Küresel Rekabette Yükselen Bir Güç: Çin
Transkript
Küresel Rekabette Yükselen Bir Güç: Çin
KÜRESEL REKABETTE YÜKSELEN BÝR GÜÇ: ÇÝN HAZIRLAYAN Sumru Öz TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu Aralýk 2006 TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu (REF), Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD) ve Sabancý Üniversitesi ortak giriþimleri ile 1 Mart 2003 tarihinde kurulmuþ bir araþtýrma merkezidir. Amacý, genel olarak küreselleþme, özel olarak da Avrupa Birliði ile bütünleþme sürecinde uluslararasý piyasalarda Türk özel sektörünün kalýcý bir pazar payý elde edebilmesi için gerekli rekabet gücü, inovasyon ve teknoloji yönetimi, ve kýyaslama çalýþmalarýný yapmaktýr. REF çalýþmalarýný; araþtýrma, bilgi yayýlýmý ve iþbirlikleri baþlýklarý altýnda sürdürmekte; faaliyetlerini, görüþlerini ve rekabetçilik alanýndaki geliþmeleri kamuoyu ile web sitesi (www.ref.sabanciuniv.edu) ve Rekabet Postasý baþlýklý bülteni ile paylaþmaktadýr. Tasarým Ýrem Çiðdem Paçal ve Ceyla Sakaoðlu Sabancý Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi ©2006, REF Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK. uyarnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þlekil ve yöntemle iþllenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yaylmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ÝÇÝNDEKÝLER TABLOLAR ............................................................................................................................................. iii ÞEKÝLLER .................................................................................................................................................iv ÖNSÖZ................................................................................................................................1 1. 1978DEN GÜNÜMÜZE ..................................................................................................3 Kýrsal Reform .................................................................................................................3 Kentsel Reform...............................................................................................................4 Makroekonomik Reform .................................................................................................4 Açýk-Kapý Politikasý ........................................................................................................5 2. SAYILARLA ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ..........................................................................7 3. DOÐRUDAN YABANCI YATIRIM..................................................................................17 4. DÜNYA TÝCARET ÖRGÜTÜ ve SONRASI ...................................................................26 DTÖ Üyelik Þartlarý .....................................................................................................26 Küresel Ýhracatta Geliþmeler ........................................................................................27 5. ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ - TÜRKÝYE TÝCARÝ ÝLÝÞKÝLERÝ .........................................34 Dýþ Ticaret ...................................................................................................................34 Dýþ Yatýrým ...................................................................................................................40 REFERANSLAR................................................................................................................43 EKLER...............................................................................................................................46 TABLOLAR Tablo 2.1 Çinin Ticaret Performans Endeksi ....................................................................13 Tablo 2.2 Türkiyenin Ticaret Performans Endeksi ............................................................13 Tablo 3.1 Vergi Teþvikleri...................................................................................................21 Tablo 3.2 IMD Rekabetçilik Endeksine göre Sýralama .....................................................22 Tablo 5.1 Türkiye-Çin Dýþ Ticareti .....................................................................................35 Tablo 5.2 Çin-Türkiye Dýþ Ticareti .....................................................................................35 Tablo 5.3 Baþlýca Ýhracat Kalemlerimiz (milyon ABD Dolarý).............................................37 Tablo 5.4 Baþlýca Ýthalat Kalemlerimiz (milyon ABD Dolarý)..............................................38 iii ÞEKÝLLER Þekil 2.1 2004 Yýlýnda ABD Hariç En Yüksek GSMHye Sahip 6 Ülke ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) .................................................................7 Þekil 2.2 Çin ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Kiþi Baþýna GSMHsý (ABD Dolarý) ...8 Þekil 2.3 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 10 Ülke ve Türkiyenin Paylarý (%) ....9 Þekil 2.4 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýthalatý Yapan 10 Ülke ve Türkiyenin Paylarý (%) .....9 Þekil 2.5 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 5 Ülke ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) ............................................................................................10 Þekil 2.6 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýthalatý Yapan 5 Ülke ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) ............................................................................................10 Þekil 2.7 Çin Dýþ Ticaret Dengeleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) .........................................11 Þekil 2.8 Çin Ýhracatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) .......................................................11 Þekil 2.9 Çin Ýthalatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) ........................................................12 Þekil 2.10 Sektöre göre Çin'in Göreli Ýhracat Avantajý ve Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksleri, 2004 ..................................................................................................................................14 Þekil 3.1 19842005 Döneminde Çine Yapýlan Doðrudan Yabancý Yatýrýmlar (milyar ABD Dolarý) ...............................................................................................................................17 Þekil 3.2 2000 Yýlýnda En Fazla Doðrudan Yabancý Yatýrým Alan Ülkelerin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) ..............................................................................18 Þekil 3.3 Doðrudan Yabancý Yatýrým Stokundan Bölgelerin Aldýðý Pay, 2004 (%).............19 Þekil 3.4 Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþinin Ülkelere Göre Daðýlýmý, 2004 (%) .............24 Þekil 4.1 Dünya Giyim Eþyasý Ýhracatýnda Pay (%) ..........................................................29 Þekil 4.2 Dünya Tekstil Ýhracatýnda Pay (%) .....................................................................29 Þekil 4.3 Dünya Büro Makineleri ve Telekomünikasyon Malzemeleri Ýhracatýnda Pay (%) .. ........................................................................................................................................30 Þekil 4.4 Dünya Tarým Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%).........................................................31 Þekil 4.5 Dünya Kimyasal Ürünler Ýhracatýnda Pay (%) ....................................................31 Þekil 4.6 Dünya Otomotiv Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%) ...................................................32 Þekil 4.7 Dünya Demir-Çelik Ýhracatýnda Pay (%) ............................................................32 Þekil 4.8 Dünya Turizm Gelirlerinde Pay (%) ....................................................................33 Þekil 5.1 19882005 Dönemi Türkiye-Çin Dýþ Ticareti (milyar ABD Dolarý)......................34 Þekil 5.2 2001 ve 2004 Yýllarýnda Çinin En Çok Ticaret Yaptýðý Ülkelerle Olan Ýhracatýnýn Ýthalatýný Karþýlama Oraný (%)...........................................................................................36 iv ÖNSÖZ Gerek akademik yayýnlarda ve çeþitli kuruluþlarýn yayýmladýðý araþtýrma raporlarýnda gerekse medyanýn yayýnlarýnda yükselen ekonomiler olarak nitelendirilen ülkeler sürekli bir gündem maddesi olarak irdelenmeye devam edilmektedir. Bu ülkeler arasýnda Çin ve Hindistana yoðun bir ilgi olduðunu görüyoruz. Küresel baðlamda herhangi bir rekabetçilik analizi Çin ve Hindistaný göz önüne almak durumundadýr. Bu iki ülke büyük nüfuslarý ve farklý politik sistemleri ile esasen öteden beri dikkatle izlenen ülkelerdi. Son senelerde bu ülkelerin kalkýnma çabalarýnýn çok daha yakýndan takip edilmesinin ana nedeni dünya ekonomisi ile bütünleþme çabalarý ve bu çabalarýnda gösterdikleri baþarýdýr. Deðiþik politik sistemleri olan bu iki ülke geçmiþ uygulamalarý ile karþýlaþtýrýldýðýnda büyük deðiþimler içeren stratejileri ve yöntemleri ile geliþme yönünde önemli adýmlar atmýþlardýr. Türkiyenin de aralarýnda bulunduðu yükselen ekonomiler hakkýnda saðlýklý bilgiler türetilmesinin ve yayýlmasýnýn rekabetçilik analizlerinin isabeti açýsýndan önemi açýktýr. Bu görüþlerden hareketle, TÜSÝADSabancý Üniversitesi Rekabet Forumu olarak öncelikle Çin ve Hindistaný çalýþma planýmýza dahil ettik. Çinin ekonomimizdeki daha baskýn konumu nedeni ile bu iki ülkenin ayrýntýlý incelenmesine Çin ile baþlamaya karar verdik. Dr. Sumru Öz tarafýndan hazýrlanmýþ olan elinizdeki Küresel Rekabette Yükselen Bir Güç: Çin baþlýklý Rapor bu yöndeki çalýþmalarýmýzýn bir ürünüdür. 1978 yýlýndan bu yana süregelen ekonomik reformlarla dýþ dünyaya açýlan Çin 11 Aralýk 2001 tarihinde de Dünya Ticaret Örgütüne üye oldu. 2005 yýlý verilerine göre Çin artýk dünyanýn en büyük dördüncü ekonomisidir. Satýn alma gücü paritesi göz önüne alýndýðýnda ise ABDnin ardýndan ikinci sýradadýr. 1978 yýlýndan bu yana yýllýk ortalama %8,5luk bir büyüme gerçekleþtirerek kiþi baþýna milli gelirini 9 katýna çýkarmýþtýr. 1978 yýlýnda yaklaþýk 10 milyar ABD Dolarý deðerinde mal ihracatý yapan Çinin 2004 yýlý ihracatý 600 milyar ABD Dolarý oldu ve Dünya Ticaret Örgütüne göre dýþ ticarette dünyada üçüncü sýraya yerleþti. 2004 yýlýnda 60 milyar ABD Dolarý doðrudan yabancý yatýrýmýn yapýldýðý Çin, ABD ve Ýngilterenin ardýndan dünyada en çok doðrudan yabancý yatýrým çeken üçüncü ülke oldu. Ýnsan kaynaklarý ve Ar-Genin geliþtirilmesinde de Çinin önemli atýlýmlar içinde olduðu görülmektedir. Çin dünyada yaygýn imajý ile salt ucuz iþçiliðe dayalý bir üretim merkezi olmanýn ötesinde teknoloji üreten bir ülke durumuna gelme kararlýlýðýndadýr ve bu yönde de adýmlar atýyor. Örneðin, 19982003 arasýndaki beþ yýllýk dönemde çoðunluðu teknik konularda olmak üzere yüksek öðrenime devam eden öðrenci sayýsý 3,5 kat artýrýldý. 1996 yýlýnda Ar-Ge harcamalarýnýn GSYÝHye oraný %0,6 iken, 2004 yýlýnda bu oran %1,4e yükseldi. Ar-Ge harcamalarýnýn %57si özel sektör tarafýndan karþýlanmaktadýr. 