qloballaşma prosesində qafqaz və orta asiya
Transkript
qloballaşma prosesində qafqaz və orta asiya
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ QAFQAZ UNİVERSİTETİ AZƏRBAYCAN İQTİSADÇILAR İTTİFAQI MINISTRY OF EDUCATION OF AZERBAIJAN REPUBLIC QAFQAZ UNIVERSITY THE UNION OF ECONOMISTS OF AZERBAIJAN “ Q L O B A L L A Ş M A P R O S E Sİ N D Ə Q A F Q A Z VƏ O R T A A Sİ Y A ” MÖVZUSUNDA BEYNƏLXALQ KONFRANSIN MƏ Q A LƏ L ƏRİ ARTICLES OF THE INTERNATIONAL CONFERENCE ON A THEME “CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE GLOBALIZATION PROCESS” AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEVİN ANADAN OLMASININ 80 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNUR IT IS DEVOTED 80 YEARS OF THE PRESIDENT OF AZERBAIJAN REPUBLIC HAYDAR ALIRZA OGLU ALIYEV Bakı - 2003 “QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ QAFQAZ VƏ ORTA ASİYA” “MÖVZUSUNDA BEYNƏLXALQ KONFRANS INTERNATIONAL CONFERENCE ON A THEME “CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE GLOBALIZATION PROCESS” TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN HƏMSƏDRLƏRİ / CO-CHAIRMEN OF ORGANIZING COMITEE: Professor Erol ORAL, Akademik Ziyad SƏMƏDZADƏ TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN ÜZVLƏRİ / MEMBERS OF ORGANIZING COMITEE: Dr. Osman Nuri Aras, Dr. Selim Özdemir, Prof. İmran Cəfərzadə, İ.e.d. Rəsul Balayev, Dr. Alexander Magill, Qalib Şərifov, Yavuz Kahraman, Fikret Elma, Rövşən İbrahimov, Kənan Bəşirov, Vüqar Hacıyev, Vəfa Qurbanova, Əhməd Əhmədov, Nailə Cabbarova, Rəşad Hacıbalayev, Yeganə Məmmədova ELMİ REDAKSİYA HEYƏTİ / SCIENTIFIC – EDITORIAL GROUP Prof. Niftalı Qocayev, Prof. Ömer Okumuş, Prof. Arif Şəkərəliyev, Dr. Hakan Acar, Prof. İmran Cəfərzadə, Prof. Məmməd Həsən Meybullayev, Dr. Məmmədəli Babaşov, Dr. Osman Nuri Aras, Dr. Selim Özdemir, Prof. Fuad Məmmədov, İ.e.n. Sadıq Salahov, İ.e.d. Rəsul Balayev, Dos. Eldar İsmayılov, Dr. Alexander Magill, Dr. Murat Erguvan YARADICI QRUP / CREATIVE GROUP: Dr. Osman Nuri Aras, Yavuz Kahraman TƏRTİBAT / DESIGN Sahib Kazımov Bakı - 2003 İÇİNDƏKİLƏR İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ 1 1. INTEGRATION OF GEORGIA WITH THE WORLD COMMUNITY İsmail ÖZSOY 3 2. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN SON ON YILININ DEĞERLENDİRİLMESİ Süreyya SAKINÇ 9 3. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE IMF POLİTİKALARININ SONUÇLARI: AZERBAYCAN DENEYİMİ Alkan SOYAK, Zenfira NESİROVA 14 4. KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİ ÜZERİNE ETKİLERİ, KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE’DEN İKİ AYRI UYGULAMA ÖRNEĞİ Mehmet CANDEMİR, Halil GÜNGÖR 21 5. MARKET ORIENTATION AND ORGANIZATIONAL PERFORMANCE IN MAINLAND CHINA: TEST OF THE MARKET ORIENTATION SCALE (MARKOR) Erdener KAYNAK, Ali KARA 27 6. ULUSLARARASI MALİ KRİZLER, IMF POLİTİKALARI, AZ GELİŞMİŞ ÜLKELER, TÜRKİYE VE DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ Halil SEYİDOĞLU 33 7. E-NTEGRASYON AÇISINDAN E-TİCARET KAFKASYA-TÜRKİYE ÖRNEĞİ Fahriye GÖZGÜ, Halil MUTİOĞLU 40 8. ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE BAKIŞI VE SENDİKALARIN STRATEJİK YAKLAŞIMLARI Ayhan GENÇLER, Adil OĞUZHAN 46 9. KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ: DÜNYA EKONOMİSİ AÇISINDAN GELECEĞİ İrfan KALAYCI 52 10. AZERBAIJAN VALUATION IN THE LIGHT OF MODEL OF INDIAN INFORMATION TECHNOLOGIES Cihan BULUT 58 11. KÜRESELLEŞME VERSUS ULUS DEVLETLER GEÇİŞ EKONOMİLERİNİN KIRILMA NOKTALARI Geybullah GEYBULLAYEV, İbrahim Attila ACAR, İsmail BAŞARAN 64 12. FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN ÖZELİNDE KAFKASYA VE ORTA ASYA’YA ETKİSİ Osman Nuri ARAS 72 13. GLOBALLEŞME SÜRECİNDE ULUS ÖTESİ İŞLETMELER, TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI VE AZERBAYCAN Yavuz KAHRAMAN 80 i 14. TRANSFER OF TECHNOLOGIES: A META TAXONOMY Arnold REISMAN 85 15. EKONOMİNİN YENİLENEN YÜZÜNDE E-TİCARET UYGULAMALARI: TİCARETİN YENİ TEMELLERİNİN ARANMASI VE GELECEĞİNE İLİŞKİN DÜŞÜNCELER Gürcan PAPATYA, Nurhan PAPATYA, A.Buğra HAMŞİOĞLU 97 SİYASƏT BÖLMƏSİ 1. 115 ULUSLARARASI TÜCARET HUKUKUNUN GELİŞMESİNDE TAHKİMİN ROLÜ VE AZERBAYCAN UYGULAMASI Hakan ACAR 117 2. ORTA ASYA ÜLKELERINDE SOSYAL GÜVENLIK SISTEMLERININ SORUNLARI Abdulhalim ÇELİK 123 3. KÜRESELLEŞME SÜRECINDEKİ KAFKASYA VE ORTA ASYA’DA “ÖTEKİ” SORUNU Alaeddin YALÇINKAYA 128 4. СРЕДНЯЯ АЗИЯ И КАВКАЗ МЕЖДУ РОССИЕЙ И США Пламен ДИМИТРОВ 135 5. КАВКАЗ И БАЛКАНЫ ВO ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКЕ РОССИИ – АКЦЕНТЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ В ПРОШЛОМ И БУДУЩЕМ Нина ДЮЛГЕРОВА 140 6. A THÜNİAN -WORLD SYSTEMS APPROACH TO THE INDUSTRIAL LOCATION AND ENVIRONMENTAL PROBLEMS: THE NEW ROLE OF TURKEY AND CAUCASIAN COUNTRİES İN THE GLOBAL PRODUCTION Mehmet C. MARİN, Hakan ALTINTAS 144 7. SOME FEATURES OF CENTRAL EURASIAN CORRUPTION IN THE ERA OF GLOBALIZATION Irina Y. MOROZOVA 152 8. INDEPENDENT AZERBAIJAN'S STRATEGIC IMPORTANCE: PAST, PRESENT, AND FUTURE Robert V. BARYLSKI 156 9. GLOBALIZATION AND POST-COMMUNISM Peter RUTLAND 164 10. СТРАТЕГИЧЕСКАЯ РОЛЬ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ Фарход ТОЛИПОВ 168 11. KÜRESEL KENTLERİN REKABETÇİ POTANSİYELİ: BAKÜ KENTİ ÖRNEĞİ Hakan ALTINTAŞ, Mehmet TAN 174 12. STRUCTURE OF PARLIAMENTS, TERMS OF PRESIDENCY AND DEMOCRACY IN THE FRAMEWORK OF GLOBALIZATION Shah-Ahmad MUTALOV 181 ii 13. THE SECURITY RELATIONS BETWEEN CHINA AND CENTRAL ASIA IN THE GLOBALIZATION ERA Gourbani KOSHAKI 187 MƏDƏNİYYƏT BÖLMƏSİ 211 1. İSLAM VE KÜRESELLEŞME Kemalettin ÖZDEMİR 213 2. GLOBAL KÖYÜN “KUTSAL KİTABI” Fethi Ahmet POLAT 219 3. KURESELLEŞMENİN PSİKOLOJİK SONUÇLARI Canani KAYGUSUZ 228 4. KİMLİKSİZLEŞTİRMENİN KÜRESELLEŞMESİ Halil MUTİOĞLU 235 5. TÜRK DÜNYASI ŞAİRLERİNİN TÜRK DİLİ ÜZERİNE YAZDIKLARI ŞİİRLER VE DİL ANLAYIŞLARI İskender PALA 240 6. ULUSLARARASI TURİZM EKSENİNDE KÜRESEL KÜLTÜRÜN AZERBAYCAN YEREL KÜLTÜRÜNE YANSIMALARI Derman KÜÇÜKALTAN, Gül Yılmaz KÜÇÜKALTAN, Adil OĞUZHAN 247 7. REFLECTIONS OF CULTURAL GLOBALIZATION IN TV PROGRAMMES IN KYRGYZSTAN Huriye KURUOĞLU 251 8. KÜRESELLEŞME VE KİMLİK Muhittin AŞKIN 256 9. QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ DİNİ VƏ ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR Məmmədəli BABAŞOV 260 10. BİREYSEL KİMLİK VE KÜRESELLEŞME Sırrı AKBABA 265 11. KÜRESELLEŞME DİN VE AHLAK M. Zeki İLGAR 271 iii İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ 3 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi INTEGRATION OF GEORGIA WITH THE WORLD COMMUNITY İsmail ÖZSOY International Black Sea University Faculty of Economics and Administrative Sciences Tbilisi / GEORGIA iozsoy@ibsu.edu.ge, ismailozsoy@yahoo.com ABSTRACT The achievement of independence in 1991 left Georgia with inefficient remains of the Soviet-era state systems. She inherited large state-owned enterprises specializing in the products assigned by the Soviet system, which overrated manufacturing industry and undervalued services, making Georgia dependent on other Soviet republics for a wide range of products that were unavailable after 1991. After a short-term dictatorial regime, Eduard Shevardnadze maintained national unity and tried to establish international contacts. With the support of IMF a political base for a market economy was layed in 1994. On the way to build a market-oriented and democratic community, Georgia has adopted some of the best laws and institutional structures. While experiencing such a transformation in the social and economic structure within the country that results in a modern society, Georgia has become a member or a participant of more than 105 international organizations, recognizing the renewed importance of international organizations to integrate with the world community. Economists generally agree on six requirements for a successful transition from socialism to a market-based system. In this study, we will try to follow the steps taken by Georgia on that way. Key words: Planned economy, market-based economy, democratic community, transition, privatization, reform, homo societicus (man of society). INTRODUCTION Georgia is a strategically important Caucasian country situated at the crossroads of Europe and Asia and well placed to serve as one of the world's major corridors for the shipment of oil and gas of the Caspian countries. Regarded in its geopolitic and geoeconomic dimensions for its such favorable strategic location,1 Georgia is directly connected with the restoration of the historic Silk Road that will provide the cost-effective utilization and safe transportation of the Caspian oil and gas to the international markets. Much of that gas and oil will be exported to Europe and Asia through Georgia. Being such a fulcrum for east-west energy pipelines, Georgia remains a key western interest in the Transcaucasus region. Thus, Georgia's development as a stable and democratic country, and her increasingly integration into the global economy is of great importance. During the Soviet period, Georgia had one of the highest living standards in the Soviet Union with its people who were among the best educated, and with an economy based on agribusiness, science, medicine, tourism, and aviation. Despite all, like other republics, she was not a part of the world community. The collapse of the Soviet system forced Georgia to reorient the political, economic and social structure of the country. But, immediately following the independence, the combined impacts of the civil war and economic reorientation on the society have been devastating. The loss of markets in the former Soviet Union and the cease of the input flow from the same source led to about 80 % decline in recorded GDP from 1990 to 1994. The dislocation of trade and industry and the consequent loss of budgetary revenue urged the government to borrow. Thus, the accumulation of large overseas official debts gave way to acceleration in the rate of inflation from 5 % in 1990 to 8380 % in 1994. The short-lived dictatorial and paranoid regime of Zviad Gamsakhurdia in 1991, followed by the bloody process of unseating him, gave Georgia a lasting reputation for instability that damaged prospects for foreign investment and for participation in international organizations. As head of state in early 1992, Eduard Shevardnadze, the most popular politician in Georgia, maneuvered to maintain national unity. He used his familiarity with the world of diplomacy to establish international contacts, gain sympathy for Georgia and seek economic ties. With the support of IMF privatization program was extended, conditions were eased and communication systems were improved with joint enterprises in 1994. And a political base for a market economy was prepared. Laying the groundwork for building a democratic society and expediting the transition to the market economy, the transformation process in Georgia provided the framework for signing a formal agreement between the European Union and Georgia in April 1996. This agreement has potentially opened the door for Georgia to integrate into the Western Europe. The country headed by Eduard Shevardnadze shaped vividly its decision to set up an open and democratic society and ensure equality of all its citizens through the new constitution, free and fair elections, and the 1 See, Gakhokidze, Jemal, “Historical Geography and The Security of a Country”, Tacis, Second Quarter 2001, pp.21-31. 4 establishment of local democracy.2 Besides, the Government aimed to foster its integration into major regional and international organizations. Georgia has been a member of more than 30 international organizations, and has established formal diplomatic relations with 117 countries. Economists generally agree on six requirements for a successful transition from socialism or so-called planned economy to a market-based system. These are macroeconomic stabilization, deregulation of prices and liberalization of trade, privatization, establishment of market-supporting institutions, social safety net and external assistance.3 At the moment, notwithstanding some serious problems, Georgia is experiencing a transition to a politically democratic and economically market-based system on the way to the integration with the world community and she has been fulfilling these requirements together with establishing relationships with international organizations. In this study, we will try to follow the steps taken by Georgia on that way. BUILDING A MARKET-BASED ECONOMY Georgia has chosen open markets and the rule of law as a path to economic growth in transition from a command to a democratic and free market system. As the initial steps of transition to a market economy were taken in February 1992, a new Anti-Monopoly Department was created within the Ministry of Economy of Georgia. The legislation and competition policy aimed at the promotion of entrepreneurship, and the prohibition of unfair competition, anti-competitive activities, misuse of market position, mergers, and other actions which provoke or may provoke the restriction of elimination of competition on the market.4 The law on Monopoly Activity and Competition, dated December 1996, is considered to be a foundation of Georgia’s commitment to free and open markets.5 But, some critiques assert that the law on Prices and Principles of Price Formation jeopardises the competition policy.6 Backed by the procedure of such legislative actions and with the assistance of the International Monetary Fund (IMF) were taken drastic measures to overcome the crisis and to promote economic reforms in late 1994. The main focus of the program was on the restoration of financial and budgetary control. Credits, government employment and expenditures were reduced. Further liberalization of prices was introduced and privatization was intensified. External donors and financiers funded various projects to support the revival of the economy and to establish the legal and institutional infrastructure for a market economy. Georgia's currency, the lari, which was introduced in 1995, was allowed to float freely in 1998. This attempt resulted in the stabilization of the currency, and the halt of inflation. The inflation rate in 2000 was 4.6 percent, down from 10.9 percent in 1999,7 and 3.4 percent in 2001. It is expected to be around 5.9 in 2002. An extremely low-level rate of inflation for such an emerging market economy as Georgia is a result of very strict monetary policy implemented by the National Bank of Georgia with the support of IMF and World Bank.8 The economy began to experience modest but increasing levels of GDP growth. The deficit in the state budget realised 2.9 percent in 2001, exhibiting a decline from 3.6 percent in 2000.9 Price liberalization was nearly complete since the liberalization of the price of bread in June 1996. This step toward price liberalization, which was considered successful reform particularly in this field, did not affect the rate of inflation. Several projects in the spheres of health, transport, municipal infrastructure and agriculture were financed by the Word Bank to restore macroeconomic stability, to promote the resumption of growth and to improve living standards.10 In general Georgia has adhered to fiscal and monetary policies that promote balanced, sustainable economic growth and facilitate the functioning of markets. However, it has poor rates of tax collection. Consequently, the state budget remains highly dependent on external financing and loans from the National Bank of Georgia. By evading tax obligations, the large 'shadow economy', places legitimate businesses at a significant competitive disadvantage and inhibits their development. The 'shadow economy' accounts officially stands between 40-60 percent of GDP but is commonly thought to be substantially higher. As reorienting the economy towards the west, there has been an inevitable change in the mix of sectors which are experiencing growth. Agriculture was the most responsive to the change from a command to market economic system. Branches of industry are adjusting according to market principles. The service sector is growing rapidly in size and sophistication in response to the needs of a market economy. The main reason for 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Now, Georgia is a presidential republic based on a classical democratic model consisting of an executive, legislative, and judiciary branches. The Parliament represents the legislative power. The principles of the rule of law are based on the Constitution of 1995. Case, Karl E.; Fair, ray C., Principles of Macroeconomics, Prentice-Hall, New Jersey, USA, 2002, pp. 451-5. Lapachi, Ketevan, “Anti-Monopoly Regulation in a Transition Country: The Example of Georgia”, European Competition Law Review, Sweet & Maxwell, Vol: 22, Issue: 9, September 2001, p. 375. Lapachi, Ketevan, “ An Examination of the Present Competition Law of Georgia Using Pittman’s Criteria”, The Antitrust Bulletin, The Journal of American and Foreign Antitrust and Trade Regulation, Spring 2002, p.190. See, Lapachi, (2002), p. 205, with reference to Larry, Morgan, The Law on Prices and Principles of Price Formation: A Barrier to Free Markets 1 (CEPAR Economic Commentary Report 6, Nov. 1997). Problems of Economic Transition (Ed. Papava, Vladimer and Elene Chikovani), November/December 1997, p. 7. Liparteliani, Lekso, “Georgia: A Decade of Transition”, Georgian Economic Trends, TACIS, 2002, No: 2, p. 101. Liparteliani, op.cit., p. 104. See for some, Problems, op.cit., p. 8. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi this was the fast growth of transport, telecommunication and financial services sectors.11 The share of private sector in the Georgian economy continues to increase both from internal growth within private enterprise and from the government's continuing privatization program. The Parliament passed enabling legislation which extends to private enterprises legal title to the land on which they stand. The process of registering titles to agricultural land has been completed. PRIVATIZATION Privatization is considered one of the most important indicators of the transition. The Georgian government has largely put into place the legislative framework to promote and sustain a free and competitive market-oriented economy and to encourage foreign investment. The privatization of Georgian state assets was initiated with the Law on Privatization of State Enterprises in 1992. This legislation provides for national treatment of both foreign and local investors who wish to participate in the privatization process. The Law on Privatization of State Property, adopted in May 1997, recognizes four forms of privatization: tender, auction, lease buy-out, and direct sale. Parliament made a commitment that all new legislation beginning September 1, 1998 should be in full compliance with the legal norms of the European Community. Important legislative milestones were reached in 2000 with the passage of key legislation aimed at extending the scope of the privatization program, creating capital markets, promoting accounting reform, and registering ownership of enterprise and agricultural land. State price controls are being phased out. With the establishment of legal framework for the market economy in 1996, the right of possession of agricultural land was conveyed to citizens of Georgia by the ‘Law on Agricultural Land Ownership’. This law would undoubtedly lead to the complete privatization of agricultural land. The laws on ‘Monopolistic Activity and Competition’ dated June 1996 and on ‘Bankruptcy’ as well as other fundamental laws, were also adopted by Parliament. Thus, the government together with the main ministries signaled its intent to implement these economic frameworks. By the end of 1998 the privatization of small enterprises was largely completed, with 12,860 enterprises passing into private ownership. Of these, approximately 80 percent were in the trade and services sectors.12 Over the years, the privatization is approaching its end because the amount of available companies is diminishing. However, privatization of large enterprises such as telecommunications, energy, manufacturing sectors is still ahead and presumably there will be small enterprises created as a result of restructuring. Thus, the privatization process of small enterprises may last longer. Even though the privatization of small enterprises does not necessarily imply their efficient operation in future, the existing resale market seems to be effective enough to ensure the acquisition of assets by more capable owners, also increasing the competition. Giving the customers freedom of choice enables market forces to provide sustained pressure on companies to increase efficiency.13 REFORMING THE BANKING SYSTEM The Georgian banking system is at the stage of development. The Law on the Central Bank, adopted in 1996, introduced a two-tier banking system consisting of the National Bank of Georgia (NBG) and commercial banks.14 Since 1994, Georgia has embarked on a comprehensive program of banking sector restructuring, with the help of U.S. experts. The reforms aiming at upgrading and enforcing prudential standards for commercial banks have yielded positive results, particularly with regard to banking sector consolidation, leading to a sharp reduction in the number of banks from 229 in early 1994 to 26 in 2001. The minimum authorized capital requirement was raised incrementally15 after which some bank licences were revoked by the NBG. Further reduction in the number of banks through mergers and outright closures is anticipated. Only licensed banks are permitted to conduct hard currency transactions. Georgian law does not restrict the free flow of financial resources. All these measures increased confidence in the banking system. Private commercial banks commenced operations in 1989 when the liberalization in the financial system began. Foreign investment accounts for approximately one third of total bank capital. More than twenty banks have been created with the inclusion of foreign capital. Currently, more than forty banks operate under general licenses that allow them to carry out international transactions and currency exchange operations.16 The portfolio investment regulatory system is currently being developed. The Law on Stock Markets, adopted in December 1998, established the legal framework for the creation and operation of a stock market. The law states licensing conditions for stock exchange, central depositary, brokerage companies and registrars. A regulatory agency, the National Commission for Securities (NCS) was created to supervise all market 11 12 13 14 15 16 The share of services in 2001 amounted to 60 percent of GDP, compared to only 44 percent in 1996. By sector, the large privatized enterprises included: Agriculture/Food (28.5%), Construction (18.5%), and Industry (15.2%). Tacis, Georgian Economic Trends, 2002, No: 2, p. 45. Banks & Bank Services in Georgia, GAT Advertising & Publishing Company, Tbilisi, 2000, p.5. From 500 Lari in 1997 to 5 million Lari by the year 2001. Presently, two foreign banks have branch offices in Georgia: Ziraat Bankasi, Turkey, and The Caucasus Development Bank, Azerbaijan. 6 participants. Georgian Stock Exchange (GSE) is a non-profit joint stock company established by brokerage companies. Trading on the exchange market started in April 2000. The electronic trading system of GSE was developed with the support of USAID. Capital markets development took a giant leap forward with significant technical assistance from international donors. The primary goal of the newly established Georgian Stock Market is to create a transparent, liquid, and organized securities market with a viable trading mechanism. The stock market organizes public trading of securities in compliance with the exchange rules and procedures, and disseminates information on trading results and prices. The Law on Accounting, adopted in February 1999 required all joint stock companies in Georgia to adopt international accounting standards by January 2000. Private firms are not authorized by law or any regulation to adopt articles of incorporation or association that limit or prohibit foreign investment, participation, or control of domestic enterprises. TRADE AND FOREIGN INVESTMENT REGULATIONS Georgia became a member of the World Trade Organization (WTO) in June 2000. This is another step towards Georgia's integration into international trade. As a member of the WTO, Georgia has had access to assistance in coordinating its legal framework with international norms. The ongoing customs reform implemented with assistance of western consultants is expected to bring customs operation in compliance with the Customs Code of 1997 and Law on Customs Tariffs of 1998. Pre-import certification was introduced in mid1999 by the British firm contracted to perform this function. The Law on Customs Tariff and Duty of 1998 provides for customs valuation of goods based on ‘internationally recognized practices’, as defined by the WTO. Georgia is a leader in the former Soviet Union of developing the legal infrastructure for an attractive investment climate. Georgia maintains no currency controls, allows foreign investment in all but a few sectors deemed strategically important, and has implemented an impressive privatization program, including land privatization. Georgia has signed agreements on a free trade regime with 8 CIS countries. The formal legislative framework of Georgia concerning foreign investment conforms to internationally accepted norms and principles. The legal framework governing ownership and privatization is provided by several related acts. Property rights in the extractive industries, intellectual property rights and financial sector legislation are governed by several laws in the western standards. The Georgian Constitution provides for protection of ownership rights, specifically the universal rights to ownership, acquisition, disposal or inheritance of property. Foreign citizens living in Georgia possess rights and obligations equal to those of the citizens of Georgia. The Constitution allows restriction or revocation of property rights only in cases of extreme public necessity, and then only as directly envisaged by law. Georgian law prohibits expropriation, that is nationalization, of foreign investments, except in cases involving natural disasters, acts of God, other cases of force majeure,17 and epidemic emergencies. Georgia is trying to integrate with the rest of the world by signing bilateral investment agreements. Georgia has negotiated bilateral agreements on investment promotion and mutual protection with 25 countries. Georgia's legal regime for dispute settlement procedures meets international standards. According to the Georgian legislation, the rights and guarantees of a foreign investor cannot be less than the rights and guarantees of Georgian individuals or legal persons. As for property rights, including those of foreign investors are protected by the legislation. Corruption seems to be the most serious problem of Georgia, like other post-Soviet countries, that threats the establishment of a free and truly independent country. In July 2000 the Government of Georgia created an Anti-Corruption Commission to deal with this problem. SOCIAL POLICY AND SOCIAL SAFETY NET Before the onset of transition, Georgia, like other transition economies, had well-developed social security nets covering the same risks as in the developed countries. The cradle-to-grave protection was provided to the entire population. But this comprehensive safety net left people with little experience in dealing with economic uncertainty. Therefore, one of the problems that remains still unsolved is social safety net. The state social security system technically provides pension, unemployment and maternity benefits. These benefits are negligible, however, and the system is not running well. Currently, social policy reforms are among the top priorities of the National Poverty Reduction and Economic Growth Program and acknowledged by the government to be a long term strategic objective. 17 Force or power that can not be fought against. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi CONCLUSION AND SUGGESTION After experiencing a terrible practice under the Soviet system, being isolated from the modern world, now Georgia has adopted some of the best laws and institutional structures on the way to a democratic and marketoriented community. The legislation of Georgia concerning foreign investment conforms to internationally accepted norms and principles. The banking system has been reformed and many other regulations have been made to meet the needs of the modern age. Privatization has nearly been completed. Georgia seems to have virtually fulfilled the requirements for a successful transition from socialism to a market-based system except for the social safety net. While the legal framework for private business is largely in place, enforcement of laws and presidential decrees is relatively absent or ineffective. The most urgent problem is the activity of ‘the state bureaucratic monopoly’ that is, the restriction of competition by the activities of government bodies and officials. Old-minded bureaucrats seem to be the most resistant powers against the reforms. Lack of sufficient staff to manage the new market system appears to be an important problem. Even though macroeconomic stabilization has been achieved, it realised at a level where the economy suffers unemployment and low output. Therefore, the poor fiscal situation, poverty, unemployment, pervasive corruption, and the arbitrary implementation of laws and regulations are the main problems of Georgia. The country is being affected by such economic problems and the growing popular nostalgia for the materially more beneficial ‘old days’, and frustration over the apparent lack of results from legislated reforms. Despite the state social security system technically provides some benefits, these are negligible and the system is not running well. Official government salaries have been eroded by inflation over the years to a point where most are at or below subsistence level, and many civil servants seek to supplement their income by opportunities their positions present. That seems to lay a favourable ground for corruption. The poor enforcement of existing laws and illegal practices by Georgian officials has cast a shadow on Georgia's performance as a transition economy. Pervasive nature of corruption and its high visibility have stunted economic growth and seriously undermined the credibility of the Government and its reforms. The main sources of corruption are lack of legal culture and the atmosphere of non-punishment. The lack of skilled employees, economists and lawyers is another problem for the unsuccessful enforcement of laws. It is typical for the best specialists to move from government to private structures and foreign institutions, for reasons including low salaries and bad working conditions. In order to remove corruption and to achieve a healthy and wealthy society in the long run, ‘homo economicus’ must not be ultimate target as stated by some writers.18 He should be provided with moral values including legal culture so that he may be concerned about the interests of the society and turn to a ‘man of society’. Strong family ties between the members of a typical Georgian family eased so far the sever effects of economic crises of 1990s. Likewise, ‘men of society’ can overcome all the problems including corruption that cannot otherwise be solved. Currently there is a transformation in the human dimension in Georgia as in other transitional economies. This transformation took place firstly from homo sovieticus to homo transformaticus in the last decades of the Soviet system, now homo transformaticus is changing to homo economicus. We don’t see homo economicus sufficient for the future of these countries and offer a further study on the transformation of human dimension and recommend it be improved to be ‘man of society’. 18 Problems of Economic Transition, p. 10. 8 REFERENCES - Banks & Bank Services in Georgia, GAT Advertising & Publishing Company, Tbilisi, 2000. - Case, Karl E.; Fair, ray C., Principles of Macroeconomics, Prentice-Hall, New Jersey, USA, 2002. - Gakhokidze, Jemal, “Historical Geography and The Security of a Country”, Tacis, Second Quarter 2001, pp.21-31. - Georgia: Country Studies (Edited By Glenn E. Curtis), Federal Research Division, Library of Congress, March 1994. - Georgian Law Review, Tacis, Second Quarter 2001. - Lapachi, Ketevan, “Anti-Monopoly Regulation in a Transition Country: The Example of Georgia”, European Competition Law Review, Sweet & Maxwell, Vol: 22, Issue: 9, September 2001, p. 374-81. - Lapachi, Ketevan, “An Examination of the Present Competition Law of Georgia Using Pittman’s Criteria”, The Antitrust Bulletin, The Journal of American and Foreign Antitrust and Trade Regulation, Spring 2002, pp.187-215. - Liluashvili, Gia, “Legal Culture, Problems and Some Solutions”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 5-7. - Liparteliani, Lekso, “Georgia: A Decade of Transition”, Georgian Economic Trends, TACIS, 2002, No: 2, pp. 98-108. - Nadareishvili, Vakhtang, “Psychological Aspects of Law in Action”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 8-9. - Nadirashvili, Shota, “Problems of Formation of Georgia as a Free Country”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 3-4. - Papava, Vladimer; Beridze, Teimuraz, “Industrial Policy and Trade in Georgia”, Eurasian Studies, Winter 1996/97, No: 4, pp. 65-78. - Papava, Vladimer, Necroeconomics and Post-Communist Transformation of Economy, Publisher ‘Company Imperial’ Ltd., Tbilisi, 2001. - Problems of Economic Transition (Edited by Papava, Vladimer and Elene Chikovani), November/December 1997. - Ugrekhelidze, Niblia, “Malfeasance: Performing a Wrongful or Illegal Act”, Khidi, N0: 7, 2002, pp.13-15. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN SON ON YILININ DEĞERLENDİRİLMESİ Süreyya SAKINÇ Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Bişkek / KIRGIZİSTAN ssakinc@manas.kg ABSTRACT This paper looks at lessons to be drawn from the ten-year experience of Kyrgyz economy in the period 1991 to 2001. The Kyrgyz Republic has undertaken reform programs of liberalization and privatization in the early stages of transition from centrally planned economy to market economy. But failling in political liberalization raised negative effects on growth. The Kyrgyz Republic has advantages and potential gains from globalization. Kyrgyzstan should establish a balance between gains and losses from globalization to provide for a sustainable growth and to reduce poverty. GİRİŞ 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, diğer eski Sovyet Cumhuriyetleri gibi Kırgızistan’da üretim artışında önemli düşüşler ve enflasyon oranında önemli yükselmeler görülmüştür. 1991 ve 1995 yılları arasında GSYİH neredeyse % 50 oranında düşmüştür. Bu dönemde kamu gelirlerindeki düşmenin nedeni Rusya’dan yapılan doğrudan bütçe transferlerinin (1991’de % 13’e ulaşmıştı) kaldırılması olmuştur. Sonuçta enflasyon oranı dramatik olarak yükselmiştir. Büyümede pozitif dönüşüm 1996 yılından itibaren başlamıştır. Gelirlerdeki düşmeyi telafi etmek için hükümet sosyal harcamalar ile devlet kuruluşları ve tarıma yapılan transferleri azaltmıştır. Bu dönemde sosyal refah harcamaları, eğitim ve sağlık harcamalarında da azalmalar görülmüştür. Eski Sovyetler Birliği Ülkelerinde devlet teşebbüslerinin yanında, önemli sayılacak oranda özel girişim de bulunmaktaydı. Dünya Bankası’na göre 1997 yılı için özel sektörün GSYİH’ya oranları Tacikistan ve Türkmenistan’da 20 ve 25; Özbekistan’da 45; Kazakistan ve Kırgızistan’da ise sırasıyla 55 ve 60 olarak tahmin edilmekteydi ( EBRD, 1977). 1991-1995 döneminde ekonomide yaşanan hiperenflasyon ve resesyon sonrasında 1996’da büyümeye geçilmiştir. 1996-2000 döneminde gerçekleştirilen % 5,4’lük büyüme oranı sürdürülebilirse, ekonomi ancak 2008 yılında, 1990’lardaki seviyesini yakalayabilecektir. 1995’ten sonra büyüme sürecine giren ekonomide 2000 yılında istikrarlı bir enflasyon oranı yakalanmıştır.Liberal politikalar izleyen Kırgızistan’da dış ticaret dengesi bozulmuş ve dış borç stokunun GSYİH’ya oranı 2000’de % 132’ye yükselmiştir. 2000 yılı itibariyle fakirlik sınırı altında yaşayanların toplam nüfusa oranı % 52,3’e yükselmiştir. KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ (1992-2001) Kırgızistan, bağımsızlığını kazandığı 1991 yılında başarılı bir ekonomik reform programı başlatmıştır. Reform programı bazı şok önlemleri ve kapsamlı olarak devletin ekonomideki rolünü azaltacak yapısal düzenlemeleri içermekteydi. Fakat, piyasa ekonomisinin yaratılmasına yönelik kapsamlı reform programı etkin şekilde uygulanamamıştır. Bunun temel nedeni, Kırgızistan ekonomisinin eski Sovyetler Birliği Ülkeleri ile tam entegrasyona dayalı olmasıydı. Kırgızistan, bugün kişi başına gelir ve yoksulluk indeksi sıralamasında Eski Sovyetler Birliği Ülkeleri arasında en kötü ikinci ülke durumundadır. SOVYETLER BIRLIĞI’NIN DAĞILMASI SONRASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR Sovyetler Birliğinin dağılması ve küresel ekonomik rekabetin sonucu olarak, diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Kırgızistan da çözümü zor sorunlarla karşılaşmışlardır. Bu sorunlar arasında; i) komşu ülkeler ile yapılmakta olan ticaret ve transit ulaşımın kesintiye uğraması; ii) ulusal bütçede sosyal sübvansiyonların azaltılması; iii) enerji, ulaşım gibi altyapı hizmetlerinde fiyat desteklerinin azaltılması; iv) su ve enerji kaynaklarına ulaşım ve ortak kullanımın güçleşmesi; v) nitelikli işgücü kaybı; vi) ağır dış borç yükü; vii) doğrudan yabancı yatırımların yetersizliği; viii) piyasa ekonomisinin yerleşmemesi sayılabilir. Sovyetler Birliği döneminde sanayi-tarım ülkesi görünümü veren Kırgızistan, bağımsızlık sonrasında tarım ülkesine dönüşmüştür. Nitelikli iş gücünün ülke dışına göç etmesi sonucu nitelikli işgücünün çalışan nüfusa oranı ciddi oranda azalmıştır. Hammadde potansiyeli Sovyetler Birliği dönemine göre kullanım kapasitesinin çok altına düşmüştür. En uygun çözüm, eski yapının tekrar onarımı değil, yeniden bir üretim modeli ve rekabetçi bir özel girişimci kesimin yaratılmasıdır ( T. Koyçuyev, P. Koyçuyev, M. Koyçuyev, 2002, s. 26). Kırgızistan ekonomisi Sovyetler Birliği döneminde gelişmiş bir sanayi sektörüne sahipti. Sovyet döneminde Cumhuriyetler arasındaki giderek azalan ekonomik ilişkilerin yarattığı ekonomik bunalım Kırgızis- 10 tan ekonomisini 1991-1995 yılları arasındaki birinci dönemde ciddi bir krize sürüklemişti. Ekonomileri birbirine bağımlı olan Cumhuriyetlerin bağımsızlık sonrası işbirliğine gidememeleri ve piyasa ekonomisine geçişte yapılan hatalar, ekonomik krizlerin doğmasına ve derinleşmesine neden olmuştur. Bu dönem, merkezi planlı ekonomik sistemin yıkıldığı ve reform programının biçimlendirildiği bir süreç olarak kabul edilmektedir. İkinci dönem, 1996-2000 yılları arasındaki piyasa ekonomisinin oluşmaya başladığı ve reformların hayata geçirildiği bir süreç olarak değerlendirilmektedir. 1991-1995 dönemi: 1991-1995 yıllarını kapsayan birinci dönemde, hızlı ve şok bir reform programı başlatılmıştır. Bu dönemde, i) tüm ürün fiyatları serbest bırakılmış; ii) yoğun bir özelleştirme programı başlatılmış; iii) vergi sistemi yeniden düzenlenmiş; iv) Katma Değer Vergisine geçilmiş; v) 1993’te ulusal para birimi som kabul edilmiş; vi) dış ticaret rejimi libere edilmiş; vii) ithalat ve ihracat üzerinden alınan vergiler azaltılmış; viii) tarım arazilerinin kira süreleri 99 yıla uzatılmış;ix) tarımda mekanizasyonla birlikte yeni finansman araçları sağlanmıştır. Bu dönemde ekonomide tarımsal üretimin payı yükselmiştir. Bu gelişmelere rağmen 1991-1995 arasında üretimde % 50 azalma gerçekleşmiş ve fiyatlar genel düzeyi 1992’de % 1244’e, yükselmiştir (Tablo 1). 1995 yılı itibariyle işletmelerin borçları 4,5 milyar som, depolarda biriken ürün değeri 540 milyon som olarak gerçekleşmiştir. Her üç işletmeden biri zarar etmekteydi ve işletme zararlarının toplamı 1995 yılında 94,2 milyon som’a ulaşmıştı. Tarım ürünlerine hükümet desteğinin azalması ve üretimde azalma hammadde fiyatlarını yükseltmiştir. 1993 yılı sonu itibariyle Kırgızistan Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında hayat pahalılığı en yüksek olan ülkeydi (Центр Экономических и Социальных Реформ, 2000, s.13-14). 1995-2001 dönemi: 1996 yılından itibaren büyüme trendine güren ekonomi, yüksek enflasyonist baskıdan da kurtulmuştur. 1996-2000 döneminde ekonominin düşük enflasyon ortamında ortalama % 5,5 büyümesi, işsizliğin, dış borç yükünün ve ödemeler dengesi açığının yükselmesine yol açmış ve bu dönemde kişi başına gelir de sürekli düşüş göstermiştir (Tablo 1). 1998 Rusya finansal krizi sonrasında Kırgızistan döviz kurları üzerine kontrol uygulamak zorunda kalmış ve som dolar karşısında % 36 devalüe edilmiştir. Bu koşullarda enflasyon tekrar yükselmiş ve dış borç yükü artmıştır. Kırgızistan, enflasyonla mücadelede para tabanlı istikrar programını ve kontrollü döviz kuru rejimini benimsemiştir. Buna karşılık, uluslararası rezervlerinin yetersiz olması ve mali önlemleri almakta yetersiz kalması gibi nedenlerle başarılı bir sabitlenmiş parite uygulaması için gerekli koşulları sağlayamamıştır. Böylece, istikrar programı mali politikalarla-harcamaların azaltılması ve devlet teşebbüsleriyle ilgili bütçe kısıtlamaları-yürütülmeye çalışılmıştır. Kırgızistan devlet teşebbüslerinin bütçe ile ilişkilerini kesmek amacıyla yeniden yapılanmalarına öncelik vermiştir ( E. Gürgen, 2000).1996 yılından sonra pozitif büyüme özel tüketim harcamalarını artırmamış ve yoksulluğun artışına engel olamamıştır. Üretimde öncü sektörler olan altın madenciliği ve tarım sektöründeki üretim artışları da yoksulluğun artışına engel olamamıştır (World Bank Progress Report, 2001, s. 5-6). PLANLI EKONOMİDEN PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE YAPISAL REFORMLARDAKİ GELİŞMELER Piyasa ekonomisi kurallarının işleyişini sağlayacak ekonomik ve siyasi reformların en önem taşıyanı özelleştirme olmuştur. Piyasa sisteminin yerleşmesi ve özel sektörün ekonomideki payının artırılmasına yönelik diğer reformlar ise fiyat liberalizasyonu, dış ticaret ve döviz kuru rejimlerinde liberalizasyon, bankacılık reformu, faiz oranlarında liberalizasyondur ( Tablo 2). Kırgızistan, yapısal reform programlarının uygulanması bakımından şok terapi yaklaşımını uygulamıştır. Kırgızistan’da özelleştirmenin esas amacı, özel girişimler yaratarak serbest piyasanın oluşmasını sağlamak ve devletin özel kuruluşlar üzerindeki doğrudan kontrolünü kaldırmaktır. Kırgızistan özelleştirme konusunda diğer geçiş ekonomileri arasında yüksek bir performansa sahiptir. Rekabetçi bir piyasa oluşturmayı amaçlayan özelleştirme gelir dağılımı, büyüme, işsizlik gibi makro değişkenlerde iyileşme sağlayamamış, tersine bozulmasına yol açmıştır. Özelleştirme süreci üç dönem altında incelenebilir. 1991-1994 yılları arasında küçük ve orta ölçekli işletmeleri kapsayan kamu işletmelerinin % 54,65’i özelleştirilmiştir. 1994-1997 yılları arasında yaygın bir özelleştirme planı ile rekabetçi bir piyasa yapısı kazandırılmak istenmiştir. Bu dönemde sanayi sektörü başta olmak üzere orta ve büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi büyük ölçüde tamamlanmış ve bu dönemde özelleştirme oranı %9,1 gerçekleşmiştir. 1998-2002 dönemi özelleştirme planı stratejik kuruluşların - enerji, telekominikasyon, petrol ve gaz sektörü, hava taşımacılığı, altın madencilik sektörü gibi-özelleştirilmesini kapsamaktadır (Kırgızistan Devlet Mülk Fonu, 2002). 2002 yılı için özelleştirmenin ulaştığı düzey, ortalama % 69,7 olarak gerçekleşmiştir. Sektörler bakımından özelleştirme düzeyi ise, sanayi % 89,2; inşaat % 58,9; ulaşım % 57,6; ticaret ve katering % 97,5; rekreasyon hizmetleri % 99,9 olmuştur (National Poverty Reduction Strategy, 2002, s. 116). Kırgızistan’da özelleştirme yöntemlerinden en yaygın uygulananları kuponlu özelleştirme ve anonim şirketleştirmedir (Tablo 3). 1994 yılından başlayarak kuponlu özelleştirmede ikinci aşama gerçekleşmiş ve kuponlar ikincil piyasalarda (bankalar, özelleştirilen kuruluşların yöneticileri, devlet bankaları ve diğer finansal Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi kurumlar aracılığı ile) el değiştirmiştir. Bu süreç sonunda özelleştirilen kurumların mülkiyeti az sayıdaki kişi ve kurumların elinde toplanmıştır. Anonim şirket şeklinde yönetici ve çalışanlara hisselerin paylaştırılması biçimindeki ikinci yöntem, özelleştirilen kurumların yöneticilerinin en büyük hisseyi almaları ve anonim şirketlerde yönetimi ele geçirmelerine yardımcı olmuştur (T.Koyçuyev, 2002, s.77). Kırgızistan’da kuponlu özelleştirme sonrasında mülkiyet dağılımında eşitsizlik yaratılmış ve nüfusun sadece % 3-7’lik küçük bir kısmı gerçek mülkiyet sahibi olmuştur. Genel olarak değerlendirilirse, Kırgızistan’da özelleştirme uygulaması mülkiyeti tabana yaymayı sağlamamış ve böylece servetin ve sermayenin belirli ellerde toplanmasına yol açmıştır. Reformların ilk 5 yılında mal fiyatlarında hızlı ve düzensiz artışlar görülmüştür. Bunun nedeni, ekonomik sistemin çöküşü ve üretim azalmasıdır. Para politikasının etkinliği ve kalıcı bir ekonomik büyümenin sağlanması mali sistemin etkinliğine bağlıdır. Bankacılık sistemi dış şoklara karşı kırılgan bir yapıya sahiptir. Bankacılık sektörünün rehabilitasyonu ve sermaye yapılarının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bir diğer yapısal reform alanı kamu yönetimi ile ilgilidir. Devletin ekonomideki rolünün azaltılması çabalarına paralel olarak kamu kurumlarından işlevini kaybedenler kaldırılmış, personel alımlarında kısıtlamaya gidilmiştir. Reform programlarının başarısı genel olarak değerlendirilirse şu sonuçlara varılabilir: i) Orta Asya ülkeleri arasında Kırgızistan ve Kazakistan “açıklıkta” orta sıralardadır. Diğer Orta Asya ülkeleri ise alt sıralarda yer almaktadır. ii) “İyi yönetişim” bakımından Kazakistan ve Kırgızistan hariç, diğer Orta Asya ülkeleri son sıralarda yer almaktadır. iii) “Mevcut altyapı” bakımından Kazakistan, sıralamada diğer Orta Asya ülkeleri arasında daha iyi durumdadır. iv) “Banka dışı mali sektör” göstergesi bakımından Kazakistan şaşırtıcı biçimde iyi durumdadırlar. v) Azerbaycan ve Özbekistan da beklenmedik şekilde “yatırım performansı” bakımından iyi durumdadırlar. vi) “İşletmecilik ve emek piyasalarında etkinlik” bakımdan Türkmenistan iyi durumdadır. vii) “Politik koşullar”, “hukuk düzeni” ve “piyasalarda rekabet” bakımdan yapılan sıralamada Orta Asya ülkeleri arasında hukuk düzeni bakımından Kırgızistan daha iyi durumdadır. viii) “Piyasalarda rekabet” bakımından Kazakistan daha iyi durumdadır. Diğer orta Asya ülkeleri ise her üç gösterge bakımından da genelde alt sıralardadır (Tablo 4). 1990’lı yıllarda başlayan ekonomik reform programı Kırgızistan’ın ekonomik performansını iyileştirmemiştir. Bunun nedenleri şöyle özetlenebilir: i) ekonomik davranışları değiştirmek ve yeni politikalar ve teşvikler uygulamak uzun bir süreç alır; ii) makroekonomik istikrar ve yapısal reformlar birlikte gerçekleştirilmeye çalışılmıştır; iii) çok sayıdaki önemli alanda aynı anda reformlara başlanmıştır; iv) Kırgızistan küçük bir ülkedir ve coğrafik konumu elverişli değildir (IMF Staff Country Report, 2000,s. 25). KÜRESELLEŞMENİN NEDEN OLDUĞU SORUNLAR VE YARATTIĞI FIRSATLAR Küreselleşmenin yarattığı sorunların yanında, Kırgızistan için ortaya çıkan yeni fırsatlar da vardır. Kırgızistan Türk Cumhuriyetleri içinde demokratikleşme ve insan haklarının korunması bakımından önemli gelişmeler göstermiştir. Hidro-enerji potansiyeli yüksektir. Orta Asya ülkelerine artan bir politik ilgi vardır. Küreselleşme eğilimleri ve uluslar arası mali kuruluşların katkıları, reformları ve bölgesel işbirliğini güçlendirmektedir. Dünya Bankası’nın desteği ile geliştirilen 2010 yılı vizyonu üç önemli amaca odaklanmıştır: i) kalıcı bir ekonomik büyümenin teşvik edilmesi; ii) yoksulluğun azaltılması; iii) kamu yönetiminin daha etkin, verimli ve şeffaf hale getirilmesi (World Bank Progress Report, 2001, s. 7). Kırgızistan, diğer Orta Asya ülkeleri arasında reformlara hızlı başlayan bir ülke olmasına rağmen, başarılı olamamıştır. Bankacılık sistemi ve finansal aracı kurumlar gelişmemiştir. Dış borç yönetimi iyileştirilememiştir. Kamu yönetiminde iyileşme sağlanamamış ve yolsuzluk önlenememiştir. Gelir artırıcı olarak vergi sisteminde reform gerekliliği sürmektedir. Kayıt dışı ekonominin varlığı, vergi gelirlerinin artmasına engel olmakta ve dış borç yükünü ağırlaştırmaktadır. Tüm sayılan olumsuzluk ve başarısızlıklara rağmen, Kırgızistan avantajlara ve potansiyellere sahiptir. Kırgızistan, reform programlarının sürdürülmesi amacıyla uluslar arası mali kuruluşlardan ciddi yardımlar almaktadır. Kırgızistan, Orta Asya ülkeleri arasında kişi başına en yüksek uluslar arası yardım alan ülkedir. Reform programlarının sürdürülmesinde gerekli finansal yardımın sürekliliği, sorunların çözümünde önemli bir avantaj sayılmalıdır. Ayrıca, Kırgızistan Orta Asya’da demokrasinin işleyebileceğini gösterecek tek laboratuar ülke konumundadır ve bu özelliğinin sürdürülmesi için uluslar arası toplumun koruması altındadır. Bölgesel enerji kaynakları arasında hidro elektrik enerjisi bakımından zengin kaynaklara sahiptir. Kömür (Kazakistan) ve gaz (Özbekistan) gereksinmesi karşılığında ödemelerini barter sistemi ile yapmaktadır. Bölgesel ticarette Rusya Federasyonu ve Çin stratejik iki ortağıdır. Kırgızistan ekonomisi, uluslar arası kuruluşların ve küreselleşmenin yarattığı baskı ve fırsatları doğru şekilde algılayabilirse, küçük ülke olma avantajını da kullanarak bölgesinde finans ve ticaretin yoğunlaştığı bir servis ülkesi olabilir. 12 Tablo 1. Kirgizistan’in Makro Ekonomik Performans Göstergeleri (1992-2001) Yıllar Büyüme Oranı 1992 -13,8 1993 -15,4 1994 -20,2 1995 -5,2 1996 6,9 1997 9,9 1998 1,8 1999 3,9 2000 5,2 2001 5,3 2079,7 1819,9 1510,6 1492,1 1872,4 1767,8 1645,9 1249,0 1364,6 1525,2 530 570 560 710 570 470 360 300 270 327,4 830,1 754,5 180,9 42,0 35,9 19,3 9,1 37,5 21,5 7 İşsizlik Oranı n.a 1,7 4,1 5,7 7,8 5,7 5,9 7,2 7,5 7,8 Toplam Dış Borç / GSYİH Cari İşlem Dengesi / GSYİH Kamu Harcamaları / GSYİH Bütçe Dengesi / GSYİH Doğrudan Yabancı Yatırım (milyon $) n.a 32 39 51,1 63,2 76,3 90,2 133,1 132,0 124,1 -6 -9,2 -7.6 -15,7 -24,6 -7,8 -22,9 -15,4 -5,9 15 34 39 33 38 25 26 27 19,1 17,3 16,4 -17,4 -14,7 -11,7 -17 -9,3 -9,2 -11,3 -12,5 -10,2 -5,9 n.a n.a n.a 184,6 348,3 85,1 136,3 108,5 89,5 90,1 GSYİH (milyon $) Cari Fiyatlarla Kişi Başına Milli Gelir ($) Enflasyon Oranı Kaynak: National Statistical Committe (1997-2001), National Bank of the Kyrgyz Republic, World Bank, and International Monetary Fund. Tablo 2. Orta Asya Ülkelerinde Yapısal Dönüşüm Reformları İndeksi (1998) Ülke Özel Sektör / GSYİH Özelleştirme Büyük Ölçekli İşletmeler Küçük Ölçekli İşletmeler 3 3 22 3- 4 4 2 2+ 3 60 55 25 30 45 Kırgızistan Kazakistan Türkmenistan Tacikistan Özbekistan Fiyat Liberalizasyonu 3 3 2 3 2 Bankacılık Reformu ve Faiz oranı Liberalizasyonu 32+ 1 1 2- Kaynak: European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report, 1998, Table 2.1. Tablo 3. Orta Asya Ülkelerinde Özelleştirme Yöntemleri (1999) Kaynak: European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report,” Washington, D.C., 1999. Ülke Başarı Derecesi Birincil Yöntem İkincil Yöntem Kırgızistan 3.0 Kupon YÇO Kazakistan 3.0 Kupon Doğrudan Satış Özbekistan 2.7 YÇO Doğrudan Satış Tacikistan 2.0 Doğrudan Satış Kupon Türkmenistan 1.7 YÇO Doğrudan Satış Özelleştirme sürecinin derecelendirilmesi - 1: En düşük düzey; 2: sınırlı; 3: %25’ten fazla özelleştirme; 4: % 50’den fazla özelleştirme; YÇO: Yöneticiler-çalışanlar mülkiyet ortaklığı (Anonim Şirketleştirme) Tablo 4. Orta Asya Ülkelerinde Rekabetçi Olma ve Alt Sektörler Bakımından Sıralama (1998) Rekabetçi Olma Ülke Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Tacikistan Türkmenistan 14 17 23 24 25 Rekabetçi Olma Göstergesi -0.343 -0.496 -1.314 -1.351 -1.549 Açıklık 15 14 24 22 25 İyi Yönetişim 12 15 22 24 25 Altyapı Teknoloji 14 19 21 25 24 16 22 25 20 24 Mali Sektör 11 14 23 21 25 İşletmecilik İşgücü Kurum -lar 18 20 22 25 9 17 16 23 22 25 Kaynak: Jeffrey Sachs, Clifford Zinnes and Yair Eilat, Benchmarking Competitiveness in Transition Economies, CAER II - Discussion Paper 62, Cambridge, MA, 2000, s. 27. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi KAYNAKÇA − Центр Экономических и Социальных Реформ «Экономика Кыргызстана в последнее десятилетие ХХ века» Министерство Финансов К.Р.2000 − EBRD, Transition Report 1997, Table 2.1 − Emine Gürgen, “Central Asia: Achievments and Prospects, Finance and Development”, Vol.37, Number 3, September 2000. − European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report”, Washington, D.C 1998. − European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report,” Washington, D.C., 1999. − IMF Staff Country Report No: 131, WashingtonD.C., 2000. − Kırgız Cumhuriyeti Devlet Mülk Fonu 1991-2001, Bişkek, 2002. − National Poverty Reduction Strategy 2003-2005, Bishkek. 2002. − National Statistical Committe (1997-2001) − National Bank of the Kyrgyz Republic − Turar Koyçuyev, Sovyet Sonrası Yeniden Yapılanma: Teori, İdeoloji, Realiteler, Çev. Seyfullah Çevik ve Cıldızbek Osmonaliev, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yatınları:23, Bişkek, 2002. − Т. Койчуев, П. Койчуев, М. Койчуева «Избрав путь идти прямо к цели» − ИД «Наука и Образование» 2002 − World Bank, Kyrgyz Republic Country Assitance Strategy-Progress Report, No: 23185, 2001. − Jeffrey Sachs, “Clifford Zinnes and Yair Eilat, Benchmarking Competitiveness in Transition Economies”, CAER II - Discussion Paper 62, Cambridge, MA, 2000. 14 KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE IMF POLİTİKALARININ SONUÇLARI: AZERBAYCAN DENEYİMİ Alkan SOYAK Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F, İktisat Bölümü TÜRKİYE Zenfira NESİROVA KORDSA TÜRKİYE THE CONSEQUENCES OF IMF’S POLICIES IN THE GLOBALIZATION PROCESS: THE CASE OF AZERBAIJAN ABSTRACT IMF’s policies through to the World Economy have been changed in the globalization processes. Those policies have been applied in transition economies such as Russia, Bulgaria, Romania, Azerbaijan since the begining of 1990’s. Particularly Azerbaijan, an attraction center for the foreign capitals because of its rich oil rezerves, is the interesting case for examining the applications and the implications of IMF’s policies. The aim of this study is to analyse some consequences of IMF’s reform policies in Azerbaijan economy. Although IMF-style stabilization policies have been applied successfuly, there have been occured an unbalanced growth between the oil sector and the other sectors in the transition period. In Azerbaijan, the share of the oil sector in the production of GDP is increased from 16% to 37% between 1995 and 2001. This increase might be considered as favourable, but on the other hand, the drop of non-oil sector’s share from 13% to 6% must be considered a serious problem for Azerbaijan economy. Additionally wealth gained by oil production has been spent on nontradable goods in Azerbaijan, their prices relative to those of tradable goods prices have rised. Since the real exchange rate would appreciate, international competitiveness of tradable good sectors seems to be decreasing. In the literature, this phenomenon is called “Dutch Disease” which will drive to Azerbaijan economy more, to be depended on IMF’s policies and foreign debt in the future. GİRİŞ Küreselleşme süreciyle birlikte IMF ve Dünya Bankası’nın dünya ekonomisine yönelik rol ve işlevlerinde değişiklikler yaşanmaya başlamıştır. Doğu Bloku’nun yıkılmasıyla birlikte buradaki ülkelerin piyasa ekonomisine geçişini yönetme rolünü de üstlenen IMF, bu ülkelerin çoğunda kendi politikalarını uygulama şansı bulmuştur. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinden Azerbaycan gibi zengin petrol kaynakları nedeniyle yabancı sermaye açısından cazibe merkezi durumunda olan bir ülkede uygulanan IMF destekli politikaların gelişimi ve sonuçları, ilginç bir alan araştırması niteliği taşımaktadır. Bu çerçevede bildirinin temel amacı ülkede uygulanan IMF destekli politikaların bazı sonuçlarını ortaya koymak ve bu sonuçların ne denli sağlıklı bir ekonomiye dayandığı konusunda saptamalar yapmaktır. 1. KÜRESELLEŞME SÜRECINDE IMF POLITIKALARI VE BAZI ÜLKE DENEYIMLERI İktisadi alanda yaşanan küreselleşme sürecinin son dönemlerdeki biçimlenişini; teknolojideki gelişmelerin yanı sıra, WTO, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslar üstü örgütlerin küresel pazar ekonomisi idealini gerçekleştirme adına dayattıkları serbestleştirme politikalarının ve bu örgütleri yönlendiren çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) üretim ve sermayenin serbestçe yayılabilmesinin önündeki engelleri kaldırmaya yönelik baskılarının bir sonucu olarak yorumlamak mümkündür (Soyak, 2002: 9). Bu süreç kaçınılmaz olarak bütün ülkelerin tek küresel ekonomiye ve finans sistemine entegre olmasını ve ulus devletin düzenleyici gücünün uluslar üstü örgütlere devredilmesini gerektirmektedir. Bu bağlamda IMF ve Dünya Bankası, gelişmekte olan ülkelerin (GOÜ) tek küresel pazara yapısal uyum sağlaması ve onun bir parçası haline gelmesi için dış kredi ve borçlandırma mekanizmalarını kullanmakta, bu süreci garanti altına almak için de istikrar ve yapısal uyum programları bu ülkelere adeta dayatılmaktadır. IMF temelde Bretton Woods Sistemi’nin bir ürünü olmakla birlikte bu sistem yıkıldıktan sonra da varlığını güçlendirerek sürdürmüştür. Özellikle 1974 Krizi sonrasındaki oluşumlar neticesinde IMF, uluslararası sisteme gözcülük eden ve sorunların çözümüne ilişkin mekanizmalar üreten bir kurum olma misyonunu yüklenmeye başlamıştır. Bir ülke uluslararası finans piyasalarından borçlanmak istiyorsa, IMF’in denetiminden geçmesi şart olmuştur. Ülke, IMF’ten onay alıyorsa uluslararası finans kurumları ve diğer ülkelerin de bu ülkeye borç vermesinin yolu açılacaktır. IMF’in sistemdeki güveni tesis etmek için denetimindeki ülkelerin 15 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi ekonomilerini kontrol altında tutarak, bu ülkelerin borçlarını zamanında ve eksiksiz ödemelerini sağlamaya yönelik politikalar üretmeye başlaması ise şaşırtıcı değildir. Kredi talebinde bulunan ülkenin IMF tarafından oluşturulan standart IMF paketini hazırlayacağı niyet mektubu kanalıyla Fona vermesi ve taahhüt ettiği politikaları IMF denetiminde uygulaması, uluslararası kredilere yeşil ışık yakılması için zorunlu bir husustur (Soyak ve Bahçekapılı, 1998: 53-54) 1980’lerin sonlarına kadar devam eden bu süreç yaşanan politik, teknolojik ve iktisadi gelişmeler nedeniyle 1990’lardan itibaren değişmeye başlamıştır. SSCB ve Doğu Bloku’nun dağılması, teknolojik gelişmelerin artan hızı, bir çok ülkede daha liberal iktisat politikalarının uygulanması, ÇUŞ’lerin faaliyetlerinin boyutu ve niteliğindeki değişmeler, WTO’nun kurulması ve faaliyete geçmesi, dünya finans sektörünün büyümesi ve liberalize edilmesi gibi nedenlerle mal, sermaye ve para akımlarının önündeki engellerin ortadan kaldırılması süreci hızlanmıştır. Ancak dünyada finansal sistemde ortaya çıkan dengesizlikler IMF’ yi bu konuda da önlemler almaya yönlendirmiştir. Bu süreçte IMF uluslararası mal, sermaye ve para akımlarının önündeki engellerin kaldırılmasına ve daha küresel hale gelen ekonomilerin finans piyasalarında dengesizliğe neden olabilecek sorunların aşılmasına yönelik politikalar izlemeye başlamıştır. Kısacası IMF’in misyonlarına yenileri eklenmiştir. Bu yeni misyonlar, günümüz küresel ekonomi koşullarında dünyanın herhangi bir bölgesinde yaşanan veya yaşanacak finansal krizlerin önüne geçmek ve bunun yanı sıra eski Doğu Bloku ve Sahara-altı Afrika ülkeleri gibi kapitalist ekonomiye entegre edilmeye çalışılan ülkelerin uyum sürecini hızlandırmak ve yönetmek olarak belirginleşmektedir (Soyak ve Bahçekapılı, 1998: 55-56). Burada altı çizilmesi gereken husus, ülkelerin dış krediler yoluyla bu entegrasyon sürecine sokuluyor olmalarıdır. Başka bir deyişle dış borç mekanizması, IMF politikalarının GOÜ’lere dayatılmasında dinamik bir kanal niteliği taşıyabilmektedir.1 Bu süreçte ulusal ekonomisini dış kaynaklarla yönetmek zorunda kalan bir çok az gelişmiş ülkede IMF destekli istikrar ve yapısal uyum programları uygulamaya konmuştur. Teorik olarak bakıldığında bu programlar genellikle Ortodoks nitelikli politikalara dayandırılmaktadır (Bahçeci, 1997: 10-12). Bu programların temel özelliği ülkelerin makroekonomik dengesizliklerini gidermek için bir taraftan para, maliye ve kur politikalarına işlerlik kazandırılması, diğer taraftan da ikiz kuruluş Dünya Bankası güdümünde yapısal ve sektörel uyum kredilerinin işletilmeye çalışılmasıdır. Ancak Dünya Bankası’nın bu kredileri de IMF’in onayına bağlıdır (Stiglitz, 2002: 35). Dolayısıyla IMF tipi programların genellikle iki ayak üzerine kurulduğunu söylemek mümkündür. Bunlardan birincisi ödemeler bilançosu dengesizlikleri, enflasyonla mücadele gibi istikrar sağlamaya yönelik olup; maliye, para ve döviz kuru politikaları gibi alanları kapsar. İkincisi ayak ise yapısal reformlar ayağı olup; bunlar da çeşitli ülke deneyimlerinde farklılaşmakla beraber genellikle özelleştirme, sermaye piyasası reformu, finans sektörün güçlendirilmesi ile ilgili önlemlerden oluşur. Birinci tür önlemler ile makroekonomik dengelerin yeniden oluşturulması, ikinci tür önlemler ile de özellikle kamu sektöründe mali disiplinin sağlanması ve piyasa ekonomisine geçişin başlatılması amaçlanır (Parasız, 1995: 98). IMF politikalarının nihai amacının, dış borçların en azından faizinin ödenmesini garanti altına alacak bir makroekonomik ortamın yaratılması olduğu bilinen bir olgudur2. Johnson ve Schaefer’e göre IMF kredileri, tüm kredilerde olduğu gibi geri dönüşünü sağlayacak koşulları taşımaktadır. Bu koşullar verilen ülkenin gerekliliklerine bağlı olarak belirlenmekte ve bütçenin dengelenmesi, hükümet harcamalarının azaltılması, hammadde ve nihai malların ihracatının artırılması gibi faaliyetleri kapsayabilmektedir IMF politikaları nadiren borç verilen ülkelere yardımcı olmakta, büyük ölçüde bu ülkeleri bir durgunluğa yönlendirebilmektedir. Aynı yazarların yaptığı bir araştırmada 1965’den 1995 yılına kadar IMF politikalarını uygulayan 89 az gelişmiş ülkenin iktisadi durumu incelenmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre araştırmaya konu olan ülkelerden 48’i IMF borçlanmasından önceki durumuna göre ekonomik açıdan bir ilerleme kaydedememiş, bu 48 ülkeden 32’si daha da fakirleşmiş, 14’ünün ekonomisi ilk IMF borçlanmasını yaptığı yıla göre en az %15 küçülmüştür3. ILO’nun yayınladığı ve Latin Amerika-Karayip ülkelerini kapsayan bir başka çalışmaya göre; bu ülkelerde uygulanan IMF politikalarının gelir düzeyi ve istihdam artışı yaratmadığı, ekonomide yaşanan ekonomik büyüme ve fiyat istikrarına rağmen halkın refahının olumlu etkilenmediği belirlenmiştir4. Stiglitz’e göre ise 1980’lerde uygulamaya konan IMF politikaları sonucunda Latin Amerika’da, Şili hariç diğer ülkeler büyümesiz geçen 10 yılı telafi etmeye çalışmakta ve enflasyon düşürülse de sürekli işsizlik oranlarıyla karşı karşıya kalmaktadırlar. 2001 yılında Arjantin’in çöküşü ise IMF için son fiyasko olarak yorumlanmaktadır. Kısacası IMF temel misyonlarında başarısız olmuştur (Stiglitz, 2002: 36-40). Bu birkaç araştırma dahi göstermektedir ki, IMF destekli politikaların en önemli maliyeti ülke ekonomilerinde üretimin düşmesi, dış borç yükünün giderek yükselmesi ve refahın olumsuz etkilenmesidir. Bazı ülkelerde belirli bir büyüme trendi ve istikrar sağlansa da, büyümenin bileşenlerine bakıldığında dış kaynakların ön plana geçtiği görülmektedir. IMF, Doğu Bloku’nun yıkılmasıyla birlikte geçiş sürecini yönetme adına buradaki çeşitli ülkelere de kendi politikalarını dayatma fırsatı 1 2 3 4 GOÜ’lerin kendi ekonomileri üzerinde kontrol sağlamaya yönelik çabalarına karşılık, bu çabalara engel olma konusunda IMF’in rolünü inceleyen kapsamlı bir çalışma için bkz; Cherl Payer, The Debt Trap: IMF and The Third World, Middlesex: Penguin Books, 1974. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Kürselleşmesi, Çev: N. Domaniç, İstanbul: Çivi Yazıları, 1999. http://www.bushcountry.org/news/columnists/jp-coussen/c_082802_jp-coussens-international-monetary-fund.htm, Erişim Tarihi: 10.8.2002 http:// www.oitamericas99.org.pe/english/agenda/textadop/report/index.shtml, Erişim Tarihi: 12.8.2002 16 bulmuştur. IMF tipi politikalar Doğu Avrupa, Rusya ve eski SSCB Cumhuriyetlerinin çoğuna uygulanmıştır. Bu politikalar sonucunda hemen tüm ülkelerde üretimin azaldığı tespit edilmiştir. Rusya’da üretim yarı yarıya düşmüş, benzer sonuçlar Gürcistan, Ermenistan, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk, ve Azerbaycan’ın da başına gelmiştir5. Bu çerçevede bir sonraki bölümde Azerbaycan ekonomisinde geçiş döneminde uygulanan IMF destekli ekonomi politikaları tanıtılmaya çalışılacaktır. 2. AZERBAYCAN EKONOMISINDE GEÇIŞ DÖNEMI VE UYGULANAN IMF DESTEKLI POLITIKALAR 2.1. Geçiş Döneminin İlk Yılları (1991-1994) SSCB döneminde Azerbaycan ekonomisi merkezi planlı ekonominin bir alt sistemi niteliğini taşımakta ve ülkenin ekonomik organizasyonu ve işleyiş mekanizmaları SSCB’nin planlama stratejisi doğrultusunda biçimlenmekteydi. Sanayi tesislerinin tümü SSCB’nin ihtiyacına göre kurulmuş, dev tesislerden meydana gelmekteydi. Azerbaycan ekonomisinin itici gücü niteliğindeki sanayii öteden beri petrol sanayii olmuştu. İhracatın genellikle rafine petrol ürünleri, makine ve tekstil ürünleriyle, şaraptan oluşan çok önemli bir kısmı Rusya ve Ukrayna gibi diğer Cumhuriyetlere gerçekleştirilirken, ithalatın da büyük kısmı yine bu Cumhuriyetlerden alınan gıda ürünleriyle, rafine edilip yeniden ihraç edilmek üzere ithal edilen ham petrol ürünlerinden oluşmaktaydı (Azerbaijan, IMF Economic Review, 1992: 3). Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonraki süreçte (1991 sonrası) mevcut ekonomik yapının tasfiyesi nedeniyle çok önemli sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle bir çok tesisin durması veya üretimin atıl seviyede kalması söz konusu olmuş; SSCB’deki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılması ve ülkenin diğer Cumhuriyetlerdeki pazar payını kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte üretimde şok düşüşler yaşanmıştır. Bu süreç hiperenflasyon olarak yorumlanabilecek boyutlara varan enflasyon olgusuyla birleşince ekonomik yapının bozulmasına yol açılmıştır. Buna ilaveten 1992-1993 yıllarında Ermenistan’ın müdahalesiyle kaybedilen toprakların getirdiği iç politik kriz ve iç savaş tehlikeleri ülkenin sosyoekonomik açıdan zayıflamasını beraberinde getirmiştir. Uygulanan yanlış para ve maliye politikaları sonucunda ciddi bütçe ve dış ticaret açıklarıyla karşılaşılmıştır. Bütçe açıklarının Milli Bank (Azerbaycan Merkez Bankası) vasıtasıyla kapatılmaya çalışılması, para arzının artmasına ve iç borç stokunun yükselmesine neden olmuştur. Bu süreçte dolaşıma çıkarılan Manat (AZM) derhal değersizleşmeye başlamış ve örneğin ABD $’ı karşısında 245 kat değer kaybetmiştir. Sonuçta 1992-1994 döneminde dış ticaret hacmi yaklaşık %50 azalmış ve 1994 yılında ilk kez dış açık verilmiştir. 1992 yılında ekonomik yapıda herhangi bir radikal değişikliğe gidilmeksizin gerçekleştirilen fiyat liberalizasyonu, enflasyonun 1994 yılında %1664’lük seviyelere gelmesinde önemli etken olmuştur (Nesirova, 2002: 48-49). Geçiş döneminin başlangıcı olarak kabul edebileceğimiz 19911994 yılları arasındaki bazı makroekonomik göstergelere bakıldığında durumun vahameti açık bir şekilde kendini gösterecektir: 1990 yılına oranla 1994 yılında GSYİH %53, sanayi üretimi %62, tarımsal üretim %44, hane halkının tüketimi %75 ve tüm finansal kaynaklara yatırım anlamında gerçekleşen birikim %45 azalma göstermiştir. Bu ekonomik düşüşün sonucunda ne yazık ki, hane halkının yaşam seviyesi 3,6 defa azalırken, ortalama aylık reel ücret seviyesi %60’lık bir düşüş göstermiştir6. Bu veriler, geçiş döneminin ilk yıllarının aynı zamanda köklü bir fakirleşme dönemi olarak Azerbaycan iktisat tarihine geçtiğini göstermektedir. 2.2. Ekonomide IMF Destekli Politikalar Dönemi (1995 ve Sonrası) Geçiş döneminin ilk yıllarında ekonomide yaşanan kötü gidişat 1995 yılının başından itibaren iktisat politikalarında köklü önlemlerin alınması gereğini ortaya çıkarmıştır. Aslında Azerbaycan ekonomik krizden çıkma arayışlarında dış yardıma daha önceki yıllarda da sıcak bakmış ve 18 Eylül 1992 tarihinde IMF’e üye olmuştur. Ancak IMF’ten ilk krediyi 19 Nisan 1995 tarihinde kullanabilmiştir. Aynı şekilde Dünya Bankası ve Uluslararası Kalkınma Birliği'ne 1992'nin Eylül ayında katılınmış olmasına rağmen Dünya Bankası tarafından finanse edilen ilk proje 1995'in Nisan ayında tasdik edilmiştir. Bunda savaşın sona ermesi, 1995 yılında yapılan seçimlerle Azerbaycan’ın ilk parlamentosunun oluşturulması ve yeni iktidarın ekonomik krizle mücadelede kararlılık göstermesinin rollerinin olduğu söylenebilir.7 Ancak IMF’in ve Dünya Bankası’nın Azerbaycan’da böylesi bir reform programına 1995 yılından itibaren destek vermesinin altında çok daha farklı bir gerekçenin aranması gerektiğini düşünüyoruz. 20 Eylül 1994 tarihinde dünyanın en önde gelen petrol şirketleri, Asrın Mukavelesi adı verilen petrol anlaşmasının imzalanmasını sağlamış ve bu durum ülkenin dünya ile entegrasyonu konusunda ilk ciddi adım olarak yorumlanmıştır (Yusifzade, 1996). IMF, petrol kaynaklarıyla yabancı sermayenin iştahını kabartan böylesi bir petrol ülkesinin daha fazla ekonomik istikrarsızlık içinde bocalamasına 5 6 7 MAI ve Kürselleşme Karşıtı Çalışma Grubu, IMF Politikalarının Çeşitli Ülkelerdeki Sonuçları, http://www.antimai.org/blt/enrjiyapiyolsen.htm, Erişim Tarihi: 15.08.2002 Bkz; Azerbaycan’da Yeniden Yapılanma ve Ekonomik Yükselişin Orta Vadeli Programının Esas İstikametleri (1997-1999), Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Yayını, Bakü, 1996, s.4-5 ve EIU Country Profile 1999-2000 (Azerbaijan), The Economic Inteligence Unit Limited, 1999, s.8. Bkz; Tapio Saavalainen, “Azerbaijan, Macroeconomic Stabilization and Reform”, http://www.imf.org, Erişim Tarihi: 21.11.2002 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi seyirci kalamamış ve dış krediye yeşil ışık yakmıştır.8 Diğer taraftan Dünya Bankası’nın Azerbaycan'a yardım programının temel amacının da petrol kaynaklarını idare etmek için Hükümetin yapısal kapasitesini güçlendirmek yönünde teknik yardım sağlamak ve reformları hızlandırmak için esas ilkeleri belirlemek olduğu görülecektir.9 Sonuçta Azerbaycan hükümetinin teşviki ile dünyanın önemli ekonomik, finans kurumları ve bankalarıyla ilişkiler kurulması için tedbirler alınmış, onların danışmanlık ve teknik yardımıyla iki ekonomik paket 1995-1996 yıllarında uygulamaya konmuştur. Bu reform politikalarının IMF tarafından desteklenmesine 2000’li yıllarda da devam edilmiştir (Aliyev, 2002). AZERBAYCAN-IMF İLİŞKİLERİNDE KRİTİK KREDİLER (1992-2001)* 18 Eylül 1992 tarihinde 117 Milyon SDR ile IMF’e katılındı. Nisan 1995’de 46 milyon $’lık katkıyla IMF uzmanları istikrar programını hazırladı. Bu uzun dönemli IMF-Azerbaycan işbirliğinin ilk ürünüydü. Kasım 1995’de IMF, hükümetin 1995-1996 ekonomik reform programını 132 milyon $’lık krediyle destekledi. Ekonomik reform programı sıkı para ve maliye politikalarıyla enflasyonun azaltılmasının yanı sıra finans sektörünün yeniden yapılanması, fiyat yapısının rasyonelize edilmesi ve özelleştirmede hızlı bir gelişme sağlamak gibi yapısal reformları da içermekteydi. Aralık 1997’de toplam 64 milyon $’lık iki kredi daha onaylandı. Bu kredilerle enflasyonun düşürülmesi ve büyümenin yeniden başlatılması gibi makroekonomik istikrara yönelik amaçlar söz konusuydu. Bu iki kredi daha orta vadeliydi ve 1998 programını desteklemek için verilmişti. Ocak 1999’da tasdik edilen 112 milyon $’ kredi ise 1999 ekonomik ve finansal programını desteklemek ve 1998’de dünya petrol fiyatlarında yaşanan düşüşün ihracata yönelik olumsuz etkilerini gidermek için verildi. Diğer taraftan bu krediyle kamu kesinin yeniden yapılandırılmasına yönelik yapısal reformlara da destek verilmeye devam edildi. Temmuz 2001’de Azerbaycan hükümetinin ekonomik reformlarını desteklemeyi sürdürmek için Fakirliği Azaltma ve Büyüme Kolaylığı adı altında 100 milyon $’lık kredi verildi. Bu kredinin ana amacı, makroekonomik istikrarı yeniden sağlamak, ekonominin petrol-dışı sektörlerinin büyümesini teşvik etmekti. * Kaynak Aliyev, 2002. Uygulamaya konan ekonomik paketlerin amaçları ise kısaca şunlardır: Finansal kesimde istikrarın sağlanması; devletin kurumları ve mali düzeninin güçlenmesi; ekonomide yapısal değişikliklerin gerçekleştirilmesi ve özel mülkiyetin geliştirilmesi; üretimin artırılması; ekonomide iç ve dış yatırımları özendirecek ortamın yaratılması; hane halkının yaşam seviyesinin iyileştirilmesini amaçlayan ve çeşitli sosyal grupların durumlarını dikkate alan bir sosyal politikanın uygulanması. Bu çerçevede IMF destekli para, maliye, döviz kuru ve dış ticaret politikasına yönelik düzenlemeler gerçekleştirilmiştir (Nesirova, 2002: 55). 3. AZERBAYCAN EKONOMISINDE IMF DESTEKLI POLITIKALARIN BAZI SONUÇLARI10 1995 sonrası döneme büyüme ve enflasyon açısından bakıldığında olumlu bir trendle karşılaşılmaktadır. Uygulanan IMF destekli istikrar programıyla birlikte yeniden bir büyüme sürecinin başladığını söylemek mümkündür. 1991-95 döneminde büyüme açısından gerçekleşen negatif değerlerin ardından, 1996’da %1.3, 1998’de %10 ve 2000’de %11.4’ük büyüme oranları sağlanmıştır. Bu büyüme oranlarına rağmen enflasyon oranının giderek düştüğü, 1998 ve 1999’da negatif olduğu ve 2000 yılında TÜFE cinsinden %2.1’lik bir ortalama yıllık enflasyon yaşandığını belirtmek gerekir (Bkz; Tablo 1). Uygulanan sıkı para politikalarının neticesinde bankacılık kesimi yeniden yapılanmış, sistemden bazı devlet bankaları da dahil bir çok banka çekilmek zorunda kalmıştır. Toplam banka sayısı 1995’de 210 iken 2000 yılında 59’a gerilemiş, toplam aktifler içerisinde kamu bankalarının payı azalarak, yabancı bankaların da ortak olduğu özel bankaların payında önemli bir artış yaşanmıştır. Bu noktada ekonominin para ikamesi (dolarizasyon) sürecine girdiği-nin altını çizmek gerekir. 2001 Eylül ayı sonunda banka mevduatlarının %81’i dolardan oluşmuştur.11 1995 sonrasında uygulamaya konan IMF destekli sıkı para politikaları ve kontrollü dalgalı kur rejimi neticesinde, özellikle 1997-1998 yıllarında meydana gelen yüksek sermaye girişleriyle enflasyon kontrol altında tutulmaya çalışılırken, Manat aşırı değerlenmiş ve Rusya Krizi’nin de etkisiyle 8 9 10 11 Bunun bir yansıması olarak örneğin, 1992 ve 1999 arasında, genelde hükümetin petrol sanayiini yönetebilmesi ve geliştirmesi amacıyla kurumsal yapısını güçlendirmesi için teknik yardım sağlayan projeler ile uluslararası yardım 639 milyon dolara ulaşmıştır. Bkz; http://www.ceps.be/Pubs/2000/wd/stabpactturk/152turk8.php Erişim Tarihi: 10.9.2002 Tarık Aydın, “Azerbaycan ve Dünya Bankası”, Mutasyon. Net http://www.mutasyon.net/makaleler/taydin/default.asp Erişim Tarihi: 15.9.2002 Azerbaycan’a yönelik istatistiksel veriler şu kaynaklardan elde edilmiştir: Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2001; EBRD Transition Report, 2001; Azerbaycan Maliye Bakanlığı Verileri Aİİ Hesaplamaları, 2001 ve Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, JulySeptember 2001, http://www.economic-trends.org, Erişim Tarihi: 4.4.2002. Veriler toplu olarak Tablo 1’de bulunabilir. Bkz; Tacis, Azerbaijan Economic Trends, Ocak-Mart 2000, s.39 ve Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001, s. 123. 18 ihracatta önemli düşüşler yaşanmıştır. 1999 yılında dalgalı kur rejimine geçişle beraber Manat dolar karşısında değer kaybetmeye başlamış ve bu durum ihracata yansımıştır12. Dış ticaret verileri açısından bakıldığında 1994-1999 döneminde sürekli dış açık verilmesi söz konusu iken 2000 yılında uygulanan kur rejiminin de etkisiyle ilk defa fazla verilmiştir (Bkz; Tablo 1). IMF destekli politikaların dış ticaret alanındaki bir başka sonucu ise ülkenin dış ticaretinin ülkelere göre kompozisyonunda yaşanan değişimdir. Daha önceleri BDT ülkelerine yapılan ihracat artık önemli ölçüde Avrupa Birliği ülkelerine kaymıştır. Bu noktada özellikle İtalya ve Fransa’ya olan ihracatta bir artış yaşanmıştır. Toplam ihracatın çok önemli bir kısmının petrol ürünleri olduğu düşünüldüğünde Asrın Mukavelesi’nin sonuçları kendini göstermeye başlamıştır, denilebilir. 2000 yılına gelindiğinde Azerbaycan’ın uluslararası ticaretteki uzmanlaşma sürecinde yaşanan değişimin sürdüğü görülmektedir. İhracatın petrol ve ürünlerine büyük ölçüde bağlı olması (2001’in ikinci çeyreğinde toplam ihracatın %93’ü) petrol-dışı imalat sanayii ürünlerinin ihracatındaki düşüşlerin sebebini oluşturmaktadır. Hatta ithalatta imalat sanayii malları ağırlık teşkil etmeye başlamış (toplam ithalatın %70’i) ve bu durum 1990’ların başındaki pozisyonla uyuşmazlık göstermiştir. Dış ticaret yapısında yaşanan bu değişiklikler; imalat sanayiinde ortaya çıkan ciddi gerilemeye, petrol malzemesi ithalatının artmasına ve hane halkının ithal olunan yeni ürün çeşitlerine karşı artan eğilimine işaret etmektedir (Nesirova, 2002: 77). IMF destekli sıkı maliye politikaları neticesinde kamu harcamalarında yaşanan azalmalara rağmen, kamu gelirlerinde de gerçekleşen düşüşler, kamu finansman açığının kapatılmasında dış kaynak kullanımının artmasına yol açmıştır. Bununla birlikte bütçe açığının finanse edilmesinde özelleştirmeden13 elde edilen gelir ve diğer benzeri iç kaynaklardan da yararlanılmıştır. 2000 yılına gelindiğinde devlet gelirleri içersinde en önemi gelir kaynağını KDV gelirleri oluşturmaktadır Cari açıkların finansmanında da yabancı kaynaklar kullanıldığından dış borç stoku 1993’de 50 milyon$ civarında iken 2000 yılında 1.2 milyar$’a yaklaşmıştır. Hatta ihracat gelirlerindeki artıştan daha hızlı bir dış borçlanma süreci yaşanmaya başladığını vurgulamak gerekir. Bu noktada Uluslararası Kalkınma Teşkilatı, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası, Japonya Uluslararası Ekonomik İşbirliği Fonu gibi kurumlardan da kredi alınmış olmasına karşın, alınan dış kredilerde üstünlüğün IMF ve Dünya Bankası’nda olduğunu belirtmek gerekir. Bu aşamada bir hususa dikkat çekmek yerinde olacaktır: 1992-1994 döneminde sanayi üretimi petrol sanayii dahil tüm sanayii alanlarında 1990 yılına göre ortalama %50 azalmışken, bu düşüş IMF destekli politikaların uygulandığı 1995’ten sonra daha da hızlanarak 2000 yılında yine 1990’a göre %70 olarak gerçekleşmiştir. Tarım ve perakende ticaret sektöründe de durum farklı değildir (Hooper, 1999: 51-52). Reel değerlerle sınai üretim azalmakla birlikte, GSYİH’nın içinde petrol sanayiinin payı 1995’te %16.4’ten, 2001’in ilk çeyreğinde %37’e ulaşmıştır. Aynı dönemde petrol-dışı sanayilerin payı ise %13’den %6’ya gerilemiştir. Yine 2001 yılında ihracat gelirlerinin yaklaşık % 90’ı petrol ürünlerinden oluşmaktadır. Sağlanan büyüme sürecinin en önemli itici gücünü petrol sanayi oluşturmuştur. Petrol sanayii ise önemli ölçüde yabancı sermayeye bağımlıdır. Yalnızca doğal kaynaklara dayalı petrol sanayii itişli büyüme süreci ve bu sektörün aşırı kullanımının getirdiği ekonomik yapı, diğer sanayilerin sağlıklı gelişmesini engellemekte, literatürde Hollanda Hastalığı olarak anılan bu durum, Azerbaycan’ın dengesiz iktisadi büyümesine işaret etmektedir. Hollanda Hastalığı ile birlikte makroekonomik istikrarın bozulmasına yönelik üç kanal işlemektedir: Birincisi oil-boom ile birlikte ulusal paraya olan talep artmakta ve MB fiyat istikrarı adına reel döviz kurunun (yabancı para karşısında ulusal paranın) aşırı değerlenmesine göz yumabilmektedir. İkincisi petrol gelirlerinin miktarı ve toplanmasına yönelik belirsizlikler ödemeler dengesinin sürdürülebilirliğini riske atabilmekte ve ayrıcalıklı olmayan dış borç sözleşmelerinin imzalanmasına ve dış borç yükünün artmasına yol açılabilmektedir. Üçüncü olarak, beklenmeyen gelir akımları, hükümet harcamaları üzerine “ratchet etkisi” yaratabilmekte ve ülkenin mali politikasının istikrarına yönelik bir tehdide neden olabilmektedir. Buna ilaveten ülkeye giren petrol gelirleri rant-arama faaliyetlerini uyarabilmekte; doğal kaynak zengini ülkeler iktisadi büyümeyi olumsuz etkilese de geniş bir bürokratik yelpazeyi ve rüşvet mekanizmalarını koruyucu politikaları teşvik etmektedirler. Klasik Hollanda Hastalığı argümanı petrol sektörü ve petrol-dışı ticari sektörlerle, dış ticarete konu olmayan sektörler arasındaki dengesiz büyüme üzerine odaklanır. Eğer petrol üretiminin yarattığı ilave zenginlik dış ticarete konu olmayan mallara harcanırsa, ticari mallara göre dış ticarete konu olmayan malların fiyatları artar ve reel döviz kuru aşırı değerlenir. Sonuç olarak geleneksel ticari malların uluslararası rekabet gücü azalır. Azerbaycan örneğine bakıldığında dış ticarete konu olmayan sektörlerin (perakende ticaret, restoran ve otel gibi) GSYİH içindeki payının petrol üreticisi olmayan geçiş ülkelerininkinden çok daha hızlı büyüdüğü görülecektir (Rosenberg ve Saavalainen, 1998). Azerbaycan’da bir taraftan istikrar politikaları ve özelleştirme dayatmaları nedeniyle sanayileşme sürecinden uzaklaşan ekonomik yapı, diğer taraftan Hollanda Hastalığı nedeniyle rekabet gücü zayıflayan petrol12 13 Ayhan Karaca, Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci Ve Reformların 10. Yılı, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm, Erişim Tarihi: 15.9.2002 Şu ana kadar yalnızca küçük çaplı devlet kuruluş ve teşkilatlarının özelleştirilmesi sona ermiş, büyük çaplı devlet kuruluşlarının özelleştirmesine ise daha yeni başlanmıştır. Aynı zamanda, halen devlet mülkiyetinde olan petrol-dışı sektöre ait kuruluşlarda verimli yapısal değişiklikler yapılmamış, ülkede büyük potansiyele sahip fabrikalar olmasına rağmen Azerbaycan’ın sanayi potansiyeli bir hayli zayıflamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz: Nesirova, 2002, s.79-80. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi dışı ticari sektörlerin varlığı; herhangi bir nedenle petrol geliri düştüğünde ve yabancı sermaye girişi zayıfladığında, sürdürülebilir büyüme sürecinin sağlanması ve cari işlemler ile kamu açıklarının finanse edilebilmesi için bir dış borç pompasının çalışmasını gerektirecektir. Nitekim 1998’den 1999’a yabancı sermaye girişinde gerçekleşen %50’lik bir azalma, derhal dış borçlanmayla kompanse edilmiştir. Dış borç/ihracat oranı 1993’de %6.3’ten, 1999’da %75,6’a yükselmiştir. Bu durumda özellikle petrol ihracat artış hızındaki bir yavaşlamanın, ülkenin dış borç sorunuyla karşı karşıya kalmasına zemin hazırlayacağına dikkat çekmek gerekir. Dış borçların GSMH’ya oranına bakıldığında, 1993’de %4 olan bu oranın 1999 yılında çok önemli bir artışla % 24.1'e yükselmiş olması, sürdürülebilir büyümenin kaynağına yönelik tehlike sinyallerinin çalması anlamına gelmektedir. Azerbaycan ekonomisinde uygulanan IMF destekli reform politikalarının sonuçları incelendiğinde, istikrar politikalarındaki başarıya karşın ekonomik yapıda bazı önemli bozulmaların gerçekleştiğini belirtmek gerekir. Petrol sektörüne dayalı bir ekonomik yapının birbiri içine geçmiş; ekonomik istikrarsızlık ve dengesiz büyüme, dışa bağımlık, rant arayışına yol açma ve kaynak dağılımında etkinsizlik gibi temel sorunları çözümlenmeksizin Azerbaycan’ın sürdürülebilir bir büyüme süreci gerçekleştirebilmesi zordur. Bu çerçevede petrolden elde edilen servetin nasıl kullanılacağı önemli bir sorun haline gelmektedir. Bu bağlamda Azerbaycan deneyimindeki en temel sorun, Ahbap-Çavuş Kapitalizminin ortaya çıkması kadar kamu kesimindeki rüşvet ve suiistimalin de yüksek düzeyde oluşudur. Ülkeye yönelik petro-para akımı bu konudaki reformların yapılmasını güçleştirmektedir (Aliyev 2002). Petrol gelirlerinin kolaylıkla elde edilmesi kamu harcama politikasının zayıflamasına da neden olabilmekte, petrol fiyatlarındaki ani değişme devlet bütçesini etkileyerek uzun vadeli dış borç ve faiz ödemelerinin artmasına yol açabilmektedir (WB Report, 1999: 11). Bu nedenle IMF, ülkenin tüm petrol gelirlerinin toplanacağı ve kullanımının yönlendirileceği bir Petrol Fonu’nun kurulmasını desteklemiş ve Azerbaycan Petrol Fonu kurulmuştur. Petrol sektörünün istikrarsızlıklarını kompanse edici bir sistem olarak tasarlanmış olan bu fonun idare edilmesine yönelik zafiyet sergilenmesi, IMF ile olan ilişkilerin daha da köklü hale gelmesine neden olacaktır. Sonuç olarak ülke ekonomisini yöneten kurumların petrol gelirlerini sürdürülebilir bir büyüme sürecini sağlayacak ve büyümenin niteliğini değiştirecek bir kaynak dağılımı mekanizmasıyla (petrol ve petrol-dışı ticari sektörler ile dış ticarete konu olmayan sektörler arasında) yönlendirmeye özen göstermesi kaçınılmaz bir zorunluluktur. Finansal kurum ve piyasaların tam olarak gelişmediği bir ekonomide petrolden elde edilen gelir ve karların üretken yatırımlara yönlendirilmesi temel bir sorun teşkil etmektedir. Bu sorunun çözülebilmesi ise, sosyalistçe olmasa da bir iktisadi planlama süreciyle ilişkilidir. Tablo 1. Azerbaycan’da temel makroekonomik göstergeler Nominal GSYİH (Milyar AZM) Büyüme Oranı (GSYİH) Sanayi Tarım GSYİH’nin Yapısı (%) Sanayi Tarım G.S. Ulusal Yatırım (Milyon $) GSYİH’nin %’si olarak sermaye formasyonu Resmi işsizlik oranı TÜFE (Yıllık ortalama) Bütçe Açığı (GSYİH’nın %’si) Net Yabancı Varlıklar (Milyar AZM) Toplam Net Yurtiçi Varlıklar (Milyar AZM) Baz Para (M2) (Milyar AZM) İthalat-fob- Milyon $ İhracat-fob-Milyon $ Dış Ticaret Dengesi Milyon $ GSYİH’nin %’si olarak Cari Hesap Dengesi Milyon $ GSYİH’nin %’si olarak GSYİH’nın %’si olarak toplam borçlar ABD $’ı cinsinden döviz Kuru (Yıllık Ortalama) 1995 10,669 -11,8 -21,4 -7,0 1996 13,663 1,3 -6,7 3,0 1997 15,791 5,8 0,3 -6,1 1998 17,203 10,0 2,2 6,2 1999 18,576 7,4 3,6 7,1 2000 21,940 11,4 6,9 12,1 2001 18,364 9,3 5,4 9,7 27,3 25,1 2,413 15,6 0,8 84,5 -5,2 875,3 30,1 957,6 985,4 612,3 25,8 24,7 3,181 29,1 0,9 6,8 -2,9 260,9 805,4 1,204.2 1,337.6 643,7 25,2 20,0 3,966 37,0 1,0 0,3 -2,4 858,2 571,6 1,556.3 1,375.2 808,3 22,0 17,9 4,483 37,6 1,1 -7,6 -1,8 565,4 579,6 1,218.5 1,723.9 677,8 21,9 19,0 4,632 24,5 1,2 -0,5 -2,4 1,240.2 87,7 1,404.3 1,433.4 1,025.2 25,4 18,0 19,0 1,2 2,1 -1,0 1,570.0 197,4 1,629.1 1,539.0 1,858.3 35,9 19,4 19,3 1,3 -0,4 0,7 2,463.7 -852,9 1,603.7 650,2 1,058.0 -373,1 -15,4 -693,9 -21,8 -566,9 -14,3 -1,046.2 -23,5 -408,2 -9 319,3 6,5 407,8 17,8 -400,7 -16,6 12,2 4,440.0 -931,2 -29,3 14,0 4,098.0 -915,8 -23,1 13,8 3,888.0 -1,364.5 -30,7 14,9 3,890.0 -599,7 -13,3 20,9 4,373.0 -167,8 -3,4 22,1 4,565.0 43,1 1,9 21,4 4,693.0 Kaynak: Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001, s. 9 Koyu yazılmış olan 2001 değerleri Ocak-Haziran dönemine aittir. 20 KAYNAKÇA − Aliyev, F, The International Monetary Fund and Reforms in Azerbaijan, Budapest, Hungary, February 2002. − Aydın, T., “Azerbaycan ve Dünya Bankası”, Mutasyon. Net, http://www.mutasyon.net/makaleler/taydin/default.asp Er. Tar: 15.9.2002 − Azerbaijan, IMF Economic Review, Washington DC, May, 1992. − Azerbaycan’da Yeniden Yapılanma ve Ekonomik Yükselişin Orta Vadeli Programının Esas İstikametleri (1997-1999), Azerbaycan Cum. Bakanlar Kurulu Yayını, Bakü,1996. − Azerbaycan Maliye Bakanlığı Verileri, Aİİ Hesaplamaları, 2001. − Bahçeci, S., Ortodoks ve Heterodoks İstikrar Programları: Seçilmiş Ülke Örnekleri ve 1994 Türkiye Deneyimi , DPT Yayınları, 1997. − Chossudovsky, M., Yoksulluğun Kürselleşmesi, Çev: N. Domaniç, İst: Çivi Yazıları, 1999. − EBRD, Transition Report, 2001. − Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001, http://www.economic-trends.org, Er. Tar: 4.4.2002. − EIU, Country Profile 1999-2000 (Azerbaijan), The Economic Inteligence Unit Ltd,1999. − Hooper, M, Azerbaijan Investment Guide, US-Azerbaijan Chamber of Commerce, Washington DC, 20006, USA, 1999. − Http://www.ceps.be/Pubs/2000/wd/stabpactturk/152turk8.php Er. Tar: 10.9.2002 − Http://www.bushcountry.org/news/columnists/jp-coussen/c_082802_jp-coussens-international-monetary-fund.htm Er. Tar: 10.8.2002 − Http://www.oitamericas99.org.pe/english/agenda/textadop/report/index.shtml, Er. Tar: 12.8.2002. − Karaca, A., Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci Ve Reformların 10. Yılı, − ttp://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm, Er. Tar: 15.9.2002. − MAI ve Kürselleşme Karşıtı Çalışma Grubu, IMF Politikalarının Çeşitli Ülkelerdeki Sonuçları, http://www.antimai.org/blt/enrjiyapiyolsen.htm, Er. Tar: 15.08.2002. − Nesirova, Z., Sovyetler Birliği Dağıldıktan Sonra Azerbaycan’da Ekonomik Gelişme, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002. − Parasız, İlker, Kriz Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi, 1995. − Payer, C., The Debt Trap: IMF and The Third World, Middlesex: Penguin Books, 1974. − Rosenberg C.B ve T. O. Saavalainen, “Dealing with Azerbaijan's Oil Boom”, Finance and Development, Vol.35, No.3, Sept. 1998. − Saavalainen, T., “Azerbaijan, Macroeconomic Stabilization and Reform”, http://www.imf.org , Er. Tar: 21.11.2002. − Soyak, A.,C.Bahçekapılı, “İktisadi Krizler-IMF Politikaları İlişkisi ve Finance and Development Dergisindeki Yansımaları", İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, Yıl.13, Sayı.144, 1998. − Soyak, A., Küreselleşme: İktisadi Yönelimler ve Sosyopolitik Karşıtlıklar (Derleme), İstanbul: Om Yayınevi, 2002. − Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2001. − Stiglitz, J. Küreselleşme: Büyük Hayal Kırıklığı, Çev: A. Taşçıoğlu, D. Vural, İstanbul: Plan B Yayınları, 2002 − Tacis, Azerbaijan Economic Trends, Ocak-Mart, Nisan-Haziran 2000. − The World Bank Report, Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic, No:19892 - AZ, November 29,1999. − Yusifzade, K., “The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan”, Azerbaijan International, SOCAR Section, Summer, 1996 (4.2) KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİ ÜZERİNE ETKİLERİ, KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE’DEN İKİ AYRI UYGULAMA ÖRNEĞİ Mehmet CANDEMİR Ege Üniversitesi İzmir / TÜRKİYE Halil GÜNGÖR Osman Gazi Üniversitesi Ankara / TÜRKİYE ÖZET İki kutuplu dünyanın sosyalist kutbunu meydana getiren Sovyetler Birliğinin 1991 yılında çöküşü ile 1948 yılındanberi dünya tarihine yön veren parametrelerden biri ortadan kalmış,tek kutuplu olarak kapitalizmin önderliğinde küreselleşme sürecine girilmiştir. Küreselleşme ülkeler arasında gelir dağılımı adaletsizliğine neden olmuştur.Dünya nüfusunun %83’ü fakirleşirken %17’si daha da zenginlemiştir. Küreselleşme sonucu gelişmiş ülkelere devamlı sermaye akışı çokuluslu şirketler vasıtasıyla sağlanmaktadır.Bu nedenle dünyanın neresinde olursa olsun çok uluslu şirketlerin önüne çıkabilecek engeller ortadan kaldırılmak istenmektedir. Bu engellerin başında hammadde ve enerji tedarikindeki kaygılar gelmektedir. Küreselleşmenin patronajlığını yapan ülkeler petrollerin %59’unu, doğal gazın %74 ünü tüketmektedirler,dünya enerji kaynaklarının %75’i Ortadoğu, Kafkaslar ve Orta Asyada bulunmaktadır. Sosyalizmin yaşadığı yenilgiden sonra küreselleşme taraftarları arasında paylaşımın en çok yoğunlaştığı bölgeler yine buraları olmuştur. Gelişmekte olan Türkiye daha önceleri İMF, Dünya Bankası ve AB tarafından model alınması gereken ülke olarak gösterilirken bugün tarihinin en büyük ekonomik bunalımını yaşayarak küreselleşmenin bedelini ödemektedir. Küresel politikaların Türkiye’de acımasızca tahrip ettiği sektörlerden birsi de tarım olmuştur.Dünyada gıda bakımından kendine yeterli 7 ülkeden birisi olan Türkiye buğdaydan pirince kadar bazı tarım ürünlerinin ithalatçısı durumuna düşürülmüştür. Küreselleşmenin eski Sovyetlerden bağımsız kalan ülke ekonomilerine müdahaleleri ekonomik canlanmayı sağlamak değil, sosyalizmi bir daha geri gelmeyecek biçimde tasfiye etmek için olmuştur. Kırgızistan ekonomik reformları en hızlı uygulayan ve Dünya Serbest Ticaret Örgütünün koşullarını imzalayan başarılı ülkelerden biri olarak gösterilmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre devlete ait Kolhoz İşletlelerinin tamamına yakını özelleştirilmiş, ancak %50’si topraklarını işleyebilmektedirler. Birim alandan elde edilen verim 1990 yılı öncesine göre üç kat azalmıştır.Tahıl ağırlıklı mono kültür tarım yapılmaya başlanmıştır. Nüfusunun %60’ı kırsal kesimde yaşamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin aksine Kırgızistanda tarımda çalışan aktif nüfusun sayısı gittikçe artmaktadır. 2000 yılı itibariyle kamuya ait işletmelerin %60’ı özelleştirilmiştir. Halk 2000 yılında 1990 yılına göre %34 daha fazla yoksullaşmıştır. Sonuç olarak bu tebliğde küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerin ekonomileri üzerindeki etkileri ile ilgili bilgi verilecektir. Daha sonra özellikle Türkiye ve Kırgizistandaki etkileri üzerinde durulacak, metin içinde ana hatları ile belirtilen hususlarda daha kapsamlı bilgiler ortaya konmaya çalışılacaktır. ABSTRACT After the collapse of the Soviet union, which was the socialist block of the world against to the capitalist block, the world has become one block or in the other words the world has entered into the globalization process in the leadership of capitalism . The central argument made by the advocates of globalization is that globalization will rise welfare level of the globe. However, it is seen that income distribution has increasingly worsened in disadvantageous of developing and less developed countries. Because by the globalization process, the capital has transferred from these countries to the developed or industrialized countries by the multinational companies. The 90% of the multinational companies (MNCs) is belong to the developed countries.For this reason, the Middle East, Caucasus and Central Asia that are the owners of the 75% of energy resources of the world, are the regions of conflicts and pressures mainly created by the industrialized countries. After the collapse of the Soviet Union, Kyrgyzstan, which is a transition country from planned economy to the market-based capitalism, has made economic reforms purposed by the IMF and the WB. One of the most important reforms is privatization. Kyrgyzstan has preferred the mass privatization method to sell public enterprises. But, the inexperienced managerial and technical staff on the privatization and some improper and unlawful sales have caused illegal forces to appear and to increase poverty in the country. The GDP of 2000 is 34% less than the GDP of 1990. In this presentation, it is aimed to consider the probable effects of globalization on the developed countries economies and to discuss the effects of globalization on Turkey and Kyrgyzstan. 1.GİRİŞ Teknoloji, iletişim ve bilişim alanlarında meydana gelen baş döndürücü gelişmeler insanlığa yepyeni ufuklar açmıştır.Soğuk savaş döneminin iki kutuplu dünya düzeni değişmiş,tek süper güç olan ABD herşeyi kontrolü altına almaya başlamıştır. Ayrıca AB, Japonya, Rusya ve Çin gibi güç odaklarından meydana gelen ülkeler yeni bir uluslararası düzen oluşmuştur. Küreselleşme zaman içerisinde kendisinden bekleneni karşılama- 22 yamadığı için ekonomik ve güvenlikle ilgili olarak geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde sorunlar yaşanmasına neden olmuştur. Özellikle finans piyasalarının küreselleşmesi fırsatları ve riskleri de beraberinde getirmiştir. İyi yönetilen ve gelişmiş ekonomiler için küreselleşmenin inkar edilemeyen yararları olmuştur.Bu süreçte geri kalmış ve gelişmekte olan ekonomilerden gelişmiş ekonomilere daha fazla kaynak aktarımı gerçekleşmiştir.Üçüncü dünya ülkelerinde yaşam koşulları gittikçe kötüleşmektedir. Dünyada 3 milyar insan günde 2 $,1,2 milyar insan da 1$’dan daha za gelire sahip bulunmaktadır ( Tablo 1 ). Son 20 yılda 70’den fazla ülkede kişi başına düşen milli gelir gerilemiştir. (www.turkab.net). Dünya savaşlarında hayatlarını kaybedelerdenlerin sayısından daha fazladır. Hatta o iki yılda herhangi bir günde açlıktan ölenlerin sayısı Hiroşima’da ölenlerin sayısından daha fazla olduğu.söylenmektedir ( Öke,2001 ). Tablo 1. Bölgelere Göre Dünyada Bir Dolardan Daha Az Gelirle Yaşayanların Sayısı ( Milyon ) Dünyanın fakir bölgeleri Doğu Asya ve Pasifik Doğu Asya ve Pasifik(Çin hariç ) Doğu Avrupa ve Orta Asya Latin Amerika ve Karayipler Orta Doğu ve Kuzey Afrika Güney Asya Sub-sahra Afrika Toplam Çin hariç toplam 1987 417,5 114,1 1,1 63,7 9,3 474,4 217,2 1.183,20 879,8 1990 452,4 92 7,1 73,8 5,7 495,1 242,3 1,276,4 915,9 1998 267,1 53,7 17.6 60,7 6 521,8 301,6 1,174,9 961,4 Kaynak: World Bank, Global Economic Prospects and the Developing Countries 2001 Sovyerler Birliğini oluşturan Merkezi Doğu Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazandıktan sonra reform uygulamarı sonucu özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonunda ekonomi çökmüş, gelirleri ömenli ölçüde düşmüştür. ( Adda, 2001 ). Ancak sovyet sonrası bağımsız kalan Polonya, Macaristan, Slovakya gibi Doğu Avrupa ülkelerinde kişi başına ulusal gelir artmış,ve ekonomileri AB’nin ve diğer batılı ülkelerin yardım ve motivasyonları neticesinde gelişmiştir. Tablo 2 den de anlaşılacağı gibi 1993 yılından itibaren bu ülkelere doğrudan yabancı yatırımların hızla arttığını görmek mümkündür. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının akışında da ülkeler arasındaki gelir adaletsizliğinin benzeri görülmektedir. 1990 ylı verilerine göre dünya nüfusunun %14’ünü oluşturan ABD, AB ve japonya doğrudan yabancı yatrımların %69,5’ini çekerken gelişmekte olan ülkeler yabancı sermayeye her türlü kolaylığı sağladıkları halde ancak %30,5’ini çekebilmişlerdir ( Hisrt ve Thompson 1996 ). Özelleştirmenin yabancı yatırımları çekmek için kaçırılmaması gereken önemli fırsatlardan biri olduğu ileri sürülmektedir. Oysa bugüne kadar gerek Rusya federasyonu gerek Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bazıları kitlesel olarak küçük ve orta boy işletmeleri özelleştirdikleri halde 1994-2002 arasında yeterli doğrudan sermaye yatırımlarını çekememişlerdir (KOGEB,2001). Bağımsız Devletler topluluğunda ekonominin iyi yönetilememesi ve bunalıma girmesi 1987-88 yıllarında 6,5 milyon olan fakir sayısını uygulanan ekonomik reformların ve küreselleşmenin de etkisiyle 1993-95 yıllarında 30,5 milyona yükseltmiştir( Yaman ,2002 ). Tablo 2. Gelişmekte Olan Ülkelere Yapılan Doğrudan Yabancı Yatırımlar 1987-1995 ( Milyar $ ve % Olarak Ortalama Yıllık Akışlar ) Bölgeler Sahra -altı Afrika Kuzey Afrika ve Orta Doğ. Güney Asya Uzak Doğu Latin Amerika Doğu Avrupa Kalkınmakta olan tüm bölgeler 1997-98 1,7 2,1 0,4 7,1 7,0 0,1 18,4 1990-92 1,4 2,2 0,5 15,5 11,6 2,3 33,5 1993-95 2,3 3,2 1,4 44.9 18,1 8 77,9 1987-1995’in Toplam %’si 4 6 2 52 28 8 100 Kaynak: Dünya Bankası, Worl Debt Tables (1994-1996 ). KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLER ÜZERİNE ETKİLERİ Küreselleşme liberal ekonomik düzenin uluslararası yansıması olarak tarif edilmektedir.Bu yansıma gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilere farklı şekillerde olmuştur. Gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere teknoloji, sermaye ve hizmet akımı, gelişmekte olan ülkelerden ise gelişmiş ülkelere hammadde ve ikitarflı sanayi malları akımı olmaktadır. Bu akımlara anlam kazandırabilmek için 21.yüzyılın başlarında gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasında yeni dönemde hukuksal ve kurumsal ortak kriterler oluşturmak amacıyla G20ler kurulmuştur. G-20’ler arasında Türkiye de bulunmaktadır.G-20’ler sözü edilen akımlarla serbestleşmeyi arttırarak, piyasaları düzenleyen uluslararası kriterleri uygulamayı hedeflemektedir ( Öke,2001 ). Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Gelişen dünya ticaretinden en fazla faydayı gelişmiş ülkeler sağlamışlardır. Bunun için çok uluslu şirketleri kullanmışlardır ABD ticaretinin %80’ini çok uluslu şirketlerce yapılmaktadır. Petrol krizinin meydana geldiği 1970’li yılların başlarında gelişmiş ülkelerdeki firmaların kar oranlarının gerilemesiyle yatırımlar azalmış,sanayi dallarının tamamında üretim kapasitesi daralmış, enflasyon ve işsizlik artmıştır. 1970-1990 arasında gelişmekte olan ülkelerin borçları 3 kat artmıştır. (Neşecan,1994). Bu dönemde özel finans kuruluşlarının kredileri resmi finans kuruluşlarınınkinden daha fazla artmıştır. Özel sermaye akışları daha çok bir zamanlar Asya Kaplanları olarak adlandırılan Doğu Asya – Pasifikteki , ikinci olarak Latin Amerikadaki gelişmekte olan ülkelere olmuştur (Tablo.2). O nedenle Finansal kriz önce Doğu Asya ülkelerini daha sonra da Latin Amerika ülkelerini vurmuştur. Tablo 3. Yıllar İtibariyle Gelişmekte Olan Ülkelere Akan Yabancı Sermaye Miktarı (Milyar $ ) Bölgeler Doğu Asya /Pasifik Latin Amerika/Karaibler Avrupa – Orta Asya Ota ve Güney Afrika Güney Asya Ortadoğu ve Kuzey Afrika 1990 19,3 12,5 9,5 0,3 2,2 0,6 1994 71 53,6 17,2 5,2 8,5 5,8 1996 108,7 31,2 31,2 11,8 10,7 6,9 Kaynak: D.T.M Dış Ticaret Dergisi,1998 Gelişmiş ülkeler çok uluslu şirketler vasıtası ile gelişmekte olan ülkelerin ucuz kaynaklarından azami faydalanarak ihracata yönelik sanayiler kurmuşlar, ekonomilerini denetimleri altına almışlardır. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerin yerli firmaları ile ortaklıklar kurarak riskleri paylaşmakta ve yabancı olmalarından dolayı karşılaşacakları zorlukları aşabilmekte, devletin tekelinde bulunan üretim alanlarına ekonomik reform uygulamaları gereği olan özelleştirme planları ile girmeye çalışmaktadırlar. Dünya ekonomisi ile bütünleşme sürecinde bazı kayıpların olabileceği bilinse de bütünleşme tamamlandığında zararların fazlasıyla karşılanacağı umut edilmektedir (Muter ve arkadaşları, 2002). Küreselleşme sürecinde gelişmiş ülkeler teknolojik üretimi, örgütlenmeyi ve finansal sistemi kendi tekellerinde bulundururken üretim gelişmekte olan ülkelerde yapılmaktadır. Bu çeşit bir küresel iş bölümü sermaye tarafından belirlenmektedir. Ağır iç ve dış borç yükü altında bulunan gelişmekte olan ülkeler artık ululararası finansman pazarlarına bağımlı duruma geldiklerinden ulus devletlerin çaresiz kaldıkları , etkinliklerini giderek yitirdikleri söylenebilir. Neyin ne kadar , nerede üretileceğine, ne tür yatırımların yapılacağına uluslararası finans kurumları tarafından karar verilmektedir (Şeylan,1994). Gelişmekte olan ülkelerin küreselleşme taraftarlarının kararlarına uymaktan başka seçeneklerinin kalmadığı söylenebilir. II.KÜRESELLEŞMENİN TÜRK EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ 20. yüzyılın son çeyreğinde dünya ekonomisinin genel görünümü çarpıcı bir dönüşüm geçirmiştir.Bu döşüm küreselleşme olarak tanımlanmıştır. Türkiye’de bu dönemde serbest piyasa ekonomisine geçilmiş, uluslararası ticaret ve yabancı sermayeyenin önündeki engeller kaldırılmış, finansal piyasalarda liberalizasyona gidilmiş, diğer dünya ekonomileri ile ulusal ekonomi arasında kapsamlı bir entegrasyon sağlanmış, böylece istihdam ve ekonomik refahın artışı için bir potansiyelin yaratılacağı amaçlanmıştır.1980-90 arasında ticaretinde ortalama %12,5 artış sağlanmış, ihracatın ithalatı karşılama oranı %75 olarak gerçekleşmişti. Türk ekonomisi yarının devleri arasında gösteriliyor, dünyanın yükselen 10 büyük pazarından biri olarak kabul ediliyor, gerikalmış ve gelişmekte olan ülkelere iyi bir model olarak öneriliyordu. Bu gelişmeler sunucunda Türkiyenin mal ve hizmet İhracının dünya ıhracatından daha hızlı artacağı bekleniyordu. Yavaş büyüme durumunda ortalama %8,4, hızlı büyüme durumunda %9,8 artış olacağı tahmin ediliyordu ( T.C. Dış işleri Bakanlığı 2010-2020 Küresel Raporu ). 1979 yılında 70 sente muhtaç olan Türkiye 1980’lerin başında ihracatını arttırmak, kısa ve uzun vadede borçlarını kapamak için plansız ve denetimsiz olarak dış borlanmaya açılmış, bugünkü hazin tabloyla karşı karşıya kalmıştır. 1990’lı yıllarda Türkiye hızla üretimden uzaklaşmış ve rant alanına kaymıştır. Nihayet 1994 yılında Türkiye’de küresel özellikler taşıyan ilk finansal kriz meydana gelmiştir. Bu krizin şiddeti Güney Asyadaki kadar olmamakla birlikte yine aynı özellikleri taşıdığı söylenebilir. Beş Nisan kararları olarak da bilinen 1994 krizinin nedeni Türkiye’ye cari işlemler açığının ve merkez bankasının ihtiyacının dışında 11 milyar $ sıcak paranın girmesi sebeb olmuştur. Asyada meydana gelen kriz Türkiye’nin daraltıcı ekonomik politikalar uyguladığı bu döneme rastladığından piyasaladan çıkan sıcak paranın kısa bir sürede ancak 565,3 milyon $ olması finansal piyasaları etkilememiş, daha çok reel sektörde hissedilmiştir (www.direnis.com/yol/sayi ). Nihayet Türkiye 1999 yılında İMF ile anlaşma yapmak durumunda bırakılmıştır. 2000 yılının başında 3 aylık bir istikrar programı uygulamaya konmuş ve başarılı olunamamıştır. İthalat artmış, cari açık 2-2,5 milyar $ olarak öngörülürken 8-10 milyar $’a yükselmiştir. Netice olarak kasım 2000 krizi meydana gelmiştir. (www.toprakisveren) Kasım 2000 şoku yaşandığında döviz kuru 2001 Temmuzundan önce biraz gevşetilseydi ya da 2001 yılının başlarında kur ayarlamsına gidilseydi 21 şubat 2001 krizinin 24 olmayabileceği ileri sürülmektedir. Ancak Temmuza kadar beklenilmesi ve o zamana kadar da programın kendiliğinden gevşeyeceğinden bahsediliyordu. Bütün bu tahminler yapılırken Milli Güvenlik Kurulunda meydana gelen olay nedeniyle dolar 675 bin liradan bir milyon liranın üzerine çıkmış, %100 dolayında devalüasyon yapılmıştır ( Akdiş, 2002 ) . Türkiye’de meydana gelen ekonomik krize Rusya’nın maratoryum ilan etmesi de etkili olmuştur. Rusya krizinden Türk ekonomisinin hem reel hem de finansal piyasaları büyük ölçüde etkilenmiştir. Rusyadaki mali kriz gelişmekte olan piyasalardan yabancı yatırımcıların çıkışını başlatmış, sermaye hareketlerini olumsuz yönde etkilemiştir. 1998 yılının ilk üç ayında Türk piyasalarından 7 milyar $ sıcak para yurt dışına çıkmış, bu da mali sektörün küçülmesine kamunun iç boçlanmasından dolayı faiz oranlarının yükselmesine neden olmuştur (Akdiş, 2002). Piyasaların özelleştirilmesinde Türk tarımının durumu çok dikkat çekicidir. Uygulanan yanlış politikalar sonucu tarım sektöründe zor günler yaşanmaktadır. Türkiye İMF’ye verilen niyet mektubunda tarımsal desteklerini aşamalar halinde tatamen kaldırmayı taahhüt etmiştir. Türkiye ürettiği tarım ürünleri bakımında kendi kendine yeten dünyanın 7 ülkesinden biri iken bugün bir çok tarım ürününü ithal eder duruma gelmiştir (Kazgan,2000 ). Dünya kapitalizminin bunalımdan çıkış senaryolarında İMF politikaları fazla bir önem taşımamaktadır. Burada küresel kapitalizmin işleyişi daha önemlidir. Küreselleşmeyi savunanlardan ABD’nin eline İkiz Kulelerin vurulması ile Avrasya enerji kaynaklarını kontrol altına alması için önemli bir fırsat geçmiştir. Afganistan’a askeri müdahale de bulunmuştur. Bu vesile ile Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde askeri üstler kurmuştur. Bu gelişmelerin Türkiye’nin de yararınaymış gibi gösterilmeye çalışılmıştır ( www.toprakisveren ). Son on yılda dünyada küreselleşmeden en çok etkilenen Türkiye ve Arjantin olmuştur. Arjantin kendi parasını ABD dolarına eşitlediğinde İMF tarafından örnek ülke ilan edilmiştir. Türkiye de 1980-90 arasında uyguladdığı ekonomi politikaları ile dünyanın gelişmekte olan ekonomileri için model olarak gösterilmiştir. 1995 yılında tek taraflı olarak Gümrük Birliğine bağlanan Türk ekonomisinin ihracatı ve iç piyasası söz hakkının bulunmadığı AB’nin ilgili organları tarafından yönlendirilmeye başlanmıştır (Manisalı,2002). Dışarıdan yönlendirilen Türk ekonomisi AB ile yaptığı ticaretinde her yıl yaklaşık 10 milyar $ zarara uğratılmaktadır. Soğuk savaş döneminin sona ermesi ve küreselleşmenin hız kazanması ile çok uluslu şirketlerin Türkiye üzerindeki etkileri genişleyerek ve derinleşerek devam etmiştir. ( Manisalı,2002). III. KÜRESELLEŞMENİN KIRGIZİSTAN EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ Kırgızitan doğal kaynaklar açısından diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine göre daha fakir olduğundan ekonomi büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Geniş otlakların bulunması nedeniyle yaygın olarak küçük baş hayvan yetiştirilmektedir. Fergane Vadisi ve Çüy Bölgesinin dışında tarımsal faliyetler sınırlıdır. Ülke nüfusunun %60’ kırsal kesimde yaşamaktadır. 2000 yılı verilerine göre ekonomik faaliyeler sonucu elde edilen GSYİH ‘da tarım sektörü %36,6 ,sanayi sektörü % 22,5 paya sahiptirler. Sanayi sektörünün istihdamdaki payı ise %15’tir. ( Milli İstatistik Komitesi Başkanlığı verileri , 2000). Kırgızistan Cumhuriyeti daha çok komşuları ve eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile ticari ilişkilerini geliştirmiştir. Tablo 4. Kırgızistan’da GSYİH’nın Sektörlere Göre Dağılımı (%) Sektörler Tarım Sanayi İnşaat Ulaştırma Ticaret Diğerleri Toplam 1995 40,6 12 6,1 1,9 11 28,4 100 1996 46,2 11,1 6 2 10,4 24,3 100 1997 41,1 16,5 4,5 2,4 10,5 25,3 100 1998 35,9 16,3 4,5 2,3 12,6 28,3 100 1999 39,2 18,3 3,9 2,4 12,4 24,8 100 2000 36,6 22,5 3,1 1,9 12,8 24,1 100 Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyeti Merkez Bankası Yıllık Raporları 2000. Talo 4’ten de anlaşılacağı gibi 1995-2000 arasında GSYİH’da tarım sektörünün payı azalırken sanayi sektörünün payında %79 oranında artış meydana gelmiştir. Geçiş döneminde özelleştirilen işletmelerin çoğunun faaliyetlerinin durması ve ekonomiye katkılarının azalması, dış boç stokunun 2-3 kat atrması nedeniyle sanayi üretiminde arzulanan ölçüde artışın olmadığı anlaşılmaktadır ( Egeli, Emsen, 2002 ). Kırgizistan’ın serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinin başlarında sosyo ekonomik kriterler bakımından Sovyet standartlarının altında olduğu belirtilmektedir. Kırgızistan’da ve diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde geçiş döneminde ekonomik reformların finansmanı amacıyla Batı Avrupa Ülkeleri tarafından kurulan Avrupa İmar ve Kalkınma Bankasının raporlarında da belirtildiğ gibi Sovyet Sisteminin bu ülkelerde çarpık bir miras bıraktığı, kapalı bir ticaret bloku uluşturarak aşırı ihtsaslaşmaya gidildiği , özel sektörün tamamen saf dışı bırakıldığı, tüm çabalara rağmen bağımsızlığını kazanmış eski sosyalist ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılamadırılamadığı vurgulanmaktadır. Kırgızistan’ın ekonomisinin tarıma dayalı, ülkede halen Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi göçebeliğin hüküm sürdüğü, şehirleşme oranın düşük olduğu , COMECON sistemindeki bağımlılık oranının Baltık Ülkelerine göre daha yüksek olduğu belirtilmektedir ( EBRD, 1999 ). Orta Asya Türk cumhuriyetleri içinde geçiş sürecinde ekonomik reformları en hızlı uygulayan ülke Kırgızistan’dır. Aynı zamanda Dünya Ticaret Örgütüne ilk üye olan ve kuralları imzalayan Orta Asya Türk Cumhuriyetidir. Bu amaçla 1991-2000 yılları arasında kamu işletmelerinin %68,6’sı özelleştirilmiştir. Sözkonusu özelleştirme politikaları ile özel sektör eksenli bir piyasa sistemi yerleştirilmeye çalışılmıştır. Piyasa ekonomisinin yerleştirilmesi amacıyla uygulanan hızlı özelleştirme ülke ekonomisinin makro dengelerinin bozulmasına neden olmuştur ( Deliktaş, 2002 ). 1996-2000 yılları arasında Kırgızistan ekonomisinin krizden çıktığı ve piyasa ekonomisinin oluşmaya başladığı dönem olmuştur. Fakat piyasa bilincinin tam olarak geliştiğini söylemek güçtür. Ülkede gerçek manada müteşebbis, ekonomist ve tüketici etiği tesis edilememiştir.Bu dönemde yıllık büyüme % 5 olarak gerçekleşmesine rağmen 2000 yılında ekonomiminin geldiği seviye 1990 yılının %66,4’ü kadar olmuş ve ülke öncesine göre %33,6 daha fakirleşmirtir(Koychuev.2000). Kırgızistan ekonomisinde küreselleşmeden en fazla etkilenen sektörlerden biri tarımdır.Tarımsal gelirin %60’ını oluşturan hayvancılık sektörü de büyük zarar görmüş, ülkedeki hayvan sayısı hızla azalmıştır. 1997 yılı verileri 1992 yılı verileri ile karşılaştırıldığında büyük baş hayvanlarda %24.5,domuzlarda % 64.3, kanatlılarda %80 azalma meydana gelmiştir (Kırgızistan Milli istatistik Komitesi Başkanlığı, 1999). Çüy Oblasında yapılan bir araştırma sonuçlarına göre mevcut ahır kapsitelerinin %49.3’ü, ağılların %89.9’u, kümeslerin de %90’ı kullanılmamaktadır.Hektardan elde edilen ortalama ürün verimi 1990 öncesine göre 3 kat azalmıştır. (Candemir, Güngör, 2002 ). Kırgızistan bağımsızlığını kazandıktan sonra İMF ve Dünya Bankasının tavsiyeleri ile 1992 yılından itibaran merkezi plan sisteminin lağvedilmesi amacıyla ekonomik reformları uygulamaya koymuştur.1995 yılında toplam dış borcu 765 milyon $ iken 2000 yılında 1,703 milyon dol $’a yükselmiştir. Dış borcun 660 milyon dolarlık kısmı uluslararası ekonomik örgütlerden alınmıştır. Kırgızistan’ın toplam dış borcu GSYİH’nın yaklaşık %135’i kadar olmuştur (Kırgızistan Merkez Bankası Yıllık Raporları, 2001). Sonuç olarak küreselleşme bu ülkenin dış borç sarmalı içine çekilmesine, reel sektörde belirsizliğe ve karmaşaya, işsizliğe, fakirliğe neden olmuştur. IV. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Dünyada hiçbir ülkenin olumlu veya olumsuz küreselleşmeden etkilenmemesi mümkün değildir. Küreselleşmenin ekonomileri zayıf ve iyi yönetilmeyen ülkelerde ulusal tekellerin yerini uluslararası tekellerin almasına sebeb olması gibi dezavantajları yanında insan haklarının ihlallerinin önüne geçilmesi, çevrenin korunması ve çalışanların çıkarlarının güvence altına alınması gibi avantajları bulunmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler küreselleşmeden yararlanabilmek için kendi beşeri ve maddi altyapılarını hızla iyleştirmeleri gerekmektedir. Başta egitim , sağlık, hukuk ,sosyal güvenlik konularında uluslararası normları yakalamalıdırlar. Gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkelere küreselleşme sürecine uyum sağlayabilmeleri için ekonomik yardımlarda bulunmaktadırlar. Bu yardımlar bilgili ve sorunlara doğru teşhis koyabilen yönetimler tarafında uygun yerlerde kullanıldığı takdirde faydalı olacaktır. Ancak bu takdirde küreselleşmenin insanlığa faydası arttırılabilecektir. Dünya barışı için, gelişmiş ülkelerin borç ödeme sıkıntısına düşen ülkelere küreselleşmeden olumsuz etkilenmemeleri için borç yönetimi konusunda yardımcı olmaları gerekmektedir. Gelişmiş ülkeler tarafinda üretilmiş ileri teknolojiler, bilgi birikimleri daha az kar karşığı gerikalmış ve gelişmekte olan ülkelerle paylaşılmalıdır. Böylece küreselleşmeden tüm dünyanın faydalanması sağlanmalı, barış ve huzur için de yaşanabilir bir dünya yaratmak için gayret safedilmelidir. Uluslararası para ticareti mal ticaretinden 50 kat daha fazla artmıştır. Küreselleşen dünyada finansal hareketlerin önüne geçilmesi olanaksızdır. Ancak finasal hareketlerin neden olduğu krizler döviz piyasaları istikrara kavuşturularak önlenebilir. Bunun için katlı döviz kuru uygulamasına gidilebilir, işlemler vergilendirilebilir, kurlar sabitlenebilir, uluslararası bankacılık sistemi denetlenebilir,uluslararası uyarı sistemi oluşturulabilir. Kotalar kaldırlarak İMF garantili borçlanmaya gidilebilir. Ayrıca yolsuzluk ve kaçakçılıkla mücadelede uluslararası işbirliği yapılmalıdır.İMF’ ABD Hazinesinin etkisinden kurtarılarak bağımsız bir kurum haline getirilmelidir.. Küresel sermayeye gelişmiş ülkelerin ticaret fazlaları ve kayıtdışı ekonomiden elde edilen paralar da katılmaktadır. Kayıtdışı ekonominin bir yolunu bulup piyasalara enjekte ettiği bu paralar Güneydoğu Asyada, Rusya’da,Türkiye’de ve Arjantin’de ardısıra finansal krizler meydana getirmiştir. O nedenle Uluslararası kayıtdışı ekonominin kontrol altına alınması gerekmektedir. 26 KAYNAKÇA − Add j, Ekonominin Küreselleşmesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002. − Akdiş M, Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerindeki Etkileri ve Türkiye Pamukkale Üniversitesi İİBF. Ekim, 2002. − Candemir M, Güngör H, Çüy Oblasında Özelleştirilen Kolhoz İşletmelerinin Ekonomik Sorunlarının Tespiti, Yeniden Organizasyonları ve Çözüm Önerileri, Kırgızistan – Türkiye Manas Üniversitesi 2002. − D.T.M, Dış Ticaret Dergisi , Ankara 2000. − Deliktaş E, Kırgızistanda Özelleştirme Süreci, 1991-2000,Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, 2-4 Mayıs 2002 Bişkek. − Dünya Bankası, World Debttables 1996. − EBRD.Transition Report, london, 1999. − Egeli H, Emsen S, Geçiş Ekonomilerinin Makro Ekonomik Performansları ve Kırgızistan Üzerine Bir Değerlendirme, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Üzerine Bir Değerlendirme Sempozyumu 2-4 Mayıs 2002 Bişkek. − Hirsrt P, Thompson G, Globalization in Question, Blackwell,1996, − Kazgan G, Tanzimattan 21,Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul, 1996. − Kırgızitam Milli İstatistik Komotesi Başkanlığı, Bişkek, 2000. − Kırgızistam Cumhuriyeti Merkez Bankası Yıllık Raporları, Bişkek 2000, − KOSGEB, T.C Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Bölgesel Kalkınma Enstitüsü Raporları, Ankara ,2001 − Koychuev T,Sovyet Sonrasıyeniden Yapılanma, Teoeriler, İdeolojiler ve Gerçekler, Ekonmik ve Sosyal reformlar Merkezi ,Maliye Bakanlığı Bişkek, 1999. − Mnisalı E, Soğuk Savaş Sonrası Türkiyenin Seçenekleri, Derin Yayınları İstanbul, 2002. − Manisalı E, Dünyada ve Türkiyede Büyük Sermaye,Derin Yayınları, İstanbul, 2002. − Muter N, Özdil T, Yımaz C, Globalleşmenin Gelişmekte Olan Ülkeler Üzerine Etkileri, Küreslleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyum, 2-4 Mayıs 2002 Bişkek. − Neşecan B, Kapitalizm ve Borçlanma Krizi,Bağlam Yayınları, İstanbul,1994. − Öke M.K, Küresel Toplum, avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Ankara 2001. − Şeylan G, Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge kitabevi Ankara 1995 − T.C Dış İşleri Bakanlığı Türkiye ve Dünya 2010-2020 Küresel Bir Aktörün Doğuşu, Ankara ,1990. − Wolrd Bank, Global Economic Prospects and the Developing Countries,2001. − www.turkab.net/kure/kure htm. − www.toprakisveren.org.tr/yayin/3520/ paylasim.htm. − www.direnis.com/yol/ sayi7 MARKET ORIENTATION AND ORGANIZATIONAL PERFORMANCE IN MAINLAND CHINA: TEST OF THE MARKET ORIENTATION SCALE (MARKOR) Erdener KAYNAK Pennsylvania State University at Harrisburg School of Business Administration Middletown / USA Ali KARA Pennsylvania State University York Campus College of Business Administration York / USA ABSTRACT Past empirical marketing strategy studies conducted in the USA and western European countries concluded a stronger relationship between market orientation and the company performance in cases of technological and market turbulence. The objective of this study is to investigate the reliability and validity of the market orientation construct in a very different socioeconomic, cultural and business environment of Asia. Specifically, using MARKOR scale, this study investigates the market orientations of the Chinese business managers who operate in a select number of industries/sectors in urban China. Study results indicated that there were statistically significant differences between marketing-oriented and non- marketing –oriented Chinese managers in terms of their responses to MARKOR statements. As well, higher level of market orientation of Chinese companies operating in Beijing area was discovered. This is rather encouraging since there is a large body of the marketing literature which supports the argument that higher levels of market orientation would lead to a better organizational performance. Managerial and public policy implications of the study are also discussed. INTRODUCTION In recent years, market orientation of companies in both manufacturing and service industries has attracted a significant amount of academic and practitioner interest in the current marketing literature (Kohli and Jaworski 1990; and Han, Kim, and Srivastava, 1998). This is not a coincidence as the approach represents the implementation of the marketing concept and characterizes a firm's inclination to deliver superior value to its customers on a continuous basis (Slater and Narver, 1994). In other words, market orientation refers to the organization-wide generation of market intelligence through Decision Support Systems (DSS), Marketing Information Systems (MIS), continuously monitoring consumer response patterns by undertaking marketing research, dissemination of the intelligence across company departments, and maintaining organization-wide responsiveness to the changes taking place in the company market environment (Kohli and Jaworski, 1990). Most of the studies in this area, so far, have been conducted in the developed countries of the West. To date, there has been relatively little research conducted on market orientation in developing economies in general and transition (emerging) economies of Asia in particular. As well, empirical studies conducted thus far have principally focused on businesses and industries located in the U.S. and Western European countries (Horng, 1998). One study by Stoever (1989) suggested that foreign direct investment in developing countries lagged because of the inward marketing orientation of state owned enterprises investment promotion materials. While this study presents a pessimistic point of view regarding market orientation, another study by Kaynak and Arbelaez (2000) provided a very positive perspective about market orientation in a Latin American developing country. This study surveyed Colombian managers and concluded that not only market trends continuously change in Colombia, but also indicated that marketing concept and market orientation pervaded the entire organization of the firms investigated. As the globalization issues become essential to marketing practice, it is critical to consider whether (1) the scale items “make sense” in other cultures/nations and languages, (2) subsequent measure assessment would produce similar or comparable results (Kohli, Jaworski, and Kumar, 1993), and (3) comparability means that the results obtained in the USA by use of the scale items can be used to make valid comparisons between the countries covered by the research (Kumar 1999). The crucial question remains whether the construct developed in an advanced developed country such as the USA is equally applicable in such different and turbulent environment of a developing emerging economy (Hooly et. al, 2000). Which items should remain the same and which ones need to altered/modified and the ones to be dropped? The objective of the present study is to investigate the reliability and validity of the market orientation construct in a very different socio-economic, cultural and business environment of Asia. Specifically, this study investigates the market orientations of the Chinese business managers who operate in a select number of industries in urban China. 