yerel topluluklar üzerinde daha fazla etkiye sahip olanlar) • Bölge ofislerinin temsilcileri, ve • Đlgili profesyonel örgütlerin temsilcileri ve etki sahibi bireyler (genellikle yurtdışından, sahip oldukları deneyimlerden edindikleri somut ve pratik örnekleri verebilecek kişiler) Finansman Bu önlem, KKP kapsamında değil, Teknik Yardım Proje Destek KKP kapsamında desteklenmektedir. 169 AB ortak göstergeleri için nicel hedefler Göstergenin Türü Çıktı Sonuç Gösterge YEG sayısı YEG alanının toplam büyüklüğü YEG alanındaki toplam nüfus YEG tarafından teklif edilen proje sayısı Hedef 2009 – 2011 4 133.000 8 Diğer Önlemler ile bağlantılar Bu önlem, yerel topluluklara yönelik KKP önlemlerinin yanı sıra genelde KKP planının tüm önlemleri üzerinde etkili olacaktır. 170 KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI IV-1 ÖNLEMLERE GÖRE AB KATKISI Eksenler, Önlemler, Alt-Önlemler ve Öncelikler bazında KKP’nın finansman planı aşağıdaki tabloda verilmektedir. AB katkısı, özel/devlet katkısı ve toplam bütçe açık ve net olarak tabloda belirtilmektedir. Her bir eksen ve önlem için tahsis edilen AB katkısı aşağıdaki gibidir: Eksen 1 kapsamındaki AB katkısı, toplam uygun maliyetlerin en fazla % 65’idir. Yalnız, özel bir önlem için (1.6.2 – Süt işleme) maksimum %50 olarak belirlenmiştir. Eksen 2 kapsamındaki AB katkısı, toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ıdır. Eksen 3 kapsamındaki AB katkısı, önlemler bazında değişmektedir ve aşağıdaki gibidir: Önlem 3.1 - Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi kapsamındaki AB katkısı, toplam uygun maliyetlerin en fazla % 65’idir. Alt-Önlem 3.2.1 - Ekonomi Ve Kırsal Alanda Yaşayan Halka Yönelik Temel Hizmetler kapsamındaki AB katkısı, • Yerel topluluklar arasındaki işbirliği için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 85’i • Yerel topluluk düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ı • Köy toplulukları düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 95’i Alt-Önlem 3.2.2 - Kırsal Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi kapsamındaki AB katkısı, • Yerel topluluklar arasındaki işbirliği için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 85’i • Yerel topluluk düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ı • Köy toplulukları düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 95’ 171 66 Öncelik Toplam (€) 2.000.000 1.000.000 400,000 3,000,000 600,000 9,000,000 3,076,923 1.538.462 615,385 4,615,385 1,200,000 14,123,078 Bu rakamlar, koyun ve keçileri kapsıyan Pilot Programı (5,00,000 € değerinde, %65 AB katkısı olan) içermemektedir. 2.000.000 AB Fonları (€) 3,076,923 Eksen 1: Tarım piyasasının etkinliğinin artırılması 1.1 - Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon * 1.2 - Tarımsal Danışmanlık ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması * 1.3 - Genç Çiftçilerin Örgütlenmesi * 1.4.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi(inek, koyun ve keçilerden elde edilen) 1.4 - Çiftlik 1.4.2 – Açıkta Bitkisel Modernizasyonu Üretimin Đyileştirilmesi 1.4.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.4.4 – Geleneksel Balıkçılık ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliği 1.5 - Üretici Örgütlerinin Kurulması * 1.6.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi 1.6 - Tarımsal Ürünlere 1.6.2 – Süt Değer Katılması Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi 1.6.3 – Mezbahaların Yenilenmesi Toplam Eksen 1 Alt-Önlem EKSEN VE ÖNLEMLERE GÖRE FĐNANSMAN PLANI 66 Eksen / Önlem IV-2 50% 65% 65% 65% 65% 65% % EU Kamu Fonları (€) 172 5,123,078 600,000 1.615.385 215,385 538.462 1.076.923 1,076,923 Özel Fonlar (€) Alt-Önlem 3.2.2 – Kırsal Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi 3.1.1 – Kırsal Turizm 3.1.2 – Mikro Đşletmeler 3.2.1 – Ekonomi ve Kırsal Alanda Yaşayan Halka Yönelik Temel Hizmetler Toplam (€) 300.000 AB Fonları (€) 2.550.000 650.000 550.000 2.684.211 764.706 611.111 3- Köy toplulukları düzeyi 1- Yerel topluluklar arasında işbirliği 2- Yerel topluluk düzeyi 1.253.010 20.500.000 26.316 61.111 114.706 134.211 283.333 600.000 33,333 33.333 Kamu Fonları (€) 1.219.677 95% 90% 85% 95% 90% 85% 65% 65% 90% % EU 11.200.000 500.000 2.550.000 2.833.333 2- Yerel topluluk düzeyi 3.400.000 4.000.000 400.000 615.385 1- Yerel topluluklar arasında işbirliği 600.000 923.077 Toplam Eksen 2 333.333 300.000 Eksen 3: Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi 333.333 Eksen 2: Doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi Öncelik 3- Köy toplulukları düzeyi 526.316 3.3 – Yerel Kalkınma Stratejilerinin Planlaması Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulması * Toplam Eksen 3 12.958.139 Eksen 4: Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi 4.1 Yerel Kalkınma