1 Çindeki bu geliþmeler oldukça etkileyici olmakla birlikte Çin hakkýnda bazý gözlemler de resmin tümü ile pembe olmadýðýný bu ülkenin de bazý sorunlarý olduðunu ve bu sorunlarý aþmakta zorlandýðýný göstermektedir. Çin, Dünya Ekonomik Forumunun bu yýl yayýmladýðý Küresel Rekabet Endeksinde geçen seneye göre 6 sýra; Ýþ Rekabet Endeksinde ise 10 sýra geriye düþmüþ durumda. Bu geliþmelerde; yolsuzluk, yönetiþim eksikliði, fikri mülkiyet haklarýnýn korunmamasý ve iþçi münasebetlerindeki olumsuzluklar gibi hususlar öne çýkmaktadýr. Nitekim Çinde 1993 yýlýnda 10.000in altýnda olan protesto mitinglerinin sayýsý 2003 yýlýnda 58.000i aþmýþtýr. 1990larýn sonlarýndan bu yana üretkenlikteki artýþ durma noktasýna gelmiþ durumdadýr. Yüksek kalkýnma hýzýnýn motoru olarak üretkenlik artýþýndan ziyade yoðun yatýrým gösterilmektedir. Bir yandan ikili dýþ ticaretimizde aleyhimize mevcut dengesizlik, iç ve dýþ pazarlarýmýzda karþý karþýya kaldýðýmýz çetin fiyat rekabeti; diðer yandan geni iç pazarý ve dünya pazarlarýnda iþbirliði olanaklarý ile Çin, Türkiyede büyük ilgi uyandýran bir ülke. Bu ilginin bir boyutu da Türk sanayiinin Çin sanayii karþýsýnda rekabet edebilirliði konusundaki endiþe. Bütün bu ilgi ve endiþelere raðmen Çin hakkýnda üniversite ve araþtýrma kurumlarýmýzdan kaynaklanan çalýþma sayýsý maalesef yok denecek kadar azdýr. Elinizdeki Rapor bu eksikliði giderme yönünde atýlmýþ bir adýmdýr. Çinin Türkiyede daha soðukkanlý, ayrýntýlý ve derinlemesine incelenmesine gerek vardýr. Bizim görüþümüz odur ki, Türk sanayiinin Çin sanayiinin rekabeti karþýsýnda büyümesini sürdürebilmesini saðlayacak rekabet ve iþbirliði stratejilerini gerçekleþtirecek ve uygulayacak birikimi ve özgüveni mutlaka vardýr. Bu Raporun Çin hakkýnda daha ayrýntýlý çalýþmalarýn önünü açmasýný dilerim. Raporu hazýrlayan Dr. Sumru Öze ve Raporun basýmýný saðlayan Borusan Holding A.Þ.ye teþekkürü bir borç bilirim. Saygýlarýmla, Prof. Dr. Gündüz Ulusoy Direktör 2 1. 1978DEN GÜNÜMÜZE 1949 yýlýnda Mao Zedong liderliðinde komünist rejimin iktidara gelmesi ile Çinde SSCB model alýnarak oluþturulan planlý ekonomik yapýya geçildi. Bu yapý kýsa süre içerisinde planlý ekonominin temel sorunu olan verimsizlik, kaynak israfý, yetersiz ve yavaþ teknolojik geliþme gibi sorunlar altýnda iþlevselliðini yitirdi. Soðuk savaþ dönemi uygulanan Amerikan ambargosu ve Mao Zedongun içe dönük politikalarý Çini dünya ticaretinden soyutlarken, aðýr askeri harcamalar içeride yaratýlan ekonomik deðerin refahý artýrma yönünde kullanýmýný kýsýtladý. Maonun Büyük Hamlesi (19571960), ülkede yaþanan kýtlýk sonucu 15 milyon kiþinin ölümü ile sona ererken, ardýndan baþlattýðý Kültür Devrimi (19661976) 1976 yýlýnda Maonun ölümü ile ekonomik bir ilerleme kaydedemeden noktalandý. O yýl Çinde kiþi baþýna düþen milli gelir 126 ABD Dolarý, kiþi baþýna yýllýk harcama 74 ABD Dolarý ve Çinin dünya ticaretindeki payý %0,4 idi. Çin Komünist Partisinin 1978 yýlý Aralýk ayýnda düzenlediði 11. Merkez Parti Komitesi toplantýsý pek çok araþtýrmacý tarafýndan Mao sonrasý ekonomik reformlarýn baþlangýcý olarak kabul ediliyor. Partinin reformcu kanadýnýn Deng Xiaoping liderliðinde yönetime gelmesiyle hükümet politikasýnýn temeli ekonomik geliþme olurken bu amaçla tarýmda, dýþ ekonomik iliþkilerde ve kamu yönetiminde bir dizi köklü deðiþikliðe baþlandý. Bu deðiþiklikleri dört ana kategoride incelemek mümkün; kýrsal reform, kentsel reform, makroekonomik reform ve açýk-kapý politikasý. Kýrsal Reform Mao döneminin aðýr sanayi hamlesine raðmen 1978e gelindiðinde Çin hala kýrsal bir yapýya sahipti. Nüfusun %71i tarým sektöründe çalýþýyor buna raðmen tarýmda verim elde edilemiyordu. O zamana kadar devletin tarým politikasý yaratýlan artý deðeri sanayi sektörüne aktarmaktan ibaret olmuþ dolayýsý ile tarým sektörü çok geri kalmýþtý. Hane tarýmý ve göç kesinlikle yasaklanmýþ, çiftçiler kendilerine bir fayda saðlamayan devlet topraklarýný verimsiz bir þekilde iþlemeye mecbur býrakýlmýþlardý. Reform hareketi ile birlikte hane tarýmý serbest býrakýlmaya baþlandý. Ekilen ürün ve fiyat üzerindeki denetimler gevþetilirken, devlet ürün alým fiyatlarý artýrýldý. Tarým ürünleri üzerindeki vergiler ve çiftçilerin toprak kullanýmý dolayýsý ile yetiþtirmek zorunda olduklarý minimum ürün miktarlarý düþürüldü. Çiftçilerin bu minimum miktar üzerinde ürettikleri ürünlerini yerel pazarlarda satmasýna ve isteyenlerin baþka sektörlerde çalýþmasýna izin verildi. Ekilen ürün üzerindeki kýsýtlamalarýn gevþetilmesi ile verim artarken balýkçýlýk, ormancýlýk gibi sektörler geliþti. Yaný sýra deðiþik sektörlerde faaliyet gösteren Köy ve Kasaba Ýþletmelerinin (KKÝ)1 kurulmasýna izin verildi ki bu iþletmeler Çinin ekonomik atýlýmýnda önemli bir rol oynar. KKÝnin Çin Gayri Safi Milli Hasýlasýndaki (GSMH) payý 1990larda %30un üzerine çýktý. 1980lerden bu yana üretimi her yýl ortalama %20 artan KKÝ, son yirmi yýlda 130 milyon kiþiye iþ olanaðý saðladý. 3 1 Town and Village Enterprises Kýrsal reformlar Çinde yoksullukla savaþýn en önemli silahý oldular. 1978de kýrsal nüfusun 2 %30una karþýlýk gelen 250 milyon kiþi mutlak yoksulluk sýnýrý altýnda yaþarken bu rakam 1998de kýrsal nüfusun %4,8ine karþýlýk gelen 42 milyona indi (UNDP China, 2001). Bugün Çin tarým sektörü dünyanýn diðer yörelerindekilerden pek de farklý iþlemiyor, fiyat ve ürün çeþitliliði pazar tarafýndan belirleniyor. Kentsel Reform 1978de Sichuan eyaletinde bazý iþletmelere üretim planlama ve pazarlama konusunda özerklik verilmesi ile baþlayan endüstride reform hareketleri, kýrsal reformlarýn baþarýlý olmasý, refahý ve dolayýsý ile tüketici mallarýna talebi artýrmasý ile hýz kazandý. 1984e gelindiðinde Komünist Parti yönetimi tüm Kamu Ýktisadi Teþebbüslerine (KÝT) birbirleri ile iþ yapma, ürünlerini pazarlama ve kâr amaçlý giriþimlerde bulunma yetkisi veriyordu. Bunu küçük ölçekli KÝTlerin özel sektöre kiralanmasý ve bazý KÝTlerin hisselerinin çalýþanlarýna satýlmasý izledi. Fakat endüstriyel reformlar düþünüldüðü kadar kolay gerçekleþmiyordu. Özellikle KÝTlerin verimliliðini yükseltmek konusunda sýkýntýlar yaþanýyordu. 