28 THEORETICAL BACKGROUND Marketing is a key management function that is responsible for being an expert on the customer and keeping the rest of the network organization informed about the customer and their expectations so that superior value is created and delivered. As a result, companies must make long-term commitments to maintain the relationship thorough quality, service, and innovation. Consequently, market orientation has become a prerequisite to success and profitability for most firms. Although there are some discrepancies in the use of the terms “market’ versus “marketing” orientation terms, it generally consists of: (1) customer orientation and targeting, (2) profit through customer satisfaction, and (3) integrated marketing organization-integration of efforts by all areas of the organization to satisfy corporate goals by fulfilling customer needs and wants in a most desirable fashion. Although Kohli and Jaworski (1990) accepted this definition, they viewed the profitability as a consequence of market orientation rather than a part of it. They defined market orientation, as “organization-wide generation of market intelligence pertaining to current and future customer needs, dissemination of the intelligence across departments, and organization-wide responsiveness to this intelligence”. Market intelligence pertains to monitoring customers’ needs and preferences, but it also includes an analysis of how they might be affected by factors such as government regulation, technology, competitors, and other environmental forces. Environmental scanning activities are subsumed under market intelligence generation. Intelligence dissemination pertains to the communication and transfer of intelligence information to all departments and individuals within an organization through both formal and informal channels. Finally responsiveness is the action that is taken in response to the intelligence that is generated and disseminated. Unless an organization responds to information, nothing is accomplished. On the other hand, Narver and Slater (1990) argued that market orientation consists of three behavioral dimensions (customer orientation, competitor orientation, and inter-functional coordination) and two decisionmaking criteria (a long-term focus and a profit focus). Ruekert (1992) defines market orientation similarly but adds an explicit focus on strategic planning by business units. Shapiro (1988) argued that three characteristics make a company market-driven: (1) information on all important buying influences permeates every corporate function; (2) strategic and tactical decisions are made inter-functionally and inter-divisionally; and (3) divisions and functions make well-coordinated decisions and execute them with a sense of commitment. Since, market orientation has been one of the most important concepts studied in the discipline; scholars have been interested in conducting empirical research that investigated market orientation. A substantial number of studies have been published on this topic (see Wrenn 1997 for a detailed listing). One of the major issues that the scholars agree is the lack of systematic effort to develop valid measures of market orientation. This becomes even more problematic when one moves over national borders. Among several available scales for measuring market orientation (Churchill 1979, Deshpande 1993, Wrenn 1997), perhaps the two most significant studies sought to define and operationalize market orientation are Narver and Slater (1990) and Kohli and Jaworski (1990). Based on an extensive review of literature on sustainable competitive advantage and marketing strategy, Narver and Slater (1990) operationalized market orientation as consisting of three behavioral dimensions (customer orientation, competitor orientation, and inter-functional coordination) and two decision-making criteria (a long-term focus and a profit focus). On the other hand, based on an extensive literature review and field interviews of managers, Kohli and Jaworski (1990) offer a more process-driven model that considers the stages of generating, disseminating, and responding to market intelligence as the essence of market orientation (Noble, Sinha, and Kumar 2002). Previous research has predicted a positive relationship between market orientation and performance on the assumption that a market orientation provides a firm with better understanding of its environment and customers, which ultimately leads to enhanced customer satisfaction. However, research on the relationship between market orientation and performance had produced mixed results (Voss and Voss 2000). Some empirical studies suggested a positive relationship between market orientation and managers’ perceptions of overall firm performance (Jaworski and Kohli 1993), managers’ perceptions and financial performance (Pelham and Wilson 1996; Slater and Naver 1994), and managers’ perceptions and new product performance (Atuahene-Gima 1995, 1996; Pelham and Wilson 1996; Slater and Naver 1994). At the same time, several studies did not support a direct positive relationship between performance and market orientation (Jaworski and Kohli 1993; Han, Kim and Srivastava 1998). In summary, the relationship between company performance and market orientation may vary depending on industry characteristics, customer characteristics, or the type of the performance measure used, the literature generally supports the proposition that market-driven and innovative firms will outperform their competitors (Gatignon and Xuereb 1997; Jaworski and Kohli 1993; Naver and Slater 1990; Slater and Naver 1994). METHODOLOGY A questionnaire was developed to collect the data for the study. Marketing orientation scale items used in this study were mainly adopted from Kohli, Jaworski and Kumar (1993). Since most of the survey participants had very good levels of English language, the questionnaire was developed in English language and also Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi administered in English. The questionnaire was first administered to a group of Chinese managers who were attending an Executive MBA class offered by one of the co-researchers to pilot test it for clarity, comprehension and consistency. As a result of this test, several questions were re-worded and a few of the attitudinal statements were made more applicable to Chinese business environment. Adopted from Hooley et al. (2000), questionnaire included several perceptual performance measures which were intended to understand company performance based on self explicated responses. Finally, several other performance measures used, such as profit growth, sales growth, market share and the like to see the relationship between higher levels of market orientation and better company performance. Data for the study was collected in the capital city of Beijing, China in March of 2002. Chinese Manufacturers’ Association Beijing area membership list was used as a sampling frame. From this list of companies, 300 companies were randomly selected for the survey. With the help of executive MBA students of one of the universities in Beijing, marketing managers of the selected Chinese companies were contacted by electronic mail where the survey instrument was enclosed as a word attachment file. In the cover letter, the purpose of the survey was clearly explained and any outstanding questions were answered by one of the coinvestigators. Respondents were instructed to return the completed questionnaires by e-mail to one of the researchers in the USA. After a two-week time period, 161 responses were received. A follow-up communication to the non-responding companies produced additional 33 responses. The total number of responses was 194. Because of incompleteness and response errors in some 15 questionnaires, they were eliminated from further analysis. The analysis was based on 179 responses. Chinese companies operating in Beijing area studied consisted mostly of banking, component and computer hardware manufacturing, as well as consumer products manufacturing companies (61.3%). Most of the companies were medium-sized and employed 100-499 persons (22.9%), 50-59 persons (21.2%), 1,000 and over persons (20.1%). Two-thirds of the survey respondents were between the ages of 25-35, and maintained mostly sales/marketing management and quality control management (58.4%) jobs. The sample consisted of predominantly male respondents (nearly 70%); 44.7% of the respondent had individual annual income of less than US$20,000, 24.6% had between US$20,000 to 40,000, and 11.2% had an annual income of US$40,000 to 50,000; all of the respondents possessed college education though the majority of them had college education in engineering, business administration, and economics (a total of 48.6%). Table 1. Correlations between MARKOR and performance measures (n=179) Performance Measures Perceptual Measures Profit goals have been achieved Sales goals have been achieved ROI goals have been achieved Our product(s) have a higher quality than that of our competitors We have a higher customer retention rate than our competitors We have a better reputation among major customer segments than our competitors We have lower employee turnover rate than that of our competitors We have been more effective in new product development than our competitors Financial Measures Current Sales level (million $) Sales in the last 3 years (million $) o 2001 o 2000 o 1999 Revenue growth in the last 3 years (%) Market share in the last 3 years (%) o 2001 o 2000 o 1999 Return on investment in the last 3 years o 2001 o 2000 o 1999 30 Pearson Correlation Significance (p-value) 0.252 0.001 0.236 0.161 0.385 0.425 0.429 0.002 0.052 0.001 0.000 0.000 0.168 0.455 0.031 0.000 0.268 0.002 0.206 0.217 0.191 0.106 0.018 0.013 0.035 0.242 0.223 0.189 0.217 0.017 0.051 0.022 0.011 0.045 0.113 0.921 0.697 0.333 ANALYSES AND RESULTS A total of 179 Chinese marketing managers/executives provided data for the study. Analyses of the Kohli, Jaworski, & Kumar (1993) scale produced strong overall Cronbach Alpha (.93). Also, alphas for the three subscales were acceptable for this sample: intelligence generation scale, α=0.79; intelligence dissemination scale, α=0.87; and responsiveness, α=0.92. Confirmatory factory analysis results indicated satisfactory results for the dimensionality of the scale (GFI=0.91, AGFI=0.85, RMSEA=0.10, and TLI=0.84). Table 1 shows the Pearson correlations between market orientation and the performance measures for the whole data. Although it is difficult to talk about causality, this table shows the positive relationship between market orientation measure and the perceptual and financial performance measures with few exceptions. Table 2. Perceptual Performance Measures by Segment High MO N=99 For the last three years: profit goals have been achieved sales goals have been achieved ROI goals have been achieved Our product(s) have a higher quality than that of our competitors We have a higher customer retention rate than our competitors We have a better reputation among major customer segments than our competitors We have lower employee turnover rate than that of our competitors We have been more effective in new product development than our competitors 3.60 3.61 3.27 3.66 3.79 3.90 3.39 3.74 Low MO N=67 2.92** 3.09** 2.90 ns 3.12** 3.09*** 3.26*** 2.92* 3.01*** * Significant at p<.01 ** Significant at p<.001 *** Significant at p<.0001 We then split the sample into two groups using cluster analysis. K-means clustering with 2 clusters was used on MARKOR scales to split the respondents into high and low market orientation groups. These two groups represented significantly different levels of market orientation as measured by MARKOR scale. Cluster 1 had an overall mean score of 3.98 and a size of n=99 whereas Cluster 2 had an overall mean score of 2.89 and a size of n=67 respondents. Therefore, Cluster 1 may be labeled as High Market Orientation (High MO) and the Cluster 2 may be labeled as Low Market Orientation (Low MO). Table 2 shows the relationship between the MO groups and the answers to the performance measures as perceived by the managers/executives. In general, High MO group perceived that most of the company objectives were achieved, especially product development, reputation, customer retention rates and product quality. Table 3 shows the relationship between the MO groups and the performance measured in financial terms. Companies in High MO group had higher sales, revenue growth, and market share. However, no significant relationship was found on return on investment. Table 3. Market Orientation and Performance Measures by Segment Current Sales level (million $) Sales in the last 3 years (million $) • 2001 • 2000 • 1999 Revenue growth in the last 3 years (%) Market share in the last 3 years (%) • 2001 • 2000 • 1999 Return on investment in the last 3 years • 2001 • 2000 • 1999 * Significant at p<.05 ** Significant at p<.01 High MO N=99 13.628 Low MO N=67 11.743 * 20.658 11.820 11.972 12.076 ** 9.367 * 9.176 * 7.32 4.44 ** 24.03 20.93 20.26 18.44 * 15.45 ns 13.57 * 14.19 13.29 12.15 15.30 ns 12.98 ns 12.56 ns Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Finally, Table 4 shows the relationship between the types of the industry represented in each segment. This provides support for the previous findings regarding the role of the industry market environment (i.e. competition and turbulence) on the level of market orientation. Table 4. Market Orientation by Industry Type of Business Banking Telecommunications Hardware Manufacturing Software Textile High MO 44.4 75.0 72.2 39.1 83.3 68.2 Low MO 55.6 25.0 27.8 60.9 16.7 31.8 Row percentages, Significant Chi-square at p<.05 DISCUSSION AND CONCLUSIONS The research has demonstrated that the overall market orientation scale is a valid and reliable instrument of market orientation in China. When presented with the scale, Chinese managers/ executives had little difficulty in relating to these items. Also, the discussions during the in-depth interview phase of the research suggested that the construct maintained its face validity. The reliability coefficients and the confirmatory factor analysis for the market orientation constructs indicate that the scale was adequate based on criterion used in the literature. An initial attempt was also made to examine the relationship between marketing orientation and organizational performances in a transition economy and provided empirical evidence to demonstrate the universal applicability of marketing in totally different settings. In this case, it is a low context culture. The analysis conducted in this study indicates that intelligence generation; dissemination and responsiveness were the major factors that impacted a market orientation, which in turn, impacts the organization’s performance in Chinese context. Based on the demographics of the sample, it is believed that a large proportion of the managers/executives that participated in the study had higher levels of market orientation. This finding is not surprising as these companies are operating in a very competitive market environment where they face stiff competition from both domestic and foreign companies. As well, most of these companies are serving the needs of sophisticated consumer and institutional markets. This finding of higher level of market orientation of Chinese companies operating in Beijing area is rather encouraging since there is a large body of the marketing literature which supports the argument that higher levels of market orientation would lead to a better organizational performance. LIMITATIONS AND DIRECTION FOR FUTURE RESEARCH A number of areas for future research are suggested based on the above findings. First, market orientation scales could be usefully applied to other settings. The first area comes to mind would be Greater China as a similar type of a study among the Greater China countries/ provinces/territories of Singapore, Taiwan, Hong Kong, and Macau would be illuminating. In terms of level of market development we can put these countries/territories on a continuum from most advanced market system development (Singapore) to least advanced market development system (China) and others may be in between where Hong Kong is next to Singapore, Taiwan is next to China and Macau is in between Hong Kong and Taiwan. Market orientation comparisons not only among the countries but also across industries/sectors in each country would produce very insightful information. Second, another study may include companies which were not represented in the sample of companies used in this study would provide further evidence of the generalizability and robustness of the scale. Third, different performance measures such as customer satisfaction might be used to investigate the relationship between market orientation and organizational performance in international settings. 32 REFERENCES − Atuahene-Gima, Kwahu (1995), “An Exploratory Analysis of the Impact of Market Orientation on New Product Performance,” Journal of Product Innovation Management 12 (September), 275-293. − Churchill, G.A. (1979), “A Paradigm for Developing Better Measures of Marketing Constructs,” Journal of Marketing Research 16 (February), 64-73. − Deshpande, Rohit (1993), “Corporate Culture, Customer Orientation, and Innovativeness in Japanese Firms: A Quadrant Analysis,” Journal of Marketing 57 (January), 23-37. − Gatignon, Hubert and Jean-Marc Xuereb (1997), “Strategic Orientation of the Firm and New Product Performance,” Journal of Marketing Research 34 (February), 77-90. − Gray, B. J. S. Matear, and P. Matheson, (1998), “Market Orientation and Performance: Implications for Managers in Developing Economies, in Marketing Research and Practice, Proceedings of the 27th EMAC Conference, May, 297-314. − Greenley, G. E., (1995), “Market Orientation and Company Performance: Empirical Evidence from UK Companies,” British Journal of Management, 6, 1-13. − Han, J.K.; N. Kim and R. K. Srivastava, (1998), “Marketing Orientation and Organizational Performance: Is Innovation a Missing Link?” Journal of Marketing 62 (October), 30-45. − Hirschman, E.C. (1983), “Aesthetics, Ideologies and the Limits of the Marketing Concept,” Journal of Marketing 47, 45-55. − Hooley, Graham, Tony Cox, John Fahy, David Shipley, Jozsef Beracs, Krzysztof Fonfara, and Boris Snoj (2000), “Market Orientation in the Transition Economies of Central Europe: Tests of Narver and Slater Market Orientation Scales,” Journal of Business Research, 50, 273-285. − Horng, Shun-Ching, (1998), “Market Orientation of Small and Medium-sized Firms in Taiwan,” Journal of Small Business Management 36 (3), 79-85. − Kaldor, A.G., (1971), “Imperative Marketing,” Journal of Marketing 35 (Spring), 19-25. − Kaynak, E. and Arbelaez, H., (2000), “Managers’ Perceptions to the Evolution of the Marketing Concept: The Case of Columbia,” Journal of International Marketing and Marketing Research, 25(1), 13-18. − Keegan, W.J. and Green, M. C., (2003), Global Marketing, Prentice Hall, Third Edition, Upper Saddle River, New Jersey − Kohli, Ajay K. and Bernard J. Jaworski, (1990), “Market Orientation: The Construct, Research Propositions, and Managerial Implications,” Journal of Marketing 54 (April), 1-18. − Kohli, Ajay K., Bernard J. Jaworski and Ajith Kumar, (1993), “MARKOR: A Measure of Market Orientation,” Journal of Marketing Research 30 (November), 467-77. − Kumar, V (1999), International Marketing Research, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey. − Narver, John D. and Stanley F. Slater (1990), “The Effect of a Market Orientation on Business Profitability,” Journal of Marketing 5 (October), 20-35. − Noble, Charles H., Rajiv K. Sinha, and Ajith Kumar, (2002), “Market Orientation and Alternative Strategic Orientation: A Longitudinal Assessment of Performance Implications,” Journal of Marketing, vol. 66 (October), 25-39. − Pelham, Alfred M. and David T. Wilson (1996), “A Longitudinal Study of the Impact of Market Structure, Firm Structure, Strategy, and Market Orientation Culture on Dimensions of Small-Firm Performance,” Journal of the Academ of Marketing Science 24 (1), 743. − Ruekert, Robert W., (1992), “Developing a Market Orientation: An Organizational Strategy Perspective,” International Journal of Research in Marketing 9, 225-245. − Slater, Stanley F. and John C. Narver, (1994), “Does Competitive Environment Moderate the Market Orientation - Performance Relationship?” Journal of Marketing 58 (January), 46-55. − Tse, Alan C B. (1998), “Market Orientation and Performance of Large Property Companies in Hong Kong,” International Journal of Commerce & Management, 8 (1), 57-69. − Voss, Glen B. and Zannie Giraud Voss (2000), “Strategic Orientation and Firm Performance in an Artistic Environment,” Journal of Marketing 64 (January), 67-83. − Vranesevic, T; Vignali, C; and Vignali, D (2002), “Culture in Defining Consumer Satisfaction in Marketing”, European Business Review, 14(5), 364-374. − Wrenn, Bruce (1997), “The Market Orientation Construct: Measurement and Scaling Issues,” Journal of Marketing Theory & Practice 5 (3), 31-54. ULUSLARARASI MALİ KRİZLER, IMF POLİTİKALARI, AZ GELİŞMİŞ ÜLKELER, TÜRKİYE VE DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ Halil SEYİDOĞLU Doğuş Üniversitesi Ekonomi ve Finans Bölümü İstanbul / TÜRKİYE ABSTRACT Starting from the early 1990’s the world economy has entered a period characterized by financial globalization, a process expected to produce effects to speed up the rate of development in the newly industrializing countries. However, financial crises started to occur very frequently in the emerging economies which apparently show that they are closely related to the ongoing financial liberalization process. In this paper, recent financial crises and the policies of the IMF are examined by giving special emphasis to the experience of Turkey to draw conclusions for the emerging markets and the transition economies. Anahtar kelimeler: Küreselleşme, mali krizler, Türkiye, kalkınmakta olanülkeler 1. GİRİŞ: GÜNÜMÜZÜN KÜRESELLEŞME GERÇEĞİ 1990’lı yılların başından itibaren dünyada hızlı bir küreselleşme yaşanmaya başlanmıştır. Literatürde küreselleşme sürecinin temelinde yatan gerçekler arasında iletişim ve bilişim teknolojisi alanında ortaya çıkan gelişmeler vurgulanırken, kanımızca önemli bir gerçek göz ardı edilmektedir. O da Sovyetler Birliği’nin dağılması ve dönüşüm ekonomileri diye bilinen yeni bağımsız devletlerin oluşumu ile iki kutuplu dünyadan tek kutuplu bir dünyaya geçilmesi olgusudur. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin temel özelliği ABD’nin önderliğindeki Batı Bloku ile Sovyetler Birliği’nin önderliğindeki Doğu Bloku arasındaki ekonomik, siyasal ve askeri çekişmelere yol açan “soğuk savaş”koşulları idi. Şimdi Sovyet Bloku’nun yıkılması ile ABD rakipsiz kalıyor ve bir anlamda tek başına dünya liderliği rolüne soyunuyordu. Siyasal anlamda küreselleşme sürecini başlatan nedenler arasında soğuk savaş döneminin kapanmış olması gerçeği üzerinde yeterince durulmaması kanımızca önemli bir eksikliktir. Küreselleşme sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik yönleri olan çok-boyutlu bir süreçtir. Bazılarına göre küreselleşme, dünya ülkelerini biribirine yakınlaştırmış ve dünyayı “büyük bir kasaba” durumuna getirmiş, bazılarına göre ise Amerikan kültürünün dünyaya daha hızlı bir biçimde yayılmasından ve Amerikan ekonomisinin dünya üzerindeki egemenliğinin pekiştirilmesinden başka bir amaca hizmet etmemiştir. Ekonomik açıdan küreselleşmenin şu üç boyutu özellikle dikkat çekicidir: Bunlar uluslararası ticaret, uluslararası üretim ve uluslararası mali akımlarla ilgili gelişmelerdir. Ticaret alanında küreselleşme, ülkeler arasında mal ve hizmet akımları üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması veya azaltılması sürecini kapsar. Bu, aslında çok yeni olmayıp kökenleri İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasına kadar inen bir gelişmedir. 1947 yılında imzalanan GATT’ın ana amacı özellikle sanayi mamulleri üzerindeki ticaretin evrensel boyutlarda serbestleştirilmesini sağlamaktı. 1994 yılında GATT’ın yeni kurulan Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün kapsamına alınmasına kadar geçen sürede de bu alanda oldukça yoğun çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu genel yaklaşımın yanında, bir anlamda onu tamamlayacak biçimde, bölgesel entegrasyon hareketleri de yaygınlık kazandı. Avrupa Birliği’nin açtığı yolu izleyerek gerek sanayileşmiş, gerekse dönüşüm ekonomileri dahil, sanayileşme yolundakte olan ülkeler arasında çok sayıda bölgesel iktisadi gruplaşmalar ortaya çıktı. Bu iki yaklaşım birlikte “bölgeselleşerek küreselleşme” adı verilen ve günümüzdeki hızlı küreselleşmenin de temelini oluşturaran süreci başlatmış olmaktadır. Küreselleşmenin üretim ile ilgili olan ayağını çok uluslu şirketler temsil eder. Günümüzde dünya üretiminin çok önemli bir bölümü aynı anda birçok ülkede birden üretimde bulunan çok uluslu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bir anlamda bunun da aslında çok yeni bir gelişme olmadığı söylenebilir. Bazı dev Amerikan şirketlerinin çok uluslulaşmaya başlaması İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasına inecek kadar eski bir gelişmedir. Ancak teknolojideki ilerlemeler, ticari ve mali piyasaları serbestleştirmeye yönelik hükümet politikaları, bu süreci hızlandırıcı etkiler doğurmuştur. Küreselleşmenin asıl yeni olan yönü kanımızca mali küreselleşmeyle ilgilidir. Mali küreselleşme, 1980’lerin sonlarında ve 1990’ların başlarında ortaya çıkan bir gelişmedir. Mali küreselleşme süreci, sanayileşmiş ve sanayileşme yolundaki ülke hükümetlerinin aldıkları kararlarla döviz ve sermaye işlemleri üzerindeki kısıtlamaları kaldırarak ulusal piyasalarını dış mali piyasalarla bütünleştirmeleri olarak tanımlanabilir. Mali küreselleşme kapsamında, özel fonlar yüksek getiri hedefi kapsamında ülkeler arasında oldukça serbest bir biçimde dolaşmaya başlamıştır. 34 Küreselleşme tartışmalarında yabancı sermaye hareketleri merkezi bir rol oynar. Günümüzde gelişmiş ülkelerde kurumsal yatırımcıların yönettiği fonlarda büyük artışlar olmuştur. Bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler de fonların dünya ölçeğinde kolayca hareket etmesine olanak sağladı. Gelişmekte olan ülkelere yönelik fon akımlarının ise resmi kanallardan çok özel yatırımlar alanına doğru kaymış olması dikkat çekici bir gelişmedir. Ayrıca, geçmişteki durumun tersine, bugünkü uluslararası sermaye akımlarının ödemeler bilançosunun cari işlemler bölümü ile olan bağlantısı zayıflamış, hatta tamamen kaybolmuştur. Aşamalarına bakıldığında mali alandaki liberalleşmenin ilk olarak dolaysız yabancı sermaye yatırımları alanında ortaya çıktığı görülür. Çoğu ülkeler, sürdürülebilir büyüme gibi amaçlarla öncelikle dolaysız yabancı sermaye girişlerini özendirici mali politikalar izlemişlerdir. Bu gelişmeyi, uluslararası piyasalardaki tahvil ve hisse senedi gibi menkul değerlere yapılan portfolyo sermayesi yatırımlarının liberalleştirilmesi izlemiştir. Bu sürece son olarak “sıcak para” fonları da denilen kısa süreli sermaye akımları katılmıştır. 2. MALİ KÜRESELLEŞME VE EKONOMİK KRİZLER Mali küreselleşme, bir anlamda sermaye faktörü üzerindeki serbest piyasa mekanizmasına uluslararası kapsamda işlerlik kazandırma girişimi olarak düşünülebilir. Klâsik Ekonomik Teori açısından ise böyle bir gelişmenin hem mikro, hem de makro düzeyde doğurabileceği önemli yararları bulunduğuna öncelikle işaret etmek gerekir. Çünkü, herşeyden önce piyasa sinyallerine göre gerçekleşecek kaynak tahsisi, kıt ekonomik kaynakların dağılımında etkinliği artırarak, dünya üretimi ve refahının yükselmesine katkıda bulunabilecek bir gelişmedir. Başka bir deyişle, uluslararası sermaye bu faktörün getirisinin, dolayısıyla verimliliğinin düşük olduğu bölgelerden yüksek olduğu bölgelere doğru akacak, bu ise söz konusu faktörün ortalama verimliliğini artırarak, dünya refahının artmasına katkı sağlayacaktır. Makro ekonomik açıdan yabancı sermayenin kalkınmakta olan ülkelerde tasarruf ve döviz açıkları gibi kalkınmadaki temel boşlukları kapayarak kişi başına düşen reel geliri yükseltici sonuçlar doğurması beklenebilir. Nitekim yeni sanayileşmekte olan ülkelerde mali liberalleşmeye ağırlık verilmesinin altında yatan başlıca neden, yabancı sermayeden yararlanarak bu ülkelerin kalkınma hızlarını yükseltmek istemeleridir. Mali liberalleşme mikro düzeyde tasarrufçular, mali yatırımcılar ve işletme dışı kaynak kullanmak isteyen firmalar açısından da önemli avantajlar sağlar (Saxton, 1998: 2). Bu sayede fon arz ve talep edenler kendi iç piyasalarının dar kalıplarından kurtularak, dış piyasalara açılmakta, böylece de tasarruflarını daha iyi koşullarla değerlendirebilmekte veya daha uygun koşullarla işletme dışı kaynak sağlama olanağı elde etmektedirler. Bütün bunların yanında, kamu finansman açığı veren birçok ülkede hükümetlerin bu açıkların finansmanı amacıyla yaygın biçimde ve daha çok kısa süreli mali sermaye akımlarını özendirici politikalar izledikleri görülmektedir. Ancak, hükümetlerin bu doğrultuda izledikleri politikaların, bu çalışmada üzerinde durulduğu gibi, mali piyasalarda belirsizlik yaratmakta ve ileride doğabilecek krizlerin tohumlarının atılmasına neden olduğu görülmektedir. Teorik yararlarına karşın, günümüzün önemli bir gerçeği de özellikle yeni gelişmekte olan ülkelerde sık sık mali krizlerin yaşanması, bunun da söz konusu ülkelerde büyük ölçüde işsizlik, yoksulluk ve sefalete neden olmasıdır. Günümnüzün gerçekleri açısından, mali krizler adeta yaşanan mali küreselleşmenin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Maalesef Türkiye de sık sık mali krizler yaşayan ve bu krizlerden büyük refah kayıplarına uğrayan ülkeler arasında yer almaktadır. Mali krizlere karşı alınacak önlemler konusu, öteki gelişmekte olan ülkeler ve dönüşüm ülkeleri diye adlamndırılan ülkelerin refah düzeyleri bakımından da çok önemlidir. Mali krizlerin doğuracağı yoksulluk ve sefaletin önüne geçilebilmesi açısından yakın geçmişte ortaya çıkan krizlerin dikkatlice incelenmesi ve bunlardan önemli dersler alınması gerekir. Mali küreselleşme sürecinin tamamlandığı 1990’lardan sonra yeni gelişmekte olan ülkelerde ve Rusya gibi dönüşüm ekonomilerinde çok sayıda krizler yaşanmıştır. Hafızalarda henüz canlı olarak yaşayan krizlerden bazıları şunlardır: 1994 Meksika Krizi, 1997 Güney Doğu Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Brezilya Krizi ve 2002 Arjantin Krizi. 1990’lardan sonraki dönemde Türkiye’de de 4 Nisan 1994 Krizi, Kasım 2000 ve Şubat 2001 gibi ciddi krizler ortaya çıkmıştır. Bugünkü uluslararası ekonomik düzende, krize giren ülkelerin, dış finansman desteği sağlamak üzere IMF (ve kısmen de Dünya Bankası) dışında başvurabilecekleri önemli bir kaynak bulunduğu söylenemez. Ancak son deneyimler IMF’nin kriz yönetim politikalarının başarısına duyulan kuşkuların bir kez daha artmasına neden olmuştur. Hatta bugünkü deneyimler, kriz içindeki ülkelere karşı IMF’nin şart koştuğu politikaların aslında mevcut krizin daha da derinleşmesine neden olabildiğini göstermektedir. 1990’lardan sonra döviz kurlarının ve sermaye akımlarının değişken olduğu bir döneme girildi. Bu değişkenlik bazan hem aşırı derecede büyük olmakta, hem de tahmin edilemeyen (unpredictable) ve beklenmeyen (unanticipated) zamanlarda ortaya çıkmaktadır. Yeni sanayileşmekte olan ülkelere yönelik uluslararası sermaye akımlarınnın temel özelliklerinden birisi de yoğun biçimdeki istikrarsızlıklardır. Uygulamaya bakıldığında bu ülkelere yönelik yabancı sermaye akımlarındaki bir gelişme ve genişleme (boom) Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi aşamasını, çok şiddetli ve çok ani bir tersine dönüş hareketinin izleyebildiği görülmektedir. Bir ülkede ortaya çıkan krizin etkilerinin hızlı bir biçimde ve kolayca başka ülkelere de yayılabilmesi de önemli bir özelliktir. Uygulamadaki örneklerden, gelişmekte olan ülkelerde krizlerin farklı makroekonomik ortamlarda gerçekleşebildiği anlaşılmaktadır. Örneğin Meksika ve Tayland gibi ödemeler bilançosundaki cari işlemler açığının sürdürülemez olduğu ülkeler krize girebildiği gibi, bu açıkların nisbeten düşük olduğu Endonezya ve Rusya gibi ülkelerde de krizler ortaya çıkabilmektedir. Öte yandan önemli bütçe açığı veren Rusya, Brezilya ve Türkiye gibi ülkeler kadar, bazan bütçe fazlasına sahip Meksika gibi ülkelerde de krizler yaşanabilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerdeki mali krizler farklı nedenlere dayanmış olabilir. Ama hemen hepsinde ortaya çıkan bir özellik, kriz öncesinde hızlı bir ekonomik genişleme sürecinin yaşanmakta olmasıdır. Faizlerin ve kârlılık olanaklarının yüksekliği, ülkeye yoğun bir kısa süreli sermaye veya portfolyo sermayesinin girmesine neden olmakta, bu da mali varlıkların fiyatlarında spekülâtif şişkinliklere yol açarak dış mali yatırımları daha da özendirici (sürü etkisi) etkide bulunmaktadır. Fakat, diğer yandan ülkeye giren yabancı sermaye, ulusal parayı aşırı değerlendirmekte (over-valuation), bu da sonuçta ihracatı caydırarak, ithalatı genişletmekte ve cari işlemler dengesi üzerindeki baskıyı büsbütün artırmaktadır (Osava, 2002: 15-17). Bu sürecin devamı ancak yeni dış sermaye girişlerine bağlı olduğundan, aşırı değerlenmiş kur ve yüksek faiz politikaları adeta kronik bir nitelik kazanmakta ve sonunda ani bir mali krizin patlak vermesine kadar uygulanmaktadır. Hızla genişleyen ve yabancı sermaye girişlerine sahne olan bir ülkede, bu sürecin birdenbire duraksaması, tersine dönerek bir kriz ortamına dönüşmesi oldukça ilginç bir gelişmedir. Hızlanan sermaye girişinin yarattığı “aşırı ısınma” ortamında ülkedeki ufak bir ekonomik, siyasal veya doğal bir olay ya da gelişme, geleceğe ait bekleyişleri aniden olumsuzluğa dönüştürebilmekte ve yabancı sermayenin kitleler halinde ana ülkelerine geriye dönmesi için ilk kıvılcımı oluşturabilmektedir (Adelman, 1999: 8). Yakın geçmişteki mali krizlerin çoğunda olaylardaki gelişmesi buna benzer bir gelişme çizgisi izlemiştir. 3. TÜRKİYE’DE MALİ KRİZLER Türkiye’de yaşanan krizlerle yeni gelişmekte olan öteki ülkelerin deneyimleri arasında oldukça yakın bir paralellik vardır. Türkiye’de de mali liberalleşmenin tamamlanmasından sonraki dönemde mali krizler sık aralıklarla ortaya çıkmaya başlamıştır. 24 Ocak 1980 İktisadi İstikrar Kararlarıyla Türkiye’de dış ticaret liberalleştirilmiş ve Türk ekonomisi dışa açılmıştır. Bundan sonraki dönemde Kambiyo mevzuatı da serbestleştirilmeye başlandı ve bu konuda 1989 yılında çıkartılan 32 sayılı karar ile mali liberalleşme tamamlanmış oldu. Oysa mali liberalleşme sağlanırken Türk ekonomisinde önemli makroekonomik dengesizlikler devam ediyordu. Kamu finansman açıkları, dış ticaret bilançosu açıkları ve yüksek enflâsyon bunların başında geliyordu. Liberalleşme ile birlikte artan faizler, reel kurdaki gelişmeler ve sermaye hareketlerine ilişkin mevzuat değişiklikleri 1989 sonrasında Türkiye’ye yönelik sermaye girişlerini önceki dönemlere oranla önemli ölçüde özendirmişti. Yukarıda da değindiğimiz gibi, kontrolsüz ve yoğun biçimde giren yabancı sermayenin bir mali krize yol açması veya olası bir krizi kaçınılmaz duruma getirmesi doğal bir sonuçtur. Çünkü sermaye girişleri ekonomide makro ekonomik ısınma veya “balon etkisi” de denilen yapay bir genişleme etkisi doğurur. Böylece ulusal para arzı artarken, borsa spekülatif biçimde yükselmekte, ulusal para aşırı değer kazanmakta ve sonuçta ihracat gerilerken ithalat şişmektedir. Türkiye’de kısa vadeli “sıcak para” fonlarının ve portfolyo sermayesi girişlerinin de artmasıyla kriz öncesi yıllarda dış ticaret bilânçosu açıkları ve kamunun borçlanma gereği önemli biçimde artmıştır. Bu açıklar ise bir ölçüde yabancı sermayenin katkılarıyla finanse edilmiştir. Ayrıca ülkedeki dış ticaret bilânçosu açıkları üzerinde uygulanan aşırı değerlenmiş kur politikasının da önemli etkileri olmuştur. Hükümet, yabancı sermaye girişlerini özendirmek için yüksek faiz politikasının yanında düşük kur politikası izlemiş, böylece aşırı değerlenmiş duruma gelen ulusal paradan ihracat gerilemiş, ithalat özendirilmiştir. Krize sürüklenen öteki sanayileşmekte olan ülkelerde olduğu gibi, ülkeye giren yabancı sermaye daha çok tüketim malları ithalatını özendirmiştir. Aslına bakılırsa, 1980 başlarından dünyada yaygın bir liberalleşme akımı vardı. Bu akımın başlatılmasında İngiltere’de Thatcher ve ABD’de Reagan Hükümetleri tarafından uygulanan Friedman’cı ya da monetarist politikaların önemli bir yeri vardır. IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlar da bu dönemde yeni sanayileşen ülkelere aşırı sayılabilecek ölçülerde liberal politikalar önermekte idiler. Çoğu ülke de bu konuda aceleci hareket etmiş, gerekli alt yapıyı oluşturmadan ve temel makro ekonomik dengeleri kurmadan dış mali piyasalara açılma doğrultusunda hızlı adımlar atmıştır. Görünen odur ki bu gelişmeler sonunda mali krizlerin ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır. 1994 krizi de dahil olmak üzere, Türkiye’de son yıllarda yaşanan krizlerde kamu kesimi borçlanmaları ile bankacılık sektörünün sorunları önemli bir yer tutar. Ekonomik açıdan bankacılık kesiminin görevi ekonominin reel kesimlerine fon akışı sağlamaktır. Ancak, kamunun finansman açığının giderek büyümesi, yaşanan enflâsyon, bankacılık sistemindeki sermaye yetersizliği ve diğer yapısal sorunlar dolayısıyla bankalar bu 36 fonksiyonları gereği biçimde yerine getirememiştir. Devlete ait iç borçlanma senetlerinin yüksek reel getiriler sağlaması bankaları, ellerindeki fonları işletmelere kredi olarak vermek yerine Devlete ödünç vermeye yöneltti. Böylece bankalar adeta kamunun bütçe açıklarını finanse etmek amacıyla faaliyet gösteren kuruluşlar durumuna geldiler. Kamu borçlanma gereğinin faizler üzerindeki baskısı dolayısıyla iç faizlerle dış faizler arasındaki farkın açılması, kısa vadeli sermaye girişlerini özendirici etki yaptı. Bu ortamda bankalar yurt dışından düşük faizlerle borçlanıyor ve bu fonları kullanarak devlete ödünç veriyorlardı. Ancak giderek ekonominin bir krize doğru sürüklendiğinden kuşkulanılması ve bir devalüasyon olasılığının artması, bankacılık sistemindekipaniği tetiklemektedir. Diğer bir deyişle, böyle bir ortamda bankalar pozisyonlarını denkleştirmek üzere zorunlu olarak döviz taleplerini artırırlar. Bu dövizi satın alabilmek için de interbank piyasasında ulusal para ile borçlanmak isteyince faizler anormal biçimde yükselmektedir. Kısacası, Türkiye’de 1989 sonrası dönemdeki sermaye girişleri kamu bütçesi ve dış ticaret bilançosu açıklarının finansmanına hizmet etmiş, bunun sürdürülmesi de faiz ve kur arasındaki farkın sürekli korunmasını gerektirmiştir. Bu durum gerçekte Türk ekonomisinin “yumuşak karnı”dır. İç ekonomide özel kesime yönelik finansman olanaklarının önemli ölçüde kısıtlanması pahasına, bu politika uygulamaları sürdürülmüştür. Geleceğe ait beklentilerin olumsuza dönüşmesi ve bir devalüasyon olasılığı karşısında ise yabancı fonlar kitleler halinde ülkeyi terk etmeye başlayınca, mali panik başgöstermekte ve ekonomi krize itilmektedir. Mali alandaki krizlerin reel ekonomiye yansıması ile birlikte ülkede üretim düşmekte, yatırımlar azalmakta ve işsizlik yaygınlaşmaktadır. 4. TÜRKİYE’DE MALİ KRİZ VE IMF İLE DESTEKLEME ANLAŞMALARI Türkiye yaşadığı yüksek enflasyonu çözümlemek için 1999’da bir istikrar programı hazırlayarak mali destek için yarak IMF’ye başvurmuştu. Üzerinde anlaşmaya varılan program aslında klâsik bir IMF istikrar programı idi. Kamu harcamalarının kısılmasını, vergilerin artırılması, özelleştirmeye ve yapısal reformlara hız verilmesi gibi önlemleri içeriyordu. IMF’nin onayladığı destekleme anlaşmasının dikkat çekici bir özelliği döviz kuru politikası ile ilgili idi. Bu da temelde “para kurulu” (currency board) kapsamında bir sabit kur sistemi (exchange rate anchor) uygulamasını öngörüyordu. Para kurulu düzenlemeleri Arjantin’de ve bir kısım başka Latin Amerika ülkelerinde denenmiş, başalı sonuçlar vermemiştir. Bu sistemin Türkiye’de yeniden uygulanmak istenmesi kuşkusuz ki ilginç bir durumdur. Para kurulu uygulaması kapsamında TC. Merkez Bankası para arzını yalnızca ülkeye giren döviz karşılığı olarak artırabilirdi, yani iç kredilere dayanarak Merkez Bankası’nın emisyonda bulunabilme olanağı kaldırılmıştı. İlk başlarda programın uygulanmasında bir ölçüde başarı sağlandı. Fakat giderek sabit kur rejiminin sürdürülebilirliği ve cari işlemler açığının finansmanı konusunda iç ve dış çevrelerde önemli kuşkular doğdu. Özellikle kamu kuruluşlarıyla ilgili reform çalışmalarının ve özelleştirmenin yavaş yürümesi, Türkiye gibi para kurulu uygulayan Arjantin’deki olumsuz gelişmeler, ülkedeki siyasal belirsizlikler ve uluslararası sermayenin yeni gelişen piyasalara duyduğu kuşkular sonucu 2000 yılının ikinci yarısından itibaren Türkiye’ye giren yabancı mali sermaye önemli ölçüde azaldı. Para kurulu uygulamasına dayalı olarak likidite yaratmanın dış sermaye girişlerine bağlanmış olması nedeniyle, dış sermaye girişlerinin azalması likidite artış hızını da yavaşlattı. Likidite pozisyonunun sıkılaşması ise kısa süreli faizlerin yükselmesine neden oldu. Faiz artışları bankacılık sektöründe büyük ölçüde olumsuz etkilere yol açtı ve yabancı yatırımcılar açısından uygulanan programın sürdürülebilirliğine karşı endişeler doğurdu. Bunun sonucunda 2000 yılı Eylülünün ikinci yarısında yabancı yatırımcılar fonlarını kitleler halinde dışarıya çıkartmaya başladılar. Böylece Kasım ortalarında ekonomideki panik havası krize dönüşmüş oluyordu. Kasım krizinden sonra alınan önlemler ve IMF ile varılan anlaşma dolayısıyla mali piyasalarda kısmi bir istikrar sağlanmış gibi gözükmüş olsa da iç ve dış yatırımcı çevrelerdeki tedirgilik devam ediyordu. Bu arada Şubatta Devlet’in üst kademelerinde ortaya çıkan bir anlaşmazılık Programa olan güveni tamamen sarstı ve yeniden TL’den aşırı kaçışlar başladı. Bu koşullar altında IMF ile varılan destekleme anlaşmasının en önemli yönünü oluşturan sabit kur uygulaması ve para kurulu düzenlemesine son verildi ve TL, 22 Şubat’ta yabancı paralar karşısında dalgalanmaya bırakıldı. Dalgalı kur sistemine geçiş sonucu Merkez Bankası’nın piyasanın ihtiyaçlarını karşılamaya başlaması ile ödemeler sistemi yeniden işlemeye başladı, faizlerde de nispi bir düşüş sağlandı. Şubat 2001 Krizinden sonra enflasyonu düşürmeye ve istkrarı sağlamaya yönelik olarak Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı adlı yeni bir program hazırlandı ve IMF ile yeniden anlaşmaya gidilerek ek kaynaklar sağlandı Yeni programda bankacılık sektörünün yeniden yapılanması, sağlam bir kamu maliyesinin oluşturulması ve mevcut ekonomik yapının dönüştülmesi için yasal değişiklikler yapılması gibi önlemler büyük önem taşır. Ama yeni programın en önemli özelliklerinden birisi uygulanan kur sistemiyle ilgilidir. Yeni sistem değişken kur uygulamasına dayanır. Diğer bir deyişle, kurlar bir önceki uygulamada olduğu gibi belirli bir sepete veya pariteye bağlı olmadan dalgalanmaya bırakılmıştır. Benimsenen ana ilkeye göre de önemli bir dalgalanma Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi olmadıkça Merkez Bankası piyasaya müdahale etmekten kaçınacaktır. Önceki mali krizin büyük ölçüde kurların para sepeti gibi sabit bir pariteye bağlanmış olmasından kaynaklandığı düşünülürse bu değişikliğin önemi daha iyi anlaşılır. Kuşkusuz burada ilginç olan bir nokta böylesine birbiriyle çelişkili iki programın IMF tarafından önerilmiş ve onaylanmış olmasıdır. Aslında Türkiye, IMF’nin sabit kur, yüksek vergileme ve tedbirsiz mali politika uygulamalarını ödüllendiren geleneksel hatalı politikalarının son mağdurlarından birisidir. Bu hatalı politikaların öteki kurbanları arasında Meksika (1994), Güney Doğu Asya Asya ülkeleri (1997-98), Rusya (1998) ve Brezilya (1999) da yer almaktadır. IMF her birinde para istikrarını sağlamak için sabit bir kur sisteminin destekçisi olmuş, nihai çöküntüyü görememiş ve bu politikaları kaygısızca önermeye de devam etmiştir. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı’nın uygulanmaya başlanması ile Türkiye ekonomik krizden yavaş yavaş çıkmaya başladı, faizler düşme eğilimine girdi, dolar fiyatları geriledi, borsada nisbi bir istikrar oluştu ve 2002 yılının başından itibaren reel ekonomide yeniden üretim artışları sağlanmaya başlandı. Özetle, öteki yeni gelişen ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de mali piyasaların liberalleştirilmesi ve dış dünya ile bütünleştirilmesinden, dış tasarrufların iç tasarruflara eklenerek kalkınmayı hızlandırıcı etkiler doğurması beklenirdi. Oysa mali liberalleşme gerçekte makro dengesizlikleri artırdı ve iktisat politikası seçeneklerini daha da sınırlandırdı. Finansal küreselleşmenin tamamlandığı 1989-1990 yıllarından itibaren giderek büyüyen kamu finansman açıkları, dış sermaye girişleri ve iç tasarrufların büyük bölümünün kullanılması ile sürdürülebildi. Kalkınma sürecinde büyük önem taşıyan bankacılık sektörü, reel kesine yeterince kaynak sağlayamazken, aldığı riskler ve kaynak sorunları nedeniyle makroistikrarı tehdit eder bir duruma geldi. Bu politikalar ise sonuçta ülkeyi 1994 Nisan, 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizlerine götürdü. 5. IMF’NİN KRİZ POLİTİKALARI IMF, sabit kurlu Bretton Woods sisteminin bir kuruluşu olarak ortaya çıkmıştı. Bu dönemde uluslararası mali sermaye akımları daha çok cari işlemlerden kaynaklanmakta idi. Oysa, daha önce de değinildiği üzere, bugünkü mali küreselleşme döneminde sermaye akımlarının cari işlemlerle olan bağlantısı hemen hemen kaybolmuştur. Uluslararası kârlılık ve risk faktörlerine tabi olarak dünya ölçeğinde hareket eden sermaye, hacim olarak ticaret akımlarından çok daha büyüktür. Bugün döviz kurlarında ve sermaye giriş ve çıkışlarında çok büyük bir değişkenlik yaşanmaktadır. Oysa zaman içinde görev ve işlevlerindeki değişmelere ve ana statüsünde yapılan uyarlamalara karşın IMF bu sorunlara göre tasarlanmış bir kuruluş değildir. IMF, kriz içindeki ülkelere halâ klâsik reçeteler uygular. Bazan da, en son Türkiye örneğinde görüldüğü gibi, krizdeki ülkelere çelişkili politikalar önermektedir. IMF kredileri “şartlılık ilkesi” kapsamında toplam harcamaları daraltmaya, para arzını kısmaya, faiz oranlarını yükseltmeye ve vergileri artrırmaya yönelik politikalardır. Bu uygulamalar ise ekonomide mevcut durgunluğu daha da derinleştirerek üretim ve satışların düşmesine, firmaların borçlarını ödeyememesine, işsizliğe ve iflâslara neden olmaktadır. Dolayısıyla da kriz dönemlerindeki IMF politikaları ülkedeki yoksulluğun daha da artması sonucunu doğurmaktadır (Schafefer, 2001: 25-28). IMF’nin yeni sanayileşmekte olan ülkelere önermiş olduğu sabit veya istikrarlı kur politikaları aslında mali krizleri daha da şiddetlendirmiştir. Kurlar istikrarlı tutulurken fiyat artışlarının önlenememesi, enflâsyonkur makasının açılmasına, diğer bir deyişle ulusal paranın aşırı değerlenmesine neden olmaktadır. Yeni gelişen ülkelerin bu tür politikaları yabancı sermaye girişini özendirmede bir araç olarak kullanmak istedikleri bilinmektedir. Bu gerçek göz önüne alındığında, söz konusu politikaların sonuçta makroekonomik dengesizlikleri artırarak krizlere çok uygun bir ortam hazırladıkları kolayca anlaşılır. Öte yandan, IMF’nin “kurtarma paketleri”nden gerçek anlamda yararlananlar krize sürüklenen ülkedeki esnaf, sanayici, işçi, çiftçi gibi üretici sınıflar olmayıp, o ülkeye yatırım yapan yabancı sermayedarlardır. Bu krediler hazinenin borçları niteliğinde olup, daha sonra toplanan vergilerle geri ödeneceklerdir. Dolayısıyla IMF kredilerinin asıl yükünü taşıyan, ülkedeki vergi ödeyicileri durumunda olan halkın tümüdür. Oysa gerçekte bu krediler kurtarma operasyonu kapsamında yurt dışındaki yatırımcıların alacaklarının ödenmesinde kullanılmaktadır. Aslında bugünkü şekliyle IMF’nin kurtarma operasyonları, birçok yönlerden yurt dışındaki yatırımcıları, bir kaygıya kapılmadan yatırım davranışlarında aşırı risk altına girmeye yöneltici niteliktedir (Seyidoğlu, 2003: 458-460). Dış yatırımcılar hükümet garantileriyle veya IMF kurtarma faaliyetleriyle, bir kriz durumunda yatırdıkları fonların geri ödeneceğinden emin bulunduklarından yatırımlarında gerekli özeni gösterme ihtiyacı duymamaktadır. Diğer bir deyişle, IMF’nin kurtarma plânları dış yatırımcıları yüksek risk taşıyan yatırımlar yapma konusunda adeta bir kalkan gibi korumaktadır. Bu da onların “sürü davranışı” içinde hareket edip ekstra riskler altına girerek yatırım yapmalarını özendirmektedir. Bu ise sonuçta IMF politikalarının dış yatırımcılar açısından “ahlâki tehlike” (moral hazard) adı verilen olumsuz sonuçların ortaya çıkmasını özendirmesi demektir. 38 Belirtmek gerekir ki, IMF’nin kredi politikaları diğer bütün sakıncalarından arındırılmış olsa bile, bu kredilerin krizlerin ortaya çıkmasından sonra verilmiş olması bile hastalığın zamanında teşhis edilememesi veya önceden koruyucu önlemler alınamaması anlamına gelir. Oysa IMF’ye, üye ülkelerin kur politikalarını “gözetlemek” (surveillence) gibi bir sorumluluk verilmiş bulunmaktadır. Sıkı sık yaşanan krizler IMF’nin bu fonksiyonunu yetericce başarılı biçimde yerine getiremediğinin bir kanıtı sayılır Özet olarak IMF’nin görev, faaliyet ve sorumluluklarının mali piyasaların serbestleştirildiği, dolayısıyla sermaye giriş ve çıkışlarının ve döviz kurlarının değişken ve öngörülemez nitelikte olduğu günümüz dünyasının gerçeklerine uyacak biçimde yeniden düzenlenmesi gerekir. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Günümüzde yaşanan mali küreselleşme ile mali krizler arasında yakın bir ilişki olduğu reddedilemez.. 1990’lardan sonra kısa aralıklarla Meksika’da, Güney Doğu Asya’da, Rusya’da, Brezilya’da, Türkiye’de ve öteki yeni sanayileşmekte olan ülkelerde ortaya çıkan mali krizler bu ülkelerde büyük refah kayıplarına neden olmuştur. Yakın bir gelecekte ise yeni krizlerin ortaya çıkmayacağı garanti edilemez. Bu konuda ise hazırlıklı olmak, geçmiş krizlerden dersler çıkartmak alınacak önlemleri vakit geçirmeden uygulamaya koymak gerekir. Günümüzde, mali krizlerle yabancı sermaye giriş ve çıkışları arasında yakın bir ilişki bulunduğu açıkça görülmektedir. Bunu, krizlerin tek nedeninin yabancı sermaye olduğu biçiminde yorumlamak gerçekçi olmayabilir. Kriz ortamını yaratan nedenlerin büyük ölçüde bu ülkelerdeki makroekonomik dengesizliklerle ilgili olduğu reddedilemez. Bununla birlikte mali küreselleşme ile, yabancı sermaye dolaşımındaki hızlanmanın, mali krizlerin daha sık ortaya çıkması için çok uygun bir ortam hazırladığı da bir gerçektir. Aslında, sermaye, üretimin temel faktörlerinden birisidir ve özellikle gelişmekte olan ülkelerin hızlı kalkınmaları için sermayeye yoğun ihtiyaçları vardır. O bakımdan yeni gelişmekte olan ülkeler açısından asıl sorun yabancı sermayenin olası olumsuz etkilerini en aza indirerek kalkınmalarında yabancı sermaye faktöründen maksimum derecede yararlanmalarını sağlamaktır. Bunun için de sınırsız teşvikler yerine, bir yandan yabancı sermayeyi özendirici politikalar izlenirken, diğer yandan da yabancı sermaye giriş ve çıkışlarını düzenleyici ve denetleyici önlemler almalarında yarar vardır. Bu konuda kısa ve uzun vadeli yabancı sermaye yatırımları arasında bir ayırım yapmak gerekir. Geçmiş deneyimlerden de anlaşılacağı gibi, uzun vadeli sermaye akımları, özellikle de dolaysız yabancı sermaye, kriz dönemlerinde önemli bir istikrarsızlık göstermemektedir. Portfolyo yatırımlarındaki istikrarsızlık biraz daha fazla olmakla birlikte, kısa süreli yabancı sermaye akımları kadar da yüksek değildir. Kısa süreli yatırımlarda görülen istikrarsızlık bu tür yatırımları nakte dönüştürüp ülke dışına aktarmanın yatırımcı açısından oldukça kolay ve hemen hemen masrafsız oluşuyla ilgilidir. O halde, mali krizler açısından asıl önem taşıyan, kısa süreli yabancı sermayeye ilişkin denetim ve düzenleme mekanizmalarının oluşturulabilmesidir. Bu konuda en etkin çözüm, kuşkusuz ki tüm ülkeleri kapsayacak biçimde uluslararası norm ve standartların belirlenmesidir. Bugünkü ortamda ise bu çok güç görünmektedir. O bakımdan her ülke kendi yabancı sermaye politikasını kendisinin oluşturması zorunluluğu ile karşı karşıyadır. Konulabilecek denetim önlemlerinin bir ölçüde caydırıcı etkisi olabileceği düşünülse de, olası bir krizin zararları karşısında bunun çok daha önemsiz kalacağı söylenebilir. Aslında yeni gelişmekte olan ülkelerde mali liberalleşmeye geçişin zamanlaması da oldukça önemlidir. Makro ekonomik dengelerini kurulamadığı, yabancı sermaye konusunda gerekli denetim ve düzenlemelerin oluşturulamadığı, sağlam bir bankacılık sisteminin kurulamadığı bir dönemde aceleci hareket edilerek mali liberalleşmeye geçilmesi, ileride ortaya çıkacak önemli mali krizlerin habercisi durumundadır. Uygulamadan da anlaşılacağı gibi, Türkiye’de görülenler dahil, mali krizlerin önemli bir nedeni, faiz ve kur makasının açılmasıdır. Bunu önlemek için de ülkelerin aşırı değerlenmiş kur politikası uygulamalarından özenle kaçınmaları gerekir. Yeni sanayileşmekte olan ülkelerde yüksek faiz politikası izlemenin temel nedeni hükümetlerin karşılaştıkları bütçe açıklarını iç ve dış borçlanma ile finanse etmeye çalışmalarıdır. Dolayısıyla asıl sorun kamu kesiminin borçlanma gereğini azaltmak veya ortadan kaldırmaktır. Bunun için de asıl yapılması gereken geniş bir tabana dayalı vergi politikası ile vergi gelirlerinin artırılması ve kamu harcamaları alanında, özellikle cari giderlerden tasarruf sağlayıcı politikalar izlenmesidir. Değinilen yurtiçi ekonomiye dönük önlemlerin yanında, döviz kuru politikalarına da ağırlık vermek gerekir. Özellikle yüksek enflasyonlu ülkelerde sabit kur politikalarının izlenmesi kısa zamanda ulusal paranın aşırı değerlenmesine neden olarak büyük ekonomik sakıncalar doğurmaktadır. O bakımdan makro ekonomik dengesizlik içinde bulunan ülkelerin esnek kur sistemi uygulamalarının büyük önemi vardır. Esnek kur rejimi ise döviz piyasalarına hiçbir hükümet müdahalesinin yapılmaması demek değildir. Bundan kastedilen merkez bankası müdahaleleri ile geçerli döviz kurlarından ulusal parayı aşırı değerlenmiş bir duruma getirici uygulamalardan özenle kaçınılmasıdır. Bu konuda bankacılık sisteminin, temel fonksiyonu olan reel sektöre kaynak aktarımı fonksiyonunu yerine getirecek biçimde yapılandırılması, güçlendirilmesi ve denetlenmesi de büyük önem taşımaktadır. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Krizlerin önlenmesi konusunda IMF politikalarının ciddi biçimde gözden geçirilmesi ve değişen koşullara uygun yeni politikalar oluşturulması gerekir. Sabit kurlu Bretton Woods sisteminin bir kuruluşu olan IMF’nin geleneksel olarak önerdiği toplam talebi daraltmaya yönelik politikalar (kemer-sıkma politikaları), krizin ortaya çıkmasını önleyemediği gibi, çoğu durumda krize sürüklenen ülkelerde yoksulluğu daha da artırmaktadır. Yeni benimsenecek politikaların asıl hedefi, IMF kredilerinden yabancı alacaklılar yerine kriz dolayısıyla üretim ve satışları düşenlerin, işlerini kaybedenlerin, gelirleri azalanların yani özetle kriz mağdurlarının yararlandırılması olmalıdır. KAYNAKÇA − Adelman, Irma (1999). Editorial: Financial Crises-Causes, Consequences and Remedies. Department of Agricultural and Resource Economics and Policy, Division of California at Berkeley, May. − Osava, Mario (2002). Tobin Tax, Financial Reforms to Avert Crises. TWN, Third World Network, www.twnside.org.sg/title/tobin.htm. 18.11.2002. − Schafer, Brett D. (2003). Turkish Crises Creates Opportunity for Needed Economic Reform. Policy Research and Analysis, The Heritage Foundation, www.heritage.org/Research/Middle East/EM723.cfm .04.02.2003. − Saxton, Jim (1998). “Financial Crises in Emerging Markets: Incentives and the IMF.” Joint Economic Committee, United States Congress. − Seyidoğlu, Halil (2003). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama. Geliştirilmiş 15. baskı, İstanbul, Güzem-Can yayınları.. 40 E-NTEGRASYON AÇISINDAN E-TİCARET KAFKASYA-TÜRKİYE ÖRNEĞİ Fahriye GÖZGÜ T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Aydın / TÜRKİYE fahriyegozgu@hotmail.com Halil MUTİOĞLU T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Aydın / TÜRKİYE halilmutioglu@hotmail.com ÖZET Geride bıraktığımız yüzyılda yaşanan bilimsel ve teknolojik gelişmeler ekonomik, toplumsal ve siyasal doğrultuda çok boyutlu değişim-dönüşüm sürecini başlatmış, yerleşik yapıların sarsılmasına, geleneksel ilişkilerin kırılmasına, toplumsal dokuların dönüşmesine yol açmıştır. Korku ve soğuk savaş temellerine dayanan dengelerin yerini ekonomik süreçlerin belirlediği oluşumlar yer almıştır. Küreselleşmenin oluşturduğu bütünleşmelerle, bölgesel, etnik ve dinsel bloklaşmalar da aynı süreçte oluşmaktadır. Küreselleşme olgusu ülkeler arasında sınırların kalkmasına, ulus-devlet kavramının aşınmasına yol açmakla birlikte, gelişmiş olan ülkelerin global pazarlara hakim olma düşüncelerine yol veren bir süreçte olmuştur. Bu gelişmeler ticari faaliyetlerin şeklini değiştirerek, elektronik ticaret uygulamalarının yaygınlaşmasında önemli rol oynamaktadır. Özellikle de, bilgisayar ve İnternet teknolojisindeki gelişmeler elektronik ticarete yepyeni bir çehre kazandırmıştır. Bu bağlamda, elektronik ticaret dünya ticaretinin küreselleşmesi açısından gelinen en son noktayı ifade etmektedir. Elektronik ticaret, küresel ticari pazarda başarı kazanacak şekilde ekonomiye rekabetçi yapının ve işlerliğin kazandırılması, rekabete dayalı bir üretim yapısının oluşturulması, müşteri ihtiyaçlarını anında karşılayabilecek kaliteli üretim yapan esnek üretim ve teknolojilerin kullanılması ve yine iletişim, ulaşım ve finansal teknolojilerin piyasada büyük pay oluşturmaya neden olacak şekilde entegre kullanımı gibi yeni arayışların ve çözümlerin üretildiği bir yeniden yapılanma sürecini içermektedir. Küreselleşen dünyada söz sahibi olmak isteyen ülkeler, dünya ticaret pastasından aldıkları payı artırabilmek için, büyük uğraş vermekte, e-ticareti geliştirme yönünde çaba sarf etmektedirler. Yapılan değerlendirmelere göre, e-ticaret 2003 yılında 300 milyar dolarlık bir hacme sahip olacaklardır. 2005 yılında ise, dünya ticaretinin %25’i elektronik ticaret ile gerçekleşecektir. Bu durum karşısında, Türkiye ve Türk Cumhuriyetler verimi artırma çabası yanında, aynı zamanda geleceğe yönelik stratejiler oluşturma çabasında olmalıdır. E-TRADE IN INTEGRATION POİNT OF VIEW: CAUCASS- TURKEY EXAMPLE SUMMARY Scientific and technological developments of the last century started a multidimensional change-transformation process in economic, social and political spheres and caused the weakening of settled structures and traditional relations and the transformation of social tissues. The formations designated by economic processes took place the balances based on fear and cold war foundations. The integration made by globalisation is established in the same process with regional, ethnic and religion bloc formations. Globalisation fact is a process that causes the dominance of developed nations in the field of global markets in addition to its contribution to the disappearance of the border lines among states and erosion of the term “nation state”. These developments have an effect on the widespread use of e-trade practices by altering the shape of trade facilities. Particularly, the developments in computer and Internet technology loaded electronic trade a new appearance. In this manner, electronic trade means the most advanced point in the globalisation of the world trade. Electronic trade implies restructuring process in which new searches and formulations are formulated like yielding of competitive structure to economy in the way of managing in the global trade market, construction of a production base based on competition, use of a flexible production and technologies which manages high quality production. The states that want to have a say in the global world work in order to increase their portions in the world trade and develop e-trade. According to comments made, e-trade is going to have a 300 billion dollar volume in the year 2003. In 2005, 25% of total world trade will be made by e-trade. Related to this, Turkey and the Turkic Republic must study in order to increase the productivity and formulate strategies about future. 41 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Evrim sürecinde hayatta kalan tür en güçlü ya da en akıllı olan değil, değişime en yatkın olandır. Charles DARWIN GİRİŞ İçinde bulunduğumuz XXI. yüzyılda, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, beraberinde yeni ihtiyaçlar doğurmuştur. Bugün teknolojinin ulaştığı seviye, bireylerin ve devletlerin sosyal, kültürel ve siyasi faaliyetlerini dijital bir ortamda yapmalarına imkan sağlamaktadır. Bu durum, piyasaların küreselleşmesine, tek bir pazar haline gelmesine yol açmıştır. Artık içinde yaşadığımız ekonomi, bilgi ekonomisidir ve bu bilgi ekonomisinde zenginliğin temel kaynağı bilgi ve haberleşmedir. Toplum alanında, ekonomide ve diğer tüm alanlarda ortaya çıkan çok boyutlu ve dinamik gelişmelere özellikle bilişim teknolojisindeki gelişmelerin eklenmesi ile ticaret de değişikliğe uğrayarak geleneksel usulleri aşıp bilgisayar ortamında gerçekleştirilebilecek bir niteliğe kavuşmuştur. Bugün tarafların fiziki bağlantı ya da değişime girmeksizin elektronik-sanal ortamda karşılıklı alışverişte bulunmaları ve daha bunun gibi sayısız işlem ve faaliyeti gerçekleştirmeleri bilinen terimiyle e-ticaret yapmaları mümkündür. Küresellik niteliği olan e-ticaretle ilgili politikaların saptanmasında ve bu faaliyetlerin düzenlenmesinde başarılı olabilmek ancak, sözü edilen küreselleşmenin bir sonucu olan entegrasyonun göz önünde bulundurulmasıyla mümkün olacaktır.(1) KÜRESELLEŞME VE ENTEGRASYON Küreselleşme ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak, birbirleriyle bağlantılı olguları içerdiği, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çevresinde oluşmuş birikimlerin, milli sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelmektedir. (2) Küreselleşme sürecini doğuran ve sürecin temel dinamiği olan eğilimler sanayi toplumundan bilgi toplumuna, işgücü ağırlıklı teknolojiden yüksek teknolojiye, ulusal ekonomiden dünya ekonomisine, merkezi yönetimden yerel yönetime, temsili demokrasiden katılımcı demokrasiye, hiyerarşiden hiperarşik görünümlü şebeke ve sanal organizasyon yapılarına geçiş gibi sosyal, siyasal, ekonomik, yönetsel ve örgütsel faaliyetlerde çeşitli transformasyonların yaşanmasına neden olmaktadır.(3) Çok taraflı üretim, ticari ve mali ilişkilerin gelişmesi, küreselleşmeye hız kazandırdığı gibi, benzer özelliklere sahip aynı coğrafi bölge içersinde olan ülkelerin güçlerini birleştirici yoğun bölgesel ilişkiler içersine de itmektedir. Bölgesel bütünleşme ile ülkelerin ekonomik, siyasi, sosyal, kültürel değerleri, ortak hedefleri, çıkarları paylaşmaları söz konusu olursa, bütünleşme hareketi daha başarılı sonuçlar verir. Bölgesel entegrasyon hareketleri, gelecekte meydana gelecek bir küreselleşmeye, geniş çaplı bir serbest ticari ve mali ortama geçişin bir aşamasını oluşturmaktadır. Fakat gelişmiş ülkeler, ekonomik ve sosyal sorunlarla karşılaştıkları ölçüde içlerine kapanmakta, koruma siyasetlerine ağırlık vermekte ve aralarında oluşturdukları blok içersindeki ilişkileri geliştirmeye öncelik tanımaktadırlar. Bloklaşmalar arttıkça, blok içi ilişkiler önem kazanmakta, bloklar arası ilişkiler ile blokların, bloklar dışında kalan ülkelerle ilişkileri ikinci plana itilmektedir. Bölgesel entegrasyonlar, çok taraflı serbestleşmenin güçlendirilmesine zemin hazırladıkları, sürecin ileride genelleşmesini sağlayabildikleri ölçüde başarılı sayılacaklardır.(4) Bu bağlamda, ekonomik ilişkiler ülkeler arasında değil giderek birbirleriyle ticaret yapan bloklar arasında gelişecektir. Gerçekten önümüzdeki dönemde ortaya Japonya’nın çevresinde gevşek bir şekilde örgütlenmiş bir Doğu Asya Bloğu ile bunun paralelinde Avrupa Birliği ve Kuzey Amerika olmak üzere üç blok çıkması ihtimali vardır. Böylece, gerek yatırım gerekse ticaret ilişkileri iki taraflı ve üç taraflı antlaşmalarla yürütülecektir.(5) Bölgeselleşme bir anlamda küreselleşmenin karşısında gözükse de, aslında bölgeler arasındaki ekonomik ilişkiler arttıkça, küreselleşme için doğal bir ortam da yaratılmış olacaktır. Dolayısıyla, bölgeselleşmenin sınırlı kaldığı bir ortamda küreselleşme sağlanamaz ve bölgeselleşmenin küreselleşmeyi hızlandırıcı etkisi zayıflar.(6) (1) (2) (3) (4) (5) (6) COX, Buket Öztuna. Avrupa Birliği Hukukunda Elektronik Ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler. Pusula Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2002, s.7. KARLUK, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar. Turhan Kitabevi, Ankara, Şubat 1998, s.1. ÖĞÜT, Adem. Küreselleşme ve Bilgi Toplumu Bağlamında Şebeke Ve Sanal Organizasyon Yapıları Ve Elektronik Ticaret. I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli 2002, s.839. KARLUK: a.g.e. s.4. ÖĞÜT: a.g.e. s.840. FELLENSTEİN, Craig Ron Wood. Exploring E-Commerce, Global E-Business and E-Society. Prentice-Hall, December, 1999, s.55. 42 KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE E-TİCARET Tüm dünyada ivme kazanan küreselleşme; ekonomik, siyasal ve sosyal bir çok açılımı gündeme getirmekte ve ülkelerin hızla birbirlerine entegre olmalarına yol açmaktadır. Küreselleşme ve buna bağlı olarak gelişen teknolojik gelişme, üçüncü bin yılda yaşanmakta olan hızlı değişimin yörüngesini işaret etmektedir. Özelikle, bilişim ve multimedya teknolojisinin XXI. yüzyılda gelişimi ile dikkat çeken teknolojik gelişmeler insanların çalışma tarzlarından, yaşam biçimlerine, eğlence kültürlerinden ticari faaliyetlerine pek çok yeni uygulamayı gündeme getirmiştir. Küreselleşme olgusu, ülkeler arası sınırların kalkmasına ve ulus-devlet kavramının aşınmasına yol açmakla birlikte, gelişmiş ülkelerin global pazara hakim olma düşüncelerine yol veren bir süreç olmuştur. Bu gelişmelerin, ticari faaliyetlerin şeklini değiştirerek, elektronik ticaret uygulamalarının yaygınlaşmasında önemli rol oynadığı görülmektedir. Telefon, televizyon ve faks gibi cihazların gelişimi elektronik ticarete geçişi sağlarken, bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler (özellikle İnternet teknolojisi ile birlikte) elektronik ticarete yepyeni bir çehre kazandırmıştır. İnternet teknolojisinin kullanılması ile elektronik ticarette, gerek kapsam açısından, gerekse ticaret hacmi açısından önemli gelişmelere tanık olunmuştur.(7) Elektronik ticaret; küresel ticari pazarda başarı kazanacak şekilde ekonomiye rekabetçi yapının ve işlerliğin kazandırılması, rekabete dayalı bir üretim tabanının oluşturulması, müşteri ihtiyaçlarını anında karşılayabilecek kaliteli üretim yapan esnek üretim ve teknolojilerin kullanılması ve yine iletişim, ulaşım ve finansal teknolojilerin piyasada büyük pay oluşturmaya neden olacak şekilde entegre kullanımı gibi yeni arayışların ve çözümlerin üretildiği bir yeniden yapılanma sürecini içermektedir. Bu bağlamda, e-ticaret dünya ticaretinin küreselleşmesi açısından gelinen en son noktayı ifade etmektedir.(8) TÜRKİYE’DE ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİMİ Büyük bir hızla yaygınlaşmakta olan e-ticaretin vizyonu, bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla, küreselleşme, rekabet üstünlüğü, uluslararası ticaretten daha çok pay alma ve sürdürülebilir sosyal ve ekonomik kalkınmaya katkı olarak özetlenebilir. Bu durumda, Türkiye’nin e-ticaretin dışında kalması düşünülemez. Türkiye’de de, e-ticarette yönelik bir takım çalışmalar mevcut olup, bunlar zorlu bir yolun henüz başlangıcındaki girişimler niteliğindedir. Türkiye’de üzerinde yoğun olarak çalışılmakta olan e-Türkiye girişimi ile e-ticaretin geliştirilmesi için gerekli koşulların oluşturulması çabalanmaktadır. (9) Enformasyon çağının, yeni ekonomik düzenine geçiş sürecinde oldukça önemli bir aracı olan elektronik ticaretin alt yapısını oluşturan telefon, bilgisayar ve İnternet gibi enformasyon teknolojileri alanında Türkiye, dünyanın gerisinde de olsa, hızlı bir gelişim süreci yaşanmaktadır. 2002 yılı için, Türkiye’de 100 kişiye düşen bilgisayar sayısı 7.8 dolayında ve her 100 kişiye düşen İnternet bağlantısı ise, 8.5 dolayındadır. Şimdilik düşük gibi görünen bu oranların önümüzdeki yıllarda katlanarak artacağı tahmin edilmektedir.(10) Grafik 1. Türkiye’de PC ve İnternet Kullanımı 25 (%) 14,3 15 10 5 22,1 20,5 20 1,7 2,5 3 4,5 5,1 7,2 7,8 8,5 16,7 10,4 11,1 0 1999 2000 2001 PC Penetrasyonu 2002 2003 2004 2005 İnternet Penetrasyonu Kaynak: Andersen, Arthur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul, 2001, 170 s. Türkiye’de şirketlerin İnternet kullanımı ve elektronik işe geçiş süreçlerini incelemek amacıyla yapılan araştırmaya katılan firmalar ortalama üç yıldır İnternet erişimine ve Mayıs 2000 itibariyle de firmaların %85’i Web (7) (8) (9) (10) KESER, Aşkın. Küreselleşen Dünyanın Yeni Gerçeği Elektronik Ticaret, (Elektronik Ticaret, Derleyen: Veysel BOZKURT). Alfa Yayınları, İstanbul 2000, s.19. HASILOĞLU, Selçuk Burak. Elektronik Ticaret Ve Stratejileri. Türkmen Kitabevi, İstanbul 1999, s.96. ENE, Selda. Elektronik Ticarette Tüketicinin Korunması ve Bir Uygulama. Pusula Yayıncılık, Eylül 2002, s.92. ANDERSEN, Arhur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul 2002, s.169. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi sitesine sahiplerdir (Grafik 1). Türkiye’de İnternet’in öneminin kavranmış olduğu ve iş hayatına girdiği görülüyor. Ancak, elektronik işin, yani değer zincirindeki bütün süreçlerin ve ticaretin İnternet’e taşındığını söylemek pek mümkün değildir. Türk firmaları tarafından elektronik işe yönelik olarak hedeflenen, öncelikli olarak iletişimi artırmak ve daha çok müşteriye ulaşmaktır. E-satın alma ve bütün iş süreçleri İnternet ile entegre ederek maliyetleri azaltmak, pek çok firma için ikinci planda kalan ve uzun vadede düşünülen konulardır. Türkiye’de İnternet’in yaygınlaşması ile birlikte, elektronik ticaret de gelişim göstermektedir (Grafik 2). İnternet kullanımının başlangıç döneminde olması nedeniyle, on-line alışveriş Türk halkı için bir alışkanlık haline gelmemiştir. 1999 itibariyle 150 bin kişi olarak belirtilen İnternet’ten alışveriş yapan kişi sayısı 2000 yılı sonunda 450 bin kişiye yükselmiştir. 2005 yılına gelindiğinde ise, Türkiye’de elektronik ticarette bir patlama yaşanacağı ve 16.5 milyon kişi olarak tahmin edilen İnternet kullanıcılarının yarısının İnternet’ten alışveriş yapacağı, var olan koşullarda önemli değişimler olmayacağı varsayımıyla, öngörülmektedir.(11) 10000 5000 0 25 10 150 15 450 20 1000 1500 1999 2000 2001 2002 30 2400 35 50 60 8250 40 5250 20 (%) Kişi Sayısı (bin) Grafik 2. Türkiye’de E-Ticaret Yapan Kişi Sayısı Ve Penetrasyon Oranı 0 2003 2004 2005 Yıllar E-Ticaret Yapan Kişi sayısı E-Ticaret Yapan Kişi Oranı % Kaynak: Andersen, Arthur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul, 2001, 174 s. Türkiye’de elektronik ticaret pazar gelirlerinin, dünyadakine benzer bir eğilim izleyeceği görülmektedir (Grafik 3). Kurumlar ve bireyler arası elektronik ticaret önümüzdeki yıllarda artacak ancak, bu artış kurumlar arası elektronik ticaret için daha yüksek değere sahip olacaktır. Yapılan tahminlere göre, Türkiye’de 2000 yılı 40 milyon dolar olarak tahmin edilen elektronik ticaret hacminin, ilerideki yıllarda hızlanarak artacağı ve 2004 yılında 620 milyon dolara ulaşacağı öngörülmektedir. Milyon Dolar Grafik 3. Türkiye’de E-Ticaret Hacmi 800 600 400 200 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Yıllar Bireyler Arası E-Ticaret Kurumlar Arası E-Ticaret Kaynak: Andersen, Arthur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul, 2001, 176 s. Elektronik ticaret yapısının ekonomik anlamda başarısı, güçlü ve güvenli bir iletişim altyapısı ile mümkün-dür. Yüksek miktarda yatırım gerektiren ülke genelinde iletişim altyapısı oluşturulması ve güçlendirilmesi, Türkiye’-de elektronik ticaret çalışmalarını doğrudan etkilemektedir. Elektronik ticaret konusunda çerçevelerin belirlen-mesi, rekabet ortamının güçlendirilmesi, toplumun her kesimi tarafından erişilebilir İnternet altyapısının oluşturulması ve elektronik ticaret servislerinin güvenli ortamlarda gerçekleştirilmesi, başarının ulusal çaptaki bileşenleridir.(12) (11) (12) ANDERSEN: a.g.e. s.174. CANPOLAT, Önder. E-Ticaret Ve Türkiye’deki Gelişmeler. T.C. Sanayi Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, Ankara 2001, s.21. 44 ENTEGRASYON SÜRECİNDE E-KAFKASYA Küreselleşme ile uluslararası ticaretin önündeki her türlü engelin kalktığı ve kalkmaya devam edeceği günümüzde, dünyanın aldığı bu yeni düzende söz sahibi olmak ve yerini sağlamlaştırmak isteyen ülkeler, bu amaç doğrultusunda, dünya ticaretinden aldıkları payı artırmak için, e-ticareti geliştirme yönünde çaba sarf etmektedirler. Yapılan değerlendirmelere göre, e-ticaret 2003 yılında 300 milyar dolarlık bir hacme sahip olacaktır. 2005 yılında ise, dünya ticaretinin %25’i e-ticaretle gerçekleşecektir. E-ticaret, OECD, UNCTAD ve WTO gibi birçok uluslararası organizasyonun uzun zamandan beri sağlamaya çalıştığı daha kolay, uyumlu, ucuz ve hızlı bir uluslararası ticari prosedür için bir çıkış noktasıdır. (13) Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin de bu sürecin dışında kalmaları söz konusu olamaz. Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri bu yeni ekonomik düzen içinde hak ettikleri yeri almak için, diğer birçok ülke gibi kendilerine bölgesel ve global hedefler belirlemek, bu hedeflere ulaşmak için stratejiler ortaya koymak zorundadırlar. Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri oluşturacakları entegrasyonla, e-ticaret aracılığıyla küresel pazardaki konumlarını, halihazırda bu konuda esaslı yol almış çok sayıdaki ülke, uluslararası kurum ve kuruluşa nazaran (ABD, Japonya, WTO, OECD vb. gibi) daha fazla güçlendirmeleri zorunlu hale gelmiştir. Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Entegrasyonu, yeni ekonomide kendine lider bir konum kazandırabilmek için, e-Kafkasya girişimi üzerinde çalışmalara bir an önce başlamalıdır. E-Kafkasya’ya yönelik, entegrasyon nezdinde tam bir e-ortak pazarının oluşturulmasının yeter şartlarının belirlenmesi ve bu şartların hayata geçirilmesi için çalışmalara hız verilmelidir. E-ticaretin geliştirilmesi için, Entegrasyon nezdinde oluşturulması gereken koşullar aşağıdaki şekilde sıralanabilir. • Entegrasyon yasal düzenlemesinin ve bunlara uyumlu üye devlet ulusal düzenlemelerinin oluşturulup, e-ticaretin net bir yasal çerçeveye kavuşturulmasının ve uygulanmasının sağlanması, • E-ticaretin yaygınlaştırılmasına doğrudan etkili vergilendirme, ödeme ve teslimat usullerine ilişkin sistemin en kısa zamanda Entegrasyon nezdinde oluşturulup, üye ülkelerce uygulamaya konulmasını sağlamak, • Açık ağ kullanımı yaygınlaştırılmalı, bireysel kullanıcılar ve özellikle KOBİ’ler e-ticaret konusunda bilgilendirmeli ve bilinçlendirilmelidir. E-Kafkasya amaçları doğrultusunda, tüm üye devlet vatandaşlarının, okul, işletme ve kurumlarının birbirleriyle en hızlı şekilde iletişimin sağlanması gerekmektedir. Bunu sağlayabilmesi için, şu anda Entegrasyon genelinde ve üye ülkeler genelinde güvenliğin az ve erişiminin yetersiz olduğu İnternet sisteminin geliştirilmesi zorunludur. Bu anlamda ivedilikle çözüm getirilecek sorunlar şunlardır: Dijital okur-yazarlığın sağlanması, ucuz İnternet sistemleri, elektronik işlemlerde güvenlik, elektronik imza, KOBİ’ler için risk sermayesinin oluşturulması, • Kullanıcıların erişeceği ağ sistemlerinin isimlerinin tahsis edilmesi, sınıflandırılması ve bunlar yapılırken haksız rekabet koşullarının yaratılmaması için alan isimleri tahsis sisteminin şeffaf, uluslararası normlara uygun olması, • Üye ülkelerin ulusal düzeyde gereksiz yeni düzenlemeler yapmaktan kaçınmaları ve özellikle ticari işlemlerde; ilave bürokratik işlemler, vergiler, tarifeler, onay kurumları yaratmamaları sağlanmalıdır. E-ticaret açısından iç pazarın uygun işleyişinin, dahili sınırlar söz konusu olmaksızın sağlanmasına yönelik, üye ülkelerin bilgi toplumu hizmetlerinin serbestçe dolaşımını sağlayacak düzenlemeleri ulusal hukuklarında oluşturmaları hususunda birleştirici ve genel bir düzenleme yapılmalıdır. (14) SONUÇ XX. yüzyılın son on yılında ortaya çıkıp, gelişme imkanı bulan bilgi teknolojileri ve bilgisayar kullanımı, XXI. yüzyılın başlarında da gelişmesine devam edecek ve hızla artan bir ivme gösterecektir. Çağın teknolojisini yakalamanın, bilgi ve iletişimi en hızlı yolla sağlamanın en kolay yolu bilgisayar kullanımı ve İnternet kullanımının artmasıdır. İnternet kullanımının yaygınlaşması ve bilgi aktarımında ortak birim olarak kullanılması, erişilebilecek kitlenin ticari faaliyette bulunabilecek kadar çok sayıya ulaşmasını sağlamıştır. Çağa ayak uydurabilmek ve dijital ekonomiden pay almak için gerekli olan İnternet, yeni pazarlar bulmak, elektronik iletişim ortamında ticaret yapmak (e-ticaret) ve yeni iş ilişkileri kurmak için çok büyük bir avantaj sağlamaktadır. Amaçlanan düzeyde e-ticaretin gerçekleşmesine Türkiye’nin olduğu kadar Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin de ihtiyacı vardır. Çünkü, ülkeler e-ticarete geçiş sürelerini kısalttıkları ölçüde uluslararası ticarette üstünlük sağlayacaklardır. Ekonomik kalkınma ve toplumsal refahın sağlanmasında e-ticaret stratejik bir öneme sahiptir. E-ticaretin gelişmesinin öncelik sırasına göre iki temel dayanağı vardır. Birincisi, bilgi ve iletişim teknolojisinin altyapısının oluşturulması, ikincisi ise, yasal ve kurumsal yapılanmadır. E-ticaret ekonomisi bu ikisinin birlikte sağlanmasını gerektirmektedir. (13) (14) TAPSCOTT, Don. Digital Economy. The Mc Graw-Hill Companies, Inc., 1996, s.25. COX: a.g.e. s.169 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi KAYNAKÇA − COX, Buket Öztuna. Avrupa Birliği Hukukunda Elektronik Ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler. Pusula Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2002, − KARLUK, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar. Turhan Kitabevi, Ankara, Şubat 1998 − ÖĞÜT, Adem. Küreselleşme ve Bilgi Toplumu Bağlamında Şebeke Ve Sanal Organizasyon Yapıları Ve Elektronik Ticaret. I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli 2002 − FELLENSTEİN, Craig Ron Wood. Exploring E-Commerce, Global E-Business and E-Society. Prentice-Hall, December, 1999 − KESER, Aşkın. Küreselleşen Dünyanın Yeni Gerçeği Elektronik Ticaret, (Elektronik Ticaret, Derleyen: Veysel BOZKURT). Alfa Yayınları, İstanbul 2000 − HASILOĞLU, Selçuk Burak. Elektronik Ticaret Ve Stratejileri. Türkmen Kitabevi, İstanbul 1999 − ENE, Selda. Elektronik Ticarette Tüketicinin Korunması ve Bir Uygulama. Pusula Yayıncılık, Eylül 2002 − ANDERSEN, Arhur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul 2002 − CANPOLAT, Önder. E-Ticaret Ve Türkiye’deki Gelişmeler. T.C. Sanayi Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, Ankara 2001 − TAPSCOTT, Don. Digital Economy. The Mc Graw-Hill Companies, Inc., 1996 46 ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE BAKIŞI VE SENDİKALARIN STRATEJİK YAKLAŞIMLARI Ayhan GENÇLER, Adil OĞUZHAN Trakya Üniversitesi, İ.İ.B.F Edirne / TÜRKİYE ABSTRACT Since the Multinational Companies are the important actors in the process of globalization, they tend to effect the agenda of the countries which they operate in. Their relations with the trade unions which they are important organizations in business life are included in this. Trade unions are in the effort to develop their relations with the MNC’s that operate globally. In this work, progress of MNC’s, impacts that they cause and the new strategic approaches developed by the trade unions will be held. Key words: Globalization, Multinational Companies, Trade Union, Global Agreements. I. KÜRESELLEŞME Küreselleşme, son zamanlarda ekonomiden siyasete, sosyal politika alanından kültürel alanlara kadar en çok kullanılan adeta moda haline gelmiş sihirli bir sözcük gibi telaffuz edilmektedir. Sözcük köken olarak 400 yıl öncesine gitse de, ilk olarak 1960’larda ortaya çıkmış ve 1990’lı yıllara gelindiğinde bilim adamlarının üzerinde önemle durduğu bir sözcük olmuştur (Bozkurt, 2000:18-19). Entelektüeller, siyaset adamları, bilim çevreleri tarafından farklı yaklaşımlar olsa da küreselleşme basit bir ifadeyle, uluslararası ticaretin genişlemesinin ötesinde, ekonominin geçmişten daha çok uluslararasılaşmasının derecesidir. Bu da üretimin ve önemli ölçüde uluslararası yatırımların, çok uluslu girişimlerin sınırlar ötesinde gerçekleştirilmesidir. General Motors’un iki yüzden fazla ülkede bulunması, elli ülkede ve 30.000’den fazla üretici firmalarda üretimini gerçekleştirmesi gibidir. Ancak bu gelişmeler sadece üretim düzeyinde değil, çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) giderek artması, ülkelerin iç piyasalarındaki koşulları özel ve kamu sektörleri dahil olmak üzere taşımacılık ve hizmetler alanına kadar etkilemesidir (ICTFU, 2001:9). Küreselleşmenin kar peşinde koşan mega işletmelerin, totaliter kurumların tiranlığı olabileceği kuşkulu yaklaşımlarına rağmen, belki de bu sürecin kazananlar ve kaybedenler arasındaki kutuplaşmaları küresel ekonomik düzen içinde birbirlerine bağlayabilecek (Bozkurt, 2000:21-20) koşulları yaratabileceği de ileri sürülebilir. Çünkü küreselleşme sürecine son vermek ne gerçekçi, ne de istenen bir durumdur. Önemli olan küreselleşmeyle birlikte ortaya çıkan ihtiyaç ve beklentilerin karşılanabileceği uluslar arası kurum ve politikaların oluşturularak, sorunlarla başa çıkılıp çıkılamayacağıdır (Taylor, 2001:118). II. KÜRESELLEŞME SÜRECİNİN AKTÖRLERİ ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER ÇUŞ’lar küreselleşmenin itici gücü, en önemli aktörleri ve doğrudan dış yatırımların büyük oranda uygulayıcısı konumundadırlar. Küresel ölçekte faaliyet gösteren şirketlerin hangisinin ÇUŞ olup olmadıkları ise üzerinde yoğun tartışmaların yapılmasına rağmen, tanımda ortak bir uzlaşmaya da varılamadığı görülmektedir. Bunda da yazarlar tarafından kullanılan kriterlere göre farklı tanımlamaların olmasındandır. Robinson tarafından yapılan tanımlamada ise “Uluslararası Şirket, Uluslar ötesi Şirket, Uluslar üstü Şirketlerin” farklı şeyler oldukları, ÇUŞ’ların “bir ülkeden yönetilmeye başlanan ve yabancı ülkelerdeki faaliyetin sanki asıl ülkede cereyan etmiş gibi kabul edildiği firmalar” oldukları belirtilmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996:26-27). Bu niteliklere uygun faaliyet gösteren şirketlerin davranış şekillerinde üç temel hareket yönteminin bulunduğu ileri sürülmektedir.Bunlar (Ball & Mc Culloch, 1999:6): Dünya çapında pazarlarda var olmak. Bir ya da daha fazla işletmenin işlevsel alanlarını dünya ölçeğinde standart operasyonel hale getirmek. Dünya çapındaki çalışmalarını birleştirmektir. ÇUŞ’ların var olmalarının temel nedenini küresel iletişim yoluyla üretim ve dağılımda, rekabette avantaj elde etmektir. Rekabette avantajlar ise dış faaliyetlerin yatay ve dikey alanlarda artması ile olmaktadır. Bir çok ÇUŞ dikey (vertical) entegrasyon ile yabancı piyasalarda sıkça olan kusurları önlemek ve yabancı ülkeden hammadde ile anamal üretimlerinin tedariklerinde başarı sağlayabilmektedir. Böylece, onlar daha iyi dağıtım ve hizmet için iletişimi gerçekleştirebilmektedirler. Yatay entegrasyon ile ÇUŞ’lar tekelci güçlerini koruyarak, üretimlerinin yerel koşullarda beğenilmesini sağlamak ve üretim kalitesinde daha tutarlı olmasını gerçekleştirmeyi hedeflemektedirler (Salvatore, 1998:377). Bu tür ilişkilerin doğuşunun İsa’dan önceki dönemde Phoenician’lı∗ ve Yunanlı tüccarların mallarını satabilmek için temsilcilerini başka diyarlara göndermelerini ilkler olarak belirtmek mümkündür. 1600’lü yıllarda ise Asya’da değişik branşlarda faaliyet göstermek üzere “İngiliz Doğu Hindistan Şirketi” ve aynı dönemlerde yine Hollanda’lı firmalar rotalarını Doğu’ya çevirerek, Asya’da Hollanda (Dutch) Doğu Hindistan Şirketini kurmuşlardır. ∗ Günümüzde Suriye, İsrail ve Lübnan’ın yer aldığı topraklarda kurulmuş olan krallık. 47 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Amerikan koloni tacirleri ise benzer metotlarla aynı işe 1700’lerde başlamışlardır. İlk başarılı Amerikan dış girişimi ise İskoçya’da 1868 yılında kurulan Singer Dikiş Makinası fabrikasıdır. Bu yatırım 1880 yılında dünya çapında çok iyi mal satan ve deniz aşırı ülkelerde üretim faaliyetlerine geçmeyi planlayan bir yatırım haline dönüşmüştür (Ball ve Mc Culloch, 1999:9). Daha sonraki süreçte bu kuruluşlara Ford, General Motors, Chrysler, Coca-Cola, Kodak, Gillette, Westinghouse gibi birçok şirketin katıldığı görülmüştür. Günümüz-deki ÇUŞ’ların en az %89’u AB, ABD ve Japonya merkezlidir. 1990 yılından beri de bu oran %85-87 arasındadır. En büyük 500 şirketin 162’si ABD, 126’sı ise Japonya orijinlidir. Gelişmekte olan ülke kökenli ÇUŞ sayısı, sadece birkaç taneyi geçmemektedir (UNI, 2001:7). Bu şirketler rekabette avantajlı olmak ve adeta dünya ekonomisini yönlendirme gücüne sahip olabilmeyi gerçekleştirebilmek için kendi aralarında birleşmelere gitmektedirler. Petrol şirketlerinden Mobil ile Exxon, Ford - Volvo, Renault – Nissan, British Aerospace ile Marconi bu birleşmelere örnektir. Faaliyetlerini birçok ülkeye yaymış ve milyarlarca dolarlık varlığa sahip olan bu kuruluşların dünya çıktısının %25’ini, dünya ticaretinin 1/3’ünü gerçekleştirdikleri tahmin edilmektedir (Salvatore, 1998:377). Toplam satışlarına göre ÇUŞ’ları, GSMH’larına göre ülkeleri de dahil ederek bir sıralamaya tabi tuttuğumuzda, 1995 yılı itibariyle, 190 milyar dolarlık GSMH’sı ile Dünya sıralamasında 22’nci olan Endonezya’dan sonra 184.4 milyar dolarlık cirosu ile Japon Mitsubishi gelmekte, 25’nci sırada 169.5 milyar dolarlık GSMH’sı ile Türkiye’yi 169.2 milyar dolarlık cirosu ile Japon Itochu ve 168.8 milyar dolar ile General Motors yer almaktadır (Ball & Mc Culloch, 1999:14-15). ÇUŞ’ların cari işlemlerinin birçok ülke hasılasından daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Etkinlikleri her geçen gün artan ÇUŞ’ların sayılarının günümüzde yaklaşık 63.000 olduğu, yabancı ülkelerde 690.000 çeşit faaliyette bulundukları tahmin edilmektedir. 1997 yılında en büyük 100 ÇUŞ’un yabancı ülkelerdeki aktif varlıkları toplamı 1.79 trilyon doları bulmaktadır. 1998’de ise bir önceki yıla göre %7.2 artarak, 1.92 trilyon dolara yükselmiştir. Yüz ÇUŞ’un 1993-1995 yılları arasında yabancı ülkelerdeki aktif varlıkları %30 artmıştır. Bu firmaların 1998 yılında yabancı ülkelerdeki toplam satışlarının tutarı 2.06 trilyon doları bulmaktadır. Yüz büyük ÇUŞ’un 1998 yılındaki toplam istihdamları 12.700 bin olup, 6.500 bin’ini yabancıların istihdamı oluşturmaktadır (ICTFU, 2001:35). ÇUŞ’ların sahip oldukları kapasitelerine bakıldığında ortaya çıkan manzarada dünya ekonomisine, para piyasalarına kısaca dünyanın gündemine etki edebilecek güce sahip oldukları anlaşılmaktadır. III. ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE ETKİSİ ÇUŞ’lar faaliyetlerinden dolayı, olumlu ve olumsuz bazı sonuçlara neden olmaktadırlar. ÇUŞ’ların meydana getirdikleri olumsuz etkilerin yol açabileceği sonuçların en aza indirgenebilmesi veya oluşmaması için ülkeler tarafından çeşitli düzenlemelere gidildiği görülmektedir. Kanada, yabancı yatırımlarda Kanada’lıların katılım payının %25’den daha az olması durumunda, bu kuruluşlara yüksek vergi uygulamaktadır. Hindistan’da direkt yabancı yatırımların yapılabileceği sektörler belirlenmekte, onların işlemlerini düzenleyici kurallar konmakta ve izne tabii olmaları koşulları uygulanmaktadır. Bazı gelişmekte olan ülkeler ise sadece ortak yatırımlara (joint venture) izin vermekte, teknoloji transferi yapılmasını, yerli işgücünün eğitilmesini, girdilerin ithalatının sınırlandırılmasını, kâr transferlerini, çevre düzenlemesine gereken önemin verilmesine yönelik şartlar ileri sürmektedirler (Salvatore, 1998:381-382). ÇUŞ’ların dünyayı tek bir Pazar durumuna getirme çabalarında emek piyasaları ve emek piyasalarının yapıları da önemli ölçüde etkilenmektedir. Hükümetler tarafından yabancı yatırımların ülkeye çekilebilmesi için mesleki alandaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik yasal düzenlemeleri yapmamak veya yapılsa dahi taviz yoluna gittikleri de görülmektedir (Kutal, 2000:73-74). Meksika-Yucatan Eyaleti ve Ticaret Geliştirme Bölümünün ABD gazetelerine verdikleri ilanlarda, işçi maliyetlerinin saatte bir dolar olduğu, eyaletin havayoluyla ABD’ye doksan dakika uzaklıkta olduğu, firmalar tarafından bazı hizmetlerin buralarda yapılması halinde yılda işçi başına yaklaşık 15 bin dolar tasarruf edilebileceği, şirketin kârlılık oranının yüksek olabileceği ve işletme yöneticilerinin bu yerleşim yerlerinde oldukça iyi koşullarda bulunabilecekleri belirtilmiştir (Ekin, 2000:21-22). Bazı Asya ülkeleri tarafından verilen çeşitli ilanlarda ise yatırım yapılabilecek alanlarda sendika kurmanın yasaklandığı belirtilmektedir. Bu şirketlerin endüstri ilişkileri sistemini kontrol ve koordine etmeye yönelik çabaları ise ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir (Tokol, 2001). Etkileşimin farklı olmasında yatırımda bulunulan ülkenin hukuki, sosyal, ekonomik koşulları ile ÇUŞ’ların çalışma ilişkilerine olan farklı yaklaşımları olmasındandır. Bazı ülkelerde yasal sistem çalışma barışı, istihdam güvencesi, sendikacılık gibi alanlarda koruyucu iken, bazıları ise yabancı yatırımları ülkelerine çekebilmek için daha esnek yaklaşım sergileyebilmektedirler. Bu nedenle, esnek düzenlemeye veya yaklaşıma sahip olan ülkelerin özellikle de kollektif ilişkiler olarak nitelendirilen sendika ve toplu pazarlık alanına ÇUŞ’ların etkisi daha yoğun olabilmektedir. ÇUŞ’ların sendikacılık, toplu iş sözleşmeleri, işyerinde kontrol ve yönetime katılma gibi programlarda gücün merkezde toplanabilmesi ve standart bir politika izlenmesine yönelik uygulamalarının olduğu da görülmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996:82). Rusya’da faaliyet gösteren ÇUŞ’ların şubelerindeki istihdam faaliyetlerine ilişkin işletme kültürünün oluşturulmasında ana şirketin sahip olduğu işletme değerlerinin ve amaçlarının yavru şubeye önemli ölçüde transfer edildiği belirlenmiştir. ÇUŞ’ların bu ülkedeki faaliyetleri sürecinde insan kaynakları politikalarının belirlenebilmesi için yapılan araştırmalardan elde dilen bulgulara göre, organizasyon stratejisinin belirlenmesi ve işletme kültürünün kabul edilmesinde ana şirket ile şubesi arasında 48 pozitif korelasyonun olduğu saptanmıştır (Shekshnia, 1998:464). Nitekim IBM firması da faaliyette bulunduğu ülkelerdeki şirketlerinde ortak bir yönetim anlayışının oluşturulabilmesi için insan kaynakları yönetimi rehberi hazırlamıştır. Bu rehberde firmaların çalışanlarına tek tip statü uygulamalarını, benzer ücret yönteminin yapılmasını ve sendikalardan kaçınılması gerektiği belirtilmiştir (Büyükuslu, 1998:47). Firmaların merkezin politikalarını yerel düzeyde uygulama çabalarının yanında bazı ülkelerdeki istihdam faaliyetlerinde istihdam güvencelerinin azaltılması /yumuşatılması, toplu pazarlıkta ademi merkezi anlayışın benimsenmesi gibi (Tokol, 2001) esnekleştirme ve kuralsızlaştırma gibi yöntemlerinde son zamanlarda ağırlık noktalarını oluşturması, ÇUŞ’ların bireysel ve kollektif ilişkilerdeki etkilerinin oluşmasında önemli rol oynamaktadırlar. Sermayenin, yatırımların, üretimin, tüketimin küreselleştiği bir ortamda, çalışan insanında ülkesi olmadığı yaklaşımı ile işçi sendikalarının da ulusal sınırların ötesinde, uluslararası dayanışmayı ve işbirliğini hedeflemelidirler. Bu çerçevede özellikle, toplu pazarlık uygulamalarında uluslararası ölçekte bilgi ağı oluşturma ve sendikal ilerleme için ortak politikalara ağırlık vermelidirler (Selamoğlu, 2000:60). Nitekim ÇUŞ’lar ile anlaşma sürecinde bunun önemi daha da belirginleşecektir. Örneğin (ICTFU, 2001:36), çalışma ilişkilerine ilişkin konularda merkez büro tüm kararların yerel yönetimlerde olduğunu sıkça ileri sürebilir. Yerel yöneticilerde, karar almanın başka yerlerde olduğunu ve kontrolün kendilerinde olmadığını ifade edebilirler. Karar verme süreci gerçekte her şirkette benzer olmasa da ana şirketin rolü olduğunu düşünmemiz gerekebilir. Özellikle de çalışanların temel haklarının söz konusu olduğu, şirket davranışlarının ana sorumluluğunu merkezi düzeyde saptamak gerekli olabilmektedir. Bu gibi karmaşık durumlarda da uluslararası sendikaların önemi ortaya çıkmaktadır. Çalışanların uluslararası alandaki dayanışmalarının sağlanması amacıyla da ilk uluslararası işçi sendikaları organizasyonu 1901 yılında Avrupa’da oluşturulmuştur (ICTFU, 2001:36, 19). Günümüze değin bu amaçlara hizmet etmek için uluslararası düzeyde sektörlere, sanayie veya mesleklere göre kurulmuş birçok organizasyon bulunmaktadır∗. Uluslararası alanda sendikal örgütlenmelerin dışında ve ÇUŞ’ların yarattığı etkiler karşısında sendikalar uluslararası kuruluşların destek ve denetimlerini talep etmişlerdir. İşveren çevreleri tarafından ise faaliyette bulundukları ülkelerin yasalarına saygılı hareket ettikleri ileri sürülmüştür (Kutal, 2000:74). OECD tarafından 1976 yılında (ILO deklarasyonundan bir yıl önce) “Uluslararası Yatırım ve Çok Uluslu Girişimciler Deklarasyonu” yayınlanmıştır. Bu deklarasyonda “Ulusal İşlem İlkeleri”nin oluşturulması, ÇUŞ’ların yerli girişimcilerden daha az koşullar sağlamamaları gerektiği, faaliyette bulundukları ülkelerin sosyal ve ekonomik gelişimine katkı sağlamaları tavsiye edilmektedir. Deklarasyon, Bakanlar Konseyi’nin 27 Haziran 2000’deki Paris toplantısında yeniden revize edilmiştir. 1977 Kasım’ında da ILO, 58 maddeden oluşan deklarasyon yayınlamıştır. Bu deklarasyonda “istihdam, eğitim, çalışma ve yaşam koşulları ile endüstri ilişkilerini içeren sosyal konulardaki ILO’nun temel ilkelerine dayanan sosyal yaklaşımlar bulunmaktadır. Temel işçi haklarına ilişkin değerlerin korunmasına yönelik BM tarafından da 1995 yılında Kopenhag’da düzenlenen “Sosyal Kalkınma için Dünya Zirvesi” nde de yer verilmiştir (Taylor, 2001:121). ILO tarafından 1998 yılında çalışanlara yönelik yedi temel ilkenin bütün üye devletler tarafından uyulmasını zorunlu tutan “Temel İş İlke ve Hakları Deklarasyonu” yayınlanarak, emek ile ticaret arasında bir bağ kurularak, Dünya Ticaret örgütü üyelerinden ILO’nun standartlarına uymaları talep edilmektedir. Sendikaların çabaları sonucunda da Çalışma Konseyleri (ÇK) oluşturulması ile ilgili gelişme sağlanmıştır. Bin işçiden daha fazla işçi çalıştıran ÇUŞ’ların Avrupa düzeyinde danışma mekanizmaları kurmaları istenmiş (Selamoğlu, 2000:62), AB’nin Bakanlar Konseyi tarafından da 22 Eylül 1994 tarihinde kabul edilen direktifle, Birlik içinde faaliyette bulunan, en az 1.000 işçi çalıştıran ve en az iki AB’ne üye ülkede yatırımları olan, her ayrı ülkedeki firmalarında en az 150 işçi çalıştıran ÇUŞ’ların Avrupa İşyeri Konseyleri oluşturma zorunluluğu öngörülmüştür. 1996 yılında Avrupa’da 400 farklı ÇUŞ’da 430’a yakın ÇK’nın faaliyette olduğu görülmüştür. ÇUŞ’larda kurulan ilk ÇK’leri ise 1985 yılında Fransız şirketlerinde oluşturulmuştur (ICTFU, 2001:42). Konseyler, çalışanları bilgilendirme ve danışmanlık konularında yardımcı olmaktadır (Büyükuslu, 1998:205). ÇUŞ’ların faaliyetlerini bir ülkeden diğer bir ülkeye taşırken çalışanların bilgilendirilerek, haklarını korumaları sağlanmakta, konseyin varlığı ile ülkeler arasındaki farklılıktan dolayı işçilerin karşı karşıya gelmeleri asgariye indirilmektedir. Ayrıca ÇK taraflar arasında istek veya başvuru olması durumunda bilgi akışının sağlanmasını da içermektedirler. ÇK’lar, ÇUŞ’ların farklı ülkelerde çalışanların veya temsilcilerinin de bir araya gelmelerine imkan sağlamakta, yöneticiler ile çalışanlar arasında işbirliği ortamı tesis ederek sosyal diyalog ile endüstri ilişkileri bakımından uzlaşmacı bir ortamın varlığına da alt yapı oluşturmaktadırlar. Bu süreçte de ÇUŞ’lar daha fazla standart dışı işçi çalıştırma ve sendikalara daha uzak durma tavrını benimsemeye başlamışlardır (Tokol, 2001). A. Çok Uluslu Şirketlerin Sendikalar İle İlişkileri ve Sendikaların Yeni Stratejileri ÇUŞ’lar işyerini öne çıkaran yeni davranış şekilleriyle yerel organizasyonları yönetim ilişkilerinde daha aktif duruma getirmektedirler. Büyüyen şirketler yönetim sorumluluğunu yerel yöneticilere kaydırmaktadırlar. Ancak bu yeni yaklaşım ile yetki devrinin faaliyette bulunulan ülkenin düşük ulusal standartlarından ∗ ICTFU; Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu. WCL; Dünya İş Federasyonu. WFTU; Dünya Sendikalar Konfederasyonu. ITC; Uluslararası Meslek Sekreterlikleri sayılabilir. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi kaynaklanmış olabileceği kuşkusu da bulunmaktadır. Çünkü bu durum işletme ve çalışanlar ile ilgili önemli kararların alınmasında merkez ile şube arasında bir sorun ortaya çıkarması da söz konusu olabilecektir. Böyle bir sorun ile başa çıkabilmek için sendikaların küresel düzeyde oluşturabilecekleri sosyal ortaklıklar (ICTFU, 2001:35) önemli stratejik yardım sağlayabilir. Nitekim ICTFU’nun 16. Dünya Kongresinde “örgütlenme ve toplu pazarlık özgürlüklerine ilişkin yerleşik evrensel ilkelerin her kıtada giderek daha çok sayıda ülkede görmezden gelinip ya da çiğnendiği” belirtilmiştir (Sendikal Notlar, 2001:18). ÇUŞ’lar ile sendikalar arasındaki ilişkilerde, ÇUŞ’lar ya sendikayı dışlayacaklardır ya da sendika ile işbirliği içinde olacaklardır. Sendikalar ise işyerinin önemini kavrayarak ya mikro konsensüs içinde ya da sendikalara yeni kimlik çabasında olabilirler (Kutal & Büyükuslu, 1996:194-195). Dünya’daki genel eğilim ve ÇUŞ’ların artan etkinlikleri de sendikaları yeni örgütlenme biçimlerine yöneltmiştir. Sendikalarda ÇUŞ’lar gibi uluslararası alanda bilgi aktarımı ve müzakere sürecini geliştirmektedirler. Dünya seviyesinde olması düşünülse de Avrupa düzeyinde ITS’lerin düzenli toplantıları artmaktadır. ICTFU’nun da bu sürece önemli katkı sağlaması beklenmektedir. İletişim ve bilgisayar tekniklerindeki hızlı gelişim iş dünyasında aynı şirketlere bağlı işletmeler arasındaki bilgi akışını inanılmaz ölçüde kolaylaştırmasına ve yönetimde koordinasyonun sağlanmasında katkı sağlarken, sendikalar da bu tekniklerden yararlanma yoluna gitmektedirler. 19. yy sürecinde sendikalar sanayide teknoloji yoğunluğunun artmasının çalışanların işlerini kaybetmelerine neden olduğu için teknolojik yeniliklere karşı çıkarlarken, bilgi çağı ile birlikte iletişim teknolojisini günlük hayatta benimseme ve kullanmayı tercih ederek, sendikaların gelişmeleri için bir araç olarak kabul etmektedirler. Sendikalar İnternet üzerinden örgütlenme, üye kaydetme, hizmet verme, bilgilendirme gibi faaliyetlerini sanal alanda vererek küresel yeni yönelimlere ve küresel şirketlere karşı kazanımlar elde etmeyi amaçlamaktadırlar. Geleneksel sendikacılıktan farklı boyuta yönelen sendikalar, yeni öğeleri gündeme getirmektedirler. Bu değişim ile birlikte (Şenkal, 2003 : 39-44); sanal grev yapma, kamuoyu oluşturma, çalışma hayatında meydana gelen gelişmeleri üyelerine bildirme, işçiler arasındaki kaynaşma ve işbirliğinin geliştirilmesi, toplu pazarlık görüşmelerinin yapılması, işçilerin eğitilmesi, örgütlenme gibi etkinlikleri sanal ortamda gerçekleştirmeye yönelmektedirler. ITWF (International Transport Workers Federation – Uluslararası Taşımacılık İşçileri Federasyonu), 120 ülkede yaklaşık 5 milyon üyesi ile faaliyet gösteren önemli bir güce sahipken (Selamoğlu, 2002 : 60) online hizmet vermek için 140 ülkeden 800 sendikaya üye 15.5 milyon üyesi olan UNI (Union Network International – Uluslararası Sendika Ağı) üyeleri arasında bir ağ oluşturmayı, yeni teknikler ile hizmet sunmayı hedeflemiştir. ÇUŞ’ ların olumsuz etkilerini en aza indirgeyebilmek, sendikaların gücünü arttırarak bu şirketlerde sendikalaşmayı sağlayabilmek için UNI yeni sendikal birlikleri devreye sokmuştur. Bu birliklerin oluşturulmasındaki amaç, üyeler arasında etkinliklerde eşgüdüm sağlanarak, üyelerden birinin deneyim ve uzmanlıklarından diğer üyenin etkinliklerini desteklemek için yararlanmaktır. Çok Uluslu Sendikal Birliklerin etkinlikleri ise (UNI, 2001:16 ): Deneyimleri paylaşmak ve şirket yönetimi ile bir araya gelmek için uluslararası toplantılar düzenlemek. Uluslararası işleyiş ilkeleri, protokol/yönetim kodları (yasası) geliştirmek ve onaylamak. Şirket yönetimi ile küresel toplantılar düzenlemek. Dayanışma eylemleri düzenlemek. Aynı şirketin çalışanları ile ilgili küresel boyutta öne çıkan uluslararası eylem günleri belirlemek. Birlik bültenleri yayınlamak ve web sayfaları düzenlemek. ÇUŞ’ ların girişim etkinlikleri hakkında enformasyon veri tabanlarını geliştirmek. ÇUŞ’lar tarafından gerçekleştirilen farklı toplu sözleşme anlaşmalarını karşılaştırma araştırmaları yapmak ve yayınlamaktır. 1996 yılında bir Amerikan şirketi olan Sprint’in San Francisco’daki yan kuruluşunda (La Conexion) sendikal örgütlenme sürecine giren İspanyol işçilerini işten çıkarma uygulamasına karşı durmak için işçileri desteklemek amacıyla Uluslararası Posta, Telefon, Telgraf tarafından uluslararası bir dayanışmaya öncülük ettiği görülmektedir. Alman Telekomünikasyon Sendikası’da Alman Telekom’undan Sprint’le planladığı ortaklık için 2.7 trilyonluk ortaklık sermayesini devreye sokmadan önce anlaşmanın bir parçasını oluşturan çalışma standartlarının öncelikli olarak şart koşulmasını talep etmişlerdir (Taylor, 2001:124). 1.115 işyerine sahip Toys ‘R’ Us oyuncak şirketinin İsveç’te açtığı üç işyerinde diğer ülkelerdeki şubelerinin hiçbirinde sendika olmama-sından dolayı sendikayı kabul etmeyerek toplu pazarlık yapmaya yanaşmamıştır. Ancak, işyerinde bulunan sendikanın üyesi bulunduğu FIET, ulusal ve uluslararası düzeyde dayanışma çağrısında bulunarak, bu şirketin ürünlerinin boykot edilmesini istemiştir. Diğer ülkelerden sendikalar ve İsveç halkı da boykota katılarak, tüketicinin de desteğiyle şirketin üç ay sonra toplu sözleşme yapması sağlanmıştır. İngiltere’deki Liverpool liman işçileri grevine de elektronik posta ve internette web sayfası yoluyla uluslararası destek sağlanmıştır. Japon Bridgestone şirketindeki ücret kesintileri, çalışma koşullarının giderek kötüleşmesi ve greve giden 2.300 işçinin işten çıkarılması, işçilerin bazılarının yerlerinin değiştirilmesi karşısında ICEM (International Federation of Chemical, Energy, Mine and General Workers’ Unions – Uluslararası Kimyevi, Enerji, Maden ve Genel Çalışanlar Sendikaları Federasyonu) web sitesindeki adresleri ve şirket yönetiminin elektronik posta kutusunu Amerikan Birleşik Çelik İşçileri Sendikası’na vererek, sendikanın “siber grev” gerçekleştirmesine yardımcı olmuştur. Sanal sendikacılığın uluslararası alanda sendikalar arası dayanışmayı arttırdığı görülmektedir (Tokol, 2000:147-148). Benzer uygulamaya UPS’ de grev devam ederken sendika, grev hakkındaki gelişmeleri üyelerine ve kamuoyuna bildirmek için web sitesini kullanmıştır (Şenkal, 2003:35). UNI tarafından da iş dünyasının toplumsal sorumluluğunun arttırılabilmesi, işçilerin kendi işyerlerinde söz sahibi olabilmeleri için mümkün olabilen her yerde sendika temsilcilikleri aracılığıyla çalışma konseylerinin 50 oluşturulmasına çalışılmaktadır. UNI’ nin çok uluslu birlikler oluşturma çalışmasının bir amacı da küresel düzeyde çalışma konseylerinin geliştirilmesidir. İlk Bölgesel Çalışma Konseyleri Aralık 1999’da Afrika’da Barclays’de kurulmuş ve bu bankanın Londra’ da ki insan kaynakları yöneticilerinin katılımıyla yılda iki kez toplantı yapılması kararlaştırılmıştır. Benzer oluşumlar, Latin Amerika’daki İspanyol bankaları ve Asya’da da HSBC için kurulmuştur (UNI, 2001:17-18). Finans sektöründe küresel düzeyde faaliyet gösteren kuruluşlarda konseyleri işlerliğe kavuşturmak ve bunları diğer sektörlere de yayabilmeyi hedeflemektedir. ICEM’ de sektöründeki üye sendikalar ve onların aynı şirketlerinde çalışan üyeleri arasında ağ oluşturma çabalarına ağırlık vermektedir. Böylece eskiden birbirleri ile bağlantıları olmayan ayrı işçi grupları arasında bağlantıyı sağlayarak farklı sendikal yöntem ve geleneklerin korunmasını, sendikalar arasında düzenli stratejik enformasyon alışverişini kolaylaştırmaktadır. Bu ağlar sayesinde de üye örgütlerin onlar adına merkezdeki şirket yönetimine müdahalelerini kolaylaştırmaktadır (Sendikal Notlar, 2001a:41). İşverenlerin ve şirketlerin koşullara göre uyguladığı esnek yöntemleri sendikalarda, örgütlenmeye ilişkin stratejilerinde yoğunlaştırmaları gerekmektedir. Ancak, İnternet aracılığıyla üyelerine hizmet sunmayı sendikalar tercih etseler de bu sendikaların toplumsal tabanlarıyla olan somut ilişkilerinin yerini tam anlamıyla tutması beklenmemelidir. Sendikaların esnek girişimleriyle birlikte, üye tabanlarını güçlendirmek amacıyla, istihdam içinde boyutları her gün büyüyen ve sendikalaşmaya soğuk bakan beyaz yakalıların, gençlerin ve kadın işçilerin enformal sektörde veya atipik çalışma faaliyeti içerisinde bulunanlara yönelerek, potansiyel üye alanlarında yoğunlaşmaları gerekir. Nitekim bireysel ilişkilerin hız kazandığı günümüzde ÇUŞ’ların sendikasız işyeri oluşturma çabalarının başarısız olduğu Ford ve General Motors’da yapılan araştırmalarda sendikasız endüstri ilişkilerine dayalı ortamlarda işçi- işveren arasındaki huzursuzluğun arttığı görülmüştür (Kutal & Büyükuslu, 1996:196). Günümüzde de sendikalar değişen koşullara uyum sağlayarak etkinliklerini arttırmalı, ulusal temelde kurulmuş olan sendikalar, ÇUŞ’lar ile pazarlık güçlerini arttırmak, diğer sendikalar ile dayanışmalarını geliştirmek ve çalışma yaşamına ilişkin sorunların çözümünde daha aktif roller üstlenebilmeleri için uluslararası boyuttaki örgütlenmede yoğunlaşmaları gerekmektedir. Ulusal bazlı sendikal oluşumların ve örgütlenmelerin küresel temelde faaliyet gösteren önemli kararlarda hızlı ve etkili karar alabilme gücüne sahip olan ÇUŞ’lar karşısında başarılı olabilmeleri olasılığı düşüktür. B. Çok Uluslu Şirketlerin Toplu Pazarlık Yaklaşımları ve Toplu Pazarlıkta Yeni Stratejiler ÇUŞ’ların endüstri ilişkilerine olan yaklaşımları standart olmadıkları için toplu pazarlık alanındaki eğilimleri de farklılaşabilmektedir. İngiltere’de faaliyet gösteren Nissan ve Toshiba işletmelerinde, bünyelerinde bulunan birim veya yavru şirketlerde örgütlenmiş olan sendikalar ile tek bir sözleşmenin bağıtlanabilmesi için “tek masa anlaşması” yöntemi uygulanmaya çalışılmıştır. Bu şekilde firmalar bünyesinde harmonize ve tek statülü işyeri şartları yaratılması düşünülmüştür. Ancak bazı ÇUŞ’lar tarafından ise adem-i merkezi toplu pazarlık düzeyinin tercih edildiği de görülmektedir. Bu yöntemle de piyasada ve üretim şekillerinde meydana gelebilecek olan değişikliklere yavru işletmelerin yeni koşullara kendilerini kolaylıkla uyarlayabilecekleri esnekliğin tanınması hedeflenmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996 : 192). ÇUŞ’larda yeni stil anlaşma olarak da nitelendirilen firma tavsiye konseyi veya firma danışmanlık konseyi gibi konseylerin (Toshiba’da olduğu gibi) kurulmasıdır. Bunlara benzer nitelikte Almanya’daki çalışma konseylerinde yöneticiler ile işçi temsilcileri bir araya gelmektedirler (Kutal & Büyükuslu, 1996:193). ÇUŞ’ların anlaşmazlık olması veya taraf olan işçi sendikası ile ters düşmeleri durumunda sendikanın veya grevin etkisini kırabilmek için başka ülkelerdeki yavru işletmelerine üretimlerini kaydırdıkları da bilinmektedir. Uluslararası alandaki sendikacılığında uzun dönemdeki amacı, ÇUŞ ağlarının bölgesel, ulusal, veya diğer kurumsal gündemlerden tamamen bağımsız olarak ele alınmalıdır. Uzun vadede sendikaların amacı küresel düzeyde ÇUŞ’larla toplu pazarlığı gerçekleştirmek olmalıdır (Taylor, 2001:128). ÇUŞ’lar ile küresel düzeyde faaliyet gösteren sendikalar arasında da son zamanlarda gerçekleştirilen anlaşmalarda daha fazla ortak değerleri paylaştıkları görülmektedir. ÇUŞ’lar minimum çalışma standartlarının küresel düzeyde uygulanabilmesi için üzerlerine düşen yükümlülükleri küresel sözleşmeler ile teyit etmektedirler. Bu gelişmenin retorik bir yaklaşım olmadığı, bunun rekabet güçlerinin bir parçasını oluşturduğu ileri sürmektedirler. Küresel anlamda kabul edilebilecek ilk sözleşmenin ise Fransız kökenli Danone ile IUF arasında 1985 yılında gerçekleştirilmiş olanıdır. ÇUŞ’ların sendikalar ile küresel sözleşme gerçekleştirmeleri sürecine en son otomotiv sektöründe faaliyet gösteren şirketler katılmışlardır. Volkswagen Küresel ÇK’i ile IMF (International Metal Workers Federation-Uluslar arası Metal İşçileri Federasyonu) arasında “Endüstri İlişkileri ve Sosyal Haklar Deklarasyonu” içeren anlaşma Haziran 2002 tarihinde imzalanmıştır. Volkswagen’in ardından birkaç hafta sonra aynı sektörde bulunan DaimlerChrysler’de de benzer bir sözleşme imzalanmıştır. Volkswagen ve Daimler-Chrysler’in imzaladıkları sözleşmeler, bu şirketlerde dünya çapında çalışan iki milyon işçiyi kapsamaktadır. Bu sözleşmelerin bir veya birkaç şirket tarafından imzalanmış olmasının diğer şirketler üzerinde de baskı oluşturduğunu ileri sürmek mümkündür. Bu tip sözleşmeleri imzalayan şirketler genellikle batı kökenli olmakla birlikte, bunların arasında Yeni Zelanda (Fontera) ve Güney Afrika (Anglo Gold) şirketleri de görülmektedir. Volkswagen’in kabul ettiği sözleşmedeki esaslar yedi başlık altında toplanmaktadır. Bunlar; sendikalara üye olabilme ve temsil edilebilme hakkı; ırk, renk, inanç, vatandaşlık ve sosyal orijine tabiiyet gibi ayrım yapılmaması; zorla ve gönülsüz çalıştırmama; çocuk işçi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi çalıştırmama; yasaların ve sektörün gerektirdiği düzenlemelere uymak; ulusal ve sektörel çalışma sürelerine uymak; güvenli ve temiz bir çalışma ortamı tesis etmektir (Graham & Bibby, 2002:4-6). Çalışma yaşamında ortak değerlerin ve ilkelerin paylaşıldığı, insani bir görünümün kazandırılması BM tarafından da 1999 yılında Davos’da düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu’nda “Küresel Sözleşme” nin oluşturulması önerilmiştir. Bu toplantıda, BM Genel Sekreteri Kofi Annan, tarafından yapılan konuşmada, şirketleri ve iş dünyasının kuruluşlarını “insan hakları, çalışma standartları ve çevre uygulamaları konularında temel değerleri benimsemeye, desteklemeye ve onaylamaya davet ederek”, şirketlerin bunların gerçekleştirilmesinde başarılı olabileceklerini de ifade etmiştir. Davos zirvesinden beri Küresel Sözleşmenin oluşturulabilmesi yönünde “İnsan Hakları, Emek ve Çevre” üç temel konu başlığında, dokuz ilkede toplanmıştır (UNI, 2001:22). BM tarafından gerçekleştirilmeye çalışılan küresel sözleşmede ve ÇUŞ’lar ile ITS’ler arasında yapılan anlaşmalarda (IUF ile Danone, IFBWW ile IKEA arasında imzalanan anlaşmalar) toplu sözleşme sisteminin çatısını oluşturulması hedeflenmektedir. Bunların ulusal ya da yerel düzeyde yapılan sözleşmelerin yerine geçmesi söz konusu değildir. Ancak, bu anlaşmalar ile düzenlenecek toplu sözleşmelerde temel haklara ilişkin esasların güvence altına alınması sağlanmaya çalışılmaktadır. Yapılan anlamalarda da temel oluşturan konuları sendikal örgütlenmenin serbestliği, işte kadın ve erkek eşitliği, işçilerin eğitimi (geleceğin teknolojilerini hazırlamak), ayrımcılığın önlenmesi, toplu pazarlık yapılması, işten çıkarılanların şirket içinde iş bulmalarında yardımcı olmak içermektedir. Bu tür sözleşmeleri imzalayan şirketlerin sözleşmede yer alan ilkeleri, küresel boyuttaki tüm faaliyetlerinde de uygulamaları beklenmektedir. Küresel sözleşmelerin uygulanabilirliğinin arttırılması, yeni ekonomik yapılaşmanın bireyselleştiriciliği ile ÇUŞ’ların nicel ve nitel yoğunlaşmalarının kollektif ilişkiler düzeni üzerine olan olumsuz etkilerinin en aza indirgenebilmesi çabasını taşımaktadır. IV. SONUÇ Sanayi devrimi sürecinden beri çalışanların hak ve menfaatlerinin korunmasında sendikalar öncü rolü oynamaktadırlar. Toplumların en örgütlü aktörleri konumundaki sendikaların üretimde emeğin nitelik değiştirmesi, istihdam ilişkilerinin farklılaşması ve gittikçe çoğalan ÇUŞ’lar karşısında yeni paradigmalar oluşturması gereksinimi doğduğu görülmektedir. Sendikaların da yeni küresel güçler olan ÇUŞ’ların “küresel düşün, yerel davran” yaklaşımını, “yerel düşün, küresel davran” ilkesine dönüştürdükleri ve ulusal düzeyde klasik örgütlenmeler yerine, uluslararası dayanışmanın öneminin kavrandığı, yeni teknolojik uygulamaların denendiği, örgütlenme ve dayanışmanın uluslararası boyuta taşındığı, toplu pazarlıkta evrensel prensiplerin yerleştirilerek küresel bir koda dönüştürülmesi çabalarını arttırmaktadırlar. KAYNAKÇA − − − − − − − − − − − − − − − − − − Ball, D&W. Mc Culloch. (1999), International Business, The Challenge of Global Competition, Seventh Edition, Boston: Mc Graw Hill Press. Bozkurt, V. (2000), “Küreselleşme: Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa Yayınları. Büyükuslu, A. R. (1998), Globalizasyon Boyutunda İnsan Kaynakları Yönetimi, İstanbul: Der Yayınları. Ekin, N. (2000), “Küreselleşme ve Çalışma Yaşamında Dönüşüm”, Prof.Dr.Yüksel Ülken’e Armağan, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayını. Graham, I. & A. Bibby. (2002), “Global Labour Agreements: A Framework for Rights”, World of Work Magazine, December, No:45. ICTFU. (2001), A Trade Union Guiede To Globalisation, December, Brussels. Kutal, G & A. R. Büyükuslu. (1996), Endüstri İlişkileri Boyutunda Çok Uluslu Şirketler ve İnsan Kaynağı Yönetimi Teori ve Uygulama, İstanbul: Der Yayınları. Kutal, G. (2000), “Çokuluslu Şirketlerin Ulusal Devletler ve Uluslar arası Kuruluşlar Tarafından Sosyal Politika Alanında Denetim Sorunu”, Prof.Dr.Nusret Ekin’e Armağan, TÜHİS Yayın No: 38. Salvatore, D. (1998), International Economics, Sixth Edition, New Jersey: Prentice Hall. Selamoğlu, A. (2000), “Yoğunlaşan Sosyal Sorunlarıyla Küreselleşme”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa Yayınları. Sendikal Notlar. (2001), Sendikal Örgütlenme, Dünya Sendikal Hareketi Dosyası-3, Kasım, Petrol-iş. ................. (2001a), 21. Yüzyılda Sendikalar, Dünya Sendikal Hareketi Dosyası-1,Mayıs, Petrol-iş. Shekshnia, S. (1998), “Western Multinationals’ Human Resource Practices in Russia”, European Management Journal, Vol:16, No:4, August. Şenkal,A. (2003), “İletişim Teknolojisi ve Sendikalar (Sanal Sendika ya da İnternet Sendikacılığı)”, Çimento İşveren, C:17, S:1, Ocak. Taylor, R. (2001), “Sendikalar ve Ulusötesi Endüstri İlişkileri”, Sendikal Notlar, S.10, Ağustos. Tokol, A. (2000), “Küreselleşme ve Endüstri İlişkilerine Etkisi”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa Yayınları. .............. (2001), “Çok Uluslu Şirketler ve Endüstri İlişkilerine Etkileri”, İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, C:3, S:2,http://www.isguc.org/dergiarsivi4.php. UNI. (2001), Networked Solidarity: Multinationals and Workers’ Capital, 1st UNI World Congress 5-9 September 2001 Berlin, http://www.union-network.org/UNIsite/Events/Congress/Index.html. 52 KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ: DÜNYA EKONOMİSİ AÇISINDAN GELECEĞİ İrfan KALAYCI İnönü Üniversitesi İİBF, İktisat Bölümü Malatya / Türkiye ikalayci@inonu.edu.tr BLACK SEA ECONOMIC COOPERATION: ITS FUTURE IN TERMS OF THE WORLD ECONOMY ABSTRACT Black Sea Economic Cooperation (BSEC) established in 1992 under the leadership of Turkey in the course of globalist and regionalist movements accelerated. The agreement was signed by eleven countries (Albania, Armenia, Azerbaijan, Bulgaria, Georgia, Greece, Moldova, Romania, Russian Federation, Turkey and Ukraine) that all have borders to Black Sea except Albania and Greece. The main goals of the agreement were to reach welfare and stabilization. Some economic and political changes at the time like establishment of newly independent states after the collapse of the Soviet Union, and global and regional integration movements in the world pushed Turkey to take initiative to set up such kind of organization in her region. BSEC covers 19 million square kilometers of land, 330 million of population and 310 billion dollars of trade capacity among its members. It is also one of the most youngest and dynamic establishment in the world. It is settled on the richest energy resources that makes it center of attraction. After the 1998 Yalta Summit, BSEC started to set up its organization. Its top decision organ is the Council of Foreign Ministers. Also, Assembly of Parliamentarians, Council of Business, and Black Sea Trade and Development Bank established. Many members of the organization have some problems to overcome. In addition to political problems, lack of capital for the countries that gain their independence newly should be emphasized. Also Turkey has problems on the road to be a member of European Union. Nevertheless, BSEC's function for the world economy is very important. If energy resources managed rationally, the region and the world economy may get big benefit from this potential. Finally, it can be said that BSEC will able to serve to the world economy much more if it is transformed to a “Single Market”. Key words: Black Sea Economic Cooperation, world economy, globalization. 1. GİRİŞ Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) projesi, dünyada küreselleşme ve bölgeselleşme hareketlerinin yoğunlaştığı bir konjonktürde ortaya çıktı. Türkiye’nin öncüsü olduğu bu proje, Karadeniz Havzası ülkelerini biraraya getirecek bir sözleşmeye dönüştürüldü ve 25 Haziran 1992'de İstanbul'da 11 ülkenin devlet ya da hükümet başkanları tarafından imzalandı: Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldavya, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan. Bu birbirinden farklı ülkeler; refah, barış ve istikrarı bölgesel düzeyde sağlayarak dünya ekonomisine güç katmayı amaçlamışlardır. KEİ’nin, 1987’de bir proje olarak düşünülmesine ve 1998’de Yalta Konferansı'nda bir örgüt olarak yoluna devam etmesine –bölge içinden ve dışından kaynaklanan- bir çok gelişme yolaçmıştır. KEİ teorik olarak ve başlıca üç alt siyasal coğrafyayı (Kafkasya, Orta Doğu, Balkanlar) ve üç denizi (Karadeniz, Ege, Hazar) birleştirmiştir. Şu haliyle ne bir serbest ticaret bölgesi ve ne de gümrük birliği modelinde olmasa da, KEİB dünya ekonomisinin geleceğinin tasarlanmasında dikkate alınan bir bölgedir. 2. KEİ SÖZLEŞMESİ VE KURUMLARI KEİ Sözleşmesi; temel amaç ve ilkelerden oluşan bir çerçeveye dayanmaktadır (bsec.gov.tr, 1992): Helsinki Nihai Senedi ve Paris Şartı olarak da bilinen Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) ilkelerine dayanarak; - Yeni bir barış ve güvenlik çağını şekillendirmek (madde 1), - İnsan hakları ve temel özgürlüklere dayanan ekonomik demokrasi ve sosyal adaletten ileri gelen refahı geliştirmek (md.2), - Ülkelerarası karşılıklı yarar sağlamaya dayalı ekonomik işbirliğini arttırmak (md.3), - AGİK sürecine ve Avrupa boyutunda bir ekonomik bölge kurulmasına, tarafların dünya ekonomisiyle daha fazla bütünleşmesine katkıda bulunmak (md.5), - Aralarındaki ekonomik işbirliğini yükümlülüklerine ters düşmeyecek ve taraf ülkelerin uluslararası kuruluşlarla olduğu kadar –o zamanki adıyla- Avrupa Topluluğu (AT) ve bölgesel gelişmeler içindeki işbirliği de dahil, üçüncü taraflarla ilişkilerin sürmesini engellemeyecek şekilde geliştirmek (md.7), - Karadeniz’in dostça ve iyi komşuluk ilişkilerini arttırıcı bir barış, istikrar ve refah denizi olmasını sağlamak (md.8), 53 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi - (Hükümetler arası işbirliği çerçevesinde) Ekonomik işbirliğinin aşamalı bir şekilde arttırılacağını ve bu süreç içinde öncelikleri saptarken, tarafların özel ekonomik koşullarını, çıkarlarını, kaygılarını ve özellikle pazar ekonomisine geçiş halindeki ülkelerin sorunlarını dikkate almak (md.10), - Karşılıklı görüşmeler yoluyla ortak projeleri finanse edecek fonlar kurmak, işadamlarının serbest dolaşımını kolaylaştırmak; küçük ve orta ölçekli işletmeleri desteklemek (md.12-14), - (Çevrenin korunmasıyla ilgili olarak) Karadeniz’in çevresel sorunlarının çözülmesinin insanların mutluluğu için önemli olduğu bilinciyle, ülkelerin ekonomik kalkınmasının sürdürülebilir büyüme ile sağlanmasının yaşamsal olduğu doğrultusunda hareket etmek (md.4), amaçlanmıştır. Sözkonusu ilke ve kararları uygulamak üzere, KEİB'nin örgüt yapısı şu organlardan oluşturulmuştur: Dışişleri Bakanlar Konseyi, KEİ Parlamenterler Asamblesi (KEİPA), KEİ İş Konseyi (KEİK), Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası. 3. KEİB'NİN DOĞUŞUNA YOLAÇAN NEDENLER KEİB’nin kuruluşunu bir çok etmen hazırlamıştır. Bu etmenlerin bir bölümü üye ülkelerin coğrafi, ekonomik, tarihsel ve siyasal yapılarının benzer özelliklerinden; bir bölümü de dünya konjonktürünün bu bölgede örgütlü bir işbirliğini zorunlu kılmasından kaynaklanmıştır. Bir genelleme ile, denilebilir ki, KEİ; dış ticaretin yararlarının fazla olması ve dünya piyasalarında rekabet olanakları ve stratejilerinin artması, dünyanın her tarafında uluslararası ekonomik birleşmelerin giderek artması, SSCB'nin çözülüp bağımsız devletler doğurması ve bu arada I. Körfez Savaşı sonlarında ABD eliyle Yeni Dünya Düzeni’nin ilan edilmesi, -o zamanki adıyla- AT güçlü bir birliğe dönüşürken Türkiye'nin de bölgesinde merkez bir ülke olmak istemesi gibi çeşitli unsurların biraraya gelmesiyle ortaya çıkmıştır. 3.1. Dış Ticaret Yararları ve Rekabet Olanaklarının Genişlemesi Birbirinden oldukça farklı farklı ülkeleri dış ticarete yönelten nedenler; ulusal doğal kaynakların ve üretimin yetersizliği, uluslararası üretim maliyetleri, fiyatları ve kalitesinde görülen farklar, tüketici gelir ve tercihlerinin ayrı olması vb. biçiminde sıralanabilir. KEİ ülkeleri de ticareti ve artan rekabet olanaklarını, işbirliği için hareket noktası seçmişlerdir. Gerçekten de, bütün dünyada yakınlaşma ya da birleşmelerin genel ve ilk dinamiğini oluşturan, ticaret ve ekonomik çıkarların en-çoklaştırılması anlamında “pazar maksimizasyonu”dur. 3.2. Ekonomik Entegrasyon hareketlerinin Artması Her kıtada aktif ya da pasif nitelikli entegrasyon hareketleri, KEİ ülkeleri için ciddi bir esin kaynağı olmuştur. Birkaç örnek: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA), Asya Serbest Ticaret Bölgesi (AFTA), Orta Afrika Gümrük ve Ekonomik Topluluğu (UDEAC), Arap Ortak Pazarı, Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO), Güney Doğu Asya Ulusları Topluluğu (ASEAN). 3.3. SSCB'nin Çözülüşü ve Çöküşü SSCB ve Doğu Avrupa’daki çözülmeyi başlatan bir çok etmenden sözedilebilir: Sovyetler’in Batı’daki teknolojik gelişmeye ve uluslararası rekabete uyum gösterememesi, ABD’nin Sovyet ekonomisini çökertmek adına petrol fiyatlarını uzun süre düşük düzeyde tutması, Batı’dan Sovyet düzeni aleyhine sistematik propagandanın yapılması, mevcut düzene bürokratizmin egemen olması, vb... Burada, dönemin Genel Sekreteri ve Devlet Başkanı M. Gorbaçov’un kapitalist Batı dünyasıyla uzlaştığını belgeleyen "detant" (yumuşama) politikaları ile kapitalizmi ithal ettiğini ifade eden "glasnost" (dışa açılma) ve "perestroika" (yeniden yapılanma) reformları özel bir önem taşımaktadır. Kimine göre Sovyet düzenini son tahlilde çökerten, SSCB’ye serbest piyasa ekonomisi ve Batı demokrasisini getirmeyi vaaddeden, bu iki uygulamadır. Kimine göre ise Gorbaçov’un politikaları, Sovyetler'i dışarıya açarak düzeni ayakta tutmaya çalışmıştır. Gerçekten de Sovyetler Batı kapitalizmine ve demokrasisine kapılarını açtı, ama çok güçlü dışsal şoklarla kendi içinde yavaş yavaş çözüldü ve savaşsız bir şekilde tarihe gömüldü. SSCB’nin dağılmasıyla Baltık, Kafkas, Orta Asya ve diğer cumhuriyetleri tek tek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bazıları Rusya Federasyonu öncülüğünde Bağımsız Devletler Topluluğu adı altında oldukça gevşek bir entegrasyon kurdular. Bir bakıma KEİ, yeniden şekillenmiş olan bu coğrafyada ortaya çıkan boşluğun doldurulması ihtiyacından doğmuştur. 3.4. Avrupa Birliği'ne Doğru Gidiş ve Türkiye'nin Bölgesel Bir Güç Olmaya Çalışması 1987'de Türkiye AT'ye tam üyelik için başvuru yaparken, AT Tek Devlet takvimini işletmeye devam ediyordu. Bu arada Türkiye, -şimdiki adıyla- Avrupa Birliği (AB) üyeliğinin gerçekleşmeme olasılığına karşı, bölgesinde bir güç unsuru olma çabasını da sergiliyordu. Karadeniz havzası merkezli bir işbirliği böyle bir amaca hizmet edebilirdi. Türkiye önderliğinde, başlangıçta SSCB, Romanya ve Bulgaristan KEİB için dört kurucu devlet olacaktı. SSCB'nin dağılmasından sonra KEİB üyeliği yeniden gözden geçirildi ve bunun kapsamının, Karadeniz'e sınırdaş olmadığı halde, aynı zamanda bir AB ülkesi olan Yunanistan'a kadar genişletildi. (Yunanistan’ın KEİB üyeliği anlamlıdır: Zira Yunanistan aracılığıyla KEİB’nin AB’ye rakip ya da 54 alternatif bir girişim olmadığı kanıtlanmak ve de AB üyesi bir ülkenin üzerinden KEİB için bir takım üstünlükler elde edilmek istenmiştir.) Kısacası Türkiye, KEİB'nin iddiasını şöyle ortaya koymuştur: Ülkeler, ikili ya da çoklu ama örgütlü olarak ticari çıkarlarla birbirlerine yakınlaşırlarsa, her ülkenin başta sanayisi olmak üzere bütün ekonomik sektörleri gelişecek ve bundan dolayı içerisinde bulunduğu bölge her türlü gerginlikten temizlenecektir. 4. KEİB'NİN EKONOMİK ENTEGRASYON AŞAMASI İlk planda KEİB'nin EFTA benzeri bir serbest ticaret bölgesi ya da AT benzeri bir gümrük birliği niteliği taşıması düşünülmüştü. Oysa piyasa kurum ve kuralları hiç yerleşmemiş, merkezi planlamadan henüz tam çıkamamış, rekabete dayalı fiyat mekanizmasının bulunmadığı, paraları konvertibl olmadığı ve ticari bankaların bile gelişmediği -Sovyet kökenli ve Doğu Avrupa uzantılı- KEİ ülkeleri arasında bunun olanaksızlığı anlaşıldı. Sarp sınır kapısından "sınır ticareti" diye giren malların haksız rekabetle ticareti aşırı bir düzeye çıkınca, yetkililer, sadece bu durumu denetim altına almayı tek hedef olarak seçmekle yetindiler (Kazgan, 1999:423). 4.1. Serbest Ticaret Bölgesi KEİB; EFTA ya da NAFTA gibi bir serbest ticaret bölgesi değildir. Çünkü serbest ticaret bölgesine dahil ülkeler, aralarındaki ticarette gümrük tarifelerini ve miktar kısıtlamalarını kaldırır, fakat birlik dışında kalan üçüncü ülkelere karşı özel tarifelerini uygularlar. Yani, aynı mal birlik üyesi bir ülkeden ithal edildiğinde tarife ödenmezken, üçüncü ülkelerden ithal edildiğinde ise, ulusal mali yasalarda öngörülen oranda bir gümrük vergisi ödenir. 4.2. Gümrük Birliği Serbest ticaret bölgesinden daha ileri bir aşamayı ifade eden gümrük birliğinde, hem üyelerin kendi aralarında ve hem de birlik dışında kalan üçüncü ülkelere karşı ortak bir gümrük tarifesi uygulanır. Bu anlamda KEİB, AT'nin bir kanadı olan gümrük birliğine ya da Orta Afrika Gümrük Birliği'ne de hiç benzememektedir. 4.3. Ortak Pazar Daha gelişmiş bu entegrasyon aşaması, gümrük birliğinin somut üstünlükleriyle birlikte hem üretim faktörlerinin ve hem de insanların hiçbir engelle karşılaşmaksızın üye ülkelerin sınırları içerisinde serbestçe dolaşımını sağlar. Buna göre, KEİB'nin Avrupa Ortak Pazarı ya da Arap Ortak Pazarı gibi bir boyutu da yoktur. 4.4. Parasal ve Ekonomik Birlik KEİB'nin başlangıcından günümüze kadar geçen sürede, parasal ve ekonomik birliğe dönüşeceğine ilişkin herhangi bir iddiada bulunulmamıştır. Parasal birlik, üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit bir kur ilişkisine dayanır; ulusal para ile mali politikaların uyumlaştırılmasını öngörür. Ekonomik birlik ise, ortak pazarın tüm özelliklerine sahip olduğu gibi, aynı zamanda para, faiz, vergi, kamu harcamaları, dış ticaret, fiyat ve diğer politikaların uyumlaştırılmasını gerektirir. Entegrasyonun bu aşamasında, üye ülkelerin bireysel olarak makro ekonomik politika izleme serbestisi önemli ölçüde, birlik düzeyinde bir üst organa devredilir. Sözkonusu uluslarüstü bu resmi organ sayesinde tek para, tek merkez bankası ve de ortak ekonomik politikalar belirlenir ve uygulanır. Bunun başarısı; Birliğe katılan ülkelerin egemenlik hakları üzerinde herhangi bir hak iddia etmemesi, "karşılıklılık" ilkesine uyması ve kendisini bir ülkenin çeşitli bölgelerinden biriymiş gibi düşünmesi biçiminde üç önemli unsura bağlıdır. Peki KEİB nedir? KEİB projesinin “fikir babası” sayılan Şükrü Elekdağ'ın (1992) deyimiyle, “KEİB sözleşmesi, bütün bunlardan farklı olarak, bölgesel bir işbirliğini yönetecek ilkeler envanteri niteliğindedir. KEİB ile tasarlanan işbirliğinin amacı, üye ülkelerin uzun vadede aralarında bir serbest mübadele bölgesi kurmalarıdır.” 5. KEİB'NİN ÜSTÜNLÜKLERİ VE KISITLARI: DÜNYA EKONOMİSİ AÇISINDAN ANLAMI Bu bölümde, KEİB dünya ekonomisi açısından üstünlükleri ve zayıf tarafları ile bir arada tahlil edilmiştir. 5.1. Üstünlükler KEİB sahip olduğu genç nüfus yapısı, zengin enerji kaynakları, değişik sanayi ihraç ürünleri, turizm potansiyeli ve sergilediği küreselleşme vizyonu yönünden bazı üstünlüklere sahiptir. 5.1.1. Dinamik Nüfus KEİB’nin faaliyet gösterdiği alan yaklaşık 19 milyon km²’lik olup hitap ettiği toplam üretici ve tüketici sayısı 330 milyon kişidir. Rusya, toplam alanın %88’ini, toplam nüfusun ise %45’ini kapsamaktadır. Türkiye ve Ukrayna Rusya’yı izlemektedir. 2000 yılı’na göre Bölge’de kentsel nüfus oranı %60’a yakındır. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 5.1.2. Enerji Deposu KEİB en başta su ve petrol olmak üzere doğalgaz, bor, uranyum, demir, bakır, kömür zengini olduğundan bir tür “enerji deposu” sayılmaktadır. Örneğin, Türkiye bor rezervleri açısından dünyanın sayılı ülkeleri arasında yer alırken; Rusya kömür ve linyintte ilk üç, petrolde ise ilk beş ülkesinden biridir. Dünya petrol liginde KEİB, Azerbaycan ve Romanya da hesaba katıldığında, Körfez’den sonra ikinci sıradadır. 5.1.3. Sanayi Kolları - İhraç Ürünleri KEİB petrol ve doğalgaz ürünleri dışında bazı önemli sanayi ihraç ürünleri konusunda da sözsahibidir: Tekstil (Türkiye ve Romanya), elmas (Ermenistan), çay (Gürcistan), şarap (Moldavya), ulaştırma teçhizatı (Ukrayna), altın ve uranyum (Rusya). 5.1.4. Turizm Potansiyeli KEİB’yi oluşturan her bir ülkenin coğrafi yapısı ve arkeolojik tarihi, turizm açısından ayrı birer değer taşımaktadır. Dolayısıyla turizm sektöründe yapılacak iyileştirmeler sayesinde Bölge, büyük miktarda “turizm katma-değeri” yaratabilecektir. 5.1.5. Küreselleşme Vizyonu Ekonomik küreselleşme nimetlerini ve handikaplarını KEİB ülkelerine de yaymaktadır. Özellikle kapitalistleşme sürecindeki dönüşüm ekonomileri, dışa açılmayla birlikte, özellikle doğrudan yatırım cinsinden yabancı sermayeyle tanışmışlardır. En fazla yabancı sermaye çeken ülkeler Romanya, Rusya ve Türkiye’dir. 5.2. Kısıtlar KEİB Avrupa ve Asya’dan oluştuğu için bir tür “Avrasya Topluluğu” görünümündedir. Bu ilgi çekici özelliğine karşılık gerilim bölgesi olmaktan farklı kalkınma düzeylerinde bulunmaya, ekonomik sistem farklılığından bir dizi ortak ekonomik soruna kadar pek çok kısıtı olan bir örgüttür. 5.2.1. Gerilim Bölgesi KEİB'nin özellikle Kafkas koridorunda yer alan ülkeler arasında ya sıcak çatışma ya da psikolojik savaş sözkonusudur (örneğin Azerbaycan -Ermenistan). Ayrıca bazı ülkeler de kendi içinde gergindir (örneğin, Rusya ve Gürcistan). 5.2.2. Ekonomik Sistem, Demokrasi ve Kalkınma Düzeyindeki Farklılık Eski SSCB'den kopan ve Doğu Avrupa bloğunda yer alan ülkelerin ekonomik sistem ve siyasal yönetimle ilgili dönüşümleri bilinmektedir. KEİ örgütünün, bu ülkelerde serbest piyasa ekonomisinin yerleşmesine katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Türkiye ve Yunanistan piyasa ekonomisini göreceli olarak başarılı uygulamaktadır. KEİ ülkelerinin tümü farklı kalkınma düzeylerine sahiptir. Ayrıca bu ülkeler kendi içinde de bölgesel bir "dezentegrasyon" yapısındadır. Ortak tarafları, hiç birinin Batı Avrupa, ABD ya da Japonya düzeyinde dünya ekonomisini etkileyebilecek kadar bir yüksek gelir düzeyine sahip olmamasıdır. KEİB'de Rusya Federasyonu, ekonomik gelişmişlik açısından ABD, Japonya ya da Almanya düzeyinde etkin olmasa bile, bir çok yönüyle sivrilmiştir: Eğitim-kültür, temel bilimler, askeri ve uzay sanayi açısından en gelişmiş olanıdır. Diğer ülkeler ise farklı kalkınma düzeylerine sahiptir ve bu durum KEİB için kayda değer bir dilemmadır. 5.2.3. Ekonomik Sorunlar Gelir düzeyi: Genel bir gelir sınıflandırmasına göre, KEİB genellikle alt ya da üst-orta gelirli ülkeler özelliğini taşımaktadır. Kişi başına düşen GSYİH’ye göre (2000 yılı için) Yunanistan 11 bin $ ile Bölge’nin en zengini iken; 300-650 $ grubunda Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Moldavya ve Ukrayna; 1000-1700 $ grubunda Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Rusya yer alırken; Türkiye ise, ünlü Şubat 2001 krizine kadar 3000 $ ile yetinmiştir. Enflasyon: KEİB'de, Yunanistan hariç enflasyondan çok, hayat pahalılığı en büyük sorundur. 1993'te %1000’lerle ifade edilen hiperenflasyonla karşılaşmış olan eski Sovyet bloku, 2001 verilerine göre ortalama fiyatlarda beklenen istikrarı sağlamıştır İşsizlik:KEİB'nin asıl en büyük sorunu, yüksek oranlardaki kayıtlı işsizlik oranlarıdır. 2000 yılı kayıtlarına göre, en fazla işsiz %17 ile Bulgaristan, en düşük -Azerbaycan hariç- %7 ile Moldavya’da yaşamaktadır. Bölge ekonomileri arasında ticari ilişkiler geliştikçe ve yeni yatırım alanları açıldıkça işsiz sayısı azalabilecektir. Zayıf para: Euro bölgesinde yeralan Yunanistan hariç, hiçbir KEİ ülkesinin para birimi sağlam para özelliğini taşımamaktadır. Özellikle Türk Lirası Dolar ve Euro başta olmak üzere pek çok dünya ülkesinin parası karşısında sürekli dalgalanma içerisindedir. Döviz kuru birliğinin olmayışı: KEİ ülkeleri için iç ve dış konvertibilitenin birarada oluşması anlamında tam konvertibilite yoktur. 56 Ödemeler açığı ve dış borç: KEİB'de ayrıca ödemeler dengesi ve dış borç sorunları da bulunmaktadır. Rusya, bir istisna olarak, 1998-2000 yılları arasında cari işlemler fazlası veren bir ülkedir. Türkiye, izlediği kur çıpalı döviz politikası yüzünden 2000 yılında 10 milyar $ civarında CİB’te açık vermiştir. 2000 yılı itibariyle, dış borçlulukta başı ise 160 ve 130 milyar $ ile Rusya ve Türkiye çekmektedir. 6. PROJELER VE “KARADENİZ ORTAK PAZARI” SEÇENEĞİ KEİB planladığı projeleri hayata geçirebilirse, üyesi olan ülkelere biraz daha nefes aldırabilecektir. Örneğin; Mavi Akım ve Bakü-Ceyhan-Yumurtalık Boru Hattı enerji merkezli projeler nasıl gerçekleştirildi ise; aynı şekilde, Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum ham petrol boru hatları projeleri, ayrıca uluslararası mali desteklemelerle serbest sınır ve kıyı ticareti, Pan-Avrupa ulaşım bölgesi, ortak turizm alanlarına yönelik diğer projeler de gerçekleştirilebilir. Böylece sadece KEİB değil, aynı zamanda dünya ekonomisi de büyüyebilecektir. KEİ'nin yakın bir zamanda daha gelişmiş bir entegrasyon modeline, örneğin "Karadeniz Ortak Pazar"a dönüştürülmesi halinde; yatırım akışı, sermaye ve teknoloji transferi, emeğin küreselleşmesi hızlanacaktır. Böylece Karadeniz havzası, şu anda sahip olduğu “dinamizm”i %100 arttırabilir. 7. KEİB’NİN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ YERİ Acaba KEİB dünya ekonomisinin neresinde durmaktadır? Bir kere KEİB, dünya ekonomisinin önemli bir bileşenidir. 2001 yılına göre dünyanın toplam GSYİH'si 31.2 trilyon $ olup, bunun küçük bir dilimi KEİ ülkelerine düşmektedir. Tablo 1’de seçilmiş KEİB ülkeleri arasında, dünya GSYİH liginde Rusya 16., Türkiye 27., Ermenistan ise en alt sıralarda yeralmaktadır. Dünya “ihracat+ithalat” hacmi 12.4 trilyon $ kabul edildiğinde, KEİB ülkelerinin toplamdaki payının hızla arttırılması gerektiği ortaya çıkacaktır. “İhracat / GSYİH” ve “İthalat / GSYİH” bazında dünya ölçüleri, ortalama %20'dir. Buna göre, Bulgaristan'ın ulusal gelirinin önemli bir bölümünü dış ticarete dayandırdığı, fakat Yunanistan'ın, ilk ölçüye göre ihracat gelirlerine hiç ağırlık vermediği anlaşılmaktadır. Türkiye ise, bu konudaki dünya ortalamalarına en yakın KEİB ülkesidir. Tablo 1. Seçilmiş KEİB Ülkelerinin Dünya Ekonomisindeki Konumu: 2001 KEİB İhracat (milyar $) 5.1 0.343 11.4 103.1 31.3 11.6 (b) 9.5 Dünya İhracat. payı % 0.1 0.01 (a) 0.2 1.6 0.5 0.2 0.2 Bulgaristan Ermenistan Romanya Rusya Türkiye Ukrayna Yunanistan Dünya 6.121 100 İthalat (milyar $) 7.2 0.8 15.6 59.0 41.4 11.8 (b) 29.9 Dünya ithalat. payı (%) 0.1 0.01 (a) 0.2 0.9 0.6 0.2 0.4 GSYİH (milyar $) 13 2 40 310 148 38 116 6.324 100 31.284 GSYİH sırası 73 131 52 16 27 54 32 İhracat/ GSYİH İthalat / GSYİH 39.3 18.1 28.5 33.3 21.2 8.2 55.9 46.0 38.9 19.0 28.0 25.8 19.6 20.2 (a): Kaynakta "0.00" olarak belirtilmiş, ancak bu teorik olarak mümkün olamayacağından yazar tarafından "revize" edilmiştir. (b): 1999 yılı. Kaynak: dtm.gov.tr, 2001. 8. AVRUPA BİRLİĞİ: GÖLGESİ, KEİB'YE KADAR UZANIYOR... Yunanistan: AB'nin tam üyesi olmanın bütün üstünlükleri sayesinde ayaktadır. Nüfusuna göre ulusal gelir yaratmada AB'nin en geri, ama KEİB'nin en ileri ekonomisidir. Doğu Avrupa: Bulgaristan ve Romanya, AB'nin şu anda genişleme çemberinde bulunmakta ve AB ile tam üyelik için müzakerelerine devam etmektedirler. Maastricht ekonomik kriterlerini ve diğer koşulları gerçekleştirdikleri taktirde 2007'de tam üye olacaklardır. Arnavutluk da (eski Yugoslav Cumhuriyetleri'nin yanısıra) AB'nin şimdiden yakın izlemeye aldığı bir ülkedir. Şu durumda, Arnavutluk Avrupa coğrafyasında yer aldığı halde en geri kalmış ülkedir. Bu arada pazar genişliği ve siyasal istikrar açısından “geçer not” alanlardan birinin, Ukrayna olduğu belirtilebilir. Rusya’nın ise AB ile özel ortaklık anlaşması yaptığı bilinmektedir. Kafkas ülkeleri (Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan): Bunlar, KEİB ve dünya ekonomisi açısından etkinlikleri en az ülkeler arasında yeralmaktadır. Ancak yer altı kaynaklarının çeşitliliği ve zengin potansiyel rezervleri, bu ülkeleri özellikle en yakınındaki AB nezdinde vazgeçilmez kılmaktadır. …ve Türkiye: Batı ile ilişkilerini her zaman üst düzeyde tutmuş bir ülke olarak AB'ye tam üyelik yolunda yoğun çabalar göstermektedir. Üç kıtanın arasında bulunması, ona eşsiz derecede "jeo-stratejik", "jeo-politik" ve tabiki "jeo-ekonomik" nitelikler kazandırmıştır. Ancak Batı'dan bakılınca, halen üçüncü dünya ülkelerinden biriymiş gibi değerlendirilmesi en büyük handikapıdır. Eğer Türkiye, ekonomik ve siyasal dengelerini iyi ve Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi sürekli kurabilirse, AB'ye tam üye olabilecektir. Böylece KEİB (şimdi Yunanistan ve daha sonra Bulgaristan ile Romanya'nın ardından) dördüncü bir AB üyesini kazanmış olacaktır. Böylece Kafkaslar ve Rusya Türkiye ile sınır ya da kıyı komşusu olmaktan dolayı AB'nin de komşusu olacaklardır. Bu durum kendiliğinden pozitif dışsal ekonomiler yaratacaktır. 9. SONUÇ KEİB, yukarıda sayılan pek çok kısıta karşın, dünya ekonomisinin istikrarı açısından bir "güvenlik şeridi" ya da "emniyet sigortasıdır". Ortadoğu'dan sonra en zengin petrol rezervleri Rusya ve Hazar bölgesindedir. Petrolün Batı dünyasına taşınmasında Türkiye çok önemli bir güzergahtır. Bu bölge, diğer işlenmemiş madenler açısından da dikkate değer bir zenginlik sergilemektedir. Bu genel zenginliğin bütün dünya ekonomisi açısından bir katma değer yaratması için bu bölgede barış ve istikrarın egemen olması ön koşuldur. Bu noktada, dünya ekonomisi konjonktürü hesaba alındığında Karadeniz Ortak Pazarı'nın olabilirliliği üzerinde de düşünülmelidir. KAYNAKÇA − Elekdağ, Şükrü (1992). "KEİB'in Başarı Şansı Yüksektir", Barometre, 17 Ağustos. − Kazgan, Gülten (1999). Tanzimat'tan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi: 1.Küreselleşmeden 2. Küreselleşmeye, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi. − Summit Declaration on Black Sea Economic Cooperation: Istanbul 25 June 1992, http://www.bsec.gov.tr/summit.htm (erişim tarihi: 20 Nisan 2003.) − T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı, Dünya Ülkeleri Milli Hasılaları ve Dış Ticaret Verileri 2001, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayı13/ulkegos.xls (erişim tarihi: 3 Mayıs 2003.) 