Stratejilerinin tasarımı için gerekli kapasitenin oluşturulması 4.2 Yerel Kalkınma Stratejlerinin oluşturulması Eksen 1,2,3&4 TOPLAM 27.414.550 3.2 – Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması 3.1 – Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi 2.2 – Umumi Arazilerin Ağaçlandırılması 2.1 – Doğa Dostu Tarım Ödemeleri * Eksen / Önlem 173 5.661.540 538.462 215.385 323.077 Özel Fonlar (€) Özet Tablo KKP FĐNANSAL ÖZET TABLOSU 1.076.923 538.462 0 0 0 2.692.308 KTt Katkısı € 0 352.941 166.667 78.947 0 2.000.000 1.000.000 0 0 0 5.000.000 AB Katkısı € 0 2.000.000 1.500.000 1.500.000 0 1.076.923 Özel Katkı € Birinci Teklif Çağrısı 2.000.000 AB Katkısı € 0 0 7.692.308 Toplam Maliyet € 0 2.352.941 1.666.667 1.578.947 0 0 3.076.923 1.538.462 3.076.923 Toplam Maliyet € 0 0 0 0 215.385 1.615.385 600.000 323.077 215.385 2.969.232 KTt Katkısı € 33.333 247.059 116.667 55.263 114.706 Özel Katkı € Đkinci Teklif Çağrısı 0 0 400.000 3.000.000 600.000 600.000 400.000 5.000.000 AB Katkısı € 300.000 1.400.000 1.050.000 1.050.000 650.000 AB Katkısı € (€ olarak) 0 0 0 615.385 4.615.385 1.200.000 923.077 615.385 7.969.232 Toplam Maliyet € 333.333 1.647.059 1.166.666 1.105.264 764.706 Toplam Maliyet € 174 3.2.2 – Kırsal Mirasın Korunması (Öncelik 2) 0 0 0 550.000 61.111 611.111 3.2.2 – Kırsal Mirasın Korunması (Öncelik 3) 0 0 0 500.000 26.316 526.316 Toplum Kalkınması Fonları Alt-Toplam 5.000.000 598.555 5.598.555 5.500.000 654.455 6.154.455 Fonlar Toplamı 10.000.000 3.290.863 13.290.963 10.500.000 3.623.687 14.123.687 Kırsal Kalkınma (1.ve 2.TÇ) toplam AB fonu = 5.000.000 + 5.000.000 = 10.000.000 €. Toplum Kalkınması (1. ve 2. TÇ) için toplam AB fonu = 5.000.000 + 5.500.000 = 10.500.000 €. Kırsal Kalkınma için toplam AB fonu = 20.500.000 €. Toplum Kalkınması Fonları 2.2 – Ağaçlandırma 3.2.1 – Kırsal Alanlar için Temel Hizmetler (Öncelik 1) 3.2.1 – Kırsal Alanlar için Temel Hizmetler (Öncelik 2) 3.2.1 – Kırsal Alanlar için Temel Hizmetler (Öncelik 3) 3.2.2 – Kırsal Mirasın Korunması (Öncelik 1) 1.4.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.4.4 – Geleneksel Balıkçılık ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliği 1.6.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi 1.6.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi 3.1.1 – Kırsal Turizm 3.1.2 – Mikro Đşletemeler 1.4.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi Önlemler ve alt-önlemler Kırsal Kalkınma Fonları 1.4.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi(inek, koyun ve keçilerden elde edilen) IV-3 KISIM V – TAMAMLAYICILIK V-1 EKSENLER ARASI Eksen 1 SH2. AB standartlarını hedefleyerek, çiftliklerin rekabet gücünü artırmak SH1. Çiftçiler ile tarımsal gıda ve ormancılık sektörlerinde çalışan diğer kişilerin becerilerini geliştirmek SH3. Tarımsal ürünler için işleme ve pazarlama sektörlerini yeniden yapılandırmak ve modernize etmek Sulama sularının kullanımında tasarruf sağlanması, seraların iyileştirilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılması, makine yakıt tüketiminin azaltılması, hayvancılıkta daha iyi hayvan gübresi depolama tesisleri kullanılması, sanayi atıklarının yönetimi Organik tarımın yaygınlaştırılması, sertifikalı organik tarım yapan kişilerden alınacak yatırım desteği için yapılan başvurulara ağırlık veren bir ilave seçim ile dolaylı olarak desteklenecektir. Çiftlik modernizasyonuna yönelik faaliyetler için yapılan yatırım finansmanı ile ilgili olarak, potansiyel NATURA 2000 alanları içerisinde teklif edilen projelerde, çevre üzerinde herhangi bir potansiyel olumsuz etkiye yol açmaktan kaçınılacaktır. Projelerin çevre üzerindeki etkileri inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır. Eksen 2 SH4. Su kaynaklarının yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım arazilerinin önemini esas alarak, doğal kaynakların ve yabani yaşam alanlarının korunmasını desteklemek SH5. Orman alanlarının sürdürülebilir yönetimini teşvik etmek Eğitim ve danışmanlık hizmetleri, tarım ve ormancılık faaliyetlerinin çevresel boyutunu geliştirecektir. Eksen 4 LEADER SH8. Sürdürülebilir bir gelişim teşvik etmek amacıyla, kırsal alanların içsel potansiyelinin artırılması Ekonomik aktörlere verilen eğitim ile halkın farkındalık düzeyinin artırılması, çevrenin güzelleştirilmesine katkıda bulunacaktır. Birçok sektör arasındaki dengeye dayanan üretken bir işlev, üretilen katma değeri artıracak, ekonomik beklentileri yükseltecektir. Faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, üretim faaliyetleri ile birlikte, çiftçi gelirlerinin güçlenmesine katkıda bulunacaktır. Eksen 3 SH7. Bölgesel bütünlük ve sinerjinin güçlendirilmesini desteklerken, kırsal alanların çekiciliğini artırmak SH6. Đstihdam olanaklarının artırılmasını hedefleyen ekonomik