1997 yýlýnda küçük ölçekli KÝTlerin özelleþtirilmesine karar verildi ve kýsa bir süre içerisinde binlercesi özelleþtirildi. Özelleþtirilmeyen KÝTlerde verimlilik ve kârlýlýk halen Çin hükümetinin temel ekonomik sorunlarýndan birini oluþturuyor. Bu konuda bir baþarýdan söz edilemese de uygulanan reformlarýn özel sektörün geliþiminde önemli bir rol oynadýðý kesin, bugün artýk özel sektör ve KKÝ, Çinin endüstriyel üretiminin üçte ikisini oluþturuyor. Makroekonomik Reform Çinde son 25 yýlda merkezi planlý, kamu mülkiyetine dayalý bir ekonomik sistemden, özel mülkiyete dayalý pazar ekonomisine geçme yolunda önemli mesafeler kat edildi. Bu yoldaki mihenk taþlarýndan birisi fiyatlar üzerindeki devlet kontrolünün aþamalý olarak kaldýrýlmasý oldu. Bugün Çinde satýlan mallarýn %94,7sinin fiyatý piyasa tarafýndan belirlenirken sadece %4ünün fiyatý devlet tarafýndan tespit ediliyor. Kalan %1,3 ise yine devlet kontrolünde olmakla beraber belli bir bantta dalgalanmasýna izin veriliyor. Fiyatlarda devlet kontrolü daha çok içme ve sulama suyu, yakýt, doðalgaz, elektrik, ilaç, telekomünikasyon, ulaþým gibi hizmet ve ürünlerde uygulanýyor. Bir diðer önemli deðiþim 1994 yýlýnda vergi sisteminde yaþandý. Daha önceleri iþletmelerin tüm gelirleri merkezde toplanýrken, yeni vergi yasalarý ile katma deðer vergisi, iþletme vergisi, gelir vergisi gibi vergi kalemleri tanýmlanarak iþletmelere karlarý üzerinde söz hakký tanýndý. 4 2 Çin hükümetinin yoksulluk sýnýrý. Standart uluslararasý yoksulluk sýnýrý olan 1 ABD dolarý baz alýndýðýnda mutlak yoksullarýn sayýsý önemli ölçüde artarak nüfusun %10una (World Bank, 2006) yükselmekteyse de, bu mutlak yoksul sayýsýnýn azalma eðiliminde olduðu gerçeðini deðiþtirmez. Yerel yönetimlere devredilen kimi vergi kalemleri, bu yönetimleri gelirlerini artýrmak için ekonomik geliþme yolunda baðýmsýz adýmlar atmaya yönlendirdi. Mali sektördeki deðiþimlerin yaný sýra finans sektöründe önemli kararlar alýndý; Merkez Bankasý oluþturuldu, kamu ticari bankalarýnýn yanýnda yabancý bankalarýn da Çine girmesine, her ne kadar faaliyetleri sýnýrlandýrýlsa da, izin verildi. 1994 yýlýnda tek kur uygulamasýna geçildi ve 1996da cari iþlemler üzerindeki kur kontrolleri kaldýrýldý. Çin finans sektörü halen saðlam bir yapýya sahip deðil. Özellikle batýk krediler ve kamu kurumlarýnýn kamu bankalarýna olan borçlarý bu yapýnýn zayýf taraflarý. Pek çok ekonomiste göre reformlarýn ve baþarýlý ekonomik performansýn devamý bu zayýflýklarýn giderilmesine baðlý. Açýk-Kapý Politikasý Çinin kapýlarýný dýþ dünyaya açmasý Mao sonrasý deðiþimlerin en büyüðü ve ekonomik baþarýlarýn en önemli sebebidir. Hong Kong ve Tayvana yakýn eyaletlerde oluþturulan 4 serbest ekonomik bölge bu açýlýmýn ilk örnekleridir. Bu serbest bölgelerde denenen yabancý yatýrým serbestisi ve vergi indirimi gibi politikalar baþarýlý olunca bunu kapýlarýný dýþa açan þehirler, kýyý bölgeleri ve adalar izledi. 1993e gelindiðinde ülkede 1800ün üzerinde özel bölge oluþmuþtu. 1988 yýlý önemli bir karara sahne oldu; Çin elindeki büyük iþ gücü kapasitesini, iþgücü aðýrlýklý sanayiden teknoloji aðýrlýklý sanayiye geçmeye çalýþan ülkelerin hizmetine sunmaya karar verdi. Bu karar doðrultusunda, Çin iþ gücü aðýrlýklý imalat sanayini yabancý yatýrýmlara sunduðu kolaylýklar sayesinde ülkesine çekecek, dýþarýdan aldýðý hammaddeyi kalabalýk iþçi ordusu sayesinde ucuza iþleyecek ve iþlenmiþ olarak ihraç edecekti. Bu karardan sadece birkaç sene sonra Hong Kong imalat sanayinin %80i güney Çine taþýnmýþ ve Çinin ihracat merkezli yeni ekonomisinin temelleri oturmuþtu. Ýhracata yönelik iþgücü aðýrlýklý imalat sanayi kalabalýk Çin nüfusuna iþ olanaðý saðlarken Çin hükümeti altý temel sektör olarak belirlediði otomotiv, demir çelik, petrokimya, telekomünikasyon, enerji ve beyaz eþya sektörlerine eðildi. Bu sektörlere yabancý yatýrým çekmek ve teknoloji transferi saðlamak için Þanghay merkezli olmak üzere Yangtze Vadisinde yeni bir ekonomik bölge oluþturuldu. Burada saðlanan teþvikler ve uygulanan ekonomik politikalar sayesinde 19911995 arasý bölgede 12000 yabancý ortaklý veya tamamen yabancý sermayeli þirket kuruldu. 1990 sonrasý Þanghay ekonomisi yýllýk ortalama %14lük bir büyüme gerçekleþtirdi. Bölgenin sanayi üretiminin %50den fazlasý ise yukarýda saydýðýmýz altý sektöre ait. Çin dýþa açýlmak ve pazar ekonomisini yerleþtirmek konusundaki kararlýlýðýný yeni binyýlda da sürdürüyor. Aralýk 2001de Dünya Ticaret Örgütüne tam üye olarak Çin, birçok yasa ve 5 düzenlemeyi standartlaþtýrdý, gümrük vergilerini büyük ölçüde azalttý ve azaltmaya devam ediyor. Bunun yanýnda, 2004 yýlýnda anayasada temel bazý deðiþikliklere giderek, ülkedeki iktisadi faaliyetlerde özel sektörün rolünü öne çýkaran ve özel mülkiyete geliþigüzel el konmasýný engelleyen hükümleri anayasaya ekledi. Son olarak 2005 yýlýnda özel þirketlerin altyapý, kamu hizmetleri ve finansal hizmetler gibi belli bazý alanlara girmesini engelleyen düzenlemeler terk edildi (OECD, 2005). Tüm bu kararlý adýmlar sayesinde Çin 2004 yýlýnda dünya ticaret listesinde üçüncü sýraya yerleþirken (DTÖ, 2005), yine 2004te dýþ kaynaklý yabancý yatýrýmlar 60 milyar ABD Dolarýna ulaþtý (UNCTAD, 2005). Dünyanýn 500 büyük þirketinden 400ünün Çinde yatýrýmý var ve ülkeye yapýlan toplam yabancý yatýrým 600 milyar dolarý aþtý (Invest in China, 2005). 