58 AZERBAIJAN VALUATION IN The LIGHT OF MODEL OF INDIAN INFORMATION TECHNOLOGIES Cihan BULUT Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN chnbulut@yahoo.com ÖZET Günümüz dünyasında toplumlar ve kültürler çok hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecine girmiştir. Bu yeni yapılanma çağına “bilgi çağı” ve yeni yapılanan topluma da “bilgi toplumu” denilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin sahip oldukları genç nüfus avantajı, bilgiye dayalı teknolojilerin üretimini kolaylaştırarak geri kalmışlık kısır döngüsünden kurtulma fırsatı vermektedir. Eğer gelişmekte olan ülkeler sahip oldukları genç nüfus için yeterli eğitim-öğretim standartları sağlayabilir, gerekli yapısal değişimi oluşturabilirlerse bilgi teknolojilerine yönelik üretimler vasıtasıyla gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşma imkanı bulabileceklerdir. Bilgisayar temelli bilgi teknolojilerinin üretilip pazarlamasında son yıllarda ciddi gelişim gösteren Hindistan’ın başarısı ve bu başarıyı hazırlayan oluşumlar incelemeye değer özelliktedir. Bu çalışmada da, bilgi teknolojilerinin gelişimi ve ekonomik etkileri açısından Hindistan’da elde edilen başarılar ile Azerbaycan’daki mevcut ve potansiyel durum araştırılarak karşılaştırılmaktadır. Böylece Azerbaycan’ın bilgi teknolojileri üretimindeki başarı imkanı ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır. INTRODUCTION In the world today, societies and cultures have experienced very rapid exchange and transformation processes. The manifestation of these changes gives us the terms, ‘The communication age’ and the communication society’. Naturally information does not only pertain to our century. The history of mankind is the history of information. In ancient times philosophy, the law in Rome, religion in Middle Age Europe, technique in the industrial societies were the information that ruled those societies. In those days scientific and technological information moved slowly from place to place and was available only to academics. Nowdays, scientific and technological information is seen to be the ruling kind information. Consequently, it is stressed that in the communication Age and communication Society that there is a rapid dissemination of information. Today all kinds of information can be reached rapidly by large masses of populations through the use of speedy of communication techniques. Computer based information technologies are playing principal role in production, proceeding storage and obtaining information. Having the advantage of a young population, developing countries are taking the opportunity to exit from the vicious circle of backwardness. If developing countries could provide efficient, quality education for their young population, they could initiate the necessary structural changes, which would establish information technologies, then be able to develop production-oriented facilities. Over the last years the marketing and production of computer based information technologies, has been a considerable success and these successes what are to be found in India, other countries also desire similar achievements. It is very important to identify the present positions and the potential of countries interested in information technology. Similarities and dissimilarities that are revealed through Indian IT achievement allow the potential of other countries to be assessed and their chance of achievement obtained. Also in this work, by researching the existing position in Azerbaijan with the achievements in India with respect to the development of information technologies and their economic effects. Thus, we try to bring to light Azerbaijan’s possible achievement in the production of information technologies. 1. UNDERDEVELOPMENT -A VICIOUS CIRCLE ON THE GLOBALIZED WORLD The principal element for economic development is a capital. To obtain capital, countries either have to economize or borrow. In developing countries, inefficient utilization of these facilities has precluded the formation of a capital. A lack of capital prevents investment and the realization of sustainable growth. It precluded the formation of production and capital in those countries. Consequently, those countries by discounting the vicious circle caused underdevelopment cannot reach the level of developed countries.1 Progress on information technologies that has dominated this century has become the principal determiner of economic activities. These new innovations are the products science and technology and have given a rise to the more effective dispersion of economic resources and the prominent increase in production capacity. 1 Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue, Macroeconomics, International Edition, McGraw-Hill Book Company, 1996, p. 461, 59 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Information technologies indexed the classic factors of production to the required technology; only after getting information on this technology, will there be a possible facility for its implementation. If the information is unsatisfactory it precludes any implementation.2 The progress of information technology with activity in the economy increased beyond national interaction, in an international relationship of production-consumption, helped to speed-up the shift towards the globalisation. Inter-state competition has increased the R&D expenditure oriented towards information and technology. Those countries, which maintain efficient expenditure on R&D and reflect the results obtained in their economy, can outstrip their competitor’s economy.3 Due to rivalry less well-developed countries, cannot obtain sufficient capital to allow them to fully develop efficient R&D facilities. Accordingly these countries are left behind and cannot make-up the economic difference to become developed countries. These countries will have to find a means, by which they can close the gap between the developed and the developing countries. Because of the unwillingness to accept backwardness, developing countries are in pursuit of new investigations and technologies. In developing countries the young population has a greater ability to study than the older population, therefore, the feasibility of production systems based on scientific technologies seems to be very high. Accordingly, less developed countries have to find ways to educate the potential of the young population that they possessed to handle high-level scientific technologies. An education that is based on computer and software technologies are very important in this issue. 2. GENERAL SOCIAL-ECONOMIC INDEXES OF INDIA After many years living under the domination of Britain, India gained its independence on 15 August in 1947. Mahatma Gandhi led the struggle for liberty, but it was the 25th January 1950 before British soldiers withdrew. Indian people celebrate this date as Independence Day.4 Many social differences manifest themselves in India; these include language, religion, ethnic and cultural norms. Approximately, 1 billion and 30 million of population are consists of 72% Indo-Arian, 25% Dravidian, 3% Mongoloid and etc. Again the populations of India are consisted of 80% Indian, 14% Muslim, 2.4% Christians, 2% Sikh, and 1.6% Buddhist. India has an area of 3.287.000 km2, with a population density of 319 per square kilometre. The rate of urbanization is 30 percent with a working population of 370 million; the ratio of unemployment is rather high. 65% of the population are employed in agriculture, 6% in services, 5% in construction, 4% in communication and 20% are in another sectors. Due to the 1986 reform that instituted gratis eight-year education for all children, the rate of literacy increased to over 50 percent. Very desirable universities, which have world standard education, were founded, these universities specialize in mathematics, science and engineering. The economy of India negatively affected by high tariffs and lack of labialisation of work and employment rules. A Reform Program is in operation in all sectors to modernize industry. Thus, economic life will be changed. The policy of the government is transparent, foreign investments are encouraged, foreign trade handicaps are lightened. With the insistence of the World Trade Organization, various works have been fulfilled oriented towards the liberalization of the economy. With the assistance of the reforms of 1990-1991, the proportion of foreign trade to GNP shifted from 14% to 20%, entry of foreign capital has risen to 11 billion dollars, and foreign exchange assets have risen from 2.2 billion dollars to 26 billion dollars and having an economic growth rising from 3% to 6%. Moreover, 36.9 billion dollar exports and 41.5 billion dollar imports has given a 78.4 billion dollar foreign trade capacity. With its GNP of 490.5 billion dollar, India is rated the twelfth country of the world, but according to purchasing power parity of IMF is the sixth with its GNP of 1 trillion dollar.5 3. A DEVELOPMENT OF INFORMATION TECHNOLOGIES AND THE EXISTING POSITION OF INDIA Besides its flourishing economy and civil life India possesses one of the oldest and the richest cultures in the world. In this cultural wealth, there is a very important part of philosophy and wisdom that has continued from the past to the present. According to claims the first university of the world with its 10,500-student capacity was established in 700 BC in Taksila in India. Even, in the fourth century BC Nalanda University was seen as one of the biggest successes of Ancient Indian education.6 2 3 4 5 6 Rıza Kandiller, “İktisadi Faaliyetlerde Bilginin Değeri ve Önemi” Nisan 2000, www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI.htm, 19 Şubat 2003. Joe Tidd, John Bessant, Keith Pavitt, Managing Innovation, John Wiley Sons Ltd. England, 1997, pp. 81-82. History of India, http://adaniel.tripod.com/history.htm, 20 Şubat 2003. Merve Çelebi, “Hindistan’ın Temel Ekonomik Göstergeleri ve Türkiye-Hindistan Dış Ticareti”, http://www.izto.org.tr/rapor/mh/ana.htm, 01 Ağustos 2002. Science and Technology Profile of India, http://www.commonwealthknowledge.net/Counprof/stpindia.htm, 21 Şubat 2003. 60 Besides its majestic past Indian science, showed a Renaissance in the first half of 20th century. By the use of science and technology, the Indian government aimed to implement a social-economic development, which should show success in period of forty years. When India gained its independence, the infrastructure of science and technology roes from 10 million Rupees to 30 million Rupees. There is very significant progresses in research and development in high technology fields such as nuclear energy, space research, an electronic apparatus and equipment of defence. The government has taken stable action on science and technology with the introduction of a ‘not-give-up’ element of social-economic development of this country.7 Indian weighted software and information technologies have improved in 3 ranks. Briefly these ranks are:8 Body Shopping Stage: In the 1970’s while India was demonstrating a state control attitude, well-educated Indians were going abroad because of the better living and working conditions (brain drain). During this time the Indians living abroad were enjoying significant successes and living in harmony with host populations and showed a certain solidarity among themselves. On-Site Stage : The Indians who went to the U.S. and established their own businesses markedly increased the value of their companies. By the 1990’s with liberalization and deregulation in India, those foreign-based Indian businessmen started to take part of their capital to India. The software-electric-electronic revolution began under the Premiership of Radjiv Gandhi and continued through the vision and supplements of the Minister of Finance Manmohan Singh. Narisimha Rao has continued to give encouragement on this subject. The strategy of the On-Site Stage was to increase the size of businesses and locate them near the client. This is a major undertaking with a low value added to the businesses. Offshore Stage: A period of time from the middle of 1990’s to the present, during this period thousands of local and foreign concerns gave software services and started do businesses in India, on the condition of that those concerns offered a software service to the U.S., England, Europe, Japan and other countries. These companies have made an impression on the global market. As a result of these activities, India has obtained from the information technologies sector an employment allocation of some five hundred thousand people and approximately, eight billion dollars of export revenue (GNP of 21%). 4. GENERAL SOCIAL-ECONOMIC INDEXES OF AZERBAIJAN Azerbaijan became an Independent Turkish Democratic Republic between the years of 1918-1920’s after freeing itself from the domination of the Russian Empire. In 1920, Azerbaijan again suffered Russian occupation. After the dissolution of this union up to the year of 1991’s, Azerbaijan has earned its independence. The armed aggression of Armenia that began at the break-up of the USSR continued until the case-fire on 12th May in 1994. With the dissolution of the USSR and gaining its independence, economic construction oriented to specialization and work sharing ended, the country lost its Soviet markets. Reforms for the overall equilibrium of the economy were necessary but were not realized. A large part of the expenditure of the budget was spent on war, more than one million people became refugees, the occupation of twenty percent of its territory, the lack of foreign investment, little privatisation of the industrial sector, importation barriers for intermediate goods necessary for state industry and the war in Chechnya dragged Azerbaijan into an Economic crisis.9 Due to the problems that occurred after the war and the dissolution of the Soviet Union, the growth rate for national income was -23.1% in 1993, -19.7% in1994, and -11.8% in 1995. The rates of inflation have increased due to the war economy to the quartet place of a digit. Together with the cease-fire on May 1994, and precautions taken after 1995, inflation demonstrated a downward trend. After the second half of 1996 the economy reached a positive growth rate.10 Thus, the following economic growth rates were recorded in 1996 1.3%, in 1997 5.8%, in 1998 10.1%, in 1999 3.7%, in 2000 11.4%, in 2001 9.9%, 2002 9.5%. Inflation decreased to 1.8% in 2000, 1.5% in 2001.11 Thus, by providing economic stability in the country, the time was right for putting further reforms on the government agenda to consolidate and make further economic progress. The oil and gas sector has become a vehicle for the realization of these reforms. Large portions of those sectors were opened to foreign investment with the “Agreement of the Century” that was signed on the 20th October in 1994. The flow of foreign capital was speeded up by that agreement. A new privatisation law went before the Azerbaijan Parliament on 7th January in 1993. The acceptance of this law means that the investment of foreign capital into the economy is accelerated. During the period 1993-2000, 167 state companies were privatised and became public companies. The 10th August 2000 started the second privatisation stage, to increase the number of state companies transferred to the 7 8 9 10 11 Hindistan Büyükelçiliği, www.indembassy.org.tr/html 22 Şubat 2003. Ufuk Batum, “Hindistan Bilgi Teknolojileri Modeli ve Türkiye” Haziran 2002, www.chp.org.tr/bykp/BT-Raporu.htm, 31 Temmuz 2002. Sinan Oğan. “Bağımsızlığının Onuncu YılındaAzerbaycan Ekonomisi Ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri” http://www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf, 12 Mart 2003. Azerbaycan Cumhuriyeti, http://www.bolcontact.com/ulkeler/AZER/azer2.htm, 29 Mart 2003. Azerbaijan Economic Performance, http://www.adb.org/Documents/Reports/Annual_Report/2001/aze.asp. 29 Mart 2003. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi public sector. Through the increase in the number of public companies it is intended to increase exports, reduce imports, and to gain employment.12 Azerbaijan possesses 86,600 km2 of territory and 95 people per kilometre. The population consists of 90% Azeri, 3% Russian, 2% Armenian and 5% of other groups. 50% of the population live in urban areas and 49.3% in rural areas. Of the 3,727,000 labour forces, 40% work in agriculture, 7% in industry, and 53% in services. 32.3% of the population works for the state and 67.7% in the private sector. The per capita income is 756 dollars. The richest natural resources are fossil fuels; there are 200 billion barrel of oil and 640 trillion m3 gas reserves. Over the age of 15 the literacy rate is 98.8%. There is an 11-year compulsory education system in Azerbaijan. In a state where there are 4551 general education institutions, 1,686,000 students are taking educations. 120,500 students are taking education in 40 universities of which there are 25 state and 15 state licensed private universities.13 5. THE EXISTING POSITION OF INFORMATION TECHNOLOGIES IN AZERBAIJAN The Azerbaijan Republic possesses a very significant accumulation of subject matter on social sciences and technology. It researches the efficient use of restorable and non-restorable natural resources. In the country, there are about 130 scientific research institutions that depend on the Ministry of Education. Those institutions research the chemical and metallurgy fields, which aids the development of number of production sectors. Institutions and government offices, which control education and research, are: The Commission of High Education, The Academy of National Science, The State Commission over the Science and Technology, and The Ministry of Education.14 However, with a government budget from which there is a low allocation for research, specialist scientists from the Soviet period went abroad because they did not have sufficient facilities after independence. Generally looking at the number of specialists relevant to the scientific exodus in the ratio of gross national product to research development in the 1990’s period, the decrement in Azerbaijan is low compared to other post Soviet countries. Azerbaijan needs more scientific specialists to meet its research requirements.15 The rapid progress made in the oil and gas sector after 1994 has brought new investment together with information technology and communication equipment, there is significant progress in these fields assisted by foreign capital. Along with the 51% state-owned AzTelecom, there are two mobile telephone operators namely Azercell (GSM 900) and Bakcell (GSM 2000). Azercell is the most widely used operator with over 500,000 subscribers. The Ministry of Communication entered into negotiations with some associations on the establishment of third mobile operator. These operators are making investments directed to services like Internet, SMS and banking facilities.16 Moreover, AzEuroTel formed on the part of the Ministry of Communication and LUKoil-Europe Ltd. has tried to bring the latest technologies to the country by digitising the local distributors and old service suppliers. One of the biggest Internet providers, with 40% of share of the market, of the country, AzEuroTel functioned to increase Internet utilization by satellite connection. National and international communication services are developing through new system technologies to provide 24 hours connection to world information resources and with the sectors of finance and trade.17 Through the command that was signed by the President of Republic the dated 21st March 2001, privatisations and the development of telecommunication companies will continue. Important progress has also been made on information technologies, which are important to education activities. The President of the Azerbaijan Republic Heydar Aliyev has constituted a State Commission, to make studies on providing the education system with a means of integration into the world education system. 160 academics have been given an opportunity in to become specialists in that field and more than 3000 students who obtain their bachelor’s degree are sent abroad every year to further their education. Similarly some 2000 students from around fifty countries have permission to study in Azerbaijan. President Heydar Aliyev signed a special command concerning the Academy of National Science for the development of science and technology, which was put on the Parliamentary agenda to legalize arrangements on scientific studies. The World Bank and UNESCO gives aid to Azerbaijan for education. The Ministry of Education and the World Bank 2003-2013 have prepared an active program directed to the development of education. Since 1993 the portion of the budget to education was enhanced 10 times, and increased to 1.216 billion manat. The State Program on reducing poverty and increasing economic development had accepted to give study equipment to students as 2003 to classes of 5 and 11 free of charge. A number of areas have been evaluated to ascertain how education can take advantages from information and technology.18 12 13 14 15 16 17 18 İnformasiya ve Kommunikasiya Texnologiyaları, Ülke Üzre İcmal, Azerbaycan, Beynelhalk Ticaret Merkezi, İlkin Variant, Baki, 2002, s. 5. Statistical Yearbook of Azerbaycan 2002 and Azerbaijan ın Figures 2003, State Statistical Committee of Azerbaijan Republic. National Information Comunication Tecnologies Strategy (NICTS), http://www.gateway.az/cgi-bin, 02 Nisan 2003-04-02 G.N. Egorov, Economic Transformation, Industrial Potential and Current Status of Integration of the CIS Countries: The Rol of Science and High-technology, pp. 25-26, UNIDO, 2000, Vienna, http://www.unido.org/userfiles/PuffK/egorow.pdf, 01 Nisan 2003. Michael A. Lally, Seymur Khalilov, “Sector Snapshot: Information Tecnologies” USACC Investment Guide to Azrbaijan 2001, p. 80, Baki, 2002. Nuri A. Ahmedov, AzEuroTel Welcomes Full Competition. www.internationalspecialreports.com/ ciscentralasia, 05 Nisan 2003. Misir Merdanov, “Heyder Eliyev ve Azerbaycan Tehsili” Azerbaycan Müellimi Gazetesi, No: 10(8014), 7-13 Mart 2003, s. 3. 62 In the educational sphere the success of private schools, which were opened by external and volunteer associations, is striking. Particularly the Private Turkish High Schools opened with the encouragement of the President Heydar Aliyev. The achievements of these schools in both university entrance examinations and in domestic and foreign Olympiads are very important. The President of Azerbaijan expressed his feelings on this topic with these words: “Turkish Schools do very good work. This shows an enhancement of our relationships, and hopefully I want to express that these schools help us for extensive education of younger generation in Azerbaijan.” These schools have attempted to provide the necessary material and spiritual facilities to continue this success. Technological Achievements Index (TAI) for Azerbaijan, weighs leaning against the valuation of the United Nations Development Program on a modern information and technology product, is 0.379. However the allocation for scientific and technological development by GNP was 0.2 and is rather lower than the other CIS countries (0.9). The 2002 Human Development Report issued by UNDP defined issues, which relate to the present position of science and technology in Azerbaijan as:19 ♦ the utilization rate of global technology compared to similar countries is the highest. ♦ the literacy rate of the population and general education level is very high and can be enhanced by making education reforms. ♦ the share of the state in the development of science and technology is insufficient and must be increased. the present orientation towards the development of natural sciences is insufficient; more effort should be placed in this area. ♦ the efficiency and performance of education staff and equipment must be improved to closely pursuit and plan education programs. During Soviet times a space and space related research facilities were apparent in Azerbaijan. An Institution of National Space Sciences has made this research since 1975. In the course of time it was the source of much research and development, this centre that has kept in a structure. Owing to insufficient financial support and the prolonged war with Armenia many organization and research institutions, lost many of their specialists and were unable to do any significant research. Given the necessary financial support this centre may possibly become a space centre in a regional base.20 With the assistance of the International Trade Organization, The State Commission for Student Admission connected with the development and direction of information technologies in Azerbaijan, has started to arrange national programs oriented towards strategic spheres. Some development groups (National Strategy, Normative Legal Infrastructure, the Use of the Language and the Alphabet of Azerbaijan, Regional Information Centres, Project and Internet Services) have been created in National Information and Communication Centre. These groups are determining the way and methods for the development period of communication technologies in Azerbaijan until 2011. These developments that are planned to its realization in three stages to be 2002-2003, 2004-2007, 2008-2011. 6. A COMPARISON OF AZERBAIJAN AND INDIA IN A TRANSITION TO INFORMATION TECHNOLOGIES India has had striking successes in areas of utilization and marketing of information technologies when compared with Azerbaijan. Although both countries are dissimilar in the population and geography, there are some common factors on which the comparison of both countries can be made. These are stated below: External Opening: Until the 1970’s influenced by Russia, India followed a protective policy, but has now been opened to the outside world. Azerbaijan declared its independence by its severance from the Soviet Union in 1991 and the following years started the process of opening its doors to the west. National Income: India has a per capita income level of 455 dollars, a sector distribution of national income in this form; 26% agriculture, 27% industry, and 47% services. Azerbaijan has a per capita income level is 766 dollars. The sector distributions of national income are 15% agriculture, 40% industry, and 55% services. Azerbaijan is submitting more advanced level in per capita income and also in sector distribution, Income Distribution: Poverty is wide spread in India. By opening to the world after the 1990’s, the middle class expanded. 150 million of the population possess a sufficient income; the other 900 million of the population have an income of around 1 dollar per day. With the deterioration of income distribution in the transition period after the independence of Azerbaijan economically it is in a better condition than India. Education: Through the 1986 reforms in India, the literacy rate increased to 56 % by making 8 yearly educations free of charge. But only those students who are high performers are able to obtain education in the fields of engineering and mathematics and there are too few of these students. The literacy rate of Azerbaijan is 98.8% and the quality is being increased by new reforms. Furthermore, there is an important potential in the 19 20 Azerbaijan Human Development Report 2002, United Nations Development Program, Baku, 15 August 2002, pp. 77-80. Arif S. Mehtiyev, Azerbaijan’s National Aerospace Agency New Directions, Azerbaijan International, http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/32_folder/html, 02 Nisan 2003 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi engineering fields in Azerbaijan, but this potentials needs to be improved to reach modern world standards. Work is already being carried out to improve education standards. Political Structure: The political structure of India is formed by an administration, which constitutes a coalition of 23 parties within the leadership of Indian Nationalist BJP. But in Azerbaijan the majority of members of parliament belong to the New Azerbaijan Party and there is political stability within the country. National Resources: Both these countries have rich natural resources but have a poorly skilled workforce. These resources and scientific infrastructure could be improved by organization. The oil and gas resources of Azerbaijan have an importance, which bears positively on its other resources. Foreign Language: The second language in India is English. The second language in Azerbaijan was Russian but is now declining in use. However both countries need to increase the use of English as a second language. Economic Reforms: The Economic liberalization efforts of India, the acceleration of privatisation activities is giving an importance to exports, to provide foreign capital. India’s observance of industrial patents, has allowed it to integrate into the world economy. Azerbaijan, by adopting free market economy regulations has taken very significant steps towards privatisation. Azerbaijan has enthusiastically begun to work on foreign capital in every field, given an importance to its relationship with international economic institutions, and invited new technologies into the country. It has started significant reform operations to educational services, which are directed toward the younger generation. Economic Centres: In the economic development of India the Bombay Trade Centre, and ‘Bangalore Silicon Valley’ were established. In Azerbaijan Baku is an important trade centre, while Sumgait, an industrial town, could become a silicon valley with appropriate assistance. External Support: India gets support of America in many areas because of its strategic importance in the region. There are also some very important influences behind the development oriented towards information technologies. The United States is an important client of software programs from India. Azerbaijan should seek client markets for its home produced information technology products. Azerbaijan is in a very important strategic position within the Caucasus region. Possessing energy resources make this position more strategic. Briefly, when compared to India, Azerbaijan is more advantageous for economic development due to its position and potential. CONCLUSION AND SUGGESTIONS Electronic technologies are affecting human and environmental development. Naturally, as a result of these change processes, production based on the attainment of information, has became a determining structure for economic development. Consequently, countries, which provide facilities regarding information technology, will be able to find significant opportunities in a global market. Appreciating that Azerbaijan has an information technology sector, it’s very important seriously considering the following points: 1- increasing reforms, oriented to the education of the younger population, must be continued. Orientation to information technologies in schools must be increased. Modern education facilities must provide effective foreign language education. 2- the improvements to economic development made by the ministry has to be accelerated and directed towards structural modifications. 3- increased development of substructure investment and energy production must be encouraged to improve the development of information technologies. 4- measures to enhancement of competition and quality on the productions of private sector must be taken. Cooperation between the university and private sector must have made to find the easiest way to form an environment oriented to the production of information technologies. 5- the present inducement aimed at the head of oil and other fields to enhance the technological transfer of foreign capital into the country must be improved. 6- an increase in cooperation with developed countries and international organizations to improve technologies and production activities. 7- measures must be taken to accelerate direct capital investment. The sensitivity of this issue must be extended to all sectors and units. 8- there must be assigned a place that will be able to work as Silicon Valley possessed to secure from earthquake, necessary substructure and communication facilities. 9- a Ministry of Technology should be established to coordinate the improvement of the production of information technologies. Alternatively new departments within the structure of the ministries should be opened. Azerbaijan has a large potential in its young population. This potential must be developed to ensure a sound technological future in which Azerbaijan plays a leading role in the global village. Young people should be encouraged to be users and producers of information technologies. Through energy and technology production Azerbaijan may be able to reach a developed nation status. 64 KÜRESELLEŞME VERSUS ULUS DEVLETLER GEÇİŞ EKONOMİLERİNİN KIRILMA NOKTALARI Geybullah GEYBULLAYEV İbrahim Attila ACAR İsmail BAŞARAN Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Almata / KAZAKISTAN ÖZET Küreselleşme son dönemin tüm dünyayı saran bir trendidir. Ulus devletler bir yanda yükselen değer olarak milliyetçilikle var olurken, öte yanda küreselleşmenin etkisiyle varlıklarını kaybetme noktasındadırlar. Bu anlamda küreselleşme karşısında yeniden şekillenebilecek yapılanma da ulus-devlet sistemi olacaktır. Yönetim gücünü paylaşan ulusüstü aktörler, ulus devletlerin varlığını kaydi hale getirmektedir. Özellikle Kafkaslardaki yapılanmalar için bir yanda aynı kaderden gelenlerle işbirliği, öte yanda dünyanın gündemindeki gelişmelere duyarlılık etkili olacaktır. SUMMARY Globalization has been a recent trend affecting every actor in the world. On the one hand the nation-state is gaining power via nationalism as a rising value, on the other hand it is loosing its power by the negative impact of globalization on it. Correspondingly, the nation-state system will restructure against or with golabalization. The upward power shift of nationstate can be regard as end of the nation state. Particularly corporation of common path sharing states in Qafqaz will increase the volatility of these states againts unfolding developments in the agenda of the world. GİRİŞ Son yirmi yıldır dünyayı etkileyen en önemli gelişmelerden birisi olan küreselleşme, hakkında en çok yazılan, konuşulan ve değerlendirmeler yapılan bir konu haline gelmiştir. Bu çalışmada küresel süreçte meydana gelen değişmelerden ulus devletin hangi alanlarda etkilendiği incelenmektedir. Ulus-devletlerin özellikle Kafkaslar ve Orta Asya Cumhuriyetlerindeki devletlerin bu yeni olgu karşısındaki vaziyeti ve stratejik konumlarıyla bağdaşmayan durumu örneklendirilecektir. Yeni bağımsızlığına kavuşan bu devletlerin izledikleri politikalar ulus devletlerin kırılma noktalarını göstermesi açısından önemlidir. Dünyada oluşan resmi ve resmi olmayan örgütlenmeler, ulus-devletlerin egemenlik alanlarını daraltırken bu örgütlerin yetkileri ise giderek genişlemektedir. Bu süreçte yerel ve bölgesel yönetimlerin bir yükseliş içine girdikleri görülürken merkezi yönetimlerin bu süreçte yetki ve etkinliklerinde bir daralma görüldüğü söylenebilir. Bu çalışmada özellikle ulus-devletlerin küreselleşme karşısında hangi alanlarda gerilediği ele alınmakta ve bu sürecin Kafkaslar ve Orta Asya’da yeni bağımsızlığını elde eden cumhuriyetler açısından durumu incelenmektedir. Çalışma; küreselleşme ve ulus devlet olgularına terminolojik bir girişle başlamakta, ulus devletin güç kaybettiği alanlar ve ulus devletin yetkilerini paylaşan ulusüstü aktörlerin etkisi değerlendirildikten sonra Geçiş Ekonomileri olarak adlandırılan devletlere ilişkin bir değerlendirme sunulmaktadır. 1. KÜRESELLEŞME VE ULUS-DEVLET OLGUSUNA YÖNELİK DEĞERLENDİRMELER Yaşadığımız çağ ulusal kültürlerin, ekonomilerin ve sınırların ortadan kalkmaya yüz tuttuğu, siyasal kutuplaşmaların kalktığı, hemen her alanda liberal eğilimlerin güç kazandığı, teknolojinin akıl almaz bir hızla geliştiği ve toplumsal hayatın büyük bir kısmının küresel süreçler tarafından belirlendiği bir çağdır. Küreselleşme sosyo-kültürel, politik ve ekonomik ilişkilerin coğrafi uzaklığa bağlı olmadan teknolojik ve ideolojik olarak ilerleyen bir gelişme olarak nitendirilebilir.1 Devlet otoritesi coğrafi sınırlara bağlı olduğu için bu ilerleme ulus-devletlerin görevleriyle ilgili yeni bir tanımlama yapılması sonucunu doğurmaktadır. Bu kısımda ilk olarak küreselleşme konusunda değinilecek ve ardından ulus devletin konumu ilgilenecektir. 1 Ruud LUBBERS and Jolanda KOOREVAAR; Nation State and Democracy in the Globalizing World, http://www.xs4all.nl/~koorevaa/html/n_state.html, (13-5-2002). 65 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 1.1. Küreselleşme Olgusu Son yıllardaki baş döndüren değişmeler eski dönemlere göre çok farklı, yeni bir döneme adım atıldığını göstermektedir. İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden Berlin Duvarı’nın yıkıldığı 1989 tarihine kadar devam eden Soğuk Savaşın bitmesiyle, uluslararası yeniden yapılanma ve dünya düzeninin geleceği konusundaki tartışmalara bütün dünya ilgi göstermektedir.2 Bu hızlı değişim sürecinde gündemdeki kavramlardan en önemlisi ve en çok tartışılanı küreselleşme olmaktadır. Bu süreçle birlikte kimileri tam ve gerçek anlamda “küresel” bir duruma gelmekte, kimileri de yerelliklerinin içinde kalmaya devam etmektedirler.3 Küreselleşme olgusunun açıklanması çeşitli açılardan ele alınsa da tanımın esas noktasında ekonomik küreselleşme görülmektedir. Tüm olumsuzluklarına rağmen son yıllardaki gelişmeler ile küreselleşme, daha kalıplaşmış, dünyada yeni standartlar getirmiş, sabit hatta kaçınılmaz olarak varlığını hissettirmektedir.4 Küreselleşme Ülkelerin içe kapanıklıktan kurtulup dışa açılması, iç ve dış ekonomik ilişkileriyle devlet denetiminin azalması ve özelleştirme en göze çarpanlarındandır.5 Küreselleşme sürecinde bilgi ekonomisinin öne çıkması, dünyada yaşanan yeni liberal politikaların yükselişi, çok uluslu sermayenin tüm dünyaya yayılışı ve insanlarda bitmek bilmeyen merak güdüsü etkili olmuştur. Küreselleşme sürecinde demokratikleşme, çok kültürlülük, hukukun üstünlüğü, çevresel sürdürülebilirlik, terörizm ve organize suçlarla mücadele, ekonomik ve sosyal insan hakları ve liberalleşme gibi değerler de öne çıkmaktadır. Küreselleşme başka bir deyişle insanın/bireyin keşfedilmesidir. Haklar ve özgürlükler bir anda bütün dünyada savunulur ve hak, aranır hale gelmiştir. Küreselleşme dünya çapında ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve sınırların çözüldüğü, sosyal hayatın küresel süreçten etkilendiği ve daha bağımlı hale geldiği, dünyanın ekonomik bütünleşmeye gittiği , toplumların daha çok benzeşmeye başladığı, tek bir küresel kültürün ortaya çıkmasını veya toplulukların kendi kimliklerini ve özgünlüklerini ifade etme ve tanımlaması anlamına gelmektedir.6 1.2. Ulus-Devlet Olgusu M.Ö. 1000’li yıllardan itibaren kentler ticaret merkezleri haline gelmeye başlamış, bu gelişme bir yandan refah artışına diğer yandan para ekonomisiyle birlikte sermaye sınıfının gelişimine yol açmış ve bir düzen arayışı içine girilmişti.7 Kentlerdeki ekonomik gelişmeye paralel olarak, kentlilerin de bağımsız yönetim kurma çalışmaları ortaya çıkmıştı. Ulus-devlet sanayileşmenin ihtiyacı olan ulusal boyutta pazar sınırlarına genişlemenin bir gereği olarak ortaya çıktı. Batılı ulus-devletlerin temeli, özel mülkiyetin korunmasına dayalı bir ekonomik sistemdir. Bu süreçte yerel yönetimlerin ve şehir devletlerinin bazı yetkileri ulus-devlete aktarılarak merkezi otoritenin oluşumu sağlanmıştır. Batı dışındaki sanayileşmemiş toplumlar da sanayileşmiş ülkelerin baskı ve yıkımlarından kurtulmak için ulus-devleti bir yönetim modeli olarak kabul edip benimsemişlerdir. Böylece dünya haritası bir ulus-devletler haritası haline gelmiş, İkinci Dünya Savaşı sonrası 50 olan devlet sayısı günümüzde 200’ü geçmiştir.8 Günümüzde ulus-devlet, göreli olarak, giderek etkinliğini yitirmektedir. Dünya ticaretinin çok yüksek oranda gelişmesi, uluslararası sermaye hareketlerinin dünya çapında akım kolaylıkları ve yeni teknolojilerin ülkeler arasında hızla yayılması, geleneksel ulus-devletin kurumsal ve hukuksal altyapısını zorlamaktadır. İletişim ve ulaşım teknolojilerindeki gelişmeler nedeniyle mal ve hizmetlerin, ülke sınırları dışında kolaylıkla ulaşılabilir hale gelmesi, ulus-devlet’in kendi kendine yeterli olma özelliklerini geçersiz hale getirmiştir. Son dönemde bölgesel organizasyonların etkinliğinin artması konudaki en önemli gelişmedir. AB’nin Euro’ya geçişi, yerel parlamentoların da AB parlamentosuna bağlı hale gelmesi bunun örneğidir. Çokuluslu şirketlerin gelişmesiyle birlikte sınır ötesi ticaret, önemli boyutlarda gelişmiş ve elektronik fon transferi sistemlerinin yaygınlaşmasıyla da sermaye hareketleri olağanüstü bir akıcılık kazanmıştır. Askeri olarak, sadece kara harekatları ile yapılan savaşlara, uçak ve milislerle bir 3. boyut eklenmiş ve “ulus-devlet”, kendi sınırları içerisinde, sınırları korumaya dayalı savunma anlayışıyla kendisini güvende hissedemeyecek bir noktaya gelmiştir. “Ulus-devlet”ler bilgi teknolojileri vasıtasıyla hızla birbirlerine yaklaştıkları için kendilerine özgü ideolojik ayrıcalıklarını da kaybetmişlerdir.9 Yaşadığımız küreselleşme süreci ulus devletlerin saygınlığının da sorgulanmasına yol açmıştır ve küresel sermaye politikaları ise ulus-devletlerin beklentilerinin tersini yaratmaktadır.10 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Richard FALK; Yırtıcı Küreselleşme, Çev. Ali Aksu, Küre Yayınları, İstanbul, 2001, s.13. Zygmunt BAUMAN; Küreselleşme, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999, s.9. G. William DAUPHINAIS, Grady MEANS ve Colin PRICE; Ceo’ların Bilgiselliği, Çevirenler Uğur ALPAKAY, Gülden ŞEN, ve Erdal TOPPARMAK; Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2002, s.31. Thomas FRIEDMAN; Küreselleşmenin Geleceği, Çev. Elif SAYAR, Boyner Holding Yayınları, İstanbul; 2000. s.31. Hasan TUTAR; Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000, s.17. Deniz Ülke ARIBOĞAN; Globalleşme Senaryosunun Aktörleri, Der Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2001, s.66. İlhan DÜLGER; “Ulusal Ekonomiden Küresel Ekonomiye Geçerken Milli Devlet”, Yeni Türkiye Dergisi, 21.Yüzyıl Özel-II, Yıl 4 Sayı 20, Mart-Nisan, 1998, s. 994. Haluk TÜKEL; “Küreselleşme Kıskacında Ulus-Devlet”, Görüş Dergisi, Sayı 62, H a z i r a n 1998, s.62. Samir AMİN; Küreselleşme Çağında Kapitalizm, Çev. Vasıf Eranus, Sarmal Yayınevi , İst, 1999, s.131. 66 Küreselleşme, devletin müdahalesini en aza indirgeyen mali liberalleşme sonrasında, uluslararası mali sistemin işleyişinde kamusal düzenlemelerin yerini, piyasanın almasında aracılık etmektedir. Şirketlerin etkinliği devletin kararlarında meşruiyet sorunu gündeme getirmekte ve bir demokrasi açığına dönüşmektedir.11 Bu durum bir yetki paylaşımı sorununu doğurmaktadır.Uluslar arası örgütlerde sivil toplum kuruluşlarına, bölgesel entegrasyonlardan yerel yönetim kuruluşlarına hatta çok uluslu şirketlere kadar bir takım yetkilerin paylaşımında söz edilebilir. 1.2.1. Ulus-Devletin Yetkilerini Paylaşanlar Ulus-devletlerin konumundaki değişiklikler küreselleşmeyle birlikte başlamış değildir. Fakat bu dönemde ulus-devletlerin eskiden beri kullandığı bir çok yetkinin kendisinin dışında bazı birimlerce kullanıldığı veya kullanılmak istendiği görülmektedir. Ulus-devletlerin yetkilerini kullanan birimler de aynı şekilde küreselleşmeyle ortaya çıkan birimler olmasalar da; bunların fonksiyonlarının bu süreçte arttığı görülmektedir. Ulus-devletlerin bazı yetkilerini uluslararası örgütler, bölgesel örgütlenmeler, sivil toplum kuruluşları, yerel yönetim kuruluşları ve çok uluslu şirketler kullanmaktadır. 1.2.1.1. Uluslararası Örgütler Günümüz dünyasında ülkeler arasında ekonomik, politik ve teknolojik bağların artması, aralarındaki işbirliği hareketlerini zorunda kılmaktadır. Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Dünya Bankası (WB), Birleşmiş Milletler (UN) gibi kuruluşlar küreselleşme sürecinde daha aktif bir şekilde rol almaktadırlar. Bu kuruluşlar küreselleşmeyle nitelenen dönemden önce kurulmalarına rağmen; etkileri ve işlevleri yakın zamanda daha da artmaktadır.12 Küreselleşme sürecinde ulus-devletleri ekonomik yönden bağımlı hale getiren IMF ve WB’dir. Bu iki uluslararası finansman kuruluşu özellikle verdikleri kredi ve hibelerle birlikte gelişmekte olan ülkeleri kendine bağlamaktadır. Kredi verdikleri gelişmekte olan ülkelere dayattıkları koşullarla, küreselleşme sürecine uyumlaştırma amacı taşımaktadır. 1.2.1.2. Bölgesel Örgütlenmeler Dünyada oluşan bölgesel örgütlenmeler ulus-devletlerin elindeki bazı yetkilerini ve karar alma süreçlerini etkilemektedir. Dünya bir taraftan küreselleşirken, diğer taraftan da bölgeselleşmektedir. Günümüzde üç ayrı kıtada bölgesel bloklaşmalar oluşmaktadır. Avrupa Kıtasında AB ve EFTA, Amerika Kıtasında NAFTA ve LAFTA, Asya Kıtasında ASEAN ve Asya-Pasifik bölgesinde ise APEC en önemli bölgesel ekonomik entegrasyonlar arasındadırlar. Bölgesel bütünleşmelerin daha ilerlemiş şekillerinde üçüncü ülkelere karşı gümrük birliğinin uygulanması, üretim faktörlerinin üye ülkeler içinde serbest dolaşımı ve üye ülkeler arasında ekonomik, sosyal ve siyasal politikaların uyumu13 gibi politikalar görülmektedir. Bölgesel bütünleşme içersine giren ülkeler üçüncü ülkeler karşısında tek başlarına olduklarından daha büyük bir pazarlık gücünü elde etmekte ve daha güçlü bir müzakere pozisyonu yakalamaktadırlar.14 Bugün bölgesel örgütlenmenin dışında kalan ülkelerin ekonomik yönden gelişmesi ve yaşaması zorlaşmaktadır. Dünyada küreselleşme olgusunun yanında yoğun bir bloklaşma eğilimi görülmektedir. Bu gidişle küresel ekonomik faaliyetler içinde itici güç ulus-devletler olmayacaktır.15 Bölgesel örgütlenmenin içersindeki devletler bu örgütlerin politikalarına uymak zorundadır. Sadece kendi meclislerinde alınan kararlara değil; bu örgüt merkezlerinde alınan kararlara da uymak durumundadırlar. 1.2.1.3. Sivil Toplum Kuruluşları Sivil toplum kuruluşlarının faaliyet alanı; demokratikleşme taleplerinden insan haklarına, mesleki çıkarların korunmasından çevrenin korunmasına kadar çok geniş bir alanı kapsar. Bu amaca uygun olarak resmi otoriteyi ve kamuoyunu etkilemeye çalışmaktadırlar. Sivil toplum kuruluşları yalnızlaşan bireylerin, grupların birliktelik arama biçimleri, kısacası bireylerin üstünde oluşmuş yapılanmalardır. Bunlar arasında Uluslararası Af Örgütü’nden Greenpeace, kadın örgütlerinden, yerel düzeydeki örgütlenmelere kadar bir çok sivil toplum kuruluşu vardır.16 Küreselleşmenin getirdiği iyi yönetişim anlayışıyla birlikte merkezi yönetim ve yerel yönetimlerinden başka, sivil toplum kuruluşları da geniş bir aktörler yelpazesi içersinde yönetim sistemine dahil olmaya 11 12 13 14 15 16 Dominique PLIHON; “Mali küreselleşme dünya ekonomisinin işleyişini değiştirdi”, http://www.ideapolitika.com/arsiv/9/dominique.htm, 23-3-2001. Cem SOMEL; “Az Gelişmiş Perspektifinden Küreselleşme”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, 2002, s.142. Nevzat GÜRAN, İsmail AKTÜRK; Uluslararası İktisadi Kuruluşlar, Tuğra Ofset, 5. Baskı, Isparta, 2001, s.13. Okan AKTAN; “Bölgesel Bütünleşmeler: Global Serbestleşmeden Bölgesel Anlaşmalara”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2000, s.35. Kenichi OHMAE; Ulus Devletin Sonu: Bölgesel Ekonomilerin Yükselişi, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Yayınları, İstanbul, 1996, s.113. Sencer AYATA; “Toplumbilim Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999, s.65 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi çalışmaktadır.17 Ulus-devletler karar süreçlerinde artık sivil toplum kuruluşlarını da dikkate almak zorunda kalmışlardır. Ulus-devletler çeşitli karar süreçlerine STK’leri de almaktadır. Başlangıçta dikkate alınmayan bu kuruluşlar ulus-devletlerin egemenlik haklarını paylaşmaktadırlar. 1.2.1.4. Yerel Yönetim Kuruluşları Yerelleşmeyi demokrasinin bir gereği olarak siyasetin tabana yayılması biçiminde görenler olduğu gibi, küresel sermaye güçlerince ulus-devleti zayıflatmak için yerelleşmenin bir araç olduğunu savunan görüşler de vardır. Merkezi hükümetin altındaki yönetimler, faaliyetlerinin gittikçe ulusal sınırların dışına taşmasıyla ve uluslarüstü kurumların yaratılmasıyla, ulus-devletin tekelinde olan kendileri ile ilgili işlerdeki yetkilerini kullanmak istemektedirler.18 Bir yandan uluslarüstü kimlikler oluşurken ulusal kimlikler aşındırılmakta, diğer yandan alt kültür kimlikleri ulusal kültürün önüne geçirilmektedir. Dünya çapında azınlıkları korumaya yönelik politikalara bu açıdan bakıldığında yerelleşme adına ulus-devletler bünyesinde azınlık haklarının körüklenmesi, ulus devletleri zayıflatma siyasetinin bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır.19 Ulus-devletin zayıflaması ve güçsüzleşmesi karşısında verilen iki tür tepkiden söz edilebilir. Ulusdevletin hem üstüne çıkılmakta hem de yerel birimlerce altı oyulmaktadır. Sonuçta ulusal ekonomi ve kültürlerin hakim olduğu bir dönemde ulus-devletlerin karşısına iki zıt yön, küreselleşme ve yerelleşme çıkmaktadır.20 Küreselleşmenin yerel yönetimlere yansıması, yerel yönetimlerin ulus-devletleri by-pass ederek uluslarüstü organizasyonlara eklemlenmesidir.21 Küreselleşme toplumun ulus-devletle özdeşleşmesini daha sorunlu bir sürece sokarken, ulusal ve yerel arasındaki mevcut bağlantıları eskisinden çok daha fazla ciddiye almaya zorlamaktadır.22 1.2.1.5. Çokuluslu Şirketler Küreselleşme süreci ile ilgili yapılan analizlerde en çok ulus-devletler ile çokuluslu işletmeler ve bunlar arasındaki çıkar ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Bu alanda yaygın görüş, çokuluslu şirketlerin dayattığı küreselleşme sürecinin ulus-devletin iktidarını ve etki alanını daralttığı, uluslararası ekonomik ilişkilerde rekabeti arttırıp ve bölgesel entegrasyonların gelişimine ortam hazırladığı şeklindedir.23 Küresel düzenin oluşumunu, sürecin işlemesini ve devamını sağlamada, çoğu bazı bağımsız uluslardan da büyük olan birkaç yüz dev şirket rol oynamaktadır.24 Küresel sermaye dünyanın çeşitli yerlerinde kendisine rakip olan şirketleri yavaş yavaş teslim almakta, çöken iflas eden şirketleri kendisine bağlı birer şube haline dönüştürmektedir.25 İçinde bulunduğumuz dünya ekonomisinde kamu güçleriyle özel güçler arasındaki çizgi gittikçe daha belirgin olmayan bir duruma doğru gitmektedir. Küresel sermaye ve finans sisteminin tüm dünyada egemenlik gücünü giderek artırması, önündeki ulusal ve sosyal politikaların kaldırılmasını talep etmesi, küresel ayrıcalıklar26 ağını sürekli genişletmesine ortam hazırlamaktadır. Küreselleşme ve yabancı yatırımların gelişmekte olan ülkelerde gelir dağılımını bozduğu görülmektedir. Bu durumda temel kalkınma sorununu aşamamış ülkeler, yabancı yatırım ve sermaye ihtiyacı ile ulusal ve sosyal duyarlılıklar arasında uygulayacakları politikalar arasında sıkışıp kalmaktadır. Çokuluslu şirketlerin sayısı ve egemenlik alanları artarken ulusal ekonomilerin kendileriyle ilgili ulusal karar alabilme süreçleri yok olmaktadır.27 1990’lı yıllardan itibaren birçok ülkenin ulusal gelirinden daha fazla sermayesi olan şirketler, küresel ölçekte etkin olmaya başlamıştır. Devletlerin uluslararası ticarette rolleri azalırken çokuluslu şirketlerin rolü hızlı bir şekilde artmaktadır.28 Ekonomik devler haline dönüşen küresel şirketlerin yanında devletler ısrarla sınırlandırılmak istenmektedir. Uluslararası sermaye kendi faaliyet alanlarının önünde ulusal hükümetleri kendilerine bir rakip ve engel olarak görmektedir. Bu nedenledir ki, ulusal hükümetlerin ekonomik faaliyetlerle kendilerine rakip olmaları istenilmemektedir. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Bilal ERYILMAZ; Kamu Yönetimi, Erkam Matbaası, İstanbul, Ekim-2000, s.28. Zerrin TOPRAK KARAMAN; “Küreselleşmede Yönetimin Etkisi”, Türk İdare DergisiYıl67, Sayı 409, Aralık-1995, Ankara, s.46. Cem EROĞUL; “Ulus Devlet ve Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999, s.50. Stuart HALL; “Yerel ve Küresel : Küreselleşme ve Etniklik”, Çeviren S. Hakan TUNCEL, Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998, s.47. Alpaslan IŞIKLI; “Konferans”, Yerel Yönetimler ve Küreselleşme, Türk Belediyeler Birliği Derneği-Konrad Adenauer Vakfı Yayını,Ankara, 2001, s.17. E. Fuat KEYMAN; Küreseleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslar arası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s.26. Taner TİMUR; Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, İmge Kitabevi, 2.Baskı,Ankara, 2000, s.21. Robert Went; Küreselleşme, Çeviren, Emrah DİNÇ, Yazın Yayıncılık, İstanbul, 2001, s.71. Anıl ÇEÇEN; “Dünyadaki ve Bölgedeki Gelişmeler Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999, s.90. AMİN, a.g.e. , s.131. Durmuş ÖZDEMİR; “Küreselleşme, Ekonomik Büyüme ve Çokuluslu Şirketler”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, yıl:5, S.18, Şubat, Mart, Nisan 2002, Ankara, s.243. Öznur YÜKSEL; Uluslar arası İşletme Yönetimi ve Türkiye Uygulamaları, Gazi Kitabevi, İkinci Baskı, Ankara, 1999, s.103. 68 Sermaye piyasalarının küreselleşmesi ve sermaye hareketlerinin liberalizasyonu nedeniyle daha yüksek kar peşindeki sermaye sahipleri dünyanın bir çok yerinde hükümetlerin kurulması devrilmesi alanlarında etkili olabilmektedir. 29 Ulus-devletler uluslararası sermaye sahiplerinin sadece ekonomik alandaki müdahalelerinden değil, aynı zamanda siyasi müdahalelerinin etkilerinden kendilerini kurtaramamaktadır. 1.2.2. Ulus-Devletlerin Gerilediği Alanlar Ulus- devletlerin beli alanlarda da gerilediği görülmektedir. Dünya ekonomisindeki hızlı gelişme ve değişmeler ulusal ekonomileri etkilemiştir. Ayrıca hükümetlerin iktidarı kullanırken bir çok kesimin etkisinde kaldığı ve tek başına kullanamadıkları görülmektedir. Ulus-devletler dünyadaki hızlı iletişim sistemleri karşısında kendi kültür politikalarını koruyamaz olmuşlardır. Ulusal kültürlerin yerini küresel kültürlere veya etnik yerel kültürlere bıraktığı gözlenmektedir. 1.2.2.1.Ulus Devletlerin Ekonomiye Müdahalelerinin Sınırlandırılması Ulus-devletlerin egemenliklerinin temelindeki parasal güç, ulusal ekonomiler için çok önemli bir yer tutmaktadır. Günümüzde ulus-devletler, para unsurunu dolayısıyla ulusal ekonomileri denetlemede büyük zorluklarla karşı karşıya kalmaktadırlar. Paranın elektronikleşmesi nedeniyle, para ve sermaye akışı dünyanın bir köşesinde kapanan borsadan sonra bu borsadan çıkan insanlar vasıtasıyla dünyanın diğer köşelerindeki borsalarla internet üzerinden hareket sağlanmakta ve işlemler devam edebilmektedir. Ulus-devletler egemenliklerinin göstergelerinden olan para ve bilginin akışını ve dolaşımını kontrol edemez bir duruma gelmektedir.30 Ulusal hükümetler küreselleşmeyle birlikte geleneksel ekonomik kontrol mekanizmalarını kaybetmektedirler.31 Ekonomi sadece ulus-devletlerin almış olduğu kararlar ve tedbirlerle yürütülemez olmuştur. Ulus devletler ekonomik gelişmeler üzerinde artık eskiye oranla daha az etkiye sahip olmakla birlikte, hükümetler ve meclisler sınırlar arasındaki mal, hizmet ve sermaye hareketleri üzerindeki kontrollerinden bilinçli olarak vazgeçmektedirler. Bu nedenle, ulusal ekonomi politikalarının eskiye oranla anlamlı olmadığı, ülke ekonomilerinin dışa açılması gerektiği ve uluslararası yapıya ayak uydurabilmekle kalkınmanın olabileceği tüm ulusal hükümetler tarafından kabul edilmektedir. Ülkeler özellikle büyük ticaret devi küresel firmaları ülkelerine çekmek için ellerinden geleni yapmakta ve bu şirketlerden çekinmek yerine, bu şirketlerin gelmesini engelleyen koşulları ortadan kaldırmaya çalışmaktadırlar.32 Ulusal sınırları aşan ekonomik bağlar arttıkça, ülkeler işsizlik, ekolojik kirlenme ve yoksulluk gibi sorunların karşısında geleneksel stratejilerle sorunları çözemez olmuşlardır. Bu sorunların çözmek veya en azından etkilerini hafifletmek için de eskiden olduğu gibi aşırı hükümet harcamaları yapma olanakları ellerinde kalmamıştır. 33 Ulus-devletlerin ekonomide etkinliğinin azalmasının nedenlerinden biri de özelleştirme olmuştur. Ulusdevletlerin ortaya çıkmasından 1980’lere kadar yayılmacı ve müdahaleci fonksiyonları gerileyen devletin, aynı zamanda ekonomideki rolüne dair sınırlı bir anlayış tüm dünyada kabul görmeye başlamıştır.34 Esnek üretim, düşük maliyet ve teknolojik yeniliklere açık yapılarla ihracata yönelme özelleştirme eğilimlerini hızlandırmıştır. Geri ve hantal teknoloji ile üretimini sürdürmeye çalışan kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi, liberalleşmenin temel unsuru olarak değerlendirilmektedir.35 Gelişmiş ülkelerde, korumacı devletin sonu, kamusal kurumların ekonomik plan fikrini terk etmesi, para ayarlamalarıyla ilgili işlevin bağımsız mercilere aktarılması, kamu işletmelerinin özelleştirilmesi, bir yandan da sosyal politikalardaki iddiaların gerilemesine yol açmıştır. 1.2.2.2. Ulus-Devletlerin Siyasal Alanının Daralması Hükümetler iç ve dış politika alanındaki yetkilerini giderek yitirmektedir. Küreselleşmeyle ilgili yapılan tartışmalarda bir görüşe göre hükümetler vatandaşlarını piyasa güçleri karşısında savunamamakta, onların olumsuz etkilerinden vatandaşlarını koruyamamaktadır. Bir diğer görüşe göre ise; halkı düşünen piyasa güçleri başarısız hükümetlerden vatandaşlarının çıkarlarını korumaya çalışmaktadır. İki farklı yaklaşımın ortak noktası şudur: piyasaları etkileyenler ve sermaye sahipleri güçlenmekte; yönetimi elinde bulunduranlar ise güçsüz politikacılar ve yöneticiler haline gelmektedirler. Küreselleşme ulusal hükümetlerin gücünü zayıflatmakta, politikacıların etki alanını azaltmakta ve siyasetin sınırlarını daraltmaktadır.36 29 30 31 32 33 34 35 36 Armand MATTELART; Şebekelerin Küreselleşmesi, http://bodabas.tripod.com/SebeKur.htm, 17-8-2002. Mehmet ALTAN; “Dünya-Türkiye Küreselleşme ve Değişim”, Küyerel Düşünce Grubu Paneller Dizisi, Küyerel Yayınları, İstanbul, 1997, s.11. Lester C. THUROW; Kapitalizmin Geleceği, Çevirenler Serpil DEMİRTAŞ ve Nebil İLSEVEN, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997, s.106. William KNOKE; Cesur Yeni Dünya: Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Bir Yol Haritası, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Dergisi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 174. WENT, a.g.e. Pir Ali KAYA; “Küreselleşme Sürecinin Değerlendirilmesinde ILO’nun Tavrı”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, Derleyen, Veysel BOZKURT, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s.194. Nusret EKİN; Küreselleşme ve Gümrük Birliği, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1999-47, İstanbul, 1999, s. 338. Martin WOLF; “Ulus-Devlet Küreselleşmeye Karşı Durabilecek mi?”, Türkiye ve Siyaset Dergisi, Sayı 5, Ankara, Kasım-Aralık 2001, s.211. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Çatışan ve çoğu zaman yarışan yönetim araçlarının oluşturduğu karmaşık bir sistemde tek seviye olan devletle siyaset, daha fazla çok merkezli bir duruma gelmektedir. Siyasi liderlerin toplumlarında saygınlıklarını yitirmelerinin yanısıra, söyledikleri de artık eskisi gibi vatandaşları tarafından önemsenmemektedir.37 Hükümetlerin tercih ettiği uluslararası ekonomik ve siyasal bütünleşmenin sonucunda demokratikleşmeye bağlı olarak önemli sorunlar ortaya çıkmaktadır. Sorunların en önemlilerinden biri, hükümetlerin bir açıklık politikasını seçtikten sonra kendi toplumlarını eskisi gibi kontrol etmesi ve uyguladıkları politikalar konusunda halkını ikna etmesi zorlaşmaktadır.38 1.2.2.3. Kültür Politikaları Berlin Duvarı’nın yıkılması sonrasında, popüler kültürün küreselleşmesi ile dünya düzenine yön verme mücadelesi arasında büyük bağlantılar vardır. Bilişsel küreselleşme olarak isimlendirilebilecek bu yapı, özellikle televizyonlar ile Amerikan yaşam tarzının yüceltilmesi ve ABD’nin jeopolitik taleplerinin meşrulaşmasına sebep olmaktadır.39 Amerikan kültürü küresel kültür olarak dünyaya yansıtılmakta, buna karşı ulus-devletler kendi kültürlerini koruma ve geliştirme görevlerini yerine getirirlerken büyük zorluk çekmekte hatta başarısız olmaktadırlar.40 Yine insanlar uydu antenler ve internet gibi araçları kullanarak ulus-devletlerin denetim ve sansüründen uzak bir şekilde bilgiye ulaşabilmekte, yabancı kültürlerin etkisine girebilmektedirler. 2.Küreselleşme Olgusu Karşısında Geçiş Ekonomilerinin Durumu Ulus devletler küreselleşmenin yan etkilerini bölgesel birliklerle azaltmaya çalışmaktadır. Yeni kurulan devletlerin önemli bölgeselleşme girişimi, 25 Temmuz 1992 tarihinde kurulan Karadeniz Ekonomik İş Birliği (KEİB-Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Ermenistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna) girişimidir. Daimi sekretaryası İstanbul’da bulunan KEİB’in organları, hükümetlerarası karar alma organı olan Başkanlar Konseyi (6 aylık dönemlerle Troika sistemi çerçevesinde çalışıyor. Parlamentolar arası organ (Bulgaristan ve Yunanistan yer almıyor), KEİB İş Konseyi‘nden oluşuyor. (Başkanlık 6 ayda bir değişmektedir) Mali organı ise, temsil örgütü 6 Mayıs 1997 tarihinde Selanik’te kurulan “Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası”dır. Avrasya Bölgesi ile ilgili bir başka organizasyon, Baltık devletleri dışında kalan eski Sovyet Cumhuriyetleri (BDT-Moldova, Ukrayna, Beyaz Rusya, Rusya Federasyonu, Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan), Romanya, Bulgaristan’dan oluşmaktadır. Ekonomik İşbirliği Organizasyonu (ECO) bir heyecanla başlayıp bir sessizliğe gömülen bir örgütlenmeyi göstemektedir. 1964 yılında Türkiye, Pakistan ve İran tarafından Kalkınma için Bölgesel İşbirliği adı altında kurulan bu teşkilat, 1985 yılında ECO’ya dönüşmüştür. SSCB’nin dağılmasında sonra ise teşkilata Azerbaycan, Orta Asya Ülkeleri ve Afganistan da katılmıştır. Türkiye’de yaşanan ulusal kimlik arayışı, küreselleşme süreci içerisinde bulunan/bulunmayan tüm ülkelerin gündemindedir. Rusya’nın dağılma süreci sonrasında Sosyalist sistemden kapitalizme yönelen ve kimlik bunalımındaki Doğu Avrupa ülkeleri, AB’ye üye adayı olarak yeni kimlik arayışlarına girdiler. Öncelikle, hükümetler, son 50 yıldır harcamalarını ve buna paralel olarak gelirlerini devamlı arttırmaya muvaffak olmuşlardır. Gelir ve harcama olarak, devletin, ekonomide sürekli artan payı nedeniyle, piyasaları ezici bir hakimiyeti olduğu ve bu durumun, ekonomide etkinlik ve verimliliği azalttığı ortak bir kanıdır. Gelirlerin ve harcamaların azaltılması ve özelleştirmelerin gerçekleştirilmesi artık genel bir kabul görmektedir. Bu anlayış, “ulus-devlet”lerin gönüllü olarak piyasalar karşısında güçlerinden fedakarlık etmeleri anlamına gelmektedir. Her şeye rağmen, hükümetlerin karşısında piyasaların güçlenmesi, devletin küçülerek yeniden yapılanması, küresel bir rekabet içerisinde beklenen liberalizasyonu her alanda sağlamaya yeterli olmamaktadır. Önümüzdeki yıllarda bölgeselleşme süreçleriyle ulus-devletlerin dağılmasının getireceği ufalanma ve güçsüzleşme bir ölçüde aşılabilecektir. Ancak bu ne kadar yaygınlaşabilir, bunu öngörmek gerçekten zordur.41 SONUÇ Küreselleşme sürecinde ulus devletlerin klasik egemenlik haklarını koruyabildiğini söyleyebilmek mümkün değildir. Günümüzde devlet, bir yandan bütünleşmeye doğru giden oluşumlarla küresel değerler kazanırken, diğer yandan etnik faktörlerle parçalanmaya ve bölünmeye doğru giden bir sürecin içersinde bulunmaktadır. Dünyadaki bütün değişmelere ve ulus-devletin gücünü yitirdiğiyle ilgili iddialara rağmen, günümüzde hala ulus-devletler uluslararası arenanın en güçlü aktörleridir. Dünya küresel ölçekte bir ulus-devletler sistemidir. Bu sistem içinde ulus-devletler, çok çeşitli politik, ekonomik, sosyal ve iletişim ilişkileri içindedirler. 37 38 39 40 41 Antony GIDDENS; Elimizden Kaçıp Giden Dünya, Çeviri Osman AKINHAY, Alfa Basın Yayım, İstanbul, 1999, s.21. WOLF; a.g.e, s.219. Richard FALK; a.g.e, s.41. HALL; a.g.e. s.47. Mustafa ÖKMEN; “Küreselleşme Sürecinde Kapitalizm, Ulus-Devlet ve Liberal Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayı 25, 1999, s. 220. 70 Ulus devletler dünya ölçeğinde bir uluslararası ilişkiler sistemine temel oluşturmaktadır. Ulus-devletlerin özerk yapıları ve işlevleri uluslar üstü kurumların baskılarıyla aşınmaya başlamış olmasına rağmen küresel değişim içersinde ulus-devletlerin yerine konabilecek bir organizasyon ortaya çıkmamıştır. Özellikle askeri konulardaki meydan okumalar ve dünyada oluşan terörist hareketler giderek ulusal sınırların ötesine uzanarak ulus-devlet çerçevesini aşmaktadır. Tüm dünyayı tehdit eden terörist hareketler genellikle ulusal otoritesi zayıf ülkeler içersinde beslendiği için bu gün dünya terörle mücadelede konusunda ulus-devletlerin varlığının ve otoritesinin gereğine inanmaktadır. Geçiş ekonomileri ve özellikle Türk Cumhuriyetleri nezdinde değerlendirildiğinde, küçük ve özellikle ekonomik sıkıntıları olan devletlerin üstelik devlet tecrübeleri olmayan ülkelerin problemlerinin daha büyük olduğu.görülecektir. Küreselleşme olayları ise böyle devletleri daha fazla etkiler ve hatta devletin kaybı ile sonuçlanabilir. Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri acı da olsa bu gruba dahil edilebilir. Komşu devletlerin uzun yıllık etkisini ve şimdiki tepkilerini göze alırsak durumun ne kadar zor olduğu aydınlığa kavuşur. Bu ve diğer yazılmayan sebeplerden Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri kolektif veya bölgesel anlayışla hareket etmeye mecburdurlar. Ve şunu er geç anlamak zorundadırlar. Önce değinelim ki, bu Cumhuriyetler bir uzun coğrafi kuşağın- kemerin devamıdır; birbirleriyle komşudurlar, toprak bağlılıkları vardır, birbirleri vasıtasıyla geçit, komünikasyon ağları kurabilir ve dünyaya açılabilirler. Bu ülkelerin güçlü yanlarına satırbaşı olarak bakıldığında şunlar görülecektir: i) Tesadüfi değil ki, berpası göz önünde tutulmuş, eski “İPEK YOLU” onların arazisinden geçiyor ve ilişkilerinin iyi olduğu takdirde birbirleriyle çalışabilirler. Özellikle belirtelim ki “İPEK YOLU” projesinin iştirakçiliği olan 36 büyük devletler arasında onların hepsi yer almıştır. Bu büyük proje kesinlikle onların kollektif hareket etmelerini talep eden ve tatmin edecek bir çalışmadır. Artık 3 yıla yakın zamandır ki büyük arazilerde bu projenin gerçekleşmesi için kara, su, demiryollarının yeniden yapılanmasını gerektiriyor. Bu devletler birbirlerine güvenemezseler, destek vermezseler, karşılıklı işbirliği yapmazsalar ekonomik problemlerini de çözemeyeceklerdir. ii) 2002-2004 yıllarında inşası yapılacak ve Hazar Petrollerini taşıyacak olan Bakü-Tiflis- Ceyhan petrol boru kemeri (hattı) yaklaşık 3 milyar ABD dolarına ulaşır. Bu borudan yılda 50 milyon ton petrol taşınabilecektir ve ancak bu halde semereli- verimli olabilecektir. Böyle olduğunda tek başına Azerbaycan’ın bu miktarda petrol üretmesi mümkün değildir. Tabii ki bu imkanı koruyabilmek, faydalanmak, verimliliği artırmak için Kazakistan ve Türkmenistan gibi kardeş, Türk soylu cumhuriyetlerin bu projeye iştiraki hem gerekli, hem faydalı, hem de mutlaktır. iii) Aynı sözleri Bakü-Erzurum doğal gaz boru hattı için de söyleyebiliriz. Bu boru hattı ile taşınacak doğal gazın yaklaşık üçte bir hissesi Azerbeycan’a aittir. Kalan hisse doğal olarak Türkmenistan ve Kazakistan’ın hesabınadır. En azından daha ona göre ki bu cumhuriyetlerin her ikisinin kendi petrol ve doğal gazının yurt dışına taşıması ve satması için ilave yollar aramasına, yeni boru hatları kurmasına ihtiyaçları vardır. Onlar böyle çevrelerindeki ayrı ayrı komşu devletlerle petrolü ve doğal gazı taşırlar. Zaten Bakü- Tiflis- Ceyhan petrol boru hattı, Bakü-Erzurum doğal gaz hattı vardır ve bu çevrelerdeki ülkeler neden yeni boru hatları yapsınlar? Daha az masrafla, büyük ekonomik çıkarlar sağlayabilmek ve kollektif hareket etmek açısından da bu işler ciddi birer örnektir. iv) Kafkasya Cumhuriyetleri, elece de Orta Asya Cumhuriyetleri kendi aralarında ve birbirlerine bağlı ve birbirlerini birleştiren eski Sovyetler döneminde yaratılmış çok güzel karşılıklı, hava, su, demiryolu ve karayollarına sahiptirler. Onlardan faydalanmak ancak karşılıklı işbirliği esasına göre olabilir. v) Bunların dışında Kafkasya ve Orta Asya’da bu cumhuriyetleri birbirine bağlayan enerji hatları mevcuttur. Zamanında onlar birbirlerine enerji sağlamışlardı. Bu ve diğer yeni projelerin her biri ayrı ayrı ele alındığında bu cumhuriyetler için tek başına çok zor yapılabilecek, yenilenebilecek çalışmalardır. Ancak bir yerde olduklarında, kollektif hareket ettiklerinde onların gerçekleşmesi mümkündür. Zaten Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinde maliye imkanlarının sınırlı olması yeni mali kaynakların aranması gerekliliğini sonuçta ortak işbirliği gerekliliğinin göstergesidir. vi) Bu cumhuriyetler farklı yer altı ve yer üstü kaynaklara, farklı sanayi sektörlerine, farklı üretime ve malzemelere sahiptirler. Kendi aralarında Ortak Pazarın oluşturulması, karşılıklı alış-veriş ile hepsinin iktisadi menfaatini sağlayabilecek faktörlerdendir. Onlar bir araya gelirlerse gerekli olan her şeye sahiptirler. vii) Bu cumhuriyetlerin her birisinde diğerlerinin milli vatandaşları ve milleti yaşamaktadır. Çok sayılı karışık ailelere sahiptirler. Bu da onların bir araya gelebilmesini gerekli kılan faktörlerdendir. viii) Nihayet Sovyetler döneminde sanayi sektörleri karşılıklı bağlılıklar prensibi ile kurulmuş, son mahsulün üretimi ve tüketimi de birbirine bağlanmıştır. Sadece bu çalışmayı devam ettirmek özü; bu cumhuriyetlerin birbirine destek vermesini talep ediyor. ix) Bu cumhuriyetlerin taşımacılık organizasyonu, hava hattı dışında, bütün diğer vasıtalarla birbirlerine bağlıdır. Mutlaka birlikte işbirliğinin olmasını mutlak ediyor. Ve tabii ki taşımacılar bunların farkındadırlar. Bağımsızlığın teminatı, ekonominin iyileşmesi büyük devletlerin tesirinden kurtulma, bağımsız politikanın yürütülebilmesi, uluslar arası kurumların tesirine düşmemek için de Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin birbirlerine ihtiyaçları vardır. Ve tabii ki onların iyice şunu anlaması gerekiyor ve hiç zaman kaybetmeksizin küçük iddiaları bir kenara bırakarak büyük amaçlar için ortak işbirliğini ve gerekli tedbirlerin alınmasını zorunlu kılıyor. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi KAYNAKÇA − Ruud LUBBERS and Jolanda KOOREVAAR; Nation http://www.xs4all.nl/~koorevaa/html/n_state.html, (13-5-2002). State and Democracy in the Globalizing World, − Richard FALK; Yırtıcı Küreselleşme,( Çev. A. Aksu), Küre Yayınları, İstanbul, 2001. − Zygmunt BAUMAN; Küreselleşme, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999. − G. William DAUPHINAIS, Grady MEANS ve Colin PRICE; Ceo’ların Bilgiselliği, (Çev. U. ALPAKAY, Gülden ŞEN, ve E TOPPARMAK, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2002. − Thomas FRIEDMAN; Küreselleşmenin Geleceği, (Çev. E. SAYAR), Boyner Holding Yayınları, İstanbul; 2000. − Hasan TUTAR; Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000 − Deniz Ülke ARIBOĞAN; Globalleşme Senaryosunun Aktörleri, Der Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2001. Zerrin Toprak KARAMAN; Kent Yönetimi ve Politikası, Anadolu Matbaacılık, 4. Baskı, İzmir, 1998. − İlhan DÜLGER; “Ulusal Ekonomiden Küresel Ekonomiye Geçerken Milli Devlet”, Yeni Türkiye Dergisi, 21.Yüzyıl Özel-II, Yıl 4 Sayı 20, Mart-Nisan, 1998. − Haluk TÜKEL; “Küreselleşme Kıskacında Ulus-Devlet”, Görüş Dergisi, Sayı 62, H a z i r a n 1998. − Samir AMİN, Küreselleşme Çağında Kapitalizm, (Çev. V. Eranus), Sarmal Yayınevi , İst, 1999. − Dominique PLIHON, “Mali küreselleşme dünya ekonomisinin işleyişini değiştirdi”, http://www.ideapolitika.com/arsiv/9/dominique.htm, 23-3-2001. − Cem SOMEL, “Az Gelişmiş Perspektifinden Küreselleşme”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, 2002. − Nevzat GÜRAN, İsmail AKTÜRK; Uluslararası İktisadi Kuruluşlar, Tuğra Ofset, 5. Baskı, Isparta, 2001. − Okan AKTAN; “Bölgesel Bütünleşmeler: Global Serbestleşmeden Bölgesel Anlaşmalara”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2000. − Kenichi OHMAE, Ulus Devletin Sonu: Bölgesel Ekonomilerin Yükselişi, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Yayınları, İstanbul, 1996. − Sencer AYATA; “Toplumbilim Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı 4.Baskı, Ankara, 1999. Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, − Bilal ERYILMAZ; Kamu Yönetimi, Erkam Matbaası, İstanbul, Ekim-2000. − Zerrin TOPRAK KARAMAN; “Küreselleşmede Yönetimin Etkisi”, Türk İdare Dergisi. Yıl 67, Sayı 409, Aralık-1995, Ankara. − Cem EROĞUL; “Ulus Devlet ve Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999. − Stuart HALL; “Yerel ve Küresel : Küreselleşme ve Etniklik”, Çeviren S. Hakan TUNCEL, Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998. − Alpaslan IŞIKLI; “Konferans”, Yerel Yönetimler ve Küreselleşme, Türk Belediyeler Birliği Derneği-Konrad Adenauer Vakfı Yayını,Ankara, 2001. − E. Fuat KEYMAN, Küreseleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslar arası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000. − Taner TİMUR; Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, İmge Kitabevi, 2.Baskı,Ankara, 2000. − Robert Went; Küreselleşme, Çeviren, Emrah DİNÇ, Yazın Yayıncılık, İstanbul, 2001. − Anıl ÇEÇEN; “Dünyadaki ve Bölgedeki Gelişmeler Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999. − Durmuş ÖZDEMİR; “Küreselleşme, Ekonomik Büyüme ve Çokuluslu Şirketler”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, Şubat, Mart, Nisan 2002, Ankara. − Öznur YÜKSEL, Uluslar arası İşletme Yönetimi ve Türkiye Uygulamaları, Gazi Kitabevi, İkinci Baskı, Ankara, 1999. − Armand MATTELART, Şebekelerin Küreselleşmesi, http://bodabas.tripod.com/SebeKur.htm, 17-8-2002. − Mehmet ALTAN; “Dünya-Türkiye Küreselleşme ve Değişim”, Küyerel Düşünce Grubu Paneller Dizisi, Küyerel Yayınları, İstanbul, 1997. − Lester C. THUROW, Kapitalizmin Geleceği, (Çev. S. DEMİRTAŞ - N. İLSEVEN), Sabah Kitapları, İstanbul, 1997. − William KNOKE, Cesur Yeni Dünya: Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Bir Yol Haritası, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Dergisi Yayınları, İstanbul, 1997. − Pir Ali KAYA; “Küreselleşme Sürecinin Değerlendirilmesinde ILO’nun Tavrı”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, Derleyen, Veysel BOZKURT, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000. − Nusret EKİN; Küreselleşme ve Gümrük Birliği, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1999-47, İstanbul, 1999. − Martin WOLF; “Ulus-Devlet Küreselleşmeye Karşı Durabilecek mi?”, Türkiye ve Siyaset Dergisi, Sayı 5, Ankara, Kasım-Aralık 2001. − Antony GIDDENS; Elimizden Kaçıp Giden Dünya, Çeviri Osman AKINHAY, Alfa Basın Yayım, İstanbul, 1999. − Stuart HALL, “Yerel ve Kültürel: Küreselleşme ve Etniklik”, Kültür Küreselleşme ve Dünya Sistemi, Der.: Anthony D. King, Çev. Gülcan Seçkin, Ümit Hüsrev Yolsal, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998. − Mustafa ÖKMEN, “Küreselleşme Sürecinde Kapitalizm, Ulus-Devlet ve Liberal Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayı 25, 1999. 72 FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN ÖZELİNDE KAFKASYA VE ORTA ASYA’YA ETKİSİ Osman Nuri ARAS Qafqaz Üniversitesi Bakü / AZERBAYCAN ÖZET Küreselleşme, maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin milli sınırları aşarak dünya çapında hızla yayılması anlamına gelmektedir. Bir süreç olarak küreselleşme SSCB’nin dağılmasının ardından önemli bir ivme kazanmıştır. Bağımsızlıklarını kazandıkları günden beri etkisi altına aldığı Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri üzerinde ise küreselleşmenin etkisinin günümüze kadar daha çok olumsuz yönünün ağırlıkta olduğu görülmektedir. Azerbaycan’a 1994 yılından itibaren yabancı sermaye girmektedir. Ancak yabancı sermayenin daha çok petrol sektöründe yoğunlaşıyor olması ülke açısından bazı sorunları da birlikte getirmektedir. Finansal küreselleşmenin Azerbaycan’a etkisinin, genel anlamda yabancı sermayenin girdiği tüm Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri açısından sözkonusu olduğu da görülmektedir. Anahtar Sözcükler: Küreselleşme, Finansman, Azerbaycan, Yatırım. GİRİŞ Tarihi süreçte ortaya çıkan bir olgu olarak değerlendirilebilecek olan küreselleşme; teknoloji, haberleşme ve ulaşım alanında hızlı gelişmenin verdiği ivme sonucunda, uluslararası ticaretin yaygınlaşması, emek ve sermaye hareketlerinin artması, ülkeler arasındaki ideolojik kutuplaşmaların sona ermesi ile ülkelerin ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürel açıdan birbirleri ile daha güçlü etkileşime girmeleri ve birbirlerine yakınlaşmaları olarak tanımlanabilir. Bu bakımdan küreselleşme kavramı; belli fikirlerin, görüşlerin, pratiklerin, olayların, teknolojilerin ve kurumların, küresel ölçekte bulunur hale gelmesini veya dünya ölçeğinde ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve sınırların çözüldüğü, sosyal hayatın büyük bir bölümünün küresel süreçler tarafından belirlendiği bir dünya algılamasını ifade etmektedir. Kapitalizmin ortaya çıkıp gelişmeye başladığı ve ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerin artmaya başladığı 1870-1914 yılları arasında ulaşım ve haberleşme ağlarının gelişmesiyle dünyanın farklı yerleriyle fiziki temas kurma imkanı ortaya çıkmış ve bunun doğal bir sonucu olarak, başta ekonomik olmak üzere, ülkeler arasındaki ilişkiler hızla artmıştır. 1870-1914 arasındaki zaman süreci; serbest mal hareketliliğinin ve sermayenin çok hızlı bir şekilde gelişme gösterdiği, insanlar tarafından telgraf teknolojisinin geliştirilmesi ve vapur yapımıyla birlikte uluslar arası iletişim ve taşımacılığın daha hızlı, kolay ve ucuz hale geldiği bir dönem olmuştur1. Birinci Dünya Savaşı’na kadar gelişme eğilimi gösteren küreselleşme süreci, 1914-1945 arasında düşüş eğilimi göstermiş, ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında tekrar yükseliş trendine geçmiştir. 1980’li yıllardan itibaren bu süreç daha da hızlanmış ve 1990’ların başlarında planlı ekonominin hakim olduğu eski Doğu Bloku ülkelerinin ekonomik ve siyasi çöküşüyle birlikte dünyanın tek kutuplu veya tek merkezli olması küreselleşme sürecini doruğa ulaştırmış oldu. Süreç dikkate alındığında küreselleşmeye etki eden temel faktörler arasında; ulaşım, enformasyon, mikroelektronik ve haberleşme (internet-intranet-uydu haberleşmesi), alanındaki teknolojik gelişmeler; uluslararası kuruluş ve hükümet politikalarındaki değişim ile birlikte yaşanan ticari ve finansal liberalleşme hareketleri; hükümetlerin deregülasyon politikaları ve teknolojik gelişmeler sonucu firmaların stratejilerindeki değişmeler, 1990’ların başında komünizmin çökmesiyle birlikte soğuk savaş döneminin ve ülkeler arasındaki ideolojik kutuplaşmaların sona ermesi; iletişim ve ulaşım teknolojisindeki gelişmelerle tüketici tercihlerinde yaşanan değişmeler; ekonomide zararlı dışsallıkların oluşmasına neden olan uluslararası sorunlara çözüm bulma zorunluluğu dikkat çekmektedir2. 1. EKONOMİK KÜRESELLEŞME Pazarları, araçları, aktörleri ve kuralları farklılık arz eden bir olgu3 olan küreselleşme kavramı, farklı kültürel, ekonomik ve siyasi süreçleri anlatmak için kullanılmaktadır. Zira her toplumsal olay ve süreç, zorunlu olarak ekonomik, politik ve kültüreldir ve bu süreçler, hiçbir zaman birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmaz 1 2 3 Ersan ÖZ, “Globalleşme Nedir?”, http://www.geocities.com/kemalgokcan/golobel.html, 12.03.2003. “Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003; C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003 Nesrin Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm, 13.03.2002 73 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi ve gelişmez. Bu anlamda küreselleşme, ekonomik, siyasal ve kültürel olmak üzere üç ana perspektiften yaklaşılabilir. Ekonomik Küreselleşme, genel anlamda ülke ekonomilerinin dünya ekonomisiyle entegrasyonunu, yani dünyanın tek bir pazarda bütünleşmesini ifade etmektedir. Bir başka deyişle ekonomik küreselleşme, reel ve finansal pazarların ve aktivitelerin uluslarüstü bir ağ oluşturması ile sermaye, işgücü, üretim ve modern ekonomide en önemli üretim faktörü olan bilginin uluslarüstüleşmesi yoluyla dünya ekonomilerinin birbirleriyle entegrasyonu olarak tanımlanabilir4. Ekonomik küreselleşme sürecinde bilgisayar, iletişim uyduları, faks ve cep telefonu gibi araçlar bir yandan, üretimde verim kolaylaştırırken; diğer yandan da, mal, hizmet ve sermaye mübadelesi alanlarındaki işlemleri çok çabuklaştırmak suretiyle piyasaların birbiriyle gitgide içiçe girmesi sonucunda ülkeler birbirine son derece yakınlaşmış ve , mal ve hizmetler ile uluslararası sermaye hareketleriyle ilgili sınır-ötesi işlemler çeşitlenerek artmıştır. Küreselleşme kavramı bu tanımla bir ekonomik sistem kavramıdır5. Bu süreçte küresel firmalar önemli bir fonksiyon üstlenmekte ve bu firmalar vasıtasıyla teknoloji gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru yayılmaktadır. Telekomünikasyon, bilgi ve ulaşım teknolojisindeki hızlı gelişmeler, GATT, WTO ve IMF gibi uluslararası kuruluşların çabalarıyla dünya ekonomisinde sağlanan liberalleşme hareketleri, ülkelerin hızlı ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede piyasa ekonomisinin önemini kavramaları, uluslararası firmaların sınır-ötesi satış yapma ve maliyet düşürmek amacıyla daha ucuz kaynak sağlama gibi faktörler ekonomik küreselleşmeye ortam hazırlamıştır. Mal ve hizmetler ile üretim faktörlerinin, yani emek, sermaye ve teknolojinin uluslararası alanda mobilitesi sonucu mal ve hizmet piyasalarının entegrasyonu ekonomik küreselleşme ile sonuçlanmıştır6. 2. EKONOMİK KÜRESELLEŞMENİN FİNANSAL BOYUTU Ekonomik küreselleşme, kendisini üretim ve finansal faaliyetlerin küreselleşmesi olmak üzere iki farklı alanda göstermektedir. Üretimde Küreselleşme: Üretimin küreselleşmesi, ülke bazında faaliyet gösteren firmaların üretim faaliyetlerini diğer ülkelere ve kıtalara yaymalarını ifade etmektedir. Üretim faaliyetleri küresel firmalar aracılığıyla sınır-ötesi sabit sermaye yatırımı, sınır-ötesi iştirak, fason imalat anlaşmaları gibi değişik şekillerde uluslararası arenaya taşınmaktadır. Üretim alanı olarak bütün dünyayı hedefleyen bu firmalar, üretim faaliyetlerini maliyet avantajı sağlayacak ülkelere kaydırmanın yollarını aramakta ve faaliyetlerini hammadde maliyeti, ara malı maliyeti, işgücü maliyeti ve dışsal maliyetler açısından daha cazip gördükleri ülkelere kaydırmaktadırlar7. Sanayileşmiş ülkeler teknoloji ağırlıklı üretimini kendi ülkelerinde yaparken hammaddeyi ithal, mamul ürünlerini ise ihraç ediyorlardı. Simdi ise pazara yakın üretim, modüler üretim (bir ürünün belirli parçalarını bir modül seklinde ele alıp, en iyi ve en ucuz nereden temin ediliyorsa orada ürettirme ve sonunda bu modülleri birleştirerek, pazarlama) ve tamamen bilgiye dayalı üretim söz konusudur. Üretimin küreselleşmesi ile özellikle mikro-elektronik ve motorlu taşıt üretimi gibi alanlarda ‘küresel fabrikalar’ ortaya çıkmıştır. Küresel firmalar etkinlik ve verimliliği ön plana çıkarmakta ve küresel rekabet koşullarını kendi lehlerine çevirebilmek için sürekli yenilik yapmak ihtiyacı duymaktadırlar. Böylece, bir malın üretiminin değişik safhalarını oluşturan araştırma-geliştirme, parçaların hazırlanması, montajı, tamamlanması ve kalite kontrol gibi safhalar bir ülkeyle sınırlı kalmayıp; karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tek bir üretim hattı içinde birden çok ülkeye yayılmıştır8. Finansal Küreselleşme: Küreselleşmenin en yaygın ve en yoğun olarak yaşandığı finansal faaliyetlerin küreselleşmesi ise sermayenin, daha düşük risk ve daha yüksek kazanç sağlamak amacıyla herhangi bir coğrafi kısıtlamaya maruz kalmadan sınır-ötesi alanlara yayılmasıdır. Özellikle 1980’li yıllarda ve sonrasında finansal faaliyetlerin küreselleşmesinin, hızlı bir gelişme göstermesi ile uluslararası finansal piyasaları birbirinden ayıran sınırlar hemen hemen ortadan kalkmıştır. Bu süreç, uluslararası sermaye hareketlerinin kaynağının, kanallarının ve hacminin değişmesine neden olmuştur. Bu gelişmelerin temelinde, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası finansal faaliyetleri kendi ülkelerine çekmek için uygulamaya koydukları deregulasyon politikaları, esnek kur rejiminin benimsenmesi, finansal araç türlerindeki hızlı artış, telekomünikasyon araçları gibi siyasal, kurumsal ve teknik faktörler yer almaktadır. 4 5 6 7 8 C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999, s.2. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003 Coşkun Kırca “Küreselleşme Nedir?”, http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2002/02/24/yazarlar/yazarlar39.html, 16.03.2003 C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003 Mustafa Akdenizli, “Globalleşme ?”, http://www.uta-stuttgart.de/bulten052001/Globallesme/globallesme.html; C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003 C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003 74 Uluslararası sermaye hareketleri, doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan oluşmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, bir firmanın yabancı bir ülkede doğrudan veya iştirak halinde yatırım yapması ve yatırımın yönetimine katılması demektir. Buna karşın portföy yatırımları, tasarruf sahiplerinin ya da yatırımcının bir kazanç elde etmek için uluslararası sermaye piyasalarından menkul kıymetler satın almaları şeklinde yaptıkları yatırımlardır. Diğer yatırımlar ise, hazine bonosu ve tahvil alım satımıyla oluşan kısa ve uzun vadeli sermaye hareketleridir. Özetle, küresel ekonomik entegrasyonun bir diğer boyutu olan uluslararası sermaye hareketlerinin büyüklüğünü, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile diğer ülke borsalarında yapılan hisse senedi ve tahvil alım satımı hacmi ile ölçmek mümkündür. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH’ya oranı, tüm dünyada son yılda önemli bir artış göstermiştir. Tüm dünya ülkelerinde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH’ya oranı, 1987 yılında % 1.5 iken bu oran 1997 yılında % 2.5’e yükselmiştir. Orta gelirli ülkelerde -ki bunlar, gelişmekte olan ülkeler olarak adlandırılabilir- doğrudan yabancı sermaye oranında çok ciddi bir artış olduğu dikkat çekmektedir. Ekonomideki para sistemi, finansal serbestleştirme, finansal aracısızlık ve finansal bölünmezlik adı altında bilinen üç önemli olayın birleşik etkisi altında 20-25 yıldan beri önemli değişim geçirdi. Bu bakımdan finansal küreselleşmenin özellikleri şöyle sıralanabilir9: Finansal Serbestleştirme: Finansal serbestleştirme, finansal kuruluşların faaliyetlerini düzenlemek için, devlet tarafından saptanmış kuralların artan oranda kaldırılması anlamına gelir. Klasik ekonomistler tarafından sebepsiz olmayan bir şekilde istenen piyasa mekanizmalarına göre devlet düzenlemesinin geri gelmesini kolaylaştırmak düşünülüyor. Somut bir şekilde, zengin ülkelerin çoğunda: esnek (dalgalı) kur sisteminin hakim olduğu uluslararası para sistemine daha uygun olarak döviz işlemlerinin de uluslararasılaştırıldığı bir döviz politikasına doğru yönelimlerin artmakta olduğu, yeni finansal ürünlerin çeşitlenmesi ve faiz oranlarının azalması devam ettirilerek banka sektöründe rekabetin kolaylaştırıldığı özlendi. Para Sisteminin Aracısızlığı: Şirketlerin ve devletin değerli kağıt (hisse senedi veya tahvil) çıkararak faaliyetleri için gerekli kaynakları topladığı "finansal piyasalar" sisteminde, bu kaynakların banka kredileri ile finanse edildiği "borçlanma ekonomisi" sistemine göre, işlemlerin araçsız ve doğrudan gerçekleşme imkanı daha fazladır. Maliyetin önemli olabildiği bu finansman şekli özellikle faiz oranlarının yüksek olduğu bir ortam içerisinde 80'li yılların başından itibaren kullanıldı. Borç senetlerinin ve tahvil kağıtlarının emisyonları, ama aynı zamanda değişken sermayeli yatırım şirketlerinin gelişimi (SICAV), ortak yatırım sermayeleri (FCP), altın kazançları (MATIF, faiz oranlarının takası) 80'li yıllarda giderek artan olaylar olarak gözlendi. Ulusal Pazarların Bölünmezliği: Döviz denetimlerinin kaldırılması, büyük dünya pazarının kurulmasının ekonomik küreselleşmeyi sembolize ettiği üçüncü ülkelerden sağladıkları ödünç verilebilir fonlarla, kendi faaliyetlerini finanse eden yatırımcıların işlerini çok kolaylaştırdı. Döviz piyasaları üzerindeki anlaşmalar artışı ile fiyat eşitliğinden yola çıkan bu finansal piyasalar entegrasyonunun, uluslararası mal takaslarına göre özerkmiş gibi göründüğünü dikkate almak gerekir. Para teorisi, finansal alanın gelişiminin başlıca mantığı gibi görünmektedir. 3. KÜRESELLEŞMENİN EKONOMİK YARARLARI Küreselleşme uzun dönemde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde ekonomik refahın artmasına katkıda bulunmaktadır: Bir taraftan gelişmekte olan ülkelerin daha geniş ticari pazarlara, daha büyük sermaye girişine sahip olmasına, diğer taraftan da bu ülkeler için ihraç ya da ithal edilebilir malların genişlemesine ve bu ülkelerin teknolojik gelişmelerden daha fazla yararlanmasına imkan vermektedir. Sonuçta, küreselleşme sürecinin ortaya koyduğu değişimden her iki ülke grubu da yarar sağlamaktadır. Ekonomik açıdan değerlendirildiğinde sermaye, yatırım getirisi yüksek olan yerlere gittikçe, mal ve hizmetler karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ülkeler tarafından üretildikçe ve özelleştirme sonucu etkinlik arttıkça, bu değişiklikler küreselleşen ekonomideki bütün katılımcılar arasında paylaşılacak büyük kazançlar sunmalıdır. Bu ekonomik etkinlik kriterlerinin etkilerini tekrar güçlendirmek, bilgi teknolojilerindeki hızlı değişimler ve otomasyon (bilgisayar teknolojilerinin gelişimi) küresel iletişimin maliyetlerini olağanüstü bir şekilde düşürmektedir. Hızlı, kolay ve ucuz iletişim ağı kıtalararası ölçekte üretim organizasyonlarını hızlandırmakta ve ülkelerarası büyük sermaye değerlerinin hızlı hareketliliği, ülkeler bazında, yeni prodüktivite anlayışlarının hızla inşasını mümkün kılmaktadır ve sonuçta bu tür gelişmeler tüm ülkeler tarafından benimsenmekte ve uygulanmaktadır. 4. KÜRESELLEŞMENİN EKONOMİK ZARAR VE ENDİŞELERİ Küreselleşmenin karşısındaki en önemli tehdit; nimetlerinden faydalanabilen “küresel elitler” ile dışarıda kalanlar arasındaki uçurumun büyümesi. Küresel elitler sadece diğer ülkelerden değil kendi toplumlarındaki alt sınıflardan bile farklılaşıyorlar ve bu fark zamanla büyüyor. 9 Jérôme BOCO, http://www.ifrance.com/STTeliot/globalisation.html?, 24 Temmuz 2001’den naklen Recep Emre Eriçok “Mali Globalleşme”, http://www.istanbul.edu.tr/iktisat/bolumler/maliye/bulten7/ceviri.htm, 17.03.2003 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Küreselleşme süreci ne yazık ki, dünya ölçeğinde refahın gelişimi, fakirliğin önlenmesi ve adaletin sağlanmasına katkıda bulunmamıştır. Aksine son yirmi yılda dünya ölçeğinde yoksulluk artmış, gelir dağılımında toplumları tahrip edecek kutuplaşmalar ve dünyanın fakir bölgelerinde açlık ve kıtlık ortaya çıkmıştır. Hatta ekonomik olarak güçlü olan batı ülkelerinde bile orta direk zayıflamış fakirlik bir sosyal problem olarak algılanmaya başlamıştır. Küreselleşme sürecinin, gelişmiş ülkelerin sosyal yapısını değiştirdiği de bir gerçektir. Ancak gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelere göre, küreselleşme karşıtı faaliyetlerden kendilerini daha iyi koruyabilmektedirler 10. Dünyada son 100 yılda, son 10 bin yılda meydana gelen refah artışından daha büyük bir refah artışı yaşamıştır. Ancak, Sanayi Devrimi’nin ardından başlayan zenginleşme süreci aynı devletlerin ve aynı ulusların öncülüğünde sürdürülmüş, iki buçuk asır sonunda da bu devletlerin lehinde büyük bir dengesizlik ortaya çıkmıştır11. Eşit olmayan büyüme süreçleri ve gelir dağılımının bozukluğu belli ekonomileri daha fazla olumsuz yönde etkilediğinden, ülkeler arasındaki hayat standardı açığını arttırıp, ülkeler arası gelişmişlik düzeyini farklılaştırarak, küresel ekonomi açısından risk, içsel ve/veya bölgesel çatışma konularını gündeme getiriyor12. Neticede dünya nüfusunun yüzde 10’unu oluşturan kesim dünya toplam gelirinin yüzde 70’ini elde eder hale gelmiştir. Bilgi ve enformasyon sektörlerinin öne çıkması sanayi toplumunun mavi yakalı işçisine olan talebi azaltmış ve belirli sektörler dışında firmalar küçülme yoluna gitmişlerdir. Aynı zamanda bu süreç beyaz yakalı bilgi işçisine olan talebi arttırırken milyonlarca mavi yakalı işçi istihdam sürecinin dışında kalmıştır. Yaşanan gelişmeler hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde işsizlik sorununu ortaya çıkarmıştır13. 150 milyon işsizin bulunduğu ve 900 milyon kişinin eksik istihdamda kaldığı dünyada, sosyal harcamalar her geçen gün kısılmaktadır14. Dünya ekonomisinin farklı ülkeler arasında bölünmesi, bunların tümüne aynı oranda yaramamakta, tersine gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkeleri gelişmiş ülkelere ucuz hammadde (petrol, madenler, tarımsal ürünler) ve ucuz emek sağlamaya mahkûm etmektedir. Bu süreç eşitsizliği azaltacağına daha da arttırmaktadır. Daha yoksul olan ülkeler, (teknolojik geriliklerinden dolayı) daha fazla emek barındıran ürünlerini, üretimi daha pahalı ve daha kolay olan (üretim araçlarının niteliği ve niceliği dikkate alınarak) gelişmiş ülke ürünleriyle değiştirmeye mecbur kalmaktadırlar. Küreselleşme sürecinde çok uluslu şirketlerin ve gelişmiş ülkelerin etkin konumda olduğu bir yönüyle tekel mahiyetinde oldukları görülmektedir. Ekonomik küreselleşmede çok uluslu şirketler önemli bir rol üstlenmişlerdir. Birkaç çokuluslu şirketin dünya üzerindeki egemenliği, doğal olarak, en yüksek bireysel kâr arayışında olan kapitalist gelişmeden kaynaklanmaktadır. Çok uluslu şirketler küresel ölçekte oluşturdukları üretim-dağıtım kanalları yoluyla rakiplerine karşı oldukça önemli bir rekabet avantajı elde etmektedirler. Küresel reel ve finansal piyasalara girme önemli bir avantaj sağladığı gibi, bu piyasalarda yer alan aktörlere de büyük fırsatlar sunmaktadır15. Küreselleşme ile artan dış ticaret ve dolaysız yabancı sermaye yatırımları, gelişmiş ülkelere yönelmektedir. Buna karşın, özellikle gelişme sürecinde büyük önem taşıyan dolaysız yabancı sermaye yatırımlarından buna en çok ihtiyaç duyan gelişmekte olan ya da geçiş sürecindeki ülkelerin elde ettiği fayda çok sınırlı bir düzeyde kalmaktadır16. Öte yandan sermaye hareketleri küreselleşme sürecinde daha çok, kısa vadeli ve spekülatif alanlara yönelmektedir. Hacim ve karakter açısından biçim değiştiren yabancı sermaye hareketleri özellikle gelişmekte olan ülke ekonomilerini olumsuz yönde etkilemekte, bu ülkelerde makro-ekonomik istikrarsızlığa ve finansal krizlere sebep olmaktadır. Enformasyon ağlarıyla finans piyasalarının birbirine bağlı olduğu bir küresel ekonomide uluslarüstü sermayenin çok kısa zamanda mevcut ülkeyi terketmesi Rusya ve Asya krizlerinde görüldüğü gibi Küresel krizlere neden olmaktadır. Ulusal hükümetlerin uluslarüstü sermaye ve çokuluslu şirketler karşısında politika oluşturmada yetersiz kalmasına karşın dünya finans piyasalarında yaşanan krizi engelleyebilecek küresel düzeyde kurumlarda henüz oluşmuş değil. Mevcut kurumlar günümüzde finans piyasalarında yaşanan krizlere çözüm bulamamaktadırlar. Çözüm olarak önerilen uluslararası para hareketlerinin uluslar arası vergilendirmeyle kontrol altına alınması ve 10 11 12 13 14 15 16 Ersan ÖZ, “Globalleşme Nedir?”, http://www.geocities.com/kemalgokcan/golobel.html, 12.03.2003; Numan KURTULMUŞ , Röportaj,Yeni Düşünce Dergisi, 3-9 Ağustos 2001. http://www.saadetistanbul.org/basin01.html, 14.03.2003 Hüseyin Tanrıverdi, “ILO ve Küresel Emek Stratejileri”, http://www.zaman.com.tr/2002/07/05/yorumlar/default.htm, 15.03.2003; Nesrin Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm, 13.03.2002 “Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003 Nesrin Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm, 13.03.2002 Hüseyin Tanrıverdi, “ILO ve Küresel Emek Stratejileri”, http://www.zaman.com.tr/2002/07/05/yorumlar/default.htm, 15.03.2003 “Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003 Özlem Özkıvrak-Dilek Dileyici, “Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”, http://www.econturk.org/dtm7.htm, 12.03.2003 76 yabancı sermayeye belli koşullarda izin verilmesi gibi yöntemlerin uygulanabilirliği ise ülkeler arasındaki eşitsizlikler de dikkate alındığında mümkün gözükmemektedir17. Küreselleşme ile gelişmekte olan ülkelerin milli gelir ve ihracatları içinde sanayi ürünlerinin payı gittikçe artmakta ancak teknoloji üretmekten uzak kalmaktadırlar. İthal teknolojiye bağımlılık ise, sağlıksız dış denge ve sık sık dış şoklara maruz kalmayı beraberinde getirmektedir. Yine küreselleşme ile ülkeler arasındaki gelir dağılımında adaletsizlik ve çevre sorunları da artmaktadır. 5. FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN’A ETKİSİ Bağımsızlığın kazanılmasının ardından, Azerbaycan’da petrolün yanı sıra, petrol dışı sektörlerin de batı sermayesine açılması girişimleri oldu. Bunun için önce serbest piyasa ekonomisine geçişin hukuki altyapısını oluşturmaya yönelik çalışmalara girişildi. 1991 yılından başlayarak yabancı yatırımların korunması için bazı önlemler alınmıştır. 18 Ekim 1991 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Bağımsızlığı Hakkında Anayasa maddesinin kabulünden sonra, ilk önemli adım 1992 yılında atıldı. 15 Ocak 1992’de “Yabancı Yatırımların Korunması” hakkında kanun kabul edilmiş, ülke arazisinde yabancı yatırımların hukuki ve iktisadi esasları belirlenmiş ve korunması için devlet garantisi verilmiştir. Zaman içerisinde üzerinde çeşitli düzeltmeler yapılarak güncelleştirilen bu kanun ile Azerbaycan hükümeti yabancı sermayeye; kanunların değişmesi, millileştirme, istimlak, tazminat, zararın ödenmesi, transfer ve gelirini kullanma gibi hususlarda devlet garantisi verdi. Bağımsızlık sonrası serbest piyasa ekonomisine geçiş kararı alan ve yabancı sermayeye kapılarını açan Azerbaycan’a karşı yabancı sermayenin ilgisi gecikmedi. Özellikle zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına yönelen yabancı sermaye şirketleri yanı sıra diğer sahalarda da ilk yıllarda çoğalmaya başladı18. Azerbaycan ekonomisine yabancı sermayenin akımı 1994 yılından itibaren başlamıştır. 1994-97 yıllarında yabancı sermayenin ülkeye akımını sağlamak amacıyla yapılan kanuni ve idari düzenlemeler sonucunda yabancı sermayenin reel olarak akımının sağlanmaya başlandığı görülmektedir. 1994 yılından başlayarak Azerbaycan’a yabancı sermayenin akını yıldan yıla artarak 1998’de maksimum miktara çıkmıştır. Ancak 1998 Rusya krizinin Azerbaycan’da etkisini göstermesiyle, ülkeye gelen yabancı sermaye ve kurulan yabancı şirketlerin sayısı hızla azalmaya başlamıştır. 2000 yılının son aylarından itibaren yabancı sermaye girişinin yeniden arttığı görülmektedir. Kanunlarda yapılan bazı değişiklikler, gümrük ve vergi oranlarının kısmen azaltılması ve bu süreci devam ettirilmesi, yabancı sermayenin korunması ve bu yolda devlet tarafından atılın adımlar yabancı sermaye artışına hareketlilik kazandırmıştır. Makroekonomik yapının istikrara kavuşması, özel sektörün güçlendirilmesine yönelik düzenlemeler ve petrol sektörünün daha da geliştirilmesi Azerbaycan’a dünya finans merkezlerinden yüksek sermaye akımının gerçekleşmesi için geniş imkanlar oluşturmaktadır19. Azerbaycan petrol sektörüne yapılan önemli miktarlardaki yabancı yatırım neticesinde eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde en hızlı büyüyen ekonomilerden biri haline gelmiştir. Azerbaycan ekonomisindeki büyüme petrol sektöründen ve petrol sektörüne bağlı inşaat faaliyetlerinden, ulaşım sektörlerinden ve az miktarda tarım sektöründen kaynaklanmaktadır. Ekonominin geri kalan kısmında ise genel bir durgunluk hakimdir. Diğer sahalarda önemli adımların atılamaması durumunda yakın gelecekte herhangi bir gelişme olması beklenmemektedir. Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan’ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Ekonomik iyileşme daha çok petrol sektörüne yapılan doğrudan yabancı yatırımın sonucu olarak son derece yüksek düzeyde sermaye yatırımı ile desteklenmiştir. Doğrudan yabancı yatırımların önemli kısmı petrol üretimi ve çıkarımı alanlarına olmuştur. Kişi başına düşen yabancı sermaye hacmine göre, Azerbaycan BDT ülkeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Günümüzde Azerbaycan’da sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanması amacıyla, işsizliğin azaltılması, halkın refah düzeyinin yükseltilmesi ve Azerbaycan’ın uluslararası ekonomik ilişkilerinin genişlemesi için önemli adımlar atılmıştır20. Toplam yatırımlar ve toplam yatırımlar içinde yabancı yatırımların payı yıllar itibariyle şöyledir: 17 18 19 20 Nesrin Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm, 13.03.2002 Ercan Sancak, Azerbaycan İqtisadiyyatı, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakı-1999, s.44; “Investment Possibilities of Azerbaijan”, Ekspert, No.7-8, 2001, s.20. “Azerbaycan Respublikasının Sosial-İqtisadi Veziyyeti”, Milli Bank İllik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikası Milli Bankı, Bakı, 2001, s.22. İmran Ceferzade, “Esaslı İnkişaf İlleri”, İqtisadiyyat, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001, s.3. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Tablo 1. Azerbaycan’da Yatırım Miktarı21 (Milyon $) Yıllar Toplam Yatırımlar Dahili yatırımlar Yabancı yatırımlar Yıllar 1998 Toplam Yatırımlar 1932.2 Dahili Yatırımlar 460.2 Yabancı Yatırımlar 1472 1994 303 153 150 1999 1571 479.9 1091.1 1995 544.0 168.9 375.1 2000 1441.4 514.4 927 1996 932 311.5 620.5 2001 1561.8 470 1091.8 1997 1694.5 387.2 1307.3 2002 2100 400 1700 Azerbaycan ekonomisinde yabancı sermayenin GSMH’da ağırlığı yüksek düzeydedir. 1996-2000 yılları arasında yabancı yatırımların hacmi GSMH’nın %30’dan %35-40’a kadar yükselmiştir. Tablo 2. Yabancı Yatırımlar22 (milyon $) Yıllar Toplam Finansal Kredi Petrol Sektörü Diğer Sektörler 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 150 375.1 620.1 1307.3 1472.0 1091.1 927 1091.8 220.4 101.5 196.3 120 336.2 262.9 192 139.8 416.2 780.1 891.8 544.5 546.1 820.5 14.9 102.8 330.9 460.2 210.4 118 79.3 2002 yılında toplam yabancı yatırımlar 1.700 milyon $ olmuştur. Bu rakam Ermenistan ve Gürcistan’a yapılan yabancı yatırımların iki-üç katına tekabül etmektedir. Kişi Başına 211 $ düşen yabancı yatırım oranı, bir çok ülkeden yüksektir. 2003 ve 2004’de ise bu oranın artması beklenmektedir. Son sekiz yılda % 80’i yabancı olmak üzere toplam 13 milyar $ yatırım yapılmıştır. 1994-2002 yıllarında yapılan doğrudan yabancı yatırımların sektörel dağılımı şöyledir23: Petrol %84, sanayi (petrol dışı) %3, ulaşım ve haberleşme %23, inşaat %5, diğer %6. Azerbaycan’a başlıca yabancı sermaye akımı; uluslararası finans kuruluşlarının kredileri, doğrudan konulan sermayeler, petrol primleri, diğer kredi ve sermayeler şeklinde olmaktadır. Ülkeye gelen yabancı sermayenin büyük çoğunluğu kredi karakterlidir, yani gelecekte ilave faizlerle geri verilecektir. Uluslararası maliye kurumlarından alınan kredilerden başka, petrol sektörüne yöneltilen sermayeler de aslında kredilerdir ve bunlar çok yüksek faiz oranları ile birlikte Azerbaycan petrolü hesabına geri verilmelidir. Son üç yılda ülkeden dışarıya sermaye akımının artış eğiliminin de bununla bağlı olduğu görülmektedir. Dünya Bankası ve İngiltere’nin “Oxford Analytical” şirketi tarafından yapılan hesaplamalara göre, geçiş sürecinin on yılı içerisinde Azerbaycan, Orta ve Doğu Avrupa’nın, Orta Asya’nın eski sosyalist 26 ülkesi arasında, yabancı yatırım hacmi itibariyle beşinci sırada yer almıştır. Azerbaycan’a yapılan toplam yabancı yatırım hacmi, Polonya, Rusya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti gibi devletlerden daha yüksek olmuştur24. Özellikle enerji sektörü ve petro-kimya alanında yatırımlar artarak sürmektedir. Ancak diğer sahalarda özellikle de gıda ve tekstil sektöründe yatırım ortamı istenilen düzeye çıkarılamamıştır. Bu husus bazı açılardan yatırımcılar için bir dezavantaj olarak görülse de özellikle de piyasa payı ve piyasaya ilk girme gibi sebepler dahilinde bu durum bir çok açıdan avantaj olarak da algılanabilir. Yabancı yatırımcılar ülkeye davet edilmekte ve onlara her türlü kolaylıkların yapılacağı vaad edilmektedir. Genelde Azerbaycan’da yabancı sermaye olumlu karşılanmaktadır25. Hazar enerji kaynaklarının üretimi için toplam 40 milyar $’dan fazla bir yatırım 2010 yılına kadar yapılacağı hesaplanmaktadır26. Bakü’de faaliyet gösteren İngiltere’nin “MAİ Consulting” firmasının araştırmalarına göre, 2030 yılına kadar ise yatırımların toplamı 135 milyar $’a ulaşacaktır27. 21 22 23 24 25 26 27 Azerbaycan Statistik Göstericileri 2002, ARDSK Yayınları, Bakı, 2002, s.379 Azerbaycan Statistik Göstericileri 2002, ARDSK Yayınları, Bakı, 2002, s.379 Investors’ Handbook, International Conference Investing in Azerbaijan- Gateway to the Newly Insdependent States, Baku, May 7-9 2003, s.36. Gubad İbadoğlu, “Azerbaycan’ın Kalkınma Stratejisinde Petrolün Rolü:Ortodoks Bakış Açısıyla”, 2023 Dergisi, S.18, 15 Ekim-2002, ss.72-75. Nizami Süleymanov, Azerbaycan’ın İktisadi Tarihi, Bakü, 2001, s. 232; Sinan Oğan, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri”, www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf. 12.03.2003. Amanda Batters, Hart’s Evroil, West Byfleet U.K., Vo.8,I.7, July-1997, s.12. D. A. Mamedov, O. A. Aliyev, "Kontrakt Veka i Ago Vliyaniye Na Ekonomiçeckoye Rzvitiye Azerbaicanskoy Respublika" (Asrın Kontraktı ve Azerbaycan'ın İktisadi Gelişmesine Etkisi), Azerbaycan XXI Asrın Astanasında, (Ziyad Semedzade), s.87. 78 Azerbaycan’da mevcut rezervlerin geliştirilebilmesi, ekonomilerin teknolojik yapılarının yenilenmesi, üretim yapılarının çeşitlendirilmesi, yeni haberleşme ve ulaşım ağlarının oluşturulabilmesi içinde gerekli olan yabancı sermayenin artarak ülkeye gelmesinin sağlanması gerekmektedir. Azerbaycan’da yatırımların daha çok petrol sektörüne yapılması ve bu doğrultuda GSMH’nın önemli bir bölümünün petrol gelirlerinden oluşması endişe vericidir: 1994-2002 yılları arasında yatırımların %64’ü petrol sektörüne yapılırken, petrol ve petrol gelirlerinin ihracat içindeki payı %90 civarında olmuştur. Öte yandan bütçe gelirlerinin ise %50’si petrol ve petrol ile ilgili alanlardan elde edilmektedir. Azerbaycan’ın yeniden yapılanma sürecinde bağımsızlığını kazanan bölgedeki diğer ülkelere göre ekonomik bakımdan daha iyi bir konumda olmasında enerji kaynakları büyük önem taşımış olmakla birlikte, ekonomide tek bir sektöre bağımlı olması yani bütçenin petrol gelirlerine petrol gelirlerinin ise dünya piyasalarındaki konjonktüre bağımlı olması endişe vericidir. Petrol sektörünün tek taraflı gelişimi nedeniyle dünya piyasalarındaki fiyat değişmeleri GSMH üzerinde dalgalanmalara neden olmaktadır. Bu durum 1998 Rusya krizinde açıkça görülmüştür. Azerbaycan ekonomisi öncelikle “Hollanda Sendromu” diye ifade edilen; bir bölgenin veya bir sektörün hızlı gelişimi karşısında diğer bölgelerin veya sektörlerin gelişmemesi sonucunu doğuracak bir tehlike ile karşı karşıyadır. Hollanda Sendromu’na göre, doğal kaynakların yoğun olarak işletilmesi ekonomide dış ticarete konu olan diğer alanları olumsuz şekilde etkileyecektir. Azerbaycan’da ihracatın %80-85’inin petrol ve petrol ürünlerinden oluşması böyle bir tehlikenin işareti olarak değerlendirilebilir. Bir diğer etki ise, üretimde en önemli faktörlerden biri olan işgücünün sektörel dağılımı yoluyla olacaktır. Gelişmekte olan sektörde ücretlerin yükselmesi nedeniyle, sözkonusu sektör ekonominin diğer sektörlerindeki kalifiye işgücünü kendine doğru çekecektir. Bu durum sonuçta diğer sektörlerde üretimin aşağılara düşmesine neden olacaktır. Azerbaycan’da petrol sektöründe toplam 75 bin kişi çalışmaktadır. Sektörde çalışanlar diğer sektörlere oranla daha yüksek maaş almaktadırlar28. Petrol dışı sektörlerde ise yabancı sermayeli ve müşterek işletmelerin faaliyetlerinin daha çok erken gelir getiren hammadde yönlü ve hizmet sahalarına yöneldikleri görülmektedir. Ayrıca yatırımların hemen hepsinin Abşeron bölgesinde, hatta Bakü’de toplanması sonucu, diğer bölgelerde yabancı sermayenin yok denecek kadar az olması da Azerbaycan ekonomisi açısından önemli bir tehlikedir. Halbuki ülkede bir çok bölge yabancı yatırımların faaliyeti için; güçlü üretim ve teknik potansiyelin yaratılması, uzman kadroların bulunması ve teşkili, zengin biyolojik ve mineral ihtiyatların varlığı, tüketim ve üretime dönük teknik donanım ürünlerinin geniş bir pazara sahip olması, jeo-siyasi durum, ulaşım ve coğrafi konumdaki üstünlükler ve ipek yolunun yeniden inşası gibi çok elverişli şartlara sahiptir29. Toplanan vergilerin yaklaşık %90’ı Bakü’nün payına düşmektedir. Aslında bu durum bir başka açıdan değerlendirildiğinde, Bakü haricinde ülkenin ekonomik şartlarının iyi olmadığını göstermektedir30. Uluslararası finans kuruluşlarından alınan krediler ve finans kuruluşlarının verdikleri tavsiyelerin ülkede makroekonomik istikrarın sağlanmasında büyük rol oynamasına karşın, reel sektörde üretimin seviyesinin ve veriminin yükseltilmesi ve halkın sosyal güvenliğinin artması gibi sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde farkedilir değişiklikler sağlamaması31. SONUÇ VE ÖNERILER Her geçen gün ivme kazanarak devam etmekte olan küreselleşme süreci sadece bir slogan olarak algılanmaktan öte, çok iyi tetkik edilmek mecburiyetinde olunan bir süreçtir. Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri için küreselleşme, küresel güçlerin gelişen pazarlarından biri olmak şeklinde değil küresel denklemde etkin olmak şeklinde anlaşılmalıdır. Gelişmekte olan ülkelerin; tek başlarına yurt içi tasarrufları ile gelişmelerini tamamlayamadıkları, günümüzde dış yardımların yerini giderek dış ticaret ve uluslararası yatırımların aldığı ve sürekli ithal-ikameci sanayileşmenin ülkelerin sağlıksız gelişimiyle sonuçlandığı bilinmektedir. Sonuç olarak; gelişmekte olan ülkelerin dünyadaki değişimlerden uzak kalmaları pek mümkün ve yararlı gözükmemektedir. Bu doğrultuda dünya ekonomisi ile bütünleşmenin yolu günümüzde serbest piyasa sistemine sahip olma ve serbestleşme eğilimlerine uyum sağlama; hukuki, ekonomik ve teknolojik prosedürlerin bütünleştirilmesi ve uluslar üstü kuruluşlarca çizilen çerçevelere uyum şeklinde ortaya çıkmaktadır. Küreselleşmenin yararlı bir süreç olabilmesi için atılımın ve paylaşımın daha adil olması, çocuk ve kadın haklarına çok daha değinebilmesi ve sadece kentlerin değil kırsal kesimin de sorunlarını göz önüne alması 28 29 30 31 N. Aliyev, E. Şahbazov, Haydar Aliyev ve Azerbaycan Petrol Sanayisinin Gelişimi, Azerbaycan İnternational Matbaası, Bakü, 1998, s.82. R. X. Şaulov, “Müteqillik Şeraitinde Regional İnkişafın Strategiyası”, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s.91; Zerife Musayeva, “Böyük İpek Yolu ve Azerbaycan Nefti”, Böyük İpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars-Print, Bakı, 1999, ss.34-46. Nazim İmanov, “İlk On İlin Yekunları: İqtisadiyyat”, Meşveret, No:7(43), Oktyabr 2001, s.36. V. E. Rüstemov, “Azerbaycan İqtisadiyyatının Struktur Yenidenqurulmasında Xarici Kapitalın Rolu“, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss.27-28; R. X. Şaulov, “Müteqillik Şeraitinde Regional İnkişafın Strategiyası”, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss.84-86. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi gerektiğine işaret ederek bu konuda, hükümetler, sivil toplum örgütleri, özel sektör şirketleri ve uluslararası yardım kuruluşlarının sıkı işbirliği gerekmektedir. Küreselleşme insanlar arasında refah düzeyi açısından farklılıklar da yarattığından göçler kaçınılmaz olmaktadır. İnsan refahı yüksek olan ülkelere göç artmaktadır. Bunu önlemenin yolu bu ülkelere daha güçlü ülkeler tarafından kaynak aktarılması ve insan refahının yükseltilmesidir. Dünyadaki gelişmeleri gözardı etmeden, küreselleşme sürecini yok saymadan bu sürecin, gelişmekte olan ve geçiş sürecindeki ülkelerin menfaatleri doğrultusunda da yönlendirilmesi gerekmektedir. Küreselleşmenin tüm dünyaya olumlu katkısının olması için, uluslararası kurumların, uluslararası şirketlerin ve gelişmiş ülkelerin, öncelikle bölgeler arasındaki gelir dengesizliklerini ortadan kaldırmaya yönelik küresel politikalara ağırlık vermeleri gerekmektedir. Aksi takdirde küreselleşme büyük ve güçlünün daha da büyüyüp güçlenmesine, küçük ve zayıfın daha da geri kalmasına sebep olacaktır. Dolayısıyla dikkatli olunmadığı takdirde küreselleşmenin zararlarının daha baskın olacağını dikkatten kaçırmamak gerekir. Küreselleşmenin doğru algılanmaması halinde; doğal kaynakların suistimal edilmesine ve çevreye zarar verilmesine, işçi haklarının ihlaline (örneğin ücretlerin eşitlenerek gelirlerin düşmesine ve iş emniyetinin ortadan kalkmasına), gelir dağılımının bozulmasına (uluslararası ticarete erişim olmadığı durumda zenginin zengin fakirin ise fakir kalmasına), sermaye hareketlerinin sürekli lokasyon değiştirmesi yüzünden ülkelerin büyüme potansiyellerinin altında kalmalarına neden olacaktır. Dünya ekonomisini yönlendiren ve dünya gelirinden çok büyü pay alan, her zaman güçlü ekonomiler olmuştur ve dünyada her alanda meydana gelen gelişmeler sadece ekonomik gücün kaynağını değiştirmektedir. Çağımızda yaşanan teknolojik devrim bilgiyi ekonomik gücün kaynağı konumuna getirmiştir. Bugün dünya ticaretinin büyük bir kısmını gerçekleştiren gelişmiş ülkeler, sermaye yoğun üretim tekniğinden bilgi yoğun üretim tekniğine geçmiş olan ülkelerdir ve ekonomik küreselleşme sürecinde uluslararası büyük rekabet yarışı bu ülkeler arasında gerçekleşmektedir. Dünya ekonomisi ile bütünleşmenin tek başına bir anlam ifade etmediği görülmektedir. Önemli olan dünya ekonomisinin belkemiğini oluşturan gelişmiş ülkelerle birlikte küreselleşme sürecinde yer almak ve büyük rekabet yarışına katılabilmektir. Rekabet eşitler arasında olur. Bu durumda gelişmekte olan ülkelerin yapmaları gereken şey rekabet edebilecek güze ulaşacak şekilde küreselleşme sürecini kendi lehlerine işletebilmektedir. Piyasa ekonomisinin dünya geneline yayıldığı ve devletin ekonomideki rolü ve payının sınırlanması yönündeki eğilimlerin arttığı günümüzde, ekonominin itici gücünü bireyler oluşturmakta ve uluslar arası rekabet yarışında ancak, bireye yatırım yapan, bilgi yoğun sanayiye dayalı, sağlıklı bir ekonomik yapıya sahip olan ülkeler yer alabilmektedir. Dolayısıyla dönüşüm sürecindeki ülkeler bilgi ekonomisine yatırıma da yer veren bir politikaya sahip olunmalıdır. Gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkeler için uluslararası rekabet gücünü arttırmanın, sağlıklı bir ekonomik yapıya kavuşma ve hızlı kalkınma ile mümkün olacağı açıktır. Üç ayrı gelişmeden söz etmek de mümkündür; Küreselleşme, bölgeselleşme ve yerelleşme. Fakat, küreselleşme dediğimiz olgu aslında bölgeselleşen dünyanın önemli iki bölgesinin, yani Kuzey Amerika'da ortaya çıkan NAFTA bölgesi ve Avrupa’da ortaya çıkan Avrupa Birliği bölgesinin kültürünü, eğitim sistemini, teknolojisini tüm dünyaya yavaş yavaş yayması, hissettirmesi ve hatta zaman zaman da empoze etmesinin bir sonucudur. Yani, ilk iki gelişme bir noktada birleşiyor. Küreselleşme süreci içerisinde entegrasyon hareketleri her ne kadar zıt bir hareket olarak gözükse de, diğer taraftan normalde bölgesel çapta kalan entegrasyon hareketlerinin nihayette küreselleşmeyi hazırlayıcı birliktelikleri getireceği de iddia edilmektedir. Günümüzde kendi kendini besleyen bir süreç haline gelen küreselleşme yanında bölgeselleşme eğilimlerinin güçlenmesi de dikkate değer bir gelişmedir. Bu süreçte uluslararası rekabetin şiddetlenmesi ile beraber ülkeler arasında bölgesel bütünleşmelerin önemi artmıştır. Avrupa Kıtasında Avrupa Birliği (AB), Amerika Kıtasında Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) ve Asya Kıtasında Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) gibi bölgesel ekonomik bütünleşmeler, küreselleşme eğilimleri karşısında güçlü kutuplaşma eğilimlerini yansıtmaktadır. Ülkeler, bölgeselleşme hareketleri içinde yer alarak, rekabet güçlerini arttırmaya çalışmaktadırlar. Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinin kendi çıkarları için demokratikleşme ve serbest piyasa ekonomisine geçişte daha hızlı mesafe almaları gerekmektedir. Küreselleşme sürecinin sıkıntılarını en fazla yaşayan gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkelerin durumlarını iyileştirmek ve dünya genelinde daha adil bir düzen sağlamak için, küresel ekonomide ahlaki, yasal ve ekonomik kuralların kabul edilmesi ve ekonomiyi yönetmesine kesinlikle ihtiyaç duyulduğu tartışmasız kabul edilen bir gerçektir. Evrensel değerlerle bütünleşen ve insanlar arasında sorumluluk ve dayanışmayı sağlayan yaşama hakkı ve insan haysiyetini gözeten bir ekonomik, siyasi ve sosyal ahlak anlayışının yaygınlaşmasına ihtiyaç vardır. 80 GLOBALLEŞME SÜRECİNDE ULUS ÖTESİ İŞLETMELER, TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI VE AZERBAYCAN Yavuz KAHRAMAN Qafqaz Üniversitesi İİBF, İşletme Bölümü Bakü / AZERBAYCAN GİRİŞ Globalleşme, kıtalararası teknolojik bağlantılarla piyasalar ve bireyler yoluyla mesafeleri birbirine bağlayan bir ağ olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun gerçekleşmesinde ulus ötesi işletmeler önemli bir role sahiptir. Bu işletmeler köken ülkenin haricinde yabancı bir ülkede fiziki sermayeye sahip olan ve bunu işleten firmalardır. Çokuluslu işletmeler genel olarak bu anlamda ulus ötesi işletmelerdir. Bunlar toplumun tüketimin kalıplarının şekillenmesi üzerinde ciddi etkiye sahiptir. Ulus ötesi işletmelerin toplum üzerinde özellikle tüketici davranışları üzerinde kalıcı etkiye sahiptirler. Bu çalışmada tüketici davranışlarının ortaya çıkmasında etkileri olan kültürel, bireysel ve grup etkileri olmak üzere üç ana başlık altında Azerbaycan’dan örneklerle incelenecektir. GLOBALLEŞME VE ULUSAL KÜLTÜR ÜZERİNE ETKİLERİ Globalleşme, ülkelerarasındaki ekonomik, politik, sosyal, finansal, çevresel, kültürel, ulusal güvenlik ve uluslararası teknolojik bağlantılar, piyasalar ve bireyler yoluyla kıtalararası mesafeleri birbirine bağlayan bir ağ olarak tanımlanmaktadır.1 Ülkelerin kendilerine has maddi ve manevi değerlerinin, bu değerler etrafında oluşmuş birikimlerinin, milli sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelmektedir. En kısa tanımıyla globalleşme “ulusal boyutta yapılanların bütün dünya küresine taşınabilmesidir.”2 Globalleşme ulus ötesi işletmelerin elinde, kontrolden giderek çıkan, hızlı bir haberleşme devriminin yarattığı bir bilgi patlaması sürecidir. Bu süreç tüm eski yapıları, gelenekleri, kuralları, kurumları, hatta devletleri yıkarak, bir çığ gibi, bir sel gibi dünyayı sararak büyümektedir.3 Bu süreç ulusların arasındaki ekonomik, sosyolojik, demografik farklılıkları ortadan kaldırmakta; yerel ya da ulusal kültürler yerine ortak bir tüketim kültürü yaratmaktadır. İletişim araçlarının gelişmesi ve etkinliğinin artmasıyla özellikle kültürel globalleşmenin yaşanmasını sağlamaktadır. Kültürel globalleşmenin boyutu, uydu yayınları vasıtasıyla medyaların etkinliğinde artmaktadır. Dünya “global bir köy”e dönüşmektedir. Dünyanın her yerinden her an haberdar olmak mümkün hale gelmiştir. Ancak bu haberler ise özellikle TV aracılığıyla tek boyutlu kültürel ürünler olarak sunulmaktadır. Dolayısıyla bu yayıncılıkta, kültürel enformasyon üretimini elinde bulunduran hâkim ülkelerin “kültür kodları” ve “kültür modelleri” diğer ülkeleri etkilemektedir. Bu bağlamda yabancılaşma meydana gelmektedir. Milli kültür kodları ile yabancı kültür kodlarının çatışması ve uyumsuzluğu, sosyo-kültürel hayatta ikilemlere ve bunalımlara neden olmaktadır. Medya vasıtasıyla sunulan enformatik kültürün etkileri, özellikle Azerbaycan açısından önem arz etmektedir. Görece hâlâ geleneksel toplum özelliklerini koruyan Azerbaycan’da toplum, çok kanallı özel uydu TV yayıncılığının başlamasıyla sınırsızca yapılan ve yabancı kaynaklı TV programları ile yoğun bir şekilde, tek boyutlu kültürel etkiyle karşı karşıya kalmış durumdadır. Dolayısıyla Azerbaycan günümüzde bu değişimin bunalımlı sürecine dahil olmuş bulunmaktadır. Bu sürecin gerçekleşmesinde en önemli rolü ulus ötesi işletmeler üstlenmektedir. ULUS ÖTESI İŞLETMELER VE KÜLTÜREL ETKİLERİ Ulus ötesi işletmeler, köken ülkenin haricinde yabancı bir ülkede fiziki sermayeye sahip olup bunu işleten firmalardır. Bunlar günümüzde dünyayı örümcek ağı gibi sarmış durumdadırlar. En tepedeki üç yüz işletmenin toplam varlıkları kabaca tüm dünyadaki üretim varlıklarının dörtte birini oluşturmaktadır."4 Bu işletmelerin dayattığı sistem mevcut kültürleri yıkıp yerine kendi kültürel bakış açısını kabul ettirme çabasındadır. Çünkü her kültüre özgü ayrı bir ürün üretememektedirler. Ulus ötesi işletmelerin amaçlarına ulaşmada yaptıkları faaliyetlerden çarpıcı bir örnek: BIOGEN firması şimdiden bağışıklık sisteminin önemli bileşenlerinden olan alfa-interferonunun genetik kodunun mülkiyetini, 1 2 3 4 Esin Can Mutlu: Uluslararası İşletmecilik, Beta Yayınları, İstanbul 1999 Canan Çetin: Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları,İstanbul, 1996 Giddens A, Elimizden Kaçıp Giden Dünya. (Çev.:Akınhay O), Alfa Yayınları, İstanbul, 2000 Fikret Başkaya: "Sömürgecilik, Emperyalizm, Küreselleşme", Öteki Yayınevi 1997 81 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi AMGEN firması ise kan hücrelerinin oluşumuna yardım eden eritroposiyetinin mülkiyetini almış durumdadır. DNA dizilerine aynen ticari bir mal gibi patent verilmesi düşünülmektedir. İlaç şirketi Smith-Kline-Beecham Amerikan Ulusal Sağlık Enstitüsünden Craig Venter'in araştırma bulgularının mülkiyet haklarını satın almıştır. Klonlamanın yaygın kullanımı şimdilik yaygın değil ama insan vücudunun istenmeyen kısımlarına müdahale edilmeye çoktan başlanmıştır. Tüm dünyada kadınlar estetik operasyonlar geçirmekte erkekler reklamlarda gördükleri vücutlara sahip olmak için çok yüksek maliyetlerin altına girmektedirler. Kozmetik sektörü müşteri yaşını 10 yaşa kadar indirmiş durumda ve daha ilkokul çağındaki çocuklar bile fettan görünmeye çalışmaktadırlar. Ulus ötesi işletmeler insanın tüketim davranışına doğrudan müdahale eder hale gelmiştir. Hükümetler politikalarında ulus ötesi işletmelerin çıkarlarını kollayarak onların çalışmalarını desteklemektedirler.5 Böylece hızla insanların tüketim taleplerindeki davranış kalıpları değiştirilmeye çalışılmaktadır. TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI VE BELİRLEYİCİ FAKTÖRLER Tüketici davranışı insan davranışının alt bölümlerinden biridir. İnsan davranışı bireyin çevresiyle etkileşime geçtiği bütünsel süreci ifade eder. Tüketici davranışı satın alma bağlamında insan davranışının özel türüyle ilgilenir. Buradan hareketle tüketici davranışı aşağıdaki gibi tanımlanabilir; “ Tüketici davranışı, hangi mal ve hizmetlerin kimden, nasıl, nereden, ne zaman satın alınacağı yada satın alınıp alınmayacağına ilişkin bireylerin kararlarına ait süreçtir”.6 Bu süreçte tüketici davranışı; bireyler arası etkileşimin belirleyicileri ile bireysel belirleyicilerin bir fonksiyonu olmaktadır. Globalleşen dünyada Ulus ötesi işletmeler bireylerin tüketim davranışlarını ortaya koymada ciddi etki etmektedirler.7 Tüketicilerin bilinçli olmasının yanında kararsız davranan bir tüketici kitlesinin varlığı söz konusudur. Kesinlikle satın alan bir ideal tüketici artık olmayacaktır. Tatmin olamayan bir tüketici kitlesi olduğundan davranışların takip edilmesi de güçleşmektedir. Yapılan müşteri tatmin anketlerine yüksek skor verdikleri halde diğer firmalara yönelen ve sadakatsiz davranan tüketiciler artmaktadır.8 Tüketici davranışının ortaya çıkmasında kültürel, bireysel ve grup etkileri olmak üzere üç temel etken mevcuttur. A. Kültürel Etkiler Toplumun tüketim yapısındaki değişimler tüketici davranışlarını yakından ilgilendirmektedir. Çünkü, toplumda yer alan bireyler aynı zamanda birer tüketici rolünü üstlenmişlerdir. Bu anlamda toplum ve tüketim arasındaki ilişki ve yapılanmalar ortaya konulabilirse tüketici davranışları daha rahat açıklanabilir. Kitle haberleşme araçlarının gelişmesi ve etkinliğiyle düşüncelerde ve hayat tarzlarında standartlaşma sağlanmış, böylece kitle kültürü meydana gelmiştir. Kitle kültürü, kapitalist ekonomik sistemin tüketim boyutunda anlam kazanmaktadır. Kitle psikolojisi bağlamında, reklam ve moda endüstrileriyle tüketim teşvik edilmektedir. Tüketim pazarının bir müşterisi olan birey, maddi hazlara yönelik hedonistik bir kültür içinde hayatını sürdürmektedir. Bu maddi hayat tarzı ve kitleselleşme, insanları özüne yabancılaştırmaktadır. Belirlenmiş tüketim kalıpları olgusu da ideolojik bir yönlendirmeyi içermektedir. Hiç ihtiyaç olmasa da reklam kampanyalarıyla bir talep oluşturulmakta, bir tüketim kültürü ve bir tüketici kimliği oluşturulabilmekte, diğer yandan bu malları almaya muktedir gelire sahip bir toplum oluşturulabilmesi gerekmektedir. Kennedy, yoksul güneyde piyasa ekonomisinin yanı sıra muazzam sosyal yatırımlara ihtiyaç olduğunu, ancak Batı'nın dayattığı "tüketim kültürü"nde sorunun bu yanının göz ardı edildiğini vurgulamaktadır. Globalleşme tek düze tüketim kültürünün bütün dünyadaki egemenliğidir. Yani bütün dünyada insanlar aynı Coca Cola veya Pepsi Cola’yı içmekte; aynı köfteyi Burger, Mc Donalds veya Burger King yemekte; aynı ayakkabı Nike veya Adidas’ı, aynı pantolonu Blue Jean, Lewis veya Wrangler’i giymektedir. Bu kültür sadece ilanlarda ve reklamlarda değil, hemen hemen medyanın her dalında, her sanat ve kültür etkinliğinde, televizyon dizilerinde, firma ve marka bazında bütün dünyaya empoze edilmektedir. Globalleşen dünya üzerinde tek bir bakış açısına sahip insan kitlesi oluşturma isteğinin başka örneği şu satırlarla ifade edilebilir. "Yalnız Taıwan ve Kore giysileri, İtalyan ayakkabıları, Japon otomobilleri ve oyuncakları, Fransız parfümleri, Alman mutfak araçları ve bir sürü kedi, köpek, kuş yiyecek ve malzemeleri gibi akla gelmeyecek eşyalar alınmaktadır. Ham kahve alıp hazırlamak o denli kolay ve ucuzken onu terk edip yüz gramlık Nescafe paketini boşaltıvermekte fincanına, ya da Lipton çay torbasını sıcak suyun içerisine sallayıvermektedir. Televizyonda saatlerce süren sözde eğlence programları, gerçekte tümüyle yeni çıkan markaların ya da ne işe yarayacağı bilinmeyen ürünlerin tanıtılmasına ayrılmış durumdadır. İşsiz insanlar en temel ihtiyaçlarını bile giderebilecek durumda değildirler. Süper marketlerin geniş park yerlerinde bekleyen yüzlerce otomobil, tepeleme dolu alış veriş arabalarını iten insanları gören bir yabancı ülkenin ekonomik bir 5 6 7 8 Klonileşelim Güzelleşelim: http://www.akabe.com.tr/okumanotlari6.htm C.Glenn Walters, Consumer Behavior Theory and Practice, Richard D.Irwin, Inc.,1974 Mehmet Oluç, " Satın Alıcıların Davranışlarının Dinamikleri I", Pazarlama Dergisi, Yıl:5, Sayı:27, Mayıs 1991 Murat Hakan Altıntaş, Tüketici Davranışları, Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Basım Yayın, Kasım 2000 82 bunalım içinde olduğuna inanmakta güçlük çekmektedir." Bu satırlar bakın nereden alınmış: "Kuşkusuz, bu satırları okurken diyeceksiniz ki, bunları hep biliyoruz. Ne gerek vardı şimdi burada böyle uzun uzadıya yinelemeye? Ne ki bu alıntılar dünyanın öbür ucundaki Şili'nin durumunu gözler önüne sermektedir."9 Yukarıdaki satırlar Azerbaycan ile ilgili değildir. Şili'deki bir gazetecinin yazısından alınmıştır! ‘Tek bir bakış açısına sahip insan kitlesini’ sistem için kullanmak çok daha kolay olacaktır. Burada belirtilmek istenen nokta başka kültürlerin almasını kötü görme ve karşı çıkma değildir. Karşı çıkılan nokta egemen kültürün diğer milletlerin öz kültürlerini zorla yok etmesi noktasıdır. Reklamcılar daha zengin ve daha iyi doyum sağlayan bir hayat tarzını tüketicilere göstermektedirler. Daha mutlu bir hayat tarzına ulaşmak ise daha çok tüketerek mümkündür. Tüketiciler çıkışlarını bu düşünce tarzına göre yaptıklarından satın alma ve karar mekanizmalarını da buna göre oluşturmaktadırlar. Tüketici davranışlarının bir çoğu hedef yönelimlidir ve bütün bu hedefler tüketimle sonuçlanan belirli bir çıktı üzerine odaklaşır. Arzulanan bir çıktı; hedefin belli bir tipi olarak tanımlanmaktadır. Bu durum nihai nokta olarak isimlendirilir. Ancak tüketim hedeflerini nihai durumlar şeklinde sınırlandırmak mümkün değildir.10 Yaşanan tecrübeler bu nihai noktalara iletişim ile sürekli olarak eklemeler yapıldığını göstermektedir. İnsanların sınırsız isteklerine vurgu yapılmakta ve her geçen gün mevcutlara yeni ilaveler yapılmaktadır. Yeni üretilen mal ve hizmetlere toplumda öncelikle merak uyandırılmaktadır. Daha sonra onları potansiyel müşteri haline getirmek için yeni tüketici davranış kalıpları oluşturulmaktadır. Ancak toplumun bütünü bu reklamı yapılan malları alabilecek gelir düzeyine sahip değildir. Reklamı yapılan ürünü almak isteyip maddi imkansızlıktan dolayı alamayan tüketici gelirini arttırıcı yeni yöntemlere başvurmaktadır. Bu yeni yöntemler ekonomik yapılanmayı, rüşvet, yolsuzluk ve köşe dönme felsefesinin artmasını, dolayısıyla toplumda insanların birbirine ve düzene yabancılaşmasını ortaya çıkarmaktadır. Özellikle medya tarafından sınırsızca ve tek boyutlu aktarılan enformasyon, kitleleri sürü olarak yönlendirmektedir. Kâr uğruna her şey mübah sayılmaktadır. TV’nin yabancı kültürel kodlar sunması günlük hayatın tüm yönlerinde; selamlaşmadan yiyeceklerimize ve giyeceklerimize kadar her alanda etkisini göstermektedir. Bütün program içerikleri itibariyle, TV vasıtasıyla olumsuz davranış modelleri önerilmektedir. Tüm boyutlarıyla, aile mahremiyetimize kadar girmiş olan TV, hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Böylece devamlı bilgi bombardımanı altında kalan insanlar her şeyi talep eder duruma gelmiştir. Tükettikçe doymayan, durmadan tüketen davranış, süreklilik kazanmıştır. Bireylerin kendileri de bu davranış değişiminin gerçekleşmesinde önemli role sahiptir. B. Bireysel Etkiler Günümüz tüketicilerinin satın aldığı mal veya hizmetten tatmin olmadıkları gözlenmektedir. Bu durum görünürde tüketicilerin beklentilerinin yükselmesinden kaynaklanabilir. Ancak, esas nokta psikolojik olarak gerçekleşen karşılaştırmalardır. Tatmin olamayan bir tüketici kitlesinin davranışları da değişken olmaktadır. Çünkü tüketim insanı bir şeyi, hangi türden olursa olsun tüketme hazzını ‘atlama’ korkusuyla yatıp kalkmaktadır.11 İnsan oğlu sınırsız isteklerde bulunan bir varlıktır. Daima ulaştığı noktadan daha ilerisini isteyecek ve tatmin olmayacaktır. Günümüzde bireyler arası ilişkiler genelde resmi düzeyde ve ilk etapta dış görünüşe göre gerçekleşmektedir. Sosyal varlık olan insan evinde ailesi ve yakınlarıyla beraber olup, iletişim ve etkileşim kurma yerine TV yada bilgisayar gibi bir kısım aletlerin karşına geçip onlarla iletişime geçmekte ve onların empoze ettikleri bireysel dünyalarında yaşamaktadırlar. Bireyler artık kendi farklılıklarının üstün olduğunu düşünerek kararlar almaktadırlar. Bir anlamda tüketicilerde ve toplumda bir dağılma yaşanmaktadır. Tüketiciler tek bir merkezde değil bireysel anlamda dağınık olarak yer almaktadırlar.12 Önceleri toplum menfaati daha önemli iken şimdi ferdin menfaati daha önemli hale gelmiştir. Önceden ‘ücrette, iyi ve güzel bir nesneye talipli olmada kardeşini kendi şahsına tercih etme’ prensibi yerini egoizmin getirdiği bencilliğe bırakmaktadır. Şimdilerde en iyisi, en fazlası, en kalitelisi, en güzeli hep önce ‘benim olmalıdır’ öne çıkmaktadır. Tüketim davranışı da bu egoizm felsefesine göre şekillenmiş bulunmaktadır. Tüm simgeler, düşünceler ve kıstaslar gitgide standartlaşmaktadır. Her birey en küçük grup olan aile biriminde başlayarak, değişik sosyal, ekonomik, dinsel ve mesleksel gruplara üyedir.13 Bu durum yoğun biçimde yaşanmaktadır. Modern toplum bireye üyesi olduğu örgütlere göre değer vermektedir. Bu örgütlerde kendi kültürlerini üyelerine empoze etmektedirler. Üyeler kendilerini isimlerinin yanında üyesi oldukları gruplarda aldıkları ünvanlarla ifade etmektedirler. Toplum içinde de bu ünvanlarına göre değer görmektedirler. 