faaliyetleri başlatmak ve geliştirmek Potansiyel NATURA 2000 alanlarında bulunan tarım ve orman arazilerinin kamu değerlerinin artırılmasının desteklenmesi, Eksen 3 kapsamında ele alınacaktır (önlem sayısını azaltmak ve hibe programını kolaylaştırmak için) Turizm ve eğlence faaliyetleri için yapılan yatırımlar ile ilgili olarak, potansiyel NATURA 2000 alanları içerisinde teklif edilen projelerde, çevre üzerinde herhangi bir potansiyel olumsuz etkiye yol açmaktan kaçınılacaktır. Projelerin çevre üzerindeki etkileri inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır. 175 AB VE DĐĞER DONÖRLERĐN DEVAM EDEN PROJELERĐ ĐLE TAMAMLAYICILIK AB standartlarına uygun bir Kırsal Kalkınma Planı hazırlamayı hedefleyen bu teknik yardım projesi kapsamında, AB mali desteğinin 18.3 milyon Avrosu için bir teklif çağrısında bulunularak, potansiyel yararlanıcıların projelerini hazırlamada desteklenmesi söz konusudur. KKDE, Kırsal Kalkınma ve Toplum Kalkınması Program Đzleme Komitesi’nin sekreterya hizmetlerini de yürütmektedir. Bu teknik yardım projesi, bu sektör programının uygulanmasında Sözleşme Makamı’na (Avrupa Komisyonu), özellikle de Kırsal Kalkınma ve Toplum Kalkınması Fonlarının izleme ve değerlendirmesi ile ilgili hususlarda yardımcı olmayı hedeflemektedir. Proje, Kırsal Kalkınma ve Toplum Kalkınması Programı Đzleme Komitesi’ne izleme raporlarını sunacaktır. Bu teknik yardım projesi, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar (zoonoz), veterinerlik bakımı ve hayvan refahı açısından hayvancılıkta hijyen koşullarının iyileştirilmesini hedeflemektedir. Bu teknik yardım, KK programı tarafından sunulan fırsatlar ile ilgili olarak potansiyel yararlanıcıların bilgilendirilmesi anlamında bir araç görevi görecektir. Bu teknik yardım, ürünlerin birim ağırlığı bazında kullanılan su miktarının azaltılması ve kullanılan bir metreküp suyla elde edilen ürün miktarını ikiye katlamayı hedeflemektedir. Bu hedeflere ulaşmak için, narenciye ve meyve bahçelerinin sulama etkinliğinin artırılması ve sebze yetiştiriciliğinde su kullanımının yaygınlaştırılması esas alınacaktır. Bu teknik yardım, KK programı tarafından sunulan fırsatlar ile ilgili olarak potansiyel yararlanıcıların bilgilendirilmesi anlamında bir araç görevi görecektir. AK tarafından finanse edilen TAIEX – Teknik Destek ve Bilgi Değişim Ofisi. Kapasite geliştirmek için planlama, politika tasarım desteği ve tarım müktesebatına uyum sağlanması. Bu proje kapsamında bir Tarım Stratejisi, bir Ara Dönem Kırsal Kalkınma Planı ve bir KTt’de Küçükbaş Hayvan Pilot Hibe Programı hazırlanmıştır. Bu projenin çıktıları, bilhassa Tarım Stratejisi ve pilot küçükbaş hayvan hibe programının uygulanmasından edinilen dersler, KKP’nin revizyonunda önemli olacaktır. Kırsal Kalkınma Destek Ekibi Program uygulamasının desteklenmesine yönelik teknik yardım Hayvancılık konusunda teknik yardım Bitkisel üretim konusunda teknik yardım Kıbrıs’ın kuzey kesiminde Tarımsal ve Kırsal Kalkınma Đçin Kapasite Geliştirilmesi 176 Açıklama (Finansman Kuruluşu, Ulaşılan ya da Ulaşılması Beklenen Sonuçlar) Proje / Programın Adı Kıbrıs’ın kuzey kesiminde devam etmekte olan çok sayıda proje bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda, bu projeler ana hatlarıyla özetlenmekte ve bu projelerin Kırsal Kalkınma Programı’na ilişkin tamamlayıcılıkları ve yarattıkları sinerji verilmektedir. V-2 USAID (EDGE projesi aracılığıyla). Kıbrıs’ın kuzey kesiminde aktif olarak çalışan KOBI Merkezi, tarımın farklı alanları ile ilgili teknik yardım sağlamaktadır. Özellikle de nar, kapari, jojoba yağı, çarkıfelek meyvesi gibi alternatif ürünlerin yetiştirilmesi ile ilgili teknik yardım veren KOBĐ Merkezi, küçükbaş hayvan yetiştiricileri ile tarım turizmi faaliyetlerine de destek vermektedir. KKP hibe programlarının yararlanıcılarının eğitimi, Önlem 1.4.1 ve Önlem 1.4.2 için geçerli olan sıralama kriterlerinde bir seçenek olarak öngörülmüştür (1.4.1 – Đnek, Koyun Ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi ve 1.4.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi) AK tarafından finanse edilen bu proje, müktesebatın gerekliliklerine uygun olarak,Kıbrıs’ın kuzey kesiminde etkin doğa koruma sistemleri yaratılmasını hedeflemektedir. Proje ekibi, özel alanlar için gerekli olan koruma önlemlerinin uygulanmasını destekleyecektir. KKP’nin planlamasında, Alt-Önlem 3.2.2’deki turizm ve eğlence faaliyetleri açısından ortaya çıkan ihtiyaçları dikkate almıştır. UNDP – PFF tarafından finanse edilen MADAG, Kıbrıs süt ve süt ürünleri sanayinde görev yapan uzmanları bir araya getiren iki toplumlu bir örgüttür. Bir danışma grubu olarak kurulan MADAG, hem Kıbrıs Türk hem de Kıbrıs Rum süt ve süt ürünleri sanayini desteklemeyi hedef almaktadır. 