6 2. SAYILARLA ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ Çin, 9,6 milyon kilometre karelik yüzölçümü ile dünyanýn en büyük dördüncü, 1,3 milyar nüfusu ile de dünyanýn en kalabalýk ülkesi. Nüfusu yýlda ortalama %0,6 artýyor ki bu her sene nüfusa yaklaþýk 8 milyon kiþi eklenmesi demek (China Population Statistical Yearbook, 2004). Nüfusun %23,6sýný 014 yaþ arasý, %69,1ini 1465 yaþ arasý ve %7,2sini 65 yaþ 3 üstü insanlar oluþturuyor. 2002 yýlý verilerine göre çalýþan nüfusun %50si tarým sektöründe, %21i sanayide, %29u ise hizmet sektöründe istihdam ediliyor (Pitsilis, Woetzel and Wong, 2004). Þehirlerde iþsizlik oraný %4,3. Okuryazarlýk oraný %91 (World Bank, 2000). Bu oran kadýnlar arasýnda %87lere kadar iniyor. Þekil 2.1 2004 Yýlýnda ABD Hariç En Yüksek GSMHye Sahip 6 Ülke ve Türkiyenin 1978-2004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Almanya Çin Fransa Ýngiltere Ýtalya Japonya 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 Türkiye Kaynak: WDI Online, World Bank 2004 yýlýnda toplam GSMH 1,66 trilyon ABD Dolarý (Þekil 2.1), kiþi baþýna düþen milli gelir 1290 ABD Dolarý (Þekil 2.2) olarak gerçekleþmiþ. 2004 yýlýnda bu gelirin %15,2si tarým, %53ü endüstri ve %31,8i hizmet sektörüne ait (Asian Development Bank, 2005). 7 3 Yuvarlama nedeniyle deðerler 100e tamamlanmayabilir. Þekil 2.2 Çin ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Kiþi Baþýna GSMHsý (ABD Dolarý) 6000 5000 4000 Çin Türkiye 3000 2000 1000 2005 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 0 Kaynak: WDI Online, World Bank 2002 yýlý verilerine göre nüfusun en düþük gelire sahip %10u toplam gelirden %2,5 pay alýrken, en yüksek gelire sahip %10 toplam gelirden %28 pay alýyor (UNDP, 2006). Para birimi Yuan, 2004 yýlýnda 1 ABD Dolarý 8,27 Yuana karþýlýk gelirken, 2005 yýlýndaki %2,5lik revalüasyon sonrasý 1 ABD Dolarý 8,07 Yuandan iþlem görüyor (World Bank, 2006). 2005 yýlý sonunda enflasyon %1,6 olarak gerçekleþti. 200 milyar ABD Dolarý civarýnda bir dýþ borca sahip (Asian Development Bank, 2005). Çin hükümetinin 2004 yýlý bütçesine göre geliri 326 milyar ABD Dolarý, bunun 300 milyar ABD Dolarýný vergi gelirleri oluþturuyor. Toplam bütçelenmiþ harcama ise 351 milyar ABD Dolarý, dolayýsý ile 2005 yýlý bütçesi 25 milyar ABD Dolarý açýk veriyor. 2004 yýlýnda 593 milyar ABD Dolarý mal ihracatý (Þekil 2.5) ve 561 milyar ABD Dolarý mal 4 ithalatý (Þekil 2.6) yapan Çin, bu ticaret hacmi ile her iki kategoride de dünya sýralamasýnda üçüncü sýraya yükseldi (sýrasýyla Þekil 2.3 ve Þekil 2.4). 8 4 2004 yýlýnda dünyada en fazla mal ihracatý ve ithalatý yapan 40 ülke Tablo Ek.1de verilmiþtir. Þekil 2.3 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 10 Ülke ve Türkiyenin Paylarý (%) Almanya 10 % Diðer Ülkeler 44,5 % ABD 8,9 % Çin 6,5 % Japonya 6.2 % Türkiye 0,7 % Ýtalya Belçika Ýngiltere 3.8 % 3,3 % 3,8 % Kanada 3,5 % Fransa 4,9 % Hollanda 3,9 % Kaynak: Trade Statistics, WTO Þekil 2.4 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 10 Ülke ve Türkiyenin Paylarý (%) Diðer Ülkeler 41,9 % ABD 16,1 % Almanya 7,6 % Çin 5,9 % Türkiye 1% Fransa 4,9 % Ýngiltere Japonya 4,9 % Kanada Ýtalya 4,8 % Hollanda 3,7 % 2,9 % Belçika 3,4 % 3% Kaynak: Trade Statistics, WTO 9 3 yýl süren yýllýk %30 gibi yüksek artýþ hýzýndan sonra, ihracatýn 2005 yýlýndan itibaren yýllýk %25 artýþ hýzý ile daha ýlýmlý bir çizgiye oturmasý bekleniyor. Ýç talepteki artýþa paralel olarak 2005 yýlý ilk çeyreðindeki %12lik ithalat artýþ hýzýnýn son çeyrekte %22ye yükseldiði kaydediliyor (World Bank, 2006). Buna raðmen 2005 yýlý için Çin 102 milyar ABD Dolarý rekor ticaret fazlasý vermiþ durumda. Þekil 2.5 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 5 Ülke ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 ABD Almanya Çin Fransa Japonya Türkiye 1978 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Kaynak: WDI Online, World Bank Þekil 2.6 2004 Yýlýnda En Fazla Mal Ýthalatý Yapan 5 Ülke ve Türkiyenin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Kaynak: WDI Online, World Bank 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 ABD Almanya Çin Fransa Ýngiltere Türkiye 10 Çinin dýþ ticaretinde en önemli yeri sýrasýyla ABD, Hong Kong, Japonya, Güney Kore, Almanya, Singapur, Avustralya, Hollanda, Malezya ve Rusya alýyor. Þekil 2.7, Çinin 2004 yýlýnda, bu ülkelerle ve Türkiye ile dýþ ticaret dengesini veriyor. Buna göre Çin, baþlýca dýþ ticaret ortaklarý arasýnda yalnýzca Güney Kore ve Rusya ile ticaretinde açýk verirken diðerlerine karþý fazla veriyor.5 Þekil 2.7 Çin Dýþ Ticaret Dengeleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) 210,5 175,8 117,9 114,3 94,3 73,9 Ýhracat Ýthalat Türkiye Rusya Malezya Hollanda Avustralya Singapur 20,2 Almanya G. Kore Hong Kong 3,6 49,8 40,7 29,6 25,8 16,1 13,2 17,8 15,1 8,5 20,4 8,4 4,5 4,1 2,8 10,3 14,9 15,2 8,1 5,1 1,9 4,7 3,6 0,4 0,8 Japonya 37,7 ABD 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 Net Ýhracat Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Þekil 2.8 Çin Ýhracatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) Büro Araçlarý 10% Diðerleri 22 % Elektrikli Cihazlar 10% Madeni Yaðlar 2 % Motorlu Araçlar 2% Gýda 3% Kimyasal Maddeler 4% Makine 6% Tekstil 6% Giyim 10% Elektrikli Araçlar Diðer Maddeler 10% 7% Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database 11 5 2004 yýlýnda Çin ile en fazla mal ihracatý ve ithalatý yapan ülkeler Tablo Ek.2de verilmiþtir. Büro araçlarý, elektrikli cihazlar, hazýr giyim, elektrikli araçlar, tekstil ürünleri, makine ve kimyasal maddeler Çinin baþlýca ihracat ürünlerini oluþturuyor. 