9 10 11 12 13 Çetin Yetkin, "Türkiye'de Askeri Darbeler ve Amerika", Ümit Yayıncılık 1995 Richard P.Bagozzi, Utpal Dholakia, "Goal Setting and Goal Striving in Consumer Behavior", Journal of Marketing, Vol:63, (Special Issue) 1999 Baudrillard, Jean: Çeviren: Hazal Deliceçaylı- Ferda Keskin, Tüketim Kültürü (okuma notları-6), Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, İstanbul, 1997 A.Fuat Firat, Clifford J.Shultz II, “ From Segmentation to Fragmentation Markets and Marketing Strategy in the Postmodern Era", European Journal of Marketing, Vol:31, No:3/4, 1997 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Psikolojinin Temel Kavramları, 3.Baskı, Remzi Kitabevi, 1992 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Alt kültür bir ulusal kültürün, üyelerinin davranışlarında benzer modellerin görüldüğü sosyal statü, din gibi özellikler etrafında değerlendirilen alt bölüm olarak tanımlanabilir. Ulus, cinsiyet, din, yaş, sosyal sınıf gibi alt kategorilere ayrılmaktadır. Ayrıca çekirdek değerlere göre, tüketici tutumlarını ve davranışlarını belirleyen inanç sistemlerine göre de pazarlar bölümlendirilmektedir.14 Ancak teknolojik değişimler neticesinde internetin getirmiş olduğu sanal ortamdaki birliktelik, internette yer alan insanların adeta tek bir alt kültüre sahip oldukları göstermektedir. İnternet ulusların alt kültürlerine yönelik kategorilerin üstünde kalmaktadır. Dolayısıyla sanal toplum içerisinde tüketici davranışları da değişmektedir. Tüketicilerin arzuladıkları bir hayat vizyonlarının olması onların isteklerini ve beklentilerini ateşler.15 Tüketicilerin hayat vizyonları hızla değişmektedir. Tüketim toplumu her geçen gün medya, internet ve eğitimin etkisiyle birbirlerine biraz daha benzeşmektedir. Tüketim toplumunda işletmeler tüketicileriyle duygusal bir bağ içerisine girmekte ve onların istediklerini sağlamak için çaba harcamak durumundadırlar.16 Bu anlamda tüketici davranışları kapsamında tüketicinin firmaya yönelik algıları ve öğrenme süreci ile bir güven oluşacak ve firmanın yaptığı ufak hataları göz ardı edecektir.17 Tüketicilerin firmalara karşı bağlılıkları arttırılmaktadır. Bu bağımlılığı firma tüketici kitlesinin davranışları üzerine etki ederek sağlamaktadır. Tüketici satın aldığı mal veya hizmetlerin fonksiyonel özelliklerinin ve değerinin yanında malın veya hizmetin kendisi ve toplum açısından sahip olduğu sembol değerine de önem vermektedir. Tüketici zihninde oluşan bu değerlerin öğrenilmesi ise tüketici davranışlarının temel çalışma alanlarından biri haline gelmektedir. Tüketim toplumunda birey öncelikle kendini beğenmeye ve kendinden hoşlanmaya özendirilmektedir. C. Grup Etkileri Ülkelerin gelir düzeylerinin artmasıyla insanların hizmet tüketim davranışlarında da artış ortaya çıkmaktadır. Tek amacı kar olan kapitalizm, ürünlerini pazarlamak için her tür yol ve yöntemi denemektedir. Varolan yoksulluk, işsizlikle birlikte halkın alım gücünün düşmesini de hesap ederek yeni satış politikaları geliştirmekte ve ürünlerini tüketicilerin önüne çok çeşitli alım seçenekleriyle sunmaktadır. Ürünün kalitesi, cazibesi, tüketiciye kazandırdığı ilave değer gibi bir kısım etkenler taleplerin değer odaklı olmasına neden olmaktadır. Azerbaycan’da modern dayanıklı tüketim mamullerinin Azeri insanının hayatına girme süreci çok hızlı şekilde gerçekleşmektedir. Halk dayanıklı tüketim mamullerini kullanmaya ve modern yaşam tarzına teşvik edilirken; halkın içinde bulunduğu ekonomik durum ve imkanlar göz ardı edilmektedir. Elektrik ve su kullanımında problemler olduğu, böyle bir ortamda bu sektörün gelişmesi gerçekten zor görünmekte iken tam tersine hızla artmaktadır. Halkın gelir seviyesinin düşük, altyapı şartlarının yetersiz olduğu böyle bir dönemde söz konusu ürünlerin kitlesel kullanım ürünleri haline gelmesi Azeri halkının çok özgün olan yapısının doğru kullanılmasıyla bu gerçekleşmektedir. Azerbaycan’daki ekonomik ilişkilerinin mahiyetini anlamak ve açıklamak için devlete ya da piyasa ilişkilerine bakmak yeterli olmayacaktır. Ekonomik hayatı anlayabilmek için karşılıklı ilişkilere, kayıt dışı ekonomiye ve Azeri toplumunun ailesel olan toplumsal ilişkilerine bakmak gerekecektir. Her ulusun tüketicisi kendi ulusal kültürünü oluştururken aynı zamanda evrensel bir kültürün oluşmasını sağlamaktadır. Küresel pazarlama açısından ortak kültürü paylaşan, benzer algıların yaşandığı, alışkanlıkların birbirine benzemeye başladığı bir pazar oluşmaya başlamıştır. Dolayısıyla farklı ülkelerin tüketici davranışları da aynı stratejik kararlara konu olmaktadır. Küresel anlamda ulusal tüketiciler başka ulusların kültürlerini tüketmektedir. Bu da onların kültürlerinden etkilenerek davranışlarının değişmesine neden olmaktadır. Kültürün pazarlanması ise tüketicilerin davranış yapılarının nasıl değiştiğinin belirlenmesi ile mümkün olacaktır. Örneğin dün olmayan fakat bugün var olan ve vazgeçilemezler sıralamasında yer alan ihtiyaçlar listesine bakmak gerekir. Buzdolabı, çamaşır makinası, TV, cep telefonu, bilgisayar vb. bildiğimiz bir çok kolaylıkları sağlayan araç gereçler her geçen gün yenileri eklenerek devam etmektedir. Tüketim toplumu bir doyumsuzlar toplumudur. Her gün, her an yeni doyumsuzluklar oluşturularak insanlar birer doyumsuz varlıklar haline getirilmektedir. Bütün bunlar küresel bazda tüketim davranışlarına etki ederek sağlanmaktadır. Küreselleşmenin getirdiği imkanlardan yararlanırken bir yandan da bu küreselleşme sürecinin kontrolünü kendi elimizde tutmamızı sağlayacak yeni modeller geliştirilmesine büyük ihtiyaç var. Çünkü küreselleşme artık dünyanın en gelişkin beyinlerini birbirleriyle çok yakın bir etkileşmeye sokmaktadır. Böylece firmalar her yeni mamulde yeni bir imajla tüketicinin karşısına çıkmaktadırlar. 14 15 16 17 Philip Kotler: (Çev: Nejat Muallimoğlu) Pazarlama Yönetimi, Millennium Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 2000 Chris B.: http://www-personal.umich.edu/~cmbs/ChrisB/pages/kit5pg2.html Carol Lichti: "Loyal Followers Find Loyal Customers Through Research, Behavior,Branding and Trust" http://www.insidebiz.com/hamptonroads/cover/cover041999.htm Carol Lichti: "Customer Values Find Loyal Custom How to Keep People on Your Side in These Disloyal Times", Inside Business, Sunday April 4, 1999, http://www.richmond.com/insidebusiness/output.cfm?ID=1298 84 GLOBALLEŞMENİN AZERBAYCAN’DA TÜKETİM KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ Azerbaycan halkı bağımsızlık sonrasında kendine “yeni bir kimlik” aramaktadır. Bu yeni kimliğin oluşmasında devlet politikası önemli role sahiptir. Azerbaycan devlet yönetimi ve halkı Prezident Haydar Aliyev’in gösterdiği yolda ilerlemektedir. Azerbaycan’ın mevcut konumu dikkate alındığında bölgede stratejik konuma sahip bir ülkedir. Mevcut stratejik önemine göre geleceğini yapılandırmaktadır. Bu yapı dört yönlü ilerlemektedir. Birincisi, Azerbaycan %89’u Türk18 (1995’e göre) olan bir ülke olması nedeniyle Türk dünyası ile entegrasyona geçmiş bir ülkedir. Türk dünyası ile yakın ilişkiler içerisindedir. İkinci aşamada halkının %93.4 Müslüman (1995’e göre)19 olan bir ülke ve İslam dünyası ile ilişkilerini arttırmaktadır. Üçüncü aşamada ABD ve batılı ülkeler ile ilişkilerini yoğun şekilde yürütmektedir. Özellikle petrol ve gaz sektöründe daha çok bu ülkelerin ilgili şirketleri Azerbaycan’da faaliyetlerini yürütmektedir. Azerbaycan devleti uluslararası teşkilatların her birine üye olma çabası içerisinde ve bunlarla yakın alakalarını devam ettirmektedir. Dördüncüsü eski müttefiki Rusya ve BDT ülkeleri ile yakın alakalarını sürdürmektedir. Azerbaycan piyasasında esasen yukarıda zikredilen dört istikamette kıyasıya bir rekabet mevcuttur. Her bir ülkenin ulus ötesi şirketleri faaliyetlerini bu rekabet ortamında yürütmektedir. Ulus ötesi şirketler köken ülke kültürünü faaliyetlerine yansıtmaktadır. Öncelikle örgüt içi kültürde bu görülmektedir. Daha sonra ürettiği ürünlere kültürlerini yansımaktadır. Toplum da temelde yukarıda bahsedilen dört eğilimde malları tüketmektedir. Her bir kesim kendine göre tükettikleri mallarda marka yapmış şirketlerin mallarını tüketmede özen göstermektedir. Toplumun diğer kesimleri de bunlara özenmekte ve onlar gibi tüketme gayreti içerisindedir. Toplum kanaatkar toplumdan tüketen tatminsiz toplum haline getirilmektedir. Dünyanın birçok ülkesinde faaliyet gösteren ulus ötesi şirketlerden Azerbaycan piyasasında faaliyetlerine yoğun şekilde devam etmektedirler. SONUÇ Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi günümüzde globalleşme hızla ilerlemektedir. Bunun ilerlemesinde ulus ötesi işletmeler önemli bir rol üstlenmektedir. Ulus ötesi işletmeler piyasaya her geçen gün yeni mal ve hizmet arz etmektedirler. Bu yeni arzın talebin oluşmasını sağlamak için bir kısım faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu faaliyetleriyle muhtemel tüketici kitlelerinin davranışları üzerinde etki yapmak için çalışmalarını yoğunlaştırmaktadırlar. Dolayısıyla dünyada tüketim davranışlarında birbirine benzeyen tüketici kitleleri oluşturulmaktadır. Bu kitleler birbirine benzeyen mal ve hizmetleri talep eder duruma getirilmektedir. Burada kültürler etkileşimde olacaktır. Ancak önemli olan baskın kültürün diğer milli kültürleri yok etmemesidir. Bu noktada tüketici davranışları önümüzdeki yıllarda pazarlama açısından çok önemli bir rol üstlenecektir. İnsan davranışları değiştikçe tüketici davranışları da değişecektir. Bu noktada tüketici davranışını etkileyen faktörler, bunları yönlendiren etkenlerin tespiti gibi konular önemli noktalar olacaktır. KAYNAKÇA − − − − − − − − − − − − − − − − − − − 18 19 A.Fuat Firat, Clifford J.Shultz II, “ From Segmentation to Fragmentation Markets and Marketing Strategy in the Postmodern Era", European Journal of Marketing, Vol:31, No:3/4, 1997 Baudrillard, Jean: Çeviren: Hazal Deliceçaylı- Ferda Keskin, Tüketim Kültürü (okuma notları-6), Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, İstanbul, 1997 C.Glenn Walters, Consumer Behavior Theory and Practice, Richard D.Irwin, Inc.,1974 Canan Çetin: Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları,İstanbul, 1996 Carol Lichti: "Customer Values Find Loyal Custom How to Keep People on Your Side in These Disloyal Times", Inside Business, Sunday April 4, 1999, http://www.richmond.com/insidebusiness/output.cfm?ID=1298 Carol Lichti: "Loyal Followers Find Loyal Customers Through Research, Behavior,Branding and Trust" Chris B.: http://www-personal.umich.edu/~cmbs/ChrisB/pages/kit5pg2.html Çetin Yetkin, "Türkiye'de Askeri Darbeler ve Amerika", Ümit Yayıncılık 1995 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Psikolojinin Temel Kavramları, 3.Baskı, Remzi Kitabevi, 1992 Esin Can Mutlu: Uluslararası İşletmecilik, Beta Yayınları, İstanbul 1999 Fikret Başkaya: "Sömürgecilik, Emperyalizm, Küreselleşme", Öteki Yayınevi 1997 Giddens A, Elimizden Kaçıp Giden Dünya. (Çev.:Akınhay O), Alfa Yayınları, İstanbul, 2000 http://www.insidebiz.com/hamptonroads/cover/cover041999.htm Klonileşelim Güzelleşelim: http://www.akabe.com.tr/okumanotlari6.htm Mehmet Oluç, " Satın Alıcıların Davranışlarının Dinamikleri I", Pazarlama Dergisi, Yıl:5, Sayı:27, Mayıs 1991 Murat Hakan Altıntaş, Tüketici Davranışları, Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Basım Yayın, Kasım 2000 Philip Kotler: (Çev: Nejat Muallimoğlu) Pazarlama Yönetimi, Millennium Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 2000 Richard P.Bagozzi, Utpal Dholakia, "Goal Setting and Goal Striving in Consumer Behavior", Journal of Marketing, Vol:63, (Special Issue) 1999 www.cia.gov www.cia.gov www.cia.gov TRANSFER OF TECHNOLOGIES: A META TAXONOMY Arnold REISMAN Sabanci University, Graduate School of Management, Istanbul / TURKEY, Reisman and Associates, Shaker Heights, OH / USA reismana@cs.com ABSTRACT Transfer of Technologies takes place among various kinds of players, takes on various kinds of modalities and is done for various motivations. Its literature is very disjoint and disparate transcending several academic disciplines and professions. This paper presents a way to define the field in its entirety and delineate all of its facets in a manner that is parsimonious yet discriminating. Key Words: Technology Transfer, meta research, taxonomy, classification 1. INTRODUCTION 1.1. Background Technology Transfer (TT) is key to development and to competitiveness. Firms use it to improve their competitive advantage [Baughn and Osborne (1989)]. It is used to enhance the competitiveness of an entire industry, a region within a nation’s boundaries and an entire nation-state [Reisman (1989b)]. As in the case of the Caucasus it can enhance development of a multi-nation geographic region. It is a means toward economic progress, social development, quality of life, and even of culture and of value systems [Reddy and Zhao ((1990)]. TT is an emerging field of knowledge in which institutional interest is rapidly expanding. Using the two key words in any Web-based search engine will quickly attest to that. As is often the case in an emerging area or discipline, its descriptive as well as normative theories and data available are fragmented and disjointed. (1) There is no general model or structure for the field; people merely string information and insight on an invisible thread and hope that the thread continues to hold. (2) This is especially so because TT is of concern, to several major professions, in addition to several basic social-science disciplines. Moreover, it is of concern to policymakers in the public, private, and the not-for-profit sectors, and to decision-makers at the company or institution, community, regional, and national levels. It also is of interest to the multinational economic communities, some of which are established (e.g., EU), some of which are emerging (e.g., the Istanbul based, Black Sea Economic Cooperation Business Council), and some which have been relegated to history (e.g., the COMECON). [Reisman and Zhao (1991)]. Although there is at least one professional society dedicated to TT and the Journal of Technology Transfer1 is now in its 28th volume year; economists, sociologists, anthropologists, engineers, and management theorists have established an interest in TT over a much longer period. And, yes they have contributed to TT knowledge albeit within their own disciplinary confines. Not surprisingly, the very definition of TT differs across the many disciplines addressing this subject. The scope of TT has rarely been delineated or systematically analysed. Though a variety of TT taxonomies have been published, currently, TT can be understood only in a limited way from a strict disciplinary framework, and or a specific aspect. 1.2. Previous taxonomic works Because of TT’s multifaceted and multidisciplinary nature a meta (cross-disciplinary) approach is needed to study TT as a subject area. Reddy and Zhao (1990)] did an extensive review of TT literature as viewed from different perspectives by some disciplines. In [Reisman (1989b)] this author suggested a generic taxonomy framework for TT based on categorizing the various TT “players” e.g., the providers, transferors, or transmitters and the receivers, transferees, or users. [Zhao and Reisman(1992)] offered a synthesis of TT taxonomies transcending all of the disciplinary approaches. That synthesis incorporated interdisciplinary dimensions which were much broader in scope and had a wider variety of potential uses/objectives than any TT taxonomy existing as of 1992. Kumar, et al., (1996a,b) created a taxonomy of motivations for TT. This paper on the other hand, presents a meta TT taxonomy which incorporates or subsumes all of the above. 1 “The only international forum focussing purely on the transfer of technology”. http://www.kluweronline.com/issn/0892-9912/current 86 1.3. Motivations and uses for this taxonomy As will be shown in Section 3 there are no fewer than 173 fairly independent TT attributes. Thus the number of distinct and meaningful combinations of these attributes is staggering2. That number represents distinctly different potential TT modalities3. This fact alone is pregnant with meaning. Because of the enormity of this subject it is no wonder then that the very mention of TT conjures different meanings to different people and in fact different meanings to the same person at different times. This taxonomy serves as a framework for classifying the subject matter and the papers published in the various academic disciplines’ literatures concerned with TT. Because it furthers our understanding of TT at both the conceptual and the operational levels it is intended for the researcher who chooses to study TT in an interdisciplinary manner. While the educator can use this taxonomy to present the TT subject matter in a comprehensive, comprehendible manner, the novice can grasp the wide spectrum of transactions possible in technology transfer. Even a seasoned worker can use it to pinpoint the market niche, and structural, operational, and other characteristics of his or her involvement in technology transfer and do so in the context of the overall realm of possibilities. It can aid corporate or institutional managers and/or directors in developing TT strategies for growth/expansion, mergers, acquisitions, and/or divestitures. Policy makers can use it to formulate meaningful technology and/or TT policies. It facilitates seeing the forest while at the same time knowing the exact size, shape, color, and texture of any tree. In general it allows us to identify the wide spectra of TT practices and of TT related theory and findings. It allows for a systematic classification of any and all papers published irrespective of the author(s)’ disciplinary base. Moreover, the taxonomy can facilitate marketing of TT curricula or courses through its efficient description of the field's diversity, richness, importance, relevance, and the many aspects that need to be understood and managed. It can be used as an organizing framework in collecting and/or collating TT related data at the company/ institution, region, economic sector, and/or national levels for purposes of: doing meta research on TT: adoption of an integrative approach - an interdisciplinary approach, development of new concepts describing the extent of the practice: by design by diffusion pinpointing voids/weaknesses in transfer: mechanisms in institutions in policies pinpointing “ports of opportunity”: to communities/states/regions /countries to companies to research institutions to professions to scientific disciplines to individual researchers. [Zhao and Reisman(1992)] It can also serve as a vehicle for collecting data to describe the profile or mix of transfer practices in and/or by; an enterprise, a community, state, or region for purposes of: Stating job creation and/or employment levels Stating wealth generation Stating dollar expenditures Justifying fund raising Setting priorities for: Public fund allocations Philanthropic giving Philanthropic fund raising Identifying voids in services provided. If such data are compiled in a uniform manner across companies/institutions in a given industry, community, and/or region, researchers, planners, policy analysts, and policymakers would have a better grounding for their efforts. Lastly, vendors can use this taxonomy for developing marketing strategies. The need for taxonomic research in any but especially in an emerging field of knowledge or practice is well documented as in Cooper (1988, 1989), Goffman (1980), Reisman (1987) to mention but a few. The methodologies for doing such work are also well established [Cooper (1988, 1989)], [Reisman 1987, 1988,1989a], as are some of its uses [Reisman (1971, 1992)], [Reisman and Buffa (1962)], [Reisman et al., (1986, 2003, 1986)], [Reisman and Xu (1994,1996)], [Taft and Reisman (1965)], and [Gattoufi et al. (2003)] 2 3 It is in the order of 10 Configurations of transactions or of contracts. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya 2. İqtisadiyyat bölməsi DISCUSSION: 2.1 Meta research and taxonomies As a general matter it is important to publish the results or findings of good research in a given field of knowledge. It is also important to systematically review the totality of such publications on some periodic basis. Literature concerned with the history and philosophy of science is replete with admonitions to that effect. Such systematic reviews represent research on research or what is sometimes called meta research (MR). The objectives of MR are many [Reisman et al. (2003)]. At times it is dedicated to consolidation of the knowledge domain [Reisman 1992]. There are at least two efficient and effective ways of consolidating knowledge. One of these is to create a taxonomy and the other is to create a generalized framework (a general model or theory) that subsubsumes all existing models facts or theories within that field. The above are not mutually exclusive. In fact they are complimentary. A taxonomy displays the subject’s domain in terms that are easy to understand, to communicate, to teach, to learn, and to work with. More specifically a taxonomy can be used: 1. To efficiently and effectively classify any and all contributions/publications for purposes of storage, recall, sorting, and or bibliometric/statistical analyses. Because such classification results are meaningfully machine readable they, in turn, clearly enable further meta research [Reisman (1979, 1992)] 2. To identify voids in the literature and hence directions/specifications for research to be performed [Reisman (1988, 1989a)] and [Vogel, and Weterbe, (1984)] Classification of papers based on a taxonomy makes similarities and differences among studies very clear and it does so in a most efficient and effective a manner. This in turn vividly displays the similarities and the differences among the various contributions, thus demonstrating the relationship of all contributions and the practical applications. It provides a framework by which all of the existing knowledge can be systematically filed and therefore efficiently and effectively recalled. By providing what amounts to an aerial view- a picture of the territory- helps to identify the voids in the literature. Stated differently: Knowledge consolidation is a means to various ends, and it is also an end itself. It is a means toward the end of more efficient and more effective teaching and learning of new or existing knowledge. It is a means toward the end of more efficient storage and more effective recall and/or retention of knowledge. It is a means toward a more efficient and more effective processes of research leading to the yet unknown, to the design of the yet unavailable, and it is means toward more efficient problem solving… (Reisman [1979], pp. 29) Morever, The key to taxonomy effectiveness rests on criteria of comprehensiveness, parsimony and usefulness. Obviously, to be effective, a taxonomy must represent the full spectrum of the research chosen for categorization. Thus, comprehensiveness is a necessary condition for effectiveness. It is, however, not sufficient. To further be effective, a taxonomy should be parsimonious. It should not include unnecessary categories. Finally, to be considered effective, the taxonomy should be robust and generally useful. The categories should be reasonably if not mutually exclusive, i.e., non-overlapping, reasonably distinct, meaningful, commonplace, and descriptive to allow utilization by a wide variety of interested persons. [Vogel and Weterbe (1984).]. The current attempt to create a taxonomy for TT may have its own disadvantages but it does not suffer from ambiguity. It proceeds in an arborescent way (Reisman 1992) as illustrated in Figure 1. Figure 1. Attribute Vector Description Based Taxonomy (Reisman, 1992) 88 3. A META TAXONOMY FOR TECHNOLOGY TRANSFER: 3.1 Actors involved in TT By definition TT involves at least two actors - a provider and a receiver. However each of these could represent a scientific discipline, a profession, an industry, an economic sector, a geographic region or an entire society or country. 3.2 Transaction characteristics 3.2.1 Duration A single transaction may be consummated at once, (a one-time purchase of a technology). Or, it may be a long-term relationship between the various parties, (cases involving joint ventures). This dimension is important for technology transfer transactions because it usually implies something about the nature of the technology exchanged, the responsibilities of each party, the strategies and capabilities of transferor and transferee, and the influence of third parties. 3.2.2 Costs A transaction may or may not have any direct financial ramifications or obligations. Some transactions have no monetary income whatsoever to the TT provider and zero cost to the receiver. [Arrow (1969), Johnson (1970)]. Such may be the case in professional exchanges at conventions, conferences, conversations, correspondence, or through journal articles. Other transactions may involve considerable amounts of monetary obligations, (sales of hardware and/or intellectual property on a onetime basis or as part of a long-time joint venture) [Rosenberg and Frischak (1985)]. Moreover, financial considerations could include, in whole or in part, in-kind transfers of goods and/or services. If such is the case, the transaction involves the form of commerce known as barter or more broadly as countertrade [Reisman et al., (1988, 1989)] Parenthetically it is noted that many researchers question the appropriateness of the term "transfer" as TT may or may not involve financial costs. For example, Vaitsos (1975) laments its inappropriateness from a commercial perspective, arguing that "transfer" connotes the free, non-commercial movement of something from one location or possessor to another. In the business world, however, technology transfer usually implies a "sale" of some technology. For this reason the term "commercialisation of technology" has been argued to be generally more appropriate [Farrell (1979)]. The significance of this dimension lies in its relevance to the issues in TT research and practice such as pricing of transfer, concentration of technology, cost of resource requirements, determinants of transfer costs, technology transfer payment, conflict and code of conduct in international technology transfer, and the effectiveness of transfer. 3.2.3 Modalities A third important characteristic describing TT transactions is the modality involved. This can be separated into seven primary categories: External transfer from one entity (organization) to another and internal transfer among separate units of an organization [Kroner, (1980)] In the former category the transaction could take place in such forms as joint ventures, licensing or cross-licensing, cooperation agreements, sales, publications, conferences, visitors, and/or work-study programs. In the case of internal transfer, one organizational unit may form a joint venture with another, [Shortell and Zajak (1988)] may license or cross-license one another, or may simply exchange information. Additionally, the TT modalities can be described by; duration, payment requirement, network involved, the direction of TT flow, and whether the technology is proprietary or not. 3.3 Motivations Many motivations exist for the parties described in ¶3.1 to participate in TT. In fact as will be shown there are at least 81 such motivations that are fairly independent of each other. These are grouped into; Economic, Social, Operational, Strategic, Global and Personal categories. 3.4. Disciplines At least four classical academic disciplines have been involved in TT over time. They are; economics, anthropology, sociology and management. Each views the role of TT differently and each has a unique perspective on TT. 3.4.1 Perceived role of TT In economics it is economic growth. In anthropology it is cultural change and advancement of society. In sociology it is improvement of social life. In management it is strengthening of firm's competitiveness, gains, financial and other benefits. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 3.4.2 Perspectives taken in the academic disciplines In economics they are macroeconomic, nation-state, politico-economic and the flow and content of technology. In anthropology they are cultural, institutional, and geographic. In Sociology it is institutional and the nature of the technology, . In management they are ownership, control, the nature, modality and the Phase of TT. 3.5. The Taxonomy In what follows, TT and therefore its related literature are first classified on four basic factors. Under each of these factors, the most discriminating attributes are listed. The full taxonomy is illustrated in Figure 2 wherein each contribution can be given an identification code based on specified keys: Key 1: Actors (Transferors/Transferees). Allows two domains, the first describes the provider the transferor and the second the receiver the Transferee with a detailed specification for each. Thus, using Figure 2; (1.1.1/1.2.2) means that the transfer is made from a discipline to a profession. On the other hand (1.1.1/1.1.2/1.2.1/1.2.2) indicates that disciplines and professions were represented on both the providing and the receiving sides. Key 2: Transaction Types. This is subdivided into seven domains. The first specifies an external transfer and the second an internal transfer. The third and forth respectively indicate the time duration and the need for payment, while the other three are concerned with the nature of the TT, its flow direction(s) and the extent of the network involved. Thus, using Figure 2; (2.1.1.2/ 2.3.1/2.4.1/2.5.2/2.6.3), means it is a conference involving external transfers of short duration with no payment involved. However, it involves a network having more than two nodes and the exchanges are multidirectional involving non-proprietary materials. Key 3: Motivations. This is subdivided into six domains. Respectively they specify the Economic, Social, Operational, Strategic, Global, and Personal factors. Using Figure 2; (3.6.1/3.6.2/3.6.4/3.6.5/3.6.8) means that all of the motivations are personal and that there is a multiplicity of these. Key 4: Disciplines. This is subdivided into four domains. Respectively they specify Economics Anthropology, Sociology, and Management. Thus using Figure 2; (4.4.2/4.4.9) signifies a horizontal transfer of management technology across national boundaries. Figure 2. A Taxonomy of Technology Transfer Literatures Actors: Transaction Types: Motivations: Disciplines ( . . /. .) : ( . ./ . ./ . ./ . .) : ( . ./ . ./ . ./. ./ . ./ . .) : ( . ./ . ./ . ./ . .) Key 1: Actors:4. 1.1 Transferors 1.1.1. Scientific disciplines 1.1.2. Professions 1.1.3. Industries 1.1.4. Economic sectors 1.1.5. Geographic regions 1.1.6. Societies/countries. 1.2. Transferees 1.2.1. Scientific disciplines 1.2.2. Professions 1.2.3. Industries 1.2.4. Economic sectors 1.2.5. Geographic regions 1.2.6. Societies/countries. Key 2: Transaction Types 2.1 External Transfers 2.1.1. Information exchange 2.1.1.1. Programs: (Sabbaticals, scholarship programs such as the Fulbright awards, work-study arrangements, internships) 2.1.1.2. Conferences and Symposia: (This Conference) 2.1.1.3. Technical Correspondence: Memoranda, reports (This paper) 2.1.1.4. Free Technical Services: (Consultation, training ) 2.1.1.4. Professional-Journal Publications: (Management Science, The Journal of Engineering and Technology Management, etc. ) 4 In some cases a paper can rightfully be classified as belonging to two or more of the designations provided in any one key. In such cases each designation is shown but separated by “/” . Thus (2.2.1./5.2) signifies that the paper studies a knowledge domain’s historic directions. Moreover the paper defines OR/MS in general to be the Knowledge Domain. 90 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.1.2. Sales 2.1.2.1. Sales of Equipment and/or Intellectual Properties: (A single piece of equipment or an entire system such as a factory, turn-key projects, etc., a formula, new designs, drawings, blueprints, procedures, market surveys, demographic statistics) 2.1.2.2. Sales of Services: (Consulting assistance, user manuals, equipment maintenance) 2.1.3 Cooperative agreement 2.1.3.1. Co-production: (The GE (USA) - SNECMA (French) collaboration in the aerospace industry 2.1.3.2. Co-research (the U.S. Human Genome Project, a 13-year effort coordinated by the Department of Energy and the National Institutes of Health) 2.1.3.3. Co-design (Arrow anti missile system (USA and Israel), The UK “Watchkeeper” unmanned spy plane project(UK, USA, Israel)) 2.1.4 Arm's length licensing 2.1.4.1 Licensing: Conveyance of manuals, blueprints, design drawings, or data; provision of technical and managerial assistance. 2.1.4.2 Cross Licensing: (same as above) 2.1.5 Franchising (McDonald’s hamburgers in USSR, Holiday Inn Hotels in USA). 2.1.6 Joint venture 2.1.6.1 Equity Joint Venture: Maruyasu Industries (Japan) – Curtis Products (USA) joint venture in the automobile industry . 2.1.6.2 Contractual Joint Venture: AMC (USA) - Beijing (China) Automotive Industry joint venture Internal Transfers 2.2.1 Internal information exchange 2.2.1.1 Meetings: Technical meetings, managerial meetings 2.2.1.2. Correspondence: Memoranda, reports 2.2.1.3. Publications: Newsletters, journals 2.2.2 Cooperative agreement (Similar situations as in 3.) 2.2.3 Arm's-length licensing (Similar situations as in 4.) 2.2.4 Internal joint venture Equity joint ventures between divisions 2.2.5 Wholly owned subsidiary IBM's R&D units in Japan or Intel’s in Israel Time duration 2.3.1 Short term 2.3.2 Long term Payment requirement 2.4.1 None 2.4.2 Required Network 2.5.1 Two nodes 2.5.2 Multi nodal Flow 2.6.1 Unidirectional 2.6.2 Bi-directional 2.6.3 Multidirectional Nature of TT 2.7.1 Proprietary 2.7.2 Non-Proprietary Key 3. Motivations 3.1 Economic Factors 3.1.1 Cost savings 3.1.2 Economic growth 3.1.3 Increased earnings in hard currency 3.1.4 Generation of foreign exchange (other than hard currency) 3.1.5 Improved balance of trade 3.1.6 Generation of exports 3.1.7 More equitable trade agreements 3.1.8 Increased tax revenues 3.1.9 Increased sales 3.1.10 Taking advantage of. tax and tariff laws 3.1.11 Increased royalties 3.1.12 Increased sales of technology 3.1.13 Improved profitability 3.1.14 Improved knowledge/database Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 3.2 Social Factors 3.2.1 Improved quality of life 3.2.2 Improved physical health status 3.2.3 Increased employment 3.2.4 Elevation of social or political status 3.2.5 Cultural enrichment, cultural evolution 3.2.6 Advancement of society 3.2.7 Improved environment through improved/new technology 3.2.8 Improved crime-fighting capabilities 3.3 Operational Factors 3.3.1 Changes in scale of production or service 3.3.2 Improved input material 3.3.3 Improved reliability of delivery dates 3.3.4 More efficient use of capital and labor 3.3.5 Upgraded labor skills 3.3.6 Access to alternative sources of supply 3.3.7 Increased production capacity 3.3.8 Working out trade deals under constraints 3.3.9 Reducing risk of over-demand forecast 3.3.10 Improved problem solving skills 3.3.11 Better purchasing capability 3.3.12 Increased mechanization/automation 3.3.13 Improved process yields 3.3.14 Changing from intermittent to mass flow processes 3.3.15 Improved communication capabilities 3.3.16 Temporal improvement: ability to do work faster 3.3.17 Moving towards standardization 3.3.18 Long-term arrangements that feed technology enhancement 3.3.19 Designing for market segments 3.3.20 Long-term arrangements that feed technology enhancements 3.3.21 Larger market for participating multinational companies 3.3.22 Improved R&D 3.3.23 Vertical and horizontal integration of an industry 3.3.24 Improved access to new technology and know-how 3.3.25 Exposure to future technical innovations 3.3.26 Improved sales opportunities 3.3.27 Gaining access to new markets 3.3.28 Accelerated introduction of a new product model 3.3.29 Opportunity to start new business 3.3.30 Productivity gains 3.3.31 Improved user satisfaction 3.3.32 Improved process innovation 3.3.33 Improved quality of conformance 3.3.34 Greater degree of computerization resulting in higher accuracy and speed 3.4 Strategic Factors 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.4.7 3.4.8 3.4.9 3.4.10 3.4.11 3.5 Improved product and service quality of design Improved product innovation Entry into international market Improved volume flexibility Improved product/service flexibility Improved managerial flexibility Improved handling customer complaints/ after sales service Improved agility: reduction in idea. to- market time Improved product and service design Improved physical properties of the product Improved performance characteristics of products/services Global factors 3.5.1 Improved reconnaissance capabilities 3.5.2 Improved war/defense capabilities 3.5.3 Improved space technological capabilities 3.5.4 Improved transportation capabilities 3.5.5 Improved political image 3.5.6 Enhanced influence 92 3.6 Personal Factors 3.6.1 Benefits from learning 3.6.2 Gratification from teaching/sharing knowledge 3.6.3 Quid pro quo with colleagues 3.6.4 Enhanced status in the discipline/profession 3.6.5 Enhanced marketability 3.6.6 Increased entrepreneurship skills 3.6.7 Improved personal benefits-higher personal income 3.6.8 Enhanced travel opportunities Key 4. Disciplines 4.1: Economics 4.1.1 Vertical TT 4.1.2 Horizontal TT 4.1.3 Physical item TT 4.1.4 Information TT 4.1.5 Industry – industry TT 4.1.6 Sector-sector TT 4.1.7 Region-region TT 4.1.8 Domestic TT 4.1.9 International TT 4.1.10 West-East TT 4.1.11 North-South IT 4.2: Anthropology Crosscultural TT 4.2.1 Group program 4.2.2 Community program 4.2.3 Village program 4.2.4 Rural program 4.2.5 Urban program 4.3: Sociology 4.3.1 Diffusion of innovation 4.3.2 Adoption of Innovation 4.3.3 Di1fusion of social technology 4.3.4 Diffusion of non- social technology 4.3.5 Centralized di1fusion 4.3.6 Decentralized di1fusion 4.4: Management 4.4.1 Vertical TT 4.4.2 Horizontal TT 4.4.3 Physical item TT 4.4.4 Information TT 4.4.5 Industry – industry TT 4.4.6 Sector-sector TT 4.4.7 Region-region TT 4.4.8 Domestic TT 4.4.9 International TT 4.4.10 West-East TT 4.4.11 North-South TT 4.4.12 Material TT 4.4.13 Design TT 4.4.14 Capacity TT 4.4.15 TT imparts operational capability 4.4.16 IT imparts duplicative capability 4.4.17 IT imparts innovative capability 4.4.18 Market level TT 4.4.19 Production level TT 4.4.20 R&D level TT 4.4.21 Inter-firm TT 4.4.22 Intra-firm TT 4.4.23 Internal TT 4.4.24 Arms-Length TT 4.4.25 TT to wholly owned subsidiary 4.4.26 TT to joint venture 4.4.27 TT to independent company Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 3.6 Elaboration on above taxonomy 3.6.1 Classifications of Previously published TT taxonoomies All previously published TT taxonomies attributable to this author in whole or in part, will now be shown to be special cases of Figure 2. A delineation of categories of the various parties known to participate in TT transactions was the starting point in this taxonomic effort overall. These are: Scientific Disciplines (D) Professions (P) Industries (I) Economic sectors (S) Societies/Countries (C) and their pairwise matrix is reproduced in Figure 3. [Reisman (1989b)]. That paper can now be shown to be a very special subcase of the Figure 2 taxonomy. Specifically it is (1.1.1/1.1.2/1.1.3/1.1.4/1.1.5/1.1.6/1.2.1/1.2.2/1.2.3/1.2.4/1.2.5/1.2.6). All 12 entries begin with the numeral 1, e.g., that paper’s taxonomy dealt only with characteristics of the TT providers and receivers. However there are six entries with the second numeral being 1 and another six with that numeral being 2. This indicates that providers are classified separately from the receivers. As can be seen from Figure 3, there are 21 pair-wise (transferrer/provider to transferee/receiver/ beneficiary) possibilities in Figure 2. If three different player categories are involved in a TT transaction there are 10 distinct possibilities, 6 with four categories, 3 with four categories and 1 with all six categories, for a total of 40. However, if one distinguishes the transferors from the transferees as is the case in the Taxonomy of Figure 2, the number of possibilities (combinations and permutations) significantly increases. Figure 3. Matrix of “Pair-Wise Technology Transfers - From Reisman (1989b) If classified in terms of Figure 2, the Reisman and Zhao (1991) taxonomy of TT types of transactions or modalities would be a subset of all entries starting with the numeral 2. The reason for it being a subset is the fact that included in Key 2 are a number of attributes as those in 2.5, 2.6, and 2.7, which were not included Reisman and Zhao (1991). A brief review of the articles that address motivations for TT indicates that Reisman, Fuh, and Li (1988) delineated the benefits to the trading partners as a result of barter or countertrade (BC). They suggested 16 specific advantages of BC that can accrue at the macro (national) as well as at micro (enterprise) level. Significantly, most of these advantages apply to TT as well and hence they appear in Figure 2. By culling the literature, Kumar et al. (1996a,b) synthesized a total of 54 advantages for TT. They went on to suggest 20 advantages not indicated in the existing literature. If that paper were classified using Figure 2 it would have 54 separate entries all starting with the numeral 3. The synthesis of taxonomies across various academic disciplines, [Zhao and Reisman (1992)] delineated several TT advantages for each discipline. These included an advancement in economic growth (economics), positive cultural climate (anthropology), improvement of social life (sociology), strengthening of a firm's competitiveness, and financial and other gains (management). A Figure 2 classification of that paper would have 49 entries all starting with the numeral 4. Clearly this taxonomy subsumes as special cases all of the previous works (published in refereed journals) by this author on this subject. 3.6.2 Further Elaboration Elshout (1995) studied the significance of reverse TT from both the developing and industrialized countries' viewpoints. According to the author, the developing country benefits by becoming financially attractive, through hard currency earnings, a growth in its technology level, and development of a highly skilled work force through ties with an industrialized country. The benefits for the industrialized country were primarily in better purchasing power (wider choice, lower costs) and a better competitive position. Klevorick et al. (1995) listed benefits of technology transfer to the production process. These include improvement in process yields, product and service design, and the product's physical properties and performance characteristics. They also encompassed the ability to change from intermittent to mass flow 94 processes, to design for the market, and to move towards standardization. These suggested 23 specific measures of TT effectiveness from the viewpoint of sponsors, developers, and adopters. Several can be viewed as TT benefits or motivations; job creation, earning of royalties, starting of new businesses, solving technical problems, generation of new products, user satisfaction, cost savings, new commercial customers and sales, market share, productivity, and competitive advantage gains, and improved return on investment. As indicated, several researchers have identified different sets of motivations or benefits that can occur due to TT. By grouping similar benefits, it was found that these motivations could be classified under the following five categories: economic, social, operational, strategic, and personal. These categories may well be revisited and refined in future research. Figure 2 supports the above factors from both the transferrer and transferee viewpoints. Because these benefits come from several different sources, we have modified some of the wording and reorganized and regrouped them so as to maintain consistency with the structure of this paper. We recognize that there may be some overlap between them, especially since some of these belong to more than one category. As an example, consider the motivation of Cost Savings. It overlaps More Efficient Use of Capital and Labor among the Operational category of factors and Productivity Gains in the Strategic category. Moreover, they are all related to the economics of both the transferee and the transferrer but with differing connotations as suggested by their multiple classifications. Some motivations found explicit in the literature, such as Reduced Process/Product Cost (Madu 1989), do not appear in Figure 2 as they are subsumed in Cost Savings. 3.6.3 Summary This paper synthesizes all of the above and adds a number of additional advantages so that the total number of attributes stands at 1735. A classification of this paper would require all 173 end points6 of Figure 2. 4. CONCLUDING REMARKS The Periodic Table of Chemical Elements [Mendeleev (1889)], the most widely known and used taxonomic schema, currently shows 112 well described elements. Yet to-date only 92 of these have been found in nature, and only 50 or so are incorporated in the multitudes of molecules and compounds used in laboratories and in our daily life. Chemistry as we know is a very broad domain of knowledge with many sub-disciplines of its own and also as a part of a great many others. On the other hand TT as shown has 173 very real dimensions/attributes, which in combinations, like molecules in chemistry, make up real TT possibilities. Reasoning by analogy, it is no wonder that the very mention of TT conjures up so many different meanings to different individuals. This taxonomy is a way of defining and circumscribing the field while at the same time identifying each of its many constituents. Like the Periodic Table this taxonomy can be used to specify TT configurations currently non-existent in the field or in practice. Literature reviews are playing an increasingly important role in social scientists’ definition of knowledge [Cooper (1988)]. Integrative reviews are clearly the most useful reviews as they show the similarities and the differences between the individual contributions. More importantly they classify or "pigeon-hole" each contribution in the overall context of the field. At the macro level they can be used to identify voids in a field's knowledge base [Reisman (1988, 1989a, 1992)]. A good taxonomic schema is indispensable to an effective review of a literature and especially to the efficiency of its presentation. At the micro level they have aided individual researchers in expanding the scope of information gleaned from a given data base and or in designing the data collection itself. Used as a checklist the taxonomy can enhance creativity in designing a mode of TT and or in writing papers on the subject. However, no taxonomy no matter how well thought out, should ever be considered as final. Rather, it should be thought of as a stepping-stone to more comprehensive, more discriminating, more parsimonious and/or manageable classifications of the subject. It should not be treated as binding or constraining the definition and/or scope of the field of knowledge it addresses. As the subject emerges either in depth or in breadth the taxonomic work must follow. In the best of circumstances taxonomies lead to such expansions and/or extensions.. There is no better example of the above admonitions then the Periodic Table of Chemical Elements. As an aid to educating neophytes in a subject it has no equal. It has also served as a guide to research chemists for well over a century. Yet, over the decades, it had to be periodically reviewed and revised, a process which it is safe to say, is still ongoing. So it is and should be for TT. In a systematic fashion, this paper attempts to bring together much of what we know as to why technology transfer takes place in the world of commerce, and industry; among the professions and among individual practitioners; and the role it plays in national and regional policy making. It shows the importance of TT to each type of participating entity on the providing and on the receiving ends. 5 6 Only the end branches of Figure 2 are included in this count. It should be recognized that a typical TT transaction, proposal, agreement, contract, or published paper, would require but a few entries. The reason for these papers having such cumbersome classifications is because they each represent a taxonomy of a very large domain of knowledge albeit a subset of the domain circumscribed by Figure 2. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Specifically, the taxonomy or classification of the various TT “actors”, their motivations, and the modalities of their transactions as provided here may prove to be a useful tool for TT practitioners and for those entering the field as: 1. It puts on the table for the TT practitioners as well as those who are not TT specialists the rationale underlying TT actions. As such it provides good baseline information. 2. It should help those who are writing proposals to develop more convincing arguments for considering a TT scheme. As a practical matter, one or more of the motivations contained in Figure 2 should find their way into business proposals. Lastly, as a domain of knowledge and practice, TT has much in common with that of countertrade [Reisman (1997)]. Both serve national and regional development processes. In turn this conference serves as a platform for TT toward that very end. REFERENCES − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − Arrow, K (1969). Classificatory Notes on the Production and Transmission of Technological Knowledge. American Economic Review, Papers and Proceedings. Baughn, C. C. and Osborne, R. N. (1989) "Strategies for successful technological development," Technology Transfer, vol. 14, nos. 3 & 4, pp. 5-13. Cooper, C.M. (1988) Organizing Knowledge Syntheses: A Taxonomy of Literature Reviews. Knowledge in Society, Vol. 1, pp. 104126. Cooper, C. M. (1989) "Meta-analysis and the integrative research review," a paper presented at the meeting of the Operations Research Society of America/The Institute of Management Sciences, New York. Elshout, J. (1995) "Significance of Reverse Transfer of Technology and Experiences with its Promotions in Industrial Countries." Technovation 15, no. 2 (1995): 423-435. Farrell, T.M.A (March 1979). A Tale of Two Issues: Nationalization, the Transfer of Technology, and the Petroleum Multinationals in Trinidad Tobago. Social and Economic Studies, pp. 234-281. Gattoufi, S., Oral, M., and Reisman, A. (2003) “A Taxonomy for Data Envelopment Analysis” Working Paper SUGSM – 02-15. Sabanci University, Istanbul. Forthcoming in the Journal of Socio Economic Planning Sciences Goffman, W. (1980). Scientific Information Systems and the Principle of Selectivity. Praeger Publishers, New York. Johnson, H.G. (1970). The Efficiency and Welfare Implications of the International Corporation, in C. Kindle-Berger (ed.) International Corporation. Cambridge, MA: MIT Press, pp. 35-56. Klevorick, A., R. Levin, R. Nelson, and S. Winter. (1995). "On the Sources and Significance of Interindustry Differences in Technological Opportunities." Research Policy24185-205. Kroner, M. (January 1980). U.S. International Transactions in Royalties and Fees: 1967-1978. Survey of Current Business, pp. 2935. Kumar, A., J. Motwani and A. Reisman, (1996a), "A Taxonomy of Motivations for the Transfer of Technology", Proceedings Annual Meeting of the Technology Transfer Society, pp. 469-476 Kumar, A., J. Motwani and A. Reisman, (1996b), "Transfer of Technologies: A Classification of Motivations" The Journal of Technology Transfer, Vol. 2 1, No 1-2, pp. 34-42, Madu, C. (1989). "Transfer Technology to Developing Countries Critical Factors for Success." Long Range Planning 22, no. 4 115124. Mendeleyev, D. I. (1889). "The periodic law of the chemical elements (Faraday Lecture)", Journal of the Chemical Society, vol. 55, pp. 634-656,; reprinted in Lectures Delivered Before the Chemical Society 1869- 1928, (Faraday Lectures, Chemical Society), London: Chemical Society. Reddy, M.and L Zhao, (1990). "International technology transfer: A review," Research Policy, vol. 19, no. 4, pp. 285-307, August. Reisman, A. (1971) Managerial and Engineering Economics, Allyn & Bacon Publishing Company of Boston, 530 pages Reisman, A. (1979) Systems Analysis in Health-Care Delivery, Lexington Books, Lexington, Mass. 311 pages Reisman, A (1987). Expansion of Knowledge via Consolidation of Knowledge. Proceedings ISMIS-87 Second International Symposium on Methodologies for Intelligent Systems, ORNL 6417, Oak Ridge National Laboratory. Reisman, A. (l988). “Finding Researchable Topics Via a Taxonomy of a Field of Knowledge”. Operations Research Letters, Vol. 7, No.6, pp. 295-301. Reisman, A. (1989a) "A systems approach to identifying knowledge voids in problem solving disciplines and professions: A focus on the management sciences," Knowledge in Society: The International Journal of Knowledge Transfer, vol. 1, no. 4, pp. 67-86, Spring. Reisman, A. (1989b) "Technology transfer: A taxonomic view," Journal of Technology Transfer, vol. 14, nos. 3 & 4. Reisman, A. (1992) Management Science Knowledge: It’s Creation, Generalization and Consolidation, Quorum Books Publishing Company, Westport, CT, 495 pages Reisman, A. (1996). "Barter and Countertrade the Well Established Form of Trade: A New Frontier for OR/MS", International Journal of Operations and Quantitative Management, Vol. 2, No. 1, pp. 35-47 Reisman, A. (1997). "Impact of Technology Transfer, Barter and Countertrade On The Competitiveness of Firms in International Markets", Globalisation and Competitiveness: Implications for Policy and Strategy Formulation. M..Oral and O.Kettani, Eds. Bilkent University Press, Ankara, Turkey. pp. 53-73 Reisman, A, Agarwal, R. and Fuh D.C. (1989). “Seeking out Profitable Countertrade Opportunities”. Industrial Marketing Management, Vol. 18, pp. 65-72. Reisman, A. and Buffa, E.S. (1962) “A General Model for Investment Policy”, Management Science, Vol.8, pp. 304-310, April. 96 − − − − − − − − − − − − − − Also, Models for Production and Operations Management, E.S. Buffa, Wiley, 1963, pp.402-416; and Models and Analysis for Production Management, M.P. Hottenstein, International Textbook Company, Scranton, PA., pp.53-60, 1968. Reisman, A, Fuh, D.C. and G. Li (1988). “Achieving an Advantage with Countertrade”. Industrial Marketing Management, Vol. 17, pp. 55-63. Reisman, A., Kumar, A , Oral, M., and Konduk, B.C. (2003). “A Taxonomy of Meta Research in OR/MS and Classification of the Literature”. Working Paper. Reisman, A., Ritchken, P. H., Pollack-Johnson, B., Dean, B. V., Escueta, E. S., and Li, G. (1986) "On the voids in US national education statistics," Journal of Economic and Social Measurement, vol. 14, no. 4, pp. 357-365, Reisman, A., and Xu, X. (1994) “Operations Research in Libraries: A Review of 25 Years of Activity”, Operations Research, Vol.42, No.1, pp.34-40, Jan.-Feb. Reisman, A. and Xu, X. (1996), " Libraries" A Chapter in: Encyclopedia of Operations Research and Management Science, Ed. S.I. Gass and C.M.Harris, Kluwer Academic Publishers, Boston, pp. 340-343. Also, in 2nd Edition. Reisman, A., and Zhao, L. (1991) "A Taxonomy of Technology Transfer Transactions Types." Journal of Technology Transfer 16, no. 2 (Spring): 38-42. Rosenberg, N., and C. Frischtak (1985). Preface in N. Rosenberg and C. Frischtak (eds.) International Technology Transfer: Concepts, Measures, and Comparisons. New York: Praeger Publishing Co., Shortell, S.M., and E.J. Zajac (1988). Internal Corporate Joint Ventures: Development Processes and Performance Outcomes. Strategic Management Journal, Vol. 9, pp. 527542. Taft, M. and Reisman, A. (1965) “The Conservation Equations: A Systematic Look”, Journal of Hydrology, Vol.III: Nos.3/4, pp.161-179, November Vaitsos, C.V. (1975). The Process of Commercialization of Technology in the Andean Pact, in H. Radice (ed.) International Films and Modern Imperialism. Harmondsworth: Penguin Press. Vogel, D.R., Weterbe, J.C., (1984). “MIS research: A profile of leading journals and universities”. Data Base, Fall: 3-14. Zhao, L., and. Reddy, N. M. "Managing International Technology Transfer Negotiation: A Social Exchange Perspective." Technovation 13, no. 6 (1993): 383-397. Zhao, L., and Reisman, A. (1992) “Toward Meta Research on Technology Transfer”, IEEE Transactions on Engineering Management, Vol.39, No.1, 13-21, February Arnold Reisman received the B.S., M.S., and Ph.D. degrees in engineering from the University of California at Los Angeles. He is a registered Professional Engineer in California, Wisconsin, and Ohio. His work experience includes extensive world-wide consulting, teaching and research as Professor of Operations Research at Case Western Reserve University in Cleveland, Ohio, from where he retired in 1995. He is currently President of Reisman and Associates – a consulting firm. In 1999 he was named Visiting Scholar (Graduate School of Management, Network Faculty) at Sabanci University, Istanbul, Turkey, and a Visiting Professor (Graduate Program in Construction Management) at the Istanbul Technical University. His current research interests are technology transfer, knowledge generation, and countertrade/barter both in the for-profit and in the not-for-profit sectors. He is/was a member of the Engineering Management Society, American Society of Mechanical Engineers (Senior Member), The Institute of Industrial Engineers (Fellow), the Operations Research Society of America (Senior Member), The Institute of Management Science, and the American Association for the Advancement of Science (Fellow) among others. He has published 15 books and over 200 refereed papers in academic and or professional journals He is also listed in Who's Who in America, Who's Who in the World, American Men and Women of Science, and Two Thousand Notable Americans. Lastly, he is an avid sculptor, working in wood, stone and various metals. EKONOMİNİN YENİLENEN YÜZÜNDE E-TİCARET UYGULAMALARI: TİCARETİN YENİ TEMELLERİNİN ARANMASI VE GELECEĞİNE İLİŞKİN DÜŞÜNCELER -Azerbaycan İmalat İşletmelerinin/Yöneticilerinin Bakış Açılarını İncelemeGürcan PAPATYA Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF İşletme Yönetim ve Organizasyon ABD Almata / KAZAKISTAN gpapatya@iibf.sdu.edu.tr Nurhan PAPATYA Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF İşletme Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD Almata / KAZAKISTAN npapatya@iibf.sdu.edu.tr A.Buğra HAMŞİOĞLU Kafkas Üniversitesi, İİBF İşletme Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD Kars / TÜRKİYE ahbugra@yahoo.com ÖZET 1990’lı yılların ikinci yarısında olgunlaşan yeni ekonomi kavramı, bilişim teknolojileri üzerinde örgütlenmiş iş dünyasının yeni performans alanıdır. Bu performansı, yeni pazar/pazarlama koşulları şekillendirmektedir. Sürekli değişen bilişim mallarının üretimi ise, daha etkili ve daha bütüncül ilişkilerin boyutlarını nitelemektedir. Süreçte teknolojik atılımlardan ne ölçüde yararlanıldığı temel belirleyicidir. Günümüzde bir çok işletme yeni oluşan e-ortam deneyimlerini paylaşarak, değer yaratmak için uğraş ver-mektedir. Sanal işletmeciliğin de köken düşüncesini oluşturan e-ortam yapılanması, geniş yelpazeli iş konspetlerini ile kesintisiz, sürekli ve karşı etkileşimli faaliyetlerin ana platformu olmaktadır. Ancak bu platformda “müşteri merkezlilik” stratejik bir tercih olmaktan çıkmıştır. Dolayısıyla, yeni rekabet dinamiği müşteriyi ağ içine dahil edilerek, fırsatlardan daha etkili yararlanılmasını; böylece etkinleşen ilişkilerin geniştirilmesini hedeflenmektedir. Hız, sürekli uyum, tam zamanlı tepki tamamlayıcı koşullardan olmaktadır. Yeni ekonominin iş/ticaret kavramında devrim etkisi yaratması süreçte gerçekleştirilen performansa ilişkin değerlendirilir. Burada makro ekonomik etkenlerin rolü ise yadsınamaz. Ancak şu açıktır ki, iş dünyasında e-ticaret modelleri ve uygulamaları, sürekli olarak yeni ekonomiyi bütünleştirici etkide bulunmaktadır. E-ticaret kapsamında süreklilik ve kesintisiz iş, arz-talep pozisyonu -gerek yapısal, gerekse işlevsel olarak- işletmeleri her an yenilenme içine sokmaktadır. E-ticaret modelleri, genel olarak işletmeden işletmeye (B2B-business to business), işletmeden müşteriye (B2Cbusiness to customer), müşteriden müşteriye (C2C-customer to customer), müşteriden işletmeye (C2B-customer to business) değerlendirilmektedir. Bununla küresel etki yaratma, ağda bütünleşme ve eşgüdümleme, sonuçları ençoklama ve maliyetleri enazlama ya da fırsatları ortaklaşa-paylaşma hedeflenmektedir. Dolayısıyla e-ticaret modelleri ve uygulamaları, yeni ticari hayatın ana gereklerinden/buluşlarından biri olmaktadır. Bu eksende Azerbaycan işletmelerinin de konumu büyük önem taşımaktadır. Azerbaycan işletmelerinin /yöneticilerinin yeni ekonomi ve e-ticarete bakış açılarını ivedilikle değerlendirmesi ve geleceğe ilişkin düşüncelerini hızla oluşturması bir zorunluluktur. İşte bu çalışma, Azerbaycan işletmelerinin yeni ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına ilişkin bakış açılarının, beklentilerinin, zorunluluklarının ve sorunlarının belirlenmesine ve buna bağlı bir takım önerilerin geliştirilmesine yöneliktir. Araştırmada ampirik kanıtlar/bulgular sağlanmaya yönelik olarak Azerbaycan imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren ve web sayfasına sahip 35 işletme dahil edilmiş ve araştırma sınırlandırılmıştır. Araştırmada anket yöntemi kullanılmıştır. E-posta ve faks aracılığıyla gönderilen anketler, SPSS paket programı ile değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Yeni Ekonomi, Yaygın Ağlar, Bilişim Malları, Sanal İşletme/İşletmecilik,İşletme Eko-lojisi, Bilişim/İnternet Teknolojileri, E-Ticaret ve E-Ticaret Modelleri, Müşteri Merkezlilik, Site Cinselliği/Web İmaj, İş Konsepti Buluşçuluğu, Değer tabanlılık 98 E-TRADING APPLICATIONS: SEARCHING NEW FUNDAMENTALS AND IDEAS RELATED TO FUTURE ACTIVITIES: STUDYING THE POINT OF VIEWS OF AZERBAIJANI MANUFACTURING BUSINESS ORGANISATIONS/ADMINISTRATORS ABSTRACT The concept of economy, taking progress in the second half of the 1990s, is the new performance field for the business world organised on the data processing technologies. The new market or marketing conditions give shape to this performance field. The productions of continuously changing data processing products characterise the dimensions of more efficient and more totalitarian relations. In this process, making use of new technological progresses is basic determiner. Nowadays many business organisations sharing these e-media experiences are trying to create new values. The formation of e-media forming the basic idea of imagery business administration is the main platform of uninterrupted, continuous and interactive activities together with widespread business concepts. However, “costumer-orientation” is not a strategic preference any more. Therefore, it has been aimed to make use of the opportunities more efficiently and, thus it has been aimed to widen the interactive connection through including the customer into the network by means of the new competition dynamics. Impetus and continual harmony are the major conditions. The revolutionary impact of new economical business/trading concepts influence the materialised performance. The role of the macro-economic factors cannot be denied. Yet, it is apparent that e-trading models and applications have continuous collecting impact. Continuous and uninterrupted business and supply and demand position (both structurally and functionally) renovate the business organisations in e-trading field. E-trading models include (B2B) business-to-business, (B2C) business-to-customer,(C2C) customer to customer and (C2B) customer-to-business methods. Creating global impact; becoming a united whole and co-ordination; increasing the profits and decreasing the cost price; and collectively and sharing opportunities have been aimed. Therefore, e-trading models and applications are one of the necessities or inventions of new trading life. On this scope, the position of Azerbaijani business organisations has great importance. It is necessary that Azerbaijani enterprises / administrators evaluate these new economy and e-trading, and form their ideas concerning the future acts rapidly. This study focuses on the point of view of Azerbaijani administrations for new economy and greatly mentioned etrading methods and applications, their expectations, necessities and determining the problems and related to these problems improving a number of proposals. In this study, 35 business organisations have been included and classified who are active in Azerbaijan manufacturing industry sector and have web sites. In this study questionnaire method has been used. The questionnaires, which were sent through e-mail and facsimile, have been evaluated and interpreted by SPSS packet programme. GİRİŞ Yeni ekonomi bilişim teknolojilerinin oluşturduğu ve olgunlaştırmaya devam ettiği, 21.yy başında yaratılan bir performanstır. Ölçeklenebilirlik, hız, teknolojik gelişme, müşteri odaklılık, güven ve güvenlik gibi temel değerler üzerinde şekillenen yeni ekonomi, işletme faaliyetlerini kökten değiştirmiş/dönüştürmüş genişlemesine ve derinlemesine ivme kazandırmıştır. Bu süreçte e-ticaret, BT dayalı ve yaygın ağlar üzerinde yapılan tüm ticari faaliyetlere yön vermektedir. E-ticaret modelleri, işlerin yapılma biçimlerini ve yapılacak işleri etkileyerek, önemli bir çalışma bütünü oluşturmaktadır. Bu çalışma, yeni ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına ilişkin Azerbaycan imalat işletmelerinin bakış açılarının, beklentilerinin, zorunluluklarının ve sorunlarının belirlenmesine yönelik uygulamalı bir çalışmadır. Bununla, tüm dünyada önemi her gün artan e-ticaret uygulamalarını Azerbaycan imalat işletmeleri üzerinden değerlendirmek, geleceğine ilişkin düşünceleri incelemek ve buna bağlı bir takım öneriler geliştirmek hedeflenmektedir. 1. YENİ EKONOMİ KAVRAMI VE İŞ DÜNYASINDAKİ DEĞİŞİM Yeni ekonomi, bilişim teknolojisi (BT) üzerinde örgütlenmiş geniş ve derinlemesine ilişkiler sistemi olarak -hem bugünü anlamlandırma, hem de yarını şekillendirme konusunda- yerini almış gözükmektedir.1 Buna ürün/hizmet kompozisyonlarındaki değişim, işin nitelik ve yapısındaki değişiklikler, işgücü olarak “altın yakalılar (entelektüel sermaye insanları)”ın artan rolü, yüksek ve ileri teknoloji, yaygın ağlarda ve geniş bantlarda çalışma ve iş yapma pozisyonu eşlik etmektedir. Bu nedenle BT, ekonominin bir sektörü değil, bizzat kendisi olarak kabul edilmektedir.2 1 2 Yeni ekonominin yeni olduğundan çok, 150 yıldır söz edilen büyük değişimlerin yenilendiğini; yenilenmenin de yeni pazar/pazarlama koşullarının şekillendirilmesi gerekliliği işaret edilmektedir. Dolayısıyla yeni ekonomi yeni koşullara bağlı ortaya çıkan, daha güçlü ve daha bütünsel ilişkiler sistemini nitelemektedir. Ancak eskisine nazaran ekonomide işlerin daha hızlı ve farklı şekilde yapılması, ekonomik faaliyetin “yeni” olarak adlandırılmasında büyük rol oynamıştır. Bkz. AKIN H. B. (2001), Yeni Ekonomi, (Konya: Çizgi Ya. No. 39/9) s. 1-5; Ayrıca Bkz. AKIN H. B. (2002), “Yeni Ekonomi: Yeni Olan Nedir? 20.Yüzyılın Son Moda Kavramının Analizi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 1-12. MANDEL M. J. (1999), “The New Economy: For Bette or Worse”, Business Week, No. 3600 (October 19), s. 23. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 1.1. Yeni Ekonominin Anlamı ve İş Dünyasındaki Değiştirdikleri Dijital ekonomi, e-ortamlı ekonomi gibi çeşitli şekillerde adlandırılan yeni ekonomik düzen (new economy), 1990’lı yılların ikinci yarısının artan performansını niteler.3 Burada bilgisayar, bilginin yönetimi ve ekonomik olarak ele alınması ya da bilginin elde edilmesi, korunması, işlenmesi ve dönüştürmeye ilişkin paylaşılması sürecini tamamlar.4 Üretilen süreçte bilgisayar, temel üretim faktörü “bilgi”yi ön plana çıkarır ve dönüştürür.5 Dolayısıyla meydana gelen etki ya da dalgalanma, yeni teknoloji olarak “yüksek teknoloji ya da entelektüel teknoloji”nin gelişmesine ivme kazandırmaktadır.6 Bu durum imalat sektöründen çok entelektüel sektörlerin değerlendirilmeye başlanmasına neden olmuştur.7 Bu sektörlerin ürünleri olarak “bilişim malları”, yeni ürün tanımı içinde ele alınmaktadır. Ayrıca yeni ekonomi özellikle; yeniden yapılandırma ve sürdürme konusunda, coğrafya kavramlarını, pazar anlayışını, değer zincirini, organizasyon ve çalışmalarını, müşteri profili, tercihi ve duruşunu, karşılıklı ilişki ve bağımlılıklarını, rekabetini, stratejilerini, yeteneklerini, çözümlerini ve sermaye anlayışını hızla değiştirerek, daha duyarlı ve dönüşüm kudretine sahip “sanal işletmeciliğe” geçişte önemli rol oynamıştır.8 Sanal işletmecilik, geniş yelpazeli iş konseptleri ile kesintisiz, sürekli ve karşı etkileşimli olarak teknoloji yoğun bir atmosferin üretimidir. Her ne kadar sanallık ya da “sanki’lik” söz konusu edilse de, sonuçları itibariyle “gerçek”tir ve yaratılan değer, tepkimeli bir içeriğe sahiptir.9 Ancak yeni ekonomi işletmeleri olarak sanal işletmenin performansını çalışanlar nitelemektedir.10 Diğer tandan eskisini dönüştüren yeni ekonominin, ortak çalışmayı ve bir çok alanda yeniliği ve organizasyonel değişimi yaratması,11 ölçeklenebilirlik, hız, teknolojik gelişme, müşteri odaklılık, güvenlik, güven gibi değerlerin ön planda değerlendirilmesine yol açmıştır. Ölçeklenebilirlik, mevcut kaynaklarla ne ölçüde bir kitleye ulaşılabileceği, ölçekleri artırma yolları ve doğru ölçeğe yakalayabilme ile ilişkilendirilmektedir. Bu nedenle işletmeler, hangi noktada ölçeklendirmeye gideceği ve hangi noktada başarı koşullarının aranacağı konusu üzerinde ısrarla durulmaktadır. Hız ilk olma, üstünlüğün öncelikle yakalanmasına ve bunun için işbirliği yapabilmesine, ortak platformda rekabet edebilmeye yönelik ürünün/hizmetin geliştirilmesine katkı sağlar. Burada teknolojik gelişmelerden ne ölçüde yararlanıldığı da önem taşır. Çünkü bu süreci nitelemede BT ve ilişkin stratejiler belirleyici olmaktadır.12 Özellikle müşteri eksenli çalışmalar ve stratejiler değerlendirilmektedir. Bu yönde yapılacak çalışmalar önemli bir üstünlük verecektir. Kaldı ki, değişen müşteri profili ve istekleri/ihtiyaçlarına bağlı; sınırsız seçenek portföyü içinde ve çok güçlü rakipler karşısında tercih yöneliminin yaratılması ve müşteri sadakatinin yaratılması daha çok ve ilave çalışmaları gerektirmektedir. Ancak müşterinin aradığı güvenin sağlanması, eortamda olmadığı kadar zor görülmektedir. Bir çok işletme bunun için e-ortamda mümkün oldukça, rakiplerinden daha fazla iletişim sağlamak, ticareti kolaylaştırmak, deneyimleri paylaşmak ve değerler sunmak yoluna gitmektedir. 1.1.1. Anlamı ve Üstünlüklerini Konuşmak Öğrenilen o ki, işletmeler yeni gerçeklikte çalışmalarını, işlerini, süreçlerini ve modellerini ya da bilgi birikimini, deneyimlerinin, tanınmışlık ve markalarını, ürün/hizmet risk ve güvenirliklerini, daha dinamik ve yaratıcı, teknoloji ve verimlilik temelinde yeniden ele almaları gerekmektedir. Artık müşteri merkezlilik çerçevesinde müşteri hoşnutluğu, yeni teknolojilerle daha etkili ve etkin karşılama olanağı ve değerin üretilmesi, 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yeni düzenin nitelemek için “yeni ekonomi” kavramı, sadece Silikon Vadisi’nin simgelediği yeni bilişim ve iletişim teknolojilerinin ortaya çıkışı değil, buna ilaveten, bu teknolojilerden eski ekonominin de gittikçe daha çok yararlanmak olduğunu ifade etmektedir. Yenilenen Ekonomi-UNICE Benchmarking Raporu 2001, (İstanbul: MESS), s. 6; ÖĞÜT A. (2002), Bilgi Çağında Yönetim, (Ankara: Nobel Ya.), s. 50. DESOUZA K.-R. EVARISTO (2003), “Global Knowledge Management Strategies”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 62–67. SÖYLEMEZ A. (2001), Yeni Ekonomi, (Ankara: Boyut Kitapları), s. 14-21; KÜÇÜKYILDIRIM A. I. (2000), “İbrahim Kavrakoğlu ile Söyleşi: Yeni Ekonomide İsim Önemli Değil?”, Para Dergisi, S. 8 (30 Mayıs), s. 30-31. DREW S. (2003), “Strategic Uses of Ecommerce by SMEs in the East of England”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 79–88. Entelektüel sektörler beşeri, fiziksel ve entelektüel kaynakları tamamlayıcı sektör olmaktadır. Bkz. ERDOĞAN S. (2002), “Makro Ekonomik Etkileri Açısından Yeni Ekonomi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 15. KRAMER K. L.-J. DEDRİCK (2002), “Strategic Use of Internet and E-Commerce: Cisco Systems”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 11, s. 5-29; Ayrıca Bkz. CENGİZ G. P. (2001), “Yeni Ekonomi Herşeyi Değiştiriyor”, İnfomag Dergisi, S. 3(Ocak), s. 66-67; MANDEL, s. 42. KIRCIOVA İ. (2001), İşletmelerarası Elektronik Ticaret, (İstanbul: İTO Ya.), s. 14-16; MESS [Ed.] (1999), Büyüme Stratejileri(Çev. L. CİNEMRE), (İstanbul: MESS Ya. No. 305) içinde; RAYPORT J. F.-J.J. SVIOKLA, “Sanal Değer Zincirinden Yararlanmak”, s. 167187. ITTNER C. D.-R. A. LAMBERT-D. F. LARCKER (2003), “The Structure and Performance Consequences of Equity Grants To Employees of New Economy Firms”, Journal of Accounting and Economics, Vol. 34, s. 89–127. KODAMA M. (2003), “Transforming an old-Economy Company into A New Economy-The Case Study of A Mobile Multimedia Business in Japan,” Technovation, Vol. 23, s. 239-250. JALLAT F.l.i.-M. J. CAPEK (2001), “Disintermediation in Question: New Economy, New Networks, New Middlemen”, Business Horizons, (March-April), s. 53-60. 100 stratejik bir tercih olmaktan çıkmış; bir zorunluluk ya da doğal bir süreç olarak belirginleşmiştir. Çünkü yeni ekonomi ekonomik büyüme, ekonomik gelişme, BT, internet ve teknolojik değişim alanında etkileri hızla büyümektedir.13 Yeni ekonomi işletmeleri rekabetin dinamik yapısı içerisinde, hızlı ve erişimi olanaklı olmaya yönelik didinmelere kolaylık sağlamaktadır. Böylece, yaratıcı fikirlerin oluşması, oluşan fikirlerin değerlendirilmesi ve izlenmesi fırsatı yaratmaktadır. Süreçte müşteri tamamen belirleyici ve etkileyicidir. Geliştirilecek tüm iş ve iş modelleri müşteri hoşnutluğunu sağlamaya ilişkindir. Bu ise, işletmeleri, sürekli yeni beklentilerle karşı karşıya bırakmakta, yeni konum için yeni biçimlendirme içinde olmasını gerektirmektedir. İş/işletme dünyasındaki bu yönelim ya da yaşanan bu paradigmik değişim∗, yeni kurallar kadar, o güne değin benzersiz uygulama koşullarını oluşturma olanağı da vermiştir.14 Bu koşullar, sistemin çalışması ve geleceğe erişmesi açısından gerekmektedir. Bu koşullar şöyle nitelendirilebilir:15 - İnsanları (müşteileri) ağ içine dahil etmek: Ağ değeri, ona dahil olan insanlarla birlikte artar. - Sistemi açık hale getirmek: Varlığın ve yaşamanın temeli, üretilen değer kadar artar. Kapalı sistemlerin varlıklarının sürdürebilmesinin tek şansı açık hale gelmektir. - Tepe noktasından ayrılmak: İşletmeler daha büyük başarılar gerçekleştirmek için, alışkanlıklarını terk etmesi gerekir. - Fırsatları daha fazla önemsemek: Sorunları çözmek yerine, sorunları yakalamaya odaklanmak gerekir. - İlişkileri güçlendirmek: Ağ ekonomisinde amaç, ilişkilerin gücünü ve etkisini artırmaktır. Ancak, yeni ekonomi kavramında “hız”, sürekli değişen koşullara uyum sağlama ve tam zamanlı tepki gösterme açısından büyük önem taşır. Dolayısıyla yeni ekonomide anahtar sözcükler, hız ve kesintisiz paylaşım olmaktadır. Hız, ürün yaşam çevrimlerini, yenilik ve teknolojiye dayalı ürünlerin eşzamanlı üretimini, üretime yönelik dönüşüm sürecine katılmalarını sağlamaktadır. Ancak, kesintisiz paylaşıma bağlı “güven ve güvenlik” ile ilgili çalışmalarda yaratılan önemli boşluklar, sistemde yeni sorun alanları ortaya çıkarmaktadır.16 İşletmeler, müşterilere ve ilgilenenlere sunduğu hizmetleri, özellikle web sayfaları ile gerçekleştirilmektedir.17 Dolayısıyla internet devrimiyle birlikte işletmeler iyi tasarlanmış ve kötü tasarlanmış web sayfası olan işletmeler olarak ayrılmaktadır. Diğer bir deyişle işletmelerin yeni ekonomide faaliyet etkinliği web üzerinden pazarlama ve iş yapma formüllerine ya da fiziksel ortama göre farklılık göstermektedir. Web imajı ve bir sitenin cinselliği ya da müşterinin e-ortamdan beklentileri David Siegel şu “8C” ölçütlerine bağlamlanır: Tablo 1. Web İmaj: Site Cinselliği için Temel ölçütler Beklentiler Topluluk (Community) Süreklilik (Continuity) Kolaylık (Convenience) Kişiye Özel (Customization) Alışveriş (Commerce) İçerik (Content) Bağlılık (Commitment) Kontrol (Control) Tanımı Birbirine benzeyen insanlarla rahatlıkla buluşabilme ve rahatlıkla iletişim kurabilme. Aradan ne kadar zaman geçerse geçsin, kaldığı yerden devam edebilme. Aranan bilgiye, ürüne hızla ve kolaylıkla erişebilme. Görmek istenilenleri, gerek duyulanları görmek isteme, görmek istemedikleriyle rahatsız edilmeme ve kişiye özel hizmet verilmesini tercih etme. Web’ten alışveriş ve işlem yapmanın daha hızlı ve kolay olması. Çok derin bir içerik hazırlanması ve bu içerik içinden işine yarayacakları kolaylıkla seçebilme. Gelecekte de yardım alacağından emin olma, gereksinimlere ve isteklere ulaşmada kendisine yardımcı olunmasını isteme. İlişkinin kontrolünü kendi elinde tutmayı, kişisel bilgilerin nasıl kullanılabileceğine ise tamamıyla kendisinin karar vermesini isteme. Kaynak: SIEGEL D. (2000), “Web Sitesinde Başarının Sırları”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, Y. 8 S. 7(Temmuz), s. 91. Tüm bu söylenenlere bağlı olarak denilebilir ki, BT’deki gelişmeleri izlemek ve ağ teknolojisi ile bu teknolojiyi gerektiği gibi kullanmak büyük önem taşır. Bu önem, teknolojilerin ekonomiyi tetikleme gücüne sahip olmasından kaynaklanır. Yeni ekonomi kavramının daha iyi anlaşılması için özellikle son yıllarda herkesin dilinde olan ve yeni ekonomi kavramının temel dinamiğini oluşturan “internet ve e-ticaret” kavramını unutmamak gerekir. 13 ∗ 14 15 16 17 Bkz. POHJOLA M. (2002), “The New Economy: FActs, İmpacts and Policies”, Information Economics and Policy, Vol. 14, s. 133–144. Değişimin yerleşmesi ve kalıcı olabilmesinde, davranışları, süreçleri belirleyen ve anlayışları şekillendiren dünya görüşü. ÇELİK T. (2000),”Yeni Ekonomi Nereye Gidiyor?”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, (Aralık),s.137. Bkz. KUECHLER W. Jr.-V. K. VAİSHNAVİ-D. KUECHLER (2001), “Supporting Optimization of Business-to-Business E-Commerce Relationships”, Decision Support Systems, Vol. 31, s. 363–377. WRIGHT A. (2001), “Controlling Risks of E-commerce Content”, Computers & Security, Vol. 20, s. 147-154; ADDISON T. (2003), “E-commerce Project Development Risks: Evidence From a Delphi Surveyl”, International Journal of Information Management, Vol. 23, s. 25–40; BARBER R. (2001), “Managing X-commerce”, Network Security, No. 5 (1 May), s. 9-12. Bkz. LATİF H. -G. UÇKUN-C. HATİPOĞLU (2002), “Rekabet Stratejilerinde Yeni Bir Boyut: Web İmaj”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli s. 901-910; Ayrıca Bkz. “E-Ticarette Kim Kimdi?”, Globus, (Nisan 2000), s. 130-131. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Buna göre, yeni ekonominin işletmelere sağladığı üstünlükler şöyle kristalize edilebilir: Ekonomi statik bir yapıdan daha dinamik bir yapıya kavuşmuştur, işletmelere 7 gün 24 saat iş yapma olanağı doğmuştur, iş yapma şekilleri değişmiştir, müşteri merkezlilik ön plana çıkmıştır, pazarlama stratejileri gelişmiştir, yeni piyasalara giriş sağlanmıştır, yeni faaliyet alanları doğmuştur.18 1.1.2. İş Dünyasında Yarattığı Değişim ve Değiştirdikleri: İşletme Ekolojisi Yeni ekonominin özünde küreselleşme ve hızla yaygınlaşan BT vardır. Aynı zamanda bu iki faktör, diğer faktörler/semptomlarla birlikte ekonomiyi dönüştüren itici güçler olmaktadır.19 Bu noktada yeni ekonominin itici güçleri, aynı zamanda geleceğin belirlenmesinde de etkileri nitelenebilir. Bu temel itici güçler aşağıda özetlenmiştir:20 Yaşanan küreselleşme ve bilgi ekonomisi: Yaşanan küreselleşme sürecinin en temel dinamiği, BT ve buna paralel iletişim ağında yaşanan benzersiz değişimdir.21 BT, zaman ve mekan kavramlarını değiştirmiş ve her türlü durağanlığa bir akışkanlık ve dinamizm kazandırmıştır. İnternetin yaşamı yeniden şekillendirmesi, ortak yaşam alanları yaratması, ulusal sınırların görece ortadan kalkması, yerel değerlerin evrensel değerler karşısında önemini kaybetmesi ve sanal dünyanın sınırsız hayal gücüne, sonsuz mekan sağlaması küreselleşmeye ivme kazandırmıştır. Küreselleşme sürecinde olan teknolojik değişimin hızı ile teknolojik değişimin farkına varma arasındaki farkı yakalamak olası negatif yönlü etkilerden kurtulabilme olanağı sağlayabilir. Entelektüel temelli yaklaşım ve iş konsepti buluşçuluğu : BT ile birlikte insan düşüncesi ve entelektüel sermayesi daha da önem kazanmıştır. Çünkü teknolojiyi üreten de, kullanan da insandır. Sonuçta “insan temelli yönetim” anlayışı ötesinde “entelektüel sermaye temelli yönetim” temel alınmaktadır.22 Burada insanın hayal, bilgi, yaratıcılık, deneyim gibi soyut nitelikli değerine önem verme, entellektüelliğe dayalı etkinliklere yatırım yapılması temel strateji olarak benimsenmektedir. Bu süreçte, iş konsepti buluşçuluğu önemli bir etki gücü olarak kabul görmektedir. İş konsepti yeni işlerin yaratılmasında ve mevcut olanların üzerinde radikal düzenmelerin yapılmasında benzersiz bir yaklaşımı içerir. Öyle ki, BT’nin kaldıraç etkisi yaratması ilerisine erişebilmesi ancak, yeni iş konseptlerine bağlıdır. İş konsepti, değişik iş konseptlerinde çarpıcı bir düzeyde yeni yaklaşımları hayal etme kapasitesini de besleyecektir.23 Artan müşteri bilinci ve Değer tabanlı ekonomi: Yeni ekonomi her alanda özellikle yeni ürünlerde olağanüstü çeşitliliğe ve artışa neden olmuştur. Bu yenilik ve çeşitlilik karşısında müşterinin artan bilinci, sanal işletmeleri de müşteri bilinciyle eşleştirme faaliyetlerine hız vermiştir. Yani, bilinç, gelişen rekabetin “etki ajanı” olarak kullanılmaktadır. Ayrıca gelişen bilinç, e-iş/ticari yaşamda değer üzerinden rekabeti gerektirmektedir. Bu süreçte işletmelerin müşteri oluşturmak ve müşteriyi elde tutma çalışmalarında daha çok yaratıcılığı körüklemektedir.24 Dijital pazar koşullarında, gerek üretilenlerin, gerekse müşterilerin birlikte değer üretmesi, analiz etmesi, bir “değer ekonomisi”ni oluşturarak, değere duyarlı süreçleri, paylaşılan tanımları, işlevsel kararlarda çok aktörlü çalışma ilklerini de gelişmesine yol açmaktadır. Bunun için, tüm paydaşların değer beklentilerini belirlemek ve “değer tabanlı bir bakış” sağlamak gerekliliği ortaya çıkmaktadır.25 Güç için işbirliği ve değişen pazar yapıları: İşbirliği, belli bir işleve odaklanan bir tür ortaklık gerektirir. İşbirliği, olan süreci etkiler ve yönlendirir. Bu noktada işbirliğinin en büyük yarattığı katkı süreç içinde olanlara yarattığı güçtür; ya da başkalarının işlevlerine katacağı görüş ile güçlenmektir. Bu nedenle yeni ekonomide işbirliği, güç sağlamaya ilişkin temel bir ilkedir; bu ilke ortaklara değişik yollar arama olanağı sağlamaktadır. Dolayısıyla olgunlaşan işbirliği, e-pazarın yeniden yapılanmasında ve değişmesinde büyük rol oynamaktadır.26 Yanısıra, sağlanan e-işbirliği ölçek ekonomisi yaratarak, karın ençoklanması ve maliyetlerin enazlanmasına katkı sağlayacaktır.27 Bu nedenle yeni ekonomide her işletme kendi ölçek ekonomisini oluşturmak zorundadırlar. Fakat bunun için işletmelerin, kaynaklarını etkin kullanmaya, etkin yönetimsel uygulamalar gerçekleştirmeye ve değişen e-pazar koşullarına sürekli uyum sağlamaya yönelmesi ve ağ modelini oluşturulması gerekir. Yeni iş modelleri ve bütünleşme: Yeni iş modelleri, işletmelerin hem varlıklarını sürdürebilmesi, hem de sürdürülebilir rekabet üstünlüğünü sağlayabilmeleri için gereklidir. Bu süreç, BT’nin yakından takibini ve 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 ÖNCÜ F. (2002), ePazarlama, (İstanbul: Literatür Ya. No. 77). SHROH K. (1999), “Is There A New Economy”, Challenge, Vol. 42, No. 4 (July/Agust), s. 3. Hazel Henderson (1999), “Vıewıng ‘The New Economy’ From Dıverse Forecastıng Perspectıves”, Futures, Vol. 30, No. 4, s. 267–275; Ayrıca Bkz. GOTTINGER H. (2003), “The Ecology of the New Economy: Sustainable Transformation of Global Information, Communications and Electronics Industries”, [Book review] Technological Forecasting & Social Change, Vol. 70, s.193–194. ULUGAY O. (2001), Küreselleşme Korkusu ve 2001 Krizi, (İstanbul: Timaş Ya. No. 50), s. 83. Bu yönde bir çalışma için Bkz. ACUNER T.-K. Tan ŞAHİN (2002), “Entelektüel sermaye’nin ölçülebilirliği Üzerine Herustik (Sezgisel) Bir Araştırma”, 10.Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, 23-25 Mayıs, s. 40-56. HAMEL G. (2000), Devrimin Başına Geçin (Çev. N. ELHÜSYNİ), (İstanbul: MESS Ya.), s. 30-34 ve 86-91. Bkz. HANAN M. (1996), Yarının Rekabeti (Çev. Z. KUTEVİN-E. KUTEVİN), (İstanbul: İnkilap Ya.), s. 135-150. ZOTT C. -R. AMIT-J. DONLEVY (2000), “Strategies for Value Creation in E-Commerce: Best Practice in Europe”, European Management Journal, Vol. 18, No. 5, s. 463–475, WALTERS D. -G. LANCESTER (1999), “Value-Based Marketing and Its Usefulness to Costomers”, Management Decisions, Vol. 37, No. 9, s. 697-708. FİTZ-ENZ J. (1999), Büyük Kuruluşlar İnsanı Nasıl Değerlendiriyor (Çev. G. ŞEN), (İstanbul: Sabah Ya. No. 100/24), s. 123-124. HOLZMULLER H. H.-J. SCHLUCHTER (2002), “Delphi Study About The Future of B2B Marketplaces in Germany”, Electronic Commerce Research and Applications, No. 1, s. 2–19. 102 yaratıcılığın önemine bağlamlanır. E-pazarda pazar konumunun korunması ve sürdürebilmesi ise, stratejik yeteneklerin sürekli geliştirilmesini gerektirir.28 Ayrıca yeni ekonomide karşılıklı/sürekli bağımlılık bütünleşme konusunda doğal bir süreci oluşturur. Karşılıklı/sürekli bağımlılık düşüncesi olgunlaşmamış sanal işletmelerin sürdürülebilir rekabet şansı zayıf olmaktadır. Ancak, e-ortamda karşılıklı/sürekli bağımlılığın sürdürülebilir olması da ayrı bir önem taşımaktadır. Bunun için bütünleşmiş değerler ile verimlilik, etkinlik, etkililik, karşılık ve diğer performans unsurlarının birlikte gerekli sinerjinin oluşturulmasına yönelmesi sağlanması beklenir.29 Dolayısıyla işletme ekolojisinde şu alanlara bağlı değişim yaşanmış ve/veya yaşanmaktadır:30 - İnternet kullanımının artması: Yeni ekonomiyi güçlü kılan internet kullanımını erişim üssü sağlamak; buna yönelik olarak insangücü ve işlemleri geliştirmek hedeflemek gerekir.31 - Pazarın genişlemesi: Yaygınlaşan internetle, iş/faaliyetler, açılan yeni pazarlara yönelerek, çok önemli fırsatlar yaratılmaktadır. - Ticarette yaratılan dinamizm: Daha çok alıcının birlikte ulaşması, böylece arzla talebin çakışması ve çok daha verimli olma olanağına erişilmektedir. - Maliyetlerdeki azalma: İş modellerinin olgunlaşması ciddi olarak işlem maliyetlerini azaltmakta, değerini yükseltmektedir. - Gelişen müşteri hizmetleri ve talepleri: Maliyetlerdeki düşme, daha etkin ve gelişen müşteri hizmetlerine uygulama olanağı sağlamaktadır. - İşlem hızının artması: Mevcut ortamda mevcut işlem hızının artması, yeni oyuncularla daha da güçlenmektedir. Online sistemler ve uygulamalar, bir çok işleme hız kazandırmaktadır. - İş dünyasındaki büyük işletmelerin desteği ve katılımı: Çoğu büyük işletmenin internet ortamında bir araya gelmesi, ilginin artmasına ve e-ortamın desteklenmesine yol açmaktadır. 2. YENİ EKONOMİNİN TEMEL BİLEŞENİ OLARAK E-TİCARET: YENİ İŞ AÇILIMLARI 20.yy’ın son yarısında BT’nin geliştirilip bütünleştirilmesi ile sonuçlarının kestirilmesi çok güç etkiler doğuran bir dönem de başlamış oldu. Ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel hemen her alanda hüküm süren bu dönüşüm en fazla iş/işletme dünyasını etkiledi. Bu süreçte BT’nin son derece popüler bir alan haline gelmesi birbiriyle sürekli bilgi paylaşım olanağı sağlayan “küresel ağ”ın rolüne bağlı açıklanmaya çalışıldı.32 Bu BT’nin, büyük ölçüde internet ve internet temelli uygulama çağrışımlarıyla ve internetten ayrı düşünülmemesine yol açtı.33 Yanısıra işletmeler, küresel ölçekte rekabet avantajı, işletme lojistiği, daha kolay pazarlama ve satış olanağı, müşteri geri beslemesi ve bilgilendirme desteği, küresel iletişim olanağı, satıcı desteği ve ağ kurma gibi nedenlerle e-ticarete yönelimini belirginleştirdi.34 Bu bağlamda özellikle e-ticaret, endüstriyel ülkeleri ilgiyi artıran ve son zamanlarda dünya gelişmesine katkıda bulunan güçlü bir fenomen haline geldi.35 2.1. E-ticaretin Kapsamı ve Dinamikleri E-ticaretin etki alanı küresel ağ kapsamında açıklanır. Her geçen gün bu etki alanı büyümekte ve kapsam güçlenmektedir. Ancak, bu yönde hatalı varsayımlar/yaklaşımlar üretilmektedir. Diğer bir deyişle, yeni ortaya çıkan e-pazarlarındaki ticaret hacmini ve teknolojik altyapı farklılıklarına bağlı açıklamalar yapmaya çalışmak, hatalı bir varsayımdır/yaklaşımdır. Daha somut olarak örneğin, ABD ile Çin arasındaki gerek ekonomik, gerekse teknolojik altyapı karşılaştırıldığında önemli farklılıkların görülmesi doğaldır.36 Yine de tüm bu farklılıklara rağmen, e-pazarda e-ticaret hacmi hızla artmaya devam etmektedir. Cambridge Forrest düşünme tankı 1998’de 43 milyar dolar olan işletmeler arası internet ticareti 2003 yılı için 1,3 trilyon dolara yükseleceği, bunun tüm ticaretin % 90’ını oluşturacağı öngörmüştür.37 Diğer bir öngörü de, Gartner Grubu geliştirmiş; 2003 yılı için 3950 milyon dolar, 2004 yılı için 7290 milyar dolar intenet ticaretinin olacağını öngörmüştür.38 Öngörüler ne olursa olsun, gelecekte e-ticaretin ve internet kullanımının –ki, ABD’de 2001 yılında 379 milyon kişi olan beklenti, 1999 yılından itibaren 2 kat artması, öngörü sahiplerinde 2030 yılında 1 milyar internet kullanıcısı olacağı beklentisi içine sokmuştur- her geçen gün artacağı şüphe 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 PAPATYA N. (2002), Sürdürebilir Rekabetçi Üstünlük Sağlamada Kaynak Tabanlı Stratejik Pazarlama Yaklaşımı, (Kütahya: DPÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), s. 14. Bkz. DEMİREL H. (2000), “Dijital Ekonominin Yeni İş Modelleri,” Capital Dergisi, (Ocak), s. 148-152. “E-Ticaret”, İnfomag Dergisi, S. 3 (Ocak 2001), s. 21. Bu yönde ABD’de Ulusal Bilim Vakfı /National Science Foundation) tarafından kurulan ve bilgisayarı birbirne bağlayan geniş ağ ile (1983) internet sisteminin dayanağı bir “ortak adresleme ve iletişim platformu”nun hayata geçirilmesi etkili olmuştur. Bkz. MILLER R. (1999), Economics Today, (New York: Addision on Wesley), s. 776. Bkz. DÜREN Z. (1999), 2000’li Yıllarda Yönetim, (İstanbul: Alfa Ya.), s. 54 AKIN, Yeni Ekonomi, s. 45. HAŞILOĞLU S. B. (1999), Enformasyon Toplumunda Elektronik Ticaret ve Stratejileri, (İstanbul: Türkmen Kitapevi), s. 95. LEFEBVRE L. A.-E´lisabeth LEFEBVRE (2002), “E-commerce and virtual enterprises: issues and challenges for transition economies”, Technovation, Vol. 22, s. 313–323. HALEY G. T. (2002), “E-commerce in China Changing Business as We Know It”, Industrial Marketing Management, Vol. 31, s. 119124. OLSEN C. (1999), “Accounting for A New Economy”, Outlook, Vol. 67, No. 1(Spring), s. 27. Gartner Gruop (2000 January 27). Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi götürmez bir gerçek olarak belirginleşmektedir.39 Bu belirginleşen tabloya koşut ister istemez dijital pazarın büyüyeceğini, bilgisayar destekli yeni sektörlerin oluşacağını, olan sektörlerin yenileneceğini ve işgücü niteliğinin yükselmesine yol açacağını söylemek yanlış olmayacaktır.40 Diğer yandan, e-ticaret için yasal olarak belirlenen/belirlenecek kurallar ve mevzuatın kalitesi, kreditör hakları, paydaşların hakları vs. gibi tamamlayıcı unsurlar internet teknolojisinin bütünleştirmesi açısından büyük önem taşır.41 E-ticaret bir işletmenin e-ortamda, açık ve yaygın ağlar üzerinden söz konusu olan/olabilecek tüm üretim/ticari faaliyetleri kapsar.42 Kısaca ticaretin e-ortamda gerçekleştirilmesi, internet teknolojisine dayalı, yeni iş bağlantıları kurma, pazar ve yeni yapıları ortaya çıkarma, projeler geliştirme, mal/hizmet alış-verişi yapma, gibi ticari faaliyetleri vurgular. Yanısıra, e-ticarete ilişkin katılım kararları, sadece işletmeler için değil, ulusal ekonomi programlarının geleceği için de önemi artmaktadır.43 Gelecek iş dünyasının kurallarını, çalışmalarını ve modellerini etkileyen e-ticaret, modern anlamıyla artan “iş, arz-talep ve sürekli değişen müşteri ihtiyaç/istekleri” karşılayabilmek için gerek yapıları, gerekse işlemleri yenileme durumunu özetler. Bazı ulusal ve uluslararası kuruluşların “e-ticaret” tanımlarına aşağıda yer verilmiştir.44 • Mal ve/veya hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının iletişim ağları üzerinden yapılmasıdır. (WTO-Dünya Ticaret Örgütü) • Sayısallaştırılmış yazılı metin, ses ve görüntülerin işlenmesi ve iletilmesine dayanan kişileri ve kurumları ilgilendiren tüm ticari işlemlerdir. (OECD-İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) • Doğrudan fiziksel bir değiş tokuş işlemine gerek kalmadan tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü iş etkinliğidir. (İGEME-İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi) Tüm bu tanımlar incelendiğinde, e-ticaret internet ortamında gerçekleştirilen her türlü ticari ve iş etkinlikleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir bakış açısıyla e-ticaret bilgi, hizmet ya da ürünün internette bağlı olarak hedef kitlede talep oluşturma, potansiyel müşteriler bulma, ticari ve lojistik desteği sağlama ve pazarlama etkinliklerini niteler.45 Yani, e-ticaret, yaratıcı düşünce sonuçlarını ençoklamaya, buna karşılık üretim maliyetlerini enazlamaya yönelik stratejik bir faaliyettir.46 Bu faaliyetler sürekli karşılıklı bağımlılığı kapsamaktadır. Öyle ki, işletmeler ve müşteriler alışverişlerinde kendilerini fiziki çevre ile sınırlandırmadan, faaliyetlerini gerçekleştirmekte; hatta, müşteriler satıcı duruma gelebilmektedir. Diğer yandan, işletmeler için genişleyen pazar potansiyeli ve dünya ekonomisiyle bütünleşme süreci, maliyetlerdeki düşüşlere eşlik etmektedir. Bu nedenle işletmeler rekabet üstünlüğü ve sağlayacakları üstünlüğü sürekli kılmak için interneti ya da e-ticareti önemli bir etken olarak değerlendirilmek zorundadır.47 Bu bağlamda e-ticaret ile; işletmeler faaliyetlerini yerel, uluslararası ve küresel alanda daha kolaylaştırmış, pazarlara giriş engelleri yıkılmış, iş/ticaret etkinlikleri ve duyarlılıkları artmış, yeni iş yapma yöntemleri ortaya çıkarmış, uyumlu ve yüksek kaliteli e-etkileşim sağlanmış, yüksek katma değerli iş yaratılmış, maliyetleri düşürmüş, donamın nakliyatı hariç, uygun olan bütün alanlarda faaliyetlerini “e” hale gelmiş olacaktır.48 2.1.1. E-Ticaret Modelleri Günümüzde e-ortamlı on-line alış-veriş, on-line bankacılık, on-line yatırım, on-line ödeme faaliyetlerine uyum sağlanmaya çalışılmaktadır.49 Bu uyuma yönelik çalışmalar, işletmelerin e-ortamda daha çok uzmanlaşarak, müşteri ve tedarikçilerle ağlar üzerinden tam bütünleşme içine girmeleri; yeni ve yüksek düzeyli sorumluluk almalarına, etkili uyum ve esnekliğe, uzmanlaşma ve uzlaşmaya, yalınlık ve etkinliğe, gerçek 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 LEE H. G. -D. H. CHO-S. C. LEE (2002), “Impact of e-Business İnitiatives on Firm Value”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1 (2002), s. 41–56. WAGNER C. G. (1999), “Digital Engine Powers New Economy”, Futurist, Vol. 33, No. 4 (April), s. 20; Buna yönelik e-ticaret uygulamaları örnekedinmeleri için Bkz. JUTLA D.-P. BODORK-Y. WANG (1999), “Developing Internet E-Commerce Benchmarks’”, Information Systems, Vol. 24, No. 6, s. 475-493; Ayrıca Bkz. SEÇKİN S. (2000), “Yükselen Değerler”, Capital Dergisi, (Nisan), s. 72-76. Bkz. NDUBIZUL G.-B. ARINZE (2002), “Legal Determinants of The Global Spread of E-commerce”, International Journal of Information Management, Vol. 22, s. 181–194. “Şimdi E-Ticaret Zamanı”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 50-55. DEBRECENY R.-M. PUTTERILL-L. L. TUNG-A. L. GILBERT (2002), “New Tools for The Determination of E-commerce Inhibitors”, Decision Support Systems, Vol. 34, s. 177– 195. Bkz. http//dtm.gov.tr; BİÇKES M. (2002), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mart-Nisan), s. 39. HEUNG V.C.S. (2003), “Barriers to Implementing E-commerce in The Travel Industry: A Practical Perspective”, Hospitality Management [Research note], Vol. 22, s. 111–118. Bu stratejik tercihte genel olarak 4S (Scope, Site, Snergy ve System) karması önemli görülür. Alanda, strateji ve amaçlar, sitede web ve yenilik, sinerjide bütünleşme, sistemde teknolojik boyut düşünülür. Bkz. CONSTANTINIDES E. (2002),”The 4S Web-Marketing Mix model”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1, s. 57–76. BOZKURT V. (2000), Elektronik Ticaret, (İstanbul: Alfa Ya.), s. 67-69. DEMİRDÖĞEN O. (1994), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mayıs-Haziran), s. 13; ERSOY Z. (2000), “Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri”, Para Dergisi, (Mart), s. 26-31. EASTIN M. S. (2002), “Diffusion of E-Commerce: An Analysis of The Adoption of Four E-Commerce Activities”, Telematics and Informatics, Vol. 19, s. 251–267. 104 zamanlılık ve açıklılığa yöneltmektedir. Bu bir anlamda işletmelerin toplam maliyetlerin düşürülmesinde ve tasarruf sağlanmasına kilit rol oynamaktadır.50 Bu ilişkileri aşağıdaki şekilde görmek mümkündür. Şekil 1. E-Ticaret ile İşletmelerin Maliyet Dönüşümü İşlem maliyetleri Müşteriye maliyet E-ticaret Üretici maliyetleri Pazar/pazarlama maliyeti Kaynak: DULUPCU M. A.-A.M. KÜÇÜKKALAY (2001), Yeni Ekonomi: Ekonomik Gelişmenin Devrimsel Yüzü Mü Yoksa Evrimsel-Teorik Bir Meydan Okuma Mı?, (Eskişehir), s. 46. E-ticaret kapsamında genel anlamda dört temel model üzerinde durulmaktadır: B2B-(Business to Business) işletmeden işletmeye, B2C- Business to Customer) işletmeden müşteriye, C2C-(Customer to Customer) müşteriden müşteriye, C2B-(Customet to Business) müşteriden işletmeye şekinde gerçekleşmektedir.∗ Bu sayede, değişen iş biçimleri, işletmelere sürdürülebilirlik açısından yeni olanaklar sunmaktadır.51 Yeni ekonomiyle birlikte yalnızca ticaret değil, toplumsal yaşam ve bilgi akış yöntemleri de değişime/dönüşüme uğramaktadır.52 İnternet ve girişimci ruhun kombinasyonu yeni ekonomide, daha önceleri elde edilmesi çok güç olan daha yeni iş modellerinin oluşması mümkün kılarak, işletmeleri en son müşterilere sunuşta yeni yollar açar.53 Maliyetleri büyük ölçüde düşürerek, hem işletmeler, hem de müşterilerin kazanacağı, mükemmel şekilde işleyen bir sistem oluşturma gücü sağlanmaktır. Bir açıdan bu eksen yeni ekonominin temel taşının işletmeler değil bireyler ya da entelektüel sermaye olduğunu vurgulamaktadır. Dolayısıyla işlerin yapılma biçimlerinin değişmesi ağda “birey merkezli yeni ekonomi”nin oluşmasına yol açmış ve böylece entelektüel sermayenin yönetme gereğini netleştirmiştir. 1.3.2.1. İşletmeden İşletmeye (B2B) E-Ticaret B2B (Business to Business) ya da işletmeden işletmeye e-ticaret, işletmenin kendi ihtiyaçlarını başka bir işletmeden karşılaması ve iletişimin sağlanması durumudur. Burada sektörün yapısı, işişn karmaşıklığı ve dijital işgörme kapasitesi baskın faktörlerdir.54 B2B e-ticaret modelini uygulayan işletmeler, bu pazar yerleri aracılığıyla istedikleri ürünü alıp satmaktadır.55 İşletmeler bu yolla hem iş süreçlerini hızlandırmakta, hem de maliyet avantajı sağlamaktadırlar.56 Söz konusu faaliyetler çoğunlukla “extranet”, işletmeler arası sistemler (IQS) ve “e-pazaryeri” üzerinden gerçekleştirilmektedir.57 İşletmeden işletmeye internet yoluyla pazarlama faaliyetleri; ürünlerin son kullanıcıya ulaşmadan önceki satış ve transferleri, ortak girişimler (Joint venture) ve tedarik zinciri faaliyetleri, üretim sözleşmeleri, ürünlerin dağıtım ve pazarlanması, ürün ve hizmetlerin destek hizmetleri uygulamaları kapsamaktadır. Bu sinerjiyi oluşturmaya ya da sinerjiyi kaldıraç olarak kullanmaya yöneliktir.58 Dolayısıyla B2B pazarlama faaliyetleri, işletme faaliyetlerinin özel ve kamusal ağlar/internet ortamında finansal transferleri, online değişmeleri, açık artırmaları, ürün ve hizmetlerin teslimatını, tedarik zinciri faaliyetlerinin diğer işletme faaliyetleri ile bütünleşik gerçekleştirilmesini ifade eder.59 50 ∗ 51 52 53 54 55 56 57 58 59 MARİOTTİ S.-F. SGOBBİ (2001), “Alternative paths for the growth of e-commerce”, Futures, Vol. 33 s. 109–125; Ayrıca Bkz. “Şimdi E-ticaret Devrimi”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 20-21. Çalışma kapsamında, işletmelerin e-ticareti değerlendirilmiştir. Bu açıdan bireylerin/vatandaşların kamu idaresi ile olan ticari ilişkileri değerlendirilmemiştir. Bkz. LUMPKIN G.T.- SCOTT B. D.- GREGORY G. D. (2002), “E-Commerce Strategies: Achieving Sustainable Competitive Advantage and Avoiding Pittfalls”, Organizational Dynamics, Vol. 30, No. 4, ss. 325-340. KARAHAN K. (2002),”Yeni Ekonomi ve Pazarlama Anlayışı İlişkisi”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Eylül-Ekim), s. 4-7. JELASSI T.-S. LEENEN (2003), “An E-Commerce Sales Model for Manufacturing Companies: A Conceptual Framework and a European Example”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 38–47. LEROUX N.-M. S. WOTERMAN Jr.-E. D. MATHIAS (2001), “Dominats Factors Impacting The Development of Business-to-Business (B2B) E-Commerce in Agriculter”, International Food and Agribusiness Management Review, No. 4, s. 205-218. HEMPEL P. S.-Y. K. KWONG (2001), “B2B e-Commerce in Emerging Economies: i-metal.com’s Non-Ferrous Mentals Exchange in China”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 10, s. 335-355; Ayrıca Bkz. “Digital Yükselen Pazarlar”,Capital Aylık Ekonomi Dergisi Eki, (Haziran 2001), s. 6-7. “E-İş Rehberi”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, (Eylül 2001), s. 34-35. EASTON G.-L. ARAUJO (2003), “Evaluating the impact of B2B e-commerce: a contingent approach”, Industrial Marketing Management, No. 5561, s. 1– 9. Walid MOUGAYAR, Opening Dijital Markets, (McGrawHill Companies, New York: 1998), s. 17. DENİZ R. B. (2001), İşletmeden Tüketiciye İnternette Pazarlama ve Türkiyedeki Boyutları, (İstanbul: Beta Ya.), s. 13-26; Ayrıca Bkz. GILLEN D.-A. LALLC (2002), “The Economics of The Internet, The Neweconomy and Opportunities For Airports”, Journal of Air Transport Management, Vol. 8, s. 49–62. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi 1.3.2.2. İşletmeden Müşterilere (B2C) E-Ticaret E-ticaret iş modellerinin ikinci boyutunu B2C (Business to Consumer) İşletmeden Müşterilere e-ticaret oluşturur. “www teknolojisi”ndeki baş döndürücü gelişmeler neticesinde ortaya çıkan “sanal mağaza” uygulamaları ile işletmeler, birçok ürünü doğrudan müşteriye satış yapmaya başlamasına bağlı değerlendirilebilecek B2B e-ticaret müşteriye, özellikle zamandan tasarruf ve alış veriş kolaylığı sağladığı için tercih edilen bir faaliyet olarak, e-ticaretin en çok kullanıldığı bir alandır. 60 Potansiyel müşteriyi tutmak ve yeni pazarlar bulmaya yönelik idealize bir sistemi nitelemektedir.61 Günümüzde bilgi güç anlamına gelmekte ve internet kullanıcısı olan müşteriler, önemli ölçüde bilgi ve dolayısıyla güç potansiyelini ellerinde tutmaktadırlar. İşletmeden müşteriye yönelik ticaret faaliyetlerinde müşteriler, evlerinden, işyerlerinden veya internet cafelerden bilgisayar yardımıyla internete bağlanarak pek çok ürün ve hizmete 24 saat boyunca ulaşarak satın alma olanağına sahiptirler. Ancak B2C maliyetlerde tasarruf, satış ve pazarlama faaliyetlerinde etkinlik, “e” pazarlara ulaşma, kolay alış-veriş ve zaman tasarrufu, ürün/hizmete ilişkin zengin bilgi ve karşılaştırma olanağı verse de; sosyal boyutun zayıflığı, dağıtım ve teslimatla ilgili sorunlar ile dolandırıcılık yapılması, ürün iadesine ilişkin sorunlar açısından zayıflıklara sahiptir.62 1.3.2.3. Müşteriden İşletmeye (C2B) E-Ticaret C2B (Müşteriden İşletmeye) e-ticaret, yeni teknolojilerin müşteriye sağladığı üstünlükler ile e-ticarette geldiği son yansıma noktası olarak ifade edilmektedir. Müşterilerin, ürün veya hizmet satan işletmelere teklif sunması esasına dayanan bu e-ticaret modeli, günümüzde kullanımı yaygınlaşan ve gelecekte önemli bir noktaya ulaşacağı düşünülen bir iş modeldir. Örneğin, 2003 yılında B2B e-ticareti 1,3 trilyon dolara erişmesi beklentisine karşılık, C2B ile on-line yoluyla harcanan para miktarı her yıl 2 kat artarak, 2004 yılında yaklaşık 100 milyon dolar olacağı beklenmektedir.63 C2B uygulamalarında inisiyatif son kullanıcıya geçmektedir; son kullanıcının belirli bir ürün veya hizmet için satıcı tarafa bir teklifte bulunması ve satıcının bu teklifi değerlendirerek yanıt vermesi şeklinde bir süreç izlenmektedir. Genellikle aracılar üzerinden yürüyen bu süreç, başta tatil rezervasyonları, uçak biletleri olmak üzere birçok farklı alan için geçerlilik kazanmaktadır.64 1.3.2.4 Müşteriden Müşteriye (C2C) E-Ticaret BT’nin müşterilere sağladığı birçok avantaj söz konusudur. Bilgiye daha kolay ulaşma, farklı alternatifleri kolaylıkla belirleme ve bunlar arasından özgürce seçim yapabilme, üreticilerin mal veya hizmetlerini şekillendirmelerinde onlara yol gösterme gibi birçok konuda söz sahibi olan müşteriler; internetin sunduğu diğer bir avantaj olan sınırsız iletişim ile, artık ticari faaliyetlerde alıcı rolünden sıyrılıp bu ticaretin gerçekleştirilmesinde satıcı rolüne de soyunabilmektedir. Müşteriden müşteriye e-ticaret; asıl işi ticaret olmayan son kullanıcıları, çeşitli ürün ve/veya hizmetleri elektronik kanallar üzerinden satmaları ve almaları sürecine verilen genel addır. Günümüzde bu tür ticaretin en yoğun olarak gerçekleştiği ortamlar açık artırma siteleri olmaktadır.65 3. UYGULAMA: AZERBAYCAN İMALAT İŞLETMELERİNİN/YÖNETİCİLERİNİN ETİCARETE BAKIŞ AÇILARINI İNCELEME Bu uygulama bölümünde Azerbaycan işletmeciliğinin genel bir değerlendirilmesi yapıldıktan sonra, Azerbaycan işletmelerinin/yöneticilerinin yeni ekonomi ve e-ticarete bakış açılarının ortaya konulmasına ve geleceğe ilişkin düşüncelerinin gerekliliği üzerinden teorik olarak tartışılan konunun ampirik kanıtlarının sağlanmasına çalışılacaktır. 60 61 62 63 64 65 AKTAN B.-A. ARSLAN (2002), “İş Hayatında İnternet Kullanımı ve Elektronik Ticaret’e (E-Commerce) Genel Bir Bakış”, Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, (Ekim), s. 85-86. HAŞILOĞLU, s. 94. DENİZ, s. 13-26; Ayrıca Bkz. DEMİRHİNDİ M. (2003), Yeni Ekonomi Bağlamında İşletme dünyasını Yönlendiren Temel İş Stratejilerinin Değerlendirilmesi, (Isparta: Süleyman Demirel Ünv. SBE yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi), s. 39. CHANG K.C.-J. JACKSON-V. GROVER (2002), “E-commerce and Corporate Strategy: An Executive Perspective”, Information & Management, No. 2023, s. 1–13. DEMİRHİNDİ, s. 40-41. Özellikle Auction.com, ebay.com, yahoo!auction gibi sitelerde bir çok son kullanıcı ticari işlemlerini gerçekleştirebilmektedir. Bkz. STANDIFIRD S. S. (2001), “Reputation and E-Commerce: eBay Auctions and The Asymmetrical Impact of Positive and Negative Ratings”, Journal of Management, Vol. 27, s. 279–295; Ayrıca Bkz. ”E-Ticaret Modelleri Olgunlaşıyor”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, S. 19 (Mayıs 2002), s. 27-40. 106 3.1. Azerbaycan İşletmeciliği: Konumlandırması ve Değerlendirme Azerbaycan Kafkasya-ötesinin doğu kısmında; yüzölçümü 86.600 km2’dir. Bölgenin en önemli özelliği tarihi geçit ve ticaret yolları üzerinde bulunmasıdır. Toplam yüzölçümünün %16,9’u ekili alanlar, %3,4’ünü dikili alanlar, %26’sını çayır ve meralar, %11,4’ünü ormanlar, %42,3’ünü tarım dışı diğer alanlar oluşturmaktadır. Yaklaşık arazi yapısının %50’si dağlıktır. İklimi kuru ve subtropikal karakterlidir. Kuzey bölgesinde kuru karasal iklim hakimdir. Ülkenin kültürel ve tarihsel konumu M.Ö ve M.S. devirlere uzanmaktadır. M.Ö devirlerde yaşayan Sakaİskit dönemine ve M.S da Selçuklular, Safaviler, Afşar-Kaçar dönemi ve hanlıklar devrine kadar taşınmaktadır. Azerbaycan genç bir nüfus yapısına sahiptir. Ülkede eğitim küçük yaşta başlamaktadır. Ülkede 10 Üniversite, 11 Yüksekokul ve Enstitü bulunmaktadır. Nüfusun %35,6’sı tarım ve ormancılık, %12,3’ü imalat, %7’si inşaat, %12,9’u ticaret sektörlerinde ve %32,1’i diğer sektörlerde çalışmaktadır. Ülkede ulaşım kara, demiryolu ve hava yolu ile sağlanmakla birlikte deniz taşımacılığı da yapılmaktadır. Azerbaycan gelişmiş bir ulaşım sistemine sahip olmakla birlikte, alt yapısını ve ekipmanlarını etkili olarak kullanamamaktadır. Ayrıca Azerbaycan, Gürcistan ya da Rusya üzerinden Karadeniz yolu ve İran üzerinden olmak üzere iki uluslararası yoldan Batıya açılması, stratejik bir özellik kazandırmaktadır. Azerbaycan verimli tarımsal arazilere ve petrol, doğalgaz ve demir cevherlerini de içeren geniş maden cevher kaynaklarına sahiptir. Ülkede özellikle kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, arsenik, mermer, kireç taşı, siyanit, maden tuzu ve kaya tuzu çıkarılmaktadır. Petrol ve doğalgaz üretimi diğer doğal zenginlik kaynaklarına göre birinci sıradadır. Ülkenin tarımsal ürünleri ise; üzüm, pamuk, tütün, sebze ve meyvedir. Ülkenin GSYİH’laya katkısı 2000 yılı verilerine göre 4,2 dir. Ülkenin imalat sektör portföyü; ağır imalat (yakıt-enerji, makine ikmal, kimya, orman ürünleri), hafif imalat (dokumacılık, dikiş, deri-kürk) ve gıda imalatından oluşmaktadır. Sektörde yer alan bir çok imalat işletmeleri beklenen atılımı sağlama potansiyeline sahiptir. Gıda ve içki imalat Azerbaycan imalat sektörünün % 38,6’sını oluşturmaktadır. Dokuma, giyim ve deri imalat toplam imalat üretiminin % 24’lük bir paya sahiptir. Bu imalat kolu büyük, orta ve küçük işletmelerden oluşmaktadır. Azerbaycan zengin petrol ve gaz rezervlerine sahip olması nedeniyle, daha çok makine ve metal imalat ile petrol-gaz ekipmanları imalatı üzerine gelişme göstermektedir. Azerbaycan’da ticaretin güçlendirilmesi için, petrol sektöründe üretimin artırılmasına, diğer Türk Cumhuriyetleri arası ticaretin yeniden canlandırılmasına ve yeni pazarlar oluşturulmasına yönelik çalışmalar ivedilikle sürdürülmektedir.66 Ancak SSCB döneminde uygulanan merkezi planlama çerçevesinde Azerbaycan’ın imalat ülkesi değil de, tarım ülkesi olarak biçilen rolün ülke imalat sektörünün oluşması ve geliştirilmesindeki olumsuz etkisi özellikle hissedilmektedir. Mevcut imalat tesislerlerinin eski teknoloji ile düşük gerçekleşen verimliliği bununla bağlantılıdır. Ülkede üretilen imalat mallarının % 80’ni nihai ürünlere oranla katma değeri düşük hammadde ve yarı mamul şeklindedir. Tekstil imalatında küçük ve orta ölçekli pek çok tesis mevcut olmasına karşın, verimlilikleri istenen düzeyde değildir. Kamunun özel işletmeleri teşvik ve geliştirmeye yönelik özelleştirme çalışmaları devam edilmekte; verimli küçük ve orta ölçekli işletmelerin yabancı sermaye ile birlikte kurulması teşvik edilmektedir.67 3.2. Araştırmanın Tanıtılması: Amacı ve Yöntemi Araştırmanın Amacı: Araştırmanın amacı, Azerbaycan’da faaliyet gösteren imalat işletmelerinin yeni ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına ilişkin bakış açılarının, beklentilerinin, zorunluluklarının ve sorunlarının belirlenmesine ve buna bağlı bir takım önerilerin geliştirilmesine yöneliktir. Bununla, daha sonra yapılabilecek Türkiye uygulaması ile karşılaştırmalı bir ampirik çalışma kanıtlarının sağlanması hedeflenmiştir. Araştırmanın Veri Toplama Yöntemi: Araştırmanın ana kütlesi Azerbaycan’da faaliyet gösteren Azeri kökenli imalat işletmeleri oluşturmaktadır. Ana kütle ile ilgili bilgiler İGEME’den (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi), TİKA’dan (Türk İşbirliği Kalkınma Ajansı) edinilmiştir. Öncelikle TİKA’dan Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde faaliyet gösteren 400’lük liste elde edilmiş; ancak Azerbaycan yanısıra Kazakistan ve Özbekistan kökenli işletmeler olması dolayısıyla İGEME verilerine yönelinmiş; İGEME’den 55’lik bir Azerbaycan işletme listesi elde edilmiştir. 55’lik listeden daha sonra, Azerbaycan’da faaliyet gösteren ve web sayfasına sahip 35’lik imalat işletme listesi oluşturulmuştur. 66 67 Bkz. Azerbaycan Ülke Raporu, (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Ya. No. 32, Ankara, Ekim 1996), s. 1-66. http//www.igeme.gov.tr. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Tablo 2. Araştırma Kapsamına Alınan Sektör Dağılımı ve Ürün Tanımları Özeti Sektör türü Dokuma, Giyim ve Konfeksiyon Orman Ürünleri Sanayi Gıda, içki sanayi İşletme sayısı 2 2 10 Basım ve Kağıt Ürünleri Sanayi Makine ve Metal İşleme Sanayi 4 9 Kimya ve Cam-Plastik Sanayi Petrol ve Petrol Ürünleri Sanayi Toplam 5 3 35 Sektör ürünü tanımları Halı ve kilim Kapı, laminer, mobilya Konserve, meyve suları, turşu, çay üretimi, ayçiçeği ve mısır yağı, unlu mamuller, et ve et ürünleri, şarap, domates, marmelat, balık işleme, fındık ve fıstık Posta pulları, posta kartları ve zarfları, poster ve takvim üretimi Alimünyum ve alt ekipmanları, hafif metal parçalar, çelik tel, kontrol kabloları, bilgisayar ekipmanları Seramik ve fayans yapıştırıcısı, sülfirük asit, boya üretimi Ham petrol üretimi, petrol ekipmanları, neftin Kaynak: İGEME verilerine bağlı düzenlenmiştir. Bu bağlamda araştırma kapsamına Azerbaycan’da faaliyet gösteren ve web sayfasına sahip 35 değişik imalat sektör işletmesi seçilmiştir. Dolayısıyla araştırma, çalışmanın yapıldığı tarih itibarıyla internette web sayfasına sahip ve erişimi kolay imalat sektörü işletmeleri ile sınırlandırılmıştır. Araştırmada seçilen işletmelerin üst düzey/sahiplerine anket uygulanmış ve anket 2003 yılı Ocak-Şubat ayı içinde yapılmıştır. İşletmelere anketler e-posta ve faks yoluyla gönderilmiş; 20 tanesinden yanıt alınmıştır. Diğer işletmeler çeşitli nedenlere bağlı olarak ankete yanıt vermemiş/veremeyeceklerini bildirmişlerdir. Böylece 20/35=0,57(%57) yanıt oranı elde dilmiştir. Anket kağıdıyla toplam 5 soru sorulmuştur.∗ Bu sorulardan ilk 2 soru, demografik ve mevcut durumu tespit etmeye yönelik tamamlayıcı soruları içermektedir. Diğer 3 soru ise; e-ticaret kapasitesi ve tutumlarına, eticaret yapmaya yönelten faktörler ya da e-ticarette en önemli zorlayıcıların tespit edilmesine; e-ticaret iş modelleri ve temel uygulama süreçlerini saptamaya ilişkin değerlendirilmiştir. Araştırma verilerinin değerlemesinde SSPS 10.0 for Windows istatistiki paket programı kullanılmış; anket sorularından elde edilen sonuçlar, frekans dağılım tabloları yardımıyla açıklanmaya çalışılmış ve aşağıdaki bulgular elde edilmiştir. 3.3. Araştırma Bulguları ve Analizi Araştırma kapsamındaki işletmelere ait temel bilgilerin dökümü aşağıdaki gibidir: Tablo 3. İmalat İşletmelerinde Çalışan İşgören Sayısı Ölçeği/Çalışan Personel Sayısı Frekans 5 8 6 1 20 1-24 25-50 51-100 100 den fazla Toplam Dağılım % 25 40 30 5 100 Araştırma kapsamına alınan işletmelerin % 40’ı küçük ölçekli olup; % 100’ü özel işletmedir. Tablo 4. Uygulanan E-Ticaret Modelleri E-Ticaret Modelleri İşletmeden İşletmeye İşletmeden Müşteriye Müşteriden İşletmeye Müşteriden Müşteriye Toplam Frekans 13 7 20 Dağılım % 65 35 100 Araştırma kapsamındaki işletmelerin % 65’ü işletmeden işletmeye e-ticaret modelini,%35’i ise işletmeden müşteriye e-ticaret modelini kullandıkları ortaya çıkmaktadır. ∗ Anket soruları, “Dotcom Pricewaterhouse Coopers Dotcom’ların bir Yılının Sorgulanması”, İnfomag Dergisi (Ekim 2001), s. 89-93’den yararlanılarak hazırlanmıştır. 108 Tablo 5. E-ticaret Yapmada Web ile İlgili Düşünceler Öncelik/Önemlilik İş Modellerini Uygulama ve Güvenlik Hedef Müşteriyi Belirleme Değişen Sürekli Pazar/Pazarlama Dinamikleri Teknoloji Etkinliği ve Amaç Farklılaşması Ticaret Kapsamının Değişen Kuralları Müşteriyi Konumlandırma veya Müşterinin Konuşlanması Site Çekiciliği ya da Sanal Etkileşimin Yönü Toplam Frekans 5 4 3 3 2 2 1 20 Dağılım % 25 20 15 15 10 10 5 100 Anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 25’si, web’te karşılaştıkları zorlukların başında, yeni iş modellerini uygulama zorluğu ve güvenlik ihtiyacı olarak görmektedirler. % 20’si hedef müşteriyi belirleme olarak görmekte, % 15’i değişen sürekli pazar/pazarlama dinamikleri ve teknoloji etkinliği ve amaç farklılaşması olarak görmekteler. % 10’u ticaret kapsamının değişen kuralları ve müşteriyi konuşlandırma veya müşterinin konuşlanması olarak görmekte.% 5’i ise site çekiciliği ya da sanal etkileşimin yönü olarak görmekteler. E-ticaret kapasitesi ve tutumlarına, e-ticaret yapmaya yönelten faktörler ya da e-ticarette en önemli zorlayıcıların tespit edilmesine; e-ticaret iş modelleri ve temel uygulama süreçlerini saptamaya ilişkin sorulara ilişkin verilerin değerlendirilmesi de şöyledir. Tablo 6. E-ticaret Kapasitesi ve Tutumları Öncelik/Önemlilik Pazarlamaya Odaklanmak Maliyet ve Genel Giderleri Azaltmak İnternet ticareti ile daha çok karlılığı artırma yolları aramak Daha iyi ürün kalitesi arzulamak Yeni müşteri kazanmaya çalışmak Müşteri için güvenilir bir servis amaçlamak Satış Gücü ve daha fazla satış elemanı sağlamaya çalışmak Müşteri ile olan ilişkileri artırmak Toplam Frekans 5 4 3 2 2 2 1 1 20 Dağılım % 25 20 15 10 10 10 5 5 100 İlişkin anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 25’si pazarlamaya odaklanma seçeneğini hem e-ticaret kapasitesi, hem de işletme karlılığını artırmada birinci öncelikli etken olarak görmekte; % 20’si maliyet ve genel giderleri azaltmak seçeneğini ikinci öncelik olarak görmektedir. % 15’i internet ticareti ile daha çok karlılığı artırma yolları aramayı üçüncü öncelik olarak görmektedir. % 10’u daha iyi ürün kalitesi arzulamak, yeni müşteri kazanmaya çalışmak ve müşteri için güvenilir bir servis amaçlamayı dördüncü öncelik olarak görmektedir. %5’i ise müşteri ile olan ilişkileri artırmayı, satış gücü ve daha fazla satıl elemanı sağlamaya çalışmayı beşinci öncelik olarak görmektedir. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi E-ticaret’e yönelten etkenler ya da en önemli zorlayıcıların ne olduğu sorulmuş ve aşağıdaki yanıtlar alınmıştır. Tablo 7. E-Ticaret Yönelten Etkenler ya da En Önemli Zorlayıcılar Frekans Dağılım % 5 4 3 3 2 2 1 20 25 20 15 15 10 10 5 100 Öncelik/Önemlilik Küresel merkezli olmak Daha değerli karlar elde edebilmek Yeni müşteriler kazanmak ve o müşterileri elde tutmak İyi hizmetler sunabilmek Web sitelerinin tasarımını geliştirebilmek Etkin pazarlama ve reklam yapabilmek Rakiplere ayak uydurabilmek Toplam Anket sorularına yanıt veren şirket yöneticilerinden % 25’i e-ticarete yönelten etkenlerin başında küresel merkezli olmayı en önemli zorlayıcı olarak görmektedir. % 20’si daha değerli karlar elde edebilmeyi ikinci en önemli zorlayıcı etken olarak görmektedir. % 15’si yeni müşteriler kazanmak ve o müşterileri elde tutmayı üçüncü en önemli zorlayıcı olarak; % 10’u web sitelerinin tasarımını geliştirebilmek ve etkin pazarlama ve reklam yapabilmeyi dördüncü en önemli zorlayıcı olarak; ve % 5’si ise rakiplere ayak uydurabilmeyi beşinci en önemli zorlayıcı olarak görmekteler. E-ticaret iş modelleri ve temel uygulama süreçlerine ilişkin soruya verilen yanıtlar ise aşağıdaki gibidir. Tablo 8: E-İş modelleri: Temel Uygulama Süreçleri Frekans Dağılım % 6 5 4 3 2 20 30 25 20 15 10 100 Öncelik/Önemlilik Pazarın izlenmesi Tarafların buluşmasını sağlamak Reklamların yapılması Kanıtlanmış ürünler/en iyi servislerin önerilmesi Rakiplerin izlenmesi Toplam Anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 30’u pazarın izlenmesini e-iş modelinin ayakta kalmasını sağlayan temel süreçlerin başında görmektedir. % 25’i tarafların buluşmasını sağlamayı ikinci; % 20’si reklamların yapılmasını üçüncü temel süreç olarak görmektedir. % 15’si kanıtlanmış ürünler/en iyi servislerin önerilmesini dördüncü, % 10’u ise rakiplerin izlenmesini beşinci temel süreç olarak görmektedir. 110 SONUÇ: E-TİCARETİN GELECEĞİ VE AZERBAYCAN İMALAT İŞLETMELERİNE ÖNERİLER Bilişim teknolojileri (BT) hem yeni ekonomiyi dönüştüren; hem de eskisini kullanan eşgüdümleme teknolojileridir. Pazarı ve işletmeleri yeniden örgütleyen/yapılandıran, yeni çalışma biçimlerini uyaran ve yaşam tarzlarını değiştiren, insanları yetkilendiren, daha etkili ve verimli bir hizmet üretimlerini güçlendiren, teşvik eden, yaygınlaştıran BT tüm ekonomilerin yenilenmesini sağlamakta; bilgisayar ağları ile iletişim ve işbirliği engellerini ortadan kaldırarak işletmelerde sinerji oluşumunu ve ortaklaşa girişimciliği desteklemektedir. Öyle ki, BT web teknolojileri ile bütünleşerek, iş dünyasında kapsamlı ve büyük bir değişim üretmektedir. E-ticaret manipülasyonu ile de, ölçeği önemli olmaksızın tüm işletmelerin e-rekabet ortamına çıkmasına olanak sağlamakta, daha önce hayal edilmesi bile mümkün olmayan sektörlerin doğuşuna, varolanların dönüşmesine veya yok olmasına neden olmaktadır. Bu bağlamda yeni ekonomi ve e-ticaret, gelecekteki başlıca sorunlarının giderilmesiyle, tüm dünyada iş/işletme hayatın en büyük gereklerinden biri olmayı sürdüreceğe benzemektedir. Özellikle de güven/güvenlik sorunlarının giderilmesi, alt yapının oluşturulmasına ve dünya genelinde e-ticaretin yaygınlaşmasına katkı sağlayacağı düşünülebilir. Diğer yandan, e-ticaret gelecekte tüm sektörlerde –hem niceliksel hem de nitelikseldönüştürücü etkiler gerçekleştiren bir güç/araç konumuna gelecektir. Tüm bu cümlelere bağlı olarak e-ticaretin geleceğini şu temel başarı koşulların sağlanmasına bağlı düşünmek mümkündür: • Vizyonu Oluşturma ve Paylaşma: Genellikle vizyon arzulanan gelecekte yaşamaya ilişkin bir resmin çizilmesi ve paylaşılması gerekliliği şeklinde düşünülür. Yeni ekonomi ve e-ticaret bağlamında vizyon, geleceği biçimlendirme, rekabet avantajı için yaratıcı işletme stratejilerini geliştirme, performans ve verimliliğe ilişkin pozitif dönüşümleri sağlama olanağı vermektedir. Bu yüzden işletmelerin e-ticarette başarısı için, e-işletme vizyonunu oluşturması ve sektörel olarak paylaşımını sağlaması gerekmektedir. • Yeni Fikirlere Açıklık ve Teşvik Edilmesi: Yeni ekonomi ve e-ticaretin temelinde değişen pazar koşullar, yeni fikirlere ve yeni iş konsepti buluşçuluğuna yönelik çalışmaların gerektirmektedir. Geleceğin iş/işletme dünyasına açık bir işletme, her şeyden önce yeni iş konseptleri için eskilerin öldürülmesi gerektiğini bilir. Buna yönelik entelektüel ve yaratıcı insan dokusunu, geliştirici enstrümanlar olarak kullanır. Dolayısıyla işletmelerin e-ticaret başarıları, geliştirilen vizyon kapsamında her türlü yaratıcı, yenilikçi ve değerli iş konseptlerine açık bir çalışma yönteminin benimsemesini gerekmektedir. • Teknik ve Bilişim Bilgisini Önemseme: Yeni ekonomi ve e-ticaretin temelinde BT’ni gerektiği gibi bilmek ve en iyi şekilde kullanmak yatar. BT’nin etkinliğini, üretilen bilgi besler. İşletme yöneticilerinin ve çalışanların gerekli bilgi ve donanıma sahip olması, üretilecek bilgi için gerekir. Ancak, bilginin hayata aktarılması zor ve uzun soluklu bir süreçtir. İşletmelerin bu süreçte BT’ni etkin kullanmak yanında, gerekli olan süreç teknolojilerini de oluşturmaları gerekmektedir. • Strateji Geliştirme ve Dinamizm Sağlama: Dinamizm değişen rekabet ve pazar/müşteri yapılarına bağlı hızlı ve esnek davranışa bağlıdır. İşletmeler bu sayede rekabetin gerektirdiği manevraları gerçekleştirebilir ve gerekli kararları hızlı şekilde verebilirler. Sürecin performansı, strateji uygulama başarısı ve üretilen değer ile ölçümlenir. Bu bağlamda işletmelerinin dinamizmi, e-stratejileri ve değer üzerinden benzersizlik üretmeye ilişkin düşünülmesini gerektirmektedir. • Pazar Sektör Deneyimini Artırma ve paylaşma: Yeni ekonomi ve e-ticaret iş süreçlerinde başarılı olmak isteyen işletmeler için önemli bir faktör pazar/pazarlama alanında gerekli bilgi birikimini ve deneyimi, yeni eortam kapsamında değerlendirmesi gerekir. Pazar ve sektörde eski alışkanlıkları değiştirmek ise oldukça zor olabilir. Ancak, eski sektör deneyimleri ile yeni ekonomi alanında yeterli olabilmek olanaksızdır. İşletmelerinin bu yöndeki çalışmalarını ivedilikle gerçekleştirmeleri gerekmektedir. • Müşterilerin elde edilmesi, korunması ve Sadakatinin Sağlanması: Yeni ekonomi özellikle işletme süreç ve yapılarının yeniden yapılandırılmasını sürdürülebilirlik açısından zorlar. Sanal işletme dinamikleri, hedef müşterilerin belirlenmeni ve elde edilen müşterilerin hızla kaybedilmesini doğal olarak kabul etmektedir. Bu noktada işletmelerin yeni gerçeklikte çalışmanın zorluğunu kabul etmesi gerekir. işletmelerinin e-ortamda müşteri ilişkilerini kurmak, olgunlaştırmak ve sürdürmek için e-MİY (e-müşteri ilişkileri yönetimi) çalışmalarını yenilenen bir perspektifte düşünmeleri gerekmektedir. • Müşterinin konuşlandırılması ya da Müşterinin Konuşlanması: E-iş ortamında en zor olan, işletmelerin müşteriyi konuşlandırması ya da müşterinin işletmeyi konuşlandırması olmaktadır. Çünkü müşteri web sitesinde, işletmeye bir ”tıklama” mesafesinde yakın olduğu bir gerçektir. Müşterisini konuşlandırmayan bir işletmenin eortam çalışmalarını gerçekleştirmesi zordur. Aynı şekilde müşterisinin zihninde konuşlanmamış bir işletmenin de başarılı olmasını beklemek olanaksızdır. Bu nedenle işletmelerin müşteri ilişkilerinin gücünü ve etkilerini, değer tabanlı bir bakış açısı içinde gerçekleştirmesi gerekir. Bunun için işletmeler, “veri madenciliği” sistemini hızla hayata geçirmesi gerekmektedir. • İş Modellerini Uygulama ve Güvenlik ile İlgili Çalışmaların Sürdürülmesi: İşletmelerin iş süreçleri, fiziksel ve fiziksel olmayan kaynaklarını etkin, etkili ve verimli kullanılabilmesi için gerekli bir çerçeve sağlar. Yanlış iş modelleri, yanlış pazarlama yeteneklerini ya da yeteneklerin geliştirilmemesine neden olur. E-ticaret Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi için modellerin bütünleşik ve ardaşık bir şekilde ele alınması gerekir. Buna yönelik sistemin gerek kendi gerekse dışsal nedenlere bağlı oluşabilecek olumsuzlukları önceden önlem alması gerekir. Güvenlikte yapılan bir hata, avantajın bir diğer işletmeye geçmesine yol açar. Burada işletmelerin kendi dokularına uygun ve gelecekte başarının sürdürebilirliğini sağlayacak, etkin iş süreçlerini yaratmaları ve uygun iş modellerini bir an önce güvenli bir şekilde uygulamaya sokmaları gerekmektedir. • Değer Temelli Müşteri Yaklaşımı ile Bütünleşme Yönelik Çalışmalar: Yeni ekonomi ile artan iş hacmi, gelişen müşteri bilinci müşterinin değer tabanlı ekonomilere yönelmesine neden olmuştur. Değere duyarlı ve paylaşılan süreçler üzerinden işletme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, bütünleşme konusundaki çalışmalara hız verilmesine neden olmaktadır. İşletmelerin müşteri ile birlikte yaratacakları değer üretme platformlarını oluşturmaları, eski-yeni arasında sıkışan müşterinin kaygılarını azaltmaları gerekmektedir. • Teknoloji Etkinliğinin Sağlanması ve Amaca İlişkin Odaklaşma: Teknolojinin etkinliğini bilmek ve sahip olmak, o teknolojinin verimli kullanılmasına yardımcı olur. Teknolojinin kaldıraç etkisi, etkin/etkili kullanılabildiği ölçüde mümkündür. İşletmelerin bu yönde yaklaşımları, teknolojiye sahip olmanın ötesinde, teknolojinin kullanılabileceği alternatif alanların ve etkinliklerinin düşünülmesini gerektirmektedir. • Site Cinselliği ya da Sanal Etkileşim Özelliklerini Sağlama: Fiziki varlıkların sanal hale gelmesine olanak veren ve sanki’lik ölçeğinden gerçekleştirmeye dönüşüm için site cinselliğinin oluşturulması gerekir. Site cinselliği, yeni yaklaşımlara bağlı olarak hayal kapasitenin kullanılması ve çekiciliğinin sürekliliğini sağlamaya yönelik bir kapasitedir. Bu açıdan işletmelerin genel olarak site cinselliğini sağlamak için “web imaj”ı (görsel denge, ana sayfa, renk ve tipografi vs seçimi) kağıtlar üzerinden çıkararak, zihinlerde şekillendirmesi gerekir. Hazırlayacakları web sayfalarının, müşteri davranışlarını yönlendirmek değil, müşteri davranışlarının şekillendirdiği bir düşüncede ele alması daha yararlı olabilir. • Sürekli Değişen Pazarlama Dinamiklerini Kullanma ve Etkili Pazarlama Yapısı Oluşturma: E-ticaretin yarattığı pazar/pazarlama, sanal dünyanın hayal gücü birikimine bağlı ve paralel bir nitelik göstermektedir. İşletmelerin, bu sanal dünya hayal gücü birimini kullanması, farkındalık açısından gereklidir. Ancak farklılık yaratmak için daha çoğuna ihtiyaç vardır. Çünkü yaratılan fark, olası negatif yönlü etkilerden kurtulabilme olanağı sağlayacaktır. • E-Ticaret Kapsamının Değişen Kuralları-Zaman ve Mekandan Bağımsız Erişim Sağlama: E-ortamda pazarlama dinamikleri her geçen gün değişime uğramakta ve bu değişmelere bağlı olarak, etkin bir pazar yapısı oluşmaktadır. Özellikle ürün hayat seyirlerinin kısalması, kompozisyonları değişmesi ve yeni ürün/hizmetlerin ortaya çıkması etkin bir pazarlama bilgisine ve tecrübesine sahip olunması gerekmektedir. Sanal ortamın zamandan ve mekandan bağımsız gelişen ve sürekli kendiliğinden yenilenen/katilizlenen kurallara bağlı olarak, işletmelerin e-ticaret vizyonlarını dönüştürmeleri gerekmektedir. Bu koşullara bağlantılı olarak araştırma kapsamındaki Azerbaycan imalat işletmelerine ilişkin şu öneriler kristalize edilebilir: Azerbaycan imalat işletmeleri yeni ekonomiye ve buna bağlı olarak ortaya çıkan e-ticaret ve e-iş kavramlarına olumlu yaklaşımlarını, gerekli alt yapı elemanlarına sahip olmamaları nedeniyle sürdürememektedir. İşletmelerin bir an önce alt yapı eksikliklerini gidermeleri ve gerçekçi bir vizyon edinmeleri gerekmektedir. Azerbaycan imalat işletmelerinin e-ticarette karşılaştıkları en büyük sorun, e-iş modellerini uygulama ve güvenlik endişeleri olmaktadır. Bu endişeden kurtulabilmek için işletmelerin mevcut e-pazar/pazarlama koşullarını etkili ve sürekli bir şekilde analiz etmeleri gerekmektedir. Azerbaycan imalat işletmelerinin karşılaştıkları bir diğer önemli sorun da, hedef müşteriyi belirleme, elde etme ve koruma olmaktadır. Bunun için, işletmelerin “veri madenciliği” sistemini ve müşterileri ile birlikte değer ürete platformlarını oluşturmaları ve araştırmaları; sıkı bir e-iletişim (MİY) içine girmeleri gerekmektedir. Bu hem bugün, hem de gelecek açısından büyük önem taşıyacaktır. Azerbaycan imalat işletmelerinin müşteri odaklılıktan müşteri merkezlilik eksenine kayması gerekmektedir. Geliştirilecek müşteri merkezli bir pazarlama anlayışı içinde ve müşteri merkezli stratejileri geliştirmeleri ise bir zorunluluk oluşturmaktadır. Azerbaycan imalat işletmelerinin site cinselliği için “web imaj” çalışmalarını önem vermeleri, gerekirse profesyonel yardım almaları gerekmektedir. Bunun için sahip oldukları web sitelerini sürekli güncellemeleri, ürün ve faaliyetleri konusunda bilgilendirmeleri öncelikle değerlendirilmedir. Azerbaycan imalat işletmelerinin sadece işletmeden işletmeye e-ticaret modelini kullanması ileride entegre çalışma fırsatının kaybedilmesine yol açabilir. Bütünleşik değerlendirilmeyen e-ticaret model konsepti, acımasız rekabet ortamında işletmelere dezavantaj oluşturacaktır. Bu nedenle işletmelerin diğer e-ticaret modelleri ile entegre bir çalışma içinde bulunmaları gerekir. Sonuç olarak Azerbaycan imalat işletmelerinin, yeni ekonomi ve buna bağlı e-ticarete yönelik bakış açıları her ne kadar olumluluk gösterse de, bu olumluluğu geliştirmek, yaygınlaştırabilmek için gerekli adımları atılması ve içerik kazandırması gerektiği açıktır. Dolayısıyla yeni ekonomi ve e-ticaret kapsamında işletmelerin, gelecek fırsatlarını yakalama/tehditlerinden kaçınabilme durumu temel başarı koşullarının sağlamasını gerektirmektedir. Çünkü, sağlanan koşullar, Azerbaycan imalat işletmeleri yeni iş dinamiklerini, modellerini ve biçimlerini benimseme konusunda daha yatkın hale getirme olanağı sağlayacaktır. 