300 çiftliğin yer aldığı kapsamlı bir tarım araştırması yapmış olan MADAG, hayvan sağlığı, hayvan yemleri, sürdürülebilir çiftlik yönetimi ve çiftliklerin eğitim seviyesi gibi diğer konulardada araştırma çalışmaları gerçekleştirmektedir. Elde edilen bulguların sonucunda, çiftlik yönetimi, hayvan sağlığı, suni döllenme, yem ve yem teknolojisi, standart geliştirme (gıda hijyeni ve güvenliği, kalite kontrol ve peynir üretiminde hammadde standartları gibi) ve süt işletmeciliğinin çevre üzerindeki etkileri konulu eğitim programları düzenlenmiştir. MADAG, pilot hibe programı çerçevesinde sözleşme imzalanan küçükbaş hayvan yetiştiricilerinin eğitimini de gerçekleştirmiştir. KKP hibe programı yararlanıcılarının eğitimleri, Önlem 1.4.1 için geçerli olan sıralama kriterlerinde bir seçenek olarak öngörülmüştür (1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi). Kıbrıs Organik Danışma Grubu (COAG), organik tarım paydaşları için bağımsız iki toplumlu bir ağ olarak çalışmalarına başarıyla devam etmektedir. Projenin genel amacı, grubu ada üzerindeki organik tarım hizmetlerine yönelik bağımsız ve tescilli bir hizmet sağlayıcıya dönüştürerek uzun vadede sürdürebilirliğini sağlamak ve COAG’ı organik tarım fikirleri ve tekniklerinin değiş-tokuş edildiği bir ana platform olarak yerleştirmektir KOBĐ Merkezi Kıbrıs’ın kuzey kesiminde potansiyel NATURA 2000 alanlarının yönetimi ve korunması için teknik yardım Madison Süt Ürünleri Danışmanlık Grubu (MADAG) UNDP-ACT (Örgütsel Güçlenme – Kıbrıs Organik Danışma Grubu Group (COAG) 177 UNDP – PFF (Gelecek Đçin Ortaklık) tarafından yürütülen ve AK tarafından finanse edilen bir programdır. Đki hibe programından oluşmaktadır: (a) Özel Sektörün Gelişmesinin ve Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum Toplulukları Arasındaki Đşbirliğinin Desteklenmesi (6 milyon Avro bütçeli); ve (b) Yerel ve Kentsel Altyapının Đyileştirilmesi (8 milyon Avro bütçeli). Bu projeden edinilen dersler, KKP’nin planlanmasında ve gerçekleştirilmesinde kullanılmıştır. Açıklama (Finansman Kuruluşu, Ulaşılan ya da Ulaşılması Beklenen Sonuçlar) Yerel ve kentsel altyapının iyileştirilmesi Proje / Programın Adı Bu proje, AB’nin KTt yardım paketi kapsamında finanse edilmektedir. Projenin amacı, Kıbrıslı Türkler ve Kıbrıslı Rumlar arasında güven, diyalog, işbirliği ve yakın bir ilişki geliştirilmesinin temini ve teşviki ile sivil toplum kuruluşlarının desteklenmesi ve Kıbrıs Türk toplumunda sivil toplum kültürünün geliştirilmesidir. Bu proje kapsamında, Haziran 2008 tarihinde başlatılan 2.5 milyon Avro tutarındaki hibe programının potansiyel başvuru sahiplerine eğitim verilmektedir. Bu hareketin sivil toplum ile iletişim kurma kapasitesi, KKDE’nin ilgili paydaşlara kolaylıkla erişerek, Yerel Toplum Kalkınması hibe programları konusunda farkındalıklarını artırmasına katkıda bulunmuştur.. Türk Yardım Heyeti tarafından finanse edilmiştir. Proje kapsamında, toplam 172 köyün 157’sinde kurulan Organize Hayvan Alanlarına altyapı hizmetleri (yol, elektrik ve su gibi) götürülmüştür. Bu hizmetlere erişim, Önlem 1.4.1 için öngereklilik olarak konmuştur. Türk Yardım Heyeti tarafından finanse edilmiştir. Hayvancılık departmanı tarafından yürütülen proje kapsamında, 150 üreticiye süt sağım makineleri ve süt soğutma ekipmanları sağlanması planlanmıştır. Şu anda, 97 üretici soğuk zincir teknolojisini kullanmaktadır. Proje üreticilerin tamamını kapsamadığı için, KKP Önlem 1.4.1 bu projeyi tamamlayıcı niteliktedir. Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II Organize Hayvan Barınakları ve Destek Projesi Soğuk Zincir Projesi 178 Açıklama (Finansman Kuruluşu, Ulaşılan ya da Ulaşılması Beklenen Sonuçlar) Proje / Programın Adı V-3 GEÇERLĐ BÜTÇE POLĐTĐKALARI ĐLE ĐLĐŞKĐ Bu Kırsal Kalkınma Planı kapsamında yürütülecek olan ve AB tarafından kısmen finanse edilen önlem ve alt-önlemler, tamamlayıcı nitelikte olup KTt’nin bütçesinden verilen hibeler ve krediler ile örtüşmemektedir. Bunun tek istisnası olan hayvan yemleme makinesi (yem öğütme ve karıştırıcı) ile ilgili hibe kalemi de (4.000 YTL), Alt-Önlem 1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi kapsamından çıkarılmıştır. Hali hazırda başka bir program çerçevesinde sübvanse edildiği takdirde (ki başta AltÖnlem 1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi olmak üzere) uygulanmayacak olan diğer bir hibe kalemi de soğuk zincir ekipmanlarının kurulumu ile ilgilidir (soğuk zincirden çıkan ilk sütün SÜTEK’e dağıtımını takiben 8.000 YTL). Bu kısıtlama, Önlem’e yansıtılmıştır. KKP önlemleri ve alt-önlemlerini tamamlayan diğer hibeler, bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı kurulumu (9.000 YTL) ve narenciye ağaçlarının budanması veya piyasanın taleplerine daha uygun çeşitlerle değiştirilmesidir (sadece Güzelyurt alanı için ağaç başına 24 YTL). Bu faaliyetler, Alt-Önlem 1.4.