2004 yýlýnda Çin ihracatýnýn 6 sektörel daðýlýmý Þekil 2.8de veriliyor. Þekil 2.9 ise Çin ithalatýnýn 2004 yýlýndaki sektörel daðýlýmýný veriyor. Buna göre Çinin aðýrlýklý olarak yatýrým mallarý ve hammadde ithal ettiðini söylemek mümkün. Þekil 2.9 Çin Ýthalatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) Tekstil 2% Demir ve Çelik 4% Elektrikli Cihazlar 4% Motorlu Araçlar 2% Diðer Maddeler 5% Büro Araçlarý 5% Diðerleri 14 % Elektrikli Araçlar 21% Makine 12% Madeni Yaðlar 9 % Hammadde 10% Kimyasal Maddeler 11% Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Birleþmiþ Milletler Ticaret Bölümünün hazýrladýðý Ticaret Performans Endeksi, ülkelerin ve baþlýca sektörlerinin ihracat performansýný ve rekabet gücünü farklý boyutlarýyla gözlemeyi ve deðerlendirmeyi mümkün kýlmaktadýr. Bu çalýþma 184 ülke ve 14 farklý sektör için temel performans özelliklerini, pazar payý kayýp ve kazançlarýný ve bunlarýn ardýndaki etmenleri kapsamaktadýr. Tablo 2.1, bu çalýþmanýn ihracatta rekabet gücü ile ilgili bölümünü -Çinin 1999-2003 döneminde en yüksek ihracat artýþ hýzýna sahip dokuz sektörü için pazar payý deðiþimlerini ardýndaki etmenlerle birlikte- vermektedir. Ticaret Performans Endeksi, pazar payýndaki bu deðiþimin arkasýndaki faktörün (1) rekabet gücü mü; (2) en dinamik hedef pazara yakýn olmak mý; (3) sektörün en dinamik ürününde baþtan uzmanlaþmýþ olmak mý; (4) dýþ talepteki deðiþmelere uyum yeteneði mi olduðunu belirlemektedir. Bu dört etmeninin toplam etkisi pazar payýndaki yýllýk ortalama deðiþimi yüzde olarak vermektedir. 12 6 Çin ihracat kalemlerini detaylý olarak görmek için Tablo Ek.4e, ithalat kalemleri içinse Tablo Ek.5e bakabilirsiniz. Tablo 2.1 Çinin Ticaret Performans Endeksi 1999-2003 arasý pazar payýndaki yýllýk deðiþim (%) Taþýt IT ve Çeþitli Elektronik Mekanik Temel Giyim Tekstil Kimya Eþya Ýmalat Araçlarý Elektronik Ýmalat Parça 16,62 6,97 5,29 11,61 3,81 7,94 38,51 7,44 17,62 6,71 32,15 8,98 15,59 14,74 7,89 4,31 9,01 9,26 Coðrafi uzmanlaþma etkisi 0,75 1,80 -0,78 1,31 -0,87 -1,07 0,29 -1,20 -1,55 Üründe uzmanlaþma etkisi -1,52 0,67 -1,00 1,16 1,42 0,02 0,11 2,14 -0,85 2,00 3,88 0,24 -0,44 0,34 0,12 0,57 1,66 -3,05 Rekabet etkisi Uyum etkisi Kaynak: UN Statistics Division Tablo 2.1, Çinin dünya toplam ihracatý içindeki payýnýn 1999-2003 yýllarý arasýnda gösterdiði 7 geliþmenin büyük bir bölümünün rekabet etkisi ile açýklanabileceðini gösteriyor. Rekabet etkisi, hedef pazarlarýn ithalatý içinde ihracatçý ülkenin payýnda 1999-2003 döneminde meydana gelen yýllýk ortalama yüzde deðiþim ile dýþ ticaret ortaðýnýn dünya toplam ithalatý içindeki payý çarpýlarak bulunuyor. Bir baþka deyiþle, rekabet gücündeki deðiþime baðlý olarak pazar payýnda görülen deðiþim, bir ülkenin en önemli dýþ pazarlarýndaki konumunda sergilediði deðiþimin aðýrlýklý toplamý alýnarak bulunuyor. Tablo 2.2 Türkiyenin Ticaret Performans Endeksi 1999-2003 arasý pazar payýndaki yýllýk deðiþim (%) Rekabet etkisi Taþýt IT ve Çeþitli Elektronik Mekanik Temel Giyim Tekstil Kimya Ýmalat Araçlarý Elektronik Ýmalat Parça Eþya 8,84 7,21 21,06 6,44 3,56 20,78 18,57 18,16 13,24 19,18 9,92 11,37 7,40 6,41 4,02 3,20 1,99 2,69 1,86 2,96 3,14 Coðrafi uzmanlaþma etkisi 1,96 1,61 2,28 4,24 3,70 2,46 Üründe uzmanlaþma etkisi -0,61 8,23 4,45 5,49 4,29 2,39 1,75 1,08 -2,01 0,53 1,02 0,47 1,03 -1,16 -0,02 0,41 0,41 -0,25 Uyum etkisi Kaynak: UN Statistics Division 13 7 Ticaret Performans Endeksinin tamamýna http:// www.intracen.org adresinden ulaþabilirsiniz. Karþýlaþtýrma yapabilmek için Tablo 2.2, Türkiyenin, ayný dönemde, en yüksek ihracat artýþ hýzýna sahip dokuz sektörü için pazar payý deðiþimlerini ve ardýndaki etmenleri vermektedir. Ticaret Performans Endeksine göre, Çin ve Türkiyenin dünya toplam talebinde aðýrlýðý olan hedef pazarlarda, 1999-2003 döneminde, temelde rekabet gücündeki artýþa dayanan baþarýlý bir ihracat performansý yakaladýðý söylenebilir. Fakat bu endeksin, yalnýzca sektörlerin pazar payýndaki deðiþim dikkate alýnarak hesaplanan ve dolayýsýyla bir ülkenin dünya toplam ihracatý içinde þu anda sahip olduðu payý göz ardý eden, dinamik bir yapýda olduðu hesaba katýlmalý. Bir ülkenin ihracat performansýný ölçmenin bir baþka yolu olan Göreli Ýhracat Avantajý Endeksinin, belli bir yýlda, belli bir sektörün, dünya toplam ihracatý içindeki payýna göre hesaplanan statik bir endeks olduðu göz önüne alýndýðýnda, Birleþmiþ Milletler Ticaret Bölümünün hazýrladýðý Ticaret Performans Endeksini tamamladýðý söylenebilir. Belli bir sektörün ihracatýnýn, ülkenin ihracatý içindeki payýnýn, o sektörün dünyadaki toplam ihracatýnýn dünya toplam ihracatýndaki payýna oranýný veren bu endeksin deðeri 1'den büyük ise rekabetçi avantajýn, 1'den küçük ise rekabetçi dezavantajýn göstergesidir. Buna göre Çinin ihracatta rekabet avantajýna sahip olduðu sektörler giyim, büro araçlarý, tekstil, elektrikli cihazlar, cam, beton-kireç, deri ve elektrikli araçlar olarak sýralanabilir (Ýhracatta Rekabet Kýyaslamasý, REF). Özellikle büro araçlarý sektörünün Çinin rekabet gücüne sahip olduðu sektörler arasýnda yer almasý, ülkenin katma deðeri yüksek teknoloji yoðun alanlarda rekabet gücü kazanmaya baþladýðýný gösteriyor. Þekil 2.10 Sektöre göre Çin'in Göreli Ýhracat Avantajý ve Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksleri, 2004 Göreli Ýhracat Avantajý Endeksi Göreli Ýthalat Nüfus Endeksi 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 Kaynak: Ýhracatta Rekabet Kýyaslamasý, REF Diðerleri Diðer Araçlar Motorlu Araçlar Elektrikli Araçlar Elektrikli Cihazlar Büro Araçlarý Makina Diðer Maddeler Demir ve Çelik Cam Beton ve Kiraç Giyim Tekstil Deri Eczacýlýk Kimyasal Maddeler Madeni Yaðlar Hayvansal Yaðlar Hammadde Tütün Ýçecek 0,0 Gýda 0,5 14 Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksi ise belli bir sektörde yapýlan ithalatýn ülke ithalatý içindeki payýnýn, o sektörün dünyadaki toplam ithalatýnýn dünya toplam ithalatýndaki