112 TEŞEKKÜR Çalışmamıza pozitif katkılarından dolayı, ankete katılan Sn. Azerbaycan İmalat İşletmeleri Yöneticilerine/ Yönetimine; gerekli desteği esirgemeyen İGEME Uzmanları Sn. Oya Benli ve Sn. Banu Bektaş’a; Sn. TİKA yetkilileri’ne ve Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Sn. Yrd.Doç.Dr.Cengiz YANIKLAR’a teşekkür ederiz. KAYNAKÇA − ACUNER T.-K. Tan ŞAHİN (2002), “Entelektüel sermaye’nin ölçülebilirliği Üzerine Herustik (Sezgisel) Bir Araştırma”, 10.Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, 23-25 Mayıs, s. 40-56. − ADDISON T. (2003), “E-commerce Project Development Risks: Evidence From a Delphi Survey1”, International Journal of Information Management, Vol. 23, s. 25–40. − AKIN H. B. (2001), Yeni Ekonomi, (Konya: Çizgi Ya. No. 39/9) . − AKIN H. B. (2002), “Yeni Ekonomi: Yeni Olan Nedir? 20.Yüzyılın Son Moda Kavramının Analizi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 1-12. − AKTAN B.-A. ARSLAN (2002), “İş Hayatında İnternet Kullanımı ve Elektronik Ticaret’e (E-Commerce) Genel Bir Bakış”, Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, (Ekim), s. 85-86. − Azerbaycan Ülke Raporu, (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Ya. No. 32, Ankara, Ekim 1996), s. 1-66. − BARBER R. (2001), “Managing X-commerce”, Network Security, No. 5 (1 May), s. 9-12. − BİÇKES M. (2002), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mart-Nisan), s. 39. − BOZKURT V. (2000), Elektronik Ticaret, (İstanbul: Alfa Ya.). − CENGİZ G. P. (2001), “Yeni Ekonomi Herşeyi Değiştiriyor”, İnfomag Dergisi, S. 3(Ocak), s. 66-67. − CHANG K.C.-J. JACKSON-V. GROVER (2002), “E-commerce and Corporate Strategy: An Executive Perspective”, Information & Management, No. 2023, s. 1–13. − CONSTANTINIDES E. (2002),”The 4S Web-Marketing Mix Model”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1, s. 57–76. − ÇELİK T. (2000),”Yeni Ekonomi Nereye Gidiyor?”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, (Aralık), s.137. − DEBRECENY R.-M. PUTTERILL-L. L. TUNG-A. L. GILBERT (2002), “New Tools for The Determination of E-commerce Inhibitors”, Decision Support Systems, Vol. 34, s. 177– 195. − DEMİRDÖĞEN O. (1994), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mayıs-Haziran), s. 13. − DEMİREL H. (2000), “Dijital Ekonominin Yeni İş Modelleri,” Capital Dergisi, (Ocak), s. 148-152. − DEMİRHİNDİ M. (2003), Yeni Ekonomi Bağlamında İşletme dünyasını Yönlendiren Temel İş Stratejilerinin Değerlendirilmesi, (Isparta: Süleyman Demirel Ünv. SBE yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi). − DENİZ R. B. (2001), İşletmeden Tüketiciye İnternette Pazarlama ve Türkiyedeki Boyutları, (İstanbul: Beta Ya.). − DESOUZA K.-R. EVARISTO (2003), “Global Knowledge Management Strategies”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 62–67. − DREW S. (2003), “Strategic Uses of Ecommerce by SMEs in the East of England”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 79–88. − DULUPCU M. A.-A. M. KÜÇÜKKALAY (2001), Yeni Ekonomi: Ekonomik Gelişmenin Devrimsel Yüzü Mü Yoksa EvrimselTeorik Bir Meydan Okuma Mı?, (Eskişehir). − DÜREN Z. (1999), 2000’li Yıllarda Yönetim, (İstanbul: Alfa Ya.). − EASTIN M. S. (2002), “Diffusion of E-Commerce: An Analysis of The Adoption of Four E-Commerce Activities”, Telematics and Informatics, Vol. 19, s. 251–267. − EASTON G.-L. ARAUJO (2003), “Evaluating the impact of B2B e-commerce: a contingent approach”, Industrial Marketing Management, No. 5561, s. 1– 9. − ERDOĞAN S. (2002), “Makro Ekonomik Etkileri Açısından Yeni Ekonomi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 15. − ERSOY Z. (2000), “Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri”, Para Dergisi, (Mart), s. 26-31. − FİTZ-ENZ J. (1999), Büyük Kuruluşlar İnsanı Nasıl Değerlendiriyor (Çev. G. ŞEN), (İstanbul: Sabah Ya. No. 100/24). − Gartner Gruop (2000 January 27). − GILLEN D.-A. LALLC (2002), “The Economics of The Internet, The Neweconomy and Opportunities For Airports”, Journal of Air Transport Management, Vol. 8, s. 49–62. − HALEY G. T. (2002), “E-commerce in China Changing Business as We Know It”, Industrial Marketing Management, Vol. 31, s. 119-124. − HAMEL G. (2000), Devrimin Başına Geçin (Çev. N. ELHÜSYNİ), (İstanbul: MESS Ya.). − HANAN M. (1996), Yarının Rekabeti (Çev. Z. KUTEVİN-E. KUTEVİN), (İstanbul: İnkilap Ya.). − HAŞILOĞLU S. B. (1999), Enformasyon Toplumunda Elektronik Ticaret ve Stratejileri, (İstanbul: Türkmen Kitapevi). − HEMPEL P. S.-Y. K. KWONG (2001), “B2B e-Commerce in Emerging Economies: i-metal.com’s Non-Ferrous Mentals Exchange in China”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 10, s. 335-355. − HEUNG V.C.S. (2003), “Barriers to Implementing E-commerce in The Travel Industry: A Practical Perspective”, Hospitality Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya İqtisadiyyat bölməsi Management [Research note], Vol. 22, s. 111–118. − HOLZMULLER H. H.-J. SCHLUCHTER (2002), “Delphi Study About The Future of B2B Marketplaces in Germany”, Electronic Commerce Research and Applications, No. 1, s. 2–19. − ITTNER C. D.-R. A. LAMBERT-D. F. LARCKER (2003), “The Structure and Performance Consequences of Equity Grants To Employees of New Economy Firms”, Journal of Accounting and Economics, Vol. 34, s. 89–127. − JALLAT F.l.i.-M. J. CAPEK (2001), “Disintermediation in Question: New Economy, New Networks, New Middlemen”, Business Horizons, (March-April), s. 53-60. − JELASSI T.-S. LEENEN (2003), “An E-Commerce Sales Model for Manufacturing Companies: A Conceptual Framework and a European Example”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 38–47. − JUTLA D. -P. BODORK-Y. WANG (1999), “Developing Internet E-Commerce Benchmarks’”, Information Systems, Vol. 24, No. 6, s. 475-493. − KARAHAN K. (2002),”Yeni Ekonomi ve Pazarlama Anlayışı İlişkisi”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Eylül-Ekim), s. 4-7. − KIRCIOVA İ. (2001), İşletmelerarası Elektronik Ticaret, (İstanbul: İTO Ya.). − KODAMA M. (2003), “Transforming an Old-Economy Company into A New Economy-The Case Study of A Mobile Multimedia Business in Japan,” Technovation, Vol. 23, s. 239-250. − KRAMER K. L.-J. DEDRİCK (2002), “Strategic Use of Internet and E-Commerce: Cisco Systems”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 11, s. 5-29. − KUECHLER W. Jr.-V. K. VAİSHNAVİ-D. KUECHLER (2001), “Supporting Optimization of Business-to-Business E-Commerce Relationships”, Decision Support Systems, Vol. 31, s. 363–377. − KÜÇÜKYILDIRIM A. I. (2000), “İbrahim Kavarkoğlu ile Söyleşi: Yeni Ekonomide İsim Önemli Değil?”, Para Dergisi, S. 8 (30 Mayıs), s. 30-31. − LATİF H. -G. UÇKUN-C. HATİPOĞLU (2002), “Rekabet Stratejilerinde Yeni Bir Boyut: Web İmaj”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli s. 901-910. − LEE H. G. -D. H. CHO-S. C. LEE (2002), “Impact of e-Business İnitiatives on Firm Value”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1 (2002), s. 41–56. − LEFEBVRE L. A.-E´lisabeth LEFEBVRE (2002), “E-commerce and virtual enterprises: issues and challenges for transition economies”, Technovation, Vol. 22, s. 313–323. − LEROUX N.-M. S. WOTERMAN Jr.-E. D. MATHIAS (2001), “Dominats Factors Impacting The Development of Business-toBusiness (B2B) E-Commerce in Agriculter”, International Food and Agribusiness Management Review, No. 4, s. 205-218. − LUMPKIN G.T.- SCOTT B. D.- GREGORY G. D. (2002), “E-Commerce Strategies: Achieving Sustainable Competitive Advantage and Avoiding Pittfalls”, Organizational Dynamics, Vol. 30, No. 4, ss. 325-340. − MANDEL M. J. (1999), “The New Economy: For Bette or Worse”, Business Week, No. 3600 (October 19), s. 23. − MARİOTTİ S.-F. SGOBBİ (2001), “Alternative paths for the growth of e-commerce”, Futures, Vol. 33 s. 109–125; Ayrıca Bkz. “Şimdi E-ticaret Devrimi”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 20-21. − MESS [Ed.] (1999), Büyüme Stratejileri(Çev. L. CİNEMRE), (İstanbul: MESS Ya. No. 305). − MILLER R. (1999), Economics Today, (New York: Addision on Wesley). − NDUBIZUL G.-B. ARINZE (2002), “Legal Determinants of The Global Spread of E-commerce”, International Journal of Information Management, Vol. 22, s. 181–194. − OLSEN C. (1999), “Accounting for A New Economy”, Outlook, Vol. 67, No. 1(Spring), s. 27. − ÖĞÜT A. (2002), Bilgi Çağında Yönetim, (Ankara: Nobel Ya.). − ÖNCÜ F. (2002), ePazarlama, (İstanbul: Literatür Ya. No. 77). − PAPATYA N. (2002), Sürdürebilir Rekabetçi Üstünlük Sağlamada Kaynak Tabanlı Stratejik Pazarlama Yaklaşımı, (Kütahya: DPÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi). − POHJOLA M. (2002), “The New Economy: FActs, İmpacts and Policies”, Information Economics and Policy, Vol. 14, s. 133–144 − SEÇKİN S. (2000), “Yükselen Değerler”, Capital Dergisi, (Nisan), s. 72-76. − SHROH K. (1999), “Is There A New Economy”, Challenge, Vol. 42, No. 4 (July/Agust), s. 3. − SIEGEL D. (2000), “Web Sitesinde Başarının Sırları”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, Y. 8 S. 7(Temmuz), s. 91. − SÖYLEMEZ A. (2001), Yeni Ekonomi, (Ankara: Boyut Kitapları). − STANDIFIRD S. S. (2001), “Reputation and E-Commerce: eBay Auctions and The Asymmetrical Impact of Positive and Negative Ratings”, Journal of Management, Vol. 27, s. 279–295. − ULUGAY O. (2001), Küreselleşme Korkusu ve 2001 Krizi, (İstanbul: Timaş Ya. No. 50). − WAGNER C. G. (1999), “Digital Engine Powers New Economy”, Futurist, Vol. 33, No. 4 (April), s. 20. − Walid MOUGAYAR, Opening Dijital Markets, (McGrawHill Companies, New York: 1998). − WALTERS D. -G. LANCESTER (1999), “Value-Based Marketing and Its Usefulness to Costomers”, Management Decisions, Vol. 37, No. 9, s. 697-708. − WRIGHT A. (2001), “Controlling Risks of E-commerce Content”, Computers & Security, Vol. 20, s. 147-154. − ZOTT C. -R. AMIT-J. DONLEVY (2000), “Strategies for Value Creation in E-Commerce: Best Practice in Europe”, European Management Journal, Vol. 18, No. 5, s. 463–475. − Yenilenen Ekonomi-UNICE Benchmarking Raporu 2001, (İstanbul: MESS). − “Digital Yükselen Pazarlar”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi Eki, (Haziran 2001), s. 6-7. 114 − “Dotcom Pricewaterhouse Coopers Dotcom’ların bir Yılının Sorgulanması”, İnfomag Dergisi (Ekim 2001), s. 89-93. − “E-İş Rehberi”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, (Eylül 2001), s. 34-35. − “E-Ticaret”, İnfomag Dergisi, S. 3 (Ocak 2001), s. 21. − “E-Ticarette Kim Kimdi?”, Globus, (Nisan 2000), s. 130-131. − “Şimdi E-Ticaret Zamanı”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 50-55. − ”E-Ticaret Modelleri Olgunlaşıyor”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, S. 19 (Mayıs 2002), s. 27-40. − http//www.igeme.gov.tr. − http//www.dtm.gov.tr. Ek 1. Araştırma Kapsamındaki Azerbaycan İmalat İşletmeleri Listesi Şirketler Mega Basım Yayım ve Ticaret Aş. Kompass Azerbaıjan Company Uc NOQte Gezeta Azermarka Şirketi Atropen Kommersiya istehsalat Firması Faaliyet Alanları Poster takvim Takvim, kart, bilgisayar ekipmanları Takvim poster Posta pulları, posta kartları ve zarfları Halı, kilim Azerxalca Elmi-Yaradici İstehsalat Birliği Halı, kilim Azersun Holding Mehdd Mesuliyetli Cemiyet Capian Fish Co.Azerbaıjan Agro Service Limited Masalli Konserv ATSC Miri Pak Senaye ve Ticaret Kompaniyası Miri Pak Industry&Commercial Company Azerpak-Azerbaycan-Türkiye BM Nabran Qapali Tipli Sehmdar Gence Serabı-1 ATSC Goycay Konyak Zavodu GZK Baki Serab-1 ATSC AL-Bil Ltd. Şti.Bilfa Boyaları Metane-A Şirketi Dünya Plastik Kicik Muessisesi Masinqayirma Zavodu B.Serdarov Adına Bak-Pim Ayçiçeği mısır yağı Balık işleme Badem, helva, kuru üzüm, domates Domates işleme Konserve meyve suları, reçel, marmelat, turşu. Süt karbonat, şarap, et ve et ürünleri Reçel marmelat, meyve suları, ve ketçap. Şarap Kırımız ve beyaz şarap Brandy, Votka, şarap. Astar, boya, Metal, zift Sentetik, alçıtaşı, seramik, mika Plastik torba ve çanta Kaplama çerçeve, plastik boru Fiber, galss, pencere ve mobilya, Aliminyum Polyester madeni levha Bilgisayar ekipmanları Hafif metal parçalar, yangın ekipmanları Uretan Azerbaycan Turkiye-Bm Mac Center Kaspi Yıldiz Azerbaıjan Türkiye Birge Muessisesi Baki Kondisıoneri Azerbaycan Aluminıumu ASC Ulduz Azerbaycan Elmi İstehsalat Birliği Baki Polad Burazlar ASC Gence Gil-Torpaq Istehsalat Sahesi Semsan Company NN Kicik Muessisesi (Baki Ofisi) Gorgud Holding Leopard LTD Komparasiyesi İtochu Oil Exploration(Azerbaıjan) Inc. Cıeco Azerbaıjan Conoco Azerbaıjan Baranch Office Conoco (U.K) Limited Representative Office Alkan LTD Mehdut Mes’uliyyetli Elmi teknoloji Cemmiyyet Buzdolabı ve komprasör Aliminyum ve ekipmanları Telefon ve telefon kablosu Kontrol kabloları, ip, metal Alimünyum Oxide Alimimyum, Metal, çivi, perçin, bakır işleme Mobilya kapı ve pencere, parke döşeme Okul sıraları, mobilya Petrol ürünleri, neftin Ham petrol Petrol rafinerisi, vakum pompaları Bu Tablo İGEME verilerine bağlı düzenlenmiştir. Sektör Türü Basım/Kağıt Üretimi Basım/Kağıt Üretimi Basım/Kağıt Üretimi Basım/Kağıt Üretimi Dokuma, Giyim ve Konfeksiyon Dokuma, Giyim ve Konfeksiyon Gıda Gıda Gıda Gıda Gıda, içki üretimi Gıda, içki üretimi Gıda, içki üretimi Gıda, içki üretimi Gıda, içki üretimi Gıda, içki üretimi Kimya, Cam-Plastik Kimya, Cam-Plastik Kimya, Cam-Plastik Kimya, Cam-Plastik Kimya, Cam-Plastik Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Makine ve Metal işleri Orman Ürünleri Orman Ürünleri Petrol ve Petrol Ürünleri Petrol ve Petrol Ürünleri Petrol ve Petrol Ürünleri SİYASƏT BÖLMƏSİ ULUSLARARASI TÜCARET HUKUKUNUN GELİŞMESİNDE TAHKİMİN ROLÜ VE AZERBAYCAN UYGULAMASI Hakan ACAR Qafqaz Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN hacar@yahoo.com ÖZET Uluslararası ticaretin gelişmesinde bir ülkeden bir başka ülkeye sermaye transferinin yapılabilmesi, büyük şirketlerin az gelişmiş ülkelere yatırım yapabilmesi, gidilecek ülkenin hukuki güvenlik açısından emniyet telkin eder şekilde gelişmiş olmasına bağlıdır. Fakat yatırımcı şirketlerin genellikle gelişmiş, yatırım yapılacak ülkenin ise genellikle gelişmekte veya az gelişmiş ülke olması, hukuk sahasında da yabancı yatırımcı için bir takım problemler ortaya çıkartması ihtimalini artırmaktadır. Özellikle SSCB’den ayrılan ülkeler batı ülkeleriyle ticari sahada entegrasyona girmek ve daha hızlı bir gelişme kaydetmek için yoğun bir çaba içerisindedirler. Fakat bu ülkelerde hukuk sahasında henüz istenen gelişmenin olmaması, yabancı yatırımcıların bu ülke hukuklarına ve mahkemelerine tabi olmadan ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümlenmesi ve hukuki risk faktörünü en aza indirme ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Hususen bu ülkelerde büyük sermaye girişni gerektiren alt yapı ve enerji sahalarındaki sözleşmelerin tarafının genellikle devlet olması, ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümlenmesinde o ülke mahkemelerinin insafına tabi olmak elbette ki yabancı yatırımcı için mahzurlu olabilecektir. Bu noktada o ülkenin uluslararası tahkimi kabul edip etmediği önem arz etmektedir. Bugün SSCB’den ayrılan ülkelerin hemen hemen tamamı uluslararası tahkimi kabul etmiş ve yabancı mahkeme kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı New York Konvansiyonuna taraf olmuştur. Bu durum yatırım yapacak ülkeler için riski en aza indirecek bir ortam oluşturmaktadır. Bu çalışmada Azerbaycan hukukunda uluslararası ticari tahkim konusundaki düzenlemeler, diğer hukuk sistemleri de nazara alınarak mukayeseli olarak incelenecek ve Azerbaycan milli mahkemelerinin, yabancı hakem kararlarının üzerindeki denetleme yetkisi incelenerek, Azerbaycan uluslar arası tahkim sisteminin lex mercatorianın gelişimine ne kadar müsaade ettiği araştırılacaktır. I. GENEL OLARAK TAHKIMİN NİTELİĞİ VE MİLLETLERARASI TAHKİM Günümüz hukuk literatüründe tahkim, taraflar arasında doğmuş veya doğması muhtemel uyuşmazlıkların devlet yargısı dışında taraflarca seçilen, ve hakem adı verilen şahıs veya şahıslar tarafından nihai olarak karara bağlanmasını ifade eden bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır1. Gerçekten tarafların kendi aralarındaki ihtilafların uzman şahıslar tarafından, hızlı, ucuz bir şekilde karara bağlanması isteklerinden dolayı ortaya çıkan tahkim müessesesi, milli hukuklar tarafından da yaygın bir şekilde kabul edilmekte ve hukuki bir çerçeveye oturtulmaktadır. Bu hukuki çerçeve tahkim müessesesinin daha etkin ve suistimallerden uzak ve adil bir karar mekanizması olarak faaliyet göstermesini temin etmek amacını taşımaktadır. Tahkimin hızlılık, objektiflik, uzmanlık, ucuzluk gibi özellikleri uluslararası ticari uyuşmazlıkların çözümünde çok daha büyük önem taşımakta ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Milletlerarası tahkim kavramı üzerinde doktrinde farklı görüşler olsa da2, Milletlerarası Ticari Tahkime İlişkin UNCITRAL Kanun Örneği (UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration) milletlerarası tahkimi şu şekilde tanımlamıştır: “Tahkim aşağıdaki hallerde milletlerarasıdır: a. bir tahkim sözleşmesinin taraflarının işyerlerinin, sözleşmenin yapıldığı tarihte ayrı devletlerde olması halinde, b. aşağıdaki yerlerden birinin, tarafların işyerlerinin bulunduğu devletten başka bir yerde olması halinde: i. tahkim sözleşmesinde veya tahkim sözleşmesine dayanarak belirlenmiş olan hallerde tahkim yeri, ii. ticari ilişkiden doğan yükümlülüklerin önemli bir bölümünün ifa edileceği yerlerden biri veya ihtilafın konusunun en çok bağlantılı olduğu yer, c. tarafların tahkim sözleşmesinin konusunun birden çok devletle ilişkili olduğunu açık bir şekilde kabul etmeleri halinde”3. Görüldüğü üzere, UNCITRAL’ın kabul ettiği usulde tarafların iş yerlerinin yada tahkim yerinin veya ifa yerinin farklı yerlerde olması halinde milletlerarası tahkimin varolduğu sonucuna ulaşılabilecek, hatta bunların hiç birisi olmasa bile tarafların kendi aralarında yapmış oldukları sözleşmede tahkimin konusunun birden çok devletle ilişkili olduğu konusunda anlaşmaları milletlerarası tahkimin ortaya çıkması için yeterli olacaktır. Bu 1 2 3 ŞANLI Cemal, Milletlerarası Ticari Tahkimde Esasa Uygulanacak Hukuk, Ankara, 1986, s. 17. AKINCI, Ziya, Milletlerarası Ticari Hakem Kararları ve Tenfizi, Ankara, 1994, s. 46-55. NOMER Ergin/EKŞİ Nuray/GELGEL Günseli, Milletlerarası Tahkim, Beta Yayınları, İstanbul 2000, s. 7. 117 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi şekliyle milletlerarası tahkimin ortaya çıkmasında taraf iradelerine önemli ölçüde öncelik verildiği görülmektedir. Tarafların aralarında çıkması muhtemel uyuşmazlığın milletlerarası tahkime tabi olarak çözümlenmesini istemelerindeki en önemli faktör şüphesiz 150 den fazla devletin taraf olduğu 1958 tarihli “Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizine İlişkin New York Konvansiyonu”dur. Taraf olan ülke sayısının çokluğu taraf ülkelerde verilmiş olan hakem kararlarının, milli tahkim kararlarına nazaran daha kolay bir prosedüre tabi olarak tanınması ve tenfizini mümkün kılmaktadır. Yatırımcı şirketler açısından çok büyük ehemmiyet taşıyan ve yatırım yapılacak ülkelerin hukukuna ve milli mahkemelerine tabi olmayı, meydana gelen hukuki değişikliklerin ortaya çıkarabileceği zararları ifade eden hukuki risk faktörü, milletlerarası ticari tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi konularında milletlerarası kuruluşlar ve milli hukuk sistemleri tarafından yapılan düzenlemeler sonucunda ciddi oranda azaltılmıştır. Yapılan düzenlemeler gelişmekte olan ülkeler açısından yabancı sermaye yatırımlarını çekebilmek, gelişmiş ülkelerin tesirinde olan milletlerarası kuruluşlar açısından ise üyelerine en az riskle yeni yatırım imkanları sunmak amacını taşımaktadır. Bu yönüyle tahkim taraflara sağlamış olduğu, gerek milli mahkemelerden ve bunların tabi olduğu usul kurallarından bağımsız mahkemelerin seçilmesi gerekse uyuşmazlığın esasına uygulanacak hukukun serbestçe belirlenmesi imkanlarıyla, taraflara daha sözleşmenin başında bilmedikleri bir hukuka tabi olma problemini ortadan kaldırmakta ve uluslararası ticaretin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. II. ULUSLAR ARASI TİCARET HUKUKU (LEX MERCATORIA) KAVRAMI VE ULUSLAR ARASI TAHKİM İLİŞKİSİ Uluslararası ticaretin gelişmesinde ve globalleşmesindeki önemli kavramlardan birisi de “uluslararası ticaret hukuku (lex mercatoria)” kavramıdır. Bu kavramın ortaya çıkmasındaki esas sebep, uluslararası ticaretin ihtiyaçları nazara alınarak, uluslararası ticareti milli hukuklardan farklı bir hukuk sistemine tabi kılma gereğidir. Gerçekten birden fazla devlet tabiyetinde olan kişi ve kuruluşların klasik borçlar kanunu kurallarından oluşan milli hukuk sistemlerine tabi olmaları çoğu zaman uluslararası ticaretin ihtiyaç ve gerekleriyle çatışmaktadır. Bu ihtiyaç nazara alınarak birçok uluslararası örgüt ve kuruluş uluslararası ticari sözleşmelere tatbik edilmek üzere borçlar kanunu niteliğinde düzenlemeler yapmışlardır. Bu kuruluşlar arasında BM ve AB’ni saymak mümkündür. BM bünyesinde oluşturulan “Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL)” Uluslararası mal satışlarına ilişkin prensipler tespit etmiş ve bunların tatbikini üye ülkelere tavsiye etmiştir4. Yine AB tarafından, üye ülkelerde tatbik edilmek üzere uluslararası ticari sözleşmeleri düzenleyici birçok direktif, tüzük ve tavsiye kararları çıkartılmakta ve üye ülkelerin iç hukuk mevzuatlarını bu kurallara uygun hale getirmeleri istenmektedir. Hatta bundan da öte “AB Borçlar Kanunu” hazırlık çalışmaları yapmak üzere bir komisyon oluşturulmuş ve komisyon bir taslak metin hazırlamıştır. Bunun dışında usule uygulanmak üzere de yine uluslararası tahkim kurumları (UNCITRAL, ICC) tarafından, milli hukuklara duyulan ihtiyacı en aza indirecek şekilde usul kuralları belirlemekte ve bu kuralları uyuşmazlıklara doğrudan doğruya uygulamaktadırlar. Bu şekliyle taraflar uyuşmazlığa bakan mahkemenin kanunlar ihtilafı kurallarının tespit edeceği bir milli hukuka tabi olmaksızın, milli hukuklardan bağımsız ve uluslararası ticaretin gereklerine göre hazırlanmış bir hukuk sistemine tabi olma şansını elde etmektedirler. Aksi takdirde uyuşmazlığa tatbik edilecek kanunlar ihtilafı kuralıyla hiç arzu etmedikleri bir milli hukuk sistemine tabi olmaları kaçınılmaz olacaktır. Bu da uluslararası ticaretin ihtiyaçlarına cevap verir bir durum değildir. Üzerinde durulması gereken bir diğer husus da, uluslararası ticaret hukukunun ancak milli hukukların izin verdiği ölçüde gelişme sürecini tamamlayabileceğidir. Çünkü, gerek tarafların usule ve esasa uygulanacak hukuku seçmelerinde belli bir ülke hukukunu seçme zorunda olup olmamaları konusundaki milli hukukların yaklaşım tarzı, gerek tahkim mahkemesinin uyuşmazlığa tatbik edeceği usul kurallarının tahkim yeri mahkemelerinin denetimine tabi olma sınırı, gerekse tahkim merciinin vermiş olduğu kararın bir diğer devlet tarafından tanınması ve icra edilmesi bu kararların ve tahkim prosedürünün milli hukukların insiyatifinde olduğunun bir göstergesidir. Elbette mahalli nitelikteki ilişkiler bakımından tahkim devlet yargısı ile rekabet eden ve devletin korumak istediği menfaatleri ve kişileri tehdit edebilecek bir kurumdur. Bu sebeple tahkimin devlet yargısının denetiminde olmasının faydası aşikardır. Fakat milletlerarası ticari tahkimin konumundaki farklılık bunun denetiminin aynı yoğunlukta olmamasını gerektirmektedir. Bugün birçok milli hukuk sisteminde, ticari hakem mahkemelerinin milli mahkemelerin denetimine tabi olmasınırı ciddi oranda azaltılmış ve alınan kararların tanınması ve icra edilmesi milli hakem kararlarından daha farklı ve kolay bir prosedüre tabi kılınmıştır. Milli mahkemelerin lex mercatoria’ya tabi olarak verilmiş olan hakem kararlarını denetlemeleri iki aşamada gerçekleşmektedir. Birinci aşama, hakem kararının verileceği yer olan tahkim yeri milli mahkemelerinin denetlemesidir. Tahkim yeri mahkemesinin denetleme yetkisinin tümüyle kaldırılması halinde geçersiz bir hakem kararı sonucu kaybeden tarafın söz konusu hakem kararının geçersizliğini her ülkede ispat etmek zorunda kalacağı, hatta kaybedenin davacı olması halinde bu imkandan dahi mahrum olabilmesi mümkün 4 BONELL, J. Michael, “The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts and the Principles of European Contract Law: Similar Rules for the Same Purposes”, 26 Uniform Law Review (1996), s. 229. 118 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya olacaktır5. Fakat bu denetlemenin sınırını uluslararası ticaret hukukunun gerekleri teşkil etmelidir. Aksi takdirde sadece iç hukuka uygunluk açısından yapılan bir denetleme neticesinde verilen bir iptal kararının uluslararası ticaretin gereklerine uymaması halinde geçerli bir iptal kararı olarak kabul edilememesi gerekir. Burada uluslararası ticaretin kamu düzeni prensipleri dikkate alınarak bir denetleme yapılması uygun olacaktır6. Bu şekliyle milletlerarası ticari tahkim, milli hukukların uluslararası ticaretle bağdaşmayan gereksiz kısıtlamalarından kurtulacak ve kaybeden tarafın mağduriyeti önlenecektir. Bu yaklaşım tarzı, 1961 Tarihli Ticari Tahkime ilişkin Avrupa-Cenevre Konvansiyonunda da görülmektedir. Konvansiyonun IX. Maddesinde tenfiz yeri ülkesinin her iptal kararını dikkate almayacağı öngörülmüş, tahkim yeri ülkesinin hakem kararını iptal edebileceği durumlar sınırlayıcı olarak belirtilmiştir7. Çeşitli milli hukuk sistemlerinin tahkim yeri mahkemelerinin milletlerarası nitelikli ticari tahkime müdahalesini engelleyen kanuni düzenlemeleri kabul etmektedirler. Mesela, Belçika 1985 tarihli düzenlemede hiç bir tarafın Belçika vatandaşı olmadığı durumlar için, hakemlerin yetkilerini aşmaları veya hakemlerin haksız fiili gibi durumlar dahil olmak üzere mahkemelerinin hakem kararını iptal yetkisini kaldırmıştır. İsviçre 1987 tarihli düzenlemesi ile taraflardan hiç birinin İsviçre vatandaşı olmadığı durumlarda, taraflar arasında “mahkemelerin hakem kararlarını iptal etme” yetkisini ortadan kaldıran sözleşme yapmasına izin vermektedir8. Fakat burada belirtilmesi gereken husus hakem mahkemelerinin bütünüyle milli mahkemelerin denetiminden ayrılmasının milletlerarası ticari tahkim kurumuna faydadan çok zarar getirecektir. Çünkü tahkim prosedürünün cereyanı esnasında hakemlerin bir yolsuzluğa, eşitlik ilkesini zedeler bir yanlışlığa sapmaları halinde, mağdur olan taraf için en büyük güvence milli mahkemeler olacaktır. Aksi takdirde hakimin yolsuzluğunu farklı bir ülke olan tenfiz ülkesinde ispat etme durumu ortaya çıkacaktır ki bu da mağdur olan taraf ve tenfiz mahkemesi için ispatı çok zor bir durumdur. Milli mahkemelerin, uluslararası ticaret hukuku ilkelerine göre verilmiş hakem kararlarını denetlemesindeki ikinci aşama ise tanıma ve tenfiz davası aşamasındadır. Aleyhine karar çıkmış ve hakkında tenfiz davası açılan tarafın bu karara itiraz etmemesi halinde herhangi bir problem olmadan karar icra edilecektir. Fakat verilen kararın gerekli şartlar yerine getirilmeden alındığı düşüncesi varsa bu durumda itiraz söz konusu olacak ve tenfiz mahkemesi kendisine çizilen sınır dahilinde itirazı değerlendirmeye alacaktır. Yabancı hakem kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı New York Konvansiyonuna taraf olan ülkelerin çokluğu nedeniyle, tenfiz mahkemesinin denetleme sınırını genellikle bu konvansiyonun şartları belirleyecektir. Fakat doktrinde lex mercatoria’ya tabi olarak verilen bir kararın tenfizi aşamasında bazı problemlerin ortaya çıkacağı, dolayısıyla da tenfiz edilemeyeceği görüşleri mevcuttur. Bu görüşlerin temelini tarafların usule veya esasa tatbik etmek üzere seçmiş oldukları hukukun mutlaka bir milli hukuk olması gerektiği düşüncesi teşkil etmektedir. Fakat değişik hukuk sistemlerinin gelmiş olduğu nokta itibariyle, hakem mahkemelerinin almış olduğu kararların mutlaka bir milli hukuka tabi olmasının gerekli olmadığı kabul edilmektedir9. Günümüzde yoğun şekilde devam eden bu çalışmaların amacı, sözleşmenin taraflarının tamamen hür iradeleriyle hem uyuşmazlıkların görüleceği milli mahkemeler dışı mercileri seçme, hem de gerek sözleşmenin esasına gerekse usule uygulanacak hukuku tespit etme imkanına sahip olmalarını temin etmektir. Bu şekilde uluslararası bir ticari sözleşmenin tarafları kendilerini hukuki açıdan güvenlikte hissedecek ve daha rahat bir şekilde uluslararası ticari sözleşmelerin altına imza atabileceklerdir. 5 6 7 “ a. b. c. d. 8 9 AKINCI, s. 78. Gerçekten başka bir ülkede verilen hakem kararının o ülkede denetlenmemesi halinde aleyhine bir başka ülkede tenfiz davası açılan tarafın verilen kararın haksızlığını ancak tenfiz aşamasında ispat edebilme durumu ortaya çıkacaktır ki, bu da bir başka ülkede tahkim aşamasında cereyan eden bir usul hatasının tenfiz ülkesinde ispatı gibi çok zor bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Uluslararası ticaretteki kamu düzeni ilkesi, milli hukukların kamu düzeni ilkelerinden farklı ve daha liberal mahiyette olacağı açıktır. Bu madde şu şekildedir: İşbu Sözleşmeye tabi bir hakem kararının Akit bir Devlet ülkesinde iptal edilmesi, iptalin karar altına alındığı Devlet hakem kararının, ülkesi içinde verildiği veya kanununun hükmüne tabi olarak ittihaz edildiği devlet olmadıkça ve iptal kararı aşağıda yazılı sebeplerden birine dayanılarark verilmedikçe, hakem kararını diğer bir Akit Devlet ülkesinde tanımandan veya icradan çekinme sebebhi teşkil etmiyecektir. Hakemlik anlaşması imzalayan taraflar haklarında tatbiki gereken kanun gereğince ehliyetsiz iseler veya zikri geçen anlaşma taraflarca tabi kılındığı kanuna, eğer bu bapta sarahat mevcut değilse veya İptal talebinde bulunan taraf hakemin tayininden veya hakem prosedüründen usulü dairesinde haberdar edilmemiş, yahut da diğer bir sebep yüzünden iddia ve müdafaa vasıtalarını ikame etmek imkanını elde edememiş ise veya Hakem kararı, hakem mukavelesinde veya hakem şartında yer almayan bir uyuşmazlığa ilişkin ise yahut hakem mukavelsei veya hakem kararının hakemliğe tabi tutulan meseller hakkındaki hükümleri bunun dışında kalan hükümlerinden ayırt edilebilecek durumda ise hakemliğin şumulüne giren hükünlerin iptal cihetine gidilmeyebilir. Hakem mahkemesinin teşekkülü veya hakem usulünün cereyanı tarafların anlaşmasına ve anlaşma olmıyan hallerde, bu sözleşmenin IV. madde hükmüne uygun olmamış ise.” Bkz. NOMER/EKŞİ/GELGEL, s. 161. AKINCI, s. 79 AKINCI, s. 81vd. 119 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi III. AZERBAYCAN HUKUKUNDA MİLLETLERARASI TAHKİM 1. GENEL OLARAK SSCB’nin dağılma süreci içerisinde bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, bir devlet politikası olarak gelişmiş ülkelerle ticari sahalardaki entegrasyonunu gerçekleştirebilmek amacıyla bir dizi kanun kabul etmiştir. Milletlerarası tahkim ile alakalı olarak Azerbaycan’da halen “ Azerbaycan Cumhuriyeti Hukuk Usulü Kanunu”nun (AHUK) 462-477. maddeleri, “Milletlerarası Tahkim Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu”10 (MTHK) ve New York Konvansiyonu hükümleri yürürlüktedir11. MTHK’nun genel yapısına bakıldığında UNCITRAL’ın tahkim ile alakalı model kanunlarından istifade edilerek hazırlandığı görülmektedir. Bu kanunun 3. maddesine göre milletlerarası tahkim şu şekilde tanımlanmıştır: “Tahkim aşağıdaki hallerde milletlerarası kabul edilir: • Tahkim sözleşmesi yapıldığında tarafların işyerleri farklı ülkede ise, • aşağıdaki yerlerden birisi tarafların işyerlerinin bulunduğu ülkelerden farklı bir ülkede ise o tarafların tahkim sözleşmesinde belirtmeleri halinde tahkim yeri, o ticari ilişkilerden doğan borçların esas bölümünün ifa edilmesi gereken yer veya sözleşme konusunun en çok irtibatlı olduğu yer, • taraflar tahkim sözleşmesi ile, sözleşmenin birden fazla ülke ile irtibatlı olduğu konusunda anlaşmışlarsa.” Görüldüğü gibi bu kanunda da milletlerarası tahkimin varolması dolayısıyla da bu kanun hükümlerinin tatbik edilmesi için tarafların işyerlerinin veya işyerleri ile tahkim yerinin ve ifa yerinin farklı ülkelerde olması gerekmekte, ayrıca bunların hiçbirisi olmasa bile tarafların sözleşme ile birden fazla ülke ile irtibatlı olduğunu kabul edebilecekleri belirtilmektedir. Dolayısıyla burada da UNCITRAL örnek kanununda olduğu gibi sözleşmenin birden fazla ülke ile irtibatlı olması kıstasının milletlerarası tahkimin mevcudiyeti için gerekli olduğu ortaya çıkmakta bundan da öte taraflara irade serbestisi ile tabi olacakları sistemi belirleme imkanı verilmektedir. 2. TARAFLARIN HUKUK SEÇİMİ Lex mercatoria’nın gelişimindeki en önemli unsurlardan birisi tarafların serbest iradeleri ile her hangi bir milli hukuka tabi olmayan, uluslararası ticaret hukukunun gerekleri nazara alınarak ortaya çıkan kuralların uygulanmasını kararlaştırabilmeleridir. Milli hukuk sistemlerinin uluslararası tahkime ilişkin kurallarının gerek usuli konularda, gerekse esasa ilişkin konularda tarafların lex mercatoria ilkelerini seçmelerine izin verdiği ölçüde uluslararası ticaret hukukunun globalleşmesi temin edilebilecektir. Aksi takdirde yerel ihtiyaçlar nazara alınarak hazırlanan hukuk kurallarının çizdiği sınırlar dahilinde uluslararası ticaret hukukunun gelişmesi mümkün gözükmemektedir. Tahkim mahkemesinin, tahkim prosedürünün gerçekleştirilmesi sırasında tabi olacağı kuralları ifade eden usul kuralları açısından meseleye bakıldığında, milli mahkemelere nazaran daha serbest bir şekilde usule ilişkin kuralları tatbik edebileceğini söyleyebiliriz. Azerbaycan MTHK’nun 19.maddesinde tarafların bu kanuna aykırı olmamak şartıyla, tahkim mahkemesinin tabi olacağı usul kaidelerini belirleyebileceği belirtilmiştir. Böyle bir hukuk seçiminin yapılmamış olması halinde ise, yine bu kanın hükümlerine aykırı olmamak şartıyla, tahkim mahemesi uygun göreceği usul kuralları çerçevesinde davaya bakacaktır. Yani mahkeme halihazırda bulunmuş olduğu ülkenin usul kurallarını (lex fori) uygulamak zorunda değildir. Kendisinin uyuşmazlığın niteliğine göre belirleyeceği ilkeler çerçevesinde uyuşmazlığa bakacaktır. Görüldüğü gibi burada tarafların usul kurallarını kendilerinin belirleyebileceği ve bunun sınırını MTHK’nun teşkil ettiği ifade edilmiştir. Yine hukuk seçimi olmaması halinde tahkim mahkemesinin tatbik edeceği usul kuralları MTHK’a aykırı olmamalıdır12. Burada sanki usul kurallarının Azerbaycan hukuk usulü kurallarına tabi olacağı, yani usule ilişkin lex mercatoria kurallarının tatbik sınırını, bir milli usul hukukunun çizeceği gibi bir mana ortaya çıkmaktadır. Fakat burada Azerbaycan’ın yerel usul kurallarını düzenleyen AHUK değil, uluslararası ticaretin gerekleri nazara alınarak kabul edilen özel kanun niteliğindeki MTHK, tatbik edilecek usul kurallarının sınırını çizmektedir. Hakemlere 10 11 12 “Beynelhalq Arbitraj Hakkında Azerbaycan Respublikası Kanunu”, Tarih: 18 Kasım 1999, No: 757-IQ. 10.06.1958 tarihinde kabul edilip, 07.06.1959 tarihinde yürürlüğe giren “Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizi Hakkındaki New York Konvansiyonu”nu Azerbaycan 29.02.2000 tarihinden itibaren uygulamaya başlamıştır. Azerbaycan bu Konvansiyonu herhangi bir çekince koymaksızın kabul etmiştir. (http://www.jurisint.org/cgi-bin/disp.pl/pub/01/en/152.htm)AHUK, yabancı mahkeme ve tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı hükümler ihtiva etmektedir. Bu kanuna göre özel kanun niteliğindeki MTHK ise Azerbaycan sınırları dahilindeki tahkimlere tatbik edilecektir. Uluslar arası tatbikatta her ne kadar tanıma ve tenfiz ile alakalı genel usul kanunları dahilinde düzenlemeler yapılırken, Azerbaycan hukukunda, tahkim prosedürünün yerine getirilmesi ile alakalı olması gereken MTHK’da tanıma ve tenfiz ile alakalı hükümlere de yer verilmiştir. Halbuki Azerbaycan yukarıda da belirtildiği gibi tanıma ve tenfiz ile alakalı New York konvansiyonuna da taraftır ve konvansiyon hükümleri aynı anda yürürlüktedir. Yine aynı konu ile alakalı olarak genel kanun niteliğindeki AHUK’da da yabancı hakem mahkemesi kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı hükümler bulunmaktadır (m.474-477). Bu da bir yorum sorununu ortaya çıkartmaktadır. Bu konu ayrı bir inceleme konusu olduğundan burada daha fazla yer verilmeyecektir. UNCITRAL’ın model kanununun 19. maddesinde de aynı şekilde düzenleme vardır. bkz. . (http://www.jurisint.org/cgibin/disp.pl/pub/01/en) ;AKINCI, 85; NOMER/EKŞİ/GELGEL, s.44. 120 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya tanınan yetkiler içinde hangi delillerin davada ileri sürülebileceğini tespit de vardır. Tabi burada hakem heyeti uluslararası ticaretin gereklerini nazara alarak delilleri tespit edecek ve diğer usul kurallarını belirleyecektir. Tahkim mahkemesinin uyuşmazlık konusuna uygulayacağı maddi hukuk normalarını ifade eden esasa uygulanacak hukuk açısından da MTHK, gelişmiş ülkelerdeki genel eğilime paralel olarak, tarafların esasa uygulanacak hukuku serbestçe seçebileceklerini belirtmiştir (m. 28). 28. maddede tarafların mutlaka bir devlet hukukunu seçmelerine ilişkin zorunluluk düzenlenmemiştir. Ancak maddenin ikinci fıkrasında tarafların bir devlet hukukunu seçmeleri halinde bunun o devletin kanunlar ihtilafı kuralları dışındaki maddi hukuk kurallarını seçildiği şeklinde yorumlanması gerektiğini ifade etmektedir. Esasa uygulanacak hukuk konusunda tarafların bir hukuk seçimi yapmaması halinde ise tahkim mahkemesinin uygun göreceği kanunlar ihtilafı kurallarına göre hangi hukuk uygulanması gerekiyorsa onu maddi hukuk normu olarak olaya tatbik edecektir. Görüldüğü gibi burada bir hukuk seçimi yapılmaması halinde mutlaka bir devlet hukukunun uygulanacağı anlaşılmaktadır13. Türk hukukundan farklı olarak Azerbaycan hukukunda tahkim mahkemesinin hakkaniyet ve nasafet ilkeleri çerçevesinde bir çözüme ulaşabileceği düzenlenmemiştir. Bu şekliyle Azerbaycan hukukunda esasa uygulanacak hukuk konusunda Lex Mercatori ilkelerinin tatbikinin oldukça daraltılmış olarak kendini gösterdiği söylenebilecektir14. 3. AZERBAYCAN MAHKEMELERİNİN DENETLEME YETKİSİ Uluslararası tahkimin gelişebilmesi için milli hukuk sistemlerinin yaklaşım tarzının önemli olduğu yukarıda belirtilmişti. Denetlemenin yoğunluğu arttıkça milletlerarası tahkim müessesesinin gelişmesi zorlaşmaktadır. Fakat tahkimin cereyan ettiği ülkenin, tahkim prosesini hiç bir şekilde denetlememesi halinde özellikle hakemlerin eşitlik ilkesine riayet etmemeleri, rüşvet almaları gibi bir durumun söz konusu olması durumunda aleyhine karar verilen taraf için telafisi çok güç durumlar ortaya çıkabilecektir. Bu yüzden çoğu ülke mevzuatlarında sınırlı da olsa tahkim yeri ülkesi mahkemelerinin tahkim mahkemesi üzerindeki denetim yetkisi düzenlenmiştir15. Azerbaycan hukukunda da MTHK’da ön görülen sistemde, Azerbaycan İktisat Mahkemelerinin bazı konularda, tahkim mahkemesi üzerindeki denetim yetkisi kabul edilmiştir (m. 6). Buna göre tahkim prosesinin devamı esnasında aşağıdaki hallerde Azerbaycan İktisat Mahkemesinin denetleme yetkisi söz konusu olacaktır: 1. Kanunda belirtilen süre içerisinde taraflardan birisi hakem tayin etmezse veya tayin edilen iki hakem üçüncü hakemi seçemezlerse, hakem seçimi İktisat Mahkemesi tarafından yapılır (m.11). 2. Tahkim mahkemesinin, taraflardan birinin hakemlerin reddedilmesine ilişkin itirazını kabul etmememesi halinde, bu karara karşı İktisat Mahkemesine itiraz edilebilir (m. 13). 3. Hakemlerin görevlerini yerine getirmemesi halinde, taraflardan biri İktisat Mahkemesinden hakemin görevine son vermesini isteyebilir (m.14). 4. Tahkim mahkemesinin yetkili olmadığı veya yetkilerine aştığına ilişkin itiraz İktisat Mahkemesine yapılabilir(m. 16). Tahkim kararı kabul edildikten sonra, tahkim mahkemesinde verilen bu karara karşı İktisat Mahkemesine 34. maddede belirtilen hallerde iptal davası açılabilecektir. Bu haller şunlardır: 1. Taraflardan birinin itirazı halinde; a. Tahkim sözleşmesinin, taraflardan birinin ehliyetsiz olması, ya da tarafların tahkim sözleşmesine uygulanacak hukuk seçimi yapmaları halinde bu hukuka; böyle bir hukuk seçimi olmaması halinde ise Azerbaycan hukukuna göre geçersiz olması sebebiyle, b. Taraflardan birinin savunma haklarına riayet edilmemesi halinde, c. Hakem mahkemesinin verdiği karar tahkim sözleşmesinde düzenlenmeyen bir konuda verilmişse, d. Tahkim mahkemesinin teşkili ve hakemlerin seçilmesi, tahkim sözleşmesine veya sözleşmede bu konuda bir düzenleme yoksa MTHK’ya uygun şekilde yerine getirilmemişse, 2. Tarafların itirazı olmaksızın mahkemenin re’sen aşağıdaki halleri tespit etmesi halinde; a. Azerbaycan hukukuna göre, verilen karar tahkim sözleşmesinin konusu olamaz ise, b. Hakem kararı Azerbaycan hukukuna göre kamu düzenine aykırı bir karar ise, İktisat Mahkemesi tarafından iptal edilebilir. Görüldüğü gibi Azerbaycan hukukunda, Azerbaycan’da gerçekleşen bir tahkim halinde İktisat Mahkemelerinin tahkim yeri mahkemesi olarak çok geniş bir denetleme ve kontrol yetkis vardır. Fakat özellik 34. maddede düzenlenen konuların tamamı 1958 tarihli New York Konvansiyonuna göre tenfiz aşamasında tenfiz 13 14 15 1961 tarihli Cenevre Konvansiyonu’nun VII. maddesinde de hakemlerin yetkili saydığı kanunlar ihtilafı kurallarının göstereceği hukukun uygulanacağı belirtilmiştir. AKINCI, 84; NOMER/EKŞİ/GELGEL, s.161. 21.06.2001 tarihinde kabul edilen 4686 sayılı Türk Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun 12/C maddesi hakem veya hakem kurulunun, tarafların uyuşmazlığın esaasına uygulanacak hukuk kurallarını kararlaştımamış olmaları halinde, uyuşmazlık ile en yakın bağlantı içinde olduğu sonucuna vardığı devletin maddi hukuk kurallarına göre karar verebileceğini belirtmiştir. Burada da doğrudan doğruya bir milli hukukun uygulanması söz konusudur. Fakat aynı kanunda Lex Mercatorianın tatbiki açısından daha ileri bir düzenleme yapılarak hakem veya hakem kurulunun, tarafların açıkça yetkilendirmeleri halinde hakkaniyet ve nasafet kurallarına göre karar verebileceği düzenlenmiştir. Bkz. AKINCI, s. 86-93. 121 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi mahkemesi tarafından yapılacak denetimlerin de kapsamına girmektedir. Dolayısıyla, aynı konuda tahkim yeri mahkemesi olarak Azerbaycan İktisat Mahkemesinin bu konularda denetim yapması gereksiz ve zaman kaybettirici bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Uluslararası tatbikatta, tahkim yeri mahkemesinin denetleme yetkisi genellikle tahkim mahkemesinin teşkili ve hakemlerin eşitlik ilkesini bozucu hareketleri halleriyle sınırlandırılmaktadır. New York Konvansiyonuna üye ülkelerin sayısı da dikkate alındığında, Azerbaycan MTHK tatbik edilerek verilen bir kararın tanınması ve tenfizi aşamasında zaten tenfiz mahkemesi tarafından bir denetim yapılacaktır. Uluslararası tatbikat açısından, Azerbaycan Hukukunda görülen bir başka farklılık da, Azerbaycan’ın New York Konvansiyonuna taraf olması dolayısıyla herhalukarda tatbik edeceği tanıma ve tenfiz şartlarının, aynen MTHK’da yer almasıdır. Azerbaycan Anayasasına göre kanunlardan önce uygulanması gereken New York Konvansiyonu hükümlerinin, ayrıca uluslararası tahkimi düzenleyen bir kanunun içine konulmasının kanunlaştırma tekniği açısından gereksiz olduğunu düşünmekteyiz. Bu durum aynı konudaki düzenlemenin yarışmasına sebep olacak ve Milli Meclis tarafından kabul edilen bir uluslararası sözleşmenin hükümlerinin öncelikle uygulanması gereğinden dolayı New York Konvansiyonu hükümlerine öncelik tanınacaktır. SONUÇ Görüldüğü gibi Azerbaycan, bağımsızlığını yeni kazanan diğer ülkeler gibi, uluslararası tahkim konusunda gerekli düzenlemeleri yapmış ve yabancı sermayenin ülkeye girişi için gerekli şartlardan birisi olan hukuki güvenlik ilkesini temin edecek önemli düzenlemeler yapmıştır. Kısa bir zaman içerisinde, uluslararası alanda yaygın şekilde kullanılan örneklerinden de yola çıkarak yapılan kanunlaştırmalar gerçekten takdire şayandır. Bununla beraber yapılan kanunlarda mevcut olan bazı tercüme yanlışlıkları ve aynı konuda birden fazla kanunda düzenleme yapılması bazı yorum sıkıntılarını ortaya çıkarabilecek nitelikte gözükmektedir. Uluslararası tahkim konusundaki düzenlemelerin genel itibariyle çağdaş ve lex mercatorianın uygulanmasına ve gelişmesine izin verir mahiyette olduğu söylenebilir. Fakat gerek İktisat Mahkemelerinin denetleme yetkisine dahil olan konuların fazlalığı, gerekse esasa uygulanacak hukuk konusunda tarafların bir hukuk seçimi yapmamaları halinde, tahkim mahkemesinin uygun göreceği kanunlar ihtilafı kuralının gösterdiği hukukun uygulanacak olması lex mercatorianın tatbikatını sınırlayıcı sonuçlar doğuracaktır. KAYNAKLAR − AKINCI, Ziya, Milletlerarası Ticari Hakem Kararları ve Tenfizi, Ankara, 1994. − BONELL, J. Michael, “The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts and the Principles of European Contract Law: Similar Rules for the Same Purposes”, 26 Uniform Law Review (1996). − NOMER Ergin/EKŞİ Nuray/GELGEL Günseli, Milletlerarası Tahkim, Beta Yayınları, İstanbul 2000 − ŞANLI Cemal, Milletlerarası Ticari Tahkimde Esasa Uygulanacak Hukuk, Ankara, 1986. − http://www.jurisint.org/cgi-bin/disp.pl/pub/01/en 122 ORTA ASYA ÜLKELERINDE SOSYAL GÜVENLIK SISTEMLERININ SORUNLARI Abdulhalim ÇELİK Kocaeli Üniversitesi Gebze – İzmit / TÜRKİYE abdulhalimcelik@hotmail.com ÖZET Orta Asya ülkelerinin Sovyetlerin dağılmasıyla gelen hesapsız ekonomik şokun etkisini bazıları hariç üstlerinden atmışlardır.1989’dan önce bazı ülkeler ekonomik durgunluk yaşıyorlardı.Dağılma ile birlikte ekonomik durgunluğun uzun süren etkisiyle devletin sosyal harcamalarının düşmesi insani yaşama standartları ve sağlık kalitesinin de düşmesine yol açmıştır.Ekonomik istikrasızlığın atlatılmasıyla günümüzde bazıları hariç yüksek büyüme ve düşük enflasyon rakamlarına ulaşılmıştır.Bu gelişmeler insani yaşama standartlarının korunması ve refah düzeyinin yükseltilmesi açısından önemlidir. Anahtar Kelimeler: Orta Asya, dönüşüm, sosyal güvenlik ABSTRACT Central Asian countries except some countries passed away untold economic shock due to fallen Soviet Republics. Before 1989 some countries went into stagflation process. Collapse of Soviet system with stagflation had been fallen down state’s social spending causes decreased standards of human being needs and quality of health services. Today’s Central Asian countries but some reached high growth and lower inflation rates. These developments are so important that protecting standards of basic human being needs and lifting up level of welfare. Key words: Central Asia, transition, social security GİRİŞ Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri, bir yandan küreselleşme şartlarının etkisiyle uluslar arası sisteme uyum sağlamaya çalışırken bir yandan da vatandaşlarına insani yaşama standartlarını sağlamak ve bunu korumak gibi zorlu bir çabanın içerisindedirler. Beşeri, teknik, iletişim ve sermaye faktörlerinin yetersizliğini yaşayan bu ülkeler, piyasa ekonomisi şartlarına adapte olurken kendilerinden kapasiteli ekonomilerle rekabet etmek zorundadırlar. Orta Asya ülkelerinin Sovyetlerin dağılmasıyla gelen hesapsız ekonomik şokun etkisini bazıları hariç üstlerinden atmışlardır. 1989’dan önce bazı ülkeler ekonomik durgunluk yaşıyorlardı. Dağılma ile birlikte ekonomik durgunluğun uzun süren etkisiyle devletin sosyal harcamalarının düşmesi insani yaşama standartları ve sağlık kalitesinin de düşmesine yol açmıştır. Ekonomik istikrasızlığın atlatılmasıyla günümüzde bazıları hariç yüksek büyüme ve düşük enflasyon rakamlarına ulaşılmıştır. Bu gelişmeler insani yaşama standartlarının korunması ve refah düzeyinin yükseltilmesi açısından önemlidir. Bu çalışmada piyasa ekonomisine geçiş halindeki Orta Asya’daki beş cumhuriyetin sosyal güvenlik sorunları çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Türk Cumhuriyeti olması nedeniyle Azerbaycan istatistiklere dahil edilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması için geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerden Macaristan ve Polonya ile karşılaştırma yapılmıştır. 1. SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI ORTA ASYA ÜLKELERİNİN EKONOMİLERİ Sosyalist ekonomik sistemden piyasa ekonomisine geçen bütün ülkeler, ilk yıllarda ekonomide büyük düşüş yaşamıştır. GSYİH % 40 ve üzerinde düşmüştür. Günümüzde bile 1989’daki değerlerinin altındadır. Enflasyonun aşırı yükselmesi, para biriminin değer kaybı, bütçe açığı dikkat çeken kötü gelişmeler olmuştur.1 Üretim başlangıçta hızla düşerken günümüzde önemli bir oranda yükselmiştir. Orta ve Doğu Avrupa’da 1994’de üretimde yıllık artış % 3.0 iken 2001’de % 3.1 düzeyinde gerçekleşmiştir. BDT ülkeleri ve Moğolistan’ın genelinde bu oranlar 1994 için -14.5 iken 2001’de 6.2 seviyesine yükselmiştir.2 Orta Asya ülkeleri diğer BDT (CIS) ülkeleri gibi başlangıçta büyük bir makroekonomik istikrarsızlıkla karşılaşmışlardır, fakat yüksek enflasyon nispeten hızlı bir şekilde kontrol altına alınabilirdi.3 Orta Asya ülkeleri, 1 2 3 Abdulhalim Çelik, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü, Ankara, 2002, s.60. IMF, Annual Report-2002, Washington, 2002, s.4. Johannes Linn, “Central Asia: Ten Years of Transition”, Central Asia Donors' Consultation Meeting, (Berlin, Germany, March 1, 2002), (Çevrimiçi) http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb18.worldbank. org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003, s.2. 123 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi piyasa ekonomisine geçişte başlangıç şartlarında diğer ekonomilere kıyasla olumsuz sosyal ve ekonomik şartlara sahiptir. Türk cumhuriyetleri ortalama ömür, sağlık,çocuk ölüm oranları ve konut imkanları açısından Sovyet standartlarının altında bulunmaktadır. Ayrıca bu cumhuriyetlerde tarımın ekonomideki payı daha yüksek iken şehirleşme oranı düşük bir seviyede kalmıştır.4 Tarımın payı en yüksek Özbekistan’da % 44.6, en düşük Tacikistan’da %19 düzeyindedir. Geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerin başında gelen Macaristan’da % 14.1, Polonya ‘da ise % 7 dir. Hizmetler sektörü bu ülkelerde gelişmemiştir. Üretim için gerekli teknik ve sosyal altyapı hizmetleri yetersiz düzeydedir. Bu ülkeler, Sovyetler Birliği’nin en fakir ve en az gelişen ülkeleri arasındadır. Sovyetler çökmeden Batıda en az bilinen ülkelerdi. Orta Asya’nın yeni ülkeleri üçlü bir dönüşümle karşılaşmışlardır: eski Sovyetler Birliği’nin çöküşü ile karşılaştıkları ekonomik şoku düzeltmek, planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş ve politik geçişin devam ettirilmesi.5 Geçişin ilk yıllarına göre bugün daha istikrarlı durumdadırlar. Orta Asya ülkelerinde piyasa ekonomisine geçiş süreci sosyal güvenlik sistemlerini etkilemektedir.6 Ekonomiler 1989’daki şoku atlatmış ve eskiye kıyasla belli bir istikrara kavuşmuş durumdadır. Orta Asya ülkelerinin enflasyon ve büyüme verileri BDT ülkelerinin standartlarının üstündedir. BDT genelinde GSYİH’de 2002 yılı büyüme oranı %5.5 olarak tahmin edilirken, bu oranların Kazakistan’da % 10.0, Kırgızistan’da % 6.0, Tacikistan’da % 7.0, Türkmenistan’da % 16.0 ve Özbekistan’da % 4.0 düzeylerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Enflasyon oranı BDT genelinde 2002 yılı tahminleri ortalama yaklaşık % 16 iken Kazakistan ve Kırgızistan’da % 7, Tacikistan’da % 12, Türkmenistan’da % 15 ve Özbekistan’da % 22 düzeylerinde beklenmektedir.7 Ülkelerin piyasa ekonomisine uyumu Kazakistan ve Kırgızistan’da daha ileri düzeyde, Türkmenistan ve Özbekistan’da daha az bir düzeyde karma bir süreci göstermiştir. Ancak bazı ülkeler(özellikle Kırgızistan ve Tacikistan)hala ilk ekonomik şokun uzun süren etkisi altındadırlar. Yüksek borçların ağır yükü düşük kişi başına gelirleri ile gelişen ülkelerin en fakir ülkeleri arasında yer almaktadırlar. Piyasa kurumları ve kapasite yapısı bu ülkelerde yavaş ilerlemiştir.8 2. ORTA ASYA ÜLKELERİNDE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE SORUNLARI Sosyal güvenliğin yeni modelleri ve daha geniş bir terimle ifade edilirse sosyal siyasetin kendisi kamu tartışmasının merkezi durumuna gelmiştir. Politik gelişmeler reform programlarının sosyal etkisini ikinci plana itmiştir.9 Politikacılar geçişin sosyal karışıklıklarını anlamakta güçlük çekmişlerdir. Kısa dönemde, devlet bunların istikrar programlarının ters etkilerini yumuşatmak için müdafaa etmek ve sosyal tansiyonu düşürmek için geniş tedbirler almak zorunda kalmıştır. Bu adımlar yükselen fiyatları dengelemek için yoksulluk yardımlarını kapsamıştır. a. Demografik Eğilimler ve Sosyal Güvenlik Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla demografik eğilimler de kötüleşen göstergeler arasında sayılmaktadır. Orta Asya ülkelerinde nüfus artış hızı son on yılda azalan bir eğilim göstermiştir. Doğumlar azalırken bebek ve anne ölümleri artmıştır. Nüfusun artması sosyal güvenlik açısından nüfusun kendini beslemesi için olumlu bir gelişmedir. Sosyal güvenlik sisteminde yardım alanlar yanında katkıda bulunanların sayısı da önemlidir. Orta Asya ülkeleri genç bir nüfusa sahiptir. UNDP’nin 1995 yılı İnsani Gelişme Endekslerine göre Kırgızistan’da 17 yaşın altındaki nüfusun oranı % 44 18-59 yaş grubundaki nüfusun oranı % 47.7 ve 60 yaşın üstündeki nüfusun oranı ise % 8.3 iken Özbekistan’da 14 yaşın altındaki nüfusun oranı % 43, 15-65 yaş grubunun oranı % 49.2 ve 65 yaşın üstündeki nüfusun oranı ise % 7.7’dir. Nüfus artış hızının düşmesi ve yaşlı nüfusun artması sosyal güvenlik harcamalarının artmasına yol açacaktır. Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı kırsal kesimde yaşamaktadır. Bu ülkelerde şehirleşme oranı düşüktür. Kentlerde yaşayan nüfusun oranı Kazakistan’da % 44, Kırgızistan’da % 35.6, Türkmenistan’da % 46.4, Özbekistan’da % 49, Tacikistan’da ise 28.7 dir. Türk Cumhuriyetleri arasında şehirde yaşayan nüfusun en yüksek oranı % 53.2 ile Azerbaycan’da bulunmaktadır. Buna karşılık geçiş halindeki gelişmiş Macaristan’da bu oran % 63.7, Polonya’da % 62 düzeylerindedir.10 Kırsal kesimde yaşayan nüfusun istihdamı ve geliri düzensizidir. Sosyal güvenlik açısından yeterli ve düzenli bir gelire kavuşmak için sanayileşmenin gerçekleştirilmesi ve sanayi ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfusun miktarını artırmak gerekmektedir. Oysa Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı düzensiz istihdamın yaygın olduğu tarım kesiminde çalışmaktadır. 4 5 6 7 8 9 10 Şahin Yaman, “Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformların 10 Yılı”, (Çevrimiçi)http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/reform.htm, 22 Şubat 2003, s.2. Linn, s.2. TİSK, Dünyada Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler ve Türkiye, Ankara, 1994, s.6. United Nations, World Economic Situation and Prospect 2002, New York, 2002, s.43. Linn, s.2-3. United Nations, Social Situation :1993, New York, s.142-143. UNDP, “Human Development Under Transition,:Summaries of National Human Development Reports 1995: Europe and CIS, (Çevrimiçi) http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/summary/contents.htm, 22 Şubat 2003. 124 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya b. Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Yetersizliği ve Finansman Sorunları Orta Asya ülkelerinde sosyal harcamalar bütçe içinde önemli bir yer tutmasına rağmen geçiş halindeki diğer ülkeler ve BDT ülkelerine kıyasla oldukça düşüktür. Hükümet tarafından yapılan sosyal harcamalar uluslararası standartlara, Orta Avrupa ve hatta Rusya ile kıyaslandığında bile çok düşük kalmıştır. Tacikistan Orta Asya standartlarının en gerisinde yer almıştır.11 Sosyal güvenlik kapsamı dışında kalanlara bir çeşit gelir yardımı yapılmakta ise de ihtiyaçlar karşılanamamaktadır. Sosyal harcamaların düşük düzeyde olması yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin düşmesine ve hizmet açığının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Yüksek oranlı işsizlik, negatif büyüme ve reel ücretlerdeki düşüşler geçiş ekonomisine sahip ülkelerin yaşadığı istikrar sorunlarıdır.12 Bu ülkelerin geçiş sürecini olumlu geçirmeleri için uluslararası kurumların ve diğer ülkelerin yardımlarına ihtiyaçları vardır. c. İstihdam, İşsizlik ve Kayıt Dışı İstihdam İstihdam neredeyse bütün BDT ülkelerinde azalmıştır.13İstihdam azalmaya devam etmektedir. Genç nüfusa sahip bu ülkelerde işsizlikte ani artışlar olmuştur. İşsizlerin bir bölümü kayıtlıdır. Bu ülkelerde ekonomik durgunluğun yaşanmasıyla iş imkanları azalmıştır. Finansmanı etkileyen ve gelir kaybına yol açan kayıt dışındaki istihdamdır. Bu bireylerin çoğunluğu, sosyal sigorta korumasından yoksundur. Bunlar gelir ve sağlık risklerine oldukça duyarlıdır. Katkı ile yardımlar arasındaki oransızlık ve kayıt dışı istihdamda büyüme, fonların etkili işlemesini ve verimini olumsuz etkilemiştir.14 d. Diğer Ortak Sorunlar Orta Asya ülkelerinde demokratik kurumlar, sivil toplum ve sosyal sermayenin oluşum süreci yavaştır. Sivil toplumun ve gönüllü kuruluşların güçlenmesine rağmen bazı ülkelerde (özellikle Kırgızistan) ters istikamette gelişmeler olmuştur. Bölgesel işbirliği kurulan bazı kuruluşlara rağmen asgari seviyede olup beş ülke ve liderleri arasında kişisel çekişmeler yaşanmaktadır.15 Bütün ülkeler ciddi fakirlik sorunu ile karşı karşıyadırlar. Sovyetlerin dağılmasıyla bu ülkelerde toplam ulusal gelir neredeyse yarı yarıya düşmüştür. Fakirlik, ciddi olarak Tacikistan’da görülmektedir. Bu ülkede insanların % 70-80’i fakirlik sınırında yaşamaktadır. Ayrıca bu ülkelerde eşitsizlikte giderek artmaktadır.16 e. Özel Sorunlar Ülkelerin Ulusal İnsani Gelişme Raporlarına göre diğer önemli sorunları şunlardır: i. Kazakistan: 1970’lerin sonunda ekonomik durgunluk yaşayan Kazakistan’da 1975-1985 arasındaki dönemde bütün eski Sovyetler Birliği’nin ülkeleri arasında en düşük ulusal gelir ve işgücü verimliliğine sahip olmuştur. Bu dönemde sağlık ve eğitime devlet desteği azalmıştır. 1980 ortalarında ekonomide yeniden yapılanma ile birlikte sosyal sistem geniş destek görmeye başlamıştır. ii. Kırgızistan: Kırgızistan’da bazı tüccarlar, çeşitli ülkelerden mal alıp bu ülkede satmakla kendilerini kayıt dışı sektörün şartlarına adapte etmişlerdir. Kırgızistan’da fakirlik sürekli artmaktadır. 1992-1993 dönemi göz önüne alınırsa ortalama gerçek gelir 1/3 oranında azalmıştır. 1993’de nüfusun % 24’ü asgari ücretin altında bir gelire sahip olmuştur.17 iii. Tacikistan: Tacikistan dağlık bir ülkedir. Birçok yerinde nüfus yoğunluğu düşüktür. Ulaşım ve iletişim diğer ülkelere kıyasla az gelişmiştir. Tacikistan’da, endüstriyel kapasitenin sadece % 30’u kullanılmaktadır. Bu oran Tacikistan’ı BDT’nin en az gelişmiş ülkesi yapmaktadır. Fiyatların kontrolü enflasyonun 1992’de % 7400 ve 1993’te % 1065 olarak gerçekleşmesiyle imkansız hale gelmiştir. Bu gelişmeler, gelirlerde nispi durgunluğun ikiye katlanmasına yol açmıştır. Ücretlerin uzun süre ödenmemesi ya da ödemelerin ertelenmesi ile durum daha da kötüleşmiştir. İşsizlik, özellikle başta kadınlarda olmak üzere artmıştır. Birçok işyeri ve fabrika enerji yokluğu ve diğer nedenlerle kapatılmıştır. Belirgin gizli işsizlik vardır. 1993’de 106 bin işçi ödemesiz ayrılırken sadece kayıtlı işsizlerin % 23’ü ( 1994’de % 16’ya düştü) işsizlik yardımı alabilmiştir. Eğitim ve sağlık hizmetlerinde yaşanan bütçe kesintileri yüzünden öğretmenler ve sağlık personelinin durumu daha da kötüleşmiştir. Satın alma gücündeki düşme özellikle kadınlar ve çocuklarda beslenme yetersizliğine yol açmıştır. Yaşlı ve emekliler, Sovyet döneminde devlet desteğinden yoksun olmakla birlikte düzenli katkılarda bulunmaktan aciz kalmışlardır. İkiye katlanan enflasyonla Emekli Aylığı Fonu’ndaki açıklar 11 12 13 14 15 16 17 Linn, s.3. United Nations, Older Persons in Countries with Economies in Transition: Designing a Policy Response, New York, 1997, s.69. Wolf Scott, “Recent Changes in Social Conditions of Countries in Transition : Eastern Europe, the Baltic States and the Commonwealth of Independent States”, UNRISD Discussion Paper No.117, April 2000, http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(search)/B321105A86C37EC880256B67005B758F?Opendocument&highlight=2,central,asi a&fromsearch=yes&query=central+asia, 23 Şubat 2003, s.11. ISSA, Social Protection in Europe, Outline of Social Security Programmes, 1.B., Geneva, 1996, s.14-15. Linn, s.3 Linn,, s.3. UNDP, a.g.e. 125 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi büyük oranlara ulaşmıştır. Sosyal korumaya yönelik devlet harcamaları toplam devlet bütçesi içinde 1985’te % 8.7’den 1994’te % 1.4’e düştü. 1993’te 784 bin emeklinin ödemeleri bundan oldukça etkilenmiş ve 1994’te ödemeler durdurulmuştur. Özürlü, dul ve yetim, hastalar, güçsüzler, mülteciler ve yaşlılar bu yıkıcı eğilimin etkisi altında hayatta kalabilmek için kendi mal varlıklarını satmak zorunda kalmışlardır. iv. Türkmenistan: Kadınlarda istihdam oranı geçiş döneminde sürekli yüksek olmuştur. 1970 yılında % 39.5 olan istihdam oranı 1993 yılında % 41.2’ye yükselmiştir. Kadınlarda işsizlik oranı ise 1995 yılında % 39.5 olmuştur. Ulusal ekonomideki yapısal değişikliklerden dolayı işsizlik artmıştır. v. Özbekistan: İyi bir potansiyeli olmasın rağmen geçmişte Sovyetler Birliği’nin en fakir bölgelerinden birisi olmuştur. 1989 ve 1993 arasında geçiş döneminde hızlı bir enflasyon yaşanmıştır. 1992’den sonra gerçek gelir düşmüştür. Sosyal koruma sisteminin sürdürülmesi bu düşüşün daha fazla olmasını engellemiştir. Özbekistan’da yaşam standartları düşmekte ve fakirlik artmaktadır.18 SONUÇ Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla diğer BDT ülkelerinde olduğu gibi Orta Asya ülkelerinin ekonomik ve sosyal göstergelerinde negatif bir eğilim hızlı bir şekilde kendini göstermiştir. Ekonomik büyüme, üretim ve istihdamdaki düşüşlerle birlikte enflasyon oranlarında hızlı bir artış olmuştur. Ekonomideki kötü eğilimler devletin sosyal sisteme desteğini azaltmıştır. Geçiş halindeki ekonomilerin sorunları ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. Orta Asya ülkeleri ile Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ekonomilerinin sorunlarını birbirinden ayırmak gerekmektedir. Orta Asya ülkeleri, diğer BDT ülkeleri ve Orta ve Doğu Avrupa gibi piyasa ekonomisine geçiş halindeki ülkelere kıyasla daha az gelişmiş ekonomilere sahiptir. Orta Asya ülkelerinde sosyal koruma harcamaları çok düşüktür. Fakirlik giderek artmaktadır. Orta Asya ülkeleri, aynı coğrafyada yer almasına rağmen birbirlerinden farklı sorunlara ve gelişme eğilimine sahiptirler. Bu bakımdan alınacak tedbirler ülkelere farklılık göstermelidir. Piyasa ekonomisine geçiş halindeki bu ülkelerde şu tedbirler uygulanmalıdır. • Ekonomik büyümede istikrarın sağlanması ve enflasyonun kontrol altına alınması, • Piyasa ekonomisine geçiş halinde ekonomide yeniden yapılanma programı ile vatandaşların bundan mağdur olmasını önleyecek eş zamanlı bir sosyal program devreye sokulmalıdır. • Ülkelerin gelişmesini sağlayacak altyapı yatırımları tamamlanmalıdır. • İşgücünün eğitimine ve işsizlere vasıf kazandırılmasına önem verilmelidir. Bunun için Dünya Bankası gibi uluslar arası kurumlardan proje desteği sağlanmalıdır. • İnsani yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin korunması için sosyal koruma harcamaları artırılmalıdır. 18 UNDP, ag.e. 126 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya KAYNAKÇA − Çelik, Abdulhalim, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü, Ankara, 2002 − ILO, “Social Security: Issues, Challenges and Prospects”, Report VI, International Conference 89th Session :2001, 1.B., Geneva, International Labour Office,2001, (Çevrimiçi)http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc89/pdf/rep-vi.pdf, 12.9.2001 − IMF, Annual Report, 2002, Washington,2002 − Linn, Johannes, “Central Asia: Ten Years of Transition”, (Çevrimiçi) http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb18.world bank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003 − Scott, Wolf, “Recent Changes in Social Conditions of Countries in Transition : Eastern Europe, the Baltic States and the Commonwealth of Independent States”, UNRISD Discussion Paper No.117, April 2000, http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(search)/B321105A86C37EC880256B67005B758F?Opendocument&highlight=2,centr al,asia&fromsearch=yes&query=central+asia,23 Şubat 2003 − TİSK, Dünyada Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler ve Türkiye, Ankara, 1994 − UNDP, “Human Development Under Transition: Summaries of National Human Development Reports 1995: Europe and CIS, (Çevrimiçi) http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/summary/contents.htm, 22 Şubat 2003 − United Nations, World Economic Situation and Prospect 2002, New York, 2002 − United Nations : Older Persons in Countries with Economies in Transition: Designing a Policy Response, New York, 1997. − United Nations, Social Situation :1993, Nerw York − Yaman, Şahin, “Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformların 10 Yılı”, (Çevrimiçi)http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/reform.htm, 21 Şubat 2003 Tablo 1: Hükümetlerin Genel Sosyal Harcamaları (US$ Kişi Başına) Kazakistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan Karşılaştırma Macaristan Polonya 1995 33 21 4 199 98 Eğitim 1999 40 27 12 4 183 68 1995 16 12 3 210 126 Sağlık 1999 29 10 6 2 337 181 1995 23 24 3 402 413 Emeklilik 1999 87* 36 14 3 394 534 Diğer Sosyal Harcamalar 1995 1999 10 15 10 3 5 2 3 126 184 240 189 Kaynak: Johannes Linn, “Central Asia: Ten Years of Transition”, Central Asia Donors' Consultation Meeting Berlin, Germany, March 1, 2002, (Çevrimiçi) http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb1 8.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003, s.12 * Sosyal güvenlik ve refah ödemeleri dahildir. 127 KÜRESELLEŞME SÜRECINDEKİ KAFKASYA VE ORTA ASYA’DA “ÖTEKİ” SORUNU Alaeddin YALÇINKAYA Celal Bayar Üniversitesi, İİBF Manisa / TÜRKİYE GİRİŞ 21. yüzyılın başı itibarıyla Sovyet sonrası cumhuriyetlerin siyasal yapıları bir dereceye kadar istikrar kazandığı halde, toplumsal ve kültürel hayattaki arayış ve dönüşümde hızlı hareketlilik sürmektedir. Sosyalist dönemin tek kültürlü, tek kimlikli toplum oluşturma projesi, yaklaşık yetmiş yıl süren bütün baskılara ve üç nesil geçmesine rağmen hedefe ulaşamamıştır. Sovyet Sonrası cumhuriyetlerde, Rusya Federasyonu da dahil, gerçek kimliğini bulma ve yaşatma yönünde geçmiş döneme tepki yönündeki arayışlar sözkonusudur. Yerel, ulusal, bölgesel, dinsel gibi boyutlarıyla kimlik arayışı ve aşama aşama yeniden kazanılan veya kazanıldığına inanılan kimlikler ile yeni siyasal talepler gündeme gelmekte veya mevcut siyasal yapı yeniden tanımlanmaktadır. Bu aşamada gelişen globalleşme olgusu ile, Batı teknolojisi ve ürünü bütün dünyaya olduğu gibi eski Sovyet cumhuriyetlerine yoğun olarak girerken, mevcut yapıyı çökertmekte, bu anlamda globalleşme Batının egemenlik sürecinin hızlanması olarak yaşanmaktadır. Böylece batı kültürü ve değerleri ile bunlarla beslenen kimlik unsurları yoğun olarak dünyayı ve bölgeyi istila etmektedir. Kafkasya ve Orta-Asya’da, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından on yıl sonra, siyasal ve ekonomik dönüşümlerde belirli bir istikrar kazanılmakla birlikte önemli kimlik sorunu yaşanmaktadır. Genel olarak dünyanın geri kalan kısımlarında da kimlik problemleri gündeme gelmektedir. Globalleşme ile yaşanan ulusdevletin zayıflaması sonucu çeşitli boyutları ile milli kimlikler daha az şey ifade etmekle beraber, yöresel, ikincil veya etnik kimlikler daha sık gündeme gelmeye başlamıştır. Bununla beraber, demirperdenin çöküşü ile ortaya çıkan alanlardaki kadar yoğunluk ve şiddette diğer bölgelerde yaşanmamaktadır. İletişim ve ulaşım araçlarındaki gelişme ve serbestleşmenin sonucu olarak, devletin temel unsurlarından biri olan “aynı kaderi paylaşan” ulus kimliği, doğal olarak zayıflamakta, çünkü sadece aynı devleti paylaşan insanların kaderi aynı olmadığı, devlet sınırlarının önemli ölçüde eski fonksiyonlarını kaybetmesiyle diğer devletlerin vatandaşlarıyla da ortak mutluluklar, sevinçler ve üzüntülerin yaşandığı anlaşılmıştır. Bu aşamada paradoksal olarak alt veya yerel kimliklerin, genellikle siyasal bir talep içermeden yeniden yoğunlaşarak ortaya çıkması ise sosyal psikolojik açıdan ele alınması gereken, bireyin “öze dönüş ihtiyacı” ile ilgilidir. Eski demirperde dışındaki ülkelerde alt kimliklerin yeniden güncelleşmesi ile demirperde bölgesinde yaşanan veya yaşanması muhtemel, “amip bölünme” tehlikesi taşıyan, siyasal talep içerikli alt kimliklerin durumu birçok yönüyle farklıdır. En azından, farklı tarihi ve siyasi süreçlerin ürünü olan birçok alt kimliklerin, sahip oldukları toplumsal hafızaya göre farklı talepleri olacaktır ki bu aşamada kimlik tanımında “öteki” sorunu gündeme gelmektedir. Bu tebliğde, Sovyetler sonrası bağımsızlığını kazanan ülkelerde yaşanan kimlik sorununun sağlıklı çözümünde, bölgesel ve iç çatışmaların kaynağı olmayacak bir şekilde ve gerçekçi olarak “öteki”nin belirlenmesi üzerinde durulacaktır. Kafkasya ve Orta Asya’da, -bunlara bir dereceye kadar Balkanlar ve Doğu Avrupa da katılabilir- ulus devlet kimliği yaşanmadan bir bakıma “küresel kimlik” yaşanmış, en azından yaklaşık üç nesil boyunca siyasal sistem, eğitim ve diğer toplumsal iletişim araçları ile bu kimliği sürekli empoze etmiştir. Üstelik bu kimlik sadece o ülkenin veya Sosyalist sistemin değil uzun vadede bütün dünya insanlarının zorunlu ve mutlu kimliği olacaktı. Irkı, rengi, etnik ve dini kökeni ne olursa olsun, kısaca “yoldaş” kimliğinin benimsetilmek (özellikle Türk kökenli halklar açısından Ruslaştırmak) zorunda bırakıldığı 70 yıl boyunca, buna karşı en şiddetli toplumsal hafıza reaksiyonunun Kafkaslar ve Orta Asya’da görüldüğü kabul edilir.1 Sovyet insanını oluşturmada başarısız olan yönetimin Ruslaştırma konusundaki baskısı ise mevcut etnik kimliklerin modern dünyanın gerektirdiği şartlarda dönüşümünü ve güçlenmesini sağlamıştır.2 SOVYET DÖNEMİ KİMLİK İLİŞKİLERİ Geçmiş dönemin bir bakıma global kimliği durumundaki “yoldaşlık” kavramı, kendisini önemli ölçüde öteki olan başta sermaye olmak üzere kapitalist unsurlar ile tanımlamaktaydı. İşçi, köylü, kısaca “mutlu” insanın en büyük düşmanı olan kapitalizm veya bunun daha ilkeli olan feodalizme karşı mücadele ile yaratılan ortak kimlik sözkonusu idi. Bu kimliğin kaybedilmesiyle insanlar bilinçaltında çok daha köklü olarak yaşamakta olan 1 2 Örneğin bkz.: Aleksandre Bennigsen, Soviet Muslim Intelligentsia in Central Asia, Ideologies and Political Attitudes, Ankara, METU, 1986, ss.4-6. Emin Gürses, Milliyetçi Hareketler ve Uluslararası Sistem, İstanbul, Bağlam, 1998; s.154. 128 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya etnik, dinsel veya yerel kimliklerine süratle döndüler. Bu aşamada ortaya çıkan bağımsız devletler, önemli ölçüde ulus-devlet modeli ortaya koymaya çalışmışlardır. İlginçtir ki, Sovyetler öncesinde genellikle ulusdevletin bulunmadığı, Sosyalizm şemsiyesi altındaki bu “ulus-devletler”in Sovyet rejimi tarafından yaratıldığı bir gerçektir. Ayrı dil, alfabe, etnik kimlik adları ile kazandırılmaya çalışılan alt kimlikler, özellikle Türk kökenli halklar arasında ortak etnik, kültürel ve dini kimliği yıkmaya yönelikti. Bu dönemde Moskova yönetiminin Baltık Denizi’nden Bering Boğazı’na kadar bütün Ruslar için tek alfabe uygulamasına karşın Türkler için 36 ayrı alfabe düzenlemesi ilginçtir. Böylece asırlarca iç içe yaşamış toplulukları her geçen gün birbirinden uzaklaştırarak Rus ortak kültürü ve Yoldaş kimliği altında birleştirmeyi amaçlamıştır. Her ne kadar başlangıçta ulusal dillerin terkedilmesi yönünde görünüşte bir baskı olmayıp, fakat insanlar daha iyi bir iş bulmak istedikleri için Rus dili öğrenmeye başlamış olsalar da, aslında Rusça öğrenmek birinci sınıf vatandaş olmanın gereği olarak karşımıza çıkmaktadır.3 Benzeri uygulamalar ile bastırılmış kimlik duygusu daha yoğun olarak bilinçaltında gelişmiştir. Bununla beraber, demografik yapıda, özellikle Stalin döneminde uygulanan göçlerle ve Rusların Rus olmayan halklar arasına yerleştirilmesi uygulamaları ile önemli değişikliler yapılmıştır. Bu uygulamalar günümüzde ve yakın gelecekteki etnik veya kimlik sorunlarının temelini oluşturmuştur. Hemen belirtelim ki, etnik temelli kimlik sorunu ile ulus-devletlerin oluşmasındaki “öteki” konusu, sadece Kafkas veya Orta Asya cumhuriyetlerinin gündeminde olmayıp, Rusya Federasyonu ile Baltik cumhuriyetleri, Balkanlar ve Dogu Avrupa için de sözkonusudur. Bu sorun değişik şiddette 20. yüzyılda bağımsızlığını kazanan diğer ülkeler için de geçerlidir. Diğer bağımsız ülkelerde olduğu gibi, Sovyet sistemi de halkları, yeni bir kimlikle asimile ederken, yerel ve etnik değerleri, kabile bağlarını zayıflatmış, bir bakıma bağımsızlık sonrası tek milli kimlikli devletlerin temelini atmıştır.4 70 yıllık “yoldaş” kimliği, global bir Sosyalist devlet vatandaşlığından, ulus-devlet vatandaşlığına geçerken yeniden eski etnik kimliklerin ön plana çıkmasının, küreselleşme ile ulus-devletin zayıfladığı bir dönemle eş-zamanlı olarak yaşanması, toplumsal hafızalarda travmalara neden olmuştur. Sağlam ve köklü kültürel değerler ile siyasal kültüre sahip olan toplumlar, bu aşamayı daha sorunsuz olarak geçirmeye çalışmaktadırlar. Letonya ve Estonya örneklerinde, Sovyetler sonrası etnik kimlikler geliştirilirken, İkinci Dünya Savaşı’nda bu Baltık cumhuriyetlerinin bağımsızlığına son veren “Ruslar” öteki kabul edilmiştir.5 Bu ülkelerdeki Rus nüfusu ve kalıntıları ise istenmeyen, düşman varlıklar haline gelmiştir. Bununla beraber, uluslararası destek ve bir bakıma toplumsal-psikolojik terapiler ile olgunlaşmakta olan bu demografik “iltihap” tedavi edilme yoluna gitmiştir. Ancak Kafkaslar ve Orta Asya’da siyasal sistemlerin belirledikleri ile vatandaşların sahiplenmek istedikleri arasında çatışmalar olabilmektedir. Yoğun Rus varlığı ve etkisi, kültürel ve siyasal hayata yön vermeye devam edip, ekonomik ve sosyal sorunlar birçok ülkede Sovyet dönemini aratırken, ulus-devletlerin belirlediği siyasal çerçevede gerçek kimlik arayışı sürmektedir. SOVYETLER SONRASI Sovyetler sonrası bağımsızlığını kazanan ve “ulus-devletleşen” eski Sovyet cumhuriyetleri, Avrupa dışında genellikle yaşanmış olan süreci izlemek zorunda kalmıştır. Yani önce devlet bağımsızlığını ilan etmiş, daha sonra ulus oluşturma projesi uygulamaya konmuştur. Devletin temel unsurlarından olan “millet” varlığına, nitel ve nicel anlamıyla sahip olmak bakımından diğer cumhuriyetler Azerbaycan kadar şanslı değildir. Bu zenginlik ağır bir bedel ödemeyi gerektirdiğinden, gerek Sovyetler öncesi Azerbaycan’ın 1918-1920 arasında bağımsızlık tecrübesi gerekse SSCB’nin dağılma aşamasında Rusların 20 Ocak 1990’da Bakü’de yaptııı katliam ile sonraki olaylar ve Rus-İran desteği ile Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarındaki işgalini sürdürmesi, tarihi, ekonomik, sosyal unsurları ile etkili bir “öteki” kavramını ortaya çıkarmış, bunun sonucu olarak nispeten güçlü bir milli kimlik gelişmiştir. Diğer cumhuriyetlerde genellikle izlenen, cumhuriyeti kuran veya bağımsızlığı gerçekleştiren güçlü liderin karizması çevresinde oluşturulmaya çalışılan milli kimlik, sosyal ve tarihi açıdan sıkıntılara neden olmaktadır. Liderlere karşı düzenlenen suikastlar da bu aşamada önemli fonksiyonlar görmektedir. 1990’larda yaşanan, sonuç itibariyle cumhuriyetlerde “öteki”ni belirleme konusunda önemli işlevler yüklenen provakatif eylemlerle, cumhuriyetlerde yaşayan genellikle komşu cumhuriyet vatandaşlarının “ötekileştirilmesi” gerçekleşmiş, ancak suni olarak oluşturulmuş bu yapıdaki eylemler de suni olarak algılanmış, toplum katmanlarından önemli destek bulamamıştır. 3 4 5 Emin Gürses bu konuda şu tespiti nakletmektedir: “Ulusal dillerin terkedilmesi yönünde bir baskı yoktu. Fakat daha iyi iş bulmak isteyen biri için Rus dilini öğrenme gereksinimi vardı. Kafkas cumhuriyetlerindeki Rus okullarında çocuklarının eğitimi için bir yer bulmak konusunda insanlar arasında büyük bir rekabet vardı.” a.g.e; s.151. Örneğin bir Hollanda sömürgesi iken bağımsızlığını kazanan Surinam’da 1945 sonrası kentleşme ile etnik kargaşalar ve asimilasyon uygulamaları birlikte gerçekleşmiştir. Bu aşamada gelişen bir Flemenk-Surinam kültürü ile yaşanan asimilasyon, kültürel bakımdan birleşmiş bir Surinam kimliğini şekillendirmiştir. Bununla beraber tarihi temelli ve inatçı etnik ayrılıklar, mevcut dengeyi tehdit etmektedir. Aonghas St-Hilaire, “Ethnicity, assimilation and nation in plural Suriname”, Ethnic and Racial Studies, Routledge, Part of the Taylor & Francis Group, Volume 24, Number 6/November 1, 2001, ps.998-1019. Vamık D. Volkan, “Letonya’da İstenmeyen Cesetler, Bir Arıtma Girişimi” Kanbağı, Etnik Gururdan Etnik Teröre, İstanbul, Bağlam, 1999; 162-171 ve “Estonya Deneyimi, ‘Gayri Resmi Diplomasi’nin Bir Örneği İşbaşında”, aynı eser, ss.235-264. 129 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Tito'nun şöyle dediği bilinmektedir: "Yugoslavya'nın 6 cumhuriyeti, 5 milleti, 4 dili, 3 dini, 2 alfabesi ve tek partisi var."6 Etnik kimliğin değişik boyutları açısından birçok ayrı özelliği olan halkları aynı devlet çatısı altında (partide) barışık bir şekilde yaşatan ve ülkesini kalkındıran Tito, yaşadığı dönemde ülkesinin fotoğrafını bu şekilde vermektedir. Bu fotoğraf, Tito'nun birbirine zıt çıkarları olan (veya olduğu algılanan), kültür temelleri farklı insanları, her kesimin kabul edebildiği bir zeminde toplamayı ve kaynaştırmayı -geçici de olsabaşardığının göstermektedir. Bununla beraber, her etnik aidiyet aynı zamanda farklı “öteki”ni yarattığı halde, bu ötekiler parti çatısı altında, global-bölgesel-ulusal bir çizgide gidip gelen bir kimlikle taçlandırılmıştır. Şüphesiz bu ülkedeki insanların, "öteki" durumunda olanlarla barışık yaşamasının kendisinin de çıkarına olduğunu, bu şekilde kendisinin varlığının devam ettiğini kabul etmeleri öncelikle belirli bir hukuki zeminin oluşturulması ve geliştirilmesiyle gerçekleşebilmiştir. Bununla beraber, uluslararası sistemde yaşanan konjonktür Tito'nun bu programının gerçekleşmesini kolaylaştırmıştır. Tito'nun kişisel yetenekleriyle birlikte, kendisini böyle bir programı yapmaya ve uygulamaya zorlayan etkenlerden birisinin de onun çoğunlukta olan Sırp değil de Hırvat kimliği olduğunu düşünüyoruz. Bütün bunlarla beraber yaşanan olaylar, sadece bütün ulusların kabul edebileceği bir hakça düzenlemenin çıkarları çatışan bu insanları bir arada tutmaya yetmeyeceğini göstermiştir. Sovyetler Birliği'nde ise Gürcü asıllı Stalin'in birçok etnik grubu bir arada tutması başarısının altında, uygulamalar çok farklı olmakla birlikte Yugoslavya'nınkine benzer bir takım özellikler sözkonusu olabilir. Sovyetler Birliği'nin parçalanmasından sonra Asya ve Avrupa'da ortaya çıkan yeni devletler ile daha önce Doğu Bloku'na mensup olup SSCB güdümünde olan cumhuriyetlerin karşılaştıkları problemlerden başta geleni belirttiğimiz gibi etnik kimlik konusudur. Hem Kafkaslar ve Türkistan'ı Rusya'nın kontrolü altına alan Çarlık yönetimi ve hem de 1917 Devrimi'nden sonra kurulan Bolşevik yönetimi etnik kimlik konusunda önemli deneyimler yaşamış, kapsamlı politikalar geliştirmiştir. Rus olmayan ırkları Sovyetleştirme adı altında Ruslaştırma, Rus güdümüne sokma, kısa ve uzun vadede etnik kimlik bilinçlerini ortadan kaldırmayı hedefleme şeklinde özetleyebileceğimiz bu politikaların konusu, sadece Müslümanlar veya Türkler değil, aynı zamanda Slav kökenli olup Rus olmayan Ukraynalılar ile birlikte Almanlar ve Baltık halkları gibi topluluklar da olmuştur. Sovyetler Birliği'nin parçalanmasından sonra daha önceki baskı, eritme, göç, asimilasyon politikalarına karşı, birikmiş bilinçli tepkiler, uygulamalar gündeme gelmiştir. Bununla beraber Türk cumhuriyetlerinin etnik yapısındaki gelişmeler başta Kazakistan ve Tacikistan olmak üzere bölge ülkelerinin politikalarını önemli ölçüde etkilemekte ve yönlendirmektedir. Siyasi bağımsızlığını kazanan cumhuriyetler, bu bağımsızlıklarını pekiştirmek, uzun vadede garanti altına almak için Rus etkisini azaltmak, en azından bölgeye Rusya'nın olumsuz ilgisine son vermek istemektedirler. Bunun için Ruslara karşı etnik kimlik bilinçlerini pekiştirmeye ve geliştirmeye, eski dönemlerde yıpranan, ezilen, ikinci sınıf muamelesi gören, ekonomik ve sosyal bakımdan geri bırakılan ülkenin eski sahipleri olan "yerlileri", yeniden ülkenin gerçek sahibi haline getirmeye çalışmaktadırlar. Bu aşamada Ruslar, farklı boyutlarda “ötekileşme” sürecine girmişlerdir. Sovyet yönetiminin ayırımcı politikaları, özellikle cumhuriyetlere adını veren etnik grupların uluslaşma süreçlerini, etkilemiş ve hızlandırmıştır. Dönem sonunda modern anlamıyla belirli bir bilinç düzeyine ulaşmış olan etnik gruplar, siyasi oluşumlara dönüşmeye başlamıştır. Sovyetler’in dağılma safhasındaki ulusal birimlerin son topluluklar olduğu ve tarihi gelişimin sona erdiğini ileri sürmek mümkün değildir. Ancak geçen süre zarfında belirli bir olgunlaşma ve direnç tecrübesi yaşayan Türk toplulukların yeniden kazandıkları ulus bilinci ile bundan sonra ortaya çıkabilecek olan aynı tip uygulamalara, baskılara karşı gerçek bir muhalefet göstereceği anlaşılmıştır.7 Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla Kafkaslar ve Orta Asya’da Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan gibi belirli kültürel altyapıları olan ulus devletler ortaya çıkmıştır. Sovyetleştirme dönemine tepki olarak bağımsız ulus devletlerde uluslaşma süreci ise devam etmektedir. Ancak bu sürecin de belirli bir canlılık veya etkinlik süresi olup sonsuza kadar gideceği düşünülemez. Bundan sonraki gelişmelerin, yeni üst ulusal kimlikte ve globalleşme sürecinin etkisiyle bölgesel ve küresel kimliklerle birleşme şeklinde mi yoksa alt bölünmeler yönünde mi olacağını yönetimlerin halklarla olan ilişkileri ve “öteki” sorunun çözümünde rol oynayacak çevre şartları belirleyecektir. Günümüz bağımsız Türk cumhuriyetleri için her iki istikamette de belirli bir altyapı sözkonusudur. Türk kökenli ulusların Türk kimliği yönünde dayanışma ve işbirliği dönemine girmeleri, farklılıkların ihmal edilmesi, ortak yanların ön plana çıkarılması, karşılıklı işbirliği ve yardımlaşma ile Avrupa Birliği ülkelerinde yaşanan benzeri süreç gündeme gelebilir. Türk kökenli cumhuriyetlerin geliştirmeye çalıştıkları ilişkiler, gerekli toplumsal destek ve katılımı bulamadığı takdirde Arap Birliği benzeri temel konularda etkisiz bir uluslararası örgüt de doğabilir. Bunun yanında çoğu cumhuriyette bulunan, bir kısmı Sovyet döneminde suni olarak oluşturulmuş etnik özerk birimler ve topluluklar bir dereceye kadar ulus bilinci kazanmışlardır. Bunların kültürel, siyasal ve ekonomik bakımdan baskı veya haksızlığa uğradıkları izlenimlerini edinmeleri, daha ileri özerklik taleplerini gündeme getirecek, alt ulusal kimlikleri güçlendirecektir. Türk kökenli halklar lehine bir takım politikalar uygulanırken kendi cumhuriyetlerinde yerleşmiş olan Ruslar ile Rusya'nın ürkütülmemesine genellikle dikkat edilmektedir. Kazakistan örneğinde olduğu gibi, Rusya'nın, yeraltı kaynakları bakımından son derece zengin ve bölge nüfusunun yaklaşık yüzde 80'i Ruslarla 6 7 Umur Talu, Milliyet, 26 Mart 1999. Rupert Emerson, Sömürgelerin Uluslaşması, çev. Türkkaya Ataöv (Ankara, Türk Siyasi İlimler Der. Yay., 1965); s.114. 130 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya meskun olan Kuzey Kazakistan'ı istemesine karşılık, Kazak yönetimi başkentini bu bölgeye taşıyarak cevap vermiştir. Kazak yönetimi, ülkesindeki ve diyasporadaki Kazaklara birçok ayrıcalıklar tanırken Ruslara karşı politikalarında son derece ihtiyatlı davranmakta, Rusların “ötekileşmesi”nin ortaya çıkaracağı muhtemel tehlikeler sezilmektedir. Diğer bölgelerde yoğun bulunan Kazakların özellikle gençlerin Kuzey Kazakistan'a ve yeni başkent yapılan Astana'ya (Akmola) yerleşmeleri teşvik edilmektedir. Kazakistan ve diğer cumhuriyetlerde, etnik bilincin gelişmesi yönündeki politikalar, Sovyetler Birliği dönemine bir tepki niteliğindedir. Bu politikaları cesaretlendiren etkenlerden biri de Türk kökenli halkların hızlı nüfus artışı ve mevcut nüfusun Ruslara göre oldukça genç olmasıdır. Demografik yapıdaki gelişmeler ile ulusal bilinçlenme ve hareketlerden yeni politikaların etkilenmesi, eski dönemdeki göç ve asimilasyon politikalarına tepki niteliğindedir. Bütün bunlar, bölge ülkelerinin siyasi hedeflerini, bu hedefleri benimsemeye zorlayan veya teşvik eden şartları birlikte ele almayı gerektirmektedir. Çıkarları çatışan, birbirini “öteki” kabul eden etnik toplulukları aynı siyasi çatı altında başarılı bir şekilde toplaması bakımından Stalin Rusyası ile Tito Yugoslavyası'nda, her iki lider de oldukça farklı etnik grupları bir yönetim altında toplayabilmişlerdir. Bununla beraber bu başarının altındaki en önemli etken her iki liderin kişisel özellikleridir. Bu özellik Tito'da farklı halkları çıkarları konusunda ikna edebilme başarısıdır, bir yönüyle güvendir. Stalin'de ise korku ile bu korkuyu sürekli ve etkili kılacak mekanizmaları görmekteyiz. Stalin sonrası totaliterleşme döneminde "korku" etkeni yönetimin her kademesine yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bununla beraber farklı etnik grupları bir arada tutan gerçek etken durumundaki korku veya güvenin kişisel olduğu, dolayısıyla sözkonusu birlikteliğin de gerçekçi bir zemine oturmadığı ortaya çıkmıştır. Her iki halde de belirli bir otorite gerçeği, sanal zeminlerde bu birlikteliği sağlamada başarılı olmuştur. Ne var ki, bilinçaltındaki “öteki” varlığını hep korumuş, sosyal ve siyasal ilişkilerde yönetimin otoriterliği bu duyguyu pekiştirmiştir. Belirli bir süre çatışmanın görülmemesi, sadece taleplerin ertelenmesi ve kümülatif hale gelmesinden başka bir şeye yaramamıştır. Otoriter yönetimin çatışma kaynağı olması, gerek sömürge yönetimlerinde gerekse sömürge sonrası bağımsızlık mücadelesi ile kurulmuş olan birçok yönetimde görülen özelliklerdendir.8 Bütün bunlarla beraber, başta Kafkaslar olmak üzere gerek Rusya federasyonundaki gerekse bağımsız cumhuriyetlerdeki etnik problemler veya etnik potansiyelli problemler ertelenmiş olup çözüm konusunda zamanını ve olgunlaşmasını beklemektedir. Gerçekçi olmayan, hatalı politikalar mevcut etnik kimliklere ilaveten yeni kimliklerin oluşumunu, karşılıklı olarak işbirliğine son derece muhtaç olan toplulukların birbirini “ötekileştirmesini” gündeme getirirken, bunların bağımsız aktör veya bağımsız devlet olma yönündeki hırsları da kamçılaması, bölgesel istikrarsızlıkların kaynağı olması sonucunu doğurabilecektir. “ÖTEKİ”NİN BELİRLEDİĞİ SİYASİ REKABET 1917 ihtilali döneminde, Lenin'in bayraklaştırdığı kültürel otonomi ve çok uluslu federasyon başta Türk kökenli halklar olmak üzere Rusların dışındaki uluslar için de oldukça çekici olmuştur. Bununla beraber Lenin'in ulus sorunu konusundaki bildirisi dikkatle incelendiğinde aslında bu konuda herhangi spesifik bir teorinin olmadığı görülür. Tıpkı 1991 sonrası Rusya Federasyonu için sözkonusu olduğu gibi, Lenin iktidarının ilk yıllarında da bütün Rusya ve gelecekteki federasyon halklarını kucaklayacak, bir kısmı için cazip gelirken diğerlerini ürkütmeyecek sihirli bir teori bulmak mümkün değildi. Bunun yanında, ulus hakları ile ilgili herhangi bir iyimser beklentinin de Sovyetler Birliği'nin dağılmasına kadar sözkonusu olmadığı görülür.9 Özellikle çok uluslu devletler açısından, uluslar kompozisyonunu en iyi değerlendirip temsil edebilen yönetimi oluşturmak oldukça zor bir konudur. Ulusların nicel ve nitel yapılarındaki değişimlere yönetimin zamanında veya önceden gerçekçi karşılığı vermesi, muhtemel talepleri karşılayacak veya şiddetini kıracak çıktılar üretmesi yanında mevcut düzenden çıkarı olanların tepkilerinden sistemin sarsılmasını önlemek çok daha zor bir durumdur. Esasen bütün Sovyet halkları için geçerli olan, ulus sorununu kökünden çözen ve farklı etnik toplulukları bir arada, ortak bir kader inancı etrafında yaşamaya sevkeden teorik çerçevenin bulunamamasına rağmen -ki böyle bir çerçeve tanım gereği gerçek dışı- genelde pragmatik bir tavırla halkların Sovyet kontrolü altına alınmaları sağlanmıştır. Bu kontrolün sürekliliği özellikle Lenin ve Stalin'in ilk yıllarında 3-6 aylık ömürleri olan cumhuriyetler dizisi ile gerçekleştirilmiştir. Böylece Türk topluluklarının uluslararası aktör ve bağımsız devlet yönündeki bütün ümit, heyecan ve beklentiler tüketilmiştir. Moskova merkezli siyasi yapılanma politikasına 1924 ve 1936 anayasaları ile son şeklinin verildiği düşünülmüştür. Bu anayasalar, teorik olarak bağdaştırılamayan çıkarları hukuksal bakımdan uzlaştırmaya çalışan, gerçeklerden uzak olduğu halde "ideal"in belgeleridir. Bununla beraber "önemli ve denkleştirilmesi olanaksız eşitsizliklerle bölünmüş bireyler arasında hiçbir siyasal topluluğun kurulamayacağı bilinen bir şeydir."10 Çünkü bu örnekte olduğu gibi, yönetimin otoriterliği nispetinde halkların birbirini “ötekileştirmesi” keskinleşmiş, farklı toplulukların ortak bir kaderi benimsemeleri, mevcut yönetimi içselleştirmeleri imkansızlaşmıştır. 8 9 10 John Burton, Conflict: Resolution and Provention (London, The Macmillian Press Ltd., 1990); s. 72. Nicholes Stergerdt, "Origins of the Constructivist Theory of the Nation", Nation and Nationalism, ed.: Sukumer Perivail (London, Central European University Press, 1995); ss.84-85. John Burton, bugüne kadar çok kültürlü veya çok uluslu temele dayanan çatışmalara bir çözüm bulunamadığını belirtir, çatışmaların sosyo-politik sistemin bir parçası haline geldiği ve nihayet sistemi yıktığını söyler; a.g.e., s.138. Edward Hallet Carr, Milliyetçilik ve Sonrası, çev.: Osman Akınhay, 2. Baskı (İstanbul, İletişim Yay., 1993); s.62. 131 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Bireyler arasındaki uçurum, bölge, etnik grup, sosyal statü bakımından farklılıkları belirgin hale gelen, Sovyetleri oluşturan temel aktörler açısından da sözkonusudur. Bu durumda temel aktör olan "Büyük Rus" karşısında diğerlerinin gücü sözkonusu olmamaktadır. Belgelerde, kağıt üzerinde varlıkları görülen aktörlerin 1991 sonrasında gerçek aktör durumuna gelmeleri, baskılara maruz kalarak kimlik ve uluslaşma bilinci edinme sürecine giren topluluklardan ayrı olarak, belirli bir kurumsallaşma ve bir dereceye kadar kültürel özerkliğin ortaya çıkardığı bir ulus-devlet gerçeği ile açıklanabilir. Öte yandan, etnik veya bölgesel bir özelliği bulunmadığı halde devletin totaliter niteliği içerisinde önemli yer tutan kuruluşlar, bürokratik karar organları, zaman içerisinde kendi kişisel çıkarlarını ön plana çıkarmış, bağımsızlaşmış, kapitalist sistemdeki çok uluslu şirketler gibi uluslararası aktör haline gelmiştir. Devletin ekonomik, siyasal ve askeri gücünün somutlaştığı bu örgütler de yeni gelişmelerde bir dereceye kadar bağımsız aktör rolü oynayabilmektedirler.11 Komünist Partisi, KGB, Ordu gibi kurumlar veya bunların alt birimleri belirli bir bağımsızlık, özerklik aşamalarına girmiştir. Bununla beraber bağımsızlıkları merkezi hükümete karşı gelişmiş olup bir dereceye kadar yöneticilerin etnik kimliklerinin etkisine girmişlerdir. Daha Sovyetler Birliği dağılmadan önce, başta Alexsandre Bennigsen olmak üzere bazı araştırmacılar, Rusların aleyhine bağımsızlaşan kurumlara nüfuz ederek bunları merkezi yönetimden adeta kopartan demografik yapı değişikliğinin 2000'li yıllarda Sovyetler Birliği'nin sonunu getireceğini haber vermişlerdir. Bununla beraber demografik yapıdaki nitel değişikliklerin nicele dönüşmesi beklenemeden başka nedenlerden dolayı Sovyetler dağılmıştır. Ancak, bölgede yaklaşık iki asırdır etkin olan Rus egemenliği, mevcut ekonomik, sosyal ve askeri ilişkiler Rusya'nın fiili etkisini sürdürmeye neden olmuştur. Paradoksal olarak bu gelişmenin her aşaması, diğer etnik topluluklar açısından, Rusların daha da “ötekileşmesi” sonucunu doğurmuştur. Demografik yapıdaki gelişmelerden etkilenen politikalar, bölge ülkelerinin siyasi ve idari kararlarındaki "etik'i" yeniden tanımlamaya yol açmaktadır. Etki tepki ilişkisi içinde tırmanan etnik kaygıların yönlendirebileceği politikalar, devlet veya özerk bölge gibi mevcut aktörleri amip bölünmeye götürmeye neden olabilir. YENİ AKTÖRLERDE KİMLİK SORUNU VE “ÖTEKİ”NİN ÖNEMİ Emerson'a göre "..halkların zor denetlenen içgüdüleri, demografik sınırların içinden çıkılmaz bir şekilde biribirine girdiği durumlarda, çok defa aşırı kargaşalıklara yol açmaktadır."12 Öte yandan kapitalizme özgü bir olgu olduğu zannedilen ulus sorunu ilk başlarda Polonyalı Rosa Luxemburg hariç II. Enternasyonal'e üye Marksistlerin dikkatini çekmemiştir. Ancak Rusya'daki 1905 devrimi Avusturyalı Marksist Otto Bauer'in deyişiyle "tarihsiz ulusların uyanışı”nı ortaya çıkarmış oldu. Bu durum ulusların yok olup gitmeye yazgılı olduklarını ileri süren Engels'in tahminlerini çürütmüştür. Bununla birlikte daha 1903'den itibaren de Rusya sosyal demokrasisi için ulus sorunu örgütlenme temelinde kendisini göstermiştir.13 1917 ihtilali öncesinde etnik temelli örgütlenmeler ile belirli bir teorik tartışma altyapısının oluşturduğu devlet, etnik grup, etnik politika tartışmaları devrimden sonra "İskender'in kılıcı" ile gündemden düşmüştür. Bununla beraber konu, doğası gereği yok olmamış bilinçaltındaki önemini korumuştur. Daha Sovyetler dağılmadan Türk kökenli halkların bulunduğu bölgenin önemi ile buna karşılık maruz kaldıkları kültürel ayırımcı politikalar, potansiyel etkinliklerini daha güçlü hale getirmiştir. Bu şartlar altında, gayri Rus olduğu halde örneğin Ermeniler, sahip oldukları kültürel, ekonomik ve siyasal ayrıcalıkları nedeniyle, Ruslarla aynı yoğunlukta “ötekileşmiştir.” Kafkaslar ve Türkistan'ın doğal kaynak ve madenler bakımından son derece zengin olması, bağımsızlığını kazanan ülkelerin bundan sonraki politikalarının güçlü ülkeler tarafından izlenmesi ve yönlendirilmesi sonucunu doğurmuştur. Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan zengin petrol ve doğalgaz yataklarına, Kazakistan, Tacikistan ve Özbekistan zengin maden rezervlerine sahiptir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra, bölgede eğitim ve beceri sahibi olan önemli bir işgücü ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerin okuma-yazma oranları ve eğitim göstergeleri diğer Asya ülkelerininkinden farklıdır. Bölgeden çıkmış olan birçok bilim adamı, mühendis ve matematikçiler dünya çapında üne sahiptirler. Bütün bu gerçeklerin, her bir ulus ve etnik grup için, tam özgürlük veya daha geniş özerklik istikametinde yönlendirici etkisi sözkonusudur. Sovyet sonrası bağımsızlık ilanları ile birlikte Türk cumhuriyetleri açısından ortaya çıkan durum sadece kadroların, bayramların, alfabenin değişmesi değil, aynı zamanda son derece merkezi bir yönetimle uygulanmış ayrıntılı bir modelin ve çok tayin edici bir zihniyetin tasfiyesi sözkonusu olmuştur. Azerbaycan dışındaki Türk kökenli cumhuriyetlerin bağımsız cumhuriyetlere geçişi, merkeze dayatılan ayrılıkçı, bağımsızlık talep ve hareketlerden çok merkezin kendi kendini tasfiyesi, bazı Sovyet yazarlarının deyimiyle "merkezin intiharı" sonucu gerçekleşmiştir. Bu durumu ilgili ülke halkları “bağımsızlık başımıza düştü”14 şeklinde dile getirmektedirler. Böyle bir durum, bağımsızlık sonrası ulusal kimliğin oluşmasında gerekli olan “öteki”nin temininde 11 12 13 14 Kenneth Waltz, George H. Quester, Uluslararası İlişkiler Kuramı ve Dünya Siyasal Sistemi, Çev.: Ersin Onulduran (Ankara, A. . SBF, 1982); ss.131-133. Rupert Emerson, a.g.e.; s.110. Claudie Weill, "Marksizm ve Ulusal Sorun", Uluslar ve Milliyetçilikler, Der.: Jean Leca, Çev.: Siren Demen (İstanbul, Metis, 1998); s.153. Günay Göksu Özdoğan, "Sovyetler Birliği'nden Bağımsız Cumhuriyetlere: Uluslaşmanın Dinamikleri", Bağımsılığın İlk Yılları, Büşra Ersanlı Behar (Ankara, Kültür Bakanlığı, 1994); ss.39-40. 132 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya bir bakıma yoksulluk nedeni olmuştur. Bununla beraber, Sovyetler Birliği dönemindeki Moskova'ya bağlılığı gerektiren karmaşık ilişkiler sisteminin bir bölümü devam etmektedir. Bu yönüyle 'Sovyetler Birliği belirli oranda cumhuriyetlerde yaşamaktadır' demek mümkündür. 2003 yılı itibariyle, Azerbaycan'ın yaklaşık beşte biri Ermenistan işgali altında bulunurken, iki ülke arasındaki anlaşmazlıkların çözümü için yapılan teşebbüslerden bir sonuç alınamamıştır. 1998 yılında Ermenistan'da yapılan seçimlerle uzlaşmazlık karşıtı olan Koçaryan devlet başkanı olmuştur. Muhtemel uzlaşma ile bölgede Azerbaycan Ermenistan'ı diyebileceğimiz bağımsızlığa yakın özerk bir Karabağ devleti ortaya çıkabilecektir. Bunun yanında Nahçıvan'la Azerbaycan arasında Ermenistan ülkesi bulunmakta olup doğrudan bir sınır yoktur. Güney Azerbaycan ise halen İran yönetimi altında bulunduğu halde bu bölgenin kuzeydeki gelişmelerden etkilenmeyeceği düşünülemez. Sınır ötesi kültür özerkliği taleplerinin bölgede oldukça zengin bir altyapısı bulunmakta olup bu taleplerin karşılanması ile gelişmelerin nereye varacağı oldukça karmaşık bir hesaptır. Başarısız yönetimler ve uzlaşmaz tutumlar sürdüğü takdirde bölgedeki amip bölünmelerin daha başka boyutları da gündeme gelebilecektir. Azerbaycan'daki bölünme potansiyeli, yukarıda belirttiğimiz durumlar gözönüne alındığında bir dereceye kadar Kazakistan, Özbekistan, Kırgısiztan, Türkmenistan ve Tacikistan için de sözkonusudur. Gürcistan böyle bir potansiyele belki de en ileri düzeyde sahipken, Ermenistan için bu tür tehlikenin sözkonusu olmaması, Moskova'nın Sovyet dönemi boyunca bilinçli politikalarının sonucudur. Örneğin Kırgızistan'daki yüksek orandaki Rus nüfusu, Rus göçünün bir sonucudur. Ermenistan'a böyle bir göç olmadığı gibi, II. Dünya Savaşı’nda Hitler’le işbirliği yapan Ermeniler dahi genel etnik politika sayesinde sürgüne tabi tutulmamıştır. Bu ayrıcalığın sonucu olarak, Ermenistan, Azerbaycan halkı açısından son derece etkili bir “öteki” haline gelmiştir. Sınır ötesi etnik yapı ile 1990’larda yaşanan Azeri-Ermeni-Rus ilişkilerindeki gelişmeler açısından, Azerbaycan için İran da diğer bir önemli “öteki” haline gelmiştir. Marksizmin, toplumların gelişme sürecinde kapitalizm öncesi geçici bir aşama olarak kabul ettiği milliyetçilik olgusunun, bu ideolojinin uygulama alanı bulduğu en önemli örnek durumundaki Sovyetler Birliği'nde ortadan kalkması beklenmekteydi. I. Dünya Savaşı sonrası şartları altında, Çarlık Rusyası'nın parçalanmasıyla ortaya çıkan birçok etnik grup ve ulusu bünyesinde toplayan bu devlet içerisinde zamanla tek bir millet, Sovyet ulusunun oluşturulması hedeflenmekteydi. Bu dönem uluslararası ilişkiler aktörleri de birçoğu kuruluş sürecini yaşayan ulus devletlerdi. Çarlık Rusyasının yıkılmasıyla açıkta kalan birçok ulus veya etnik grup kendi bağımsız devletlerini kurma yoluna girmiş, belirli adımları atmışlardı. Benzer süreç Sovyetler sonrasında da yaşanmıştır. Siyasal istikrarsızlık, toplumsal adaletsizlik ve güvensizlik gibi unsurlarla beslenen etnik hareketler, dış düşmanlarını yani “ötekini” belirledikten sonra kendi kaderlerini tartışma noktasına ulaştırmış ve bundan sonra devlet aşaması yahut devletin ulusal kimliğinin ve buna bağlı hedeflerin yeniden belirlenmesi aşaması gündeme gelmiştir. Sovyetler Birliği'nin değişik dönemlerinde farklı boyutlarda uygulanan asimilasyon politikaları, gelişme yeteneği olmayan birçok etnik hareketi budamış, fakat başta güven olmak üzere gerekli altyapıyı kuramadığından eski kökler kar altında, yapay ve zorlama düzenin eriyip yok olmasını beklemişlerdir. Uluslararası ilişkiler aktörleri olarak dinlenme, gelişme veya olgunlaşma evrelerini yaşayan toplulukların birçoğu 1990 sonrasında yeniden devlet olarak karşımıza çıkmıştır. Bununla beraber sorunlar, çok daha karmaşık ve çözümü ertelenmiş olarak varlığını korumaktadır. Aktör bazında öncesi ve sonrası ile bir amip bölünme sürecinin yaşandığı Sovyetler döneminin belirli oranlarda başta Rusya Federasyonu olmak üzere cumhuriyetlerde sürmesi beklenmekteydi. Merkezden uzak veya merkeze karşı gelebilecek bölge veya cumhuriyetleri kontrol altında tutabilmek için oluşturulan etnik yapılar, bugün birçok eski Sovyet cumhuriyeti için, özellikle Türk cumhuriyetleri için potansiyel sorun özelliği taşımaktadır. Bu cumhuriyetlerde bundan sonra bölünmelerin yaşanmaması, toplumların resmi ideolojiye hapsedilmeleri veya hareket alanının kısıtlanmasıyla değil fakat vatandaşlarının devlete güven ile hak ve özgürlüklere sahip olmasıyla, yönetici kesimin mensup olduğu etnik topluluğun “ötekileşmemesiyle” mümkün olabilecektir. Yönetici çoğunluğun mensup olduğu topluluğun diğer etnik gruplar nezdinde “öteki” haline gelmesi ile tırmanan gerilim, “mazlum” grubun ayrı bir devlet veya bölgesel sistem haline gelmesine kadar devam eder. Sovyetler sonrası oluşan siyasi tabloda bu etnik özellikler çeşitli oranlarda çoğu cumhuriyetler için sözkonusu olduğu halde, yeni cumhuriyetlerin genellikle kapalı, otoriter, baskıcı bir yönde siyasal kurumsallaşmalarını gerçekleştirdikleri izlenmektedir. Bu tür politikaların azınlık durumundaki kimlikler tarafından farklı boyutlarda algılandığı da bir gerçektir. Yeni aktör veya aktör adayı durumundaki devletlerin olgunlaşmaları, kurumsallaşmaları, iç ve dış politikalarında rüştlerini ispat etmeleri, vatandaşlarının hareket alanını kısıtlamakla başarıya ulaşacağı beklenemez. Bu durumda belirli bir süre sonra Sovyetler Birliği'nin yaşadığı dağılmanın, Tito sonrasında Yugoslavya’da izlendiği gibi eski Sovyet cumhuriyetlerinde de yaşanması, uluslararası sistemdeki gelişmelere bağlı olarak gündeme gelebilecektir. Bosna Hersek Sırbistanı gibi örneğin Kuzey Kazakistan'da bir Kazakistan Rusyası, Urallar'da bir Rusya Kazakistan'ı, Kırgızistan'da bir Fergana Rusyası, Özbekistan'da bir Karakalpakistan türü devletlerin ortaya çıkması yönünde etnik altyapı mevcuttur.15 Yönetimi elinde 15 Carr, çağımız dünyasının birbiriyle rekabet eden birkaç güç merkezi etrafında döndüğünü belirttikten sonra modern yaşamın tüm karmaşıklığının bölünme yaratmaya eğilimli olduğunu belirtir; Milliyetçilik ve Sonrası; s. 65. Bununla beraber eski Sovyet cum- 133 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi bulunduranların kendi kimliği istikametinde bir bakıma asimilasyon uygulaması yerine, genellikle batı toplumlarında olduğu gibi eğitim sistemi ile, en az bunun kadar etkili olan sanayileşmiş olmanın sonucu, etnik ve kültürel farklılıkların homojen bir yapıya dönüştürülmesiyle karşılıklı var olmalarını (veya aynı oranda yok olmalarını) sağlayan programı, en azından bu yönde sadece resmi açıklamalarla değil fakat uygulamalarla toplumun inandırılması sonucu bölünme olgusu gündeme gelmeyebilecektir.16 Eski Sovyet cumhuriyetlerinde, başta eğitim ve okur-yazarlık olmak üzere toplumsal göstergeler, etnik sorunların yoğun olarak yaşandığı diğer Asya ve Afrika ülkelerinden çok farklı özellikler göstermektedir. Bu özelliklerin, bölgede demokratikleşme-otoriterleşme kavgasının mevcut siyasi yapıların devamı veya değişmesini belirleme konusunda da etkili olacağı beklenmektedir. Böyle bir durum, komşularını veya iç içe yaşadığı halkları “ötekileştiren” azgelişmişlik ruhunun gittikçe zayıflayacağı ümidini beslemektedir. Bu koşullar altında siyasal alanın eninde sonunda demokratikleşme yönünde gelişmeyi kolaylaştıracağı mümkün olduğu halde, bölgesel ve bölge dışı müdahaleler, özellikle otoriter yönetimlerle, yönetimlerin tekçi ve baskıcı özelliklerini destekler yönde yapılan anlaşmalar gerçek istikrarı geciktirme yönünde etkili olacaktır. Elde ettikleri ayrıcalıkları garanti altına almak isteyen çok uluslu şirketlerin çıkarları, demokratikleşme ve daha geniş katılım yönündeki doğal gelişmeyi engelleyecektir. Bu durum ise baskı altında kalan veya kaldığına inanan etnik grupların ayrılış ve bölünme yönünde bilinçlenme ve olgunlaşma sürecine girmelerine neden olacaktır. SONUÇ Klasik “böl-yönet” uygulamasının değişik versiyonlarının gündeme gelmesi ile azgelişmiş ülkelerin temel özelliği olan komşularıyla bitmeyen anlaşmazlık, eski Sovyet cumhuriyetleri için de gündeme getirilirken, aslında emperyalist komplolar yararına Stalin döneminde şekillendirilen son derece uygun bir jeo-politik miras bırakılmıştır. Bu yapı çerçevesinde her ülkede bulunan komşu ülke vatandaşları, değişik vesilelerle kışkırtılarak iç ve dış siyasal istikrarsızlık hedeflenmiş, böylece SSCB sonrasında Rusya Federasyonu’nun patronluğunda kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu’nun devreye sokulması amaçlanmıştır. Benzer sorunlarla Rusya Federasyonu’nda da yoğun olarak karşılaşılma tehlikesi ile, diğer cumhuriyetlerdeki yoğun Rus nüfusunun durumu, 21.yüzyıl başında etnik kimliklerle siyasal istikrarsızlığı bozma uygulamalarının gittikçe azalmasına neden olmuştur. Sosyo-ekonomik yapılar ile Sovyet uygulamalarında yaşanan tecrübeler genellikle etnik çatışmayı önleyici bir bilinçlenmeye neden olmuş bununla beraber küreselleşme sürecindeki kimlik sorunu varlığını sürdürmektedir. Bu aşmada sınır tanımayan iletişim araçları ile gerçek ihtiyaçları karşılayan uluslararası örgütler, bir bölgedeki sorunun zamanında ve doğru bir tarzda çözülmediği takdirde, bu sorunun çapına göre herkesi ilgilendireceği gerçeğinden hareketle, yeni ve gerçekçi işlevler yüklenerek sorunun evrimini en az tahribatla gerçekleşmesini sağlayabilir. “Bireyin teknolojik imkanlar aracılığıyla gittikçe artan oranda enformasyon ağına dahil olabilme yeteneği uluslararası örgütlerin yükselen popülaritesi gibi olgularla ifade edilebilmektedir.”17 Küreselleşme sürecinde etkinleşen, belki küreselleşmenin motoru durumundaki uluslararası örgütler, yerelulusal-bölgesel anlaşmazlıkların çözümünde gittikçe daha etkili ve kabul gören kurumlar haline gelirken, siyasi talep potansiyeline sahip alt grupların karar mekanizmalarına taşınmasını sağlamaktadır. Bu aşamada güçlenen yeni kimliklerin “öteki”leri ile daha sağlıklı ve barışçı ilişkileri gündeme gelmektedir. Kafkaslar ve Orta Asya’da her ülke veya alt grup için değişik açılardan farklı “öteki”ler sözkonusu olmakla birlikte, müreffeh bir gelecek için ortak bir öteki bulmak, zoru başarmak gerekmektedir. Örneğin bir Azerbaycan vatandaşı kendi kimliğini belirlerken, büyük bir ihtimalle “öteki” olarak, Ermeni, Rus, İranlı gibi yakın tarihte yaşanmış olan ve halen sürmekte olan işgalin sorumlularını görecektir. Fakat bu kimlik tanımlaması uzun vadede sağlıklı değildir, çünkü belirttiğimiz gibi azgelişmişliğin birinci özelliği komşularıyla düşmanca ilişkilere sahip olmaktır. Benzeri durum diğer cumhuriyetler için de sözkonusudur. Bu bildiride sunulan gerçekler ve değerlendirmeler ışığında bütün bölge ülkeleri ve halkları için geçerli olabilecek sağlıklı, müreffeh, gelişmeye açık ve global “biz”lerin oluşmasını destekleyecek, gerçek bir “öteki”ni öneriyorum. Bu “öteki” herhangi bir etnik grup olmayıp, “bölgenin kaynaklarını, zenginliklerini sömürmek isteyen, genellikle bölge dışından gelen veya bölge dışı güçlerin acentası durumunda olan emperyalizm ruhu”dur. Hemen belirteyim ki, geleceğe güvenle bakmak isteyen Rusya Federasyonu vatandaşları için de bu “öteki” fenomeni geçerli olup, Rusların önemli bir kısmı, komşularını sömürmek yerine işbirliğini savunmakta, mevcut sıkıntıların sorumlusu olarak, emperyalist politikaları görmektedir.18 Öte yandan, “Global öteki” olarak, “emperyalist güçlerin” kabulü, genellikle diğer “ötekiler” gibi toplumsal hafızada travmaya neden olmayıp, Sovyet ve Türk halklarının kültürel değerlerinin sağlıklı bir dönüşüm aracı olarak ta karşımıza çıkacaktır. 16 17 18 huriyetlerinin ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda modernleşmesi ile bölünmesinin hızlanacağı görüşü, geleneksel toplumsal yapının çözüldüğü batı toplumlarında genellikle birleşme yönünde gelişmeler yaşandığını dikkate aldığımızda geçerli bir iddia olamaz. Ernest Gellner, Nations and Nationalism (Londra, Blackwell, 1983); ss.108-109, n.1. Deniz Ülke Arıboğan, Kabileden Küreselleşmeye Uluslararası İlişkiler Düşüncesi, İstanbul, Sarmal, 1998, s.203. Mesela bkz.: Sergei Ivanov ñ Vakhtang Shelia, "Pipeline Policy", Moscow Times, September, 1997. Bu makalenin tercümesi, Alaeddin Yalçınkaya (der.), Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, İstanbul, Bağlam, 1998, ss.173-178’dedir. 134 СРЕДНЯЯ АЗИЯ И КАВКАЗ МЕЖДУ РОССИЕЙ И США Пламен ДИМИТРОВ София Ст. Климент Oхридский Университет София / БОЛГАРИЯ Район Кавказа и Средней Азии обхватывает 8 государств, ни одного из которых не имеет выхода в открытое море. Геополитическим центром указанного района является Каспийское море. В шельфе этого большого озера эсть залежи энергоносителей, которые являются основным богатством стран региона. В ходе геополитического анализа необходимо учитывать факт, что шесть государств региона являются мусюльманскими, а две страны принадлежат к православному культурному миру, при этом они – неславянские. До распада Советского союза имперское владычество Кремля в Средней Азии и на Кавказе не было ставлено под сомнение. Однако после 1991 г. произошли существенные изменения. Возникли восьми независимых и относително слабых государств в регионе. Это создало все предпосылки для острого геополитического соперничества между региональными и глобалными великими силами. Претензии на влияние на бывшие советские республики в Средней Азии и на Кавказе имеют Турция и Иран, но основными претендентами для превозходства в регионе являются Россия и США. Стремления Москвы к сохранению ее доминантного положения в Средней Азии и на Кавказу основываются на следующих факторах: - географический. Россия расположена в непосредственной близости к Средней Азии и Кавказу - Культурно-исторический. Россия и регион Средней Азии и Кавказа имеют общую историческую судьбу на протяжении больше века. В период 1922-1991 г. жители Советского союза приобрели специфический менталитет, который позволил некоторым ученым рассуждат о наличии “homo soveticus”. Большинство настоящих государственных руководителей стран Кавказкого и Среднеазиатского региона принадлежали к кругам высшей советской номенклатуры. До сих пор, а может быть, и в следющие одно-две десятилетия, русский язык останется “лингва франка” в регионе от Черного моря к западу до Китая на востоке - Военный. И после распада Советского союза России остается второй военной силой в мире, которая располагает войсками и/или военными базами в большинство стран Кавказа и Средней Азии. - Экономический. Средняя Азия и Кавказ на протяжение многих лет были интегрированы к советскому экономическому пространству, центр которого является Россия. Основны пути для экспорта каспийского нефта и газа до сих пор проходят через Россию. В Москве и в другие русские города работают миллионы экономические мигранты из Средней Азии и Кавказа, которые периодически высылают деньги своим родственикам в своих родных государств1. США являются сравнително новым геополитическим участником игры для региона Средней Азии и Кавказа, но их влияние постоянно увеличивается. Оно базируется на следующие факторы: - Экономические. США являются самым болшьим потенциальным рынком каспийского нефта и газа. США в качестве самого богатого государства в мире располагают с необходимыми средствами для инвестиций в нефтяной и газодобывающей индустрии Казахстана, Туркменистана и Азербайджана. - Военные. США уже располагают войсками и базами в некоторые из среднеазиатских республик и с военными советниками в Грузии и их военное присуствие в регионе будет прочным. - Культурное. Благодаря продуктов массовой культуры, примерно кино и музыка, США являются основными источниками культурных порывов в современном мире. Несмотря на то, что Азербайджан и большинство государств Средней Азии мусульманские, они, все таки, подвержены американскому культурному влиянию. После распада Советского союза Россия имела изначалную претензию быть его наследником в геополитическом отношении. Москва однако не располагала достаточными ресурсами, чтобы играть эту роль. Россия так и осталась огромной державой, но ее население почти в два раза меньше чем население бывшего Советского союза. Особенно драматичным был спад в российской экономике. За период 19911998 гг. промышленная продукция страны уменьшилась на 68%2. В сельском хозяйстве спад между 1990 и 1999 гг. - 45%3. В первом десятилетии после 1991 г. российская экономика потерпела значительную 1 2 3 Смотри например: Юнусов, А. Миграция населения постсоветского Азербайджана.– МЭиМО, 2002, №1, с.98-106. Андрианов, Владимир. Конкурентоспособность России в мировой экономике. – МЭиМО, 2001, №5, с.31-43, здесь с. 33. Демьяненко, В. Сельское хозяйство Росии и США. – МЭиМО, 2001, №8, с.47-58. 135 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi декапитализацию из-за низкого уровня инвестиций и утечку денег за границу. Кроме того в стране появились конкурентные Кремлю властовые центры, какими являются экономические олигархи и региональные политические лидеры. Только после прихода к власти Владимира Путина Кремль вернул себе право быть единственным источником политического капитала в России и таким образом стало възможным уделение Москвой более серьезного внимания внешней политике. В последнем десетилетии ХХ века мировой баланс сил имел три несовпадающих равновесных точек – экономическую, военную и политическую. В военном плане Россия была силой номер два, в политическом – присутствовала в лидирующей шестерке, а в экономическом она не входила в первую десятку. Именно сохраненная военная мощь была основным фактором, позволяющим Кремлю поддерживать свои международные претензии. В десетилетии после 1991 г. Россия находилась очень далеко от возрождении империи в ее Романовском или коммунистическом вариантах. Реальные геополитические задачи, решаемые Москвой, могут быть разпределенны в трех зонах. Первая охватывает территорию самой России, вторая включает бывшие советские республики (т. наз. “ближнее зарубежье”), а третья простирается на территории государств бывшего соцлагеря. За несколько лет Россия была вытеснена из третьей зоны, боролась с переменным успехом во второй и еще должна была решать опасный конфликт в первой (Чеченский). В первые месяцы после распада СССР в российском МИДе одерживает верх видение, что Россия должна уйти из всех бывших советских республик, не вмешиваясь в междуэтнические и региональные конфликты, и что она должна содействовать процессу интернационализации их разрешения. Некоторое время спустя эта концепция была частично ревизирована. Некоторые политики и эксперты настаивают на том, чтобы все постсоветское пространство должно рассматриваться как зона жизненного интереса для России. Есть однако и противоположный взгляд, следуя которому Россия не должна форсировать экономическое и политическое взаимодействия со слаборазвитыми государствами СНГ так как импульсы, идущие от таких партнеров могут только усилить “азиатщину” в стране. Таким образом перспектива России – в интеграции с Западом, а не в системе СНГ4. За тот же период США находились в существенно разной ситуации. После распада Советской империи США оказались в позиции бесспорного мирового лидера. Американская экономика на 40% крупнее экономики ее ближайшего соперника, а оборонные расходы США равны расходам следующих 6-ти государств, вместе взятых. В то же время отпадание коммунистической угрозы создало серьезные затруднения в определении непосредственного национального интереса США. По мнению одного американского исследователя, централный парадокс однополярности заключается в том, что США имеют огромное влияние, но имеютт ограниченное представление о том что им надо делать со своей силой5. Война в Персидском заливе 1991 г. на некоторое время дала ясный орьентир о направлении изпользования американской мощи. Затем истэблишменту в Вашингтоне становится все труднее объединится с ясным видением внешнеополитических приоритетов странаты. Ситуация резюмирована наилучшим образом Сэмюелом Хантингтоном – он говорит: “Необходимость в нахождении силы, которая служила бы американским целям, заменена поиском целей, где могла бы быть использвана американская сила”6. Усиление влияния в районе на Кавказа и Средней Азий являлось важной, но не главной целью евразийской политики Вашингтона в периоде 1991-2001 гг. В фокусе американского внимания была Россия. В периоде распада Советского союза до 11-ого сентября 2001 года основная цель американской политики в Евразии было предотвращение возрождения советской империи. США поощряли геополитического плюрализма в Средней Азии и на Кавказе, чтобы вывести региона из русской сферы влияния. Самым важным процессом, протекающим в кавказском регионе и в Средней Азии в первом постсоветском десятилетии являлось усиленное строительство национальных государств. После распада советского государства местные элиты в бывших республиках СССР отбросили комунистическую идеологию и ориентировались на национализм. Он стал основой, на которой старые лидеры строили свою новую легитимность. Заполученная независимость рассматтривалась прежде всего как независимость от Москвы. Все народы рассматриваемого региона занялись созданием собственной национальной митологии, в которой чаще всего роль “плохих парней” отводилась русским. После 1991 г. доля русскоязычного населения в бывших советских республиках имеет тенденцию к уменьшению. Это результат эмиграции, а в Средней Азии - и разницы в уровне рождаемости между русскими и соответными титульными этносами. Однако надо отметить, что этот процесс начался еще в советское время. В 80-х годах ХХ века в управлении на кавказских и среднеазиатских республиках уже доминируют представители местных этносов7. 4 5 6 7 Резникова, Оксана. Модернизация России и взаимодействие в СНГ. – МЭиМО, 2000, №3, с.58-66. Stephen, M. Walt. Two Cheers for Clinton’s Foreign policy. – Foreign Affairs, March/April 2000, pp.63-79, here pp. 64. Хънтингтън, Самюъл. Ерозията на американските национални интереси. – Военен журнал, София, 1998, бр.4, с.104-114, тук 108. Мирский, Г. Русская нация и российская диаспора. – МЭиМО, 2002, №10, с.110-114, здесь с.111 136 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Распад централизированной советской экономической системы привел к тяжелому кризису в Средней Азии и Кавказе. Новые государства в регионе потерпели экономический срыв, в сопровождении с деиндустриализацией, а в некоторых государствах региона и с деурбанизацией. На многих местах обострились экологические проблемы, являющиеся следствием неразумного использвания природных ресурсов в советское время. Характерным явлением для всех стран региона стала экономическая эмиграция. Согласно некоторым данным после 1991 г. Азербайджан потерял одну четверть своего населения, а Армения – одну треть8. В политическом плане все государства Средней Азии и Кавказа формально восприняли принцип западной парламентской демократии, но на практике во всех восьми государствах региона все нити власти сосредоточены в руках президентов. Это представители старой советской номенклатуры, часть которой успешно приспособилась к новым условиям. Ни в одной из бывших южных советских республиках не было установлено настоящей демократии. Политические режимы в этих государствах варьируют от мягкого авторитаризма в районе Кавказа до откровенного тоталитаризма в посткомунистическом варианте, который был наложен в Туркменистане. Этническая гетерогенность в Средней Азии и большие потоки беженцев в кавказских республиках являются причиной серьезных политических усложнений. Кроме того в некоторых районах Средней Азии (Таджикистане, Узбекистнае) распад коммунистической системы привел к возрождению досовременных форм социальных отношений, таких как клановые связи. Институциональная инфраструктура в восьми государствах региона очень слаба, власть сильно персонифицирана, а гражданское общество на практике все еще не существует. Во внешенополитическом плане за десятилетие после 1991 г. для государств Средней Азии и Кавказа самыми значимыми являются отношения с Россией. Все они вошли в доминируемое Москвой СНГ. Однако распад Советского союза открыл дорогу для больших транснациональных компаний для проникновения в богатых нефтью и газом Каспийский район. Это ускорило вовлечение Кавказа и Централной Азии в глобализационные процесы и создало предпосылки для уменьшения влияния России. Кроме США в пространстве между Черным морем и Китаем появились и другие соперники России, какими являются Турция и Иран. Сами бывшие советские республики не имеют потенциала быть самостоятельными геополитическими игроками, но постепенно они научились лавировать между различными стратегическими альтернативами во внешней политике. В резултате желанный американцами геополитический плюрализм в районе на Кавказа и Средней Азии стал реальным фактом. После 11-ого сентября геополитическая значимость Средней Азии и Кавказа была преопределенная. Основная сцена глобального военно-политического напряжения перенеслась в Централную и Южную Азию. Кавказ и Средняя Азия стали основным елементом американской стратегии для изолации и капсюлирования источников тероризма в Афганистане, Иране и на Ближнем востоке. Кроме того каспийские нефтяные залежи стали более желаной алтернативой сильной американской петролной зависимости арабов. В своем стремление получит поддержку государственных лидеров Кавказа и Средней Азии, Вашингтон готов закрыть глаза для их авторитарных управленческих порядков. Эксперты считают, что в Каспийском бассейне находятся между 4 и 6% мировых запасов нефти и 7-10% залежей природного газа. Проблема однако заключается в том, что за изключением России все остальные каспийские государства нуждаютсе в транзитных маршрутах для доставки своих энергоносителей к потребителям. Драма 11 сентября 2001 г. и прагматичный внешнеполитический курс президента Владимира Путина привели к постепенному сближению между Вашингтоном и Москвой. США понимают, что у России нет достаточного потенциала, чтобы быть их соперником в борьбе за глобальное лидерство на планете. Путин также дает себе отчет об этом факте. Поэтому в последние два года россияне и американцы находят все больше точек соприкосновения в своих внешнеполитических целях. В начале 21-го века экономическое и военно-политическое присутствие США в Кавказе и Средней Азии уже довольно осязаемо. Война против талибов в Афганистане явилась поводом и причиной установления американских военных баз в Узбекистане и Киргизстане. Вашингтон также ведет переговоры и о базах в Таджикистане. Весной 2002 г. американские военные советники появились в Грузии. Все это стало возможным после того как осенью 2001 г. Россия отказалась от принципа недопущения постоянных военных баз третьих стран на территории стран СНГ. Один из самых спорных моментов в разрешении каспийского геополитического пасьянса – вопрос о реальных целях Москвы и Вашингтона в регионе. Картина усложнена значительно присутствием мощных российских и американских энергийных компаний. С одной стороны им следвало получать поддержку со стороны своих правителств, но с другой - в стремлении получения максимальной прибыли эти компании могут вести самостоятельную политику в отношении государств Каспийского региона. В 8 Тренин, Д. Большая игра с неопределенной сумой. – МЭиМО, 2002, №7, с.118-122, здесь с.121. 137 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi эпоху глобализации национальные государства являются основными, но не единственными субъектами международных отношений. Так, например президент российской нефтяной компании “Лукойл” налаживает свои отношения с Азербайджаном прямыми встречами с президентом этой страны, а не через посредничество МИДа России. Такой подход объясним если иметь ввиду, что только за первую половину 2002 г. “Лукойл” инвестировала в Азербайджан около 600 миллионов долларов США9. К настоящему моменту основные цели Москвы и Вашингтона в районе Кавказа и Средней Азии могут быть определены следующим образом. Россия стремится: 1. Чтобы основная часть каспийской нефти и газа продолжала транзитироваться через ее территорию по ее трубопроводам. 2. Не позволить установление американской доминации в регионе 3. Сохранить свое военное присутствие в странах Кавказа и Средней Азии 4. Остановить проникновение исламского фундаментализма с юга. 5. Обеспечить доступ для российских компаний к експлуатации энергоресурсов Каспийского бассейна. Как бы странным не казалось, но защита прав русскоязычного населения в Средней Азии и Кавказа не находится среди основных приоритетов российского государства в начале 21-го века. Основные цели США в регионе Кавказа и Средней Азии следующие: 1. Обеспечить себе возможность закупать значительные количества каспийской нефти – это означает разрабатывание новых нефтяных залежей и диверсификация маршрутов экспорта сырья. 2. Остановить распространение исламского фундаментализма вне его тепернешних очагов. Это предполагает превращение района Средней Азии и Кавказа в своеобразный санитарный кордон, который надо изолировать от влияний из Афганистана и Ирана. 3. Получить постоянные военные базы в Средней Азии, а в дальней перспективе может быть и в кавказских республиках для превентивных ударов по террористическим очагам в Ближнем Востоке и Южной Азии. 4. Помочь инвазии американских компаний в разрабатывание каспийских энергоресурсов. Очертаные таким образом цели Москвы и Вашингтона в регионе не предполагают будущих сериозных конфликтов между Россией и США. Россия конечно не будет довольна если большинство стран между Черным морем и Китаем переориентируются к США, но она не предприняла бы никаких драматичных мер для предотвращения такого развития событий, если оно станет неизбежным. Экономизирование российской внешней политики позволило Москве легче принять необходимость сожительства ее военных баз в Средней Азии с американскими. В экономическом плане за последние один-два года Россия переменила рубежи, которые она защищала. Сопротивление Москвы строительству нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан уже прекращено. Сейчас основная цель Москвы – не позволить чтобы по этому маршруту протекало слишком большое количество каспийской нефти. В этой связи Россия предупредила, что не допустит проложения трубы по дну Каспийского моря, по которой Казахстан мог бы транспортировать часть своей нефтедобычи к Баку и оттуда к Джейхану10. Сейчас самой важной задачей Москвы является удерживание российской и казахской нефти и газа в одном экспортном бассейне под физическим и политическим контролем России. Достижение этой цели выглядит вполне реалистично, так как в июне 2002 г. президенты Путин и Назарбаев подписали несколько договоров, по которым в следующие 15 лет по российским экспортным маршрутам будут проходить по 45 миллионов тонн казахской нефти ежегодно11. Для сравнения – экспорт казахской нефти по другим маршрутам в настоящий момент не более 3 миллионов тонн в году. Одна из основных причин того, что Россия постепенно теряет свое влияние в Средней Азии и на Кавказе – это невозможность Москвы помогать финансово бедным странам региона. В то же время США готовы инвестировать деньги в форме помощи и займов, пытаясь выиграть политические дивиденты. В американском проэктобюджете за 2004 г. помощь трем среднеазиатским республикам увеличена. Узбекистан получит $ 42 млн. против $ 31,5 млн. за 2003 г., Киргизстан – $ 40 млн. против $ 36 млн. за 2003 г. и Таджикистан - $ 35 млн. против $ 22,5 млн. за 2003 г.12 Помощь для маленькой Армения еще больше - $ 90 млн., но это можно объяснить наличием сильного армянского лобби в США. Надо отметить, что после 11 сентября 2001 г. США перенаправили часть помощи для бывшего Советского союза от европейских республик к азиатским. Государства Средней Азии и Кавказа дают себе отчет в том, что если у них нет ресурса быть самостоятельными геополитическими игроками, лучшим дла них вариантом будет придерживаться орбиты бесспорного мирового лидера. Таким образом США, которые отдалены на тысячи километров от 9 10 11 12 Независимая газета, 27.12.2002 г. Независимая газета, 4.03.2003 г., с.5. Sokor, Vladimir. Lock, stock and barrel: Moscow and Kazakh oil transit. Russia and Eurasia Review, Volume 1, Issue 3. July 2, 2002. http://russia.jamestown.org/pubs/view/rer_001_003_001.htm Независимая газета, 10.02.2003 г., с.10. 138 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Евразии, практически превратились в шестое каспийское государство, наряду с Россией, Казахстаном, Азербайджаном, Туркменистаном и Ираном. Американцы бесспорно находятся в наилучшей позиции, чтобы воспользоваться фактом, что глобализация ведет к обесцениванию географического фактора в борьбе за региональное и мировое превосходство. В районе Кавказа Грузия и Азербайджан ясно заявили о своей прозападной ориентации и даже выразили желание присоединится к НАТО. Из среднезиатских государств самым твердым союзником США является Узбекистан, у которого есть претензии быть регионалной силой номер один13. К все более близким связям с Вашингтоном стремятся Киргизстан и Таджикистан. Неожиданно в начале 2003 г. президент Туркменистана обратился к США с просьбой о помощи в развитии нефте- и газодобычи14. Даже Казахстан, в котором есть огромный процент этнических русских, готов лавировать между Москвой и Вашингтоном, чтбы извлечь больше выгод. На сегодняшний момент с твердой пророссийской ориентацией остается только Армения, которая видит в российском факторе единственную возможность компенсировать свое изолированное географическое положение и транспортную блокаду со стороны Азербайджана и Турции. В целом в регионе на Средней Азия и Кавказа постепенно оформляется новая геополитическая конфигурация, при которой усиленное присутствие американцев сбалансировано фактом, что Россия контролирует основные маршруты экспорта нефти и газа. В пользу Москвы – наличие дуги нестабилности южнее Средней Азии и Кавказа, которая включает Афганистан, Иран и районы, населенные курдами. Племенные вражды в Афганистане и исламисткий режим в Иране пока еще закрывают путь каспийской нефти и газа к портам Индийского океана. Серьезное ослабление российских геополитических позиций может наступить, если Афганистан станет более надеждным и стабильным государством или если фундаменталисты будут вытеснены из власти в Иране. В следующие годы и Россия, и США будут заинтересованы в поддержании стабилности в Средней Азии и на Кавказе. Во имя этой цели Москва и Вашингтон склонны поддерживать теперешних президентов стран региона, не смотря на то, что они управляют недемократическими способами. При смене лидеров могут возникнуть серьезные сотрясения, связанные с борьбой между различными политическими и этническими лобби, которые стремятся к власти. При другом сценарии в странах Средней Азии и Кавказа может разгорется борьба между пророссийскими и проамериканскими лобби. Это может вызвать Москву и Вашингтон вмешаться решительнее в защиту своих протеже. В наихудшем варианте открытая диктатура в среднеазиатских республиках может оказаться последней преградой перед амбициями исламистов к власти (как уже случилось в Алжире). В следующие годы прочность возникшего союза между Москвы и Вашингтона будет испытанная на геополитической арене, расположенной между Черного моря и Китая. В Средней Азии и на Кавказе сещуствует возможность для осуществления американско-руского конодоминуума, который, может быть, будет в состояние бороться с проникновением исламисткого фундаментализма и парировать геополитические амбиции Китая. Но эсли Россия и США вступят в новый этап острого соперничества, то резултаты этого соперничества могут оказатсья в самом начале более ощутимы в Средней Азии и на Кавказе. 