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması kapsamında çıkarılmıştır. Yeni hayvan barınaklarının yapımı (30.000 YTL’ye kadar), mevcut hayvan barınaklarının yenilenmesi (20.000 YTL’ye kadar), soğuk zincir süt sağım ekipmanlarının satın alımı ve kurulumu (30.000 YTL’ye kadar), bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı kurulumu (15.000 YTL’ye kadar), seraların donatımı (8.000 ABD Doları) ve sera, hububat makineleri ve sulama ekipmanları için maksimum 20 dönüm sulu arazi veya 200 dönüm kuru araziye kadar verilen KOBĐ yatırım kredisi (15.000 YTL) gibi, sübvansiyon kredileri ile tamamlayıcılık özelliği de bulunmaktadır. Mevcut faiz oranlarının aşırı yüksek olması ve kredi almadaki zorluklara bağlı olarak, sübvansiyon kredileri ile kişiye özel özkaynakların eş finansmanı uygun görülebilmektedir. 179 KISIM VI -YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME VI-1 YÜRÜTME DÜZENLEMELERĐ KKP aracılığıyla yürütülen projelerin etkin, etkili ve yeterli bir şekilde yönetimi ve işleyişinden PYB sorumludur. PYB, aynı zamanda, aşağıdaki hususları sağlamakla da yükümlüdür: a) Finanse edilmek üzere seçilen operasyonların, kırsal kalkınma programı için geçerli olan kriterlere uygun olmasının temin edilmesi. b) Yürütme ile ilgili istatistiksel bilgilerin, izleme ve değerlendirme amacıyla kabul edilebilir bir formatta, bir BT sisteminde kayda alınmasının ve depolanmasının temin edilmesi. c) Eylemlerin yürütülmesine dahil olan yararlanıcıların ve diğer birimlerin: (i) verilen yardımın sonucu olarak kendilerine yüklenen zorunluluklar hakkında bilgilendirildiğinin, ve (ii) Sözleşme Makamı’na veri sağlanması ile çıktı ve sonuçların kayıt altına alınması ile ilgili gerekliliklerin farkında olduklarının temin edilmesi. d) Đzleme Komitesi’nin faaliyetlerine iştirak edilmesi ve özel hedefleri doğrultusunda programın işleyişini izlemek için gerekli olan dokümanların Komite’ye iletilmesi. f) Sözleşmede de öngörüldüğü gibi, tanıtım ve görünürlükle ilgili yükümlülüklere uyum sağlanması. g) Özellikle de uygulanan PRAG prosedürleri ve finansman amacıyla seçilmiş işlemlerle ilgili olarak ödemelere izin verilmeden önce yapılan kontroller hakkında gerekli olan tüm bilgilerin Sözleşme Makamı’na teslim edilmesinin temini. VI–2 ĐZLEME SĐSTEMĐ Projelerin Đzlenmesi Proje Yönetim Birimi teknik yardım projesi, projelerin izlenmesi görevini etkin, etkili ve doğru olarak yerine getirecektir. Bu amaçla, PYB aşağıdakileri hazırlayacaktır: Hibe programı kapsamındaki projelerin izlenmesine kullanılacak bir izleme el kitabı. El kitabı, hibe projelerinin izlenmesi, düzenli izleme ziyaretlerinin ve nokta kontrollerinin yürütülmesi için gerekli prosedürleri ve hibe yararlanıcılarının ilerleme raporlarının değerlendirilmesi sürecinde gerekli olan prosedürleri tanımlayacaktır. Yararlanıcıların ihtiyaçlarına yönelik olarak belirli bir zaman aralığı içerisinde farklı kaynaklardan alınan verilerin toplanması ile problem analizi gibi hizmetler sunmak suretiyle hibenin yönetimini kolaylaştıracak ve işe yarayacak bir Đzleme Bilgi Sistemi. 180 Programın Đzlenmesi Kırsal kalkınma programının izlenmesini, KKDE gerçekleştirmektedir. Programın hedefler esas alınmak suretiyle ilerleme durumu, ortak bir temel durum verisi ile mali göstergeler ve çıktı göstergeleri kullanılarak ölçülür. KKDE, mali göstergeleri ve çıktı göstergelerini kullanarak KKP’nin uygulanmasında elde edilen ilerleme ile ilgili bilgi sağlamaktan sorumludur. Bu bilgi, KTt KKP’nin uygulama aşamasını ve ilerlemesini takip etmek için gerekli olan izleme raporlarının hazırlanmasında gerekli temeli oluşturmaktadır. Aynı zamanda, yıllık ilerleme raporları için de temel veri olarak gösterilmektedir. Đzleme Komitesi, Program ile ilgili kararlarını verirken bu bilgileri kullanacaktır. PYB Proje bazında mali göstergeler ile çıktı göstergelerinin toplanması KKDE Program düzeyinde konsolidasyon verileri Đzleme Komitesi’nin yönetimi Altı aylık program raporunun hazırlanması ĐK Altı aylık program raporunun onaylanması Raporlama Altı aylık ilerleme raporu KKDE, Sözleşme Makamı’na altı aylık ilerleme raporları sunacaktır. KTt KKP uygulamasının ilerleme durumuyla ilgili tüm bilgiler, ilerleme raporunda yer alacaktır. KKP’nin izlenmesi anlamında, altı aylık raporlar aşağıdakileri içerecektir: Her bir önlem / eksen için, kırsal kalkınma programının finansal işleyişi ile ilgili izleme tabloları; Ortak çıktı göstergelerine dayalı olarak, sayısal bilgiler içerecek olan izleme tabloları; ve Đzleme sonuçlarının analizi. Đzleme Komitesi Đzleme Komitesi, aşağıda belirtilen üyelerden oluşur: • AK Görev Gücü temsilcisi (Komite Başkanı olarak ) • KTt kırsal kalkınma birimi temsilcisi (gözlemci olarak) • KKDE temsilcileri (Komite’nin kalıcı sekreteryası olarak) • KKt tarım, içişleri, çevre ve doğal kaynaklar, planlama, ekonomi ve turizm departmanlarının üyeleri ile AB koordinasyon merkezi, yerel topluluklar birliği, çiftçi temsilcileri ve sivil toplum temsilcileri • PYB teknik yardım temsilcileri Đzleme Komitesi’nin temel sorumlulukları aşağıda listelenmektedir: Finanse edilen operasyonların seçim kriterlerini analiz etmek ve bu kriterleri 181 program ihtiyaçlarına göre tekrar gözden geçirmek; KKDE tarafından sunulan dokümanları analiz etmek suretiyle, program hedeflerine ulaşmaya yönelik ilerlemeyi düzenli olarak incelemek; Her önlem ve eksenin uygulama sonuçlarını incelemek ve Program işleyişinin kalitesini izlemek; Sözleşme Makamı’na gönderilmeden önce altı aylık ilerleme raporlarını incelemek ve onaylamak; Program’ın etkisini artırmak için tavsiyelerde ve önerilerde bulunmak; KKP’nin düzeltilmesi / değiştirilmesine yönelik teklifleri incelemek ve onaylamak; AB fonları ile ilgili olarak Komisyon Kararı değişikliklerini incelemek ve onaylamak. Đzleme Komitesi Đç Örgütlenme ve Đşleyiş Mevzuatı, KKDE tarafından KTt KKP için hazırlanacak ve ilk Đzleme Komitesi toplantısında onaya sunulacaktır. Komite’nin çalışma toplantıları, toplantı tutanakları ile kayıt altına alınacaktır. Toplantı tutanaklarının tutulması, kalıcı Sekreterya’nın sorumluluğundadır. Sekreterya, daha sonra, görüş ve tavsiyelerini almak üzere taslak tutanakları tüm üyelere ulaştırır ve daha sonra Đzleme Komitesi’nin onayına sunar. Kırsal Kalkınma Programı Đzleme Komitesi, Başkan’ın daveti üzerine yılda iki defa toplanır. Üyeler tarafından Başkan’a bir toplantı talebi gelmesi halinde, Başkan’ın kararı doğrultusunda Komite daha erken toplanabilir. 182 KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK (EC) 1698/2005 sayılı Konsey Tüzüğü’nün 76. Maddesi uyarınca, Kırsal Kalkınma Programı’nın tanıtımı yapılacaktır. Avrupa’dan sağlanan finansman kaynaklarının etkin bir şekilde tüketilmesini sağlamak amacıyla, mümkün olan en yüksek sayıdaki potansiyel yararlanıcının Program aracılığıyla alabilecekleri mali destekten haberdar edilmesi son derece önemlidir. Tüm iletişim ve görünürlük faaliyetleri, AB Dış Eylemler El Kitabı’na67 uygun olarak gerçekleştirilecektir. Kırsal Kalkınma Programı’nın kırsal bölgelerde tanıtımı ve teşvik edilmesi ile ilgili atılan adımların temel hedefi, halkın ve bilhassa Program’ın potansiyel yararlanıcılarının farkındalık düzeyini artırmak olmalıdır. Böylece; • kırsal kalkınma için Avrupa tarafından sağlanan finansman kaynaklarına erişimleri sağlanacak, ve • önlemlerin içeriği konusunda bilgi sahibi olacaklardır. Đletişimin; açık, net, kısa, öz, hedef kitleye yönelik olarak yazılmış olması ve yürütme döneminde hem merkez hem de yerel düzeyde tutarlı olması gerekir. Đletişim, üç ilke etrafında konumlanmalıdır: • esneklik (iç ve dış çevreden gelen geri bildirimlere çabuk yanıt verme kapasitesi) • şeffaflık (programın işleyişinden sorumlu olan teknik yardım projelerinin (KKDE ve PYB) faaliyetleri ile ilgili objektif ve doğru bilgi sağlama kapasitesi) • etkinlik (maksimum etkiye ulaşabilmek için kaynakların en uygun şekilde kullanımı) KKP ile ilgili bilgilendirme ve tanıtım kampanyasının yürütülmesi, PYB projesi ile birlikte KKDE projesi tarafından temin edilecektir. Gereksinimlerin tanımlanmasını takiben, 2008-2011 dönemi için öngörülen tanıtım faaliyetleri her bir Teklif Çağrısı için tekrar edilecektir. Bu yapılırken, söz konusu eylemlerin, hem bilgilendirme kampanyasının gelişimi hem de genel halk ve programın potansiyel yararlanıcıları olarak hedeflenenler için önemli olan özel iletişim tekniklerini temsil ettikleri göz önüne alınmalıdır. Tanıtım faaliyetlerini daha etkin hale getirmek için, KKDE bazı faaliyetleri dışarının yardımıyla gerçekleştirecektir: bilgilendirme materyallerinin tasarımı, (format ve basımı) TV ve radyo spot programlarının yapılması ve tanıtım sürecini içeren diğer ilgili faaliyetler gibi. VII-1 POTANSĐYEL YARARLANICILARIN BĐLGĐLENDĐRĐLMESĐNE YÖNELĐK EYLEMLER KKDE’nin birinci Toplum Kalkınması Teklif Çağrısı’nı başlatma sürecinde gerçekleştirmiş olduğu iletişim eylemleri deneyiminden yola çıkarak, ileriki teklif çağrıları için aşağıdakilerin hazırlanması gerekmektedir: bilgilendirme materyalleri (el ilanları, broşürler, rehberler, posterler, vb.), radyo ve TV spot programları, özellikle KKP için bir web sitesi ile merkezi ve yerel düzeyde organize edilen konferanslar. 