payýna oranýdýr. Eðer endeks deðeri 1'den büyük ise rekabetçi dezavantajýn, 1'den küçük ise rekabetçi avantajýn göstergesidir. Çin, hammadde, hayvansal yaðlar, kimyasal maddeler, deri, tekstil, demir-çelik, makine ve elektrikli araçlar sektörlerinde rekabetçi dezavantaja sahip görünüyor. Bundan sonrasý için yapýlan ekonomik tahminler, mevcut eðilimler korunursa 5 yýl sonra Çinin dünyanýn en çok ihracat yapan ülkesi olabileceði ve kýsa vadede ekonomik performansýný koruyacaðý yönünde yoðunlaþýyor (OECD, 2006). Savaþ gibi felaketler yaþanmadýðý sürece Çin ekonomisinin geçen on yýlda yakaladýðý ortalama %8lik yýllýk büyüme hýzýný, en azýndan önümüzdeki 10-20 yýl daha sürdürebileceðini savunan Jun (2005) bu öngörüsünü altý farklý nedene dayandýrýyor. Ýlk olarak, 1978-1998 dönemindeki yüksek büyümenin itici gücünün devlet sektörü olduðu göz önüne alýnýnca Çinde piyasaya dayalý ekonomik büyümenin 1998de ancak baþladýðý ve Japonya örneðinde olduðu gibi bunun 30 yýl sürmesinin ampirik olarak temelsiz olmadýðý öne sürülebilir. Ýkincisi, özel mülkiyetin korunmasý ile ilgili hükmün anayasaya henüz 2004 yýlýnda girmiþ olmasý planlý ekonomiden piyasa ekonomisine geçiþ sürecinin devam ettiði ve bu sürece baðlý olarak ek kaynaklarýn devreye girecek olmasýyla ekonomik büyümenin süreceði sonucuna varýlabilir. Ekonomik büyümenin daha uzun yýllar süreceði öngörüsünün üçüncü dayanaðý Çinde yaþanmakta olan büyük demografik deðiþimler. Kýrsal nüfusun büyüklüðü düþünülünce, þehirleþme ve yoksulluðu azaltýcý politikalarýn gerektirdiði hýzlý büyüme ve iþ yaratma zorunluluðunun en azýndan 20 yýl daha sürmesi beklenebilir. Nüfus yapýsýna baðlý olan bir baþka etken de düþük emek maliyeti. Hýzlanan þehirleþmeye baðlý olarak kýrsal nüfus þehre akmaya devam ettiði sürece ülkenin düþük emek maliyeti avantajýný yine bir 20 yýl kadar daha koruyacaðý öngörülebilir. 2004 yýlý verileri ile dünyada altýncý en büyük ekonomi olan Çinin kiþi baþýna düþen milli geliri yalnýzca 1290 ABD Dolarý. Sanayileþmiþ ülkeler için bu rakamýn 30.000 ABD Dolarýný aþtýðý düþünülünce, Çin ekonomisinin büyüme potansiyeli ortaya çýkýyor. Ekonomik büyümenin daha uzun yýllar süreceði öngörüsünün son önemli dayanaðý Çinde %30-40lar düzeyinde seyreden olaðanüstü yüksek tasarruf oraný ki bu yatýrým için daha çok sermaye anlamýna geliyor. Jun (2005)te sýralanan bu altý nedene ek olarak Yeni Büyüme Teorilerinin ön plana çýkardýðý büyüme faktörleri olan insan sermayesine yatýrým ve Ar-Ge harcamalarýnýn düzeyi de Çin ekonomik büyümesinin daha uzun yýllar sürdürülebileceði savýný destekliyor. Gerçekten de Çin hükümeti eðitim düzeyini ve kalitesini artýrma politikasý güderek 9 yýllýk eðitimi zorunlu kýldý ve 2006 yýlý itibariyle kýrsal bölgelerde bu amaca ulaþýlmasýný hedefledi. Yüksek öðrenime de önem verilerek 1998-2003 arasýndaki 5 yýllýk dönemde, çoðunluðu teknik konularda olmak üzere, yüksek öðrenime devam eden öðrenci sayýsý 3,5 kat artýrýldý. Bu politikalar sonucunda iþgücünün ortalama kalitesi belirgin bir þekilde artmakta: iþgücüne yeni katýlanlarýn ortalama okula gitme süresi emekli olanlarýn neredeyse 3 katý (OECD, 2006). 15 Çin hükümeti teknoloji-yoðun endüstriyi kurmak ve geliþtirmek yolunda yalnýzca eðitim düzeyini ve kalitesini artýrma politikasý gütmekle kalmýyor, entegre devre, yazýlým, telekomünikasyon, biyoteknoloji ve nanoteknoloji gibi stratejik önemde gördüðü sektörlerde teknolojik ilerlemeleri destekliyor. Bunun en önemli kanýtý 1996 yýlýnda %0.6 olan Ar-Ge 8 harcamalarýnýn GSYÝHya oranýnýn 2004 yýlýnda %1.4e çýkmasý. Üstelik bu artýþta en önemli paya, týpký geliþmiþ ve büyük OECD ülkelerinde olduðu gibi, özel sektör sahip: 1991 yýlýnda Ar-Ge harcamalarýnýn %30u hükümet, %28i özel sektör tarafýndan gerçekleþtirilirken, 2002 yýlýnda bu oran, sýrasýyla, %25 ve %57 olarak gerçekleþmiþ (Jefferson, 2005). Çin ekonomisinin yakaladýðý yüksek büyüme hýzýný, daha uzun yýllar sürdürebileceði konusunda bu kadar iyimser olmayan görüþler de var. Örneðin, Huang (2006) Çin firmalarýnýn yaptýðý yatýrýmlarýn getirilerinin gittikçe düþtüðünü bunun da deðer yaratýlmadýðý anlamýna geldiðini söylüyor. GSYÝH artýþýnýn yüksek olmasýna karþýn, firmalarýn durumunun iyi olmadýðýný savunan bu çalýþma 2001 yýlýndan bu yana Þanghay Borsasýnda yaþanan %50lik düþüþün bunun bir yansýmasý olduðunu belirtiyor. Ayrýca, 1990larýn sonundan itibaren Çinde üretkenlik artýþýnýn hemen hemen durma noktasýna geldiðini, o zamandan beri yaþanan yýllýk %9luk büyümenin büyük bir bölümünün sermaye stokundaki artýþtan kaynaklandýðýný savunarak bunun Çin ekonomisi için iyi bir geliþme olmadýðýný söylüyor. Kýsa vadede Çin ekonomik büyümesinin sürdürebilirliði konusunda farklý görüþler olmasýna karþýn uzun vadede Çinin önünde çözülmesi gereken sorunlar olduðu kesin. Bunlarýn en 9 önemlileri olarak gelir daðýlýmýnda giderek artan eþitsizlik, kamu bankalarýnýn yeniden yapýlandýrýlmasý gerekliliði ve bu bankalarýn çoðunluðu KÝTlere ait birikmiþ batýk borçlarý, tarým sektöründe ve kamu sektöründe iþsiz kalmasý beklenen milyonlarca insanýn iþ sahibi yapýlmasý sayýlabilir (European Competitiveness Report, 2004). Bunlarýn yanýnda hýzlý ekonomik büyümenin beraberinde getirdiði çevre tahribatý ve artan enerji gereksinimi sorun yaratma potansiyeli taþýyor. Tüm bu sorunlarýn nasýl ve ne zaman çözüleceði uzun vadede Çinin ekonomik performansý üzerinde belirleyici rol oynayacaktýr. 16 8 Türkiye için 1996 yýlýnda 0.45 olan bu deðer, veri bulunan son yýl olan 2002de ancak 0.66ya çýkabilmiþ (WDI Online). 9 Gelir daðýlýmýný ölçmekte kullanýlan Gini katsayýsý 1998de 0,4, 2003de ise 0,45 olarak hesaplanýyor (European Competitiveness Report, 2004). 