13 14 Khaitov, Ata. Central Asian responses to the Iraq crisis: Hopes and fears. Russia and Eurasia Review, Volume 2, Issue 5, March 4, 2003. http://russia.jamestown.org/pubs/view/rer_002_005_002.htm Независимая газета, 3.03.2003, с.3. 139 O – Университет Варна Фрии ., . . , , , , . . , ) , ( . , - . , , . , - , - 1877/1878 ., . , 1853-1856 . . , , “ . , ”. , , . 30- – 50. – . - , ( “ ” ). , . “ ”, - “ ” ) “ , ). “ ( ” ( ” ) “ “ , - “ “ “ “ ”, ” ” , ” (1859, 1864 “ ” , .) .1 - , . , ( , . ” ” , . , “ ”. - 1877/1878 , – . , , . , . . . , , 1879 . , , 80- - , . – . , . , , , , , , “ , ”. . 1 , . , Блиев, М.М., Дегоев, В.В. Кавказская война, Москва, 1994 140 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya . , , . , , , . . . 90. , , , . , 2001 - - . , , , . . . , , , . , , , , . , . , . . , , . , , , , . . . , , , , , . , . . , , . . , . , . , . , . , – . . , . , , . , , , , , . , . , , , ( “ ”), . . , . , - . . . , . . , , , . . , . • , ? , . , . , . • , , , , , , . . 141 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi • . • - . . 19 2002 . . , , ; ; ; / ; ; ; ; . – ( ) . В новой ситуации, которая сложилась в связи с Иракским кризисом, по новому можно рассматривать взаимоотношения Россия-Балканы-Кавказ. С одной стороны Россия активно углубляет свои отношения с Германией, Францией, Китаем, которые дают ее уверенность. Но Россия все больше будет в зависимости зависить от других держав и уже не сможет самостоятельно решать не только чужих, но и своих проблем. Это означает, что она все меньше и меньше будет иметь возможность одной убеждать и отстаивать свои интересы. Это означает также, что бывшие социалистические страны и советские республики будут и дальше отдаляться от нее в сторону США и его союзников и искать от них решение своих проблем, не беспокоясь так сильно, как раньше, что скажет и что сделает Россия. 142 A THÜNİAN -WORLD SYSTEMS APPROACH TO THE INDUSTRIAL LOCATION AND ENVIRONMENTAL PROBLEMS: THE NEW ROLE OF TURKEY AND CAUCASIAN COUNTRİES İN THE GLOBAL PRODUCTION Mehmet C. MARİN, Hakan ALTINTAS Kahramanmaraş Sütçü İmam University Faculty of Economics and Administrative Sciences Kahramanmaraş / TURKEY ABSTRACT This paper is an attempt to develop a new approach to the industrial location by utilizing the Thünian Agricultural Location Theory, a micro-level approach, and the World Systems Theory, a macro-level approach. This new model is then applied to the locational choices of environmentally insensitive industries in the context of the globalization. As the spatial reconfiguration and reorganization of the industry takes place on a global level, it brings about new changes in the spatial distribution of functions in production, industrial production processes, and re-division of the labor. It is expected that while some countries will form the core of industrial production characterized by intensive use of telecommunication and information technologies, the others that may loosely be identified as peripheral countries, are by low-tech, low-value-added, labor-intensive, and environmentally insensitive industrial production. Peripheral countries as the centers of low-tech and low-value-added production in an increasingly competitive global market have to face both with environmental problems resulting from relocation of the industrial production, the competition from other less developed or developing countries for this low-tech industries, and a pressing urging need to develop in a short period. The study uses Turkey and Caucasian Countries as a case to support the theoretical approach developed in this paper. It employs statistics related to such as industrial characteristics, foreign direct and indirect investment to study environmental implications of the theory for the case countries. 1. INTRODUCTION Globalization of the world economy has substantially changed economic relations in many ways. Trade and factor mobility among regions and countries have increased, thereby fostering interregional competition and affecting the division of labor across space (Krieger-Boden 2000: 3). Economic activities are not certainly evenly distributed in space, but rather follow some predictable patterns such as rank-size rule or gravity law (Arcangelis and Mion 2002). Research shows that even locations with similar characteristics in time can slowly develop quite distinctive economic structures, as economic activities move in and out. This process may go on at different scales. At the urban level it can account for the formation of cities whereas at global level for concentration of economic activities and thus income inequalities (Venables 1999). One salient feature of economic geography in a global age has been an increase of regional inequalities resulted by economic integration. Decreases in inter-regional transaction costs and increasing returns enhance incentives for both capital and labor to move in core regions. Core regions can take advantages of larger market sizes, a high diversity of goods that increases both firms’ productivity and consumers’ utility (Combes and Lafoucade 2003). Globalization also increased advanced nations’ concerns over impacts of this process on the location of industry in that they thought it may move to developing and less developed countries such as China at the their own expenses (Krugman and Venables 1995). Moreover, it has been suggested that globalization and free trade may have serious implication for environment across space. According to the pollution havens hypothesis, lowincome developing countries will be pollution havens where dirty industry relocates. The alternative hypothesis the factor endowment hypothesis, on the other hand, predicts that dirty capital-intensive industrial process should move to relatively capital abundant countries (Antweiler et al 1998). This paper first summarizes the literature review of the spatial economics related to industrial location and then attempts to explain the foreign direct investment (FDI) in the industry in Turkey and Azerbaijan from a Thünian World System Approach that integrates von- Thünen theory of the agricultural location theory and Wallerstien World System theory. Here it is contended that with globalization Turkey and Caucasian countries such as Azerbaijan have slowly been involving into a periphery that supply the core Western Europe with natural resource and industrial goods produced through an environmentally dirty process. 2. THEORIES OF SPATIAL ECONOMICS The concentration and dispersion of economic activities as a whole or sector across space is determined by the interplays of several forces. Marshall who wrote in the 1890s points out that technological externalities, benefits arising from thick labor markets, and backward and forward linkages associated with relationships of 143 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi firms that are linked through the production and supply of intermediate goods and services respectively lead to spatial concentration of economic activities. While these forces foster spatial concentration of economic activities, centrifugal forces operate in opposite direction, encouraging dispersion. Some of the major centrifugal forces are supply of immobile factors, including land and labor that vary in space; external diseconomies such as congestion costs and pollution; and spatially dispersed consumers that firms need to be close in order to meet their demands (Venables 1999). In other words, the most important factors that shape the economic geography are comparative advantages, scale economies, diseconomies, and transaction costs. These three forces function together to determine the location of industries, concentration and de-concentration of economic activities, urban agglomeration, and formation of core-periphery relations (Krieger-Boden 2000). A location that yields more profit attracts firms, which in turn raise wages. The profitability of location is determined by many factors, among which are labor costs and productivity, social structure of the economy, and geography or location relative to sources of the demand and supply. Location of industry close to their markets carry within the seeds of international inequality, however. Once established, economic centers provide large markets that further attract new firms. This allows increasing wages that in return support larger market size. On the other hand, international wage differences or primary factor costs operate in opposite direction. When the primary factors are lower, ceteris paribus, in a location, the more profitable it becomes. This is a force of international equality (Venables 2001). In general, all industries would, ceteris paribus, attempt to locate in countries with abundant factor supplies, good market access, and proximity to suppliers. When the trade is perfectly free of tariffs, the distribution of demand becomes unimportant and supply alone determines where the production is located. This is the case in which the comparative advantages characterized by technology or endowment differences define the structure of production over space. Thus, transport costs and other trade restrictions make both supply and demand important considerations. When transport costs vary systematically with distance, then geographical factors become important and together with comparative advantage determine industrial location (MidelfartKnarvik et al 2001). Transportation costs come in to play in location of industry in that the location of demand matters. Countries with different locations have different accesses and thus market potentials, shaping their industrial structures. If demand and prices of intermediate goods vary across space, effects of backward and forward linkages will be present, encouraging industries to locate close to their supplier and customer industries (Midelfart-Knarvik et al 2001). Venables and Limão (2001) develop a Heckscher-Ohlin-von Thünen model of international specialization to study trade and production patterns of countries. This study provides a framework for assessment of the economic effects of distance. It takes a center of economic activity as given and then shows how the structure and income of countries varies with locations in increasing distances from this center. The results demonstrate that the world spatially divide up into zones that have different production activities, factor prices, and real incomes. Moreover, while some of these zones are oriented toward export, some import substituting, and others, may be totally autarkic. Similarly, Venables (2001) shows that trade-off between forces that concentrate and centrifugal forces that disperse economic activities in space provides a simple relationship between costs of distance and international inequalities. There is an international wage gradient that declines as distance to market increases. New technologies affect this wage gradient, and thus international inequalities, by reducing costs of the transportation. As transport costs declines, the wage gradient across space tends to flatten. On the other hand, this simplistic view of the effects of information and communication technologies (ICT) may be misleading: First, effects of a new ICT on the costs of distance may be mixed and complex. While some activities can be transformed into digitized data and transmitted from distance locations, most cannot. Second, not only does the geographical location determine a firm’s profitability through ease of market access, but also via access to clusters of related economic activities (Venables 2001). An empirical study on the industrial location in European Union countries found that both comparative advantage and economic geography variables including transportation costs were statistically significant in determining the location of production (Midelfart-Knarvik et al 2001). Two opposing theories explaining the root of the international inequality are neoclassical economics (NCE) and a set of quasi-Marxist theories called World System theory (WST) or dependency theory. Theories based on NCE claim that although global economic growth produced a relative inequality, it is not spatial; growth in one location does not necessarily require exploitation of the resources in or lead to poverty in another place. Moreover, participation in world trade should affect all economies the same way and lead to growth. By contrast, the WST suggests a close relationship between economic developments of countries. The poverty or underdevelopment in other regions was a precondition for the European growth. The international trade only benefits developed countries. At the beginning of 1800s, per capita incomes in all countries were relatively equal, the highest being twice of the poorest. At the end of 1800s the per capita income of countries like Britain, US, Canada, and Argentina was 10 times those of Asia and India (Schwartz 1994). 144 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya As the globalization of economy has not left any culture and remote geography untouched, also it has increased the concern over the environment. Increases in income growth have raised the issue of whether the liberalization of trade and globalization has contributed to the environmental degradation (Beghin 2000). In developed countries there has been a concern over whether dirty industry move to developing countries equipped with inadequate tools, economic sources, and personal to control the environmental pollution. The theory goes like this: as the industrial countries impose string environmental regulations on firms, it raises production costs, forcing firms to migrate into areas with lower environmental costs. This is because industrial countries lose their comparative advantage in dirty industries relative to developing countries. On the other hand, developing countries are concerned over whether trade liberalization will promote specialization in dirty industries, thus aggravating environmental damage (Dean 2000). Antweiler et al (1998) develop a theoretical model to decompose changes in the emission resulting from income growth into its components of scale, composition, and technique effects. Using a single equation reduced form and cross-country time series, they estimate changes in SO2. They argue that this estimation could not distinguish the extent to which the trade policy itself affected emissions, because trade policy was expected to generate these three effects. The estimations showed that trade liberalization shifted the composition of the output toward dirty goods in low-income countries. However, this effect was small. Finally, adding the composition effects to indirect calculations of impacts resulting from trade liberalization on scale and technique, the authors conclude that overall the trade liberalization was ‘good for the environment.’ Trade liberalization may have direct and indirect effects that offset each other. Dean (2000) using Chinese water pollution data and a simultaneous equation shows that on the one hand trade liberalization increased the comparative advantage of China in pollution-intensive goods and therefore pollution damage was aggravated with increasing openness of the country. On the other hand, location of these dirty industries led to an increase in wages at the same time. This, in turn, significantly reduced the emission growth. In other words, trade liberalization indirectly mitigated the environmental pollution. 3. A THÜNİAN WORLD SYSTEM MODEL OF INDUSTRIAL AND ENVIRONMENTAL POLLUTION LOCATION This paper integrates von Thünen’s agricultural location theory and the WST to analyze production and consequently its environmental impacts in Turkey and Azerbaijan. Von Thünian’s theory of agricultural location theory rests on a set of simplified assumptions that except transportation costs and market prices hold production costs, productivity, and other economic-geographic attributes constant. Individuals farming on ubiquities space purchase urban goods from and sell their farm products at nearby city. Because each also has to pay transportation costs, the transport costs should be subtracted from the market price, resulting in a declining net return as distance to market increases. Thus, in a perfect market landlords with lands that have better access to the city center should demand a higher rent. Relatively higher rents, in turn, encourage farmers to employ more intensive type of land uses, as distance to the city declines. Moreover, because each use or product has a different transportation rate, with distance the decline of the rent derived from each use should be different (von Thünen 1966). Developed by Wallerstein the WST claims that crisis in the feudal economic structure cleared the way for new technological innovations in production and development of the markets, while incentives for long-distance trade, superior military and means of transportation enabled Europeans to contact and establish economic ties with many people in regions that favored accumulation of wealth in European core. Once established, these relationships sustained an occupational and geographic division of labor in which a capital-intensive production process was reserved for the core whereas peripheral countries provided low-skill labor and raw materials used in the industrial core. These unequal relationships ultimately led to unequal development patterns (Wallerstien 1976; Schwartz 1994). The WST argues that there is a constant transfer of surplus from periphery to core countries as a result of unequal exchange in the international market. This occurs because peripheral countries with their low wages have to spend more labor hours to produce a good compared to the core countries. However, they exchange this goods with those of core countries embodying a given hours of high wage work. Moreover, peripheral countries have inadequate internal markets. This forces them to be export-oriented (Schwartz 1994). Some other countries that are in the semi-periphery functioned as a buffer in reducing impacts of inequality that takes place between the core and periphery. Moreover, states played a crucial role in maintaining the hierarchical structure by directing profits to monopoly producers in the core and protecting the capitalist economic system from dangers. Starting with minor advantages, the core exploited this to create a world in its own capitalist image. The world with its all resources is devoted to accumulation of capital and profits on the basis of the international exchange (Wallerstien 1976; Schwartz 1994). Participation in the world economy determines what structure of class, export production and ultimately power a state has. As the economic expansion increases, it leads to specialization and thus differentiating states into core and periphery (Schwartz 1994). 145 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Figure 1 and 2 show the conceptual model in this paper. In Figure 2, core countries, which function as a market where international exchange of goods takes place and prices are determined, affect net return, for transport costs must be subtracted from the sale prices. Thus, proximity to the core/market is advantageous for a firm. This encourages industry to move in areas close to the market, which in turn on the one hand raises production costs attributable to high wages, higher rents, congestion, and pollution. On the other hand, by enabling firms to be close to their customers and suppliers, it reduces transaction costs. As closer a firms gets to the core, the higher value-added products it should produce because of raising wages, rents, and other factor prices. As Schwartz (1994) points out that this “sorts economic regions into regular zones producing goods with varying degrees of value added. Globalization of Economic Movement of Industry C R1 R2 M P Core & Periphery Environme Inequality Market/ Core d1 d2 Periphery countries Distance from core Figure 1. Theoretical framework Figure 2. Concentration of economic activities across space As value added varies, so too does the potential for national (or regional) income and thus inequality, and so, too, do the level of resources available to the state, and thus vulnerability to predation” (Schwartz 1994). Furthermore, each ring of production is not only characterized by a mix of product types but also by production systems (Schwartz 1994; von Thünen 1966). In other words, each zone that may represent regions are expected to utilize different systems of production ranging from capital or high-tech-intensive to unskilled labor intensive types of systems. In Figure 2, where up to d1 C type of production takes place is core or closest to the core countries. Relatively higher prices for wages and other production factors result in a production system that is based on skilled, capital and technological intensive production systems. As distance to the core countries increases, there is accompanying change in the production system. Furthermore, Figure 2 can be interpreted with respect to the location of environmental pollution that is associated with industrial production process. Higher socioeconomic standards in the core countries make location of dirty industry unattractive in that citizens are more environmentally contentious and tend to impose relatively string regulations on dirty industrial process. On the other hand, poor countries with economic development priorities tend to have lax environmental regulations and impose relatively lower environmental costs in order for attracting industry. This leads to dirty process of the industrial production to concentrate in developing peripheral countries. 4. THE NEW ROLE OF TURKEY AND AZERBAIJAN IN THE GLOBAL PRODUCTION Caucasian countries including Azerbaijan, Armenia, and Georgia have been developing by their own, while at the same time have been functioning as a periphery of regional superpowers such as Arab Caliphates, Byzantium, Iran, Ottoman Empire, and Russia. Whenever these superpowers were in decline, the Caucasian countries could find a room to develop and strengthen their own statehoods. As a part of USSR, Caucasian countries had quite dynamic economies, but due to their inaccessibility were simply a periphery of a huge country that at large extent determined the economic structure of the region. With the dissolution of the USSR, newly emerging Azerbaijan, Armenia, and Georgia began to attract not only the interests of regional powers but also US, and Western European countries that had their own interests in the region. The increase in the attractiveness of the region, and particularly Azerbaijan, is partially attributable to the rich oil reserves in the Caspian Sea. This new interest can be seen in such projects as the Organization of Black Sea Economic Cooperation and Transportation Route Europe-Caucasus–Asia (TRACECA) (Rondeli 1999). The economic structures of EU countries have significantly changed since 1980s. Showing an increasing convergence during 1970s, the EU countries began to specialize after 1980. One of characteristics of this new development has been the expansion of relatively high technology and high skill industries. Furthermore, many 146 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya industries have experienced significant changes in their locations. Another noticeable pattern was that slowgrowing and unskilled labor-intensive firms that have been in a decline for a long time moved to and were concentrated in the periphery where the wages were lower. A number of medium and high-tech industries as well as high growth sectors with activity that spread out from the central European countries dispersed over a larger space (Midelfart-Knarvik et al 2000) One of the best indicators to measure core periphery economic characteristics is labor productivity. Figure 3 shows the labor productivity of the 15 EU countries whose productivity was taken as 100, Turkey, and some other European countries for the years2002 and 2003. Labor productivity in Turkey in 2002 was around 35% of the EU’s average. Another noticeable figure in this statistics is that clearly productivity in few EU countries that include Luxemburg, Ireland, Italy, Belgium, France, Norway, Iceland, and Finland is over the EU average. These countries, US, and some other EU countries Figure 3. Labor productivity - GDP in PPS per person employed relative Source: Eurostate to EU-15 (EU-15=100) with higher productivity may be considered as the core that determines the production systems in periphery and semi-peripheral countries such as Turkey, Malta, Hungary, Cyprus, Romania , Azerbaijan, and other Caucasian countries. Another indicator for identifying a core and periphery country may be gross domestic national product (GDP). According to Table 1 per capita GDP was over the EU’s 147 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Table 1. GDP of EU countries Source: European commission (2000), p.11 €19, 928 in most of these countries except Greece, Italy, Portugal, Spain, and United Kingdom. The per capita GDP in Turkey for 2000 was € 2758.18 and in Figure 4. The share of low and high-tech industries in total OECD Source: OECD (2001), p.60-64 trade over time Azerbaijan was € 590.90 in 2001. In the last decade, the share of high-technology industries has significantly increased in total OECD trade. By contrast, the shares of medium-low-and low technology industries have gradually declined despite the fact that there has been an increase of over 30% in the average value of exports and imports of these industries during 1990s (see Figure 4) (OECD 2001). Expenditures on the environmental research and development in OECD and EU countries have been steadily increasing since 1981 (See Figure 5). 148 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Figure 5. Environmental R&D in the government budget by area Source: OECD (2001), p. 13-64. Theoretically, one would expect to find similar expenditure in Azerbaijan and Turkey to be increasing due to reflections of the international environmental policies at home, but with smaller rate than those in advanced countries. Table 2 indicates that in Azerbaijan, too, total capital investments with the goal of improving environment has been increasing from 1990 up to 1995, but then this trend went down until 1998 and then up at this date, and finally down again. Table 2. Main capital investments purposeful for environment protection and rational utilization of natural resources Total, million, Manat of which for protection of atmosphere Water resources Land 1990 1992 1994 1996 1998 2001 2,9 55,5 4202,3 18998 19153 6355,5 0,4 12,1 1312,8 8444 3250 885,5 1,9 27,4 761 1727 12525 3826,4 0,6 16,0 2088,9 8827 3378 1643,6 Source: The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic, 2002 Table 3 shows the foreign ventures in Azerbaijan between 1995 and 2001. Table 3. Activities of foreign and joint ventures Year Total ventures 1995 1999 2000 2001 Industry 293 775 549 609 Construction 65 149 109 141 12 79 48 58 Source: The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic, 2002 Like other statistics, this, too, shows a volatile trend that increased in 1999 to 775 total ventures, But then declined to 549 and then increased again 2001 to 609. A similar pattern characterizes both industry and construction. 5. CONCLUSION This paper was an attempt to analyze changes taking place in Turkey and Azerbaijan in the process of globalization. The paper contended that countries such as Turkey and Azerbaijan, which are remoter from European core countries that gained initial advantages through a set of innovations in production and trade, have 149 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi slowly been involving into periphery that supply the core with natural resources and industrial products produced through an environmentally dirty process. Although there was not adequate statistics to support the argument presented, it provided an initial stage in developing a theoretical framework and some statistical evidence for analyzing impacts of the globalization. As globalization continues to bring various cultural, economic, and political structures closer to each other, it will further integrate economic activities, resulting in a core-periphery structure of economic activities in space. REFERENCE − − − − − − − − − − − − − − − − − − Antweiler, W. et al. (1998). “Is Free Trade Good for Environment?.” Working Paper 6707, National Bureau of Economic Research from http//www. nber.org/papers/w6707. Arcangelis, G.D. and G. Mion (2002). “Spatial Externalities and Empirical Analysis: The case of Italy.” Beghn, J. C. (2000). “Environment and Trade in Developing Economies: A Primer for the World Bank's Global Economic Prospects 2001.” Working Paper 00-WP 247 Center for Agricultural and Rural Development, Iowa State University Ames, Iowa. Dean, J. M. (2000). “Does Trade Liberalization Harm the Environment? A New Test.” Revision of CIES Policy Discussion Paper 0015 (March 2000) Centre for International Economic Studies University of Adelaide Adelaide, SA 5005 Australia. From http://www.adelaide.edu.au/cies Eurostat, (2003) from http://europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=1- eb021EN&mode=download Hummels, D. (1999). “Have International Transportation Costs Declined?” University of Chicago, Graduate School of Business. Krieger-Boden, C. (2000). “ Globalization, Integration and Regional Specialization.” Kiel Working Paper No. 1009. Kiel Institute of World Economics, Kiel, Germany. Midlefart-Knarvik et al (2001). “Comparative advantage and economic geography: estimating the determinants of industrial location in the EU.” Midlefart-Knarvik et al (2000). “The Location of European Industry.” Report prepared for the Directorate General for Economic and Financial Affairs, European Commission. Rondeli, A. (1999). “Southern Caucasus - Reemerging Region.” From www.traceca.org/rep/marco/mp46.pdf. Schwartz, H. M. (1994). State versus Markets: History, Geography, and the Development of the International Political Economy. New York: St. Martin’s Press. Venables, A. (1999). “Cities and Trade: External Trade and Internal Geography in Developing Economies.” World Development Report, ‘Entering the 21st Century’. Venables, A. (2001). “Geography and International Inequalities: the Impacts of New Technologies.” Paper prepared for World Bank Annual Bank Conference on Development Economics, Washington May 2001. Combes, P. and Lafourcade, M. (2003). “Transport Costs, Geography, and Regional Inequalities.” http://www.enpc.fr/ceras/lafourcade/ Wallerstein, E. (1976). The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press, pp. 229-233. Von Thünen, J. H. (1966).Von Thünen’s Isolated State, First Edition, ed. P. Hall. Oxford: Pergamon Press. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2001. (2001). “Towards a knowledge-based economy.” From http://www1.oecd.org/publications/e-book/92-2001-04-1-2987/ The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic (2002), from http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/en/012_1.shtml. 150 SOME FEATURES OF CENTRAL EURASIAN CORRUPTION IN THE ERA OF GLOBALIZATION Irina Y. MOROZOVA Institute of International Research of Asia HOLLAND Theoretical framework: The increasing public interest in corruption encourages scholars of various fields to establish research programs on corruption. The programs usually can be found in either consulting projects or in academic research. In my presentation I address, first of all, the current discourse on corruption among academicians. The inter-discipline approach to corruption studies involves not only social-economic and political studies, but also history and cultural studies, upgraded by the newest achievements of world systemic analysis and other theories. All these only complicates the challengeable task of a scholar, who finds oneself without a number of unified methods, on the one hand, and has to monitor an endless stream of emerging information in the field. The discourse on corruption appears in capitalist center with highly developed state structures and spreads into the rest of the world, getting stimulus on the new ground. So far, the researchers claim that corruption in this way or that existed in times immemorial; however, people used to percept and view it in the way different from the present-day definition. Thus, the logical step in speculation would be the question: if corruption stands as something foreign to nation-state, democratic values and the so-called “sustainable development” or it is the accompanying product of capitalist expansion? In other words, corruption in its modern definition could either slow down the “normal” development (being anti-development) or follow behind market-state institutions (being the backside of globalization processes). The first case stands more or less clear, as it sticks to the point of universal democratic values and market economy. The latter is seeking to incorporate all parts of the world into a single good-working economic system, designing similar patterns of development for different peoples, regions and population sectors. If a region is considered to be non-developed or underdeveloped or some social groups create an obstacle for democratization, then among other accusations corruption appears. The second version is less explored, but it finds itself at the point of emergence of new soft science paradigms. Corruption and globalization: The first discourse on corruption among Western sociologists and political analysts appeared in the 1960s, when the former colonies acquired independence. Since that time this theme has become a mean of influence on political regimes and reforms in the new countries. Obviously nobody could claim that corruption had not existed in those countries before or it had not been in the nature of colonial rule, as no one was able to argue that it did not exist in the core-capitalist states. The discourse on corruption just had to add a brick to the ideological construction of universalistic development that Asian and African countries were supposed to adopt. The illusive benefice of universalism was marked by the collapse of the socialist block and the appearance of Francis Fakuyama’s “End of History”. However, the enormous political and social disorder in post-Soviet space showed the continuation of history. It is important to remember that the disintegration of the USSR happened on the background of the development of scientific-technical revolution, and the new conflicts were developing simultaneously to the expansion of computer technologies and Internet. The latter so dramatically and intensively have been changing the world economy, international business and every-day life of people in advanced areas around the globe, - that the new term “globalization” was born, marking the start of the new era of the humanity. Ideologists of globalization put it in the same “positive” range with “democratization”, “civil society and human rights”, “free market economy” and etc. At the opposite pole among other “sins” there were “shadow economies” and “corruption”. However, the expansion of globalization did not lead to the diminishing of corruption. Quite the contrary, - with the forming of “gray” or “black” zones of economic stagnation and regress, such as Central Asia and Caucasus, Russian North and Siberia, Mongolia, Northern-Western regions of China, most African and many Latin American countries, - corruption only widened, deepened and increased. Nowadays corruption looks like a global threat, as it is connected with the interference of criminal groups into international and local economies, geopolitics and governmental structures. International crime, as well as international terrorism, has been the backside of the current globalization process. In this presentation I do not claim to find an answer to the above-indicated problems, but to give some analysis to corruption in post-Soviet space, particularly in Caucasus and Central Asia. It is commonly known that post-Soviet Central Eurasia is considered to be one of the most problematic regions in modern corruption studies. According to the Corruption Perceptions Index calculated by Transparency 151 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi International, Azerbaijan occupies the 7th (2001)1 or 8th (2002)2 place among the most corruptive countries of the world, Kazakhstan – has moved from the 19th (2001) to the 15th (2002). However, even this index cannot provide us with a real picture of how corruption is spread in those countries, since it is calculated from the data, which is available from the region at the moment. This explains why such countries like Turkmenistan that has recently closed its statistics to the world or Tajikistan, where statistical institutions were ruined during the civil war, do not appear in the list. There is also another not less important factor, which brings hesitation about the adequateness of such evaluations, and it lies in the sphere of modern geopolitics. As far as the research of Transparency International depends on the data sources coming from institutions that represent Western consulting, the results just cannot fail to reflect the current trends in international politics, especially, the US and EU activities in the region. In the last report the specialists of Transparency International themselves mentioned a possible existence of double standards in the struggle against corruption. For instance, the US administration is “closing eyes” on Uzbek corruption and started increasing its credits to Uzbek government after the latter allowed to use its bases for the military operation in Afghanistan. So far, the proper estimation and especially, understanding of contemporary corruption in Central Eurasia cannot come in correct numbers, indexes, tables or diagrams. In my opinion, the goal may be reached only if one views the corruption as a systemic phenomenon with social-cultural and historical characteristics. Eurasian post-Soviet phenomenon of corruption: Above I have already dwelled upon systemic phenomenon of corruption and crime in contemporary world and argued that it was a parallel process of globalization. However, there are also systemic differences between corruption in post-Soviet Central Eurasia and other highly corruptive regions in Latin America and East Asia. For instance, Venezuela, Indonesia and Nigeria are facing the situation, when criminal and corrupt organizations reproduce themselves and coexist with legal market sector3. Eurasian corruption involves all state and market structures. A very interesting description of it one can find in the articles by the expert K. Maidanik: “Mercantilization of life in the post-Soviet space became a breeding ground for criminalization of consciousness under the conditions of sharp social division into two poles (the poor and the rich – I. M.) and absence of the state of law”4. If it is really the “criminalization of consciousness”, as Maidanik argues, then there is no need in bringing light to the problems of corruption, in working with publicity and mass media, since those measures are unlikely to stop people from being corruptive. In other words, the criminal field, being outside all ethnic and national contradictions, reaches the global level. The process of criminalization in Central Eurasian countries, blocking the development of the “civilized” state and market structures, but at the same time providing a real functioning of social system, turns to be a “criminal involution”5 or anti-development. Even those experts, who promote international anti-corruption projects in Central Eurasian states, admit that it is impossible to eliminate that type of total corruption, it can be only minimized6. To understand historical-cultural roots of present day corruption in Central Eurasia one should have at least a brief look at its social transformation in the 20th century. By the 1960s the social-administration system in Central Asia and Caucuses was completely rebuilt. This was possible because the main principle of the Russian communists – redistribution of power in many ways corresponded to the traditional institutions that had been formed on the territory of Central Eurasia by the 20th century. Traditional society, naturally divided into several (usually four) social-age groups (according to the communal principle)7, could easily get to the hierarchy of the Soviet nomenclature. When modern specialists in Central Asia write about difficulties in forming stable market infrastructure in the region they imply this particular hierarchical structure of power-patron relations. This “super-alliance” of traditional society and “real communism” is the main stumbling-block in the development of the region today since it does not provide people with a proper understanding of market structures and democracy. For instance, the Chairman of Investment Agency of Kazahkstan D. Kuan'shev says: "We don't have any plan on attracting investments, since it's impossible. It's too individual, like making a few people fall in love with you at one time"8. This quotation demonstrates a queer perception of Central Asian policy makers and economists of corruption, a special mentality that views bribes as a normal “tax”. There is also a problem of the lack of adequate legislature in all the former Soviet republics. However, a bigger problem is the situation, when even existing laws are not observed. In the criminal code of Kyrgyzstan (which not so long ago was considered to be the most democratic country in Central Eurasia) there is even an article of anti-corruption character, still nobody has been convicted according to it. 1 2 3 4 5 6 7 8 Global Corruption Report 2003. ed. by Robin Hodess. Transparency International. 2001, P. 236. Global Corruption Report 2003. ed. by Robin Hodess. 2003, P. 265 K.L. Maidanik “Ot ugolovnoi statji k global’noi probleme” (“From a criminal code to a global problem”) // Vostok, no. 1 (2000), p. 70. Ibn, p. 69. Ibn, p. 68. Taksanov A. 2001 “Tsentral’naya Aziya: piramida korrupstii zdes’ prostoit tysiacheletiya” (“Central Asia: the pyramid of corruption would be standing for ages”). Navigator, (June 14). This principle is described by Russian philosopher A. Zinoviev in his book Kommunizm kak realnost, (Moscow, 1994). Source: “Gazeta dlya bossa” (“Newspaper for a boss”). 28.03.2000. 152 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Privatization and clientelism: Immediately after the collapse of the USSR privatization of state-owned enterprises in Central Asia and Caucasian republics turned out to be a “criminal revolution” or criminal redistribution of property, as it was dominated by corruption and clientelism. Using the metaphor by the American sociologists David Stark, - “the economy was not moving from plan to market, but more from plan to clan”9. Clan (and family) identity is preserved in contemporary Central Eurasia. This ancient principle of social relations has become a mean of survival for nowadays’ population of the region in hard economic reality. The most exemplary situation one can find in Tajikistan, where it even led to civil war at the beginning of the 1990s. In this country considerable sums from the state budget are just redistributed among clans. The same happens about grants from donor-countries and international organizations, this money mostly go not for reforms, but for clans’ interests. Oil and drug types of corruption: In the states possessing considerable amounts of strategic resources (especially, oil and gas) corruption to a great extent is connected with these industries and business, in the countries lacking it, there are mainly drug production and trade that become the feeding soil for corruption. Thus, corruption scandals about Kazahk oil and personal accounts of Nazarbaev family in Western banks have been already covered at international level. Such newspapers as "Washingtin Post", "Los-Angeles Times", "Wall Street Journal", "Washington Times", "Financial Times" published a number of articles on those accounts, personalities involved and super high honoraries that Kazakh government is paying to its lobbyists in the USA10. In Azerbaijan and Georgia the top politicians run national oil business and tend to keep silent about the real profits from the industry. As for Caspian states (Azerbaijan, Turkmenistan, Kazakhstan) attention of anti-corruption initiatives is mostly fixed on oil and gas, for “Oshskii junction” countries (Uzbekistan, Kyrgyzstan and Tajikistan) the focus is made on drugs production and trade. Central Eurasia is an important link in the network of criminal economics, the “Great Silk (Drug) Road” is crossing its steppes and deserts. The drugs’ deliveries from Central Asia to Europe are increasing with an alarming rate. According to the UN experts, the heroin production in Afghanistan has dramatically enlarged after the fall of Taliban regime there. More poor Tajik families are being involved into illegal drug business now, as for those people, who do not have an access to education and legal jobs, black trade is the only way of survival. Special services of Russia report, the heroin’s flows through the socalled “Oshskii junction” have multiplied lately11. According to some estimation made by the Chairman of the State Customs Committee of the Russian Federation M. Vanin, about 80% of heroin, 70% of opium and 60% of marihuana penetrate into Russia through Kazakh borders12. Corruption and politics in Central Eurasia: Corruption provides functioning of central and local politics. In some countries it united with and became undividable from regimes more or less of dictatorship character. In Turkmenistan corruption is monopolized by the state, which is associated with one man - the President in power. In this case the critics and accusations are addressed either to officials, especially if it is desirable to withdraw them, or to struggling against each other clans. In authoritarian Uzbekistan the President is famous for his public speeches against corruption. That served as a basis for purges among local administration13. In some countries corruptive practices are used in running Presidential election campaigns14. Corruption and international investments: In most cases corruption is considered to be a serious obstacle for different kind of investments, international aid and activities of foreign companies in Central Eurasia. In this regard the region is losing a lot from potential profits. According to the materials of “Wall Street Journal”, in 1999 only 5 billions US dollars went to Central Asian and Caucasian republics from 150 billions of investments into developing countries. One of the key reasons for it is corruption. As I already mentioned above, the problem of corruption exists not only at top governmental, but at all levels of society. Representatives of foreign companies permanently complain about local officials, claiming bribes from them. Because of this, such big companies like “British Airways” and “KLM” have closed their offices in Baku. 9 10 11 12 13 14 Stark, D., Bruszt, L. Postsocialist Pathways: Transforming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge University press, 1998. See, for instance, “Financial Times” 14.11.2000, “Washington Post” 25.01.2001. Source: Kyrgyz-Press Information Agency 2002 (March 19). Vasil’eva V. 2002 “SNG gotovitsya k narkolavine” (“The CIS is preparing for a drug- avalanche”). Nezavisimaya gazeta (Independent Newspaper) (Oktober 1). In November 1998 the President Karimov went to Samarkand and Navoi oblasts and made changes in administration system. In a year he issued the Edict “On regulation of organizing inspections over private firms”, the main idea of which was to provide a strong vertical control over small business and to exclude any possible horizontal checking. In January 1999 the President Nazarbaev von 80 % of votes. According to some expert estimations, the costs of his election campaign accounted for about 100 million US dollars. During the campaign he addressed the Kazakh Parliament to strengthen struggle against corruption. 153 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi On the other hand, the attitude of the US and European governments towards situation with corruption in Central Eurasia is not always entirely transparent. The double standards are not the product of anti-Western moods; they do really exist. I already mentioned the case of Uzbekistan. There are also no adequately wide discussions on the situation with human rights in Turkmenistan. The accusations of corruption could appear, when it is desirable to interfere in home politics of developing states in order to change their strategic foreign policy. The possibilities exist even for stepping on a state’s sovereignty. At the end of November 2001 the administrator of the UN Development Program Kalman Miztsei warned the President Rahmonov during the visit to Tajikistan that the country may not see international assistance any longer if the measures against corruption were not taken15. There have been even some speculations that transnational oil corporations can establish direct influence on governments in Caspian region. It is commonly known that some transnational organizations like The World Bank create special terms for oil projects in “underdeveloped” (and so far highly corruptive) countries like Chad. Conclusion: The contemporary total corruption in Central Eurasia is brought to life as a result of the latest development of world system. On the ruins of socialist well fare, with renewed archaic and traditional elements in the society, under the circumstances of international struggle for resources and high-tech economy, - Central Eurasians faced the challenges of survival. The collapse of the USSR, sharp economic crises, and poor living conditions led to criminalization of consciousness that made post-Soviet corruption such a special phenomenon. Clientelism in privatization, business and politics, illegal lobbyism in oil industry, drug trade, - those are the most typical features of corruption in Caucuses and Central Asia. However, the role of the USA, EU countries, international organizations and transnational corporations is not always indisputably positive in the struggle against corruption in the region. Firstly, as these actors have their own strategic interests in the region, the double standards in dealing with developing countries remain. Secondly, their missions could have only very little impact on internal social life of Central Eurasian republics, because for considerable structural changes the modern world system needs to transfer into substantially new reality. 15 Source: Radio Svoboda. November, 27, 2001. 154 INDEPENDENT AZERBAIJAN'S STRATEGIC IMPORTANCE: PAST, PRESENT, AND FUTURE Robert V. BARYLSKI University of South Florida USA INTRODUCTION How will the Anglo-American decision to overthrow and reconstruct the political systems of Afghanistan and Iraq influence the greater Caspian region in general and Azerbaijan in particular? The search for answers begins with historical background, Azerbaijan's first decade as an independent state, the 1990's. The second section analyzes the Caspian Energy Hub's development and evolution from 1990-2015. The paper's third and fourth sections identify how Afghanistan and Iraq could change the Caspian's competitive position and briefly discuss American and Russian encounters with peoples of Islamic heritage. Next, the paper discusses oil cartels and security alliances needed to promote price stability and regional peace. The paper's last section focuses on Russia's recent successes and their impact on the Caspian system. The paper's Conclusion summarizes the findings and makes several policy recommendations. THE 1990'S--POLITICAL DEVELOPMENT: A PRELIMINARY ASSESSMENT When the first Russian empire collapsed into civil war and revolution in 1917, the first independent Azerbaijan briefly emerged from the imperial wreckage. It survived for some two years, 1918-1920, until the Russian empire reorganized itself and reclaimed most of its lost territories. Azerbaijan lost its independence for two main reasons. First, none of the great powers was willing to challenge Russia in the Caucasus. Second, Russia's Bolshevik government had the political will and the political-military capacity to impose its will on Azerbaijan. Third, independent Azerbaijan did not have the internal military-political capacity to govern and defend itself. In the late 1980's, when Azerbaijan began its second drive for national independence, the geopolitical situation was changing. Azerbaijan's Communist Party's ability to govern was being undermined by Mikhail Gorbachev's reforms and the Armenian nationalist challenge to Azerbaijan's territorial integrity. Further, Iran's 1979 revolution and the Soviet regime's failed Afghanistan project weakened the old Cold War barrier between the USSR and its southern neighbors. Gorbachev's reforms undermined the Azerbaijani Communist Party's ability to solve Azerbaijan's most important challenges. Moscow ordered the Communist parties of Armenia and Azerbaijan to settle the Karabagh crisis but refused to back them with the Soviet military force and other coercive measures required to suppress and disarm the Armenian Karabagh nationalists. As a result, Armenia and Azerbaijan both entered a period of profound political crisis. Moscow's policies undermined and destroyed the Communist Party's ability to stop the conflict and created conditions in which Popular Front opposition parties with little actual political experience challenged the Communist establishment for power. Gorbachev responded to winter 1989-90's political turmoil by sending Soviet military and armed police. Azerbaijan was invaded by the very armed forces that were supposed to defend the Soviet Union, including Azerbaijan, from foreign attack. Gorbachev reshuffled Azerbaijan's leadership trying to bring the Communist Party and the Popular Front into a cooperative working relationship. However, Gorbachev refused to take the decisive steps required to end the Karabakh conflict. And, he also prevented Azerbaijan from building professional armed forces capable of defending Azerbaijan's territorial integrity. Gorbachev's actions severely damaged the Communist Party's ability to govern. From 1991 to 1993, Azerbaijan entered a period of political instability. The Communist Party lost its legitimacy and its internal cohesion. The Popular Front government under Abulfaz Elchibey replaced it but also failed. Elchibey alienated politically experienced Communist elites instead of incorporating them into a national unity government. Lacking professional armed forces, Elchibey failed to halt the Armenian nationalist rebellion which seized some 20% of Azerbaijan. Refugees fled towards Baku and their presence added to the capital region's discontent and instability. Boris Yeltsin, like Gorbachev before him, favored Armenia and the Armenian nationalists and was content to see Azerbaijan weakened geopolitically. Further, by promoting closer cooperation between independent Azerbaijan and Iran's Azeri regions, Elchibey provoked Iran which aligned itself with Russia and Armenia in an informal alliance to separate Azerbaijan from Turkey. 155 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Azerbaijan's political instability was a serious threat to Azerbaijan's vital national interests. Without a strong, cohesive government and more realistic foreign policies, Azerbaijan could not achieve its goal of building a new, prosperous, independent Azerbaijan in partnership with the major international oil companies and their governments. This is the primary reason why in 1993, the nation's political elites opted to rebuild national political cohesion around Heidar Aliyev, the nation's most prominent and senior political leader and statesman. And, about one year after Aliyev's return to power, he triumphantly announced Azerbaijan's first giant oil contracts, the so-called "Deal of the Century." Further, although he was not able to recover territory lost to the Armenian secessionists, his diplomacy helped to halt the war. On the one hand, it is easy to heap blame on the Popular Front government for its strategic and tactical mistakes in domestic and foreign policy. On the other hand, the Popular Front deserves credit for reviving the ideals of Azerbaijan's first democratic republic. And, there is a strong general consensus that these ideals are the national goals towards which current and future generations will strive. Aliyev's Yeni Azerbaijan Party and the opposition parties agreed that a transition towards a more liberal political system needed to take place. The main debate was about how and when it would happen. It is easier to build a democratic republic when a nation is at peace and when the national economy is growing. Those conditions were not present in the early 1990's. By 2002, Azerbaijan had consolidated its national independence and was completing the first stage in its post-Soviet, redevelopment into a globally significant, energy producing and exporting center. The BakuSumgait region was emerging as the most important business, cultural, educational, and industrial center in the Caucasus and on the Caspian. Azerbaijan was becoming the main land link between Iran and Russia and the bridge between Turkey and Central Asia. However, Armenian secessionists still controlled 20% of Azerbaijan, the refugee problem had not been solved, and overall national economic recovery was just beginning. Azerbaijan enjoyed strong, positive relationships with the United States, Great Britain, and Turkey and improved relations with Russia and Iran; but no single power or set of powers was willing to resolve the Karabagh issue in Azerbaijan's favor. FIRST TWO STAGES IN THE CASPIAN ENERGY HUB'S CONSTRUCTION: 1990-2015 It is useful to divide the grand plan for the Caspian's development into two main stages. The first stage begins in 1990-1991 with the collapse of the Soviet Union and ends in 2005-2006 when the Baku-T'blisi-Ceyhan export pipeline begins carrying oil. The first stage developed in response to Western interests and focused on send energy exports to the west and northwest. The second stage will focus on Asian routes. New oil and natural gas fields will be developed and new southern and eastern export routes will be built to serve Asia's growing demand for energy. Building the Caspian Energy Hub--a third major energy producing region between Russia and the Middle East, became part of British and American foreign policy in the 1990's. British interest in Azerbaijan was evident before the Soviet Union collapsed and Azerbaijan became an independent state in December 1991. British Petroleum was the most visible early player in Azerbaijan. America's Chevron was the main early player in Kazakhstan. The April 1993 Tenghiz oil field development contracts grabbed world attention. Azerbaijan's Deal of the Century came in 1994 and consolidated the Caspian's new reputation and status. Thus, 1993-1994 was the pivotal year in the Caspian's new post-Soviet entry into the global energy market. British and American thinkers argued that the Caspian could help reduce the world energy market's dependence upon Russia and the Middle East. The strategy needed new East-West pipelines; otherwise, the new Caspian oil would end up flowing to world markets through Russia and the Middle East. Major new pipelines needed two things: large quantities of oil to justify their construction and military-political power to protect the export routes.1 Ten years after Azerbaijan and Kazakhstan became independent, construction had not yet begun on the main East-West pipeline linking Baku via Tbilisi with Turkey's main oil export port at Ceyhan. When the BTC' construction began in September 2002. Kazakhstan was already exporting oil through the CPC which linked the big Tenghiz fields to the Russian pipeline system. Further, new discoveries in Kazakhstan were making Kazakhstan the larger producer compared to Azerbaijan. The situation evolved towards an energy hub with many pipelines like spokes on a wheel instead of the Anglo-American, East-West model designed to consolidate the Caspian's Western, Turkish, and NATO-European orientation. Additional southern and southeastern export route alternatives were also starting to become attractive. As the Caspian region entered the 21st century, it became clear that finding export routes would in the long run not be a problem. The greatest challenge was finding enough oil to make the Caspian region a major, energy center capable of sustaining high levels of production over a long period of time. The Middle East with its proven oil reserves, some 2/3 of the world's total, could not be challenged by the Caspian unless enormous undiscovered reserves were found. Investment in exploration and testing became extremely important, perhaps 1 See Robert V. Barylski, "Russia, the West, and the Caspian Energy Hub;" Middle East Journal, Volume 49, No. 2, 1995, pp. 217-232. The many export routes strategy always made more economic sense than concentrating primarily on the East-West export route. 156 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya more important than the competition over the export routes. Without enormous new proven reserves, the Caspian would decrease in strategic importance. The petroleum industry is global and competitive. At the beginning of the twenty-first century, global daily demand was from 72-75,000,000 bbd. The Caspian's daily production, somewhat more than 1,500,000, b/d, conservatively estimated, was about two to three percent of total world supply, significant but not vitally important. By comparison, Russia was exporting approximately 5,000,000 b/d and Russian government and oil executives were promoting Russia as the best alternative to the Middle East for Europe and East Asia.2 Further, as will be argued below, Anglo-American 2003 military-political intervention in Iraq and Anglo-American postwar reconstruction plans for Iraq require major new investment in Iraq's oil industry and increases in Iraqi production. In light of these developments and in the absence of any major new oil discoveries, the Caspian region will be an important but not a major element in the world energy equation. The Caspian will be competing with the Russian and the Middle Eastern energy production and transportation systems. It will be the smaller and the weaker of the three competing energy producing and exporting systems unless major new discoveries are found there. Skeptics such as Alex Rasizade argue that ten years of intensive exploration have not found such fields and are unlikely to find them.3 Optimistic realists such as Jayhun Mollazade argue that the Caspian has the reserves needed to produce and export the 2.5 to 3,000,000 b/d of pipeline capacity, including of course, the 1,000,000 b/d needed for the Baku-Tbilisi-Ceyhan, main export route.4 Thus, I would argue that in 2006, the first stage in the Caspian Energy Hub's development will have been completed. The second stage in the Caspian's development is likely to involve China and Iran and new pipelines and export arrangements that move product towards the East and South. It assumes new economically viable oil and natural gas discoveries, improved prospects for cooperation with Iran, a change in Irano-American relations, and a steady rise in China's demand for imported oil and natural gas.5 China began importing more oil than it exported in 1993 and in 2002 China's demands for additional imports "accounted for 80% of the newly, increased world demand."6 During the first stage of the Caspian hub's development, Iran became a player in Caspian oil and gas exports in spite of American displeasure. These early successes suggested that Iran would eventually become a major player when and if relations improved between Tehran and Washington. At the turn of the century, the world oil industry was beginning to anticipate such changes and some Caspian oil was moving into Iran.7 Sabit Bagirov has looked backed on the Caspian oil rush's first decade and drawn up a very interesting balance sheet showing proven reserves, potential additions to those reserves, major production projects, the companies involved, the dollar costs of those projects (about $70 billion), and the list of some two dozen countries with significant investments in the region.8 The data prove that a Caspian Energy system has come into existence and suggest that it will develop into something more complex than a grand, new East-West energy line. The region is developing global links and ties. In 1990, the Caspian was a Soviet lake. People dreamed of breaking the Moscow government's hold on Azerbaijan and its energy resources. By 2001, Azerbaijan and Kazakhstan had made substantial progress consolidating their new positions as independent states in world affairs. In partnership with major international oil companies and their governments, they completed the first stage in the Caspian region's redevelopment into an energy production, transportation, and exporting center of global importance. The hub model with pipelines radiating outward in various directions encouraged pipeline owners to compete for the export business. This helped reduce the cost of exporting oil and improved Azerbaijan and Kazakhstan's sense of export route security. Several competing export routes were better than one dominant route. AFGHANISTAN-2001, IRAQ-2003, AND THE CASPIAN ENERGY HUB The Caspian Energy Hub is one of several major strategic projects competing for British and American attention and funding. Anglo-American commitments to reconstruct Afghanistan and Iraq changed the Caspian Energy Hub's place in the priority ranking of short and mid-term strategic projects. Further, if America is modestly successful in Afghanistan and Iraq, America will feel less pressed to promote the Caspian Region as a separate, third energy hub, in competition with Russia and the Middle East. The Caspian will be competing with 2 3 4 5 6 7 8 See Eugene Khartukov, "Russia's Oil Majors: Engine for Radical Change," the Oil & Gas Journal, 27 May 2002, pp. 20-32. See Alex Rasizade, "Azerbaijan after a decade of independence: less oil, more graft and poverty;" Central Asian Survey Vol. 21, No. 4, 2002, pp. 349-370. See Dr. Jayhun Mollazade, "The Evolution of the Caspian Sea Region as a Geo-political Hub;" Caspian Crossroads; Volume 6, No. 2, September 2002, pp. 2-5. Here is the list of pipelines and their capacities as projected for circa 2005: Baku-Tbilisi-Ceyhan: 1,000,000 b/d; Baku-Novorossiysk: 250,00 b/d; Caspian Pipeline Consortium: 1,300,000 b/d; Baku-Supsa: 200,000 b/d. For a Chinese analysis see, Yuan Chunqiang, "The Global Energy Situation After the War in Iraq;" Beijing Review, 3 April 2003, pp. 38-40. See Ibid., page 40. See Dean E. Gaddy, "Iran Expands Middle East Influence;" Oil & Gas Journal, 5 March 2001. See Sabit Bagirov, "The Caspian Sea: The World's New Energy Center?;" Caspian Crossroads, Vol. 6, no. 1, 2002, pp. 19-25. Sabit Bagirov is the former head of the State Oil Company of Azerbaijan. 157 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Iraq for new American and British attention and funding because Great Britain and the United States have committed themselves to restore and expand of Iraq's oil production, the economic engine that will drive Iraq's political, economic, and social reconstruction. As soon as the war ended in April 2003, American oil executives were predicting that Iraq could be producing 6,000,000 b/d by 2010. However, this is the most optimistic forecast, one that assumes heavy investment in Iraq and OPEC policies that give Iraq increased market share.9 The United States used to see the Caspian as a strategically important, new energy hub, one that could be developed quite, but not completely, independently of the older Russian and greater Persian Gulf energy production and export centers. This was an extension of America's dual-containment policy aimed at Iraq and Iran respectively. If America had had stronger, more positive relationships with Iran and Iraq, there would have been less American interest in keeping the Caspian region's new energy system distinct and separate from the Middle East. When British and American governments decided to wage war to remove Saddam Hussein, they committed themselves to post-war reconstruction which, if successful, would change the Middle East. Success in Iraq requires better relations between the United States and Iraq's majority Shiite Arab population and this implies better relations with Shiite Iran. Dual containment will be buried with Saddam's regime. Success with Iraq and Iran will help Iran to become a bigger player in the Caspian Energy hub. Of course, the strategic arguments for diversification will still be valid. There will be a continuing interest in the Caspian region's development. The Caspian will become better integrated into the Russian, Middle Eastern, and Southwest Asian regions. However, for the immediate future, Iraq's reconstruction will have top priority. And, if, and when relations improve substantially with Iran, the United States and Great Britain will be tempted by Iranian investment opportunities as well. Thus, the Caspian region will receive less short-term attention from the United States and Great Britain, although the Anglo-American coalition will remain interested in the region's steady development into an important contributor to the global oil and natural gas supply. Azerbaijan's cooperation in the Bush administration's war against terrorism and war against Saddam Hussein's regime helped to overcome American congressional resistance to direct security assistance for Azerbaijan. In January 2003, President Bush cited national interest and suspended Section 907 of the Freedom Support Act which restricted security aid to Azerbaijan, restrictions imposed by American congressmen in response to Armenian concerns.. However, the White House took pains to reassure American friends of Armenia that American security aid to Azerbaijan could not enhance Azerbaijan's ability to launch a war of liberation in Nagorno-Karabakh. The President informed Congress that American security aid to Azerbaijan, "Will not undermine or hamper ongoing efforts to negotiate a peaceful settlement between Armenia and Azerbaijan or be used for offensive purposes against Armenia."10 Thus, Azerbaijan's support for American policies in Afghanistan and Iraq won some dividends. However, America's new interest in the Caucasus was overshadowed by its major investments in Central Asia and both were less important than the American commitment to rebuilding Iraq. Ankara's rejection of American requests for direct land access to Northern Iraq through Turkey damaged Turkey's political position in the United States. Since Turkey is Azerbaijan's most important supporter in the greater Caspian region, this was not a positive development for Azerbaijan. In 2001 and 2002 Russia gained by cooperating with the United States in the war to overthrow the Taliban regime in Afghanistan. But in 2003, Russia lost some of its new political capital by joining France and Germany to resist the Anglo-American diplomatic drive to win clear United Nations approval for the war to overthrow Saddam Hussein. Nevertheless, the United States shifted its position on the Chechen rebellion. America became less critical of Russia and more willing to support actions that cut off the flow of arms, supplies, and money to the Chechen rebels. America also modestly expanded security cooperation with Georgia and Azerbaijan. Russia and Georgia began cooperating more productively to bring the Pankisi Gorge region under better control, a region Russia saw as a staging area for the war of Chechen secession. America provided Georgia with military assistance designed to improve Georgia's ability to conduct such operations. However, this did not prevent Russia from making some modest improvements in its security relations with Azerbaijan since 9/11.11 America's decision to go to war and to remove Saddam Hussein's regime in March 2003 forced Washington's policy makers to become more goal-oriented towards the greater Iraq region, including the Caspian. This necessarily changes the quality of American attention towards the Caspian. The United States will probably insist that all parties concerned refrain from any action that creates instability in the region. In the competition between security realism and democratic idealism, initially the realist trend gained and America's need for stability in Central Asia and the Caspian overshadowed efforts to promote political liberalization. In the short run, this is certainly the case. America will not look kindly upon any power or political movement that creates negative distractions in the Caucasus or Central Asia while the United States is so heavily focused on 9 10 11 See "Dispute Over Postwar Iraq Oil Control Getting Nastier" by the editors of the Oil & Gas Journal, 14 April 2003, pp. 20 ff. See "President Bush Extends Section 907 Waiver;" Azerbaijan Weekly Update, January 20, 2003. On 27 February 2003, the defense ministers of Azerbaijan and Russia signed new military defense cooperation agreements. On 20 February 2003, the two respective national security ministers signed cooperative agreements relating to crime, drug trafficking, and international terrorism. 158 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Iraq's political reconstruction, primarily, and Afghanistan's secondarily. However, American idealism attached itself to the realist war in Iraq and American leaders were openly calling for a progressive, politically liberal Iraq. Thus, the Iraq war's political implications are at best still unclear. If the idealists are victorious, political liberalization will be enhanced. RUSSIAN AND AMERICAN LEARNING ABOUT ISLAMIC HERITAGE ISSUES Russia and the United States are both slowly learning how to respond to political ferment in the Islamic world. When the Cold War ended, Russia and the United States became involved in Islamic-heritage area political redevelopment problems. Neither country was prepared psychologically for this new set of challenges. Russian and American policy makers lacked sophistication about the peoples of Islamic heritage, the result of attitudes formed over the centuries regarding the peoples of the East and their "proper" subordinate position in the world. The American diplomatic and military establishment is slowly beginning to adjust psychologically to the fact that America has become directly and deeply engaged in the Islamic crescent's, post-Cold War ferment. The conflicts in Kuwait, Bosnia, Kosovo, Afghanistan, and Iraq are part of the instability associated with the Islamic world's, post-Cold War, modernization and political reconstruction. Further, the United States is deeply involved in the Arab-Israeli conflict over state formation. For America and Britain to be successful in Iraq, their leaders will have to develop more sophisticated understanding about Islam, especially Shiite Arab values. A liberated Iraq means an Iraq with Islamic political parties and a government, that if not a mild form of an Islamic republic, will at least give traditional Islam a special place of honor. A long term American partnership with such an Iraq would help America to position itself within the Islamic world and avoid being marginalized as an enemy of Islam. The Russian political establishment ended up at war with some of its own citizens of Islamic heritage in Chechnya. Moscow's troubles began with its ill-conceived thrust into Afghanistan in 1978-79. However, one year after withdrawing from Afghanistan, Moscow made another gross mistake by using military force against the citizens of Baku. Its military-political intervention into Azerbaijan in January 1990, revealed major gaps in Muscovite understanding about its own Soviet citizens of Islamic heritage. From the traditional Muscovite point of view, the "little" peoples of Islamic heritage do not have the right to respectful attention and do not really have to be listened to and understood. Centuries of Russian imperialist political culture still impede Russian state acceptance of the idea that Russians and former Soviet citizens of Islamic heritage have major grievances which must be addressed with justice and sympathy.12 OLD CARTELS AND NEW SECURITY ALLIANCES America will concentrate heavily on Iraq's reconstruction. In order to finance the new Iraq, there will be an intensive effort to restore and expand Iraqi energy exports. If the world's producers begin sending more and more oil into the world markets, prices will fall and all major exporters will suffer. Thus, America's plans for Iraq and for the Caspian and Russia's plans for economic growth based on increased energy exports and moderate energy prices would all be damaged by a collapse in world oil prices resulting from bringing too much new oil to market too quickly. This suggests that the United States will support OPEC efforts to manage world supply and world prices in cooperation with important, non-OPEC producers. High level international cooperation to keep the energy markets healthy will be an American priority for years to come. This points to a need for cartels with OPEC at the core, a different attitude towards globalization than advocated by free marketers. The world economy would benefit from steady supplies and fair predictable prices for oil and natural gas. This requires high-level and complex cooperation between all the countries seeking greater revenues from oil sales and from all who seek to bring major new supplies to market in the coming decade. America now views such strategic cooperation, energy supply, and energy price planning as positive. America is in the process of rethinking its alliance systems. Iran and Iraq played key roles in building and destroying America's Middle Eastern security systems. The first major alliance, the Baghdad Pact died in Iraq's 1958 revolution. Its successor, CENTO, died in Iran's 1979 revolution. The United States would like to promote a new regional security system for the Middle East. This goal requires improved relations with Iraq and Iran and progress on the Israeli-Palestine front. Although NATO has been expanding towards the Caucasus and Turkey is a member of NATO, my guess is that the United States would prefer to see a strong regional system to develop in association with NATO. In November 2002, Azerbaijan achieved Associate Status at NATO and Azerbaijan repeatedly stated its interest in eventually joining NATO.13 NATO however appeared hesitant to make a commitment to regular membership for Georgia, Armenia, and Azerbaijan. Karabakh remained a stumbling block. A greater Caspian security system should naturally emerge from the Caspian Energy Hub. As the export routes develop, Russia, Turkey, and Iran will have a major stake in the region's security and the United States will support their cooperation. 12 13 I am writing a book on this subject, how the Russian state's attitudes and policies towards peoples of Islamic heritage developed and evolved over the centuries. See Azerbaijan Weekly Update, 25 November 2002. 159 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi THE RUSSIAN ENERGY SYSTEM: RUSSIA'S POSITIVE SELF-ASSERTION The greater Caspian region's globalization had two main causes. The first was the Soviet Union fragmentation into fifteen states and Russia's democratization and post-Soviet economic depression. Domestic political changes in Russia undermined the political and economic foundations of Muscovite imperialism. The second was the Anglo-American decision to promote the East-West Energy Corridor and to develop the Caspian region's energy resources a third energy hub more or less independent of Russia and the Middle East. Further, the East-West Energy Corridor was part of America's larger Russian strategy, preventing the Soviet Union from rebuilding itself into a menacing Eurasian power. This explains America's indifference and lack of support for efforts to build the CIS into an effective common market and collective security system.14 During the first decade of the 21st century, Russian and American attitudes towards the Caucasus, Central Asia, and the pipelines began to shift. The rapprochement had three causes. First, the United States lacked the resources to replace the old Soviet economic system with new contracts and trade arrangements capable of compensating for the Soviet economic system's breakdown. Adding Turkey to the equation helped a little but not enough to give the three Caucasian states and the five Central Asian states confidence in their economic futures. Second, 9/11 compelled the United States to give higher priority to Central Asia and to face the harsh economic facts there.15 Third, post-Yeltsin Russia began to function better and slowly developed an improved ability to assert itself positively in the Caucasus and Central Asia. This new confidence came from the world oil cartel's ability to keep world oil prices in the new $25 per barrel range. This had a major positive impact on the Kremlin treasury and the Russian economy. By 2003, Russian oil production had increased to over 8,000,000 b/d, a 25% increase over post-Soviet lows. Further, Russia strengthened and deepened its position as Central and Western Europe's main energy supplier. Russia increased its capacity to export natural gas and oil to Western Europe faster than the greater Caspian region. Further, and in spite of the serious underinvestment in Russia's energy transportation infrastructure, Russia convinced Kazakhstan rather quickly and Turkmenistan less quickly to increase their cooperation with Russia in order to gain faster access to the Eurasian energy system. Further, in spite of the Chechen war, Azerbaijan was able to export some of its new oil through the Northern route. Russia even expanded its energy trade with Turkey through the Blue Stream natural gas project and enhanced its growing relationship with Turkish commercial and business interests, especially in the construction industry. Russia implemented a more constructive policy towards the Caspian Sea and advanced its interests through a series of bilateral agreements which improved Russia's ratings and gave Kazakhstan and Azerbaijan more confidence. As a result, Russia became a more positive player in the region, a major change from the early 1990's. By 2002, the Russians were cutting across the East-West Energy Corridor instead of attacking and avoiding it. (It is interesting that Russians of Azeri heritage played a prominent role in Russia's positive self-assertion in the energy field.) Mikhail Chumalov, the author of a major Russian study of the Caspian region, concluded that Russia greatest asset in the drive to reassert Russian influence over the Caspian and the former Soviet Union is its energy transportation system, After carefully analyzing and evaluating the region's ethnic conflicts and Russia's support for various secessionist movements, he concluded that they did more damage to Russia's national interests than good. In retrospect it was unwise for Russia to use Abkhazian and Armenian secessionist movements to prevent Armenia, Georgia, and Azerbaijan from cooperating and promoting new economic, political, and security arrangements designed to enhance the region's independence from Russia. The conflicts caused tremendous damage to Armenia, Georgia, and Azerbaijan and promoted anti-Russian sentiment and a culture of lawlessness, violence, and revenge which undermined Russia's efforts to find regional allies in its war against the Chechen secessionists and to retain a major Russian military and security presence in Georgia, Armenia, and Azerbaijan. Since the ethnic trump cards produced more problems than benefits, Chumalov argued in 1999, that it was time for Russia to adopt a more constructive approach and a more natural economic strategy based on transportation links. Chumalov argues that the transportation links are Russia's best trump card in the game to rebuild the former Soviet economic community. He wrote: Glavnym instrumentom vozdeistviia na SNG mozhet stat' kontrol' nad putyami transportirovki nefti i gaza. Kak bylo pokazano vyshe, rossiiskie marshruty vygodnee i nadezhnee chem al'ternativnye. Etot kozyr' nado ispol'zovat' maksimal'no.16 14 15 16 Compare, for example, America's attitudes towards Western European defense and economic integration after World War II with America's lukewarm to unfriendly attitude towards the CIS project after the Cold War. By this I mean that there is no easy solution to the damage done by the collapse of the integrated Soviet economic system. Neither Turkey nor the United States can provide the investment needed to provide the jobs that the old Soviet system provided. Russia will have to be involved and it is uncertain that Russia wants the intensive economic involvement the region needs. Mikhail Yu. Chumalov, Kaspiiskaya neft' i mezhhdunatsional'nye otnosheniia; Moskva: TsIMO, 2000, page 350. 160 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya The Putin administration adopted this strategy. Unfortunately, it is more difficult to end the secessionist movements than to start them. Further, it is a gross oversimplification to blame Kremlin covert operations for all of them. And, ethnic nationalism would be relatively easy to overcome if economic profit were the primary engine driving the secessionists. By early 2002, some analysts began to argue that Russia had won the Caspian pipeline competition because Russia's northern routes were carrying about 1,000,000 b/d and the "Anglo-American" East-West pipeline (BTC) was not even under construction.17 However, it was the Caspian Energy Hub model that was winning, the many pipelines model favored by economic realities and geopolitical common sense. CONCLUSION: THE CASPIAN HUB'S EVOLUTION--POLICY IMPLICATIONS Two events--the Soviet Union's fragmentation and China's opening to foreign investment and trade, brought the greatest changes to the international system at the end of the 21st century. Azerbaijan's main problems and opportunities were caused by the Soviet system's economic, political, and security collapse. The country was not ready for independence when independence was thrust upon it. Its political system was too fragmented and its military forces were too weak to overcome the Armenian secessionists. And, there was nothing ready and available to replace the old Soviet planned economy. From 1990-1993, Azerbaijan went through an enormously complex, state-viability crisis. It needed new allies and partners to avoid becoming a weak, semi-colony of post-Soviet Russia or other, strong neighbors. It needed a government capable of rebuilding state political/administrative unity. It needed authoritative leadership to defend Azerbaijan's territorial integrity. From 1993-2003, Heidar Aliyev and his Yeni Azerbaijan Party began rebuilding Azerbaijan. Diplomacy was a major part of his strategy. The country needed investors and allies to convert Azerbaijan's dormant oil and natural gas deposits into a permanent income stream capable of financing post-Soviet reconstruction. Azerbaijan was fortunate that its national interests, Great Britain's, and America's coincided on two key points: consolidating Azerbaijan's national independence and making the Caspian region into a significant source of oil and natural gas for the world economy. Azerbaijan, Great Britain, and the United States--their governments and their energy corporations made substantial commitments to energy development and to regional peace-making. Their cooperation was designed to convert the Caspian Sea, which had until recently been a Soviet lake, into a region that Washington and London would proclaim part of their respective vital, national interests. This was Westernization and real politik not globalization. Its main goal was to promote an East-West energy production and export system, a third energy system quite independent of the Russian and Middle Eastern systems. However, Russia used carrot and stick policies, overt and covert operations to protect and promote its influence in the Caucasus and the greater Caspian region. The controversial Russian strategy had major successes and failures. By 2002, it became clear that Russia would win a substantial part of the Caspian energy export business. Instead of a system dominated by an East-West pipeline, it became clear that the Caspian export pipeline system would end up resembling a hub, a wheel with spokes sending exports in various directions. By 2003, two points were clear. First, the Caspian would definitely become a significant part of the world energy system. Second, it would be somewhat less important in terms of oil volume produced and somewhat less independent from the Russian and Middle Eastern systems than some Western strategists originally hoped. Afghanistan (1991) and Iraq (2003) drew American and British attention away from the Caspian and towards Central Asia and the Middle East. Iraq's reconstruction required major new investment by the major oil companies and the strategy of financing Iraq's reconstruction through oil sales meant that the United States and Great Britain would press to increase Iraqi oil production. The grand plan for a more progressive Iraq also pointed toward improved relations with Iran and new British and American interest in investment opportunities in Iran's energy sector. The net result will be less interest in the Caspian and less Western resistance to more Iranian involvement in the Caspian pipeline system. Between 1999 and 2003, OPEC and other petroleum exporting countries managed supply and demand quite well and recovered from the price collapses of 1998-1999. Such cooperation will be extremely important to Azerbaijan in the future. Keeping oil prices in the $25.00 range is in the best interests of the advanced industrial states and the developing oil-exporting countries such as Azerbaijan and Kazakhstan. Thus, supporting the cartel makes good sense. Security management will need new ideas and new models. Azerbaijan will find it more difficult to enter NATO than to have modest support from NATO. The United States and Great Britain will encourage regional security cooperation and will hesitate to make firm, major defense alliances with countries in the region. The unresolved Karabakh problem will continue to be a stumbling block to a really firm collective security agreement. In the longer run, the US will strive for a new Middle Eastern security system and perhaps support building a new, greater Caspian security system. 17 See Robert R. Smith, "Politics, Production Levels to Determine Caspian Area Energy Export Options;" the Oil & Gas Journal, 28 May 2001, pp. 33-38. 161 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi After a decade of decline, Russian influence began increasing as Russia shifted towards a more positive and profitable strategy towards the Caspian region. Moscow won a significant share of the Caspian's oil and gas export business . Azerbaijan is located within an interesting competitive triangle formed by Russia, Turkey, and Iran. Azerbaijan has a vital interest in building productive relationships with all three countries and in helping to prevent conflicts between them. As trade and commerce expand across the region, Baku will naturally emerge as the region's commercial and cultural center. Domestic political reform--especially financial accounting and business practice reform, is needed to realize this goal. The first decade's work, 1993-2003, created the international partnerships required by Azerbaijan to survive the post-Soviet crisis and to establish its new post-Soviet energy investment and development program. Diplomatic work to sustain and enhance those partnerships will continue to be vitally important. However, domestic political development is an equally, if not more important task. To keep winning new investments in an increasingly competitive international energy market, Azerbaijan needs steady work at improving the business climate. Globalization means that capital moves more freely. New opportunities for investment in Middle Eastern and Russian oil are just over the horizon and will compete with the Caspian. If Azerbaijan wants to hold and to attract new capital and to make Baku the Caspian's premier commercial center, it will need more intensive and systematic attention to business and financial institutional strengthening. 162 GLOBALIZATION AND POST-COMMUNISM Peter RUTLAND Wesleyan University Government Department Middletown / USA For 70 years the Soviet Union provided the main alternative model of modernization to that of liberal capitalism. The collapse of the USSR coincided with the rise of the concept of “globalization,” which came to signify the universalization of liberal capitalism, with a corresponding set of political and cultural values. Were these two processes connected? Did globalization accelerate the Soviet collapse – or did the Soviet collapse accelerate globalization? Did the modernization which socialist states undertook prepare them for globalization, or weaken them? Is the post in post-Soviet the same as the post in post-modern? GLOBALIZATION AND THEORIES OF HISTORY As Fukuyama presciently noted, the end of the Cold War meant the End of History, understood as a succession of stages of development. Socialism was above all a theory of history – more exactly an alternative history to that actually crafted by the West. Prior to globalization, economic and political development was understood diachronically: as a succession of stages or events, organized spatially across the territory of sovereign states. The most important thing to know about the socialist countries was that they were different because a proletarian revolution happened in Russia in 1917, and this revolution was replicated by force of arms in various other countries around the globe after 1945. With globalization this historical understanding of the human project has been replaced by a synchronic vision in which events happen simultaneously, outside space and time. Modernization, which globalization replaced, was a stages theory of history, while globalization focuses on integration in real time. The essence of globalization is precisely the revolution in communications technology which has abolished time and to an extent (a lesser extent) abolished space too. In theory, any country or people can avail themselves of the economic potential of the new frontier by opening their doors to the international division of labor and the foreign capital and technology. Both globalization and modernization are teleological – they reject the idea that history is cyclical, they believe that the future will not be like the past, they believe that the present is witnessing the birth of a new era. Is history really teleological, or cyclical? One can argue that globalization began in the 1800s, and peaked in 1914, when colonialism was at its height – as measured by the percent of GDP of the leading economies that was internationally traded, and by the percent of the world population that was living under foreign rule. If history is indeed cyclical rather than teleological, one can expect the globalization trend to reverse itself – perhaps because of war, ecological catatrophe, or demographic crisis. KEY FEATURES OF GLOBALIZATION The following lists six key features of globalization and briefly assesses their significance for the postsocialist countries. The first three features are widely acknowledged, the following three are rather more innovative and controversial. 1) Technological/information revolution The defining technology of the Cold War was nuclear weapons. The defining technologies of the global era are communication systems that shrink time and distance: TV, jet aircraft, satellites, computers, microchip, mobile phones, Internet, freight containers. These technologies cause a trend towards harmonization of cultural values – the medium brings a certain message. The socialist countries were pretty modern by globalization standards. They led in peak technologies like space rockets and satellites – without which the telecommunications revolution would not have been possible. They did pretty well in some aspects of mass diffusion of technology (literacy rates, gender equality). But they were backward in terms of the mass adoption of new consumer technologies (backward compared to the West, but advanced compared to most of the Third World.) In general they were champions of the wrong type of modernity: what Giddens calls “heavy” modernity (machinery, territory) rather than “light” modernity (risk, flexibility and uncertainty). Still, some types of “heavy” modernity (oil deposits, pipelines, etc.) are still crucial to the economic development of many postsocialist countries. And some of the human capital and educational infrastructure from the Soviet era still has 163 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi relevance. Russian teams routinely win first place in international high school computing contests, and it was a Russian who invented the first Gameboy game, Tetris, and the Nike swoosh. According to the World Values Survey (Inglehart) one of the lasting impacts of Soviet modernization was a certain secularization of mass value systems, which refers not just to religious belief but also a broader complex of values including attitudes towards gender roles. 2) Economic revolution In economics globalization is characterized by a new orthodoxy (the Washington Consensus) about the economic policies necessary to ensure growth. This consensus includes the following elements: - floating exchange rates; - lowering of trade barriers; - the Green Revolution in agriculture; - cheap energy (thanks in part to nuclear power); - the rise of the service sector as the predominant employer and wealth-generator; - the rise of trans-national corporations, able to move production to the cheapest location; - weakening of governments’ capacity to regulate their national economy; and indeterminacy in comparative advantage in the wake of scale economies and externalities (clustering). One can work down the checklist and note the extent to which the various post socialist countries have been able to adjust and exhibit these characteristics. Although this “Washington Consenus” has its critics (for example, Stiglitz), no viable alternative has been put forward in the post-socialist bloc. The closest would be the “Uzbek model” of state planning espoused by Islam Karimov, or the Soviet-style political economy of Alyaksandr Lukashenka in Belarus. But neither of these “models” have emulators outside their borders. It is clear that this formula is not working in pulling all countries out of poverty (EBRD, World Bank). On the contrary inequality between and within countries is growing at an alarming rate, with the world polarized into winners and losers. This leads to the question: What determines success or failure among countries that embrace globalization, that buy into the reform package? Are objective factors (initial conditions) responsible for success or failure, or can policy choices and political struggles make a difference? Various scholars have suggested factors such as geography, or the presence of civil society, as decisive in determining the winners and losers. The main conclusion of most studies of the post-socialist bloc is that initial economic conditions drive most of the success/failure, but macro-economic stabilization and structural reform can still make a positive contribution. According to the EBRD studies successful adoption of the Washington Consensus package adds about 3% GDP growth per annum for each 1 point increase in reform on the EBRD reform scale. 3) The triumph of liberal democracy The Global Era also means the collapse of the socialist alternative and the triumph of liberal democratic values. Some places resist the trend, motivated primarily by radical Islam, or ethnic nationalism. The spread of democracy in principle has the added advantage of fewer international conflicts, because established democracies almost never go to war with each other. However, although formally democratic institutions have spread to more countries than ever before in history, the quality of these democracies leaves much to be desired. There is widespread recognition of a gap between form and content: the formal installation of democratic institutions (“façade democracy”) does not lead to regimes which are genuinely responsive to popular demands. Optimism about the democratic opening of the 1980s has been replaced by a growing sense of a democratic closure. There is recognition that both democratic and market institutions take time to build, that Fedexing the Federalist Papers to Minsk will not turn Belarus into a liberal democracy. Attempts to force the pace of change from outside, by loan conditionality or other instruments of influence, may even be counter-productive. 4) Localization: the politics of nationalism Does globalization involve convergence to a single set of cultural values (does it equal Americanization)? Arguably, this is not so. The characteristic process of globalization is adaption of new technologies and ideas to local conditions: localization or customization is the dominant trend. Television is a fine example: while many US serials are shown abroad, more typical is the practice of copying the US format and making locally-produced serials and game shows. This applies still more strongly to complex economic and political institutions which are less easy to export than a Terminator movie. At the political level, one has seen globalization accompanied, more often than not, by a resurgence of nationalism rather than its withering away. Every state requires some appeal to a distinctive political identity ie. nationalism. States can move out along the nationalism axis at the same time as they move out along the globalization axis. Poland, Hungary, Czech Republic, Slovenia and the Baltics all found integration with 164 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya international instiuttions and economic liberalization to be highly compatible with assertations of national identity – just as Britain had combined jingoism and imperialism with economic liberalism in the mid 19th century. Each nation has to find compatibility among nationalism, regionalism and economic globalism. The dilemmas facing President Putin are not different from those facing Chancellor Schroeder, or Governor Ishihara of Tokyo: preserving national values and characteristic institutions while adapting to the challenges and possibilities of globalization. 5) Horizontal ties Globalization does not converge on a single culture: nor does it originate from a single source. Some countries make their own contributions to global culture, and some countries take their popular culture “horizontally” (Mexican soap operas in Russia) and not “vertically” from America. However, there is still a large gap between countries which are Generators versus Consumers of global culture. Russia itself is probably still capable of being a culture generator as it was even in the 19th century, when it was still economically peripheral. Regionalization has been increasing along with globalization – regional trade and political groupings (European Union, NAFTA, Mercosur, ASEAN, etc) have increased in importance. The post-socialist countries are disadvantaged in this regard. Their own regional organizations (CIS, GUUAM) are exceptionally weak, and their participation in regional groupings like the EU has been a source of division rather than cohesion. This raises the broader question of deficiencies in global governance. While there is a global economy there is no global government. Trans-national political institions have failed to keep pace with the revolution in communications and economics. Global interconnectedness (the Butterfy effect) means that economic or political problems in obscure parts of the globe (an export slump in Thailand in 1997, a run on the banks in Russia in 1998) can trigger economic meltdowns and terrorist catastrophes on distant shores. 6) Polarization Globalization clearly has a divisive and unequal effect. There is a gap between countries which are keeping up with globalization and those which are falling behind and become essentially excluded from the global system. Within individual countries, a minority of society has access to the new information technology while the minority are passive consumers or are simply excluded. The political implications of this increasing social stratification have not yet been thought through, but they do not augur well for democracy. The growing inequality between nations is connected to the growing inequality within nations by the ruling political and economic elites, who have the task of mediating this relationship. Other culture-brokers managing this gulf (pace Wedel) can be found in transnational corporations; in NGOs; in international agencies; and for that matter in terrorist cells and criminal groups. Most of the post-socialist countries seem to belong to the category of countries that have lost from globalization. In only four former Soviet bloc countries - Poland, Slovakia, Slovenia and Hungary - is economic output now above the level of 1989. In the longer-term, it looks likely that Russia, the Balts and most of the Balkans will recover, but the outlook looks less rosy for the remaining countries. What policy measures should be adopted to deal with the absolute losers from globalization? At present, the international community’s policy repertoire is limited. Some losers are sealed off and left to their fate. This category includes the mini-states which have emerged in the post-socialist bloc with a degree of local sovereignty but not recognized by the international community: Trans-Dniestr, Chechnya, Abkhazia, Karabakh. Some regions become the subject of international protectorates (scuh as Bosnia and Kosovo). The remaining countries, struggling to adapt to globalization, are advised to be patient, and to keep trying the policy package of liberal democracy and market reform which has so far failed to bear fruit. 165 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi BIBLIOGRAPHY − Hilary Appel, “The Ideological Determinants of Liberal Economic Reform,” World Politics, vol. 52, no. 4, 2000. − Anders Aslund, How Russia Became a Market Economy (1995) − Benjamin Barber, Jihad versus McWorld (1996) − Maxim Boycko, Privatizing Russia (1995) − Andrei Shleifer, and Robert Vishny and Harry G. Broadman, Russian Trade Policy Reform for WTO Accession (World Bank (ed) Discussion Paper No. 401, 1998). − William Coleman and Regionalism and Global Economic Integration (1998) − Geoffrey Underhill (eds) − Oleg Davydov, Inside Out : The Radical Transformation of Russian Foreign Trade, 1992-1997 (1998) − Jon Elster, Claus Offe Institutional Design in Post -communist Societies. and − Ulrich K. Preuss, Rebuilding the Ship at Sea (1998) − Mike Featherstone, Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity (1991) (ed) − European Bank for Transition Report Update (May 2000) Reconstruction and Development − Peter Evans, “The Eclipse of the State? Reflections on Stateness in an Era of Globalization” World Politics, vol. 50, no. 1, 1997. − Steven M. Fish, “The determinants of economic reform in the post-communist world,” East European Politics and Societies, vol. 12, no 1, 1998. − Geoffrey Garrett, Partisan Politics in the Global Economy (1998) − Francis Fukuyama, “The end of history?” National Interest, summer 1989. − Anthony Giddens, Runaway World (2000) − Stanislaw Gomulka, “The IMF-supported programs of Poland and Russia, 1990-94,” Journal of Comparative Economics, Vol. 20, 1995, pp. 316-46. − Joel Hellman “Winners take all: the politics of partial reform in post-communist transitions,” World Politics, vol. 50, no 2, 1998. − Hans-Henrik Holm, Whose World Order? Uneven Globalization and the End & Georg Sorensen (eds) of the Cold War (1995) − Jerry F. Hough, The Logic of Economic Reform in Russia (2000) − Ronald Inglehart, “Political culture and democratic institutions: Russia in global perspective.” Paper presented at American Political Science Association conference, Washington DC, 31 Aug-2 Sept. 2000. − Simon Johnson, et al, “The unofficial economy in transition,” Brookings PapersEconomic Activity, no. 2, 1997. − R.L. Barry Jones, Globalization and Interdependence in the International Political Economy (1995) − Robert Kaplan, “The Coming Anarchy,” Atlantic Monthly February 1994. − Robert Kaplan, “Was Democracy Just a Moment?”, Atlantic Monthly, Dec. 1997. − Jeffrey Kopstein and “Geographic Diffusion and the Transformation of the David Reilly, Postcommunist World,” World Politics, vol. 53, no. 1, 2001. − Susan Linz and Gary Krueger, “Enterprise restructuring in Russia’s transition economy,” Comparative Economic Studies, vol. 40, no. 2, 1998. − Paul Krugman, Pop Internationalism (1997) − Stephen McBride, Globalization and its Discontents (2000) and John Wiseman (eds)James H. Mittelman The Globalization Syndrome (2000) − Mitchell Orenstein, Out of the Red. Building Capitalism and Democracy in Post-Communist Europe (2001) − Deborah Palmieri,“Russia and the NIS in the World Economy,” Slavic Review, and Richard Ericson − Vladimir Popov, “Will Russia achieve fast economic growth?” Communist Economies and Economic Transformation, vol. 10, no. 4, 1998. − Andrei Shleifer and David Stark and László Bruszt, Without a Map: Political Tactics and Economic Reform in Daniel Treisman Russia (2000) Postsocialist Pathways. Transforming Politics and Property in East Central Europe (1998) vol. 54, no. 3, 1995. − Joseph Stiglitz, Whither Reform? (World Bank, April 1999) − David G. Tarr and Constantine Michalopoulos, Trade Performance and Policy in the New Independent States (World Bank 1996) − Daniel S. Treisman, “Fighting inflation in a transitional regime – Russia’s anomalous stabilization,” World Politics, vol. 50, no. 2, 1998. − Paul Welfens and Evgeny Gavrilenkov (eds), Restructuring, Stabilizing and Modernizing the New Russia (2000) − Janine Wedel Collision and Collusion: the Strange Case of Western Aid to Eastern Europe (1998) − World Bank, From Plan to Market: 1996 Development Report (1997) 166 СТРАТЕГИЧЕСКАЯ РОЛЬ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ Фарход ТОЛИПОВ Университет мировой экономики и дипломатии Ташкент / Узбекистан ВВЕДЕНИЕ В 1999 году Пентагон провел детальную стратегическую оценку Центральной Азии. При этом Афганистан рассматривался как предмет наибольшей озабоченности для безопасности КавказскоЦентральноазиатской зоны. Как известно, эта зона была передана в сферу ответственности Центрального командования Минобороны США. Тем самым, макрорегион Центральной Азии и Кавказа обнаружил свою новую стратегическую роль в мировой политике – роль, которая в решающей степени обусловлена фактом приобретения своей независимости и международной субъектности. В этом контексте Центральная Азия оказалась в фокусе стратегического и аналитического рассмотрения. Причем, так называемый центральноазиатский вопрос требовал не только выработки определенных практических политических позиций государств мира в отношении к данному региону, но и, прежде всего, изучения собственно его феноменологии, поскольку обнаружилась проблема выработки концептуальных внешнеполитических стратегий самих государств региона. «…Этот регион, окруженный четырьмя ядерными державами (и, возможно, скоро пятой) и членом НАТО, важен в полной мере. Мы не должны рассматривать его как придаток чего-то или как задний двор какой-либо страны» (1). Всеобъемлющий процесс политической, экономической, культурной и социальной трансформации, разворачивающейся в странах Центральной Азии можно изучать на основе одного из двух принципиально различных подходов. Первый подход требует рассматривать все эти страны как единый интегрированный регион. Другой подход предопределяет рассмотрение региона как разделенного, дезинтегрированного на пять стран. Ученые, имеющие дело с Центральной Азией, основывают свои подходы на исторических, этнических, культурных, экономических, геополитических или даже демографических факторах. На мой взгляд, однако, все эти факторы воспринимаются, как правило, как нечто неизменное или как независимые переменные. Я думаю, роль контекста столь велико, что независимая, в одном случае, переменная может стать зависимой – в другом. Контекст, в котором происходят Центрально-азиатские процессы, очень сложен. Методология, которая предлагается в данной статье, основана на учете этой сложности контекста таким специфическим образом, что все выше упомянутые факторы рассматриваются сквозь призму стратегического анализа (или стратегической целесообразности). Такие цели, как экономическое благосостояние, культурное и социальное процветание, устойчивое развитие, национальная безопасность, стабильность и независимость стран и народов в этой части мира, зависят в значительной степени от того, как мы будем представлять характер, сущность и динамику их пост-советской трансформации. Данная статья представляет собой попытку рассмотреть возможность действий Центрально-азиатов на международной арене в качестве единого центра силы, единого субъекта международных отношений. СТРАТЕГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ После устрашающих взрывов 11 сентября 2001 года в одночасье как бы вся система миропорядка получила мощную встряску, побудившую мировое сообщество пересмотреть саму парадигму международных отношений. А в новой парадигме, как мы понимаем, не просто найдется место для Центральной Азии – до недавнего времени периферии мировой политики – а этот регион будет играть одну из стратегически важных ролей в мире. Центральная Азия представляет собой обширный регион с территорией около 4 млн. км.2 и населением в 55 млн. человек. Ее геополитическая роль обусловлена промежуточным положением между Хартлэндом и Римлэндом - ареалами перманентного геополитического противоборства мировых держав. С Запада естественная граница проходит по береговой линии Каспия, на востоке по горным системам Джунгарского Алатау Тянь-Шаня, на юге совпадает с Хорасанскими горами, а также реками Амударья, Пяндж и Амрек. Страны Центральной Азии занимают важнейшее геополитическое и геоэкономическое положение, являясь мостом, соединяющим государства Азии и Европы. Столетия назад через этот регион проходили 167 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi маршруты Великого Шелкового Пути из Европы в Китай и Индию, и в настоящее время странами региона и другими заинтересованными государствами мира предпринимаются усилия по восстановлению этих маршрутов - современным автомобильным и железнодорожным транспортом. Дело в том, что в последние годы все большее число стран проявляет повышенный интерес к сухопутному сообщению между Европой и странами Азии и идея создания нового Шелкового пути становится все более популярной. В перспективе роль Центральной Азии еще более возрастет, так как со строительством трансазиатской железнодорожной магистрали, развитием автомобильных дорог и открытием транспортных коммуникаций на территории Афганистана появляются новые возможности выхода через Иран и Пакистан к Персидскому заливу и Индийскому океану. Кроме того, более полное использование транспортного коридора ТРАСЕКА, связывающего в единую сеть национальные железнодорожные и автомобильные дороги пяти Центрально-Азиатских и трех Закавказских государств с выходом в Европу, позволит поднять международное значение региональных транспортных путей, расширить их транзитные возможности, создать прочную основу для привлечения инвестиций. (2) Уместно, в этом отношении, было бы вспомнить, на мой взгляд, важное и точное замечание американского аналитика Росса Мунро: «Новый «Шелковый путь» современных железных и скоростных автомобильных дорог, который предоставил бы Китаю сухопутный выход далеко на запад, в конечном счете в Европу и Иранские порты в Персидском заливе, имел бы громадные стратегические последствия, возможно, сравнимые со значением, которое однажды имело открытие Суэцкого и Панамского каналов» (3). МЕНЯЮЩИЙСЯ СТАТУС-КВО В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ Что мы понимаем под глобализацией? Под глобальным развитием мы будем понимать совокупность политических, экономических, социальных, культурных, экологических, психологических изменений, происходящих во всемирном масштабе в результате жизнедеятельности людских сообществ и имеющих системное значение для прогресса всего человечества. Исследуя процессы глобализации, известный российский ученый А.И. Неклесса сделал интересный вывод: «В мире возникла новая география – целостность, определяемая не столько совокупностью физических просторов, сколько возможностью синхронного мониторинга событий в различных точках планеты в режиме реального времени. А также способностью цивилизации к оперативной проекции властных решений в масштабе всей планеты… Новое качество мира – его глобализация – проявилось также в том, что в 1990-е годы почти вся планета оказалась охваченной единым типом хозяйственной практики. Возникли также новые, транснациональные субъекты действия, слабо связанные с нациями-государствами, на территориях которых они разворачивают свою деятельность. Соответственно изменились принципы построения международных систем управления, класс стоящих перед ними задач, да и вся семантика международных отношений…. В итоге прежняя национально-государственная схема членения человеческого универсума все отчетливее приобретает форму нового регионализма и групповых коалиций» (4). Политическая глобализация вызвала дискуссии о характере формирующегося нового мирового порядка (НМП). Однако этот НМП еще не получил однозначной оценки со стороны политиков и политических исследователей. И вряд ли по этому вопросу достижим консенсус. Думается, любая формула НМП, основанная на представлении об N-полюсном мире, будет уязвимой, поскольку это представление a priori ограничено рамками силового рассмотрения мировой политики, в то время как эти рамки становятся все более размытыми, не отчетливыми, а собственно сила – все более диффузионной. Так, например, вряд ли униполяростью характеризуется миропорядок, поскольку униполь (США) никак не задает еще тех «последних» параметров политического бытия, под которые следовало бы подстраиваться другим элементам униполярной мировой системы. В этом смысле, даже Зб. Бжезински не мог не признать, что США станут последней империей мира. (5) Униполь может служить в качестве концепта лишь для описания переходной модели, но вряд ли - венцом «конца истории», вряд ли - детерминантой мирового порядка. Американское могущество бесспорно, но американская гегемония – не бесспорна; американские ценности бесспорны, но Пакс-Американа – не бесспорна. Это парадокс, может быть, но не дилемма. Сам факт признанного мировым сообществом американского лидерства и глобального превосходства – это «вещь-в-себе» и самоценное явление. Оно необходимо, но не достаточно для нового мирового порядка, поскольку даже по американским стандартам не плюралистично. Другая крайность - многополюсность миропорядка. Истина здесь в том, что много полюсов создадут скорее беспорядок, чем порядок. Да и многополюсность еще не есть ipso facto признак демократизации международных отношений, которой пытаются обосновывать свою концепцию приверженцы многополюсности, поскольку полюсы мира, представляя из себя разные цивилизации, разные социально-политические системы, вряд ли не будут соперничать между собой, преследуя свои собственные интересы, как это было в период биполярного порядка. В сравнении с однополюсным 168 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya миром, многополюсный миропорядок станет, если можно так выразиться, плюралистичным наизнанку, поскольку плюрализм в этой формуле будет выражаться исключительно в этой «магической» цифре N. Как представляется, наиболее демократической формулой НМП был бы Pax-Democratica. На мой взгляд, только расширяющийся мир демократий может претендовать на право определять содержание и характер миропорядка. Это та идея, против которой никакая держава не будет голосовать «против». Нам важно в рассмотрении Центральной Азии контекст глобализации учитывать именно с точки зрения регионализма и групповых коалиций. Идея международной демократии легко экстраполируется в идею региональной демократии, которая жизненно важна для стран Центральной Азии. Для них национальная демократия и региональная демократия, как видится, взаимно обусловливают друг друга. Более того, концепция региональной демократии, что интересно, может выполнять не просто интеграционную роль, но и посредством этого и геополитическую, поскольку она является важнейшей предпосылкой и гарантией не конфликтных, не безразличных по отношению друг к другу внешнеполитических стратегий государств региона. Проекция НМП на регион Центральной Азии вызвала геополитическую трансформацию этого региона и приобретает контуры новой «Большой игры». В контексте формирующегося нового мирового порядка и меняющегося статус-кво в Центральной Азии анализ стратегического присутствия США в данном регионе и стратегического партнерства между Узбекистаном и Соединенными Штатами есть по сути вопрос о политической субъектности, совместной и индивидуальной, центральноазиатских государств в мировой политике. Поэтому это узбекско-американское партнерство приобретает не только сугубо двустороннее, но, в силу своих импликаций, и региональное измерение. Таким образом, оно может быть рассмотрено с точки зрения целесообразности региональной интеграции, т.е., другими словами, в плане придания нового и значительного импульса этому процессу. Итак, вопрос об изменении статус-кво в Центральной Азии сводится к вопросу о перспективах региональной интеграции. И если стратегическое присутствие США в регионе стало отражением его системной геополитической трансформации, то историческая ответственность всех пяти государств – Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана, Туркменистана и Узбекистана – заключается в том, чтобы превратить эту трансформацию в центростремительный процесс. МОДАЛЬНОСТЬ НОВОЙ «БОЛЬШОЙ ИГРЫ» В большинстве аналитических работ по Центрально-азиатской геополитике этот регион рассматривается как имманентно конфликтный. «Большая игра» многим видится как игра с нулевой суммой. Верно подмечено, что “безопасность молодых государств этого региона подтачивается также и тем фактом, что США, Россия и Китай не могут прийти к созидательному [подчеркнуто мною – Ф.Т.] политическому консенсусу по своим глобальным интересам в этом регионе… Готовы ли Россия и Китай поступиться своими интересами в этом регионе и смириться с еще большим присутствием здесь США?” (6). Тем временем, при анализе региональной геополитики возникают два важных вопроса, а именно: 1) Насколько несовместимы или совместимы интересы глобальных и региональных держав – участников «Большой игры» в Центральной Азии? 2) Допустим, что опасения России о неизбежном расширении присутствия в данном регионе стран, интересы которых противоречат интересам России, в случае ослабления российского влияния здесь в какой-то мере оправданы. Следовательно, Россия должна, по мнению многих российских геополитиков, препятствовать реализации странами Центральной Азии, в частности, альтернативной «транспортно-коридорной политики». Что же делать тогда этим странам, которые имеют свои интересы и не могут перманентно зависеть в выборе своей внешнеполитической стратегии от мнимых или реальных опасений России? Приходится констатировать, что мы на сегодняшний день, к сожалению, еще не имеем полноценных ответов на эти вопросы. В большинстве случаев можно наблюдать лишь упрощенное толкование очень сложных и неоднозначных процессов, идущих в Центральной Азии. Это относится и к вопросу об американском присутствии в Центральной Азии. Вряд ли заслуживает сколь-нибудь серьезного внимания подозрения и утверждения о недружелюбном по отношению к России решении Узбекистана или Кыргызстана предоставить свое воздушное пространство и аэродромы воинским контингентам США, участвующим в антитеррористической операции в Афганистане. А ведь именно такого рода подозрения стоят за утверждениями о том, что американское военно-политическое присутствие в центральноазиатских странах вступает в противоречие с интересами России, Китая, Ирана и других традиционных геополитических соперников США. Но именно закостенелость традиционных представлений о роли и статусе данного региона не позволяет многим аналитикам и политикам понять фундаментально новую политическую ситуацию, сложившуюся в Центральной Азии. Она заключается в том, что этот регион не может далее оставаться в положении буфера между борющимися геополитическими противниками. 169 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Мало того, мне кажется, собственно смысл геополитической трансформации Центральной Азии, которую отразило американское вхождение в Хартлэнд, либо не понимается полностью, либо искажается намеренно некоторыми ангажированными аналитиками. Сегодня важно понять, что американское присутствие в Центральной Азии востребовано интересами не столько геополитическими, сколько интересами региональной и международной стабильности и безопасности, и должно быть, хоть и не перманентным, но продолжительным. Несмотря на заявления Госдепартамента и Минобороны США о том, что США не намерены создавать постоянные базы в регионе, все же это не означает полного выхода после завершения антитеррористической кампании в Афганистане. Военное присутствие определенного масштаба необходимо на ближайшую перспективу, поскольку оно не только будет создавать атмосферу геополитического баланса в Центральной Азии, но и способствовать странам региона в повышении уровня их боевой готовности и укреплении системы национальной и региональной безопасности. Наиболее точно, как мне представляется, цели США выразил известный американский ученый Фредерик Старр: «Цель Америки не в том, чтобы увеличивать иностранные войска в регионе. Напротив, она стремится помочь центральноазиатам и афганцам укрепить свои собственные границы и, со временем, сделать присутствие всех иностранных войск, включая американские, ненужным. Чтобы это произошло, все соседние страны и, особенно, Россия и Китай должны убедиться, что регион растет в большей безопасности в военном, политическом и экономическом отношении». (7) В своем выступлении перед сенаторами в подкомитете по Центральной Азии и Кавказу Комитета по международным делам Сената Ф. Старр обоснованно указывает на сохраняющиеся еще в некоторых российских политических кругах пережитки имперского мышления и предупреждает об этом так: «Этот имперский пережиток постепенно пройдет, но пока он остается угрозой. Это означает, что центральноазиаты после сотрудничества с США будут неизбежно испытывать удвоенное давление России, если мы внезапно покинем регион без участия в долгосрочных потребностях безопасности. То, что мы хорошо относимся к В. Путину, не меняет этой реальности». (8) Стоит отдать должное американскому эксперту по Центральной Азии, который заметил, что старая «Большая игра» не может быть адекватной стратегией глобальных держав в данном регионе. «Основная истина, на которой любое рассмотрение безопасности для Центральной Азии должно основываться, заключается в том, что ни одна отдельная страна или две страны не могут обеспечить адекватную среду безопасности для центральноазиатского региона. Окруженные ядерными государствами и грозными региональными державами, каждая из которых имеет тесные исторические и культурные связи с регионом, Центральная Азия не может зависеть в вопросах своей безопасности ни от одной из них без того, чтобы подвергать опасности безопасность всех других» (9). КОМПЛЕКС БЕЗОПАСНОСТИ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ VIS-A-VIS КОМПЛЕКСА БЕЗОПАСНОСТИ СНГ Центральная Азия представляет из себя т.