67 http://ec.europa.eu/europeaid/work/visibility/index_en.htm 183 KKDE, kırsal kalkınma fonlarına erişim ile ilgili bilgileri potansiyel yararlanıcıların erişimine sunacaktır. Bu bilgiler: uygun yatırım türleri, yararlanıcı kategorileri, tahsis edilen tavan miktarları, uygunluk koşulları, finansmana erişim ile ilgili prosedürleri, finansman başvurularını inceleme prosedürleri, projelerin seçim kriterlerini ve KKP’nin bilgi ve iletişim faaliyetlerinden sorumlu irtibat kişilerinin isimlerini içermektedir. KKP’nin yürütülmesine yönelik olarak potansiyel yararlanıcılar için, tüm KKP önlemlerini kapsayacak şekilde özel tanıtım ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirilir. Bu eylemler, hazırlık ve başlatma çerçevesinde Kırsal Kalkınma konuları (Eksen 1, 2 ve 3’ün Önlemleri – Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi) ve Toplum Kalkınması konuları (Eksen 3’n önlemi – Ekonomi ve kırsal nüfusa yönelik temel hizmetler) ile ilgili her bir teklif çağrısı için kullanılacaktır. Her bir teklif çağrısı, KKDE tarafından organize edilen danışma toplantılarında potansiyel yararlanıcılar ile tartışılacaktır. Daha sonra, yayımlanmadan önce önemli paydaşlar ve potansiyel yararlanıcılardan alınan geri bildirimler doğrultusunda tasarımı yapılacaktır. Teklif çağrısının yayımlanmasından sonra KKDE, merkezi ve yerel düzeyde bilgilendirme toplantıları düzenleyerek, teklif çağrısının genel çerçevesinin yanı sıra detaylı içeriği ve kuralları hakkında potansiyel yararlanıcıları bilgilendirecektir. Bilgilerin görüşülmesi ve dağıtımı; KKDE’nin web sitesinin yanı sıra el ilanları, broşür ve basın bültenlerinin basımı ve potansiyel yararlanıcılar ile kurulacak doğrudan temaslar yoluyla yürütülecektir. VII-2 YARARLANICILARI AB KATKISI HAKKINDA BĐLGĐLENDĐRMEYE YÖNELĐK EYLEMLER Programın yararlanıcılarının bilgilendirilmesi açısından bakıldığında, projeleri doğru şekilde yürütebilmeleri için yararlanıcıların Avrupa fonlarının tabiatını bilmeleri son derece gereklidir. Dolayısıyla, Sözleşme Makamı ile yararlanıcı arasındaki sözleşme imzalandığı andan itibaren, hibe olarak verilen mali desteğin kategorisi açıkça belirtilecektir (Topluluk bütçesinden ya da KTt bütçesinden gibi). Aynı şekilde, tahsis edilen miktar ile tarafların katkı miktarları da kesin değer ya da yüzde oranı olarak verilecektir. Yararlanıcıların bilgilendirilmesi görevli PYB tarafından yapılacak, bu kapsamda yararlanıcıların projelerinin işleyişi çerçevesindeki tüm görev ve sorumluluklarından bahsedilecektir. PYB, hibe yararlanıcılarına hibe sözleşmelerinin yönetimi ve ikincil satın alımlar ile ilgili yoğunlaştırılmış eğitim ve destek sağlar. Đşleyişin kolaylaştırılması açısından, PYB aşağıdakileri hazırlar: • Hibe yararlanıcıları için satınalma el kitapları. • Hibe yararlanıcıları için, genel satınalma esasları ile mali ve teknik dokümantasyonun, raporlama gerekliliklerinin ve rapor formatlarının bir araya getirildiği bir hibe programı proje yürütme el kitabı. • Hibe projesinin uygulanmasına ve satınalmaya bağlı olarak hibe sözleşme programının yürütülmesi ile ilgili eğitim programı. PYB; hizmet, mal ve inşaat işlerinin satın alımında tüm hibe yararlanıcılarına sürekli yerinde destek sağlar. PYB, hibe programlarının sonuçlarının dolaylı olarak yaygınlaştırılmasını sağlayacak Hibe yararlanıcılarına yardımcı destek olacaktır. 184 KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ KTt kırsal kalkınma politikası biriminin Haziran – Kasım 2008 dönemi içerisinde tamamlamış olduğu KKP’nin ilk taslağının tasarımında, Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin desteği alınmıştır. Kırsal Kalkınma Destek Ekibi, stratejik alanların belirlenmesinde, dört eksen düzeyinde politika önlemlerinin sunulmasında, SWOT analizlerinin hazırlanmasında ve dört Eksen içerisindeki öncelikli önlemlerin belirlenmesi ve seçiminde üç Ana Çalışma Grubu’nun (AÇG, biri Eksen 1, biri Eksen 2, biri Eksen 3 ve 4 için) çalışmalarına destek vermiştir. Eksen 1’in AÇG’u, tarımsal üretim, gıda işleme ve pazarlamanın yeniden yapılandırılması ve modernizasyonu ile ilgili konulara yönelmiştir. Eksen 1 AÇG’nun üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile sivil toplum kuruluşu temsilcileri olmuştur: tarımsal ve kırsal kalkınma planlama birimi, bitki ve hayvan yetiştiriciliği, istatistik ve planlama, su, ticaret, sanayi ve turizm departmanları, CYPFRUVEX (Kıbrıs Meyve ve Sebze Đhracat Şirketi), SÜTEK (Süt Đşletmesi Endüstrisi Kurulu), Çiftçiler Birliği, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Kıbrıs Türk Sanayi Odası, Kıbrıs Türk Ticaret Odası ve Kıbrıs Türk Ziraat Mühendisleri Odası. Bu kapsamda, Süt Đmalatçıları Birliği, SÜTEK, TÜK, Narenciye, Patates, Sebze ve Zeytin Yetiştiricileri Birlikleri (Seracılar Birliği de dahil), tarımsal işleme/pazarlama sektörlerinin temsilcileri (et, meyve suyu, değirmen vb.), YAGA / yatırım araştırma geliştirme ajansı, Ticaret Odası, Lefke Üniversitesi, KOBĐ Merkezi ve diğer uluslararası projeler/donörler (UNDP Act / PFF Projeleri, USAID Đşletmeler için Ekonomik Kalkınma ve Gelişim 1 & 