н. «комплекс безопасности», если использовать термин Б. Бузана. По его определению, комплекс безопасности – это группа государств, чьи интересы безопасности связывают их достаточно тесно, что их национальная безопасность не может реалистично рассматриваться отдельно друг от друга (10). Исходя из такого видения Центрально-азиатского регионализма, нетрудно придти к выводу о необходимости и возможности создания рассматриваемыми странами своей региональной системы коллективной безопасности. Более того, такая система была бы объективно в интересах мировых держав, прежде всего традиционных соперников в «Большой игре» – США и РФ. Поэтому значение и роль Центральной Азии в меняющемся мире в решающей степени будет зависеть от характера взаимоотношений между самими ее странами, степени региональных интеграционных процессов. В этой связи преобразование Центральноазиатского экономического сообщества (ЦАЭС) в организацию Центрально-Азиатского сотрудничества (ОЦАС) в декабре 2001 года символизирует новый этап в эволюции этого регионального объединения. ЦАС должен стать новой формой коллективного поиска не только экономических, но и геополитических решений, которые бы отвечали интересам всех государств Центрально-Азиатского сотрудничества. Уместно, в этой связи, вспомнить важный пример общей воли и действий – принятое в 1997 году всеми пятью Центрально-азиатскими странами решение о создании в регионе зоны свободной от ядерного оружия (ЗСЯО). В условиях почти полного окружения региона государствами, обладающими ядерным оружием, особенно в свете совсем недавнего (май, 1998г.) испытания Индией и Пакистаном своего ядерного оружия, единая воля Центрально-Азиатских стран о создании ЗСЯО – не просто еще одно отражение исторически предопределенного интеграционного процесса в регионе, но и вполне ясный признак общего взгляда на основы и способы обеспечения региональной безопасности. Упомянутый выше Ф. Старр считает, что Соединенные Штаты должны быть готовы сохранять свои силы в регионе до тех пор, пока всеобъемлющая структура безопасности не будет иметь место. Он 170 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya предлагает следующую простую формулу долгосрочной структуры безопасности: «Мы будем выводить наши войска из Центральной Азии, но вы должны сделать то же самое, или не вводить ваши силы, если их сейчас там нет. Результатом будет Центральная Азия без иностранных сил» (11). Думается, эта концепция, при всей свое простоте, содержит в себе геополитически инновационный подход, заключающий в том, что Центральная Азия ценна сама по себе, она значима не в качестве объекта притязаний внешних держав, а в роли самостоятельного политического субъекта, который может активно способствовать делу укрепления международной безопасности тем, что, если можно так выразиться, сама позаботится о себе. Все эти соображения приводят нас к заключению о том, что наиболее адекватной формулой безопасности для Центральной Азии может быть следующая: первичность ЦАС и вторичность других механизмов создания архитектуры региональной безопасности. Эту формулу не следует понимать как призыв к центральноазиатам не участвовать в каких-либо организациях в решении вопросов безопасности, не создав коллективную систему между собой, а как стратегическую установку на то, что всякое участие в вышеуказанных международных организациях и, в целом, мировой политике, страны Центральной Азии должны подчинить идее и перспективе обеспечения коллективной безопасности в регионе. ЗАКЛЮЧЕНИЕ Некоторые аналитики заговорили о нео-Плане Маршалла для Центральной Азии. Думаю, эта концепция заслуживает серьезного внимания и обсуждения. Действительно, План Маршалла, предложенный для послевоенной Европы, не просто способствовал возрождению экономик западноевропейских стран, но и стал первотолчком последующей реальной и успешной их интеграции. А европейцы именно в интеграции видели способ восстановления стратегической значимости в мировой политике и условие обеспечения мира, дальнейшего развития и процветания. Напомним, в этой связи, как в новой Стратегии национальной безопасности США, принятой в сентябре 2001 года рассматривается вопрос об американской помощи. «Соединенные Штаты должны инвестировать время и ресурсы в строительство международных отношений и институтов, которые могут способствовать разрешению локальных кризисов, когда они возникают. Соединенные Штаты должны быть реалистичны относительно своей возможности помогать тем, кто не желает или не готов помочь самим себе. Где и когда люди будут готовы сделать свою часть работы, там и тогда мы будем стремиться действовать решительно». (12) Новую стратегию США, возможно, следует воспринимать и как своеобразное послание в адрес как традиционных, так и новых друзей и партнеров. Решительно поддержав антитеррористическую кампанию, Центральноазиатские страны сумели добиться в определенной мере «разрядки напряженности», признаки которой в последние годы стали возникать в отношениях между ними и США. Теперь самое важное для стран данного региона – сохранить тенденцию сближения с Соединенными Штатами и сделать это, избегая возобновления традиционного геополитического соперничества мировых и региональных держав в Центральной Азии по модели «игры с нулевой суммой». Американское военно-политическое присутствие в регионе в связи с антитеррористической операцией в Афганистане стало своеобразным тестом как для США, РФ, КНР и других внерегиональных субъектов центральноазиатской геополитики, но и собственно для внутрирегиональных субъектов. Как новые независимые государства Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан и Узбекистан построят свои отношения с США – на основе индивидуальных национальных интересов или с учетом факта существования общерегиональных интересов – вот главный вопрос сегодняшней повестки дня американоцентральноазиатских отношений. 171 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi ЛИТЕРАТУРА − S. Frederick Starr. The War Against Terrorism and U.S. Bilateral Relations with the Nations of Central Asia. U.S. Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on Central Asia and the Southern Caucasus 13 December 2001. − См. подробнее: «Центральная Азия: геоэкономика, геополитика, безопасность», под ред. Р. Алимова, Ш. Арифханова, С. Ризаева и Ф. Толипова. – Ташкент: «Шарк», 2002. − Munro, R.H. “China, India, and Central Asia”, in J.Snyder, ed., After Empire. The Emerging Geopolitics of Central Asia (Washington: National Defense University Press,1995), p. 130. − Неклесса А.И. Ordo Quadro – четвертый порядок: пришествие постсовременного мира. – Полис, № 6, 2000. − Zb. Brzezinski,. The Grand Chessboard. American Primacy and its Geostrategic Imperatives (Basic Books – Harper Collins Publishers, Inc, 1997). − Акимов Т. Мудрая обезьяна на вершине горы, или Грозит ли распад государствам Центральной Азии. – ИАЦ “Евразия”, 15 мая 2000г. − Starr, F. The United States, Afghanistan, and Central Asia, Nordic Newsletter of Asian Studies no. 3 / 2002. − S. Frederick Starr. The War Against Terrorism and U.S. Bilateral Relations with the Nations of Central Asia. U.S. Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on Central Asia and the Southern Caucasus 13 December 2001. − S. Frederick Starr. The War Against Terrorism and U.S. Bilateral Relations with the Nations of Central Asia. U.S. Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on Central Asia and the Southern Caucasus 13 December 2001. − Buzan, B. People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era (Boulder, Colorado: Lynne Rienner Publishers, 1991), p. 190. − S. Frederick Starr. The War Against Terrorism and U.S. Bilateral Relations with the Nations of Central Asia. U.S. Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on Central Asia and the Southern Caucasus 13 December 2001. − The National Security Strategy of the United States of America. На сайте http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf 172 KÜRESEL KENTLERİN REKABETÇİ POTANSİYELİ: BAKÜ KENTİ ÖRNEĞİ Hakan ALTINTAŞ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İ.İ.B.F., Kamu Yönetimi Bölümü Kahramanmaraş / TÜRKİYE Mehmet TAN Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Bölümü Sultanahmet - İstanbul / TÜRKİYE ABSTRACT Cities are greatly changed by the advancement of science and technology, the intensification of global economic forces, the globalisation of production, the changing nature of wealth creation and the specialization and the division of knowledge. In this globalising world, capital concentrates on some certain cities, the so called “world cities” or “global cities”, which have a crucial role to organise the worldwide economy. In this process, the role of cities is shifted from industrial production to knowledge-based development. In last decades, it is observed that this globalisation process is effecting Baku. The city, with its geographical and strategic location, historical and cultural assets, dynamism and functional capacities that it carries, is in the process of transformation towards becoming a global city. The new developments modes are emerging in the areas of industrial sectors that attract global capital and investments. The impacts of these developments on the socio-economical and spatial aspects of the city are being analysed. The purpose of this paper is to analyse the potentials of Baku in the context of global city. It also explores the main obstacles in the way of Baku, in order to be a world city and how these obstacles can be overcome. ÖZET İleri düzeyde bilim ve teknolojik gelişmeler, küresel ekonomik güçlerin yoğunlaştığı; üretimin küreselleştiği; refah yaratımı ve uzmanlaşma ve bilginin yayılımı kentlerde büyük bir değişime neden olmaktadır. Günümüzün küreselleşen dünyasında, sermaye “dünya kentleri” veya “küresel kentler” adı verilen dünya ekonomisinin kumanda merkezlerinde yoğunlaşmaktadır. Endüstri üretimini temel alan gelişmeden bilgi tabanlı gelişmeye doğru olan süreçte kentler önemli roller üstlenmektedir. Küreselleşme sürecinin etkileri özellikle son on yıl içerisinde Bakü kentinde gözlemlenebilir. Transformasyon süreci içinde olan Bakü’nün coğrafik ve stratejik bir yerleşim alanına, tarihi ve kültürel zenginliklere, dinamik ve işlevsel bir kapasiteye sahip olması küresel kent konumuna ulaşacağını göstermektedir. Endüstri alanlarındaki yeni gelişme modelleri küresel sermaye ve yatırımlar için cazibe merkezi olmaktadır. Bu gelişmelerin sosyo-ekonomik ve kentin uzamsal yayılımındaki etkileri analiz edilecektir. Bu çalışmada, Bakü kentinin küresel bir kent olabilmesi için mevcut potansiyelinin değerlendirilmesi ve karşılaşılan güçlüklerin çözümüne yönelik önemli faktörler irdelenecektir. I. KÜRESEL KENTLER, KÜRESEL ETKİLEŞİM ALANLARI Kentleşme özellikle XX. yüzyılın en önemli olgularından biri olmuştur. Bu yüzyılın ikinci yarısından başlayarak dünya, özellikle gelişmiş ekonomilerin yönlendirmesi ile, daha küresel (global) bir bakış açısına yönlenmiş ve dünya ekonomik sistemi bu sürecin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Küreselleşme sürecinin ekonomileri birbirlerine eklemlemesi, kentleşme olgusunu da yerellikten dünya ölçeğine taşımıştır. Bu gelişme ile birlikte kentleşmeye koşut olarak metropolleşme ve kentsel sistemlere koşut metropol sistemler tanımlanmaya başlanmıştır. Metropolleşme süreci, 4 aşama ve farklı süreçler olarak tanımlanmaktadır. Birinci süreç metropolleşme, sade ya da basit bir kenti ya da kentsel bütünü, kentsel bölge ya da metropol statüsüne getiren süreç olarak tanımlanır. Ayrıca, metropolün, mekansal büyüklüğü ile tanımlanmış büyük kente göre üstlenmek zorunda olduğu rolleri de ifade eder. İkinci süreç, üretim faaliyetlerinin yarattığı dinamizm ile yönlendirilmiş dünya kentleri ya da uluslararası kentlerin ortaya çıkmasına neden olan süreç olarak tanımlanmaktadır. Üçüncü süreç, işgücü ve yatırımların odaklaşma, yoğunlaşma mekanizmaları ve kapasiteleri üzerine kurulmaktadır. Bu süreç tanımı daha çok sanayiye dayalı ekonomik yaşam ve özellikle dışsallıklar üzerine kurulmaktadır. Dördüncü süreç ise; metropol içi ayrışmayı öne çıkarmaktadır. Bu süreç içinde eş zamanlı olarak birbirine ters oluşumlar yaşanmaktadır: Örneğin gücün bir alanda yoğunlaşması, yüksek teknolojiye dayalı işlevler aynı zamanda eşitsizlikleri, güvensizlikleri ve huzursuzlukları da ortaya çıkarmaktadır. Küresel kentler, küresel etkileşim alanları olarak yerel ve bölgesel gelişme sürecinde, küresel ekonominin alt yapısının yeniden biçimlendirilmesinde, olmazsa olmaz şartlarının yeniden tanımlanmasında ayrıcalıklı bir konuma sahiptirler. Gerçekten de küresel kentler plânlamacılara ve uygulayıcılara, dünyanın her tarafında yerel, bölgesel, ulusal ekonomik gelişmenin sağlanması için nelerin yapılması gerektiği konusunda eşi benzeri bulunmaz bir aksiyon 173 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi aracı vermektedir. Kentlerin geleneksel rolleri gereği olarak hüküm sürdükleri yerel, bölgesel ve ulusal beylik alanları yeni ekonomik sistem gereğince aşılmakta, kentler birbiriyle rekabet edebilmek için giderek artan bir trendle küresel pazarla yoğun bir ilişki içine girmektedir. Küresel kentlerin rekabet edebilme gücü uluslararası yatırımları çekebilme cazibesiyle orantılı olarak artmaktadır. Rekabet edebilme gücünü açık bir şekilde tanımlamak güçtür. Küreselleşme bağlamında rekabet kavramı konusunda çeşitli argümanlar vardır. Rekabet genellikle bir ekonominin sağlamlığını, performansını veya pazar gücünü koruması olarak tanımlanmıştır. Diğer bir görüşe göre ise rekabet, ekonomik yapının dayanağı ve sektörel uzmanlaşmanın yanında genel koşulların, örneğin kurumsal verimliliğin niteliği, alt yapısal genişlemenin kalitesi ve verimliliğe etki eden diğer etmenlerin tamamının bütünsel olarak ulusal sisteme yansıması olarak değerlendirilmiştir. Başka bir görüş ise, rekabetin yalnızca sürdürülebilir değişim faktörlerinin üretimsel gelişmeyi sağlamasını (teknoloji, insan kaynakları vb.) değil, aynı zamanda ekonomik yapının ve politikaların nasıl biçimlendirilmesine yönelik çabaları da içerdiğini belirtmektedir (Begg, 1999: 795). Bu yaklaşımların tamamında rekabet, insana ve fiziksel sermayeye yapılan yatırımların etkinliğinde ve kurumsal ve örgütsel kapasitelerin artırılması olarak kabul edilmiştir. Bu sonuçtan hareketle bazı kentlerin performansının diğer kentlerden neden daha iyi olduğunu rekabet kavramı ile açıklamak olanaklıdır. Kentler için bu yaklaşım ne getirmektedir? Bu sorunun yanıtını aramadan önce küresel kentlerdeki rekabet olgusu konusunda şu açık tanım kabul edilmelidir. Kentsel rekabet bir derecelendirme sistemi olarak kentlerin ürettiği mal, hizmet ve sermayenin geniş çaplı olarak bölgesel, ulusal ve uluslararası pazarların ihtiyacını karşılamaya yönelik faaliyetler olarak ele alınırken, diğer yandan da vatandaşların gerçek gelirinin artırılması, yaşam kalitesinin yükseltilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın başarılması olarak nitelendirilmektedir (Lever ve I. Turok, 1999: 791). Bu tanım, esnek arazi kullanımı, sahip olunan bir pazar, rekabet edebilme yeteneği kazanma, eğitimli ve hünerli emek gücü, modern etkin alt yapı, yerel yönetimlerce ihtiyaçların karşılanması, yüksek çevresel standartlar ve yaşam kalitesidir. Bu tanımlamalarda da vurgulandığı üzere, rekabetçi yapı için verimli etkin bir kurumsallaşmanın hem yerel hem de ulusal seviye de sağlanmasının önemi büyüktür. Gerçekten de rekabetçi yapı için daha iyi bir örgütsel performans gerekmektedir. Bakü, kentler arası oluşan ağ tipi örgütlenme içinde etkin ve potansiyel taşıyan konumuyla, öncelikle bölgesinde yeni roller ve etki alanları yaratabilecek düzeydedir. Bu düzeyin küresel boyutu ise bugün önemli bir tartışma konusudur. Küresel kentlerin küreselleşme rüzgârından etkilenme düzeyi ancak rekabetçi performansları, ekonomik, örgütsel kapasite ve yerel etmenlerce ölçülebilir. Şekil 1: Kentsel Performans Göstergeleri ŞEKİL 1: KENTSEL PERFORMANS GÖSTERGELERİ Ekonomik Performans Ölçütleri • Kişi başına düşen milli gelir • İşçi başına düşen milli gelir • İşçi başına düşen milli gelire brüt değer eklenmesi • Büyüme veya üretim oranları • • • • • Organizasyonel Kapasite Ölçütleri Yönetsel organizasyon Stratejik ağlar Liderlik Uzamsal ekonomik koşullar Vizyon ve Strateji • • • • Konumsal Ölçütleri Emek Arazi Alt yapı Yaşam Kalitesi Şekil:1 bize hangi kentlerin rekabetçi yapıları gereği başat, daha önemli veya daha önemsiz olarak derecelendirilmelerinin birtakım ölçütlere göre mümkün olacağını betimlemektedir. Kentlerin rekabetçi yapıları, onların küresel sermayeyle olan doğrudan bağlantılarını da ortaya çıkarmakta, etkili organizasyon performansı ve odak-cazibe merkezlerine dönüşümü gerçekleştirmektedir. Bakü’nün küreselleşmeyle boyutlanan ve yeni açılımlar kazanan, kentin güncel mekânsal oluşum potansiyellerinin ortaya konularak yeni yörüngesinde temelleşen ana eksenden sapmadan, mevcut yapılanmaya eklenen, yeni gelişme halkalarıyla mekânsal dokuda yatay ve düşey doğrultuda büyümesi sağlanmalıdır. Kentin büyümesi aynı zamanda yeni sorunlar ve çelişkilerin yaratıcısı durumundadır. Bu çalışmada, Bakü’nün küresel kent olabilmesi için üstesinden gelmesi gereken engelleri iki temel teorik yaklaşım kullanılarak açıklamaya çalışacağız. Bunlardan birisi Bakü’yü rekabetçi bir konuma getirecek olan “organizasyon kapasitesi”dir. Organizasyon kapasitesi “sürdürülebilir kalkınma ve temel gelişme plânlarının gerçekleşmesi için yardımcı olacak tüm aktörlerin bu konuya odaklanmaları, yeni fikirler, uygulanabilir politikalar geliştirme yeteneklerinin bütünü” olarak tanımlanmaktadır ( Van den Berg ve Braun, 1999: 787). Organizasyon kapasitesi bu çerçeve içerisinde, yönetsel organizasyon, stratejik ağlar, liderlik, uzamsal-ekonomik koşullar, vizyon ve strateji kentlerin performansını belirleyen önemli etmenlerdir. Bu etmenler Van den Berg tarafından geliştirilmiş ve literatüre kazandırılmıştır. 174 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Yönetsel Organizasyon: Kurumsal çerçeve ve karar almayla ilgili aktörlerin faaliyet gösterdiği yapıdır. Metropol belediyenin eylemsel iş birliği “co-operativeness” kentin etkinlik performansı, yönetsel ve plânlama prosedürü en önemli değişkenler olarak ortaya çıkmaktadır. Kamusal ve özel sektör aktörlerinin ilgi alanı olan projelerin fonksiyonel olarak yönetimi ve kamu yararı ile özel sektör kalkınma plânları arasında hakem rolü oynayacak denge kuracak yönetsel yapının önemi başat olarak ön plâna çıkmaktadır. Stratejik Ağlar: Kentlerin performansındaki etkileri gittikçe artmaktadır. Günümüzde, yönetiminin kendi başına karar verme inisiyatifi süreç içinde sınırlı olduğundan, kentlerdeki kamu ve özel sektör arasındaki denge ve etki ön plâna çıkmakta, gelişmenin yeni dinamikleri arasındaki karşılıklı etkileşim örgüsü çıkar gruplarının çok yönlü istemlerinin proje olarak tasarlanıp uygulanması aşamasında stratejik ağlar ön plâna çıkmaktadır. Söz konusu stratejik ağlar kamusal, yarı-kamusal ve özel sektör aktörlerinin aynı projedeki çıkarlarının ortak bir noktada buluşması kentin performansını artıracaktır. Liderlik: Kentin performansındaki etkisi diğer tüm bileşenlere eşittir. Anahtar kavram olarak yer almakta veya organizasyonun yeni ve mevcut ağsal ilişki örgüsündeki potansiyel projelerin ve çeşitli aktörlerin yönetilmesinde önemli bir konuma sahiptir. Uzamsal-Ekonomik Koşullar: Metropol alanlar birçok insan kaynaklarının faaliyet içinde olduğu yoğunlaşmış yerleşim birimleridir. Bu tür faaliyetler sonucu uzamsal ekonomik koşullara karşı tehdit edici engeller veya fırsatlar ortaya çıkmaktadır. Metropol kentin başarısı için uzamsal-ekonomik koşullar ve ağsal örgü çok önemli bir rol oynamaktadır. Kompleks problemlerin aşılmasında, çeşitli aktörler arasındaki uyumun sağlanmasında özellikle sosyal ve siyasal desteğin sağlanarak metropol alanlara yönelik çözümler üretilmektedir. Vizyon ve Strateji: Kentsel tüm politikaların metropol gelişme plânları doğrultusunda uygulanması olarak tanımlanır. Bu stratejiler ile tüm ilgili aktör ve araçların açıkça saptanan amaca kesin olarak yönlendirilmelidir. Bu yaklaşım tüm sürdürülebilir kalkınma plânlarında kabul edilen bir öneridir. Böylece plânın uygulanmasında ortaya çıkabilecek olası engeller ve çelişkilerin önüne geçilmesi sağlanmaktadır. Küresel kentlerin plânlanmasında, tüm faktörlerin kombinasyonu sağlanarak bağımsız hareket etme fonksiyonun ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Böylece kentler rekabetçi performans kabiliyetine sahip olarak bilgi ağları aracılığıyla tüm seviyelerde her aktörün ihtiyacı olan bilgi akımının oluşumuna katkıda bulunacaktır. Kentlerin liderlik ve vizyon kapasiteleri gelişecektir. Bakü’nün küresel kent olması için olmazsa olmaz şart olan kentsel performans Şekil:1’de gösterilmiştir. II. BAKÜ KENTİNİN REKABETÇİ POTANSİYELİ Azerbaycan’ın başkenti -en büyük sanayi, bilim ve kültür merkezlerinden biri olan- Bakü (yerli söylenişiyle: Baki) Hazar denizinin batısı ve Abşeron yarımadasının güneyinde 400 21 kuzey enlemi ile 480 20 doğu boylamı arasında en az 2 bin yıldan fazla tarihsel geçmişi olan bir petrol merkezidir (Türk Ansik., 1987: 97). Bir yandan Bayıl, bir yandan Zık burnu diğer yandan da Nargen Adası ile kapalı bulunan Bakü, Hazar Denizi’nin en güzel ve doğal limanıdır. En son Ruslar tarafından 1806 yılında işgal edilen Bakü 1920 yılında Azerbaycan’ın başkenti oldu. Bakü Doğu Avrupa’nın ve Yakın Doğu’nun en büyük kentlerinden biridir. Sovyetler Birliği’nde de üçüncü büyük kentidir. Bakü’nün şu anki yüzölçümü 2200 km2 ve nüfusu 1.807.000’dür (1927’de ise 300.000). Halk Azeriler, Ruslar, Tatarlar ve Dağıstanlılardan oluşan kentde çoğunluğu Azeriler teşkil etmektedir. X. yüzyıl Arap yazarlarında kentin adı Bakâh, Bakü, Bakûh ve Bakûye şeklindedir. Bad (rüzgar) ve kûbe (döğen) sözlerinden olma Farsça Badkûbe adı burada esen şiddetli rüzgarlarla ilgili olarak “yel döğen” anlamında söylenirse de W. Barthold ve Bakülü bilginler kentin Sasaniler’den Nuşirevan tarafından yaptırılmış olduğu söylentisi gibi, bu yorumun da sonradan uydurulduğunu sanırlar (Türk Ansik., 1987: 98). Bakü adının burada bulunan tabii ateşler dolayısıyla ateş kültürü ile ilgili olarak eski Gucerat (Hindistan’da) dilinde “ateşe doğru” anlamına gelen Bak’hü kelimesinden geldiğini düşünenler de vardır. Bakü adına tarih kayıtlarında ilk kez İS 885’te rastlanır (Ana Britannica, 1987: 219). Eski Yunan ve Roma kaynaklarında Bakü adına rastlanmaz. Feodalizm döneminde Bakü kentinin yakınlarında küçük ama güçlendirilmiş aile kulelerinden oluşan yapı ekilebilir alanların merkezine kurulmuştur. Bu savunma sistemiyle herhangi bir saldırı kolaylıkla engellenmiştir. Bakü kenti, tarih boyunca Hazar denizinin batı sahili boyunca en yoğun nüfusu barındırmıştır. Orta Çağda, Bakü doğumlu Abed ar-Rashid kentin erken dönemdeki tasvirini 1403 tarihinde şu şekilde ifade etmiştir (CIE, 1995). “Kent, iki alışılmadık biçimde kuvvetlendirilmiş taştan yapılmış iki kaleye sahiptir. Bunlardan en büyüğü deniz kenarının yanında dalgaları engelleyen yüksek duvarlarla örülüdür. Moğollar kaleyi ele geçirememiştir. Diğer kale ise öbür kaleden daha yüksek ve tepe kısmı korsanlar tarafından tahrip edilmiştir. Bakü’nün en belirgin özelliği gece gündüz sürekli esen rüzgardır. Bazen insanlar rüzgarın direncine karşı koyamaz atlar ve koyunlar kendilerini karada tutamayarak denize doğru sürüklenir. Günlük iki yüz deve yükünden fazla katran ve neft çıkarılır. Başka bir neft kuyusundan çıkarılan beyaz yasemin nefti gece gündüz bitmeyen bir özelliğe sahiptir ve bin dinara kiralanabilir. Neft kuyularının civarında sarı renkli katı toprak mum gibi yanıcı bir maddedir. İnsanlar bu maddeyi parçalar haline getirerek evlerinin ve banyolarının ısıtımını sağlar”. Arap coğrafyacıları Bakü’ye “neft yeri” (Ard-ün nefate) demiştir. 175 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Feodalizm döneminde Bakü kentinin yakınlarında küçük ama güçlendirilmiş aile kulelerinden oluşan yapı ekilebilir alanların merkezine kurulmuştur. Bu savunma sistemiyle herhangi bir saldırı kolaylıkla engellenmiştir. Bakü kenti, tarih boyunca Hazar denizinin batı sahili boyunca en yoğun nüfusu barındırmıştır (CIE, 1995). Bakü kalesinin surları yaklaşık 22 hektarlık bir alanda tepelik bir arazide konumlanmış ana kent merkezini çevrelemektedir. Surların çevresinde, körfezi bir amfi tiyatro gibi çevreleyen tepelerin yamaçlarında, modern Bakü’nün düzgün caddeleri ve görkemli binaları yer alır. Arkeologlar, tarihçiler, mimarlar, iç mimarlar ve eldeki verilere göre Bakü kalesinin en eski ve özgünlüğünü korumuş olan yapısı sahil kıyısına yakın olarak inşa edilmiş bölümdür (CIE, 1995). Bakü kentinin erken dönemine ait anılarına bu bölümde rastlanabilmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Bakü İçerişehir denilen eski ve Bayırşehir denilen yeni bölümlerden oluşmaktadır. XII ve XV. yüzyıllar arasında yapılmış İçeri Şehir Bakü’nün en eski yapılarını heykel ve müzelerini içeriyor. İçeri Şehir, labirenti andıran dar sokakları ve eski binaları ile ilginç bir görünüm sunar. Burada “Şirvanşahlar Sarayı”, “Kız Kulesi” ve diğer bir çok tarihi yapılar yer alıyor. Bakü kentindeki feodalizm çağının en parlak dönemi o zamanlar başkent olan Şirvan’da meydana gelen deprem sonrasında yaşanmıştır. Depremden sonra başkent Baküye taşınmıştır. Bakü kalesi bundan sonraki dört yüzyıl boyunca asıl biçimini almıştır. Sağ kolda “Çemberekent”, sol kolda petrol tasfiyehanesi ve neft depoları bulunan Karaşehir vardır. Kuzeyde “Şamahı yolu” diye ün alan mahalle yöresinde gelişip yayılan Bayırşehir ise, geniş caddeleri ve yeni yapılarıyla oldukça Avrupalı bir kentdir. Eşsiz güzellikteki ve zarif Şirvan Sarayı, kalenin en üst bölümüne yeniden inşa edilmiştir. Saray’da değişik amaçlarla kullanılan dokuz servis binası vardır. “Divan-khana” ve Şirvan şahlarının aile mezarlıklarının olduğu kısım, taşlara nakşedilmiş süsleme sanatının en güzel örneklerini sergilemektedir. Bakü’deki eski ve yeni yapılar, Badamdar denilen bir çeşit aktaştan yapılır. Yontulmağa elverişli olan bu yumuşak taş, havanın etkisiyle gittikçe sertleşir ve aşınmaz bir hale gelir, bu özelliğiyle Bakü mimarisinin güzelliğini sağlayarak “Doğu’nun Parisi” olarak adlandırılmaktadır. III. KÜRESEL KENTLER HİYERARŞİSİ VE BAKÜ KENTİ Büyük Bakü kenti, Apşeron Yarımadasının hemen tümünü ve ilçe düzeyinde 48 yönetim birimini kapsar. Bunlardan bazıları yarımadanın ucunda yer alan adalarda, biri de Hazar Denizinde, Bakü’den 100 km uzaklıkta, kazıklar üzerine kuruludur. Dünya metropolleri ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda Bakü “Gamma Metropol” oluşum içinde olan kentler sınıfı içerisinde gösterilmiştir. Bu özelliği, Bakü’nün özellikle 1980’li yıllardan sonra gösterdiği değişim ve dönüşümün bir sonucudur denilebilir. Bu bağlamda New York Paris, Tokyo, Londra, Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milano ve Singapur Alfa Dünya Kentleri, San Francisco, Sidney, Toronto, Zürih, Brüksel, Madrid, Mexico City, Sao Paulo, Moskova, Seul ve İstanbul Gamma Dünya Kentleri, ve Bakü’nün de içinde bulunduğu 37 kentte Gama Dünya Kenti oluşumu içinde olan kentler olarak tanımlanmaktadır. The Economist dergisinin Londra merkezli araştırma grubunun 130 kent üzerinde yaptıkları araştırmada Bakü kenti 99. sırayı almıştır (EIU, 2002). William Mercer tarafından 39 kriter kullanılarak yapılan çalışmada kirlilik oranı en yoğun yaşanan kentler arasında Mexico City, Baku, Dhaka, Mumbai, Almaty ve New Delhi kentleri gösterilmiştir. Globalization and World Cities Study Group and Network adlı grubun çalışmalarında Bakü kentinin dünya kenti oluşum sürecinde olan kentler kategorisinde gösterilmiştir. (GaWC, 2002). Bu tanımlamalar Bakü’de bulunan hizmet sektörünün küreselleşmiş yapısına bağlı olarak geliştirilmiştir. Bu bağlamda küreselleşmiş hizmet sektörü düzleminde Bakü’nün üst düzey metropol olarak Orta Asya bölgesini Moskova ile birlikte kontrolü altında tuttuğu görülmektedir. Ayrıca özellikle bağımsızlıklarını kazanmış cumhuriyetlerin dünya ile bağlantılarını sağlayan Bakü Orta Doğu ve Orta Asya Bölgesinde de oldukça geniş bir etki alanına sahiptir. VIII. yüzyıldan beri çıkarılan petrol Bakü’nün kent olarak gelişiminde çok büyük role sahiptir. Bakü dünyanın en büyük metropol alanlarından birisi olmaya çalışmaktadır. Gerçekten de Bakü hızlı bir büyüme trendine sahiptir. Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkelerindeki politik değişikler sonrası, Bakü konumunun sağladığı avantajlarla hızlı bir gelişme süreci içerisine girmiştir. Bu yeni değişim dalgası kenti yeni fırsatlara doğru açarken, eskiden Avrupa ile Asya arasında olan ekonomik aktivitelerin geçişken yapısını da değiştirmiş, kent giderek küresel kent olmaya doğru içsel ve dışsal dinamik faktörler tarafından zorlanmıştır. Şimdilerde Avrupa-Asya petrol başkenti unvanı kullanılmaktadır. Kent serbest pazar bölgesi olarak politik, sosyal ve ekonomik başkent hizmeti vermeye başlamıştır. Bakü kenti, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütünün Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Moldavya, Ukrayna, Rusya, Gürcistan, Türkiye, Avrupa ve Asya ülkeleri arasında ekonomik birlik kurularak geniş ekonomik ve sosyal ilişkiler ağının yayılmasında İstanbul kentiyle birlikte öncü bir rol oynamıştır. B. Derudder, P. J. Taylor F. Witlox ve G. Catalano tarafından yapılan ampirik alan araştırmasında 100 küresel strateji data bankası kullanılarak küresel düzeyde faaliyet gösteren firmaların 234 kentteki çalışmaları analiz edilerek 22 farklı kentsel alan tanımı yapılmıştır. Odak ve hibrit üyeliklere göre dizayn edilen bu alanlar hiyerarşik ve bölgesel süreçlerin etkisi altındadır (GaWC, Ekim 2002). Bu araştırmada Bakü kenti III. alansal bölge beşinci bant’ta bireysel üyeler bölümünde Tianjin, Guangzhou, Baku, Labuan, Nagoya kentleriyle birlikte gösterilmiştir (Şekil: 2). 176 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Şekil 2: Küresel Kent Alanlari Kaynak: http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb88.html#tab6 Bakü kentinin rekabetçi performansı, kentin farklı ekonomik etkinlikleri, organizasyon kapasitesi konumsal ölçütlerce belirlenmektedir. Bakü’nün ekonomisi artık kendi metropol sınırları ile sınırlı değildir. Bakü’nün küreselleşme sürecinin siyasal, ekonomik ve kültürel içeriği ve mekânsal etkileriyle Azerbaycan içinde özellikle diğer metropollere göre çok daha net, yoğunluklu ve hızlı bir değişim ve etkileşim sürecinin yaşandığı görülmektedir. Kentin sahip olduğu endüstriyel çeşitliliği yaymak için yoğun çaba harcamaktadır. Bakü Zerdüşizmin kutsal bir kenti iken petrolün bulunmasıyla önemli bir ticari merkez olmuştur. Tiflis-BatumMahaçkala-Rostov-Moskova-Culfa demiryolu ağının odağında bulunan Bakü kenti ve Azerbaycan’da 750 millik demiryolu sistemi mevcuttur. Uydu kentlerden kent merkezine her gün 150,000 yolcu seyahat etmektedir. Aynı zamanda Hazar Denizi’nin en güzel ve donmaz limanında bulunduğu için Astrahan-Pehlevi ve Ashabad deniz yollarının da merkezidir. Hazar denizindeki filo aracılığıyla sayıları 30’u aşkın ülkeyle ve 125 limanla ticari faaliyetler sürdürülmektedir. Bakü Krasnovodsk feribotu ile üç bin millik mesafede bulunan Avrupa kentleri, Rusya ve diğer Orta Asya ülkelerine seyahat etmek mümkündür. Geniş kapasiteli limanı sebebiyle deniz taşımacılığında da söz sahibi olması ve ayrıca ülke içi hava ulaşımında hizmet veren Bina havaalanının bulunması kentin önemini artırmaktadır. Bina havaalanından farklı ülkelerdeki 70 kentle hava ulaşım ağı kurulmuştur. Sovyetler Birliği’nin başlıca taşımacılık, ticaret, sanayi ve kültür merkezlerinden biri olarak sürekli gelişmiştir. Coğrafi konumunun avantajları ve yer altı kaynaklarının zenginliği (petrol, maden tuzu, kaya tuzu kurşun, safran, çinko, bakır, demir cevherleri, barit, alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireçtaşı, siyanit) kentin hızlı bir gelişme trendi göstermesine ve Güney Kafkasya ticaretinde birincil bir yer tutmasına yol açmıştır. Kentin ve ülkenin en büyük yer altı zenginliği petroldür. Petrol ve doğal gaz, Bahar, Kum Adası, Neft Taşları, Neftçale ve Sangaçal’da çıkarılmaktadır. Azerbaycan’da petrol, Hazar Denizine uzanan Apşeron yarımadasında, Kura nehri kıyılarında, Kabristan Bölgesinde ve Gence yakınlarında bulunmaktadır. Soğuk Savaş döneminde SSCB’nin petrol ihtiyacının tamamına yakın bir kısmının Azerbaycan tarafından karşılandığı göz önüne alındığında Azerbaycan’ın ve özellikle Bakü kentinin jeo-stratejik önemi daha fazla anlaşılmaktadır (İTO, 1992: 20). Bakü’de ilk petrol üretim teşebbüsleri 1770 yılında Bakü Hanı tarafından yapılmış, fakat bu teşebbüs verimli olmamıştır. Modern tarzda yapılmayan bu üretim faaliyeti 1871 yılına kadar devam etmiştir. Ancak, 1872 yılından sonra yeni metotlar ve Amerika’daki üretim sistemlerine uygun olarak yeni petrol kuyuları açılmış ve modern tesisler kurulmaya başlanmıştır (İTO, 1990: 241). Azerbaycan’da 1874 ve 1899 yılları arasında bir kısmı yabancı sermayeli olmak üzere 29 tane ortak petrol şirketi kurulmuştur. Batı kaynaklı yabancı sermayenin girmesiyle kent hızla büyüdü; ilki 1859’da inşa edilmiş olan rafinerilerin çoğalması ve petrolü Batum’a nakledecek Bakü-Batum petrol boru hattının döşenmesi kentin gelişmesini hızlandırdı; banliyölerde pek çok tesis kuruldu ve uydu kentler oluştu (TDV, 1991: 550). Bu olumlu gelişmelerle birlikte petrol üretiminde önemli ölçüde artış sağlanmıştır. XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da yıllık petrol üretimi 10 milyon tondan fazla olup, dünya üretiminin yarısı kadardır (Bagirov, 1996: 28). Aynı dönemde Rusya’nın petrol üretiminin ise %97.7’si de Azerbaycan tarafından sağlanıyordu. Yıllar içerisinde Azerbaycan’ın petrol üretiminin düşmesine rağmen, petrol sanayi çok hızlı gelişme göstermiştir. Bu gün ülkede ağır sanayinin temelini petrol sanayi oluşturmaktadır (HAK, 1997: 180). Azerbaycan’ın bilinen petrol rezervleri yaklaşık 8 milyar varil olup, 1989 177 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi verilerine göre petrolün %77’si Hazar Denizi’nden sağlanmaktadır (TIKA, 1996: 16). Ancak Azerbaycan’ın enerji rezervleri tam olarak bilinmemektedir. Bazı uzmanların tahminlerine göre potansiyel petrol rezervleri yaklaşık 40 milyar varil, doğal gaz rezervleri ise 500 milyar m3’dür (UN, 1997: 50). 1980’li yıllarda Azerbaycan, Sovyetler Birliği’nin en büyük üzüm üreticisi konumunu kazanmıştır. Üzüm üretimi tüm birliğin ve Kafkas ülkelerinde üretilen üzüm miktarına eşittir. Pamuk, sebze, çay, turunçgiller, zeytin, fındık tarımsal faaliyetler sonucu gıda ve konserve endüstrisi hızlı bir gelişme süreci içine girmiştir. Bakü’de bir şampanya fabrikası da kurulmuştur. Petrolcülükle ilgili olarak Bakü’de çeşitli maden sanayi ile tunç dökümcülüğü, makine atölyeleri ve türlü fabrikalar oldukça gelişmiştir. Bakü’de 228.000.000 kv. kuvvetinde bir elektrik merkezi, demir imalathaneleri, çimento, kereste, tütün, un, çelik ve deri fabrikaları mevcut olduğu gibi, Kafkas demiryollarının merkezi tamirat atölyeleri ile Hazar denizinin gemi ve vapur tamirat dokları da Bakü’de bulunuyor (İA, 1993: 260). Bakü’de 1919’da açılan Devlet Üniversitesi’nin yanı sıra 1945’de kurulan Azerbaycan Bilimler Akademisi ve çok sayıda diğer üniversiteler ve enstitüler faaliyet halindedir. Bakü’de 90’nı aşkın hastane ve 40 senatoryum, pansiyon ve dinlenme evlerinin sağlık giderleri tamamen veya kısmen ticaret sendikaları tarafından karşılanmaktadır. Tedavi hizmetleri ücretsizdir. Çeşitli tiyatrolar, opera ve bale kuruluşları, 180’den fazla kütüphane, 30 müze, 100’den fazla klüp, 6 tiyatro ile birçok resim ve sanat galerisi burayı bir eğitim ve kültür merkezi haline getirmiştir. Devlet senfoni orkestrası, devlet dans birliği ve devlet tiyatroları uluslararası çapta ün kazanmıştır. Bakü dün olduğu gibi bugün de bir basın ve yayın faaliyetleri merkezidir. Azerbaycan’da yayımlanan Azerice ve Rusça gazete ve dergilerin çoğu burada çıkmaktadır. IV. SONUÇ Modern ve tarihi yapıların yan yana görüldüğü Bakü’de kent, ekonomik ve sosyal büyümesiyle birlikte kalenin dışında gelişmiş ve modern Bakü İçerişehrin dışında teşekkül etmiştir. Kent yeni yönetim binaları ve sosyal tesisleriyle gösterdiği modern görünüm, hipermarketleşme ve ardından dev alışveriş merkezlerinin gelişimi ve buna paralel plazalar olarak tanımlanan dev ofis merkezleri ve ardından küreselleşmenin bir parçası olarak kabul edilen gökdelenleşme süreci Bakü’nün üstlenmeyi hedeflediği misyon açısından mükemmel bir ticari yapılanmayı da tanımlamaktadır. Uzun dönemli Bakü Büyükşehir sınırları gelişim planı 2000 yılında yapılmıştır. Bakü kentinin dinamik kapasitesinin temeli olan üç yapı ön plana çıkarılmaya çalışılmaktadır. Bunlar, kente küresel bir kimlik kazandırılması ve sürekli gelişimin sağlanması, ileri derecede uzmanlaşmış sanayi ve doğal kaynakların etkin-verimli kullanımına yönelik stratejik girişimlerdir. Bakü Büyükşehir sınırlarının 70 mil yarıçapında bulunan ilçe ve kasabalarıda absorbe ederek uzamsal gelişiminin sağlanması kentin küresel konumunu güçlendirecektir. Bakü’deki Merkezî İş Alanı’nın (MİA) yeni biçimi, üst düzey hizmetlerin yoğunlaşma alanlarını ve küreselleşmenin mekânsal etkilerini ortaya koymaktadır. Bakü, Azerbaycan’nın diğer ekonomik aktivitelerinde olduğu gibi finansal hizmetler ve diğer hizmet sektörlerinin de merkezî konumundadır. Ulusal bir merkez olarak gelişen Bakü, Azerbayca’nın ekonomik ve ticari ilişkilerinde uluslararası ilişkilerini kuran kent olarak büyümüştür. Bakü bu özellikleri ve hizmet sektöründe sahip olduğu rekabet avantajları ile bölgesel bir finans ve hizmet merkezi olmaya adaydır. Kent, büyük Azerbaycan ve Türk holdinglerinin, şirketlerinin, yabancı sermayeli şirketlerin, mali kurumların merkezi konumunda ve uluslararası ticari ve ekonomik ilişkilerin en yoğun yaşandığı yerdir. Bu itibarla uluslararası niteliği yüksektir. Ancak uluslararası niteliği Türkiye, Rusya ve dış dünya arasındaki ilişkilerin kurulmasından kaynaklanmaktadır. Bölgesel bir petrol ve hizmet merkezi olarak Bakü dış dünya ile tüm bölge ülkelerinin ilişkilerinin sağlanmasında aracı olacak bir merkez konumuna gelecektir. 178 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya KAYNAKÇA − “Karadeniz İşbirliği Bölgesi”. İTO Dergisi. İzmir Ticaret Odası Yayınları. İzmir, 1992. − “S.S.B.C’indeki Türk Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik Analizleri ve Türkiye ile İlişkileri.” İTO Yayını1990-22. İstanbul, 1990: 241. − Bagirov, S.,“Azerbaijan Oil:Glimpses of a Long History.”Journal of Int.Affair 1996: 28. − “Türkiye ve Türk Dünyası.”Harp Akademisi Yayınları. İstanbul, 1997:180. − “Azerbaycan Ülke Raporu.” TİKA. Ankara, 1996: 16. − “Azerbaijan Investment Guide.” UN, 1997: 50. − “Baku, Azerbaijan.” Compton’s Interactive Encyclopedia Compton’s New Media 1995. − “Bakü.” Türk Ansiklopedisi. (5. cilt ). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987: 97-98. − “Bakü.” Ana Britannica. (3. cilt ). İstanbul: Ana Yay., ve Encyc., Britannica, 1987: 219. − “Bakü.” İslam Ansiklopedisi. (2. cilt ). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993: 259-261. − “Bakü.” Türkiye Diyanet Vakfı.(3. cilt ). İstanbul: TDV Yayınları, 1991: 550-551. − “Azerbaycan Ülke Raporu.” TİKA. Ankara, 1996: 16 − “Azerbaijan Investment Guide.”UN, 1997: 50 − http://www.immigration.lt/ru/news/2002_03_12_vancouver_tops.htm [27 Şubat 2003]. − GaWC Data Set 4 (2002). Erişim: http://www.lboro.ac.uk/gawc/datasets/da4_6c.html . − Hierarchical Tendencies and Regional Patterns in the World City Network: A Global Urban Analysis of 234 Cities (22 Ekim 2002). Erişim: http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb88.html#tab6 [27 Şubat 2003]. − History of Azerbaijan (2002). Erişim: http://www.azerivista.com/history1.html. − Begg I. “Cities and Competitiveness.” Urban Studies 36. (1999): 795-809. − Lever ve I. Turok. “Competitive Cities: Introduction to the Review, Urban Studies 36. (1999): 791-793). − Leo Van den Berg ve Erik Braun. “Urban Competitiveness, Marketing and the Need for Organising Capacity.” Urban Studies 36. (1999): 987-999. − Vancouver third in global survey of leading Cities. (11 Mart 2002) Erişim: Melbourne, Vancouver Top City List. (4 Ekim 2002). Erişim: http://www.cnn.com/2002/WORLD/europe/10/04/world.cities/#fulllist. 179 STRUCTURE OF PARLIAMENTS, TERMS OF PRESIDENCY AND DEMOCRACY IN THE FRAMEWORK OF GLOBALIZATION Shah-Ahmad MUTALOV Institute of Averaged Languages UZBEKISTAN International practice is always referred to when establishing structure of democratic institutions in Central Asia and Caucasus. Namely, bicameral structure of parliaments was justified with reference to the world practice. There are bicameral and unicameral parliaments in the region. Justification for having bicameral parliaments is that administrative regions must be represented separately, and be able to advocate their interests in Parliament. Then, what is justification for one of them to be upper ones? Representatives of territories form upper chamber in the USA because the USA was formed of significantly independent (from each other) British colonies in North America. There the structure that had been borrowed from then existing parliaments was to safeguard relative independence of the States. Upper chamber of the British Parliament originates from struggle between old and new aristocracy. In France it was struggle between third estate and monarchy, aristocracy and clergy. Difference in development of democracy in industrial countries and that of the region in question is that democratic institutions have emerged there in the process of struggle between large social groups (classes) capable of forcing their will, and usually bicameral parliaments are typical of the countries where there was dramatic struggle between aristocracy and lower classes, or old and new aristocracy, or when a state emerged as a union of significantly independent territorial units. In the case of the countries of the region in question “democracy” is being built “top down”, i.e. by former official and non-official elite of the Soviet time. Thus, reference to “world practice” has questionable value. For instance, democracy requires government officials to be changed though elections as often as possible. World practice of democracy demonstrates that the optimal period for elections is four, or five years. Where president’s term in office is 7 years, either President is a ceremonial figure, or presidential power is balanced by popularly elected Head of Government. It is not the case in Caucasus and Central Asia. Extension of president’s term who is Head of executive and controls the Legislative does not foster democracy. There are no essential territorial differences in the countries of the region where bicameral parliaments exist, or will be established, or the composition principles do not reflect this structure. For instance, in Kazakhstan and Kyrghyzstan upper chambers are composed of representatives of old Soviet “oblasts” with no background history of independence, or ethnic specificity. Bicameralism in the region may be justified only if both chambers are equal, and formed of equal number of representatives of ethically specific territories (e.g. Karakalpakistan in Uzbekistan, Mountain Badakhshan in Tajikistan) and the rest of territory of the country, with, probably, representation of other ethnic, linguistic, and cultural minorities. That would mean formation of federation, or confederation. Table 1. Comparative Data on Parliaments Country Parliament Ethnic homogeneity index MPs’ terms Type of election Government position possible Mode of work Armenia Azerbayjan unicameral unicameral 96/2//2 90/3.2/2.5/2//2. 31 4 5 popular vote popular vote no no two (3 and 4 months) sessions two 4 months sessions Georgia unicameral 2 popular vote no two (4 and 5 months) sessions Kazakhstan bicameral popular vote 4 no permanent Senate and Majilis Kyrghyzstan bicameral 70.1/8.1/6.3/5.7/ 4 3/1/8//5 53.4/30/3.7/2.5/ 4 2.4/1.4//6.6 3 52.4/18/12.9/2.5 5 /2.4//11.8 popular vote 5 no Tajikistan bicameral Turkmenistan unicameral 8 Uzbekistan 64/25/3.5//6.6 6 9 unicameral 5 popular vote 7 77/9.2/6.7/2//5.1 5 popular vote 80/5.5/5/3/2.5/1 .5//2.5 popular vote 5 180 Legislative Assembly – permanently; Assembly of People’s Representatives sessions no for members not less than two sessions a of standing year units no permanent no for members of standing units 4 one and a half day sessions a year Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya 1 Note: 1998 est. Almost all Armenians live in the Mountain Karabakh region. To be bicameral, Council of Republic and Senate, “after due conditions are in place”. Council of Republic to be elected according to proportional rule, Senate to consist of Senators elected from Abhazia, Adjaria, and other territorial units (majoritarian), and 5 Senators appointed by the President. 3 Note: 1999 census 4 Senate – 39 seats (previously 47) elected by Deputies of local Representative bodies, 7 Senators appointed by President; other members are popularly elected, two from each of the 14 oblasts, the capital of Astana, and the city of Almaty, to serve six-year terms, 50% rotation in two years; the Majilis - 77 seats; 66 MPs are elected by majoritarian, 10 MPs are elected from the winning party's lists; members are popularly elected to serve five-year terms; popular vote. 5 Bicameral Supreme Council (Zhogorku Kenesh) consists of the Assembly of People's Representatives (70 seats; members are elected by popular vote to serve five-year terms) and the Legislative Assembly (35 seats; members are elected by popular vote to serve five-year terms) 6 Note: Russian, 3.5%, declining because of emigration. 7 Supreme Assembly (Majlisi Oli) consists of the Assembly of Representatives (Majlisi Namoyandagon), lower chamber, 63 seats; members are elected by popular vote to serve five-year terms, and the National Assembly (Majlisi Milliy), upper chamber, 33 seats; members are indirectly elected, 25 selected by local deputies, 8 appointed by the president; all serve five-year terms. 8 Unicameral People's Council (Khaliq Maslahaty, more than 100 seats: President, Members of Mejlis, 1 Representative from each “etrap”, Chairman of Supreme Court, Chairman of Highest Economic Court, Prosecutor General, Members of Cabinet of Ministers, Governors and Mayors; meets infrequently), is formally the Supreme Representative body, actually ruled by President and dominated by Executive. Assembly (Majlis - 50 seats; members are elected by popular vote to serve five-year terms) is unicameral legislative body. Mejlis is subordinated to Khaliq Maslahaty. Mejlis can delegate legislative power on some subject to President (Art. 66). 9 Constitutional Laws have passed in Uzbekistan on transformation of the Parliament into bicameral one. 2 Belgium where interests of different ethnic communities composing the society is an example of the kind of political order that should be reasonably followed. Of course, composition of the Legislative does not mean automatic solution of ethnic tensions. Positive statement here is that ethnic peculiarities should be taken into account together with dissemination of tolerance, including ethnic tolerance. Generally, size of legislative body tends to be a cube root of population.1 “Plurality elections always tend to be disproportional, but this tendency is reinforced when the membership of the legislature is significantly below the cube root of the population.”2 Let us say Δ/N index of cubic rule distortion. Among the countries of the region under question only Georgian Parliament has more seats than cube root of population. The last column if Table 2 gives ranks of compliance with cube root rule. Table 2. Cube Root Rule Country Armenia Azerbayjan Georgia Kazakhstan Kyrghyzstan Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan Membership (N) 131 125 235 116 105 96 50 250 (220**) Cubic root of population* 149 200 171 256 168 188 167 293 Δ Δ/ N 18 75 -64 90 63 92 117 43 (73) 0.14 0.6 - 0.27 0.78 0.6 0.96 2.34 0.17 (0.33) Rank of compliance 2 4 1 5 4 6 7 3 (3) *The closest integer number ** When bicameral 1 2 Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1999. p. 154. Taapega, Rein, and Matthew Sobert Shugart. Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems. New Haven and London: Yale University Press, 1989. p. 156-67. Cited according to: Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1999. p.154-155. 181 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi SEATS BY PARTY Table 3. Armenia Parties Unity Bloc (Republican Party, People's Party of Armenia) Stability Group (independent Armenian deputies who have formed a bloc) Armenian Communist Party Armenian Revolutionary Federation (Dashnak) Law and Unity Party National Democratic Union Law-Governed Party independents unfilled Seats 61 (41, 20) 21 10 8 7 6 6 10 2 Note: Total number of parties is 13. Seats by party change frequently. World practice tells that presidential governments benefit two party systems. From this point of view many countries of the region have excess number of parties. For the political parties in the region it might be reasonable to merge and form opposition to the government representatives in Parliament, and initiate amendments of the Laws on Elections securing a provision that a Government official elected to the Parliament must quit his/her position (if not already in place). Opposition must forget their microscopic view differences that caused macroscopic break, and form a party, or enroll merged party, or not engage in politics at all as individual right provide. The bold example is Uzbekistan with four official parties and no essential differences between them. Table 4. Azerbaijan Parties New Azerbaijan Party and allies Azerbaijan Popular Front Civic Solidarity Party Party of National Independence of Azerbaijan Musavat Party Communist Party of Azerbaijan Azerbaijan Popular Front "traditionalist" Compatriot Party Seats 108 6 3 2 2 2 1 1 Note: Total number of parties is 12 (CIA World Factbook. 37 according to Azerbaijan Republic web site). Opposition parties regularly factionalize and form new parties. Table 5. Georgia Parties Seats Citizen's Union of Georgia "Revival" Union Party Industry Will Save Georgia Abkhaz (government-in-exile) deputies Independents Other 130 58 15 12 17 3 Note: Total number of parties is 13. Table 6. Kazakhstan Parties (Majilis) Otan Civic Party Communist Party Agrarian Party People's Cooperative Party Independents Seats 23 13 3 3 1 34 Note: most independent candidates are affiliated with parastatal enterprises and other pro-government institutions. Total number of parties and movements is 14. 182 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Table 7. Kyrghyzstan Parties (total seats by party in the Supreme Council) Union of Democratic Forces Communists My Country Party of Action independents other Seats 12 6 4 73 10 Note: Total number of parties is 22 Table 8. Tajikistan Parties Assembly of Representatives People’s Democratic Party of Tajikistan Communist Party Islamic Rebirth Party Other Vote 65% 20% 7.5% 7.5% Note: Total number of political parties is 8 TURKMENISTAN Seats by party data is not available. All 50 elected officials preapproved by President NIYAZOV; most are from the Democratic Party of Turkmenistan, formal opposition parties are outlawed; unofficial, small opposition movements exist underground or in foreign countries. Table 9. Uzbekistan Parties People’s Democratic Party “Selfless” National Democratic Party of Uzbekistan Adolat Social Democratic Party National Renaissance Party Citizens’ groups Local government Vacant Seats 49 54 11 10 16 107 3 Note: Total number of parties is 4. They never form coalitions. Political scientists sometimes talk about Oriental democracy as opposed to the Western one. The models of democracy presented in the constitutions are quite Western ones or, better to say, shared, common to all the mankind.. Namely all the countries have constitutions, and the constitutions provide for rule by people, separation of power, guarantee basic human and civil rights, freedoms, and define duties, guarantee for freedom of associations, that the mass media shall be free and act in accordance with the law, it shall bear responsibility for trustworthiness of information in a prescribed manner, censorship is impermissible, electoral systems with equal, universal and direct suffrage by secret ballot. Models of democracy that is derived from the Constitutions do not manifest any Caucasus, or Central Asia, or Oriental understanding of democracy. Number of seats in parliament by parties shows that in the countries of the region with exception of Azerbaijan, Georgia, Tajikistan coalition of any two parties cannot not form majority or overcome the group of representatives of the Executive. Again it tells that merge of minor parties would contribute to development of democracy. As the republics are presidential ones the parties do nor form the Governments. “Majoritarian system is known to be more beneficial to strong parties. And two –party systems typify the majoritarian model of democracy and multiparty systems the consensus model.”3 As distribution of seats in the Parliament of Uzbekistan shows the strongest “party” is the executive, and the smaller the elected body the stronger beneficial effect for the strong party, i.e. for bureaucracy in Uzbekistan. The number of parties does not matter by itself. For instance, effective number of parties in recognized democracies such as Botswana, Jamaica, Bahamas, Barbados, Trinidad and Tobago, New Zealand, and Malta is between 1 and 2.4 In addition, presidential cabinets benefit two-party system. 3 4 Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1999. p. 63 Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1999. p. 112 183 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Table 10. Removal of Presidents Country Armenia Azerbaijan Georgia Kazakhstan Kyrghyzstan Tajikistan Turkmanistan Uzbekistan “Impeachment” Conditions High treason or felony. Art. 57 In order of impeachment. Art. 11; 103 High treason or other crimes. Art. 75.2. High treason. Art. 47 High treason or felony. Art. 51 Breach of oath or crime. Art. 72 Breach of Constitution and laws. Art. 60 As consequence of illness. Art. 96 Table 11. Comparison of Presidencies in the Region Elements President is Armenia Head of State Azerbayjan Head of State Georgia Kazakhstan Kyrghyzstan Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan Head of State Head of Head of State Head of State Head of State Head of and State and of and of State and of Commanderin-Chief, Guarantor of independency of Judicial Head of Executive Commanderin-Chief Guarantor of independency of Judicial Head of Executive, Commander- Executive Executive Executive Commander Commander- CommanderExecutive Commander- in-Chief -in-Chief Commander- in-Chief in-Chief in-Chief in-Chief Age of eligibility for the office 35 35 35 35 to 65 Term in the office 5 5 5 7 (originally 5 was 5) Participation in appointment of Judicial officials Appoints 4 members and Chairman of Constitutional Court (total 9 members), and Chairmen and members of other Courts Participates (Constitutional and Supreme Courts), appoints (other Courts) Appoints 3 Participates Judges (of total of 9) of Constitutional Court, proposes nominees for Supreme Court Power to dismiss Parliament Has Does not have Does not have Has 35 to 65 Participates Has 35 to 65 40 to ? 35 to ? 5 life-time 7 (was 5) Participates Appoints (nominates Chairmen and Deputy Chairmen, and Members of Constitutional, Supreme, and Highest Economic Courts) Does not Has have Participates Has Table 12. Constitutional Models of Democracy and Common Criteria of Democracy Commitment to the ideals of democracy and social justice are expressed one way or an other in the Preambles of all Constitutions. General Criteria of Democracy Rule by people. Constitutions (written or unwritten) Separation of power Guarantee for liberties and freedoms. Protection of rights. Free media without censorship as realization of the freedom of speech. Right to obtain information Electoral system with universal suffrage by secret ballot. Criteria of Democracy from Constitutions The people are the sole source of state power. (Ar., Art.2; Az., Art.1; Kz., Art. 3.1; Kr., Art. 1.3; Tj., Art. 6; Tr., Art. 2; Uz., Art. 7) The principle of the separation of power. (Ar., Art. 5; Az., Art.10; Kz., Art. 3.4; Kr., Art. 7, Para 2; Uz., Art. 11) Guarantee for liberties and freedoms. Protection of rights. (Ar., Ch. 2; Az., Ch. 3,4; Ge., Art. 7, Ch. 2; Kz., Art.12-26, 28-30, 32; Kr., Sect. II, III; Tj., Art. 5, Ch. 2; Tr., Art. 3, 11, Sect. II; Uz., Art. 13, Ch. 7, 89, 10 Freedom of information (Ar., Art. 24; Ge., Art. 19; Tj., Art. 30; Tr., Art.26; Uz., Art. 29), ban of censorship. (Az., Art. 39; Ge., Art. 23.2, Art. 24.2; Kr., Art. 36.1; Censorship is impermissible. (Uz., Art. 67) Electoral system with equal, universal and direct suffrage by secret ballot. (Ar., Art.3; Ge., Art.28; Kz., Art. 3.2, Art. 51.5; Kr., Art. 1.6; Uz., Art. 117) 184 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Table 13. Electoral formulae Armenia majoritarian and proportional Azerbayjan majoritarian and proportional Georgia majoritarian and proportional Kazakhstan majoritarian Kyrghyzstan Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan majoritarian majoritarian majoritarian majoritarian In Uzbekistan bicameral structure of legislature (following practices of Kazakhstan and Kyrghyzstan) supposes lower chamber working out drafts, and deemed to be professional politicians. Two main reasons were presented to have bicameral parliament: to have professional politicians in parliament and to protect interests of the regions (viloyat). The first reason is good by itself, if taken abstractly. Even some people in political opposition5 took the reason at almost face value. To make more accurate judgment one has to look at the proposed mechanism of forming the two cambers. The Lower Chambers elected by popular vote, and work on draft legislation, the Upper Chamber to be elected by local government bodies. The Central Government is supposed to report to the Upper Chamber. Given the strict control of the executive over local representative bodies, this regulation means that the Government will report to itself, that means not accountable government. The Lower Chamber is supposed to submit the drafts to the Upper one for pass. That means that the executive strictly controls legislature. It is supposed that the elected members (permanently working in Senate for Uzbekistan) of the Upper Chamber will not hold offices as the sign of their independence from the executive, but each of them will think of his/her work after expiration of parliamentary duties. Professional politicians grow in political parties and public organizations. Deputies must be mature politicians at the time they bid for elected offices. And political parties were the builders of democracy in developed countries. Democracy except democracy of primitive formation is not inexpensive. As economic conditions and lack of democratic traditions in Central Asia and, in particular, in modern Uzbekistan do not allow for fast establishment of full scale democracy the politics should not produce facade of democratic country trying to please (unsuccessfully) the West but should honestly accept reality, recognize that the level of democracy in the country is very poor, and gradually to build institutions of democracy: accountability of government, free and fair elections, freedom of speech and expression, political and economic rights of citizens. But it is utopia to believe that those who have power will voluntarily transfer it. The way out here is education, including education with help of developed countries. As the conference covers the region of Caucasus and Central Asia we have to consider North Caucasus as well. North Caucasus is part of Russian Federation, a unitarian state despite the name, indices cannot be applied to them without reservations. Non the less, we consider that there are variations in performance and differences in the level of democracy. They have to be represented in Russian Parliament as national units of real federation (confederation) with no differentiation of their statute based of their size of proportion on native ethnic group in the population. It seems to be the only way to reconcile rights of peoples to self-determination with international standard of integrity of states that is political practice although scientifically may be contested. 5 Abdumannob Pulat. EURASIA INSIGHT January 26, 2002. UZBEKISTAN'S REFERENDUM: THE DANGERS OF OVERDRAMATIZING THE SITUATION A EurasiaNet Commentary by Abdumannob Polat: 1/26/02 185 THE SECURITY RELATIONS BETWEEN CHINA AND CENTRAL ASIA IN THE GLOBALIZATION ERA Gourbani KOSHAKI Taiwan National University TAIWAN After the collapse of Soviet Union, on the world geopolitics stage emerged some dramatically changes. Within which is the creation of a new area as central Asia, with its unique economic and security characteristics. Today central Asia is regarded as a potential energy source for global market and is facing very serious security problems as drug trafficking, separations, radical religionist, terrorism, pollution, illegal immigration and so on. But for china the most immediate need was security and economic needs. For china that has a very busy and critical security complex in its south and eastern borders and the rivalry with the U.S in that region has exhausted china, the security and stability it its western borders was very important. The weak states, which emerged from the disintegration of Soviet Union, had a long border with china. Further more the Turkic ethnicity of these states could revive the sound of pan-Turkism that its first target in china would be Xinjiang Uigur autonomous province. So any action that could stabilize the western borders was appreciated. The other element was the growing American presence and participation in the Central Asian region under different excuses, like economic or humanitarian or others. To find a deterrent mechanism for the U.S influence also was very significant. The economic aspect of the importance was mainly because of oil and gas. Not exactly because of the regions oil and gas, but to secure china in energy field. The security of energy supply plus the economic prosperity that the pipeline could bring to other energy field in its way through Xinjiang is a very charming project for china. Further more the growing central Asian market with developing it economy can be a plus very important for china’s western territory’s economy. In this paper I have tried to introduce the security and economic importance of the western region of china for that. On the other hand I have tried to introduce the essence of the relations between china from one side and other countries like the U.S, Russia, and central Asia from the other side. Further more I have focused on Shanghai Cooperation Organization, as an organization and the essence of it. In this paper I have had some question as follows: What is the impact of globalization on china? What is the role and goal of china in Central Asia? What is the role of the regional players in the security aspect? What is the essence of SCO? CHINA AND ITS PROBLEMS: 1. China and Globalization Chinese president in his address to APEC on Nov. 2000 said closer economic and technological ties between nations and regions constitute a positive factor to promote world peace and stability. On the other hand Globalization had negative economic consequences, including a widening economic gap between and within the nations. Also china concerns about the potential negative political and cultural consequences of Globalization as some great powers try to force their own values, economic regime, and social system on the others1. In china there are two main groups who concern about Globalization. First the Reformers who are the current policy makers and believe china may not changing fast enough to meet the challenges of Globalization but china don’t have other choice for present time. Chinese officials know that it will takes some sacrifice abut social stability, traditions and traditional thinking, endure cultural confusion, and carry out painful political reforms.2 What makes Chinese officials beware more and more is because what have happened following Asian financial crisis, which devastated East Asian economy. The other one was US/NATO attack on Yugoslavia in 1999 and mistake bombing of Chinese embassy. For Chinese it was a key element of US strategy aimed at achieving global hegemony.3 1 2 3 Banning Garrett . China faces, debates, the contradictions of Globalization. Asian Survey, Vol. XLI, No.3, May/June 2001 university of California press (p.409) Ibid (p.413) Ibid (p.411) 186 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya China has tried to outweigh the costs of globalization. China is one of the great winners of globalization among the developing countries and has been the top recipient of foreign direct investment for the five past years. Furthermore china has obtained advance technology and management skills as a result of it’s participation in the process.4 Second are the hard liners who view Globalization as a threat to Chinese value, independence, and sovereignty, contending that china have to go out of Globalization process.5 Nationalists and leftists who represent this group believe that the Peace and Development strategy is reflecting globalization values and although sounds good but is signed to serve great powers. For them “Peace” is opposite of the use of force to defend china’s sovereignty and Development means GDP growth, not equality.6 China’s approach to foreign policy in the 1980s and 1990s has emphasized nationalism, sovereignty, and zero-sum balance of power politics which and be described as neo-realist approach. In many relations establishments China has acted as counter-balance to the U.S. In Chinese eyes, America is not only a global hegemon that needs restraining but may also pose a threat to the stability and statues of china itself.7 After 9/11 In the aftermath of Sep.11 US has focused on war whereas its economy is slowed down but china is as usual focusing on its economy and getting progress.8 China’s security policy The idea of “New Concept of Security” emerged from the context of the July 1998 defense white paper, China’s National Defense. China’s New Security Concept has three parts: 1. The relations among nations should be established on the basis of the Five Principles of Peaceful Coexistence: Mutual respect for territorial integrity and sovereignty Mutual non-aggression Non-interference in each other’s internal affairs Equality and mutual benefit Peaceful coexistence 2. In the economic field, all countries should strengthen mutually beneficial cooperation, open up to each other, eliminate inequalities and discriminatory policies in economic and trade relations, gradually reduce the development gaps between countries, and seek common prosperity. Such steps can form the economic basis of global and regional security. Maintaining a normal and sound economic, trade, and financial order calls for not only a perfect macro-economic management system as well as a sound system of economic operations, it also calls for strengthening regional and international economic contacts and cooperation, so as to jointly create a stable and secure external economic environment. 3. All countries should promote mutual understanding and trust through dialogue and cooperation, and seek the settlement of divergences and disputes among nations through peaceful means. These are the political basis and premise of global and regional security. Each country has the right to choose its own social system, development strategy, and way of life, and no other country should interfere in the internal affairs of any other country in any way or under any pretext, much less resort to military threats or aggression. The statement was similar to “Five Principles Of Peaceful Coexistence”. What was compelling about the “New Concept of Security” at the time was the context in which it was trotted out. This was clearly not in line with Deng Xiaoping’s oft-quoted dictum that in international affairs China should “keep a low profile and never take the lead.” An increasingly globalized world with an increasingly strong and dominant superpower—the United States. And the “New Concept of Security” provides a framework for political, economic, and security relations in a future multipolar world order Throughout the 1990s, some Asian nations began to view China’s growing national power and Beijing’s perceived regional aspirations with increasing suspicion and concern. So the “New Concept of Security” was offered to the region as part of a larger diplomatic effort to debunk the (so-called) “China threat theory.” Other actions taken by the PRC included: 4 5 6 7 8 Ibid(p.413) Ibid (p.410) Ibid(p.416) Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum: Convergent or Divergent Interests. Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press (P.378) David Ding “Sep.11 and china” Okanogan University College Dec.9 2001, http://www.iir.ubc.ca/cancaps/conf2001/ding2001.PDF 187 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Capitalizing on its favorable image as a “responsible actor” during the Asian financial crisis, Acting in concert with the “Nuclear Club” countries to condemn the South Asian nuclear detonations, Heralding its “strategic partnerships” around the globe, Grandstanding about its decision at the 15th Party Congress to demobilize another 500,000 troops from the PLA, china’s participation in multilateral Track I and Track II security forums, Agreeing in principle to take part in talks aimed at establishing a “Code of Conduct” in the South China Sea. Some scholars believe that the “New Concept of Security” didn’t work in the world real politics, just worked in Central Asia. The reason is: First, all of the countries in the region agree they share a common security problem: the vulnerability of their borders and what the Chinese term the “three evils” of "terrorism, separatism, and extremism." Second, Central Asia is a region where for the most part (at least before 911) there was precious little US presence, except to political one. Third, it is a region where China and Russia are the dominant powers. And fourth, it is one region where some countries see China as a potential solution to concerns about a lingering (pre-independence) Russian hegemony.9 Pan-turkism The foundations of the pan-Turkic movement go back more than a century. The publication of the newspaper "Tercuman" by Ismail-bey Gaspirali in 1883 was the first major event in the history of pan-Turkism. Gasirali’s sloganwas: "Unity of thought, unity of language, unity of action" (Fikerde, telde ve eshte berdemlek) has been an inspiration for successive generations of Crimean Tatar, Volga Tatar, and Azerbaijani intellectuals. Gaspirali attempted to establish a common Turkic language by eliminating Persian and Arabic loan words from a simplified version of Ottoman Turkish. But various Turkic dialects by then had already matured as languages in their own right, Ottoman Turkish being only one among several. A common language therefore failed to take hold. Later, the Soviets deliberately exacerbated these differences by imposing different alphabets on the Turkic peoples of the USSR "Turk," a periodical established in Cairo in 1902, was also active in promoting pan-Turkism as an alternative to westernization and pan-Islamism. The first theoretical work of pan-Turkism was written by a Kazan Tatar, Yusuf Akchura. In 1904, he published an essay, "Och Tarzi Seyaset" ("Three Kinds of Politics") in which he articulated the basic tenets of pan-Turkic ideology. Four years later, in 1908, an Azerbaijani, Ali Husseinzade published an article "Turkileshmek, Islamlashmek, Zamanlashmek" ("Turcization, Islamification, Modernization") that further developed pan-Turkic ideas. But the major theoretical contribution to this ideology was made by a Turk, Zia Goek-Alp. His book "The Basic Principles of Turkism" was published in 1923 and became the idelogical foundation of pan-Turkism. The Bolshevik revolution of 1917 in Russia virtually killed pan-Turkism in its infancy. Any attempts at achieving Turkic unity were severely suppressed by the Communists. Moreover, Moscow did its utmost to divide and weaken Turkic peoples. The collapse of the USSR in 1991 created conditions for the revival of the pan-Turkic movement. Turkey was no longer the only independent Turkic state. Uzbekistan, Azerbaijan, Turkmenistan, Kyrgystan, and Kazakhstan became free Russia, China, Iran, Bulgaria, Greece, and Afghanistan have sizable Turkic minorities and will view any movement toward Turkic unity as a threat to their territorial integrity. For china if the Central Asian states don’t cooperate, the revival of pan-turkism may create huge problems.10 China-CA Although china does not intent to challenge Russia in Central Asia which is Russia’s sphere of influence, but still china has significant stakes in the region. Because of: 1- CA neighbors chin’s Xinjiang Uighur autonomous Region (XUAR) and instability in the CA region could cause serious problems in XUAR. 2- Until 1993 that Chinese oil explorations in Tarim Basin produced no fruit, china was hoping to produce its own oil needs but now china is a net importer of oil and wants access to CA oil resources. 3- China is looking to CA market to sell its products.11 4- To china CA is one of the main engines for economic growth in XUAR. in 1993 CA already accounted furthermore than half of XUAR’s US$912 million foreign trade and XUAR’s export to the five states 9 10 11 David M. Finkelstein “China’s “New Concept of Security” – Retrospective & Prospects” Paper prepared for the National Defense University Conference Washington DC, 30-31 October 2001, http://www.ndu.edu/inss/China_Center/MFinkelstein.htm By Sabirzyan Badrettin “Pan-Turkism Past Present and Future”, http://www.turcoman.btinternet.co.uk/turkism.htm Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press (p.365) 188 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya were valued at US$240 million or 3.5% of Xinjiang provincial product. China by opening more border outposts championed revivaling the Silk Road.12 For china to work on CA has two edges 1- to promote economic growth and security in CA. 2-To show respect to Russian dominant role in the region.13 China’ trade with CA is rising from US$463 million in 1992 to US$872 million in 1997.china’s trade with Uzbekistan and Kyrgyzstan went from US$ 85 million in 1992 to US$281 million in 1996. After Tajikistan civil war finished, its trade with china shot up 72.53% in 1997from previous year. While Turkmenistan’s also made significant gains, having risen 32.87% from 1996to 1997. China has a dynamic economy that is interesting for CA, besides china can able the region to accesses to economics of East Asia. China has two strategic transportation corridors for such trade- the second TransEurasia railway and the Uzbekistan-kyrgystan–Xinjiang Highway built in 1997 – and 11 trade port with CA.14 In the short term, china is seeking to expand economic cooperation with Kazakhstan in the energy sector and to boost security ties with Kyrgyzstan and Kazakhstan by providing military aid.15 In a public opinion polling that US department of state has carried out, a big number of CA population don’t trust in china’s intentions,(56% in Kyrgyzstan, 40% in Uzbekistan, and 52% in Kazakhstan ).16 In year 2001 china and Central Asian countries’ trade amounted to US$1.507billion that comparing with year 2000 shows 16.7% reduction. In year 2001 china’s export to Central Asia was about US$ 491 million that comparing with year 2001 shows 35.8% reduction. During the same time, china’s import from Central Asia was amount US$1.016 billion that shows just 3.2% decline comparing with last year. Until year 2001, china’s investment has amounted to US$550 million, whereas central Asian states investment in china is just about US$4 million.17 CHINA AND CENTRAL ASIA IN DETAILS: China-Kazakh 1992 Jan. 3 the two sides signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations between China and Kazakhstan. February 24-28, 1992 the two sides signed the government agreement on the establishment of the SinoKazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in Economy and Trade and Science and Technology, the agreement on the opening of Chinese shops in Kazakhstan and the agreement on the provision of Chinese equipment and commodity loans to Kazakhstan. The trade volume between China and Kazakhstan in 1992 reaches US$369.1 million, of which Chinese export is US$227.93 million and import US$141.17 million. 1993 The trade volume between China and Kazakhstan in 1993 reaches US$434.37 million, increasing by 18% over 1992. Of the total volume Chinese export is US$171.69 million and import US$263.04 million. 1994 The trade volume between China and Kazakhstan in 1994 reaches US$335 million, decreasing by 22.7% as compared with 1993. Of the total volume Chinese export is US$138 million and import US$196 million. 1995 November 17-20, the Sino-Kazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in Economy and Trade and Science and Technology (also known as “the Mixed Committee” in abbreviation) held its second meeting in Almaty. The trade volume between China and Kazakhstan in 1995 reaches US$391 million, increasing by 28.6% over 1994. Of the total volume Chinese export is US$75.447 million and import US$316 million. 1996 December 17-25, the third meeting of the Sino-Kazakhstan “the Mixed Committee” was held in Beijing. The trade volume between China and Kazakhstan in 1996 reaches US$459 million, increasing by 17.6% over 1995. Of the total volume Chinese export is US$95.306 million and import US$364 million. 12 13 14 15 16 17 Ibid (p.367) Ibid (p.378) Ibid (p.370) Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.21), http://www.carlisle.army.mil/ssi/pubs/2002/usintrst/usintrst.pdf Ibid (p.22) china trade book, year of 2002 (p.322) 189 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi 1997 May 26-30, Xinjiang -Tianjin Export Commodities Fair was held in Almaty. June 4, China bought sixty percent of the shares in AKTOBEOIL, an oil and gas company in Kazakhstan. The trade volume between China and Kazakhstan in 1997 reaches US$527.4 million, increasing by 14.6% over 1996. Of the total volume Chinese export is US$94.6 million and import US$432.78 million. 1998 April 14-16, the fourth meeting of the Sino-Kazakhstan “the mixed Committee” was held in Almaty. The trade volume between China and Kazakhstan in 1998 reaches US$636 million, increasing by 20% over 1997. Of the total volume Chinese export is US$205 million and import US$431 million. 1999 March 5, China, Kazakhstan, Russia, Korea, Mongolia and Viet Nam signed the agreement on the consultation of the transshipment volume of the 1999 import, export and transit freights and the safeguard measures. The trade volume between China and Kazakhstan in 1999 reaches US$1138 million, increasing by 79.2% over 1998. Of the total volume Chinese export is US$496 million and import US$644 million. 2000 October 26-27, the fifth meeting of the Sino-Kazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in Economy and Trade and Science and Technology was held in Beijing. The trade volume between China and Kazakhstan in 2000 reaches US$1557 million, increasing by 36.7% over 1999. Of the total volume Chinese export is US$494 million and import US$644 million.18 Kazakhstan is interested in economic cooperation still they have some concern about Chinese economic domination. Between the CIS members, Kazakhstan was the second biggest trade partner of china in year 2001. Their mutual trade amounted to US$1.288 billion.19 Kyrgyzstan-china 1992 January 5,Chinese minister of Foreign Trade and Economic Cooperation and Vice Foreign Minister paid a visit to Kyrgyzstan, and the two sides signed the joint communiqué on the establishment of diplomatic relations between China and Kyrgyzstan. According to the statistics of the Chinese General Administration of Customs, the total trade volume between China and Kyrgyzstan in 1992 is US$35.48 million. 1993 June 4, the first Kyrgyz ambassador accredited to China, presented his Letter of Credence to President Jiang Zemin. The total trade volume in 1993 is US$102.24 million, of which Chinese export is US$ 36.55 million and import US$65.87 million 1994 April 22-25. The two sides signed six documents, namely, the agreement on the provision of Chinese government loan to Kyrgyzstan, the agreement on the establishment of the Sino-Kyrgyz Inter-Government Committee of Economic and Trade Cooperation, the notes to be exchanged on China's donation of general goods to Kyrgyzstan, the agreement on cooperation between the China Council for the Promotion of International Trade and the Kyrgyz Chamber of Commerce and Industry, the agreement on cultural cooperation between the two Governments, and the certificate concerning the exchange of instruments of ratification of the consular treaty between the two countries. The total trade volume in 1994 is US$105 million, increasing by 2.7% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$29.925 million and import US$75.45 million. 1995 The two sides signed the agreement on cooperation in science and technology between the two Governments, the agreement on quality certification of import and export commodities and the agreement on educational cooperation for the period of 1995-1999 between the education and science ministries of the two countries The total trade volume in 1995 is US$231 million, increasing by 119.2% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$107 million and import US$124 million. 18 19 “china and Kazakhstan” china, ministry of foreign affairs 2002, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4372.html china trade year book of 2002 (p.322) 190 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya 1996 April 26 both sides attended the Shanghai Five summit. July 3-4,The two sides signed the Boundary Agreement Between the People's Republic of China and the Kyrgyzstan Republic, the joint statement of China and Kyrgyzstan, the treaty of civil and criminal judicial assistance, the agreement on civil air transport, the agreement on mutual assistance and cooperation between the customs administrations of the two countries, the agreement on cooperation in meteorological technology, the agreement on banking cooperation, and the notes to be exchanged on the donation of general goods by China to Kyrgyzstan. Sep.6, the two sides signed in Bishkek the Agreement on the Opening of Border Ports and the Control Regime Between the Government of the People’s Republic of China and the Government of the Kyrgyz Republic. The total trade volume in 1996 is US$105 million, decreasing by 54.3% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$68 million and import US$37 million 1997 April 24, two sides attended the second summit of Sanghai Five in Moscow. The total trade volume in 1997 is US$106 million, increasing by 1% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$61.53 million and import US$36.02 million. 1998 February 18-19, the agreement on highway transportation between the Governments of China, Kyrgyzstan and Uzbekistan was signed in Tashkent April 26-30 the two sides signed the joint statement on further developing and deepening the relations of friendly cooperation, the extradition treaty, the agreement on economic and trade cooperation and the outline agreement on the provision of the Chinese government loan of discounted interest to Kyrgyzstan, July 3, the two sides attended the Shanghai Five summit in Almaty/ Kazakhstan May 16, The Beijing-Bishkek air route opened officially. The total trade volume in 1998 is US$198 million, increasing by 85.8% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$172 million and import US$25.69 million. 1999 August 24-26 the two sides attended the Shanghai Five summit in the bishkak/ Gyrgyzstan. The total trade volume in 1999 is US$135 million, decreasing by 31.9% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$103 million and import US$32 million. 2000 July 3-5, the two sides attended the Summit Meeting of the Shanghai Five in Dushanbe August 29,china with regard to the situation in the southern part of Kyrgyzstan, denounced the invasion of the southern part of Kyrgyzstan by the international terrorists and expressed the support for the Kyrgyz Government in its fight against the invasion. The total trade volume in 2000 is US$177.61 million, increasing by 31.7% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$110.17 million and import US$67.44 million.20 The border demarcation with china, involved the return of territory, sparked mass demonstrations in March 2002 and opposition by parliament. In the protest against the Kyrgyz central government, US troops seemed to support the government as Russians did.21 Between the CIS members, Gyrgyzstan had the forth-biggest trade relations with china that amounting to US$119million in year 2001.22 Tajikistan- china 1992 January 4-5, the Chinese government delegation led by Minister Li Lanqing of Foreign Trade and Economic Cooperation, and Vice Foreign Minister Tian Zengpei paid a visit to Tajikistan, and the two sides signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations. According to the statistics of the Chinese General Administration of Customs, the total trade volume between China and Tajikistan in 1992 is US$2.75 million, of which Chinese export is US$ 1.95 million and import US$0.28 million. 1993 March 7-11, the two sides signed the Joint Statement on Basic Principles of Mutual Relations Between the People's Republic of China and the Republic of Tajikistan, the agreement on mutual exemption of visas for official business travel, the protocol on cooperation between the Foreign Ministries of the two countries, the agreement on the encouragement and mutual protection of investment, the agreement on the provision of 20 21 22 China and Kyrgyzstan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4374.html Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.29) china trade year book of 2002 (p.322) 191 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Chinese commodities loan to Tajikistan, the agreement on scientific and technological cooperation, the agreement on radio and television cooperation, the summary of talks on air transport, the agreement on tourism cooperation, the agreement on cooperation in public health and medical science and other documents. The total trade volume between China and Tajikistan in 1993 is US$12.36 million, of which Chinese export is US$ 6.48 million and import US$5.88 million. 1994 Nov.10-18, the two sides signed the agreement on the provision of Chinese government loan to Tajikistan and the notes to be exchanged on the provision of humanitarian aid. The total trade volume in 1994 is US$3.18 million, decreasing by 74.2% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$0.68 million and import US$2.5 million. 1995 The total trade volume in 1995 is US$23.859 million, increasing by 651% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$14.611 million and import US$9.242 million. 1996 April 26,the two sides attended the first “Shanghai Five” summit meeting in Shanghai September 1620,the two sides signed the Joint Statement of the People's Republic of China and the Republic of Tajikistan, the treaty of civil and criminal judicial assistance, the agreement on economic and trade relations, the agreement on cooperation in environmental protection, the protocol on communications cooperation, and the agreement on educational cooperation. The total trade volume in 1996 is US$11.715 million, decreasing by 50.9% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$7.64 million and import US$4.075 million. 1997 April 24, the two sides attended the second “Shanghai Five” summit meeting in Moscow. October 2531,two sides held consultation on the boundary question between the two states in Beijing The total trade volume in 1997 is US$20.23 million, increasing by 72.6% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$11.05 million and import US$9.18 million. 1998 June 21-24, the two sides signed the outline agreement on the provision of the Chinese preferential loan to Tajikistan and the notes to be exchanged on the Chinese free aid to Tajikistan. July 3, the two sides attended the third “Shanghai Five” summit meeting in Almaty. The total trade volume in 1998 is US$19.32 million, decreasing by 4.9% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$11.04 million and import US$8.19 million. 1999 August 11-14, the two sides signed the Boundary Agreement Between the People’s Republic of Chine and the Republic of Tajikistan, the Joint Statement on the Further Development of the Relations of GoodNeighborliness, Friendship and Mutual Cooperation Between the People’s Republic of Chine and the Republic of Tajikistan, the Agreement on Highway Transport Between the Government of the People’s Republic of Chine and the Government of the Republic of Tajikistan, the Agreement on Cooperation in the Prohibition of Illicit Traffic and Abuse of Narcotic Drugs, Psychotropic Substances and Controlled Precursor Chemicals Between the Government of the People’s Republic of Chine and the Government of the Republic of Tajikistan. The total trade volume in 1999 is US$8.04 million, decreasing by 58.2% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$2.298 million and import US$5.743 million. 2000 July 5, President the two sides attended the Summit Meeting of the Shanghai Five in Deshanbe. The total trade volume in 2000 is US$17.17 million, increasing by 113.5% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$6.79 million and import US$10.38 million.23 Uzbekistan-China 1992 January 2-3, the Chinese Government Delegation led by Minister Li Lanqing of Foreign Trade and Economic Cooperation and Vice Foreign Minister Tian Zengpei paid a visit to Uzbekistan, and the two sides 23 China and Tajikistan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4443.html 192 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations, the economic and trade agreement between the Governments of the two countries and other documents. March 12-14, The two sides issued a joint statement, and signed the agreement on the establishment of Inter-Government Committee of Economic and Trade Cooperation, the agreement on the encouragement and mutual protection of investment, the agreement on the provision of the Chinese commodity loan to Uzbekistan, the protocol on the consultations between the foreign ministries of the two countries, the protocol on cooperation in posts and telecommunication, the summary of the talks between the civil aviation administrations of the two countries, the letter of intent concerning television cooperation, the agreement on banking cooperation, the agreement on information exchange and cooperation, the agreement on agricultural cooperation, the agreement on cooperation in science and technology, the agreement on cooperation in culture, education, public health, tourism and sports, the protocol concerning railway transport cooperation, and other documents. According to the statistics of the Chinese General Administration of Customs, the total trade volume between China and Uzbekistan in 1992 is US$47.52 million, of which Chinese export is US$ 33.89 million and import US$13.63 million. 1993 The total trade volume between China and Uzbekistan in 1993 is US$54.26 million, of which Chinese export is US$ 42.80 million and import US$11.46 million. 1994 April 18-20, the two sides signed the agreement on the provision of the Chinese commodity loan to Uzbekistan, the agreement on civil aviation transport, the agreement on cooperation between the China Council for the Promotion of International Trade and the Ministry of Foreign Economic Relations of Uzbekistan. The total trade volume between China and Uzbekistan in 1994 is US$124 million, increasing by 127.9% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$51.45 million and import US$72.209 million 1995 The total trade volume between China and Uzbekistan in 1995 is US$119 million, of which Chinese export is US$47.566 million and import US$70.986 million. 1996 July 2-3, the two sides signed the Joint Statement of the People's Republic of China and the Republic of Uzbekistan, the agreement on railway transport cooperation, the agreement on avoidance of double taxation, and the notes to be exchanged on the Chinese free aid to Uzbekistan. The total trade volume between China and Uzbekistan in 1996 is US$187 million, increasing by 58% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$38.15 million and import US$149 million. 1997 The total trade volume between China and Uzbekistan in 1997 is US$202 million, increasing by 6.9% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$61.53 million and import US$141 million. 1998 The total trade volume between China and Uzbekistan in 1998 is US$90.26 million, decreasing by 55.5% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$57.88 million and import US$32.36 million. 1999 July 19 to 20, Chinese Vice Foreign Minister led a delegation to the "6+2" conference at vice foreign minister level on the Afghanistan Issue, which was held in the Uzbekistan capital Tashkent. Nov.8-10, during a summit meeting in china, the two sides signed the Joint Statement of the People's Republic of China and the Republic of Uzbekistan on the Further Development of the Relations of Friendship and Cooperation Between the Two Countries, the Extradition Treaty Between the People's Republic of China and the Republic of Uzbekistan, the Agreement on Cooperation in Information and Communication Between the Government of the People's Republic of China and the Government of the Republic of Uzbekistan, the Agreement on Protection of Intellectual Properties Between the Government of the People's Republic of China and the Government of the Republic of Uzbekistan, the Outline Agreement Between the Government of the People’s Republic of China and the Government of the Republic of Uzbekistan on the Provision of the Chinese Preferential Loan to Uzbekistan, the Agreement on Cooperation Between the Ministry of Public Security of the People's Republic of China and the Ministry of Home Affairs of the Republic of Uzbekistan, the Agreement on Cooperation Between the Institute of Diplomacy of the People’s Republic of China and the World Economy and Foreign Affairs University of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Uzbekistan, the Agreement on Education Cooperation Between the Ministry of Education of the People’s Republic of China and the Ministry of 193 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Higher and Specialized Secondary Education of the Republic of Uzbekistan, and the Agreement on Tourism Cooperation Between the National Tourism Administration of the People’s Republic of China and the National Tourism Corporation of the Republic of Uzbekistan. The total trade volume between China and Uzbekistan in 1999 is US$40.33 million, decreasing by 54.8% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$27.388 million and import US$12.94832.36 million. 2000 July 5, during the Summit Meeting of the Shanghai Five in Deshanbe, china President met with Uzbekistan President who attended the Summit Meeting as an observer. According to the statistics of the Chinese General Administration of Customs, the total trade volume between China and Uzbekistan in 2000 is US$51.47 million, increasing by 27.6% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$39.43 million, up by 44%, and import US$12.03 million, down by 7.1%, as compared with the previous year.24 Uzbekistan is ranking number six in mutual trade with china in 2001. their mutual trade at this year amounted to US$58 million.25 China’s approach toward multilateralism Although china always had been reluctant to accept the benefit of multilateralim for it-self, but in 1996 china apparently concluded that accepting the constrains that coming with multilateral settings was preferable to the risk of isolation and encirclement and could help foster a reputation for responsible international behavior. The Shanghai Five not only could improve security environment in CA in favor of china, but also was a confidence making measure in the Asia pacific region citing that “china threat theory” is just a myth, and evidence that, china actually plays a constructive role in preserving peace and stability in its peripheral area. Also in 1996 china signed the CTBT and supported the nuclear non-proliferation regime.26 China was looking to Multilateralism for the both security concerns and economic interests. SCO would facilitate china’s access to CA energy supplies and help to cope with a growing concern about the risks of foreign support for Islamic separatism in china’s western provinces.27 Internal china China the vast west development plan In 1999 the authorities in Xinjiang province decided to allocate http://news.bbc.co.uk/2/hi/asiapacific/524844.stm one-hundred-and-eighty billion Yuan for conservation and the improvement of energy, telecommunications and transport facilities over the next five years. The plans include two large water-control projects in northern Xinjiang, and planting of trees and grass in the south to improve the environment and building of a 4000km. pipeline from southern Xinjiang to Shanghai to stimulate the development of natural gas resources.28 China and oil Gas China has huge gas reserves in the Tarim Basin in Xinjiang, a mountainous and on occasion lawless region, and is desperate to make them accessible to the rest of the country. Petrochina, China's top oil company, has signed a deal with a consortium led by Anglo-Dutch energy group Shell to build an west-to-east pipeline across the country. The companies want to finish building the 4,000km pipeline by 2004, at which time 12 billion cubic meters of gas a year should flow from Xinjiang through eight intervening provinces and across both the Yangtse and Yellow Rivers all the way to Shanghai. Petrochina, will take a 50% stake in the project, with consortium members Shell, US-based ExxonMobil and Russia's Gazprom taking 15% each. The remaining 5% will go to Sinopec, China's main indigenous oil firm. The project is likely to cost around $20bn, with pipeline construction, at a price tag of $5.5bn, largely paid for by the three foreign firms. Upstream spending, the industry term for the cost of exploration and development rather than refining and shipping, will cost the companies a further $3.3bn.29 24 25 26 27 28 29 China and Uzbekistan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4467.html china trade book ,year of 2002 (p.322) Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy: A rising power’s emerging choice”. The china Quarterly . number 168 /Dec.2001 (p.843) university of London, UK. Ibid Cash boost for Xinjiang BBC world- Asia pacific, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/524844.stm “Trans-china pipeline deal signed”/ BBC world service July 4, 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2092313.stm 194 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Oil Chinese most important oil fields for the present time are located in northeast region , namely: Da Qing, Sheng Li and Liao He .The drive to discover new resources in Xinjiang has met with only modest success. China’s current level of oil production stands at about 3.3 million barrels per day, which leaves a deficit of some 300,000-500,000 barrels per day. The level of oil import rose tenfold in just eight year from about 100,000barrels daily in 1990 to more one million in 1997.30 The International Energy Agency prediction forecasts of net imports amounting to some four million barrels per day by 2010 for china, which could rise to eight million by 2020. This is some 40% greater than the current amount of oil that Japan imports and about 85% of current level of imports to either the U.S or Western Europe.31 For china security of energy supply is very important. Today china is importing oil through its cost lines that is sensitive to blockade, as are the sea-lanes through the Malacca Strait and the South China Sea. In this context, Kazakhstan oil resources are attractive as an alternative source of supply. But why china hesitates to build the pipeline to Kazakhstan? The answer is: First, there would be the immediate and substantial cost of constructing a pipeline that doesn’t provide the least expensive route for oil import. Second, China would then be tied to a source of oil that will never be among the cheapest in the world and may even be rendered uncompetitive if oil price fall to US$10 per barrel again. Third, the existence of this pipeline will act as disincentive to develop economically viable and environmentally friendly substitutes for oil products in the transport sector which is within the highest consumers of oil in china.32 If china persist in its approach to achieving security of energy supply, than have to construct an oil pipeline that would be described as being uneconomic. In that case china would enhance its security of oil supply and regional political influence, while CA would increase its foreign exchange earnings from petroleum and strengthen an important political relationship.33 China-Russia During the 1990s two nations cooperated on a number of fronts: arms sales, military training, trade, investment, energy, and the resolution of border disputes. Although, the economic components of this relationship have not been fruitful yet, but the political rhetoric continues.34 Still china believes national military power is the primary guarantee of comprehensive security. So formation of a strategic partnership with Russia is of great importance for china. Boris Yeltsin’s visit to china in 1992 paved the way toward bilateral ties, and resulted in Jiang Zemin’s visit to Russia in 1994 and their joint announcement as establishing a “constructive partnership”. At the third summit meeting in china in April 1996 they redefined the relationship as” strategic co-operative partnership”35 Regardless of it be cooperation inside a multilateral structure as SCO or Sino-Russia mutual co operations, china keeps making clear that they will not creating any military alliance.36 This strategic partnership has been largely due to three external factors. 1- The eastward expansion of NATO 2- The strengthening of the US-Japan security allies. 3- Since of weakness felt by both Russia and china in a unipolar world. In June 2001china and Russia signed "Good-Neighborly Treaty on Friendship and Cooperation" that was the first formal treaty of friendship between the two in decades.37 But this partnership faces some challenges: In Russian side the liberals believe since Russia is willing to integrate into Europe, the quasi-alliance with china does not make sense. Military leaders worry about security consequences of selling advance weapons to china. Many analysts are suspicious about china strategic intentions about Siberia and Far East territory of Russia and Chinese demographic expansion. Some other believe china is using Russia to gain leverage over US and went the time comes china is gone.38 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum: Convergent or Divergent Interests. (p.385) Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum:(p.388) Ibid P.393 Ibid p.396 Ibid P.381 Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy: A rising power’s emerging choice”(p.848) Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy:..” (p.850) Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim”/Asia times on time Jul.30, 2002 http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/DG30Ag01.html Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press 195 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi The realist camp that dominates Russia’s foreign policy also favors a steady course in the partnership with china, despite the lingering doubts about the relationship’s stability. 39 Russia is very cautious about china’s activity in Russia’s Far East. The sparse population, the regions under developed economy, and the weakness of the Russian military in the area makes the region vulnerable to Chinese domination. The situation is exacerbated by the moves of regional governments in the Russian Far East and by the Sakha Republic toward greater autonomy.40 In china side the question is not whether this partnership is in china’s interest or not, but rather how far it can go. Some Chinese analysts see Russia is using china as a bargaining chip to get better deal with the west. Russia’s current policy toward china is a choice forced upon them by circumstances. For them it is very obvious, when Russia retains its strategic alliance with India who is identifying china as its archenemy. Some Russians debate china is a friend or foe but nobody doubt India is a friend.41 Both china and Russia recognize that the lack of natural geographic barrio between them make it all the more important that they maintain a non-confrontational relation at minimum. In fact a partnership is now a strategic necessary.42 On the other hand china sees Russia as a vital stabilizing force in CA. Still disintegration of Russian Federation rabid nationalism in Russia would not be in china’s short-term interest, while an economically and militarily strong Russia might yet result in an uncomfortable neighbor in the long term.43 Theoretical Analysis About Sino-Russian Relations Neorealist theory cites at least three factors that tend to hinder cooperation among states: 1- fear of defection 2- concern for relative rather absolute gain. 3- fear of vulnerability under interdependence. All of them can be applied for Sino-Russian relations. So they can suggest they can’t cooperate. But on the other hand they see at least three factors that favor greater Sino-Russian cooperation in CA: 1- presence of a common threat that is US attempts to extend its hegemony to the region and also Islamic exrtrimism.2- presence of existing and extensive bilateral military cooperation. 3- the both sides possess a nuclear deterrent that favors cooperation.44 Contingent realism argues that state’s attitude toward cooperation is dependent on the security environment and there are many conditions therein that favor mutual efforts. They suggest several ways to escape prisoner’s dilemma: 1-Increasing incentives to cooperate by increasing the gain of mutual cooperation (CC) and/or decreasing the cost the actor will pay if he cooperates and the other does not (CD) 2-Anything that decreases the incentives for defecting by decreasing the gains of taking advantage of the other.(DC) and/or increasing the cost mutual non-cooperation(DD). 3-Anything that increases each side’s expectation that the other will cooperate.45 The situation between Russia and china conforms to all three scenarios. Neo-liberalists argue that a cooperation amoung state is more likely because of emergence of international institutions and regimes. Such structure increases the likelihood that states will interact with one another regularly and frequently. Moreover having institutions in place makes it easier for states to exchange information, monitor one another’s actions, and punish defector.46 But so far Russia has shown little interest in cooperating with china over economic integration. There are some explanations for that. One is that Russia regards CA as its exclusive zone and to bring in an outsider remains a taboo in Russia. The other one is to cooperate with china for regional economic integration doesn’t bring anything for Russia and still may lose its political dominance in CA.47 On the Boundary Question The total length of the Sino-Russian boundary line is about 4,370 kilometers, of which the eastern section is about 4,320 kilometers and the western section about 54 kilometers. There exists the boundary question between the two countries left over from history. Based on the treaties concerning the present boundary between the two countries, in accordance with the recognized norms of international law and in the spirit of equal consultation and mutual understanding and accommodation, the two sides, after years of negotiations, have delimited 97% of the alignment of the boundary line and signed the Agreement on the Eastern Section of the Boundary Between China and Russia and the Agreement on the Western Section of the Boundary Between 39 40 41 42 43 44 45 46 47 Ibid P.364 Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum (p.382) Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship (p.363) Ibid p.364 Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum(p.381) Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship(p.372) Ibid Ibid p.373 Ibid p.374 196 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya China and Russia on May 16, 1991 and September 3, 1994 respectively. On December 9, 1999 China and Russia signed the Protocol on Delineation of the Eastern Section of the Boundary Line Between China and Russia and the Protocol on Delineation of the Western Section of the Boundary Line Between China and Russia. The signing of the above-mentioned documents and the successful conclusion of the boundary demarcation work marks the formal confirmation in legal form of the sections of the boundary that have been agreed upon by China and Russia through consultation, and for the first time in the history of relations between the two countries the agreed-upon boundary line has been accurately staked of on the spot. At present, the alignment of the boundary line in the areas of the Heixiazi Island and the Abagaitu Islet in the eastern section of the Sino-Russian boundary has not yet been delimited and the two sides are continuing negotiation for settlement.48 Problem between two sides The influx of Chinese migrant workers has become a topical issue in some Central Asian states as well as in Russia's Siberia, underpopulated but rich in natural resources. According to Russia's Interior Ministry, every year more than 500,000 Chinese "tourists" come to Russia, but not all of them return to China, staying on illegally. There are more than a million Chinese illegal migrants in Russia, that situation be called “Chinese quiet colonization”.49 The Chinese intelligence is conservative and very closed security. In general Sino Russian intelligence cooperation seems to be lass developed than Russian-western interaction in this sphere.50 According to the Statistics of the General Administration of Customs of China, the total trade volume between China and Russia in 2000 is US$8.003 billion, increasing by 39.9% over 1999. Of the total volume, Chinese export is US$2.233 billion, increasing by 49.2% over 1999 and Chinese import US$5.77 billion, increasing by 36.6% over 1999.51 After 9/11 Because they have the same problems about the Islamic movements, they supported US-led war on terrorism and taken the same position on the meaning of terrorism which could serve their interests regarding Muslim separatists. In current situation Russia and china are taking benefits of US activities. But US will lose their support if: 1- US seeks long term military presence in the region 2- In a disagreement about the future of Afghan government between Russia and US. 3- US expands its military actions in Iraq 4- US uses “war on terrorism” to justify the Missile Defense System.52 Sino-American relations In 1972 President Nixon made an historic trip to China during which he signed the Shanghai Communiqué. As part of the policy of developing counterweights to the USSR, the US adopted a 'one China policy' and recognized that Taiwan is part of China. In 1979 the US established relations with the People's Republic of China and transferred diplomatic recognition from Taipei, in Taiwan, to Beijing. During the Clinton administration, the U.S government pursued a policy that emphasized the use of economic leverage to actively promote human rights and democracy in China. "Constructive engagement" was the title were used and entailed maintaining trade and high level dialogue while still pushing for human rights and democratic reform, and avoiding outright confrontation, hoping that maintaining co-operation will help develop democratic forces in the Chinese leadership and society. Human rights have been the most visible point of contention between China and the US since the 1989 Tiananmen Square crackdown Relations with China have also been complicated by the Asia-gate scandal surrounding funding for President Clinton's 1996 re-election campaign, in which it is alleged that money was illegally funded into the campaign by foreign organizations and individuals, including Chinese officials, to gain influence. US-China trade reached $57.3bn in 1995, with the $40bn trade deficit against the US. The US currently has approximately 100,000 soldiers in the Asia-Pacific region. China perceives the continued presence of the US in Asia as unwelcome, viewing with some concern strengthened security alliances 48 49 50 51 52 China and Russia / Ministry of foreign affairs of china /2000 http://www.fmprc.gov.cn/eng/4419.html Russia weekly/ May 30, 2002, China eyes close partnership with post-soviet states/ By Sergei Blagov http://www.cdi.org/russia/208-8.cfm Artem V. Malgin “shanghai Cooperation Organization and security in central Asia” http://www.rosalux.de/Ausland/rb/pdf_symp_beij/Malgin.pdf China and Russia / Ministry of foreign affairs of china /2000 David Ding “Sep.11 and china”/ Okanogan University College Dec.9 2001 http://www.iir.ubc.ca/cancaps/conf2001/ding2001.PDF 197 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi between the US and Japan and Australia. China has called for an abrogation of the five bilateral alliances the US has in Asia, arguing that they are unnecessary after the end of the Cold War and that "Asians can protect Asian security." China is particularly concerned at the possibility that the US may pursue a policy of containment and the Chinese takes any hint of such a stance very seriously. China is against the US plans for TMD. China is a signatory to the Nuclear Non-Proliferation Treaty and signed the Comprehensive Test Ban Treaty in 1996.53 After 9/11 Sino-American relations suffered from some incidents that kept the mutual relations relatively cold until the 9/11.Bush administration rejected the notion of a strategic partnership with china and instead chose strategic competitor. Many then even speculated that china was going to serve as the new evil empire for the U.S. the bilateral relations plunged to a very low point in April 2001 over the American spy plane event. Further damage occurred when the U.S declared would do whatever it takes to defend Taiwan. After 9/11 the situation changed. During the APEC summit, which held in Oct.2001 in, shanghai U.S president began to talk about “constructive cooperation” with china. The U.S officials said: you will never hear the words strategic competitor again”. The US needs china’s support for its presence in the region because:1- china is a major regional power. 2china is a member of UN Security Council and US needs its support in the UN. China cooperates with US because: 1- china wants to be known as a committed to international laws actor. 2- china seeks international support for its war against local Muslim separatists. China claimed until the Nov. 2001 it has signed 13 international anti-terrorist treaties and ten of which have been ratified. Chinese also shared their intelligence on Afghanistan with US. Conditions China’s cooperation had some conditions as: 1- US military actions are justified on the ground of self-defense. American actions must be based on “concrete evidence” and in accordance with the international law, and no civilian casualties. 2- Every action must be taken with the UN Security Council’s authorization. 3- The next afghan government must be friendly to china China’s concern about US presence US forces are very near to Chinese borders, and the perceived American tendency towards “humanitarian intervention” The China’s gains: 1- US reduced its stress on human rights 2- Taiwan issue sidelined in US foreign policy, and US reaffirmed its “one china policy” 3- Chinese government using terrorist activities accusations to act against Xinjiang population by claiming that about 1000 ethnic Uighurs of East Turkistan separatists who joined the Al-Qaeda got trained in Afghanistan and was fighting in Chechnya, Kashmir and Afghanistan.54 US-CA In February 2002 U.S. secretary of state Colin Powell told the House International Relations committee that America “will have a continuing interest and presence in central Asia of a kind that we could not have dreamed of before.”55 Although during the 1990s US initiated military engagement with CA to support the regional integration with western political-military institutions and encouraged them to adopt market-oriented reform and democratization, but it was just after Sep.11 that anti-terrorism campaign made US acquiring temporary basing in this region.56 In June 1, 2002 Bush outlined his three silos of his foreign policy: 1- Defending the peace against threats from terrorists and tyrants. 2- Preserving the peace by building good relations among great powers. 3- Extending the peace by encouraging free and open societies.57 But US policies in the CA has big contradictions because US to get military basing right have given rewards to the regions authoritarian leaders. 53 54 55 56 57 “Sino-US relation under the spotlight”/ BBC world serive Oct.30, 1997 http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/far_east/15395.stm David Ding “Sep.11 and china”/ Okanogan University College Dec.9 2001 Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia(p.V) Ibid Ibid P.1 198 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya The U.S government have decided to give more help to the Central Asian states including; Gyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan. Except Turkmenistan, the others are within the campaign to combat terrorism in the region58 US Security concerns The US primitive security concern was nuclear weapons in Kazakhstan and its proliferation. Since 1994 US helped Kazakh to shut down the Aktau fast breeder reactor and remove nuclear materials. In 1999 Uzbek and US signed agreement to dismantle and decontaminate a biological weapon research facility. To sum up US security concern in CA during the 1990s was non-proliferation, anti-terrorism and drug trafficking.59 But after all to create a stable environment for energy export was the ultimate goal. Sep.11. After Sep.11 event the anti-terrorism became the first priority for US in the region. So US start to increase or create the financial helps and programs to Central Asian countries, like: Foreign military financing (FMF) , non-proliferation, anti-terrorism, demining and related programs(NADR) or Freedom Support Act(FSA).60 Although Bush was not very positive toward multilateralism , but after 9/11 paid more attention to the regional and international organizations for anti-terrorist campaign. In Dec.13-14, 2001, OSCE held an international conference in Bishkak on enhancing security and stability in CA, but their main focus was on preventive measures like democratization, economic development, crime prevention and border control.{2-1-p.9} In an opinion polling in late 2001 most of the region people declared their dissatisfactory about American military presence in CA. opposition in Kazakhstan 77%, in Kyrgyzstan 72%. Only in Uzbekistan people supported a permanent US military presence (61%) . In kyrgyzatan 47% supported the government policy to give US basing right and 49% disagreed. In Kazakh 86%supported the government decision not to give US army a basing right. in Uzbekistan 82.4% supported government decision to allow US forces use their base. But all of them prefer a greater UN role for regional peacekeeping; Kazakh71.2%, Uzbk72.3% and Kyrgyzstan 82.1%.61 Since 9/11, the focus of US security interest has shifted from Kazakh to Uzbek, that exposed Kyrgyz to Uzbek encroachments on its borders in the name of anti-terrorism activities.62 US-Russia Russia chosen to cooperate with US in anti-terrorist campaign and let US to have bases in the CA, furthermore had a conciliatory stance on US decision to withdraw the ABM treaty, in return, Russia expecting US lower the sound of criticism about Russia policy in Chechnya, or future operations in Georgia, better terms for repayment of Soviet era debt and WTO entry.63 Although many Russians are not satisfied with US presence in CA, but putin,s government have chosen the economic and political levers to keep its influence. In Jan. 2002 Russia called for the formation of a Eurasian gas alliance, including Turkmenistan, Kazakhstan, Uzbekistan and Russia. The alliance would export gas to Europe via Russia’s Gazprom, which will give Russia a power to control gas output of member states.64 China US relations After 9/11 us-Russia cooperation has improved dramatically, facilitating the expanding US security role in the CA. on the other hand china which was a big concern for US proved a cooperative partner in persuading Pakistan to work closely with the US in the anti-terrorism struggle, sharing intelligence and financial information about terrorist groups.65 Cooperation Chinese leaders believe that after 9/11, the US focus on anti-terrorism coalition building would counter unilateralist trends and reduce the focus on china as a potential threat to US interests in Asia. Chinese officials plan to attract US cooperation on Taiwan issue and support for Chinese policies to combat Uigur separatism. Although china is concerned about the security implications of a long-term US military presence in central Asia but after 9/11, china have tried to share its information about financial flows of suspected terrorist groups, held talks with US officials about coordinating anti-terrorism activities, provided humanitarian aid to Afghanistan and urged Pakistan to assist the US-lead coalition and reduce tension in Kashmir.66 58 59 60 61 62 63 64 65 66 The U.S increases its help to Central Asian states/ BBC world service, 2003. 02.04 http://www.bbc.co.uk/persian/business/030204_he-cisaid.shtml Ibid p.4 Ibid p.7 Ibid p.31 Ibid p.36 Ibid p.23 Ibid p.25 Ibid p.8 Ibid pp.19,20 199 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi Challenges Although US-china cooperation got better after 9/11 but US activities have changed the security environment for china. For example Russia and Pakistan (china’s two key allies) tilted toward US, relations between US and India have improved. US nuclear posture and national security strategy, US military bases in CA have confirmed Chinese officials of US aspiration for global dominance. So Chinese officials are trying to adjust their security policy by choosing some kind of multilateral cooperation in regional security frameworks to exclude US participation.67 In the year 2002 annual NATO Security Conference, China mentioned that the current world order neither capable of bringing peace and prosperity, nor maintaining either of them. China didn’t directly pointed at U.S, but the whole language was indicative to that.68 US military programs in CA Central Asia and the Caspian Sea region are declared areas of 'special US interest'. Since September 1997 annual multinational military exercises have been held in Kazakhstan, Kyrgyzstan and Uzbekistan under NATO's Partnership for Peace (PfP) program. However, the US presence in Central Asia in the security field was very limited before September 11. Moscow remained the main guarantor of security in the region.69 The first country in the CA, which was chosen by US for military-to-military cooperation was Kazakhstan. They signed a defense cooperation agreement in 1994,which was to involve dialogue on defense doctrine, training, and budgets. In 1997 they expanded the cooperation to include nuclear security and defense conversion assistance. Since 1993 military officials from CA began to receive training in Germany as a part of GermanAmerican security initiative. In the 1994 all of CA states except Tajikistan, joined NATO’s PfP program. In 2001 Tajikistan also committed to joining NATO’s Partnership for peace program. In December 1995 Kazakhstan, Kyrgyzstan and Uzbekistan with the support of NATO’s CENTCOM formed a peacekeeping unit, “Centrazbat”, to maintain stability in CA and enable the three members to share information on tactics in support the UN peacekeeping missions.70 Central Asia CA is all participants of NATO cooperation initiatives such as Euro-Atlantic Partnership Council, and Partnership for Peace Program, and except Uzbekistan they are member of the CIS collective Security Treaty. Uzbekistan in 1999 withdraws from security arrangements but still on the bilateral base participates in the United Air Defense System with Russia. In the summer of 2001,the Central Asian states created a Rapid Deployment Forces with the dominant Russian participation.71 Although the border problems re solved but in Central Asia, some elites and local opposition like in Kyrgyz Stan and Kazakhstan in their criticism against the central government use the border issue. Tajikistan is less liable to this kind of problem. So the border question still is a problem.72 There are four key issues that make the core concern or the demotic and foreign policies of the CA governments: 1- Nationhood. 2-Political stability. 3- Economic development. 4-Reducing their dependence on Russia. These priorities are often in conflict with each other. From economic prospect china is a source of manufactured products and investment and may be considered a model of successful transition from planned economy to market one. Politically china may be used as a counterweight to Russia. Still, closer relation with china is unlikely to irritate Russia as much as their contacts with the U.S.{3-4-p.384} The low oil prices of 1998 have shown the Caspian governments how uncompetitive their petroleum resources are. The recent volatility and uncertainty of oil prices and the potential availability of new sources of petroleum supply in the Persian Gulf may together force the Central Asian states to focus on commercial rather than political criteria in their choice of export routes.73 67 68 69 70 71 72 73 Ibid pp.02,21 Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version”/2002 United Press International http://www.rense.com/general19/oppo.htm Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”. Institute for Defence Studies & / India/ Apr-Jun 2002 Vol. 26 No.2 (pp. 265-276) http://www.idsa-india.org/an-apr6.htm Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (pp.9-11) Artem V. Malgin “shanghai Cooperation Organization and security in central Asia” Ibid Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum: Convergent or Divergent Interests. (p.396) 200 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Regional organizations As we see in the globalization, economic integration is coming first. In the CA region we can see three economic integrations: CIS, CAU, ECO CIS is Russia centric organization. The volume of CA trade with CIS is falling steadily. For example the share of Kazakhstan export to CIS from 56% in 1993 declined to 44% in 1997, meanwhile its import from CIS during the same time declined from 60% to 53%. Similarly for Uzbekistan, from 1994 to 1997, its import from CIS fell from 52.6% to 32% and total export going to CIS went from 66.7% to 22,8%.74 CAU is found in 1994 by Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzsatn. And in 1998 Tajistan became a full member. This organization is not doing that great. The intra-regional export from 1994 to 1996 fell from US$ 2.1billion to US$ 1 billion. The main problem is that they produce roughly the same set of goods so the market for them is somewhere else. ECO includes CA five states and Iran, turkey, Azerbaijan. Afghanistan and Pakistan. Although the organization encompasses more that 350 million people, covers about eight million square kilometers of territory, and the combined GDP of its members totals about US$420 billion and all of them are Muslim countries, but the because the members practically are not like-minded so its progress is very slow e.g. the intraECO trade accounts for less than 5% of member states’ total trade.75 Shanghai Cooperation Organization (SCO) After the collapse of the Soviet Union in 1991, Russia and the three newly independent Central Asian states (Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, which share borders with China) continued the process. The three Central Asian states, fearing a divide-and-rule approach by China, insisted that negotiations should continue to be conducted on a strictly bilateral basis with Russia and as a group with them. An understanding in principle for resolving the border dispute was reached by 1996, with a task for a technical demarcation of the long border. The five states decided that the mutual confidence engendered by the negotiations should serve as the foundation for closer regional cooperation. After five years of annual summits and ministerial meetings, the Central Asian states finally became confident enough to transform the original bilateral setting into a multilateral arrangement. When SCO was officially inaugurated in Shanghai in June 2001, with Uzbekistan also joining in, leaders of the six countries pledged to give the SCO an institutional foundation to be a truly regional organization, by agreeing to establish a secretariat in Beijing and an anti-terrorism center in Bishkek, Kyrgyzstan as soon as possible.76 The question that is likely to be calling the shots within the SCO is nobody's secret. Russia and China are set to become "driving forces" of the SCO, the Russian Interfax news agency quoted a Kremlin source as saying. Russia and China prioritize efforts to improve global security to secure democratic world order and a "multipolar world", Putin was quoted as saying.77 China has sought to play a leading role in the SCO and promote economic cooperation among it’s members in an effort to counterbalance growing US economic interest in CA particularly in the energy sector.78 The first summit of this organization was held in shanghai (1996), the second one held in Moscow (1997), the third one in Almaty, Kazakhstan (1998), the forth one in Bishkek, gyrgyzstan (1999), the fifth one in Dushanbe, Tajikstan (2000), the sixth one in Shanghai (2001) and the seventh one in St. Petersburg (2002). Chronicle events are as follow: 1960-1970: Soviet Union sent some one million soldiers to tighten Sino-soviet 7400km boarder that caused mutual relations deteriorated. 1998/May: china and USSR signed an agreement to reduce the border guards. 1990 April 24: Two sides signed a treaty to reduce the border guards and to the military confidence making measures. This treaty became the base for further discussions.79 1996 April 26, 1996, The "Agreement on Strengthening Military Confidence in Border Areas" was signed at Shanghai on April 26, 1996, by Russia, China, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, which came to be known as the Shanghai Five. The agreement focused on confidence building measures (CBMs) in minute detail to ward off the possibility of any military clash. A 100-km zone on both sides of the border of member countries is repeatedly emphasized in the agreement as an area of reduced military activity. 74 75 76 77 78 79 Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship(p.368) Ibid p.369 Tang Shi Ping “the future of the Shanghai Cooperation Organization” Institute of Defense and Strategic Studies/ Nanyang Technological University, Singapore. http://www.ntu.edu.sg/idss/Perspective/research_050223.htm Sergai Balgov “China, Russia raise Central Asia stakes”/ Asia Times online June 20, 2001 http://www.atimes.com/c-asia/CF20Ag02.html Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.17) china National Defense Press 2001. 06. 01 baijing 201 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi 1997 Second summit in Moscow in 1997, the Five signed the "Agreement on Mutual Reduction of Military Forces in the Border Areas." It aimed at reducing the number of the border forces to the level of defensive purposes, promoting transparency, mutual trust and making military activities on the border predictable and subject to supervision 80 September 24-25 signed the Supplementary Boundary Agreement Between China and Kazakhstan. September 24-27, china and Kazakhstan sighed the general agreement on the projects of oilfields development and pipeline construction between the China National Petroleum and Natural Gas Corporation and the Ministry of Energy and Mineral Resources of the Republic of Kazakhstan. 1998 From 1998 the members began to focus on economics more that before. Further more before this year the discussions were between china in one-side and Central Asian states and Russia from the other side, but from this year they start a round table discussion. July 3, 1998 Almaty summit .The Shanghai Five began to take note of the threat to regional security posed by the ongoing conflict in Afghanistan, the growth of drug trafficking, mounting religious extremism, separatism, aggressive nationalism and illegal immigration in the region and declared their commitment to fight these forces. July 4, 1998 they signed the second supplementary agreement on the border between China and Kazakhstan, which marks a complete and thorough settlement to the question of the 1700-kilometre-long boundary between China and Kazakhstan 1999 The immediate backdrop to the fourth summit at Bishkek on August 25, 1999 was provided by the increased activity of Islamic militants in the region, particularly in the Batken region of Kyrgyzstan, Uzbekistan and Chechnya and Dagestan in Russian Caucasus. Therefore, the accent at the summit was on reaching an agreement on appropriate joint measures against terrorism, drugs and arms trafficking. It resulted in the decision to set up an anti-terrorist center at Bishkek. July 7-15, 1999 they signed the agreement on the provision of the Chinese Government loan of RMB Yuan 100 million to Kazakhstan. August 24, 1999 the shanghai five summit November 23-27The two sides signed the joint statement on the further strengthening of comprehensive cooperation between China and Kazakhstan in the twenty-first century, the joint communiqué on complete settlement of the boundary question between China and Kazakhstan, the agreement on cooperation between the two countries in anti improper competition and anti monopoly, and other documents. 2000 July 5, Shanghai 5 summit in Dushanbe took place.81 Thus, the Dushanbe summit declaration in July 2000 endorsed Sino-Russian positions on multi-polar world, Anti- Ballistic Missile (ABM) treaty, opposed the US plan to build National Missile Defence (NMD) system and the deployment of Theatre Missile Defence (TMD) system in the Asia Pacific region. It supported China's position of opposing the possible incorporation of Taiwan in the TMD system.82 Russia and China actually promised that, if asked, they would send forces to defend other states from terrorism, secessionism, separatism, etc. This represented the first time China had ever formally pledged in a treaty to project military power beyond its borders, a major precedent in its policies.83 Shanghai summit (2001) In June 2001 Shanghai Five was renamed Shanghai Co-operation Organization (SCO) after Uzbekistan was admitted as the sixth member. Uzbekistan had attended the Dushanbe (July 2000) summit as an observer and was admitted as a full member in Shanghai summit in June 2001. "Sanghai Organization of Cooperation has been formed on bas on is of the agreements on strengthening of trust in military sphere and on mutual arms reductions signed in Shanghai and Moscow in 1996 and 1997. The principles reflected in the above-stated agreements determine the basis of relationship between the member-states of Shanghai Co-operation Organization.84 80 81 82 83 84 Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”. Institute for Defence Studies & / India/ Apr-Jun 2002 Vol. 26 No.2 (pp. 265-276) http://www.idsa-india.org/an-apr6.htm “china and Kazakhstan” china, ministry of foreign affairs 2002 Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11” Stephen Blank “The Shanghai cooperation organization: a post-mortem”, Nordic Institute for Asian Studies http://eurasia.nias.ku.dk/nytt/stories/storyReader$72 Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”. 202 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Its military cooperation structure is deliberately modeled in part on the old Soviet-led Warsaw Pact and it includes nations with more than a quarter of the human race with more than 2 million soldiers under arms. The SCO, also referred to as the “Shanghai Pact”, is to preserve what is called "multi-polarity" in the world. "Multipolarity" is a Russian and Chinese diplomatic word for opposing U.S. global domination.85 The Shanghai group took the first practical step towards joining forces in the security sphere when their border-guard chiefs, at a meeting in Kazakhstan in April 2001 , agreed to set up a coordinating body to exchange information and conduct joint security operations in Central Asia. China proposed to "use the experience of the Collective Security Treaty [a defence pact among six former Soviet states] in preparing basic documents" of the SCO.86 The deployment of U.S. and NATO bases in the region has raised the need [for the SCO] to work towards establishing in future a full-fledged military union. The union is going to be between Russia and China, as three other members of the SCO, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, are already members of the defence pact with Russia. The sixth member, Uzbekistan, withdrew from the Russian-led pact in 1999 and did not attend the Shanghai group border-guard April meeting.87 But U.S. statements and moves to retain its military presence in Central Asia since the toppling of the Taliban have infuriated Russian officials. Now some of them compare the move to the United States abandoning its 1990-91 pledge to Soviet President Mikhail Gorbachev never to try and expand NATO to include former Soviet Warsaw Pact military allies in Central Europe. But at the 1997 NATO Madrid summit, the United States did just that, opening the way for the three states -- Poland, the Czech Republic and Hungary -- to join the Atlantic Alliance.88 St. Petersburg summit (2002) The rules finalized at the St. Petersburg summit. The presidents of the six member nations of the Shanghai Cooperation Organization (SCO) endorsed their charter and agreed to establish an antiterrorism center in the Kyrgyz capital of Bishkek after their one-day summit Friday The SCO charter provides a solid legal basis for the development of the six-nation organization .The charter expounds on the principles, purpose and task of the organization, procedures for adopting new members, legal effects of the organization's decisions, and the means of cooperation between the organization and other international organizations. The organization stated in a declaration that: 1- They are not an alliance directed against other states, 2- The Charter also defined joint actions to crack down upon all forms of terrorism, separatism and extremism and other cross-border crimes as one of the organization's basic tasks. 3- The organization opposes all terrorist acts and added that anti-terrorism should be conducted on the basis of international laws and norms and should not adopt double standards 4- The organization supports the establishment of nuclear-free zones including an initiative raised by Uzbekistan to establish a nuclear-free zone in Central Asia. 5- The organization also welcomes the new treaty signed by Russia and the United States on the further substantial reduction in strategic offensive weapons, and considers it a positive contribution to nuclear disarmament. 6- Meanwhile, the SCO encourages its members to start cooperation in all areas of their interest, such as politics, trade, economy, defense, environment, science and technology, education, energy, transportation, and finance. 7- The secretariat of the SCO, a permanent unit of administration, which is responsible for coordinating activities within the framework of the SCO, is based in Beijing, China, according to the Charter. The organization also welcomes the new treaty signed by Russia and the United States on the further substantial reduction in strategic offensive weapons, and considers it a positive contribution to nuclear disarmament.89 SCO members may want such a center to vet or offset American efforts to establish military bases around the region. The SCO's self-perception and its potential value to other nations have both sharpened since the USled war on terrorism began in October 2001. Some initiatives, such as a "Silk Road" transportation project that member states adopted after the West endorsed a separate transportation initiative called TRACECA90, (Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) 85 86 87 88 89 Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version” Vladimir radyuhin “Russia and china forge defence union Center for research on globalization 23 April 2002 http://www.globalresearch.ca/articles/RAD204A.html Ibid Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version” “Shanghai cooperation approves center of anti-terror”/ China Internet information center http://china.org.cn/english/FR/34120.htm 203 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi seem designed to compete with American interests. So whatever trade-initiatives it pursues, the SCO is likely to oppose or at least differ from American-led security plans for the region. When the Uzbeks joined the group in 2001, the organization's emphasis on antiterrorism and on monitoring religious groups sharpened. The six governments signed a "Shanghai Convention to Combat Terrorism, Separatism and Extremism," which is supposed to outline the purposes of the joint anti-terrorism center in Bishkek The chiefs of the SCO nations' border guard services met in Almaty on April 24 to coordinate approaches to regional problems like terrorism, drug trade and illegal migration. In January, China enthused about the SCO's potential role in building "regional anti-terror mechanisms." This language hints at China's fears about separatist unrest growing among the Uighurs. Uzbek President Islam Karimov has long authorized the roundup and, according to human rights activists, the torture of members of Hizb-ut-Tahrir, a radical but nonviolent group that seeks to restore an Islamic caliphate in the region. Kyrgyzstan's government has become increasingly strident about its insistence on quelling revolutionary movements. And Russia has long advocated collective security action to deal with perceived threats in Central Asia.91 After September 11 incident The SCO has been tested by the potential benefits and risks of each member’s response to U.S global call to arms against terrorism. Russia struck bargains with America based on its strategic interests. So too did Tajikistan, Uzbekistan, and Gyrgyzstan, all of which allowed U.S troops on their soil in an attempt to check overwhelming Russian influence.92 Russia offered to share intelligence and the use of its air space and bases to the USA for search, rescue and humanitarian purposes. Uzbekistan saw in the war against terrorism in Afghanistan an excellent opportunity to forge security ties with the U.S in a bid to achieve multiple gains, particularly military action against the Islamic Movement of Uzbekistan (IMU. In return, Uzbekistan sought security guarantees from the USA. Knowledgeable sources said Uzbekistan offered its military bases to the USA without consulting SCO partners. It was a set- back to the grouping. More significantly, Uzbekistan did not participate in the meeting of the CIS Chiefs of General Staff held in Moscow on September 26. Neutral Turkmenistan was the other country that did not send its representative to the meeting. Uzbekistan's decision to join the SCO, though it had withdrawn from Russia-led CIS collective security treaty in 1999, was seen as a manifestation of its desire to maneuver between Russia and China within the SCO Other Central Asian states co-coordinated their stand with Moscow. Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan offered air bases for US troops operating in Afghanistan. However, the US did not accept the Kazakh offer to avoid further antagonizing Russia and China.93 This underlined china’s lack of strategic influence in CA while opening the door to U.S. whereas before 9/11 CA was a testing ground for Chinese and Russian cooperation and competition. But new situation gave china a weaker stance comparing with Russia and America. Chinese officials are trying to revitalize the SCO, and are focusing on members’ unity and cooperation. Furthermore they were stressing the importance of shifting the anti-terrorism battle to the UN’s hand. They say U.S should no longer dominate the issue.94 At the instance of the Chinese, an extra-ordinary meeting of the SCO foreign ministers took place in Beijing on January 7, 2002, to discuss the issues of regional security and co-operation as well as recent events in Afghanistan. The joint statement issued after the meeting made no mention of the US role in the region, but it emphasised the leading role of the United Nations in the struggle against international terrorism. The statement read: "The SCO member states believe that the global system of counteraction against terrorism should be based on regional, sub-regional and national structures and firmly intend to complete the creation of a SCO antiterrorist structure in Bishkek in the near future."95 The entrance of another great power in the game of regional geopolitics almost certainly will affect the viability of a recently established entity called the Shanghai Cooperation Organization (SCO) comprising Russia, China, Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, and Kyrgyzstan. Moreover, much to the alarm of Moscow and Beijing, its Central Asian members, particularly Uzbekistan, wholeheartedly welcomed US troops onto their soil. The war on terrorism brought an American rapprochement with Russia that has troubled Chinese leadership. The May Treaty of Moscow-Washington, followed by the creation of the NATO-Russian Council, 90 91 92 93 94 95 The TRACECA program: designed to develop a transport corridor on a west-east axis from Europe, across the Black Sea, through the Caucasus and the Caspian Sea to Central Asia. Sergai Balgove “Shanghai cooperation Organization prepares for new role” Moscow April 29, 2002 http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav042902.shtml “china still odd man out in Central Asia”/ Strategic forecasting LLC. Jan.7, 2002 http://inic.utexas.edu/~bennett/__338/SCO-02jan7.pdf “Sino-US relation under the spotlight”/ BBC world serive Oct.30, 1997 “china still odd man out in Central Asia”/ Strategic forecasting LLC. Jan.7, 2002 Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11” 204 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya raised considerable disquiet in Beijing, which worried that Russia would be pulled into the orbit of the West and hence would no longer invest in the SCO. But Moscow still maintains strong ties with its eastern neighbor, with which it shares a border of 4,600 miles. Bilateral trade is greater with China than with the US; the Chinese military also buys more than $1 billion in Russian arms annually. Diplomatically, both countries stand together on such issues as their opposition to US National Missile Defense and to their zero-tolerance approach to Islamist and separatist movements.96 Although the campaign against terrorism may be abused to violate the human rights but the United States has not been vigilant about condemning human rights violations since September 11. Membership Countries as far apart as Mongolia, Iran and even the USA have been mentioned as wishing to join the SCO, besides India and Pakistan. But in view of lack of consensus on other members, perhaps Mongolia would be the only country that might join the group in the near future.97 Pakistan formally applied for the membership of the Shanghai grouping. China reportedly lobbied Pakistan’s case strongly but others-notably Russia and Tajikistan-opposed it. Arguments Central Asian states themselves were torn by their own internecine struggles, many of which revolved around Uzbekistan that has hegemonic pretensions and highhanded energy, water, and border policies towards its neighbors. Further more Uzbekistan under the pressure from Russia forced to attend this organization and resisted efforts to make the SCO into an Anti-American alliance or an effective military-political bloc. It was purely an instrument for cooperation and nothing more according to President Islam Karimov. 98 But still there are some other dispute exists in the region and border disputes are among them: Kazakh-uzbek border dispute The uzbek-Kazakh border has also some problems. For example the villages of Bagys and Turkestan, and the strategically important Shardara water reservoir located in the disputed area. Bagys and Turkestan occupy over the 54km long section of the borderline and has 539000 hectares of fertile land In post-Soviet years, lukewarm relations between the neighbors have been soured by border problems. Although an agreement has been reached on 96% of the 1150 kilometer of the common border. In late 1990s the tiny villages of Bagys and Turkestan have turned into a battleground for nationalists.99 Uzbek-Gyrguz border dispute The borders of Central Asian region, which established by Soviet dictator Joseph Stalin in the 1920s until mid1990s had few clear markers. Still there is some disputes about that in the region. Although the borders among uzbek-gyrgyz have lone been problematic. But during March 1999 they was even more at risk because of Uzbek efforts to shift border markers. Gyrgyzstan says Uzbek officials are shifting the borders between the two countries in Uzbekistan's favor. In some places, they said Uzbeks are moving border markers much as 24 km from the position defined by agreements between the two states.100 Tajik-Uzbek border dispute On October 5 and 6 2002, both sides agreed on 86 per cent of the 1,283 km long frontier at the Central Asian Cooperation Organization summit. But still some disputed areas remain - particularly in Tajikistan's Sogd Oblast. There was an escalation in that area that led to the implementation of Uzbekistan's strict visa regime toward Tajiks in 2000, and its decision to plant land mines along some stretches of the border.101 Theoretical definition for security and its application for SCO In the international relations we can distinguish some sort of security arrangements that are significant to know them. In this way it could be easy to recognize the ongoing situation in the given security environment and predict its evolutions. 96 97 98 99 100 101 Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim”/ Asia times on time Jul.30, 2002 http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/DG30Ag01.html Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11” Stephen Blank “The Shanghai cooperation organization: a post-mortem” Wednesday/July 31, 2002, Kazakh-uzbek border dispute triggers off national emotion http://www.cacianalyst.org/2002-07-31/20020731Kazakh-Uzbek_Relations.htm Bruce Pannier “Central Asia: Border Dispute Between Uzbekistan And Kyrgyzstan Risks Triggering Conflict” Radio liberty http://www.rferl.org/nca/features/1999/03/F.RU.990308134050.html Rashid Abdullo October 11, 2002 /Tajik-Uzbek Border Progress http://www.muslimuzbekistan.com/eng/ennews/2002/10/ennews11102002_2.html 205 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi From the most important one are: security community (SC), security regime(SR), collective security(CS), and collective defense(CD). The definitions of security community The SC don’t identify any enemy Common identity or interest The multilateralism between the members is intensive and membership is restricted A like-minded group of states Based on the norms, attitudes, practices and habits.102 Although SCO have not appointed any particular enemy, but almost it is obvious that the grouping created to counterweigh U.S. although it is not unanimous between the members. Although the member states are seeking multilateralism, but in reality we saw the member states reacted differently to the U.S initiatives in the region after 9/11, but I think although the members have announced the membership is open for any country that carries the same understanding as the original members of SCO, but they have rejected the membership of Pakistan, and India, and have not invited Iran in. SCO member states actually don’t have common identity even during the communist era china and Soviet Union couldn’t make a common identity. It is for sure that the members are not like-minded. Some of them have colonial background but the some have been colonized. So the major direction of each could be different. As one may require independence, the other may ask for re-control. And as one may see the outsiders as threat, the other may see the insider is a real threat. Based on the norms, attitudes, practices and habits. The norms or the attitudes that they have taken are mostly based on china’s one. Because the four Central Asian members have not have that mature international experience to solve their border disputes with china in a peaceful way. Russia for sure is not that kind of the states that will surrender about its borders. So the main engine of the cooperation is the china’s will. In this way the actual meaning of Sanghai Spirit that has mentioned in the SCO must be affiliated to chin’s spirit not the original place of conference. To me the SCO is not a security community. The definition of collective security Based on We Feeling Always is multilateral Punish the aggressor who is inside the group by force It is more concern to punish the aggression than to prevent the aggression. War is not an illegitimate means to solve the dispute Not necessarily needs high interdependence or interaction or functional cooperation Usually needs cooperation among the major military powers Based on some legal agreements103 In my way to evaluate the SCO’s being Collective Security or not, can say: In fact SCO does not have a sense of “we selling”. They are non-like minded. It tries to do multilaterally, but till now not that much success have gained. The main target of SCO is outside the grouping; in fact the main players of the organization are concerned about the U.S than the members. Although the other specifications of Collective Security and SCO meet each other, but because the main threat in present day is not from a member but from outside and the members of SCO still are not like-minded. To me it seems that SCO is not a collective Security, but is very near to the concept of that. The definitions of Collective defense There is a pre-recognized enemy between the members The members may use some peacekeeping machinery or diplomatic techniques to forceful settle a conflict Try to deter or balance a common threat There is an alliance directed against another state or states.104 In SCO the member states didn’t mentioned directly about the enemy, nut in reality and act they may have the U.S in their mind. 102 Amita Acharya “Constructing Security Community”, in his constructing a security community in Southeast Asia (London: Routledge, 2001) pp. 17,18 103 Ibid pp.19,20 104 Ibid p.19 206 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya They try to make a kind of balance, not to let the U.S find enough footsteps in the region, and also get extra power through TMD, and NMD and so on. They didn’t mentioned any country and try not to stimulate any country or any kind of arms race. Although they have announced that they are not an alliance against any one. But the reality seems to be different. And for sure they use diplomatic or other pacific forceful means to convince the other, as they may use economic leverage or others. As we see what happens between Uzbekistan and Tajikistan, or how Russia enforces its will on the Georgia or Kazakhstan (about Russian minorities or…) To me, SCO is very near to a collective defense; just the problem is that they are not very like-minded. Security regime A group of states cooperate to manage their disputes and avoid war by seeking to mute the security dilemma both by their own action and by their assumption about the behavior of others. The security regime may develop within an otherwise adversarial relationship in which the use of force is inhibited by the existence of a balance of power or mutual deterrence situation like the situation between USA and USSR during the cold war. The use of force is not always forbidden in SR The no-war situation is not a long term one The functional linkage and interdependence is not necessary for SR In the SR there is not a We Feeling sense.105 Actually the SCO members tried to solve their disputes peacefully because they felt that they have a common threat. They used their goodwill actions and the other party responded the same. When they started to solve the border disputes that was remained for a long time ago. They have created a regime to prevent the spread of weapons, anti-terrorist environment, a nuclear free zone, and a base for further collective cooperation. At this moment the cooperation is because they need it but it can develop or it can retreat. Just depends on so many factors. It just helps to reconfirm the policies within a pre-existing BOP, internally, and cooperate for a common policy or statements externally. And for sure they don’t have a We Feeling sense. So the common specifications of SCO make it similar to a kind of security regime. Other regional security arrangements: GUUAM The grouping includes Georgia, Ukraine, Azerbaijan and Moldova and was created with Western support in 1997 to challenge Russia's perceived domination. The group expanded to become GUUAM in April 1999 with the addition of Uzbekistan. However, Uzbekistan recently found common ground with Moscow and concluded a security treaty with Russia in May 2000.106 CIS collective Security On October 10, 2000, Russia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan signed a treaty on the creation of the Eurasian Economic Community. Moves were also made to strengthen the collective security treaty of the Commonwealth of Independent States (CIS).107 Rapid reaction Force On the eve of the Shanghai summit (June 2001), the six member states of the CIS collective security treaty (Russia, Belarus, Armenia, Kazakhstan, Kyrgyzstasn and Tajikistan) held a summit meeting on May 25 in the Armenian capital of Yerevan. They decided to proceed with the creation of a 3,000-man rapid reaction force, providing one battalion each. The headquarters of the rapid reaction force is to be in Bishkek. The joint statement issued on the occasion affirmed the readiness of the member states to repel any incursions by the Islamic militants into Central Asia. In fact; the main responsibility for providing security to the region was to be shouldered by the Russia-led collective security treaty. For instance, Times of Central Asia (Bishkek) remarked that: "The SCO anti-terrorist Center, however, may do little more than co-ordinate information between the six member states".108 CICA Conference on interaction and Confidence-Building Measures in Asia (CICA) is founded on June 4, 2002 by Kazakhstan president’s avocation of such organization for more than a decade. The main aim of the group is 105 Ibid pp.18,19 Sergai Balgov “China, Russia raise Central Asia stakes” 107 Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11” 108 Ibid 106 207 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Siyasət bölməsi to fight against terrorism, drug trafficking, illegal migration and water resource management. The member states are: Afghanistan, Azerbaijan, china, Egypt, India, Iran, Israel, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia, Pakistan, the Palestinian Authority, Russia, Tajikistan, Turkey, and Uzbekistan.109 6+2 The group was set up in August 1997 to form a contact group on Afghanistan, and includes it’s neighbors; Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, china, Iran, Pakistan, plus America and Russia.110 Islam in CA Central Asians are mainly moderate Sunni Muslims, but repressive regimes, corrupt elites, and poverty made the region a breeding ground for radical movements. Actually there are two main Islamic groups has base in CA 1- Islamic Movement of Uzbekistan (IMU) 2Hizb-ut-Tahrir(although it is not a violent group but an illegal one) 111 For the Central Asian states, Islamic radicalism means harassing or imprisoning even moderate Muslim leaders, monitoring all religious groups and sustaining a regime of secularization within civil society.112 Conclusion The U.S policy: About the regional politics the main thing is as follows: The U.S tries to divide the SCO member states in general and china-Russia in particular till get enough chance to extend its power to the region. the most significant activities is the closer relation to Russia, Uzbekistan, and even china itself. The U.S government tries to create mutual military co-operations with individual members to neutralize the SCO’s achievements. In this regard the U.S government have increased its aids to Central Asian states especially Uzbekistan. Essence and Future of SCO The organization doesn’t have very powerful likeminded feelings in security aspects. in the Russia and Central Asian parts, because in so many thing still these countries are using the soviet heritage, like language, technology, infrastructure, education, arms and so on, there are some likelihood. But china is different with them and the relation needs to be developed, although all of them have experienced the communist era. The war against terrorism that US started in the essence is different with what Russia and china are concerning about. The 9/11 is occurred against America and is a very natural consequence of its foreign policy. Now why china and Russia must bothering themselves with something is not directly is not their case? Unless they receive some benefit like economic privilege or international recognition toward local human rights violence. So china and Russia go as far as their government interests takes them and US must not expect more than that. Some critics claim that the Organization is stillborn, because it couldn’t have proper reaction about the events of 9/11. but we need to remember at that time SCO just was three month old. And the very unlike Uzbekistan was the main disharmonic player. From the texts studied above, we can understand that Russia and china try to coexist in the region and china actually respects the Russian sphere of influence. The future of the SCO will be reflect of three different aspects: Sino-Russian relations, US presence in Central Asia, and The response to Islamic movements If Russia was disagreeing, china couldn’t penetrate the region easily. And if Russia establishes good relations with the U.S, at that time china will be sidelined. Unless, china grasp the opportunity and through economic engagement involve the regional states in a long-term interaction. Before 9/11 the region states ware searching help to deal with their internal relative legitimacy and religious rebel problems. But after 9/11 so many things and priorities changed. In the past to solve these problems need to count on regional organizations but once US anti-terrorist battle gives them money, and international recognition there must be some hesitation to fully depend on SCO. In the region Uzbekistan in nature and behavior is different with the others; it does not have border with china and Russia, it has a quite independent movement toward west. Uzbekistan actually has problem with the organization’s entire member. But why it applied to attend the organization or better to say why Russia asked 109 Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.18) Ibid p.19 111 Ibid p.28 112 Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim” 110 208 Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Uzbekistan to attend SCO, goes back to power politics and struggle between Uzbekistan and Kazakhstan in the regional level for leading title, and between Uzbekistan and Russia in the international level for the Uzbekistan being freely making policy or following the guidelines of Russia, on the other hand. In this way Uzbekistan can be controlled and its policy be checked and polished if necessary. Still SCO remains important for Russia as well as china. China needs its western border security, and three Central Asian states that have border with it, play significant role. But Russia just with Kazakhstan has common border, and needs some sort of mechanism to keep its supervision on the region even when reduces its economic aids to the regional states. They have claimed that the relationship is partnership and is not alliance does really work for the security cooperation. But it has been very obvious that the main purpose of Russia and china was to reduce the presence and activity of the U.S in the region. To me, SOC is a kind of loose security regime that is very near to collective defense. Processing toward a kind of collective security and not security community. China and globalization In security field china is getting close to multilateral aspect of cooperation china. tries to prove that is a trustworthy and responsible actor, who is seeking strategic partnership. China to overcome the challenges of the globalization needs to secure its internal environment by using the rules of globalization game. China needs to reduce the sounds of separatism in a pacific and proper way. Although SCO will give china the forceful leverage for suppression of the separatists, but china at the same time needs to convince the other observers like Taiwan, that china is a logical and understanding government. So the economic development in the Xinjiang, and other sounds of not supporting the separatism, Pan-Turkism, and being prosperous when are not independent from western countries. To say it simply , china wants people like china from inside and not by force. 209 MƏDƏNİYYƏT BÖLMƏSİ Siyasət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya 211 İSLAM VE KÜRESELLEŞME Kemalettin ÖZDEMİR Bayero Üniversitesi NİJERYA Küreselleşme yakın dönemin üzerinde en çok tartışılan konularındandır. Akademik ve siyasi çevrelerle, iktisatçıların çeşitli yönleriyle üzerinde fikir yürüttükleri hususların da başlarında gelmektedir. Meydana gelen ve küre-sel olduğu gözlenen problemler ve bunlara karşı alınabilecek tedbirler onları en çok meşgul eden hususlardandır. Bir kısım ilim adamları tarafından akademik yönü öne çıkarılarak değerlendirilen küreselleşme birkaç ülkede odaklanan uluslar arası, çok uluslu sermayenin ve küresel şirketlerin koydukları prensipler karşısında millî devletlerin yetersiz kalmaları, politika üretememeleri sebebiyle eşitsizlik, yoksulluk, işsizlik, çevrenin fazla kirlenmesi ve dolayısıyla eğitim ve sağlık alanında olumsuzluklar yaşanmakta, terör ve şiddetin artmasına sebebiyet verdiği iddia edilmekte ve müsebbibin, aktörün ortada görünmediği ancak varlığı katiyen belli bir kısım elitler olduğu ifade edilmektedir. Millî devletlerin, üzerinde karar alınan değil bizzat karar içinde bulunan ve karar veren olma kavgası vereceği ifade edilmektedir. Ekonomik olarak başladığı iddia edilen küreselleşmenin zamanla siyasi ve kültürel boyutlara sahip olduğu ve toplumları seküler bir yapılanmaya sevk ettiği, kimliksiz bir dünya devletine götürdüğü de iddia edilen hususlar arasındadır. Esasen küreselleşme dünyanın kurulduğundan, insanlık yaratıldığından beri mevcut olan ilk peygamber ve ilk insan Hz. Adem'le karşımıza çıkan bir vakıadır. Mutlak kudret sahibi yüce yaratıcının her şeyi öğrenmeye muhtaç bütün kullarına dünya ve ahiret mutluluğunu elde etmeleri için gönderdiği evrensel ilahî mesajın muhatabının bütün bir kainat olması ile ortaya çıkan bir hadisedir. Gerçekte bütün ilahî dinlerin zuhurunda tebliğlerini bütün insanlara teşmil etmeleri ilahî dinlerin cihanşümul olduğunu bize anlatmaktadır. İlk insan ve ilk peygamberle başlayan ve genişleyerek, büyüyerek bütün kavim ve kabilelere ulaşan küreselleşme yakın dönemde iktisadî, siyasi, sosyal ve kültürel unsurları da içine alarak yayılmasını devam ettirerek günümüze kadar gelmiştir. Küresel olabilme evrensel sistemin yani ilahi vahyin hakkıdır.Küreselleşme ancak cihanşumul özelliği bulunan sistemler için mümkündür. Evrensel olmayan sistemler yerel olmaya mahkumdurlar İlahî dinler ve özellikle İslam dini evrenseldir ve hayatın bütün yönlerini içine almaktadır.Belki İslam hakkında en rahat söylenebilecek husus onun evrensel (cihanşümul) olduğu keyfiyetidir. Aslında hak ve hakikat adına olduğu iddiasıyla ortaya çıkan her din evrensel olmak durumundadır. Çünkü hakikat ontolojik düzlemde izafi (kişiye, topluma, zamana, mekana v.s.ye göre) olamaz. Hak ve hakikat bir zamana, topluma inhisar edemez. İzafi olan, sınırlı olan hakikatın kendisi değil, onunla ilgili düşünceler, yorumlar ve sistemlerdir. İslam evrenseldir, çünkü o tarih boyunca hep var olagelen hak inancın ta kendisidir. O, kendi kendine yeterli olmak durumundadır, çünkü son dindir. İnsan var oldukça bu din onun ihtiyacını karşılamaya yetecektir.Zaten evrenselliğin merkezi manası da budur. Daha önceki dinler bildirdikleri mesaj açısından evrensel idiler, önlerindeki zaman ve mekan açısından değil. Oysa İslam bu açıdan da evrenseldi, çünkü ondan sonra başka bir din gelmeyecektir. "Başka vahiy yok" demek, dünya durdukça İslam duracak demektir.(1) İslam dininin küreselleşmeden hiçbir endişesi de söz konusu değildir. Bilakis küreselleşmesi onun tabiatında bulunmaktadır. Küreselleşme imkanları İslamın yayılmasının da vesilesidir. İnsanlara ulaşmada önemli bir köprüdür. Ancak Allah hiçbir zaman insanları inanmaya zorlamaz. İnanmalarını arzu eder ancak mecbur etmez. İradenin hakkını teslim eder. Kararlarına müdahale etmez. Müslümanlara adaleti emreder, zulme müsamaha etmez. İslam devletinde insanların inançlarının farklı olması haklarını almalarına hiçbir zaman engel teşkil etmemiştir. Allah, inanan inanmayan bütün insanların, bütün varlıkların rızklarını verendir. Ondan başka rızık veren de yoktur. Küreselleşme çok öncelerden başlayan bir sürecin devamı iken bugün özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra bilgi, iletişim ve ulaşım sektöründeki gelişmelerle globalleşmenin geçmiştekinden çok farklı bir süreçte devam ettiği enformasyon teknolojilerindeki fevkalade gelişmelerin hem sebebi hem de neticesi olarak dünyanın global bir köy haline gelmesi konu ile ilgilenen hemen herkes tarafından bilinmektedir. Kitle iletişim araçlarında meydana gelen fevkalade gelişme ; bilgi, haber, finans akışını tahmin edilmeyecek ölçülerde artırmış, ülkeler ve insanları birbirinden ayıran coğrafî, fizikî engelleri nerdeyse ortadan kaldırmıştır. Artık dünyanın bir ucundan diğer ucuna anında ulaşmak sıradan bir olay haline gelmiştir. Globalleşme ile pek çok kavramın da muhtevası değişmiştir. Eskiden çevremizdeki birkaç köy yada şehirle veyahut ülke ile sınırlı olan komşuluk ilişkileri artık kıtaları ve hatta bütün dünyayı ilgi alanı içine almıştır. Şimdilerde bir kısım siyasi fikirler, akımlar ve kültürler millî sınırları zorlamakta ve global bir kimlik kazanmaktadır. Daha önceleri millî hükümetlerin sorumluluk-larında olan görevler şimdi onların kapasitelerini aşar duruma gelmiştir. Ülkelerin güvenlik, refah, çevre meseleleri, uyuşturucu trafiği, terörizm, nükleer silahlar, salgın hastalıklar, insan hakları gibi konular artık uluslar arası politikalardan ayrı düşünülememektedir. Öte yandan kültürel globalleşme ile ortaya çıkan kültür sadece batı kültürüdür. Kısacası batılı değerlerin dünyada hakimiyet kurmasıdır. 213 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi Dünyada çok sayıda farklı kültür mevcuttur. Yerel kültürlerin, global kültürü benimsediği ölçüde ancak kültürel globalleşme gerçekleşmesi söz konusu olabilecektir. Fakat yerel kültürlerin global kültüre karşı reaksiyon göstermesi ihtimalden öte mutlak gerçekleşecek bir vakıadır. Diğer taraftan kültürel globalleşmenin ortaya çıkardığı batı tüketim anlayışının ve hayat tarzının diğer ülkeler için nasıl bir tehdit oluşturacağı izahtan varestedir. Globalleşme ile batı felsefesinin insanların şahsî ve sosyal hayatlarına verecekleri onları mutlu etmeyecektir. Küreselleşme ile insanlar birbirlerini tanıma ve yakınlaşma imkanları bulurlarken ve hatta bundan etkilenirlerken hayatlarını, yaşama biçimlerini, kimliklerini çok da kolay değiştiremezler. Coğrafi ve fiziki sınırlar bütünü ile kalkmaz ve dünyada tek devlet düşüncesi bir ütopya , bir hayal olarak kalır. Bugün batı emperyalizminin önündeki en büyük engel herhalde İslam dinidir. Sahip bulunduğu esasları ile zuhurundan sonra çok kısa bir süre içinde Endülüs'ten Çin'e kadar çok büyük bir coğrafyada yalnız Müslümanları değil sair din müntesiplerini büyük bir huzur ve saadet içinde yaşatmış onların idarede Müslümanları tercih etmelerine vesile olmuştur. Materyalist Batı medeniyetinde bulunmayan veya eksik veya yanlış olan nice hususlar var ki bunlar Kuran'da en mükemmel şekliyle mevcuttur. Batı felsefesi ile Kur'an hikmetinin insanların şahsi hayatlarına verdikleri ders şöylece karşılaştırılabilir : Batı felsefesinin talebeleri her menfaatli şeyi kendisine hak sayan ve menfaati için en değersiz şeye kulluk edebilecek, zavallı bir firavun haline gelir. Bir lezzet için sonsuz aşağılanmayı kabul edebilen dik başlı bir inatçıdır. Büyüklük taslayan bir zorbadır. Kalbinde bir dayanak noktası bulmadığı için gücü, kuvveti olmayan kendini beğendirmeye çalışan aciz bir zorbadır. Hem yalnızca kendini düşünen bir menfaatperesttir. Bütün gayreti sadece bedenî arzularını, isteklerini tatmindir.Şahsî menfaatini mensup olduğu milletin çıkarı içinde arayan bencil bir entrikacıdır. Hikmet-i Kuran'ın talebesi ise varlıkların en büyüğüne ibadete tenezzül etmeyecek bir kuldur. Cennet gibi en büyük bir nimeti bile ibadetinin gayesi yapmayacak onurlu bir kuldur. Mütevazıdır, halim selimdir. Yaratıcısından başkasına boyun eğmez. İhtiyaçlarını ve zayıflığını bilir. Fakat yaratıcısının kendisi için hazırladığı ahiretteki serveti sebebiyle gönlü toktur. Yaratıcısının sonsuz kudretine dayandığı için güçlüdür. Yalnız Allah için ve onun namına ve fazilet için çalışır, gayret gösterir. Materyalist Batı felsefesinin ve Kuran hikmetinin insanlığın sosyal hayatına verdikleri ders şöyle mukayese edilebilir : Batı felsefesinin sosyal hayatta dayanak noktası kuvvettir, hedefi menfaattir. Hayatın bir mücadele olduğuna inanır. Toplumu birbirine bağlayan unsurun ırkçılık, olumsuz milliyetçilik olduğunu düşünür. Ürünü, meyvesi ise nefsin arzularını tatmin ve insanî ihtiyaçları artırmaktır. Halbuki kuvvetin işi saldırmaktır, menfaatin gereği boğuşmaktır, mücadelenin gereği çarpışmaktır. Irkçılık ise başkasını yutmakla beslenir. Bu felsefe sebebiyle insanlığın saadeti nasıl mümkün olacaktır ? Ancak Kur'an'ın beşere hediye ettiği hikmete göre dayanak noktası kuvvet değil haktır. Gayede menfaate bedel fazilet ve Allah rızası söz konusudur. "Hayat mücadeledir." prensibi yerine hayatı bir yardımlaşma olarak görür. Cemaatleri birbirine bağlayan unsur ırkçılık yerine din, sınıf ve vatan bağıdır. Amacı nefsin kötü arzularına set çekip, ruhu yüksek hasletler ve erdemliliğe teşvik edip insanı gerçek insanlığa ait mükemmelliğe ulaştırmaktır. Hakkın gereği ittifaktır, faziletin gereği dayanışmadır. Yardımlaşma birbirinin imdadına yetişmekle mümkündür. Dinin gereği kardeşliktir. Nefsin kötü arzularını engellemekle ruhu yüceliklere sevk etmenin neticesi dünya ve ahiret mutluluğunu elde etmektir.(2) Globalleşme, küreselleşme, yeni sistem, yeni düzen, yeni toplum ifadeleri arkasında sekülerleşme ile maziye, tarihî dinamiklere, dine kasdedilme düşünülmektedir. Oysa ki değiştirilmek istenen şey ne elbise ne de evdir. Bin küsur seneden beri milletin canıyla kanıyla bütünleşmiş ve benliğine işlemiş mânâdır. Küreselleşme adıyla sömürü düzeni kurmak isteyen güçler modern çağın gerekleri olduğu fikrini uyararak yeniden bir koloni devri başlatmak düşüncesindedirler. Bir kısım batılı ülkeler kendilerini demokrasinin bekçileri, işgal ettikleri ülkeleri de terörizme destek veren ülkeler olduğu iddiasıyla terör meydana getirmektedirler. Bizim dünyamızın hayat hakkı olmadığına inanan batı düşüncesi bundan sonra bu hakkı da elimizden almak için elinden geleni yapacaktır. O, sadece kuvvete inanır. Hayat felsefesi ise sadece menfaati ve çıkarı olmuştur. Gücü yettiği zaman ezmek ister, başa çıkamayacağı zaman da zilletle ayak öpecektir. Yaşamayı kuvvetinin tabii hakkı sayar. En küçük menfaati karşısında dünyayı ateşe vermekte tereddüt etmeyecek kadar zalimdir. Düşünce dünyası bu ölçüde karanlık bir felsefenin ortaya bir yenilik koyabilmesi insanlık adına bir yeniden yapılandırma gerçekleştirmesi mümkün değildir. Onun her vaadi bir aldatmacadır. Zaten dayandığı dinamikleri tükenmiş bir dünyanın ne yenilenmeye ne de başkalarına yenilik düşüncesi ilham etmeye gücü yetmeyecektir. Eğer dünya çapında bir yenilenme olacaksa, şüphesiz yıllar boyu çeşitli mağduriyetlerin, mazlumiyetlerin, mahkumiyetlerin bilediği, çağıyla hesaplaşmaya hazırladığı İslam'ın; zamanları, mekânları aşan prensipleri ve Kuran'ın hergün biraz daha gençleşen, ölümsüz düsturları sayesinde gerçekleşecektir. (3) ﻦ َ ﺸﺮِﻳ ﻦ ُﻣ َﺒ ﱢ َ ﺚ اﻟﻠّ ُﻪ اﻟ ﱠﻨ ِﺒﻴﱢﻴ َ ﺣ َﺪ ًة َﻓ َﺒ َﻌ ِ س ُأ ﱠﻣ ًﺔ وَا ُ ن اﻟﻨﱠﺎ َ آَﺎ “İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi...” İlk insanlar, ilk peygamberler sayesinde bir ümmetti. Bir asıldan ve bir kökten gelmiş olmaları sebebiyle bir bütün ve bir cemaat idiler. Onlar, dinsiz, vahşi, mütecaviz ve cahil değillerdi. Ancak sonradan bir kısım ârızi sebeplerle ihtilaf, ayrılıklara düşüp birliklerini bozdular. İlk insanın, ilk peygamber olması onları birleştiren bir 214 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya unsur idi. Sonra insanların tabiatlarına bazı maslahatlar için aynı zamanda birer imtihan vesilesi olsun diye dercedilen bazı duygular hükümlerini icra etmeye başlayınca; aklın, mantığın yerini his ve hevesler aldı. hidayetin yerine heva gelip oturdu. Derken ittifak ve vahdet ihtilafa yenik düştü, ve Allah(c.c) temelde, saffet ve istikamete programlanmış insan fıtratını bir kere daha özüne uyarmak ve kalbiyle hakikatler arasındaki engelleri bertaraf etmek için, yeni yeni peygamberler göndererek insanoğullarına hayrın neticesini ve şerrin akıbetini göstermekle onları temkin ve teyakkuza çağırdı.(4) س ُ َﻳ ﺎ َا ﱡﻳ َﻬ ﺎ اﻟﻨﱠ ﺎ K.Kerim'de Allah (c.c.) hitabını 19 ayrı yerde bütün insanlara tevcih buyurur. Ey İnsanlar beyanı ile başlayan ayetlerde bütün insanlık muhatap alınır. İnansın inanmasın bütün insanlığı alakadar eden evrensel mesaj sunulur. Bütün insanlara hitap İslam dininde bir nevi küreselleşmenin mevcudiyetinin delili olarak değerlendirilir. Kuran-ı Kerîm'in Arap dili ile gelmiş olması onun yalnızca Araplar için olduğunu göstermez. Kuran-ı Kerîm'in hitabı "Ey Araplar !" şeklinde de değildir. O "Ey İnananlar !", "Ey İnsanlar !", "Ey Ademoğlu !" şeklinde hitab eder. Bu hitaplarda dahi İslamın evrenselliğini görmemek mümkün değildir. Her peygamber içinde yetiştiği topluma mesajını duyururken Peygamberimizin bütün insanlığa hitap etmekte olduğu ve bütün insanlık için rahmet olarak gönderildiği de mukaddes beyanlarla ifade edilir. Numune olarak birkaçını takdim edelim : (5) ﻦ َ ﺣ َﻤ ًﺔ ِﻟ ْﻠﻌَﺎﻟَﻤﻴ ْ ك ِاﻟﱠﺎ َر َ ﺳ ْﻠﻨَﺎ َ َوﻣَﺎ َا ْر Biz seni bütün insanlar için sırf bir rahmet vesilesi olman için gönderdik. (6) س ﺑَﺸﻴﺮًا َوﻧَﺬﻳﺮًا ِ ك ِاﻟﱠﺎ آَﺎ ﱠﻓ ًﺔ ﻟِﻠﻨﱠﺎ َ ﺳ ْﻠﻨَﺎ َ َوﻣَﺎ َا ْر Ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlığa rahmetimizin müjdecisi, azabımızın uyarıcısı olarak gönderdik. (7) ﻦ ﻧَﺬﻳﺮًا َ ن ِﻟ ْﻠﻌَﺎﻟَﻤﻴ َ ﻋ ْﺒﺪِﻩ ِﻟ َﻴﻜُﻮ َ ن ﻋَﻠﻰ َ ل ا ْﻟ ُﻔ ْﺮﻗَﺎ َ ك اﻟﱠﺬى َﻧ ﱠﺰ َ َﺗﺒَﺎ َر Hayır ve bereketi ne muazzamdır o Zatın ki bütün ins ve cinni uyarsın diye o has kuluna doğruyu eğriden ayıran Furkan'ı indirdi. Peygamberimiz de pek çok mukaddes beyanında bu hususu ifade buyurur. Bunlardan İmam Buhari'nin el-Camiu s-Sahihinde zikredilen, .ﻓﻀﻠﻨﻲ رﺑﻲ ﻋﻠﻰ اﻷﻧﺒﻴﺎء ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم أو ﻗﺎل ﻋﻠﻰ اﻷﻣﻢ ﺑﺄرﺑﻊ (8) ﻗﺎل أرﺳﻠﺖ اﻟﻰ اﻟﻨﺎس آﺎﻓﺔ "Benden evvel her peygamber yalnız kendi kavmine gönderilmişti. Ben ise bütün insanlığa gönderildim." beyanı misal olarak zikredilebilir. Resul-u Ekrem, çağdaşı olan hükümdarlara yazdığı mektuplar, İslamın hem de çok kısa bir zaman içinde bütün bir dünyaya yayılması, Efendimizin ümmetinin sürekli artarak çoğalması da Onun davetinin alem şümul olduğunun isbat eden hususlardandır. ﺷﻌُﻮﺑًﺎ ُ ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ُآ ْﻢ َ ﻦ َذ َآ ٍﺮ َوُاﻧْﺜﻰ َو ْ ﺧَﻠ ْﻘﻨَﺎ ُآ ْﻢ ِﻣ َ س ِاﻧﱠﺎ ُ ﻳَﺎ َا ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ ﻞ َ ( َو َﻗﺒَﺎ ِﺋ9) ﻋ ْﻨ َﺪ اﻟّﻠ ِﻪ َاﺗْﻘﻴ ُﻜ ْﻢ ِ ن َا ْآ َﺮ َﻣ ُﻜ ْﻢ ِﻟ َﺘﻌَﺎ َرﻓُﻮا ِا ﱠ Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere, sülâlelere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah'ın nazarında en değerli, en üstün olanınız, içinizden takvada (Allah'ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olandır. İnsanlar bir erkek ve bir kadından yaratılmışlardır. Adem'in evlatlarındandırlar ve kardeştirler.Aynı aileden gelmektedirler. Esasen birbirlerine karşı üstünlükleri de sadece Allah'ı tanıma ve itaatleri ile mümkündür. Ve mukaddes mesaj bütün insanlığadır. ل اﻟّﻠ ِﻪ ِاَﻟ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ﺟَﻤﻴﻌًﺎ ُ س ِاﻧّﻰ َرﺳُﻮ ُ ﻞ ﻳَﺎ َا ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ ْ ُﻗ (10) De ki: Ey insanlar ben sizin hepinize Allah tarafından gönderilen Peygamberim. Burada Peygamberimiz sadece Müslümanlara değil yeryüzünde inanan inanmayan bütün insanlara hitap etmekte ve onlara nasihatta bulunmaktadır. Allah'ın Kur'an-ı Kerîm'de bütün insanlığa hitabına pek çok örnek vardır, fikir vermesi adına birkaçını takdim edelim : (11) ﺴﻨًﺎ َواَﻗﻴﻤُﻮا اﻟﺼﱠﻠﻮ َة وَاﺗُﻮا اﻟﺰﱠآﻮ َة ْﺣ ُ س ِ َوﻗُﻮﻟُﻮا ﻟِﻠﻨﱠﺎ 215 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi İnsanlara tatlı söz söyleyin, namazı hakkıyla eda edin, zekâtı verin. (12) ن َ س َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻬ ْﻢ َﻳ ﱠﺘﻘُﻮ ِ ﻦ اﻟﻠّ ُﻪ اﻳَﺎﺗِﻪ ﻟِﻠﻨﱠﺎ ُ ﻚ ُﻳ َﺒﻴﱢ َ آَﺬِﻟ İşte böylece Allah insanlara, zararlardan sakınıp korunmaları için ayetlerini iyice açıklar. (13) ن َ ﺸ ُﻜﺮُو ْ س ﻟَﺎ َﻳ ِ ﻦ َا ْآ َﺜ َﺮ اﻟﻨﱠﺎ س وَﻟ ِﻜ ﱠ ِ ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ َ ﻞ ٍﻀ ْ ن اﻟّﻠ َﻪ َﻟﺬُو َﻓ ِا ﱠ Doğrusu Allah insanlara lütûfkârdır, fakat insanların çoğu şükretmezler. (14) ﻦ َ ﻈ ٌﺔ ِﻟ ْﻠ ُﻤﺘﱠﻘﻴ َﻋ ِ س َو ُهﺪًى َو َﻣ ْﻮ ِ ن ﻟِﻠﻨﱠﺎ ٌ هﺬَا َﺑﻴَﺎ İşte bu, bütün insanlara yöneltilen bir açıklamadır, haramlardan korunacak muttakîler için bir hidayet ve bir öğüttür. (15) س ِ ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ َ ﻞ ٍﻀ ْ ن اﻟّﻠ َﻪ َﻟﺬُو َﻓ ِا ﱠ Gerçekten Allah insanlara karşı büyük lütuf sahibidir. (16) ب ُ س َﻳ ْﻮ َم َﻳﺎْﺗﻴ ِﻬ ُﻢ ا ْﻟ َﻌﺬَا َ َوَا ْﻧ ِﺬ ِر اﻟﻨﱠﺎ Azabın geleceği günü hatırlatarak insanları uyar ! Artık son mukaddes kitabın emirlerinin ve onun yüce tebliğcisinin beyanlarının sadece geçerli olduğu hususu da pek çok ayetle ifade edilmektedir. ن َ س َو َﻳﻜُﻮ ِ ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ َ ﺷ َﻬﺪَا َء ُ ﺳﻄًﺎ ِﻟ َﺘﻜُﻮﻧُﻮا َ ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ُآ ْﻢ ُا ﱠﻣ ًﺔ َو َ ﻚ َ َوآَﺬِﻟ (17) ﻢ ﺷَﻬﻴﺪًا ْ ﻋَﻠ ْﻴ ُﻜ َ ل ُ اﻟ ﱠﺮﺳُﻮ Böylece Biz sizi örnek bir ümmet kıldık ki insanlar nezdinde Hakk'ın şahitleri olasınız ve Peygamber de sizin hakkınızda şahit olsun. (18) س ِ ن ُهﺪًى ﻟِﻠﻨﱠﺎ ُ ل ﻓﻴ ِﻪ ا ْﻟ ُﻘﺮْا َ ن اﻟﱠﺬى ُا ْﻧ ِﺰ َ ﺷ ْﻬ ُﺮ َر َﻣﻀَﺎ َ Ramazan ayı ki insanlığa bir Rehber olan, Kur'an o ayda indirildi. (19) س َﻟﻠﱠﺬى ِﺑ َﺒ ﱠﻜ َﺔ ِ ﺿ َﻊ ﻟِﻠﻨﱠﺎ ِ ﺖ ُو ٍ ل َﺑ ْﻴ َ ن َا ﱠو ِا ﱠ İnsanların ibadet yeri olarak yeryüzünde yapılan ilk bina Mekke'deki Kabe olup pek feyizlidir insanlar için hidayet rehberidir. (20) س ِ ﺖ ﻟِﻠﻨﱠﺎ ْ ﺟ َ ﺧ ِﺮ ْ ﺧ ْﻴ َﺮ ُا ﱠﻣ ٍﺔ ُا َ ُآ ْﻨ ُﺘ ْﻢ Ey Ümmet-i Muhammed! Siz insanların iyiliği için meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. (21) س َرﺳُﻮﻟًﺎ َوآَﻔﻰ ﺑِﺎﻟّﻠ ِﻪ ﺷَﻬﻴﺪًا ِ ك ﻟِﻠﻨﱠﺎ َ ﺳ ْﻠﻨَﺎ َ َوَا ْر Ey Resûlüm! Seni bütün insanlara Elçi gönderdik. Allahın buna şahit olması yeter de artar ! (22) س ِ ﺤﺮَا َم ِﻗﻴَﺎﻣًﺎ ﻟِﻠﻨﱠﺎ َ ﺖ ا ْﻟ َ ﻞ اﻟّﻠ ُﻪ ا ْﻟ َﻜ ْﻌ َﺒ َﺔ ا ْﻟ َﺒ ْﻴ َ ﺟ َﻌ َ Allah Kâbe'yi, o hürmete layık Mabedi, insanların din ve dünya hayatları için bir nizam vesilesi kılmıştır. ت ِاﻟَﻰ ِ ﻈُﻠﻤَﺎ ﻦ اﻟ ﱡ َ س ِﻣ َ ج اﻟﻨﱠﺎ َ ﺨ ِﺮ ْ ﻚ ِﻟ ُﺘ َ ب َا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ُﻩ ِاَﻟ ْﻴ ٌ ( اﻟﻨﱡﻮ ِر اﻟﺮ ِآﺘَﺎ23) Elif Lam Ra. Bu, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır. 216 Mədəniyyət bölməsi (24) Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya ل ِاَﻟ ْﻴ ِﻬ ْﻢ َ س ﻣَﺎ ُﻧ ﱢﺰ ِ ﻦ ﻟِﻠﻨﱠﺎ َ ﻚ اﻟ ﱢﺬ ْآ َﺮ ِﻟ ُﺘ َﺒ ﱢﻴ َ َوَا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ِاَﻟ ْﻴ Ey Resûlüm! Bu Zikri (Kuran'ı) indirdik ki kendilerine indirileni insanlara açıklayasın. (25) ﻖ ﺤﱢ َ س ﺑِﺎ ْﻟ ِ ب ﻟِﻠﻨﱠﺎ َ ﻚ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ َ ﻋَﻠ ْﻴ َ ِاﻧﱠﺎ َا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ Biz bu Kitabı, insanların faydası için sana hak ve gerçek olarak indirdik. ب َو ُﻣ َﻬ ْﻴ ِﻤﻨًﺎ ِ ﻦ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ َ ﻦ َﻳ َﺪ ْﻳ ِﻪ ِﻣ َ ﺼ ﱢﺪﻗًﺎ ِﻟﻤَﺎ َﺑ ْﻴ َ ﻖ ُﻣ ﺤﱢ َ ب ﺑِﺎ ْﻟ َ ﻚ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ َ َوَا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ِاَﻟ ْﻴ َ ﺣ ُﻜ ْﻢ َﺑ ْﻴ َﻨ ُﻬ ْﻢ ِﺑﻤَﺎ َا ْﻧ َﺰ ْ ﻓَﺎ ﻋَﻠ ْﻴ ِﻪ َ (26) ل اﻟّﻠ ُﻪ Sana da, daha önceki kitapları, hem tasdik edici, hem de onları denetleyici olarak bu Kitabı, gerçeğin ta kendisi olarak indirdik. Burada "müheymin" kelimesi öbür kitaplar üzerinde denetleyici, kontrolcü ve şahit demektir. Kur'an önceki kitaplar bakımından tasdikine başvurulacak bir mercidir. Kur'an'dan önce her millete ayrı hidayet, ayrı şeriat verilmiştir. Kur'an-ı Kerîm ile bütün hidayet yolları birleştirilmiş her devrin ve her milletin ihtiyacı giderilmiştir. Şimdi Müslüman'a, İslam alemine bir görev düşmektedir. Bozulmuş olan dünya nizamını ıslah adına mukaddes mesajı bütün insanlığa yeniden duyurmak.Bu ayet de müslümanı bu göreve davet etmekte ﻀ ُﻬ ْﻢ َ س َﺑ ْﻌ َ ﻻ َد ْﻓ ُﻊ اﻟّﻠ ِﻪ اﻟﻨﱠﺎ َ ﻦ اﻟّﻠ َﻪ ذُو َوَﻟ ْﻮ ض َوﻟَـ ِﻜ ﱠ ُ ﻷ ْر َ تا ِ ﺴ َﺪ َ ﺾ ﱠﻟ َﻔ ٍ ِﺑ َﺒ ْﻌ ﻦ َ ﻋﻠَﻰ ا ْﻟﻌَﺎَﻟﻤِﻴ َ ﻞ ٍﻀ ْ ( َﻓ27) “Eğer Allah’ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı elbette yeryüzü fesada uğrar (ve alt üst olurdu). Ne var ki Allah bütün alemlere (hususiyle de insanlığa) karşı lütuf ve kerem sahibidir.” İnsanlar belli maksat ve maslahatlar için, tabiatlarına yerleştirilen bir kısım duygularını, dinin ehlileştirici disiplinlerine tabiî tutarak yararlı hale getirmezlerse, her zaman mütecaviz ve tahripkar olabilirler. Böyle mütecaviz ve tahripkarların olumsuzluklarına fırsat vermemek ve tahdit edilmemiş iradeleri tadil etmek için Allah, insafsız ve imansıza karşı inançlıyı, zalim düşünceye karşı hakperest ruhları, mütecavizlere karşı adil insanları, insanî sevgi ile dopdolu olanları yaratmıştır ki, tabiattaki denge gibi, insanlar arasındaki, muvazene teessüs edebilsin. Hatta, aklı, imanı, irfanı olan kimselerin, yeryüzü fesada teslim olmuşsa, onu kurtarmaları, olmamışsa da böyle bir ihtimal söz konusu ise, salahın devamı için, kargaşa yanlılarını, bozguncuları zabt u rabt altına almaları bir vecibedir. Bunun için ilim irfan yuvaları tesis eder, insanları rehabilite edecek merkezler açar, gerekirse lobiler oluşturur, birlikler kurar ve çok alternatifli halas ve ıslah yolları belirler, fitne ve fesadın menfezlerini tıkar, fitne kapılarının açılmasına fırsat vermezler. Küreselleşme ile biz tamamen ilahî menşe'li cihan şümul islamî mesajı bütün insanlık alemine sunma fırsatını bulmaktayız. Evrensel olan İslam Dini'nin getirdiği çözümler dışında dünyanın huzur ve sükun bulması mümkün değildir. Hali alem buna şahittir. Asr-ı Saadette bütünüyle yaşadığı sonraları Emevî, Abbasî, Selçuklu ve Osmanlı ile bulduğu huzuru şimdi bütün bir insanlık alemine yeniden takdim ecdadımıza, Efendimize ve başta Kainatın Sahibi'ne karşı borcumuzdur. Ve esasen bu görev varlık sebebimizdir. Dünya modernleştikçe küreselleşecek küreselleştikçe sekülerleşecek ve din hayatın içinde yer almayacak şeklinde düşünülüyordu. Bir kısım ülkelerde din ve özellikle İslam Dini ve Müslümanlar baskılarla yıldırılmaya çalışılıyordu. Bütün bu olumsuzluklara rağmen insanların dine daha çok yöneldikleri ve onu yaşamaya daha ciddi çalıştıkları müşahede edilmiştir. Buna göre sekülerlik tarihî bir yanılgı olmuştur. İnsanlık dine bir yöneliş içerisindedir. İnsanlık aleminden dinin sökülmesinin mümkün olmayacağı ve dinsiz bir toplumun payidar olmayacağı ve esasen bu hususun beşer tabiatına da aykırı olduğu görülmüştür. Esasen batının muhtaç olduğu sistemler, değerler İslam'ın bünyesinde mevcuttur. Rahmeti Sonsuz'un tavzifinin, takdirinin bereketiyle bin yıl İslam dünyasına rehberlik ve muhafızlık yapan bu millete yeniden bir görev düşmektedir. Milletimizin ecdadından tevarüs ettiği bu husus onun tabiatının bir parçası haline gelmiştir. İslamiyet yaşlı dünyamız için tek şans ve tek alternatiftir. İslam'a teveccüh ile küreselleşmeden dolayı meydana gelebilecek her türlü olumsuzluğu bertaraf etmek mümkündür. Yeniden kainatın şerefi Hz. Muhammed'in (salat ve selam onun üzerine olsun) mukaddes mesajının etrafında bir araya gelmek, Onun ümmeti olmanın şuurunda olmak sadece İslam dünyasının değil, yaşlı küremizin karanlıklardan aydınlıklara çıkmasının vesilesi olacaktır. Onun 15 asır önce getirip beşere hediye ettiği hürriyet ve imkanlara beşer İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ile ancak 15 asır sonra yaklaşabilmiş ve bu esaslar batıda bu kadar uzun süre 217 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi sonra meriyet imkanı bulabilmiştir. Küreselleşme hiçbir zaman dinin alternatifi değildir. Onun böyle bir özelliği de yoktur. Fakat dinimizin özünde küreselleşme ve bizim eski tabirimizle alemşümul, cihanşümul olma özelliği mevcuttur. KAYNAKLAR (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) Aydın Mehmet S. İslamın Evrenselliği,10 S.Nursi, Sözler, 169 2, Bakara, 213 Gülen M.Fethullah, Kur'andan İdrake Yansıyanlar I,93 21, Enbiya, 107 34, Sebe', 28 25, Furkan, 1 8 Ahmed ibn el-Hanbel, el-Müsned, 5/248 49, Hucûrat, 13 7, Araf, 158 2, Bakara, 83 2, Bakara, 187 2, Bakara, 243 3, Âli İmran, 138 10, Yunus, 60 14, İbrahim, 44 2, Bakara, 143 2, Bakara, 185 3, Âli İmran, 96 3, Âli İmran, 110 4, Nisa, 79 5, Mâide, 97 14, İbrahim, 1 16, Nahl, 44 39, Zümer, 41 5, Mâide, 48 2, Bakara, 251 218 GLOBAL KÖYÜN “KUTSAL KİTABI” Fethi Ahmet POLAT Selçuk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Konya / TÜRKİYE BDU İlahiyat Fakultesi Bakü / AZERBAYCAN İbn Abbas’tan naklen: “Adem’in boyu altmış zirâ’ya (4080 cm), indirildiğinde şunları söylemişti: “Allah’ım! Evinde komşundum. Senden başka Rabb’im, Sen’in dışında her hangi bir gözeticim yoktu. Dilediğim şeyi yer, dilediğim yerde eyleşirdim. Sonra beni bu mukaddes dağa indirdin. O zaman da meleklerin arşı tavaf ederken çıkardıkları sesleri işitir, Cennet’in güzel kokularını alırdım. Ama daha sonra beni yeryüzüne indirdin ve boyumu altmış zirâ kıldın. Artık o sesleri duyamaz, hiç bir şeyi göremez oldum. Üstelik daha önce aldığım Cennet kokusu da kayboldu gitti.” Allah Teala ona şu cevabı verdi: “Ey Adem, işlediğin günah sebebiyledir bunlar...” İbn Abbas ilaveten dedi ki: “Adem dünyaya gelişinde, Hindistan taraflarına inmişti. Oradan, tam kırk defa yayan hacca gitti... Bir adımı üç günlük yola denk gelirdi...”1 “Alim sahabi Cabir b. Abdillah, bir deve satın alarak eşyasını yükledi ve Abdullah b. Uneys’ten, kısas mevzuundaki bir hadisi sormak için Şam’a kadar bir ay süren bir yolculuk yaptı.”2 GİRİŞ Yukarıdaki rivayetlerin hadis kritiği açısından değerlendirilmesi bir yana, Adem’in yaptığı meşakkatli kırk hac yolculuğu ile Cabir’in tek bir hadis için çektiği iki aylık yol meşakkatini, hiç de sıkıntıya düşmeyecek biçimde yapmaya imkan veren teknolojik keşiflere sahibiz bugün. Gerçekten de dünya küçülmüş ve fiziki mesafelerin yanı sıra kültürel, ekonomik ve siyasi meseleler de, bırakın ülke sınırlarından, evlerimizin içinden dahi dışlayamadığımız bizden sorunlara dönüşüvermiştir. İçinde yaşadığımız asrın her gün biraz daha müzminleşen ve fonksiyonel hale gelen problemleri, kendisine din açısından da cevaplar bulma ihtiyacı içindedir. Dünyanın herhangi bir yerinde zuhur eden herhangi bir gelişmeye bîgane kalmak artık mümkün değildir. İletişim vasıtalarında adını sıkça duyduğumuz, literatürde ve kütüphane raflarında dikkat çekici bir şekilde yüz yüze geldiğimiz globalizm de, çok geçmeden müslümanlar için, temelde İslam dünyasından doğmuş bir problem olmasa da, karşılaşmaları ve özünü kavramaları zorunlu hale gelen bir mesele hüviyetine bürünmüştür. Aslına bakılırsa her dinin, kendini hakikatin temsilcisi görme eğilimi vardır ve buna güçlü bir vurgu yapmayan herhangi bir din, inananları ya da inanmayanları nezdinde güç kaybına uğrar. Çünkü inananlar açısından sağlam bir zemin üzerinde durmak ne kadar önemli ise din açısından da kendi otantikliğini gündemde tutması o kadar önemlidir.3 Global'i, en büyük mekan olarak tasarlamak yerine, onu bu en büyük mekan (yerküre) üzerinde hegemonya kurmuş ve belirli bir türdeşlik gösteren bir kültür olarak tasarlamak daha aydınlatıcı olacaktır. Dolayısıyla kelime tam anlamıyla kullanıldığında, global olan değil ama globali temsil eden, ekonomik/siyasal ve kültürel olarak da geniş bir dünya coğrafyası üzerinde hegemonya kuran ve bu hegemonyasını bugün hâlâ devam ettiren Batı'dır. Dolayısıyla evrensel olarak geçerli olanı temsil eden/tanımlayan da Batı ya da Batılı paradigmadır. Buradan hareketle kapitalizm, onun siyasal sistemi olarak siyasal liberalizm ve kültür sistemi olarak tüketim kültürü evrensel olarak geçerli olanı temsil etmektedir. Global olarak hakim olanı bugün temsil etmeye devam eden siyasal birim ise ulus-devlettir. Alttan ve üstten oyulmakla beraber ulus-devletlerin her biri, hegemonik olanın küçük birer kopyası olarak içinde coğrafi sınırlarına denk düşmeyen yerellikleri barındıran birer global olarak davranmakta yani “geçerli” olanı temsil etmektedir. Bunun karşısında yer alan hareketler ise “geçersiz/değersiz” olanı temsil etmektedir. Globalizm, toplumlar arasındaki mesafeleri, mekan ve coğrafya mefhumları üzerinden değerlendirir. Dolayısıyla burada tarih anlamını kaybetmektedir. Anlamını kaybeden bir tarih, meta anlatıların da önemini yitirdiği bir tarih olacaktır. İşte katı tonların rengini kaybettiği, gerçeklerin flulaştığı yer de burasıdır. İlk kez coğrafi keşiflerle başlayan ve teknolojinin baş döndürücü gelişmeleriyle hız kazanan küreselleşme, kan, şiddet ve ötekini yok etme temeline dayanan bir yapı üzerinde yükselmiştir. Elbette ki akan suları geri çevirmek, güneşin doğuşuna engel olmak nasıl mümkün değilse, gelişen iletişim araçları sebebiyle bugün dünyaya kör kalmak da mümkün değildir. Tamamen dışlayıcı olmak, yalnızca sorunun çözümünü biraz daha ertelemek anlamına gelecektir. 1 2 3 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihu’t-Taberi, Tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, 6. Baskı, Daru’l-Maarif, Kahire1990, s.124-125; M.Said Şimşek, Yaratılış Olayı, Beyan, İstanbul1998, s.33. Subhi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, Terc. M.Yaşar Kandemir, İFAV, İstanbul1996, s.41. Mehmet Okuyan-Mustafa Öztürk, Kuran Verilerine Göre Ötekinin Konumu, (İslam ve Öteki: Dinlerin, Doğruluk, Kurtarıcılık ve Birarada Yaşama Sorunu, Ed. Cafer Sadık Yaran), Kaknüs, İstanbul2001, s.163-164. 219 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi Globalizm ile İslam kavramları çok da müspet platformlarda bir araya gelen kavramlar değillerdir. Dolayısıyla bugün fırsatları çok akıllıca değerlendirmek mecburiyeti vardır. Teoride elbette çok güzel şeyler düşünülmekte ve yapılmaktadır ama sosyal bilimcilerin sıklıkla vurguladığı gibi bazen “pis bir gerçek, canım teoriyi berbat edebilir.” Tam da ılımlı mesajların verildiği bir ortamda ikiz kuleler bombalanabilir, Türkiye’nin Avrupa birliğine girmesine neredeyse dakikaların kaldığı bir dönemde papa, Hıristiyan dünyasının uyanık olması gerektiğine dair bir mesaj yayınlayabilir ve çok güncel bir hadise olarak İslam dünyası ve Batı, Orta Doğu skalasında birbirinin boğazına sarılabilir. Nitekim her şafak ümidini bir başka karanlık gecenin boğduğuna insanlığın şahit olduğu global dünyanın, dinle bir hesaplaşma içerisine girmesi buna bir tepki olarak da dinin, varlık zeminini tehdit eden bu yeni tehlikelere karşı iç dinamiklerini harekete geçirmemesi düşünülemez elbette. İnsanoğlu modernizmle birlikte şu tehlikeli yanlışın içine düştü ve elindeki imkanları kullanmak suretiyle bir yeryüzü cenneti kurabileceğini hayal etti. Oysa gelişen teknoloji, sanayideki dev atılımlar ve daha müreffeh hayat, daha kompleks problemlere ve mevcut problemlerin kangrenleşmesine sebep oldu. Tanrıyı dışlayan bir hayat anlayışı, insanı tanıma ve ona yol gösterme noktasında eksik kaldı. Daha çok makine daha çok çevrenin tahribi, daha çok zenginlik daha çok adaletsizlik ve daha çok başarım, daha çok doyumsuzluk gibi bir ironi ile sonuçlandı. Refah düzeyinde olduğu gibi teknolojik anlamda da efendiler ve köleler düzeni yürütüldü. Kölelere lütfen yapılan iyilik, karın tokluğuna çalışmak ya da eşik bekçiliği yapma karşılığında verilen modası geçmiş teknoloji ve buna razı olmadığında üzerine yağdırılması muhtemel son derece gelişmiş ölümcül silahlardır. Allah tarafından karşılıksız olarak, ihsan kabilinden Adem’e verilen bilgi, Yunan tanrıları arasındaki bilgi (güç) hırsızlıklarına taş çıkartırcasına, bugün gelişmiş ülkeler tarafından paylaşılmakta ve saklanmaktadır. Kitapların, kalemlerin ve harflerin silah gibi kullanıldığı bir fikir savaşına tanık olmaktadır dünya. İlim hizmet üreten bir enstrüman olmaktan çıkıp bir tür tahakküm aracına dönüşmüştür. Bilgi, paylaşılan bilgi olma hüviyetini kaybettikten sonra insan da insan olma hüviyetini yitirmiştir. Fromm’un ifadesiyle artık mesele, ‘olmak’tan çıkıp ‘sahip olmaya’ dönüşmüştür. Neticede modernizmin tarihin mezbelesine atılması için çok da fazla beklenilmedi. Fakat bu sefer de insanlık, adresi yanlış yerde aramaya kalkıştı ve geleceğini, aslında bir neo-modernizm sayılabilecek postmodernizme, globalizmin öncü koluna teslim etti. Büyük anlatılar ya da ideolojiler devrinde nispeten –yanlış da olsa- bağlanabileceği meta söylemlerini de yitiren insanlık, tam anlamıyla bir boşluğa düştü ve sosyolojik anlamda bir harde’ye, şuurunu kaybetmiş varlıklar sürüsüne dönüştü. Aydınlanma felsefesiyle dine vurulan darbe, 50’li yıllarda ideolojilerin çöküşüyle yeni bir boyut kazandı. En nihayet 90’lı yıllar, tarihin bitirildiği yıllardı, ancak tarih bitti denilen yerde din tekrar yükselmeye başladı. Bitişi ilk ilan edilen/din, en son ilan edilen/tarih zamanında tekrar boy gösterdi. Ayrıca şurası da gözden uzak tutulmamalıdır: Egemenler kültürünün tahakkümü anlamına da gelebilecek bir globalizm yaşamaktayız bugün. Batısızlaşmış (de-westernized) ya da merkezsizleşmiş (de-centered)4 bir globalizmden çok, etkisini kültürün yanı sıra hukuk ve siyasette de göstermiş olan modernizme benzer şekilde,5 egemenlerin dünyayı tesiri altına aldığı bir kültürel emperyalizmden,6 dolayısıyla menfi anlamda bir glokalizasyondan bahsediyoruz.7 Hamburger ve coca cola bir hayat tarzıdır. Maden ocaklarındaki işçiler için ilk defa üretilen ve daha sonra sağlamlığı sebebiyle sığır çobanları tarafından da ilgi gören jeans, gençliğin, muasırlığın ve özgürlüğün ifadesidir. Bir anlamda küreselleşen, fikirler ya da felsefeler değil semboller/ şeâirler’dir aslında. Ayranı ve köfteyi maganda kültürüne has kılan, şalvarı Vehhabiliğe yakıştıran bir İslam toplumunun içler acısı halidir bu. Kendimiz olmayı kaybettiğimiz gün, kendimizi de kaybettiğimiz gündür. Elbette colaya ya da hamburgere karşı olmak, ya da jeans giymeyi reddetmek gibi bir düşünce tutarlı değildir. Her insan kendi sınırlarını belirleyebilecek kadar özgürdür giyim-kuşam ve yiyip-içmede. Ancak eğer bunları bir hayat felsefesi olarak görüyorsanız, o zaman masum bir özgürlük değildir savunulan. İşte bu yüzden Kuran dilinde şeâirin son derece önemli bir yeri vardır. İnanmış insanlar Allah’ın koyduğu sembollere azami dikkat göstermelidirler.8 Aksi takdirde müslüman kimliğini veren hususiyetlerden uzaklaşabilir, tabir yerindeyse melezleşebilirler.9 Global dünyanın insanlığa sunduğu yeni dünya düzeninde, ‘dünya’ algısının ne olduğu net değildir ve hatta bu algının olmadığı mekanik bir düzenin, bütün dünya tarafından kabul edilmesi istenmektedir. Buna karşı üç tip tepkiden bahsedilebilir: İlk tepki sinik bir tepkidir ve kendi içine kapanarak Romen Diyojen gibi başkalarının gölge etmemesini yeterli görür. Postmodernizmin tepkisi de bir anlamda budur. Evrensel gerçeklikler ya da ölçek büyüklükleri benim için önemli değildir diyen bu tepki yerel ve göreceli değerleri kendi hayatı için yeterli görür. İkinci tepki stoiktir ve pluralizmi yok ederek despotik bir düzen kurmaya kalkışır. 4 5 6 7 8 9 Göran Therborn, Modernlik Yoluyla Modernliğe Giden Yollar, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve Oryantalizm, Derleme: Abdullah Topçuoğlu-Yasin Aktay, Vadi, Ankara1999), s.79. Scott Lash, Modernite mi, Modernizm mi? Weber ve Günümüz Toplumsal Teorisi, (Modernite Versus Postmodernite, Derleme: Mehmet Küçük, Vadi, Ankara2000), s.162. Jonathan Friedman, Küresel Sistem, Küreselleşme ve Modernitenin Parametreleri, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve Oryantalizm, Derleme: Abdullah Topçuoğlu-Yasin Aktay, Vadi, Ankara1999), s.83. Ahmet Çiğdem, Globalizasyonun Nomosu, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve Oryantalizm, Derleme: Abdullah Topçuoğlu-Yasin Aktay, Vadi, Ankara1999), s.145. 5 Maide 2. Ayet mealleri, Muhammed Esed, Kuran Mesajı: Meal-Tefsir, Terc. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İşaret, İstanbul1997, esas alınarak yapılmıştır. Friedman, Age, s.102. 220 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Epiküryen tepki ise hedonist bir yaklaşım sergiler ve hayatın gayesini hazcılık olarak gördüğünden, kendi lezzet dünyasına zarar gelmemesi koşuluyla her şeyi mübah görür. Tüketim kültürünün çılgınca ilerlemesi de budur aslında.10 Kitaplarından birinde Dostoyevski, romanda yer alan bir papazın ağzından şu ifadeleri aktarır: ‘Tanrı yoksa her şey mübahtır’.11 Öyle görünüyor ki bugün fonksiyonel olmaktan çıkarılan bir Tanrı ve tarihin edilgen nesnesi konumuna düşürülmüş olan din, yukarıdaki sözü haklı çıkarmaktadır. Global bir köye dönüşen dünyanın hedefi olarak ortaya konan idealler de mahiyet ve görünüm değiştirmiştir. Büyük anlatıların sona erdiği yüzyılımızda, mitolojiler ve masal kahramanları yeni ilahlar haline getirilmiştir. Bir anlamda bu asır da, kökleri geçmişin derinliklerindeki dinsel tartışmaların ve inanışların yeni formatlarla piyasaya çıkışına tanık olmaktadır. Örneğin son dönemde, başını Holywood’un çektiği film furyaları, hayatımıza öylesine tesir etmektedir ki, yeni bir akım, belki de yeni bir din anlayışı oluşturulmaktadır. Çocuklar Dijimonlar ve Pokemonlar dünyasının acımasız canavarları karşısında, biraz da ürkek, vahşileştirilmektedir. Yüzüklerin Efendisi, Harry Potter, Apocalypse, Yaratık, Yargıç, Yıldız Savaşları (yeni versiyonuyla) ve Matrix gibi filmlerle ‘olağanüstü’ye rağbet artmakta, büyü, sihir, kehanet gibi lâdini unsurlar hayatın vazgeçilmez renkleri oluvermektedir. Hatta kendine mahsus literatür ve ıstılahlara da sahip olan bu filmler, internet sayfaları aracılığıyla bir tür tarikata ve hatta dine dönüştürülmekte, kendisine azımsanmayacak sayılarda müritler ve müminler toplamaktadır. Hatta ilgili sitelerden birinde, aktör Stuart Wells’in Matrix II’deki adı ‘Allah’ olarak verilmektedir. Zeyna ve Herkül gibi filmlerle Yunan’ın çok tanrılı din anlayışı özendirilmekte ve monoteist duygular politeizme kurban edilmektedir. Üzücü olan şudur ki benzer filmler, Türk sinemasında da yerini almaktadır. Örneğin çok yakında dizi olarak verilen Karaoğlan, tam bir kompleks ve taklit ürünü olarak ‘olağanüstü’ formatlarıyla ekranlarımızda yerini almıştır. Hakikatin ve gücün büyüsel olanda temsili, beşeriyetin kendine olan güvenini yitirmesine sebep olmakta ve profan, İlahi olanın yerini almaktadır. Tebliğimiz, son derece aktüel bir konu olan globalizmin, genelde İslam dünyası, özelde İslam dünyasının Kutsal Kitabı ve en derinde bu Kitab’ın anlaşılması sahasındaki problemleri ele almaktadır. Konuların seçimi, akademik literatürde yer alan ağdalı tartışmalar ve referanslara değil, globalizmin yapısına da uygun olarak, her gün medyada ve çevremizde karşılaştığımız dini içerikli tartışmalara dayanmaktadır. Büyük söylemlerin ve ideolojilerin tarih sahnesinden çekilmesi, insanlığın, varolduğu günden bu yana peşinden koştuğu anlam arayışının, bugün daha büyük ölçeklerde yaşanması sebebiyle, İslam dininin, ‘daha’ özenli, ‘daha’ tutarlı, ‘daha’ rasyonel formlarda tarihin ve beşeriyetin takdirine sunulması gerekmektedir. Boynumuzun borcu olan bu meselede global kültürün tesirindeki biz müslümanların neler yaptığını irdelemek, öncelikle bu dinin Kitab’ına, yine bu din mensupları tarafından, modern zamanlarda ne tür yaklaşımlar sergilediklerini anlamakla mümkündür. A- KATI KALAN PRENSİPLER De ki: “Ey geçmiş vahyin takipçileri! Sizinle bizim aramızdaki şu ortak ilkeye gelin: Allah’tan başka kimseye kulluk etmeyeceğiz, ondan başka hiç kimseye ilahlık yakıştırmayacağız ve Allah ile birlikte insanları rab edinmeyeceğiz.” Ve eğer yüz çevirirlerse de ki: “Şahit olun ki, biz kendimizi O’na teslim etmişiz.”12 “Allah ve elçisi bir konuda hüküm verdikten sonra, artık inanmış bir erkek ve kadının kendileriyle ilgili konularda tercih serbestisi yoktur: (Bu hakkı kendinde görerek) Allah’a ve elçisine isyan eden kimse, apaçık bir sapkınlığa düşmüş olur.”13 Dinlerde öncelikle ontolojik problemler çözülür, varoluşun sırrı ve gayesi belirlenir. Daha sonra bu ontolojiye bağlı olarak epistemolojik problemlerin halli gündeme gelir. İslam, bir Kuran epistemolojisi oluşturmaya çalışır. Hepsinin de ardından ahlak aksiyolojisi ortaya konur ve bendelerin bu aksiyolojiye uygun davranışlar sergilemesi beklenir. Hukuk, ahlak ve siyaset, aslında bu belirlemeler doğrultusunda kendisine yer bulur. Ancak modern zamanlar bu olguları kaotik bir anlayışla tersine çevirmiştir ve ekonominin lokomotif görevini yaptığı bir sıralama değer dengelerini alt-üst etmiştir. Dolayısıyla dinde hangi unsurların kalacağı, hangilerinin erteleneceği –ya da gideceği-, din kaynaklı tartışmalardan ziyade din dışı tartışmalarda belirlenmektedir. Kuran’ın da ifadesiyle Allah katında din, sadece bir tanedir ve kullar eliyle prensipleri değişikliğe uğramadığı müddetçe yeniden hatırlatılmaya ihtiyaç duymaz. Ne var ki peygamberler tarihi bize, beşeri katıştırmalarca tahrif edilen ve sürekli yeniden hatırlatılmak durumunda kalan bir dinî prosesin varlığından haber vermektedir. Aslında Hz.Peygamber aracılığıyla son kez uyarıda bulunulan insanlığın müşterek inanç esaslarına davet edilmesi de boşuna değildir. “Kuşkusuz (bu İlahi) kelama iman edenler ile Yahudi inancının 10 11 12 13 Ahmet Davudoğlu, 11 Eylül Sonrasının Tarihi Üzerine, Mülakatı yapan: Ahmet Demirhan, (Tarihin Sonu mu, Derleme: Mustafa AydınErtan Özensel, Vadi, Ankara2002), s. 345. Φ.M. ДOCTOEBBCKИЙ, БPATbЯ KAPAMAЗOBbI, Leningrad1976, s.XV/83-84. 3 Ali İmran 64. 33 Ahzab 36. 221 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi takipçilerinden, Hıristiyanlardan ve Sabiilerden Allah’a ve ahiret gününe inanmış, doğru ve yararlı işler yapmış olanların tümü Rablerinden hak ettikleri mükafatı alacaklardır; ve onlar ne korkacak, ne de üzüleceklerdir.”14 Dinin bünyesi, itikat, ibadet ve ahlaktan oluşan üçlü bir sac ayağına dayanır. Bunlar, Kuran’ın olmazsa olmazları mesabesindedir ve bu sebeple Kuran’ın ana konuları olarak isimlendirilirler. Bunun etrafında yer alan her konu, Kuran’ın ferî konusudur ve bunların değeri, ana konuya hizmeti miktarında söz konusu olur. Bununla birlikte İslam, ahlakın mutlak otoritesine teslim olmanın adıdır. Yani dinin temel omurgası, her alanda kimliğini yansıtan tutarlı ve düzgün davranışlara sahip müslüman yetiştirme imkanını taşıyan İslam ahlakıdır. Peygamber de bu ahlakın en mükemmel temsilcisi ve bu ahlakı tamamlama vazifesinin sorumlusudur.15 Dolayısıyla monolitik bir yapı arz eden dinin, kendilerini ‘teslim olanlar’ şeklinde nitelemelerine rağmen bu ahlaki sorumluluğu duymayanlar tarafından bugün istismar edilmesi, kabul edilir bir şey değildir.16 İslam’ın derinlik boyutu, bir ‘insan eli değmiş’ Yahudilikten ya da Hıristiyanlık’tan farklıdır. Malum olduğu üzere Yahudiler zamanla dini, donuk ve ruhu olmayan ritüeller yığınına dönüştürmüşlerdir. Her dini uygulamayı yalnızca kalp sahasına hapseden Hıristiyanlıkta ise dinin sosyal hayattaki ifadesi, sadece kilise duvarları arasında kendine yer bulur. Oysa İslam her iki açıdan da denge unsurlarını haizdir. Örneğin ikisi de aynı şekilde kesilen iki hayvandan birisi, dini açıdan tamamen helal kabul edilirken diğeri helal kabul edilmemektedir. “... ister açık ister gizli, günah işlemekten kaçının. Zira unutmayın ki günah işleyenler, kazandıkları yüzünden ceza göreceklerdir. Bu nedenle, üzerinde Allah’ın adı anılmayan şeylerden yemeyin, zira bu gerçekten günahkarca bir davranış olur.”17 Bazen adına tanrılar denilen nesneler, İlahi hitap tarafından ‘sözde tanrılar’ şeklinde sadece bir yanılsama olarak görülür: “(Yusuf dedi ki), Allah’ı bırakıp tapındığınız her şey, gerçekte sizin ve atalarınızın kendi muhayyilenizden çıkardığınız anlamsız isimlerden öteye geçmemektedir; çünkü bunlar hakkında hiç bir kanıt indirmemiştir Allah.”18 Öte yandan dünya hayatını kendisinden kopulmaz bir gerçek, olguları da mutlak hakikat gören gözlere Kuran tenkit getirir ve beşeriyeti bir derûnî muhasebeye çağırır: “Onlar bu dünya hayatının yalnızca görünen yüzünü tanırlar, ebedi ve nihai olandan ise habersizdirler. Onlar kendi içlerinde bir muhasebe yapmayı hiç bilmezler mi? Allah, gökleri ve yeri ve ikisi arasında bulunan her şeyi (derûnî) bir anlamdan ve (kendi belirlediği) bir zaman sınırından yoksun yaratmış olamaz; fakat çoğu kimse, sonunda Rabbine kavuşacağı konusunda inat eder.”19 Ancak bu tavır, Hıristiyanlığa benzer bir spritualizme de götürmez müslümanı. Çünkü bunun için de İslam’ın önlemleri mevcuttur. Zenginliği ile maruf Karun’un örnek verildiği bir ayette bu duruma şu şekilde işaret edilir: “Ve böylece görecekler ki, gerçek bütünüyle Allah’tan yanadır ve kendi çarpık muhayyilelerinin ürünü olan bütün o düzmece tanrılar kendilerini terk etmiştir... İmdi, Hesap gününde bu duruma düşmek istemeyenler bilsinler ki şu ünlü Karun da Musa kavmindendi ve kendini büyük görüp onlara zulmediyordu; çünkü Biz kendisine öyle hazineler vermiştik ki, sadece anahtarlarını taşımak bile bir manga adama, hatta daha fazlasına zor gelirdi. Soydaşları ona şöyle demişti: “Servetinden ötürü böbürlenme, çünkü Allah böbürlenenleri sevmez! Öyleyse, Allah’ın sana verdiklerinden yararlanarak yalnızca ahiret yurdunda iyi bir yer tutmanın yolunu ara, bu arada, pek tabii ki bu dünyadaki nasibini de unutma.”20 Günümüzde dinî anlayışlar, bağlayıcılığını kaybeden moral değerler bütününe hasredilmektedir.21 Din denince akla gelen şey, iman esaslarından oluşan bir bütündür ve iman, mahiyetini hiç kimsenin bihakkın tespit edemeyeceği kişisel bir tercihten ibarettir. Dolayısıyla ‘herkese göre’ iman ve ‘herkese göre’ dindir söz konusu olan ve yalnızca Allah’a iman, peygamberlere iman vd herkes tarafından kabul edilebilir orta karar prensiplerdir. Vergilerini zamanında ödeyen dürüst-dindar vatandaşlar olmak, başkalarını rahatsız etmeyen bir eğlence alışkanlığına sahip olmak gibi dinin ikincil, üçüncül hususiyetleri bil ittifak kabul edilen hususlardır ve hatta bunlar, dinin esası olarak da görülmektedir. Dolayısıyla global dünyada din adına bugün katı kalabildiğini değişmediğini- söyleyebileceğimiz hususlar daha çok etik değerlerdir.22 Bir anlamda din, insanlığın oydaşımıyla ulaşılan normlara endekslenmiş durumdadır. Hatta reel hayatın en somut dinsel görünümleri dahi, sadece kalp ve niyet çerçevesinde ele alınıp değerlendirilmektedir. Oysa bırakın dini hayatın muhtelif görünümlerini, teorik konularda bile içerikler ve bu içeriklerin taşıyıcı kapları olan kavramlar, bazen en az ateşli silahlar kadar hayat kurtarıcı ve de öldürücüdür. Dolayısıyla söz konusu dini fenomenlerin dildeki tezahürleri dahi azami dikkati hak etmektedir.23 Maalesef ehil olmayan ellerde dolaşan dini kavramlar, din sahasında her gün yeni bir skandalın basın-yayında yer almasına sebep olmaktadır. Bir teolog ya da ilahiyatçının alanı dışındaki konularda, örneğin deprem, borsa, trigonometri, inorganik kimyada iddialı tezlerle ortaya çıkması ihtimali herkesi güldürürken, bir 14 2 Bakara 62;5 Maide 69. Ahmed b. Hanbel, Muvatta, Hüsnü’l-Huluk 8. Muhammed Reşit Rıza, Tefsiru’l-Menar, Kahire, 1990, s.392-393. 17 6 Enam 120-121. 18 12 Yusuf 40. Ayrıca bkz. 7 Araf 71, 13 Rad 33, 53 Necm 23. 19 30 Rum 7-8. 20 28 Kasas 75-77. 21 Fethi Ahmet Polat, Çağdaş İslam Düşüncesinde Kuran’a Yaklaşımlar, Adiloğlu, Bakü2001, s.137. 22 Dursun Çicek, Postmodernizmin İslamcılar Üzerindeki Etkisi, Rey Yayıncılık, Kayseri1997, s.221. 23 Şemsüddîn, Muhammed Mehdî, en-Nass fi’l-Istılâhi’ş-Şer’î ve İmkâniyyâtuhu’t-Te’vîliyye, el-Muntalak Dergisi, Sayı:117, Beyrut1997, s.33. 15 16 222 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya astrolog, bir jeofizikçi ya da bir kimyagerin en kompleks metafizik problemlere çözümler getirmeye kalkışması kimsenin tepkisini çekmemektedir. Dini kavramların, dolayısıyla dinin, bu şekilde ‘harcanması’, her geçen gün daha anlaşılmaz ve işlevsiz bir dinsel olguya kaydığımızı göstermektedir. B- SIVILAŞAN PRENSİPLER Adiy b. Hatim’den naklen: “(Kendisinin anlattığına göre) cahiliye döneminde Hıristiyan olan Adiyy, Hz. Peygamber’in daveti kendisine ulaştığında Şam’a kaçmış, kız kardeşi ve kabilesinden bir topluluk, müslümanlarca esir alınmıştı. Ancak Peygamber kız kardeşini serbest bırakarak bir takım hediyelerle birlikte onu Adiyy’e göndermiş, bunun üzerine İslam’a girmek ve Peygamber’i görmek arzusu ile tutuşan Adiyy Medine’ye gelmişti. Bilindiği gibi Adiyy, Tay’ kabilesinin lideriydi ve babası Hatim et-Tâî, cömertliği ile maruftu. İnsanlar onun Medine’ye gelişini konuşmaktaydı. Boynunda gümüşten bir haç bulunan Adiyy, Peygamber’in huzuruna dahil oldu. Peygamber ona; “Hahamlarını, rahiplerini, bir de Meryem oğlu Mesih’i, Allah’la beraber rableri olarak gördüler; oysa, tek Tanrı’dan başkasına kulluk etmekle emrolunmuş değillerdi...” ayetini okudu. Adiyy diyor ki: “Peygamber’e, ‘Onlar din adamlarına ibadet etmezlerdi.’ dedim. Peygamber dedi ki: “Aksine, ibadet ederlerdi. Onlar helalleri haram, haramları da helal gösterirlerdi de topluluk buna razı olurdu. İşte halkın onlara ibadet etmesinin anlamı budur.” dedi.”24 “Ey geçmiş vahyin takipçileri! Bizzat kendinizin şahit olduğu Allah’ın mesajlarını niçin inkar edersiniz? Ey geçmiş vahyin takipçileri! Hakkı batıl ile saklayıp örter ve pekala farkında olduğunuz hakikati gizlersiniz?”25 “Ey geçmiş vahyin takipçileri! Doğruluğuna bizzat kendiniz şahit olduğunuz halde, onu eğri göstermeye çalışarak, bu İlahi kelama iman edenleri neden Allah yolundan döndürmeye çabalıyorsunuz? Allah, yaptıklarınızı bilmiyor değildir.”26 Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki, hakikatlerin katı hallerini kaybetme durumu ile yüz yüze gelmeleri, hakim değil, mahkum bir sosyo-kültürel ortamın psikolojisinde söz konusu olabilir. Hakim kültür, geçen zamanla birlikte hakimiyetini güçlendirir, oysa mahkum kültürler, her geçen gün biraz daha erirler ve değerlerinin korunmasını, örneğin bir Unesco’nun, müşfik kollarına bırakırlar. Umumen dünyada ve özelde İslam dünyasında yaşanan son gelişmeler de, Hanefi’nin tabiriyle, ‘iktidardaki gelenekler’in ‘muhalefetteki gelenekler’le mücadelesi27 şeklinde geçmektedir. Modern ve postmodern dünyanın dini alandaki ilk menfi tesirleri, dinin, daha ziyade ibadetler, haramhelal gibi nispeten muamelata da dahil edilebilecek yönleri olan yasaklamalarıyla, dinî şeâirden sayılabilecek hususları üzerinde olmuştur. Bu konuda bir çok örnek verilebilir; mesela oldukça güncel bir problem olan baş örtüsü, bugün sıvılaştırılmış durumdadır. Konu, ilmi ortamlarda tartışılmaktan ziyade basın-yayın önünde ve nâehil ellerde cıvık bir hale sokulmuştur. Artık en güçlü delillerle bile ortaya çıksanız, baş örtüsü hakkında söyleyeceğiniz her şey bir ‘acaba’ sorusu ile makes bulacaktır. Baş örtüsü kimine göre Arap örfüne ait bir kıyafet türü, kimine göre evde ya da dışarıda kadınların kendi özgür iradelerine göre ihtiyace binaen taktıkları bir örtü, kimine göre de Yaratıcının önerdiği alternatif bir giysidir.28 Kolayca anlaşılabileceği gibi şıkların hiç birisi meseleyi dini bir boyut içerisinde görmemekte, helal-haram unsurlarını gündeme getirmemekte, problem tamamen kültürel, folklorik ya da en fazla epistemolojik boyutta ele alınmakta ve çözümsüz kalmaktadır.29 Sıvılaşan-sıvılaştırılan Kurani prensiplerden bir diğeri de faiz meselesidir. Daha düne kadar faiz’in adını dahi duymak İslam dünyasında tiksinti verirken, bugün oldukça rahat bir tarzda konu ele alınabilmekte, faizin tamamıyla ekonomik bir mesele olduğu ve dolayısıyla bu konuda da dini bir yaptırımın olmaması gerektiği söylenmektedir. Kapitalist ve liberal ekonominin bir gereği olarak faizsiz bir iktisadi yapının mümkün olmayacağı iddia edilmektedir. Dikkat edilirse burada da meseleyi tartışanlar daha çok İslami ilimlerde söz sahibi olan ilim adamları değil, ekonomistler, gazetelerin köşe yazarları ve tartışma programlarının sunucularıdır.30 İçki de sıvılaşan-sıvılaştırılan bir başka yasaktır. İşlerine geldiğinde Kuran’ı, aşırı yorumsal/tevilci bir tarzda anlayanlar, burada tam bir literalist/zahiri kesilmektedirler. Kuran’da kesin olarak yasaklananın ‘şarap’ olduğunu, dolayısıyla diğerleri için bir yasaklama olmadığını, bunlarda ancak sarhoş edici miktarın yasak olmuş 24 25 26 27 28 29 30 Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer İbn Kesir, Tefsiru’l-Kurani’l-Azim, Kahraman, İstanbul1992, s.77. 3 Ali İmran 70-71. 3 Ali İmran 99. Hanefî'ye göre iki türlü gelenek vardır: Birisi ‘türâsü's-sulta (hakim gelenek/söylem)’ diğeri ‘türâsü'l-muârıda (muhalif gelenek/söylem)’dir. İlki her zaman resmî ideolojinin, otoritenin, dayatmacı ve zorba karakterdeki görüşü (paradigma); ikincisiyse buna direnen, bunun karşısında olan sessiz çoğunluğun görüşüdür. Bu vasıflar, bir defa kazanıldığı zaman tekrar kaybedilmeyen şeyler değildir. Kimi zaman Mu'tezile, kimi zaman da Ehl-i Sünnet bunlardan birisini temsil etmiştir. Bkz. Hasan Hanefî, Humûmu’l-Fikr ve’l-Vatan: etTürâs ve’l-Asr ve’l-Hadâse, Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, Kâhire1997, s.I/361-372. İlgili tartışmalar için bkz. M.Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, Tarihsiz, s.272, 325-332. Azerbaycan’da konu hakkında farklı bir yorum olarak bkz. Neriman Qasımoğlu, Aye Aydınlığında, Elm neşriyyatı, Bakü1999, s.107-109,141. Bu konuda belki de en taze tartışmalar, 90’lı yıllarda Türkiye’de yaşanmıştır. İnternette yapılacak basit bir kaç tarama, meselenin vehametini ortaya koyacak boyuttadır. Oysa konu hakkında doyurucu bilgiler, mütehassıslar tarafından kaleme alınan eserlerde bulunabilir. Bkz. Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, İz, istanbul1999, s.II/200-229; Şimşek, Age, s.243, 273-284. 223 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi olabileceğini ifade etmektedirler. Dolayısıyla kafa dinlemek için her akşam alınan, ama sarhoş etmeyen, bir duble viski haram olmasa gerektir.31 Sıvılaşan-sıvılaştırılan prensipler konusunda son olarak Türkçe ibadet konusunu örnek verebiliriz. Malum olduğu üzere din, zaruretlerin, sakıncalıları da helal kılabileceğini ifade etmektedir. Çünkü İslam dini, ‘semahet’ ve ‘fıtrat’ üzere gelen bir dindir32 ve insana takatinin üzerinde bir sorumluluk yüklemez.33 Dolayısıyla Arap dilini telaffuz etme zorluğu çeken herhangi bir insana, geçici bir süreliğine de olsa ulema, kendi dilinde namaz dualarını okuma izni vermiştir. Ancak bu ruhsat, sürekli bir ruhsat olmayıp zaruri bir ihtiyacın karşılanması amacı taşır. Ne var ki bugün, insanların, Kuran’ı kendi dilinde anlamalarının önüne geçildiği iddiasıyla, ibadetlerde Türkçe Kuran okunabileceği ifade edilmektedir. Buna karşı ileri sürülen her delil ya da argüman, yine bir ‘acaba?’ sorusu ile şüpheliler listesine alınmaktadır. Namazda Türkçe Kuran meselesiyle atbaşı giden bir başka iddia da Türkçe ezandır. İslam’ın önemli bir şiarı olan ezanın okunma şekli de maalesef sıvılaşansıvılaştırılan kavramlar arasına dahil edilmiştir.34 C- BUHARLAŞAN PRENSİPLER “İlahi kelamın bir kısmına inanıyor, diğer bir kısmını inkar mı ediyorsunuz? Öyleyse bilin ki, içinizden bu şekilde davrananların cezası, bu dünya hayatında zilletten ve kıyamet günü en acıklı azaba uğratılmaktan başka bir şey olmayacaktır. Zira Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.”35 “Duyacak duyacak, ama hiç anlamayacaksınız, bakacak bakacak, ama hiç görmeyeceksiniz! Çünkü bu halkın yüreği duygusuzlaştı, kulakları ağır işitir oldu. Gözlerini de kapadılar. Öyle ki, gözleri görmesin, kulakları işitmesin, yürekleri anlamasın, ve bana dönmesinler.”36 Herkese göre bir din var artık. Sinema artistlerinin ve futbol yıldızlarının, özel bir de mabet açan Maradonistler gibi, birer tanrı ve tanrıçaya dönüştükleri tuhaf bir dünyadayız. Tezgahtaki satıcının, ‘size ne verelim?’ deyişine benzer bir şekilde, arayan aradığı dini ya da din yorumunu kolayca bulabiliyor. Ne yazık ki Kuran anlayışlarımız da bu tür sapmaların tehdidi altındadır. Buharlaştırılan Kuranî prensipler, daha ziyade hudûd adını verdiğimiz cezâi yaptırımlar sahasındadır. Bunların da en fazla öne çıkanları, sirkat ve katil cezalarıdır. Hırsızlık suçuna verilen el kesme cezasının İslam’da, gerçekleşmesi neredeyse imkansız denilebilecek bir dizi koşuldan sonra icra edildiği son derece açıktır.37 Hırsızlık yapandan tutun da, malı çalınana ve devlete kadar uzanan bir çok sorumluluk boyutu olan ‘haddu’s-serika’, maalesef kesilen ellerden akan kanla lanse edildiğinden, bugün artık bu cezanın, kesin olarak uygulanamaz olduğu ve tarihin, ‘az gelişmiş, ilkel ve hatta barbar dönemleri’nde (geçmişi tahkir etme hakkını da nerden alıyoruz?!) kaldığı savunulmaktadır. 38 Öte yandan kısas, Arap geleneklerine mahsus vahşice bir uygulama olarak görülmektedir. Yine burada da kâtilden tutun, maktûle, maktûl yakınlarına ve devlete kadar uzanan bir çok ön şarta bağlı olarak verilen bu ceza, insan soyuna kast etmiş özneleri hedef alırken, mesele yine akan kanlarla kamuoyuna taşınmaktadır. Konunun bu şekilde gündeme getirilmesinde, Afganistan, İran, Suudi Arabistan ve Sudan gibi bazı İslam ülkelerindeki uygulama tarzlarının da menfi rol oynadığını kabul etmekle birlikte, uygulamalara getirilen eleştirilerin, çoğu kere kastı aştığını ve bizatihi dinin özünü hedef aldığını görmekteyiz.39 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Yine bu konuda da İslam uleması tarafından yapılmış olan iyi niyetli ve ilmi münakaşalar ve farklı görüşler için bkz. Yaşar Nuri Öztürk, Kuran’daki İslam, Yeni Boyut, İstanbul1996, s.614-615; Karaman, Age, s.I/184-186; Qasımoğlu, Age, s.110-116. 30 Rum 30. 2 Bakara 286. İlgili tartışmalar için bkz. M.Said Şimşek, Fâtihâ Sûresi ve Türkçe Namaz, Beyan, İstanbul1998. Konunun özellikle Türkiye’deki tarihi arka planı için bkz. Dücane Cündioğlu, Türkçe İbadet-I, Kitabevi, İstanbul1999; 2 Bakara 85. Matta13:14-16. Karaman, Age, s.I/179-180. M.Said Şimşek, Kuran’ın Ana Konuları, Beyan, İstanbul2001, s.307-310. Şimşek, Tefsir Problemleri, s.243, 285-289; Polat, Age, s.272273; Muhammed Âbid el-Câbirî, ed-Dîn ve’d-Devle ve Tatbîku’ş-Şerîa, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut1996, s.167-175; Ferhat Koca, Kur'ân-ı Kerîm’deki Fıkhî Hükümlerin Evrensellik ve Tarihselliğini Tespit Konusunda Bir Deneme, (İslâm Düşüncesinde Yeni Arayışlar-I, Rağbet, İstanbul1998), s.127-144, 153-163. Diğer iki tartışmalı ceza de haddu’z-zina ve haddu’l-irtidat’tır. Hakkında açık bir ayet olmaması sebebiyle recmi, Kurani bir ceza kabul etmek mümkün değildir. Çok açıktır ki bu ceza, Hz. Peygamber dönemindeki uygulamalara dayanmaktadır ve bu uygulamalar mütevatir değil, ahad haberlerle bize ulaşmıştır. Dolayısıyla bu tür haberlerin hüküm ifade eden bir nas değerinde olması bizce mümkün değildir. Çok büyük ihtimalle bu uygulama, sopa cezası öngören ayetler inmeden önce, Hz.Peygamber’in, önceki şeriatlere uyarak vermiş olduğu bir ceza mesabesindeydi. Ancak sopa cezası öngören ilgili ayetten sonra bu hüküm ve uygulama da ortadan kalkmıştır. Öte yandan dinden dönmenin cezası olan İrtidat cezası da yine Kurani bir ceza olamaz. Çünkü Kuran çok açık bir biçimde insanların herhangi bir dine girme ya da herhangi bir dinden çıkma özgürlüğüne sahip olduklarını dile getirir. Dini olduğu iddia edilen bu ceza aslında tamamen siyasidir. Yani dinden dönme, devleti tehdit eder boyutlarda olursa eğer, işte o zaman devlet başkanının takdirine bağlı olarak, ölüm cezasını gerekli kılabilir. Hz.Ebu Bekir’in mürtedlere karşı açtığı savaş da buna dayanmaktaydı. Eğer bu savaş, dini bir ceza amacı gütmüş olsaydı o zaman sadece savaşçılar değil, aynı zamanda mürted olan diğerleri de yani kadınlar, çocuklar ve yaşlılar da öldürülürdü. Oysa tarihen sabittir ki bu savaşlarda sadece harbe iştirak edenler öldürülmüştür. Dolayısıyla bunun Kuran’ın emrettiği bir ceza olduğunu iddia etmek doğru olmasa gerektir. Tüm bunlardan sonra, yine yanlış din anlayışlarına bağlı fetvaları ya da uygulamaları gündeme getirerek bu meseleyi tartışma zeminine çekmek yanlıştır. Biz de konuya, yanlış noktalarda tartışılması sebebiyle, dipnotta işaret etmeyi uygun bulduk. (Konu hakkında bkz. Yusuf Ziya Keskin, Recm Cezası: Ayet ve Hadis Tahlilleri, Beyan, İstanbul2001; Saffet Köse, İslam Hukuku 224 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya D- KAOTİZMİN DAYANILMAZ HAFİFLİĞİ “Son saat yaklaşacak ve ay yarılacak! Ama eğer onlar, kıyametin yaklaştığını görselerdi, sırtlarını döner ve; ‘Bu her zaman var olagelen bir göz yanılsamasıdır!’ derlerdi, çünkü onlar, kendi arzu ve heveslerine uyarak bunu yalanlamaya şartlanmışlardır. Ama her şeyin hakikati en nihayet ortaya çıkacaktır.”40 Bir çok müslüman İlahiyatçının, İslam’da liberalleşme ve reform konusunda kafa yorduğu görülmektedir. İslam’ın sosyal ve siyasi teorisinin statik olmaktan çok reform, yenileşme ve adaptasyon gibi bir çok mekanizmayı barındıran dinamik bir yapı olduğu unutulmamalıdır. Örneğin son dönemin ıslahatçı İslami hareketleri, İslam’ın, Batı’nın sömürgeci gücüyle ve modern eskatolojiyle zıtlaşmasını; aile yapısı ve giyim kuşam kodlarındaki değişimler ve tevhid-karşıtı edebiyat ve hareketlerle ifadesini bulan dini hukukun özüne karşı temel tehditlere karşı koymasını kapsamaktadır. Bu yüzden Efgani, Abduh ve İkbal gibiler yeni formlara bezenmiş kalıplarla insanlığa İslam’ı anlatmayı denediler. Çünkü İslam’ın inanılmaz bir adaptasyon kabiliyeti vardı. Efgani, öncelikle siyasi ve iktisadi bağımsızlığımızı kazanmak, ardından İslam’ın diğer dinler karşısındaki üstünlüğünün, akılcılığında yattığını ispatlamak ve son olarak dini hayatın pratik sonuçlarının sadece insanın ruhani boyutunda değil, ama aynı zamanda insanlığın mutluluğa ulaşması için gerekli derunî niteliklerde de (hedonizm ve materyalizmin sonuçlarından koruyan tevazu, dürüstlük ve doğru sözlülük gibi) olması gerektiğini savundu. Mısır’da Abduh, toplumsal reform için geniş çaplı sosyal programlar öneren bir mütefekkirdi. İkbal, soyut Yunan epistemolojisini İslam’ın, ampirik düzeylere çektiğini iddia etmekteydi.41 Dolayısıyla en zayıf olduğu dönemde bile İslam düşüncesi, her tür meydan okumaya karşı, kendi köşesine çekilen dervişlere mahsus bir tevekkülle değil kendini revize edebilen bir ruhla ortaya çıkabilmekteydi. John Calvin ve Martin Luther gibi düşünürler de bir takım problemlerin farkına varmış, en başta Uluhiyyet anlayışına sınırlamalar getirmek gibi, oldukça önemli reformlara imza atmışlardı. Ancak bu reformlar, kilisenin ve umumen Hıristiyan akidesinin bizatihi özüyle ilgili reformlardı ve bugün İsa’dan elde kalanın ne oluğu ya da elde kalanların ne kadarının itibar gördüğü tartışmalıdır. Mantalitesi itibarıyla Protestan hareket elbette son derece önemliydi ve Hıristiyan dünyanın güçlü bir şekilde mevcudiyetini devam ettirebilmesi için olmazsa olmaz bir koşul haline gelmişti. Ancak bu hareket, eğri cetvelden doğru çizgi çıkmaz fehvasınca, zaten tahrife uğramış bir din anlayışını ancak bu kadar düzeltebilirdi. Nitekim Protestanlığın getirdiği bazı itikadi anlayışlar, Kuran’ın, Hıristiyanları davet ettiği prensiplerden bazılarını da içermektedir. Protestanlaştırılan haliyle dahi Hıristiyanlık, beklentilere, yol göstermelere ve hayata müdahil olmaya yetecek kadar dolu değildir. Globalleşen bir dünyada, semavi olup olmadığına bakılmaksızın, neredeyse her dinin müntesiplerince birlik mesajlarının verildiği bir ortamda, İslam dünyasının bugünkü darmadağınık ve hatta birbiriyle çatışan görüntüsü gerçekten çok üzücüdür. Şeltut’un 1 Ekim 1958 yılında verdiği bir fetva ile yumuşama sürecine giren Sünni ve Şii dünya ilişkileri,42 dünya çapında ses getirecek ortak İslami çalışmalar safhasına maalesef geçebilmiş değildir. Hatta İslam dünyasının genel mozaiği hakkında bilgi veren ansiklopedi çalışmaları dahi dar, lokal kalıplardan çıkamamış, hemen her İslam ülkesinde Sünni-Şii versiyonlu ya da Arap-Türk karakterli dini içerikli ansiklopediler kaleme alınmıştır. Söz konusu dağınık görüntü, bugün acilen bir toparlanma ve birleşme aktivitesine ihtiyaç duymaktadır. İster milli, ister siyasi, ister coğrafi olsun bir şekilde, bizi bir arada tutan unsurların üzerindeki külü kaldırmalı ve birlik olmalıyız. İslam dünyası bugün, tarihin manipulasyonlarına açık objeler olmaktan çıkıp tarihe yön verecek, onu kurgulayacak ve müdahale edecek objeler olmak zorundadır. İslam dünyası, bu anlamda ıslahatların altına imza atan Efgani, Abduh ve İkbal gibi son dönemin önemli rehberlerinden aldığı aydınlanma meşalesini ne yazık ki daha ileriye götürememiştir. Oysa global dünyanın beklentilerine cevap vermek ve bu dünyaya yol göstermek için, en başta içtihat, cinsel devrim (hususen kadının konumu), demokratikleşme, insan hakları, aklın özgürleştirilmesi, siyasal-sosyal-kültürel-ekonomik politikalar ve çevre olmak üzere önümüzde bulunan bir çok problemi, dini hassasiyetleri dikkate alarak çözme zorunluluğumuz vardır. Ancak üzülerek söylemek gerekirse, genelde İslam dünyası, özelde Türk-İslam dünyası, ikinci dünya savaşı sonrasında oluşan büyük boşlukta, model oluşturacak bir görüntü verememiştir. Hatta tam tersine bu bölgelerin adı, biraz da kasıtlı olarak, terörizmle birlikte anılmaktadır. İslam dünyası şiddetle iç içe yaşamakta ve içinde yaşadığı bu şiddet ortamından yine şiddetle çıkabileceğini düşünmektedir. Patlayan insanların yolunu döşediği bir Filistin Devleti ikame edilmeye çalışılmaktadır. ‘Öteki’ kültürünü hazmeden bir din anlayışını bizlere miras bırakan Peygamber, bizzat Medine’deki mescitte, Ehli Kitap ile dini münakaşaya dahi girebilmektedir. Bilindiği gibi Peygamber’e Necran Hıristiyanlarından bir grup gelerek İsa hakkında tartışmaya girmiş ancak Peygamber’in tüm ikna çabalarına rağmen kendi bildiklerinden vazgeçmemişlerdir. Hatta o kadar inatçı davranmıştır ki Necranlılar, Peygamber; “Keşke benimle Necranlılar arasında bir perde olsaydı da ne ben onları görseydim ne de onlar beni.” demiştir. Neticede karşılıklı mübahele (lanetleşme) teklifinde bulunulmuş, ancak Hıristiyanlar bundan çekinmişlerdi. Elinde ciddi anlamda bir güç bulunduran 40 41 42 Açısından Din ve Vicdan Hürriyeti, Adiloğlu, Bakü2002; M.Salih Arı, Hz.Ebu Bekir ve Ridde Savaşları, Beyan, İstanbul1996; Şimşek, Tefsir Problemleri, s.482-485; Ana Konular, s.270-275.) 54 Kamer 1-3. Ali A. Mazrui, Tarihin Sonu ve İslam, İslami Sosyal Bilimler Dergisi, İnkılap, c.II, sayı 1, s.114. Hayrettin Karaman, Caferiyye Md, DİA, İstanbul1993, c.VII/9. 225 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi Peygamber ise onların bu tutumuna karşı güç kullanmamıştı.43 Oysa bugün İslam dünyası global bir çatışmanın merkezi durumuna gelmiştir ve 80’li yılların yeni tehdit odağı İslam ya da yeşil kuşak, tarih sahnesindeki etkin konumunu oynaması bir yana, tarih sahnesinden silinmek ya da refüze edilerek pasif bir role razı edilmek kaderiyle yüz yüzedir. Öte yandan kendi içerisinde birlik ve bütünlüğünü sağlamış bir İslam dünyasının, kendi dışındaki insanları ‘öteki’ damgasıyla dışlaması da söz konusu olmayacaktır. Bunun en güzel göstergesi, biraradalığın mümkün modeli olan ‘Medine Vesikası’dır. Vatandaşlık ve siyasal birlik temeline dayandırılmış olan bu antlaşmanın 2 ve 25. maddeleri, değer erozyonuna uğramamış ve temel prensiplerini kaybetmemiş bir İslam toplumunun kimseden korkusunun olmadığını ve kimseyi de korkutmadığını açıkça gösterir.44 Çünkü inancımıza göre Allah Murat etseydi tüm insanlar imana gelirdi. Fakat ayetler bu konudaki bir hakikati şu şekilde dile getirirler: “Bütün insanlık bir zamanlar bir tek topluluktu; (sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine Allah, müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren vahiyler bahşetti ki bununla, insanların farklı görüşler edinmeye başladıkları her konuda karar verilebilsin. Buna rağmen kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı hakkında ihtilafa düşenler, bizzat bu vahyin tevdi edildiği aynı insanlardı. Ancak Allah, inananları, kendi iradesiyle, üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etti; çünkü Allah, ulaşmak arzusunda olanı doğru yola ulaştırır.”45 Dolayısıyla tek tip bir insanlık murat edilmemiştir ve bu de facto durumun farkında olan müslüman için bir arada yaşama imkanlarının sonuna kadar kullanılması zorunluluğu vardır. Globalizm en nihayet glob’a ait bir durumdur ve dünyevi sınırlarla kayıt altına alınmıştır. Oysa dinlerin, bu sınırları ve limitleri çok daha fazla zorlayan ve ileriye taşıyan iddiaları vardır. Dolayısıyla maça galip başlaması gereken dinin, bugün yenik vaziyete düşmesi/düşürülmesi, dindarların kendilerini bir kez daha ve derinden sorgulamaları gerektiğini göstermez mi? Her yenik düşen insanın psikolojisine uygun olarak suçu başka yerlerde aramak, ya da özünden bir şeyler vermek suretiyle inisiyatifi dinin (dindar kesimin) elinden alarak din dışına (din karşıtları) vermek de ayrı bir aymazlıktır. Şurası unutulmamalıdır ki, verilen her taviz bir başkasını doğurur ve yerine yenisini koymanın imkansız olduğu bu değerlerin kaybı, bizatihi dinin, reel hayatın dışına itilmesine sebep olur. Bu anlamda bir din için ateizmden çok daha tehlikeli olanı, dini hayatın Fransız usulü sekülerleştirilmesidir. Bir bünyeye benzetebileceğimiz din, kendisini hedef alan ya da almayan herhangi bir ateist harekete karşı otomatikman savunmaya geçer ve karşı argümanlarıyla kendisini ve inananlarını korurken, dini ritüellerin bazen kamusal alana da varan görünümleri, Fransız usulü bir seküler anlayışta sıvılaşarak buharlaşır ve en nihayet din, savunma mekanizmalarını kaybetmiş dirençsiz bir dine dönüşerek fonksiyonelliğini yitirir. Dolayısıyla globalizmin önümüze yığdığı, çok ciddi imiş gibi görünen bu problemler, evrensel değerleri muhtevi bir din olan İslam için savuşturulması son derece kolay problemlerdir. İslam’ın globalleşen dünyaya ayak uydurabilecek enstrümanları mevcuttur. İslam’ın dünyaya bakışı, içtihada açık oluşu, yerel ya da ulusal bir din olmayışı ve her şeyden önemlisi, Kutsal Kitabını ilk günkü otantikliği ile muhafaza ediyor oluşu, onu diğer semavi dinlerden farklı kılmaktadır. Ancak bu çok kabiliyetli bünyenin bugünkü az kabiliyetli inananları, Mevdudi’nin ifadesiyle, bu çocuğun dünyaya gelmesine engeldir. Fukuyama’nın tarihin sonunun geldiğine işaret eden makalesinin yayımlanmasının ardından (1989), tam 13 yıl geçti. Aslında bu durum da bize gösteriyor ki, biz müslümanlar, tarihin sonunun henüz gelmediğini, ‘elMedinetu’l-Fazıla’ kadar olmasa da dünyanın henüz adil bir sistemle tanışmadığını, oysa böyle bir sistemin bütün orijinalitesi ile karşımızda durduğunu ortaya koyabilmiş değiliz. Hatta ekonomik anlamda bile globalizme rakip olabilecek Asya modeli, 1997-1998’de yaşanan son ekonomik krizde ayakta duramamış, İslam dünyasının önde gelen zengin ülkeleri de bu krizde büyük darbe yemiştir. Yani kazanımlar ve kayıplar, dar bir bölgeye ya da belirli milletlere inhisar edilemeyecek şekilde yaygın olarak paylaşılmaktadır. Bu pastadan pay alma peşindeki insanlık, doymak bilmeden çevresini tüketmektedir. Daha çok adalet ve daha çok özgürlük isteyen insanlar nerede duracağını kestirememekte; adalet ve özgürlük talepleri, başkalarının hakkı ve özgürlüğüne de kast edecek şekilde tatmin edilemez isteklere dönüşmektedir. Egemenler lehine dünyayı globalleştirmek isteyen bu çabalara tepkiler de yok değildir. Örneğin 23 Ocak 2003’te İsviçre’nin lüks tatil beldesi Davos’ta yapılan Dünya Ekonomik Forumu, küreselleşme karşıtlarının büyük protestolarıyla karşılaşmış, hemen ertesi gün bir başka büyük karşı toplantı, bu sefer Brazilya’nın mütevazı bir kenti olan Porto Alegro’da ve hem de bir Katolik Üniversitesinde gerçekleştirilmiştir. Dünyaya verilen bu mesajı, kanaatimizce bizler de paylaşmalı, yerel değerlerin ve inanç esaslarının hızlı bir biçimde eridiği global dünyada dinin yeniden yükselişine katkıda bulunmalıyız. 43 44 45 Bkz. Muhammed b. Cerir et-Taberi, Camiul-Beyan fi Tevili’l-Kuran, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut1992, s.III/297-298; Ebu Ali el-Fadl b. El-Hasen et-Tabersi, Mecmau’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kuran, Menşuratu Dari Mektebet el-Hayât, Beyrut, Tarihsiz, s.II/99-100. Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Terc. Salih Tuğ, İrfan, İstanbul1993, s.I/202-204. Anlaşmanın ikinci maddesi, müslümanları da ayrı bir topluluk olarak gösteren şu ifadelerdir: ()اﻧﻬﻢ اﻣﺔ واﺣﺪة ﻣﻦ دون اﻟﻨﺎس. Yirmi beşinci madde ise, Yahudilerle müslümanların bir topluluk oluşturduklarını, ancak dini açıdan, saygı temeline dayalı olarak her toplumun kendi inançlarını savunma ve yaşamada özgür olduğunu ifade eder. ()وان ﻳﻬﻮد ﺑﻨﻰ ﻋﻔﻮ اﻣﺔ ﻣﻊ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻟﻠﻴﻬﻮد دﻳﻨﻬﻢ و ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﻴﻦ دﻳﻨﻬﻢ ﻣﻮاﻟﻴﻬﻢ واﻧﻔﺴﻬﻢ اﻻ ﻣﻦ ﻇﻠﻢ واﺛﻢ ﻓﺎﻧﻪ ﻻﻳﻮﺗﻎ اﻻ ﻧﻔﺴﻪ واهﻞ ﺑﻴﺘﻪ. 2 Bakara 213. 226 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Tüm bu uygulamalar bize şunu ifade etmektedir ki; globalleşen bir dünyada, geleneksel anlayışlar eski görkemli mevkilerini muhafaza etmekten uzaktır artık. Dolayısıyla ideolojilerin bittiği yerde, fizik ve metafizik düzlemde büyük iddialara sahip dinler de kitlelerin gözündeki anlamını kaybetmektedir. Günümüzde din, global bir dünya yaratan ya da yaratılmış olan bir globun egemenliğini elinde bulundurmak isteyen dinamiklerin, kendi çıkarları doğrultusunda kullanabilecekleri bir argüman değerini haiz olduğu müddetçe itibarlıdır. Ancak bu tavır, dünyayı değiştirme ve yön verme iddiasındaki dinler açısından önemli bir tehdittir. Dinler, bu tür taarruzlara karşı doğal savunma mekanizmalarına sahiptirler ve çoğu kere bu savunma mekanizmaları birinci elde uhrevi ceza-mükafat dengesini takdirlere sunmak suretiyle tezahür eder. İslam’ın Kuran’da kalıbını bulduğu son formunun bu boyuta getirmiş olduğu yeni yüz ise, Kuranca bir adalet, hoşgörü ve biraradalık anlayışının egemen olmadığı toplumların, kaotizmin dayanılmaz hafifliği içerisinde kaybolup gidecekleri şeklindeki bir de dünyevi ikazdır. Kutsal Kitabı işine geldiği gibi anlama çabasında olan global bir köyün ‘türedi kutsal kitap’ları, beşeriyete yeni mutluluklardan çok yeni tasalar, yeni ıstıraplar ve yeni felaketler getirecektir. 227 KURESELLEŞMENİN PSİKOLOJİK SONUÇLARI Canani KAYGUSUZ Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Erzurum / TÜRKİYE ÖZET Bu incelemede, ilkin 1980’li yılların ortalarında sosyal bilimlerin gündemine giren küreselleşme sürecinin olası anlamları tartışılmış; küreselleşme sürecinin bugün gelinen noktada dünya için ne anlama geldiğine ilişkin açıklamalara yer verilmiştir. İncelemede ikinci olarak küreselleşmenin dünya için oluşturduğu tehditler üzerinde durulmuş, bu çerçevede küreselleşme sürecinin sorgulayıcı bir analizi yapılmıştır. Son olarak sürecin birey psikesi üzerindeki etkileri ele alınarak, özellikle yabancılaşmanın ve çoklu kimliklerin oluşmasında küreselleşmenin oynadığı rol irdelenmeye çalışılmıştır. THE PSYCHOLOGICAL RESULTS OF GLOBALIZATION ABSRTACT In this study, fırstly the probable significance of globalization entering into the field of sıcial sciances in the middle of 1980s vas dis cussed, and its position in today’s world was analized. Secontly, the threat of globalization for the world was focused on. A questioning evauation of globalization was suggested. And lastly, taking to psychological effect of this process on the individual, the role of globalization especially on alienation and formation of multy-identitiy was inspected. A. KÜRESELLEŞMENİN OLASI ANLAMLARI 1. Küreselleşme Nedir ? Bir kavram ve konu alanı olarak küreselleşme son zamanlarda toplumsal yaşamın her alanında kendisinden öylesine söz ettirmeyi başarabildi ki, bir çok kişinin yaşamında mucizevi anlamı olan bir sözcüğe dönüştü. Bugün küreselleşmiş bir dünyaya katılarak yaşama arzusu, yaşanılan toplumsal hoşnutsuzluklardan kurtulmanın neredeyse tek geçerli yolu haline geldi. Bir çok toplumda geniş kesimler, küreselleşme sürecinin kendilerini de içlerine aldığı, onları sarıp sarmaladığı bir konumda olmanın özlemini çekme noktasındalar. Bu kesimler, küreselleşmenin/ neo–libaral politikalarının kendi ülkelerine uğramadığı durumda, içinde bulundukları şartların daha kötüye gideceğine inandırılmış vaziyette: Küreselleşme işsize iş, yoksula aş, hastaya derman olma söylemleriyle örtüştürülmüş durumda. Bir çok ülke yaşamın her alanındaki ulusal politikalarını, küresel dünya politikalarına bağlı olarak oluşturmaya yöneldi. Ama yine de, dünyanın bir çok bölgesinde açlık, savaşlar, salgın hastalıklar, bir türlü anlamı bulunamayan bir yaşam... sürüp gidiyor. Hal böyle olunca, kürselleşme kendine yandaş olanlar kadar karşıt olanlarında hakkında bir şeyler söylediği bir konu alanı haline dönüştü. Bu bağlamda küreselleşme 1980’li yılların ortalarında sosyal bilimlerin gündemine de girdi ve çok yönlü analiz edilen bir kavram halini aldı. Üzerinde binlerle ifade edilebilecek incelemeler yapıldı, halen yapılmakta ve gelecekte de yapılacakmış gibi gözükmektedir. Küreselleşme süreci üzerine özellikle 1980’lerden bugüne yapılan incelemelere bakıldığında, kavrama yönelik çalışmalardaki tanım ve açıklamaların çoğu kez birbirinden farklılaştığı hemen göze çarpar. “Kimilerine göre küreselleşme dünyanın Batılılaştırılması, kimilerine göre kapitalizmin yükselişi anlamına gelmektedir. Kimi yazarlar küreselleşmenin bir tektipleştirme yarattığını dile getirirken, başkaları artan melezlenme ile farklılaşma ve çeşitliliğe izin verdiğini söylerler. Kimi yazarlar küreselleşme ile moderniteyi eş tutarlar, öte yandan ‘küresel çağ’ın moderniteyi izleyen ve ondan tamamen farklı bir çağ olduğunu dile getirenlerde vardır” (Kellner, 1999. Akt. Sayar, 2001.s.76). Küreselleşme sürecinin oldukça karmaşık bir konu olduğu ve konu üzerine bilgi üretenlerin bu karmaşık sürecin çoğu kez farklı yanlarıyla ilgilenmek zorunda kaldıkları, keza, küreselleşmenin bütün bir dünyayı etkileyen süreç olduğu ve bu etkileme sürecinin etkin ve edilgin konumunda bulunan güçlerin çatışmalı alanlarının da var olduğu göz önüne alındığında, konuya farklı yaklaşımların olağan olduğu anlaşılabilir. Ancak konuya yaklaşımlara ki bu olağanlık, dünyanın gidişine ilişkin kurgusal bir iyimserliğin yayılmasına, dolayısıyla dünya üzerindeki milyarlarca insanın içinde bulunduğu kötü koşulların gözden kaçırılmasına izin vermenin de olağan olduğu anlamını taşımaz. Küreselleşme ile ilgili sürdürülen tartışmalar ağırlıklı olarak, toplumsal yapının 21.yüzyılda yeni bir biçim halini alıp almadığı sorunsalı üzerine odaklanmaktadır. Robertson (2000), küreselleşme konusunun “(...) en genel anlamıyla ‘dünya düzeni’ sorununa kavramsal bir giriş” (s.89) olduğunu söylemekte, dünyanın içinden geçtiği zaman dilimindeki düzeninin eskisinden farklı olup olmadığını tartışmaya açmakta; dünyanın yeni bir düzene girdiğine ilişkin söylemlerin ve yeni düzenin insanlık için iyi olacağına ilişkin iyimser bilgilerin 228 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya yayılmasının, dünyanın gerçekten de yeni bir düzen içine girdiğinin ve bu düzenin genel için iyi olacağının göstergesi olamayacağını ifade etmektedir. Somel (2002), ortaya yeni bir keşif ya da icat çıktığında bu keşfin ya da icadın karşılığına yeni bir kavramın konulmasının doğal olduğunu, ancak, bilinen bir şeye yeni bir kavram bulmanın ya da uydurmanın telkin amacı güdeceğini belirterek, küreselleşme kavramının yeni bir icada karşılık gelmediğini, çünkü küreselleşme kavramının kapsadığı eğilimlerin son yirmi yılın ürünü olmadıklarını; bu eğilimlerden, örneğin ticaretin ilkçağlardan beri sürdüğünü, yine sermayedarların birkaç yüzyıldır başka ülkelerde yatırım yaptığını, iletişim ağlarının birkaç yüz yıldır teknolojik gelişmenin ritmine uygun olarak sürekli genişlediğini, dolayısıyla en az birkaç yüz yıldır süregiden ekonomik ve kültürel ilişkilerin sanki yeni bir düzene girmiş gibi algılanmasının ve yeni bir çağın içindeymişiz gibi, son yirmi yıla küreselleşme çağı denilmesinin gerçeği temsil etmeyeceğini öne sürer. Konu üzerine odaklanan bir çok yazarda (Kızılçelik, 2001, 2002; Kaçmazoğlu, 2002; Amin,1999, 2002; Bauman, 2000; Giddens, 1994; Wallerstain, 1992, 1998; Ramonet, 2002; Gündüz, 2002; Demirer ve Civelek, 2002; Erbaş 2002; Erkızan, 2002; Jameson, 1994), küreselleşmenin aslında kapitalizmin bir devamı olduğunu, bugün sürdürülen üretim ve bölüşüm ilişkilerin kapitalizmin genel mantığının dışında her hangi bir şey içermediğini, 1950’lerden bu yana tartışılan post-modernizm, neo-liberalizm ya da küreselleşme kavramlarının dünyadaki kapitalist ilişkilerin oluşturduğu hoşnutsuzlukları örtmek üzere döneme uygun birer moda kavramlar olarak öne çıkarıldığını ifade etmektedir. Küreselleşme sürecinin, kapitalizmle birlikte düşünülmesi gerektiğini öne süren bu yazarlar, sürecin 1980’lerde değil, 15 yüzyılın sonlarından başlatılması gerektiğini, hatta bazı yazarlara (örn. Erkızan (2002)) göre sürecin, evrenselcilik bakış açısının oluşmaya başladığı Antik Yunan’a kadar götürülebileceğini söylemektedirler. Küreselleşmenin kapitalizmin yeni yayılma söylemi olduğunu iddia eden yazarlardan Robertson (2000), küreselleşme sürecini 15-18 yüzyıl arasındaki dönemine oluşum; 18. yüzyıl ile 19. yüzyıl arasına başlangıç; 1870-1920 yılları arasına yükseliş; 1920-1960 yılları aralığına hegemonya için mücadele; ve nihayet 1960’lardan başlayarak 1990’larda kriz belirtileri gösteren dönemine belirsizlik evreleriolarak bakmak gerektiğini iddia etmektedir. O’na göre, yaklaşık altı yüzyıllık dönemi kapsayan küreselleşme günümüzde, iletişim araçlarındaki hızlı artış, Sovyetler Birliğinin dağılması ile dünyada iki kutupluluğun sona ermesi, çok kültürlülük, cinselliğe, etnikliğe, toplumsal cinsiyete ve ırklara ilişkin tartışmaların derinleşmesi nedeni ile küreselleşme son dönemde daha da karmaşık hale gelmiştir. Erkızan (2002) küreselleşmenin özü itibari ile, kendini ekonomik sosyal ve düşünsel olarak azgelişmiş ülkelere empoze eden gelişmiş ülkelerin başlattığı bir olay olduğuna vurgu yaparak, küreselleşmenin 1400-1750 yılları arasında kendini somutlaştıran bireyselci, hümanist ve ulusal söylemlerle başladığını savunmaktadır. Küreselleşme sürecini, ulus devlet sistemi, dünya kapitalist ekonomisi, dünya askeri düzeni ve uluslar arası işbölümü olmak üzere dört ana bağlam içinde ele alan Giddens (1994), bu süreçte en önemli rolü kendini etkin kılan kapitalist ekonomiye verir. Giddens’a göre, modernleşmenin bir devamı olan küreselleşme, kapitalist modernitenin kendini ekonomik, politik ve kültürel bağlamda yeniden kurmasından başka bir şey değildir. Gelişmiş üç kutuplu (Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği ve Japonya) kapitalist ekonominin karşılıklı bir içiçe geçme, dolayısıyla tekelleşme süreci olarak küreselleşmenin incelenmesi gerektiğini öne çıkaran Amin (1992, 1999), küreselleşmenin bir dünya düzenine değil, dünya üzerinde eşitsiz gelişmelere yol açması nedeniyle özünde toplumların kutuplaşmasına kaynaklık etmesi yüzünden bir dünya düzensizliğine işaret ettiğini vurgulamaktadır. Günümüz modern dünya sistemine vücut veren küreselleşmiş kapitalizmde teknoloji, finans, doğal kaynakların tekelci kullanımı, kitle iletişimi-medya ve nihayet kitle imha silahlarının gelişmiş kapitalist ülkelerin tekelinde bulunduğunu öne çıkaran Amin (1999) ve Kızılçelik, (2001), bu beş alanda var olan tekelin zaten eşitsiz gelişmenin yaşandığı dünyada eşitsizlikleri daha da derinleştirdiğini, her geçen gün devletlerarasındaki ve devlet içindeki farklı sınıflar arasındaki ilişkilerin gerilime sürüklendiğini iddia etmektedirler. Küreselleşmenin modernleşmenin bir devamı olduğuna, ya da kapitalizmin uluslarüstü sermayesinin kendisine yeni yayılma alanları bulabilmek için, ulus devletlerin kendi milli sınırları içinde var olan egemenliklerini kırmak üzere kullandığı bir söylem olduğuna ilişkin yukarda ana hatları ile değinilen görüşleri çoğaltabilmek mümkündür. Sözgelişi, küreslleşmenin 1980’lerden sonra dillendirilmesinin arkasında, “Batı kapitalist sisteminin yeni bir kriz içine girmesi ve bu krizden globalleşme süreci oluşturularak çıkılmak istenmesi”nin (Kaçmazoğlu, 2002. S. 49) yattığı; küreselleşmenin “ (kapitalist)... bunalıma karşı sistemin yeniden kendini üretebilmesi gereksiniminden kaynaklan”dığı (Şeylan, 2003.s192); “ulus devletlerin belli sınırlar içinde pazarı bütünleştirmek için ortaya çıktığı,... sermayenin gelişmesine bağlı olarak dünyanın bütün bir pazara dönüştürülmesinin amaç”landığı ve bunun ideolojik kılıfının da küreselleşme olduğu (Başkaya, 2002. s.40); küreselleşmenin özünde sosyal devleti tasfiye etmeye dönük bir süreç olduğu (Gündüz, 2002) sıklıkla dile getirilmektedir. Yukarıda ele alınan tartışmalara bir bütün olarak bakıldığında, bugün “politik iradeden, ideolojik mücadeleden bağımsız, geri dönülemez, direnilemez, tarihsel olarak kaçınılamaz bir süreç olarak insanlığa empoze edilmeye çalışılan” (Kozanoğlu, 2002.s.55) küreselleşmenin hiçte tarih dışı olmadığı, bilakis tarihsel bir süreç olarak kapitalist üretim ilişkilerinin bir devamı niteliğinde tezahür ettiği ve sermayenin uluslarüstü niteliğine bağlı olarak, sermaye önündeki ulus devlet engellerinin aşılması doğrultusunda işleyen bir sürecin adı olduğu iddia edilebilir. Küreselleşmenin kapitalist üretim ilişkilerinin devamı olduğuna ilişkin ifade edilen bu 229 Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya Mədəniyyət bölməsi görüşler, ağırlıklı olarak küreselleşmenin ekonomik yönünü öne çıkarmaktadır. Küreselleşmenin dünya üzerindeki etkisini salt ekonomik olmadığı, ekonomik işleyişin politik ve kültürel alanda da küreselleşmelere kaynaklık ettiği; dolayısıyla küreselleşmenin “ekonomik küreselleşme, siyasi küreselleşme ve kültürel küreselleşme” (Çetinkaya, 2002.s.77) olarak birbiriyle ilişkili olan üç boyutta devam ettiği de söylenilebilir. Aslında, içinden geçtiğimiz zaman dilimine ister neo-libarel dönem, ister postmodern dönem, istese küreselleşme dönemi denilsin yaşanılan süreç, gerek toplumsal alanda gerekse birey psikolojisinde oldukça önemli sonuçlar doğurmaktadır. O nedenle küreselleşme sürecinin, eşdeyişle dünyanın ekonomik, politik ve kültürel gidişinin tam olarak ne anlama geldiğinin, ya da küreselleşmenin tüm dünya ülkeleri ve bu ülkelerde yaşayan her gruptan/sınıftan için aynı anlamı taşıyıp taşımadığının belli verilere dayalı olarak gözden geçirilmesi gerekmektedir. 2. Küreselleşmenin Bilançosu: Bugün dünyada küresel rüzgarın etkisi altına giren tüm devlet ya da toplumlarda küreselleşme ile ilgili çeşitli mitler dolaşmaktadır. Devletlerin ya da toplumların yaşadığı çeşitli sorunlar konusu üzerine yoğunlaşan tartışmalar, yaşanılan sorunların aşılmasında çoğu kez küreselleşme sürecine olumlu anlamlar yüklemekte, küreselleşmenin tüm devletler, toplumlar ve sınıflar için bir ve aynı anlamı taşıdığı ifade edilmektedir. Ancak küreselleşme süreci olarak tanımlanan 1980’lerden bu yana geçen zaman diliminde farklı kıtalara, farklı ülkelere ve farklı ülkelerdeki farklı sınıfların konumlarına ilişkin ekonomik verilere bakıldığında bırakın bu söylemlerin altını dolduracak verilere ulaşmayı, bilakis bu söylemlerin altını oyacak onlarca veriyle karşılaşılmaktadır. Dünyada küreselleşme olarak adlandırılan dönemin ekonomik panoraması bizi ilginç verilerle buluşturmaktadır. Örneğin dünyada yoksul ülkeler grubu 1980’de dünya nüfusunun %36’unu oluşturmaktadır ve yoksul ülkeler grubu aynı yıl dünya nüfusunun toplam gelirinin %6.3’üne sahiptir. Yoksul ülkeler grubunun 2000 yılında dünya nüfusu içindeki payı, %4.6 artarak %40.6’ya ulaşmış, yoksulluk bu dönemde sadece yaygınlaşmakla kalmamış, dünya gelirinden aldıkları pay da % 2.9 azalarak, % 6.3 ten %3.4’e gerilemiştir. Yine 1960 yılında Dünya nüfusunun en zengin % 20’si ile en yoksul %20’si arasındaki fark 1’e 30 iken; bu fark bugün 1’e 82’ye çıkmıştır. Bugün dünyada 89 ülke 10 yıl öncesine , 70 ülkede yirmi yıl öncesine oranla daha yoksuldur (Başkaya, 2002.s.16,17,70). Dünya Gayri Safi Yurtiçi Hasılası (GSYİH) büyümesi 1990-1998 yılları arasında %2.5 oranında gerçekleşmiştir. Bu oran 2. Dünya Savaşını izleyen yılların en düşük oranıdır. Aynı büyüme oranları, 1950- 1973 arasında %4.9; 1973-1992 arasında % 3’tür. Amerika’da ücretlilerin %80’inin oluşturan üretim işçileriyle idare-dışı işlerde çalışan işçilerin reel ücretleri 1999 yılında 1979 yılına göre %4.5 oranında gerilemiş durumdadır (Dünya Bankası 2000 Raporu ve Uluslararası Ticaret Raporu, 2000. Akt. Crotty 2002,s.17, 18). Çokuluslu şirketler 1983’ten bugüne dünya ticaretinde 5, dünya üretiminde 10 kat büyümüş; 1982-1990 yılları arasında Güney Ülkeleri Kuzeye 1.345 milyar dolar borç ödemesine rağmen aynı dönemde borçları 900 milyar dolardan 1.470 milyar dolara yükselmiştir (Demirer, Turan ve Toronoğlu, 2002.s.49). 1971’de dünya ölçeğinde tüm döviz işlemlerinin %90’ından fazlası, finansman fazlası ve gelecekteki yatırımlarla ilgilidir. Bugün bu işlemlerin %90’ı spakülatif amaçlıdır (Tözüm, 2002.s.160). Spekülasyona yönelen sermayenin dünyada ne türden ekonomik ve toplumsal krizlere yol açtığını ise, en çok bu sermayenin giriş ve çıkışları önünde hiçbir yasal engel bırakmayan ve küresel ekonomi ile bütünleşmek isteyen yoksul ya da gelişmekte olan ülkeler bilmektedir. Dünya Bankası 1997 verilerinden oluşan “1998-1999 Kalkınma Raporuna” göre, 5 milyar 229 milyon civarındaki dünya nüfusunun, 2 milyar 48 milyonu (%35.1) düşük; 2 milyar 285 milyonu ( %39.2) düşük-orta; 591 milyonu(% 9.8) orta; 926 milyonu (%15.8) ise yüksek gelirle yaşıyor (Radikal Gazetesi, 19 Ocak 1999.s.13). Yine, 1999-2000 Dünya Gelişim Raporuna göre, Güney ve Doğu Asya’da 961, Avrupa’da 15, Latin ABD’de110, Afrika ve Ortadoğu’da 230 milyon, Dünyada 1.316 milyon insan günde 1 doların altında gelirle yaşamak zorunda (Demirer ve Haznedaroğlu, 2002.s.102). Gezegendeki yaklaşık 6 milyar insanın 5.5 milyarı yoksullukla boğuşurken, 500 milyon insan gezegenin tüm zenginliklerinden faydalanmaktadır (Ramonet, 2002.s.24). Dünya ölçeğindeki bu iç karartıcı duruma ilişkin daha fazla veri aktarmak mümkün. Salt bu verilere bakıldığında bile, ekonomik olarak dünyanın bir bütün olarak kötü günlerden geçtiği ve bu kötüleşmenin yoksulların aleyhine işlediği; zengin şirketlerin sürekli karlarını arttırmak üzere yoksul bölgelerden kaynak transferi yaparak zaten yoksul olan ülkelerin aleyhine süreci daha da derinleştirdiği görülebilir. Sözgelişi, “Dünya nüfusunun sadece % 15’inin oluşturan zengin ülkeler Dünya gelirinin % 80’iden fazlasına el koyuyorlar” (Başkaya, 2002.s.17). “Dört yüz elli küresel milyarderler kulübünün dünya servetinden aldıkları pay, dünya nüfusunun % 56’sını oluşturan düşük gelirli ülkelerin toplam milli gelirlerinden daha fazladır” (Chossudovsky, 2002.s.55). “Bugün dünyanın en zengin 15 kişisinin geliri Kara Afrika ülkelerinin tümünün milli gelirinden yüksektir. Dünyanın en zengin 225 insanının varlığının %4’ü bütün dünyadaki insanların sosyal gereksinimini karşılayacak durumda” (Cumhuriyet 8 Nisan 1999.s.2. Akt: Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.199). Dünyadaki mal ve hizmet üretimin % 80’ini Kuzeyli % 20’lik nüfus tüketiyor. ABD dünya nüfusunun % 5’ine sahip ama hammadde kaynaklarının % 40’ını tek başına tüketiyor. ...ABD ve Avrupa’da kedi köpek mamasına yılda 17 milyar dolar harcanıyor” (Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.200, 201). Afrika ülkelerinde silahlanmaya 230 Mədəniyyət bölməsi Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya ayrılan pay % 1.5 oranında azalsa kıtadaki açlık yok edilebilir. Dünyada sadece bir gün silahlanmaya pay ayrılmasa, tüm dünya 10 yıl boyunca temiz su içebilir (Harb-İş Bülteni, 1998. Akt: Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.229). Bugün, Türkiye’nin en büyük 500 sanayi kuruluşu karlarının % 87.7’sini faaliyet dışı alandan yani faizden sağlıyor. Yine Türkiye’nin 1980’de 13 milyar dolar olan dış borç stokunun, 1988’de 43 milyar dolara, 1989-2000 yılları arasında 126.9 milyar dolara yükselmiş vaziyette (Başkaya,2002.s. 87, 93). Türkiye’nin 2003 yılında iç ve dış borç stokunun 200 milyar doların üzerine çıktığı; 2003 yılı için açıklanan bütçenin % 33 ünün açık olduğu ve % 46 sının iç ve dış borç ödemelerine ayrıldığı; Türkiye’nin son on yılda gıda alanında önemli oranda ithalata yöneldiği ve kendi topraklarında tütün, şeker pancarı gibi ürünlerin ekilmesine ilişkin yasal sınırlamalar getirdiği; kamuda çalışanların ya erken emekliliğe sevk edildikleri ya da işten atıldıkları, keza kişi başına yıllık 3200 dolar civarında olan milli gelirinin 2001 ekonomik krizi ile 2300 dolara gerilediğine ve 2003 yılı için kişi başına düşen milli gelirin 2400 dolar civarında seyrettiği ve ülke nüfusunun yarıdan fazlasının yoksulluk sınırının altında yaşadığı göz önüne alındığında, küreselleşmenin yarı bağımlı ülkelerdeki sonuçlarının yıkıcılığı daha iyi anlaşılır. 3. Küreselleşen Dünyada Enerji Sorunları ve Bölgesel Hegemonya Mücadeleleri: Bugün dünyanın en önemli sorunlarından biri haline dönüşen enerji sorununun da zengin ya da merkez ülkeler lehine çözülmeye çalışıldığı, bir çok yoksul ya da çevre ülkenin doğal kaynaklarının merkez ülkelere akıtıldığı da bilinmektedir. Enerji kaynaklarından aslan payını almak isteyenlerin dünyanın önemli enerji merkezlerini hegemonyaları altına almak için birbirleriyle kıyasıya bir mücadeleye giriştikleri bir dönemden geçiyoruz. Orcoltt (1998), “Enerjiye aç bir dünyada Hazar’daki kaynaklardan pay almaya çalışmak yerindedir” (Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.243) sözleriyle Orta Asya ile ilgili Batının niyetini açığa vurmaktan çekinmemektedir. Bugün Hazar Petrolleri ya da bir bütün olarak Orta Asya yer altı kaynakları 21. Yüzyılın enerji depoları olarak büyük işlev kazandı. İki kutuplu dünyanın görece paylaşılmış bu alanları, Sovyetler Birliği’nin çöküşü ile birlikte yeni bir boşluklu ‘stratejik ve jeopolitik hatta’ dönüştü. Bugün batı, özellikle de ABD hem dünyanın enerji depolarından hem de bu depodaki kaynakların nakliyatında izlenecek hat üzerinden ticari hakimiyet sağlamaya çalışırken, bölge üzerinde kendilerine çıkar ilişkileri yaratmak durumda olan Türkiye, Rusya ve İran’la farklı ilişkiler geliştirmek durumunda kalıyor. Hazar petrollerinin ve Kafkas doğal gazının Batıya taşınmasında izlenecek hatlar bu nedenle sürekli ülkeler arasında gerilimli ilişkiler yaşanmasına yol açıyor. Bu süreç Hazar çevreleyen ülkelerin de kendi aralarında anlaşmazlıklar yaşamasına kaynaklık ediyor. Sözgelişi, Türkmenistan doğal gazını Rusya’ya mı yoksa Türkiye’ye mi vereceği konusunda zikzaklar çiziyor. Yine, Azerbaycan’ın Hazar petrollerinin işletilmesinde ABD ile yaptığı anlaşmaların Hazar’a kıyı ülkelerin onayı alınmadan yapılması durumunda geçersiz olacağına ilişkin İran’ın görüşü Türkiye’de basının dikkat çektiği konulara dönüşüyor. Basında, “Bu durumda, Heritage Vakfı’ndan Ariel Cohen’in kaleme aldığı ‘Kafkasya’daki Etnik Çatışmalar ABD Çıkarlarını Tehdit Ediyor’ başlıklı raporda, Bölgede ABD, Avrupa, Rusya, İran, Türkiye ve İslam Dünyası’nın çıkarları kesişiyor. (...) ABD bölgedeki önceliklerini güvence altına almalıdır. Gürcistan ve Azerbaycan arasında Türkiye ve İsrail tarafından desteklenen bir ittifak oluşturulmalıdır’” (Radikal, 19 Ekim 1998, s.10. Akt: Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.246) şeklinde görüşlere yer veriliyor. Soğuk savaş sonrasında Dünyadaki yeni stratejik ve jeopolitik konumun değiştiğini vurgulayan Davudoğlu (2001), yeni stratejik durum üzerine yazarken Orta Asya ve Kafkasya ile ilgili önemli çözümlemelerde b