2, TAIEX gibi) ile özel müzakere (odak grup) toplantıları yapılmıştır. Aynı şekilde bitki ve hayvan yetiştiriciliği yapan kişiler ve süt, narenciye, patates ve zeytinyağı işleme endüstrisinin, mezbahaların ve ticari işletmelerin temsilcileri ile de özel odak grup toplantıları yapılmıştır. Eksen 2’nin AÇG’u, tarımsal arazilerin, dağlık alanların, diğer handikaplı alanların, Natura 2000 alanlarının ve tarımsal çevrelerin sürdürülebilir kullanımına yönelik konulara odaklanmıştır. Eksen 2 AÇG’nun üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile sivil toplum kuruluşu temsilcileri olmuştur: tarımsal ve kırsal kalkınma planlama birimi, orman, çevre ve su departmanları, Orman Mühendisleri Odası, Çevre Mühendisleri Odası, KEMA / Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve doğal Varlıkları Koruma Vakfı, ÇEVKO / Çevre Koruma Vakfı, Yeşil Hareketi Grubu. Bu kapsamda, Su Kullanıcıları Dernekleri, Karpaz Dostları Derneği, Kıbrıs doğa Dostları, Zeytin Ağaçlarını Koruma ve Araştırma Derneği, ORYAD, Lefke Çevre Derneği, üniversiteler ve diğer uluslararası projeler/donörler (NATURA 2000 TY Projesi, UNDP PFF, USAID Çevreye Değer Veren Faaliyetlerin Desteklenmesi gibi) ile özel müzakere (odak grup) toplantıları yapılmıştır. Eksen 3’ün ve Eksen 4’ün AÇG’u, kırsal ekonominin çeşitlendirilmesi, yaşam kalitesinin artırılması (tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, mikro işletmelere destek verilmesi, tarımsal turizm ve köylerin yeniden canlandırılması, temel hizmetler, köylerin yenilenmesi / kırsal miras, eğitim ve kapasite oluşturma) ve LEADER yaklaşımına (yerel kalkınma stratejilerinin yürütülmesi için işbirliği ve yerel yönetimin geliştirilmesi) yönelik konular üzerinde çalışmıştır. Eksen 3 ve 4’ün AÇG’u üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile sivil toplum kuruluşu temsilcileri olmuştur: tarımsal ve kırsal kalkınma planlama birimi, istatistik 185 ve planlama, su, çevre, turizm, sanayi, şehir planlama, inşaat, kültürel miras ve müzeler, sosyal hizmetler, eğitim ve kültür departmanları, Belediyeler Birliği, Muhtarlar Birliği, Mimar ve Mühendis Odaları Birliği, Esnaf ve Sanatkarlar Odası, Büyükkonuk Eko-Turizm Köyü Komitesi, HASDER Halk Sanatları Vakfı / Halk Sanatları Enstitüsü, Gençlik Merkezi, Kıbrıs Türk Kadınları Derneği, Karpaz Dostları. Bu kapsamda, ayrıca, Muhtarlar, Belediye Başkanları, Kaymakamlar, Belediyeler Birliği, Mimar ve Mühendis Odaları Birliği, Elektrik Đdaresi, KOBĐ Merkezi, Kıbrıs Gençlik Platformu, Kıbrıs Türk Özürlüler Federasyonu, Kıbrıs Türk Eğitim Vakfı, KAYAD Toplum Merkezi, Kadın Yaşama Destek Derneği, Otantik Kıbrıs Türk Ürünleri Topluluğu, Lefke Çevre Topluluğu, Güzelyurt Bölgesini Geliştirme ve Kalkındırma Derneği, Doğancı (Elia) Köyü Geliştirme ve Kalkındırma Derneği ve diğer uluslararası projeler /donörler (Yerel Yönetimlerin Güçlendirilmesi konulu AB projesi, NATURA 2000 AB Projesi, Yüksek Đngiliz Komisyonu Mesarya Ovası Projesi, USAID-EDGE Programı, UNDP ACT Programı, UNDP PFF Programı gibi) ile özel müzakere (odak grup) toplantıları yapılmıştır. KKP’nın ilk taslağı, KTt’nin tarım, ormancılık, çevre, içişleri, istatistik ve planlama, ekonomi ve turizm departmanları ile AB Koordinasyon Merkezi ve Belediyeler Birliği’nin temsilcilerinden oluşan Ana Planlama Ekibi (APE) tarafından 28 Kasım 2008 tarihinde onaylanmıştır. Đlk taslağın tamamlanmasını takiben, KKDE tarafından düzenlenen çalıştaylarla, kamu ve özel sektörden anahtar paydaşların görüşlerine sunulmuş ve KKP’nin taslak çalışmalarında bu paydaşların görüş ve geri bildirimleri dikkate alınmıştır. Đkinci taslağın hazırlanması, 2009 yılının başı itibariyle başlayıp Temmuz ayında tamamlanmıştır. Bu versiyon; süt işlemeciliğinin, mezbahanelerin, balıkçılık ve deniz su ürünleri yetiştiriciliğinin, kırsal turizmin ve mikro işletmelerin SWOT analizlerini ve önlemlerini içermekle birlikte, Eksen 4’ün (LEADER yaklaşımı) tanıtımını içermektedir. 186 KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ DĐĞER KONULAR Şekli ve türü ne olursa olsun ayrımcılıktan kaçınılması; sosyal ve ekonomik yaşamın her evresinde, insan hakları ve insan refahının temin edilmesi için önemli bir öngereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Kadın ve erkek arasında eşitlik ilkesinin sistematik ve odaklı bir şekilde desteklenmesi, KTt KKP taslak çalışmaları sırasında dikkat edilen değişmez ve sürekli bir ilke olmuştur. Bu ilke, kadınların ekonomik ve sosyal yaşama katılımlarının artmasını sağlayacaktır. KTt, 1996 yılından itibaren, kadınlara karşı yapılan ayrımcılığa ve kadınların insan haklarının ihlaline karşı savaş açmış ve cinsiyet eşitliğini sağlamayı taahhüt etmiştir. Ayrımcılık yapmama ilkesi de, yine, Kıbrıs Türk toplum sisteminin merkezinde var olmaktadır. 187