3. DOÐRUDAN YABANCI YATIRIM Son elli yýlýn en uzun süreli ve en hýzlý ekonomik büyümelerinden birisini gerçekleþtiren Çinin bu baþarýsýnýn arkasýndaki temel güçlerden birisi ülkeye giren doðrudan yabancý yatýrýmlar. Doðrudan yabancý yatýrýmlar, Çinde birçok yeni endüstri dalýnýn kurulmasýný ve tüketicilerin çok daha çeþitli mal ve hizmetlerle tanýþmasýný saðlamakla kalmadý, birçok alana yeni teknolojilerin gelmesine de aracý oldu. 1984 yýlýnda Çinin ülkesine çekebildiði doðrudan yabancý yatýrým sadece 1,3 milyar dolar iken 20012005 döneminde yýllýk 50 milyar ABD Dolarýnýn üzerine çýkmýþ durumda ve bugüne kadar Çine yapýlan toplam doðrudan yabancý yatýrým 600 milyar ABD Dolarýnýn üzerinde (Þekil 3.1). Þekil 3.1 19842005 Döneminde Çine Yapýlan Doðrudan Yabancý Yatýrýmlar (milyar ABD Dolarý) Ýzin Verilen Fiili Giriþ 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 2004* 2003* 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 0 Source: MOFCOM, (*)Invest in China 1990larýn ikinci yarýsýndan bu yana geliþmekte olan ülkelere giren dýþ kaynaklý sermayenin %30unun adresi Çin oluyor. Örneðin Türkiyeye yapýlan doðrudan yabancý yatýrýmlar yýllýk 1 milyar ABD Dolarý sýnýrýný ancak 2002 yýlýnda aþmýþken, Çin bu sýnýrý 1984 yýlýnda aþmýþ. 2002 yýlýndan bu yana ise Çin dünyada en çok doðrudan yabancý yatýrým alan üç ülkeden biri. 17 Þekil 3.2 2000 Yýlýnda En Fazla Doðrudan Yabancý Yatýrým Alan Ülkelerin 19782004 Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) 350 300 250 ABD 200 Almanya 150 Çin 100 Fransa 50 Ýngiltere 0 -50 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 -100 Kaynak: WDI Online, World Bank Doðrudan yabancý sermaye Çine iki dalga halinde geldi. 1980lerin ilk yýllarýnda, özellikle Hong Kong ve Tayvandan gelen yatýrýmcýlar yalnýzca vergi teþviklerinden deðil ucuz iþgücünden de yararlanmak için serbest ekonomik bölgelerde iþ kurdular. Daha çok giyim, ayakkabý, oyuncak ve elektrikli aletler gibi emek-yoðun imalat sanayiinde yoðunlaþan bu küçük ölçekli þirketler ihracata yönelik üretim yaptýlar (Buckley, Clegg, ,Cross and Tan, 2005). 1990lardaki ikinci dalgada ise Nokia, Philips, Samsung ve Sony gibi çokuluslu þirketler serbest ekonomik bölgeler dýþýnda da ortaklýklar kurarak öncelikle Çin pazarýna yönelik üretim yapmaya baþladýlar. Dünyanýn en büyük dördüncü elektronik eþya üretimini gerçekleþtiren bu þirketler mallarýnýn yarýsýný da ihraç ediyorlar (Farrell, Gao ve Orr, 2004). Coðrafi daðýlýma bakýldýðýnda bölgeler arasý büyük farklýlýklar görülüyor. Doðrudan yabancý yatýrým stokundan doðu Çinde bulunan kýyý eyaletlerinin her birinin aldýðý pay yüzde 10un üzerinde ya da yüzde 5-10 aralýðýndayken, bu oran ülkenin ortalarýnda %3e, batýda ise %1in altýna düþüyor (Þekil 3.3). 18 Þekil 3.3 Doðrudan Yabancý Yatýrým Stokundan Bölgelerin Aldýðý Pay, 2004 (%) Kaynak: Schmidkonz, 2005 Bölgeler olarak bakýldýðýnda ise 2003 sonu itibariyle doðunun stoktan aldýðý pay %86, merkezin aldýðý %9 ve batýnýn aldýðý pay %5 (Invest in China, 2004). Bunun en önemli sebebi, Çinin kademeli olarak dýþa açýlmasý ve reform hareketlerini anlatýrken deðindiðimiz serbest ekonomik bölgelerin doðu Çinde yer almasý. Günümüzde dýþa açýlma politikasýnýn tüm ülkeyi kapsamasý sonucu yabancý yatýrýmlar coðrafi olarak daha dengeli daðýlmaya baþladý. Yatýrýmlar genelde imalat sektöründe yoðunlaþýyor. Örneðin 2004 yýlýnda bu sektör toplam yabancý yatýrýmýn %71ini alýrken, onu %10 ile gayrimenkul yatýrýmlarý takip etmiþ (Invest in China, 2005). Ýmalat sektörü içinde elektronik ve haberleþme cihazlarý, büro makineleri, deri ve spor malzemeleri, mobilya, giyim eþyalarý ve plastik ürünler en çok yabancý yatýrým çeken alanlar. Bu alanlarda yabancý iþtirakli þirketlerin üretimdeki payý oldukça yüksek: toplam üretimin %42 ile %73ü arasýnda deðiþiyor (European Competitiveness Report, 2004). 19 Önceleri Çin hükümeti sadece yabancý ortaklýklara izin verirken bugün artýk tamamen yabancý sermayeli þirketler de Çinde faaliyet gösteriyor. Doðrudan yabancý sermaye stokunun %58i ortaklýklara, %40ý ise tamamen yabancý sermayeli þirketlere ait (Invest in China, 2004). Çinin yabancý sermayeyi ülkesine çekmekteki baþarýsýnýn ardýnda üç önemli sebep yatýyor: Ekonomik yapý, liberalleþme ve teþvikler ile kültürel ortam (Zebregs ve Tseng, 2002): Ekonomik yapý içinde pazar büyüklüðü, ucuz iþgücü, altyapý ve ölçek ekonomisi dýþ kaynaklý yabancý yatýrýmlar için çekici olan unsurlar. Çin pazarýnýn büyüklüðü özellikle Amerikan ve Avrupalý þirketler üzerinde etkili oluyor. Hong Kong ve Tayvanlý yatýrýmcýlar ihracata dönük üretim yaparken, Amerikan ve Avrupalý þirketler daha çok Çin iç pazarýna yöneliyor. Ucuz iþ gücünün çekiciliði yatýrýmlarýn iþ gücü aðýrlýklý üretim sektörlerine kaymasýyla kendini gösteriyor. 10 Bugün Çinde imalat sektöründe çalýþan bir iþçinin saatlik ücreti 0,7 ABD Dolarý iken, bu rakam ABDde 21,3, Polonyada 2,5, Meksikada ise 2,1 ABD Dolarý (Farrell, Puron ve Remes, 2005). Mao döneminin Çine býraktýðý miraslardan biri düzenli altyapý. Araþtýrmalar gösteriyor ki Çinin düzenli altyapýya sahip bölgeleri yabancý yatýrým çekmekte daha baþarýlý. Doðu kýyýlarýndaki yabancý yatýrým yoðunluðunun bir nedeni de bölgedeki altyapý ve ulaþým aðlarý. Ölçek ekonomisinin de yabancý yatýrýmlarý çekmekte önemli bir etken olduðu bildiriliyor. Reformlardan bahsederken deðindiðimiz üzere yabancý yatýrým önündeki engellerin kaldýrýlmasý Çinin açýk kapý politikasýnýn temel taþlarýndan birini oluþturuyor. Bu amaçla kurulan serbest ekonomik bölgeler, açýk þehirler ve özel kýyý bölgelerinde uygulanan teþvikler ve vergi muafiyet politikalarý sayesinde Çin bugünkü baþarýlý trendini yakalamýþ durumda. Bununla beraber Çinde halen bazý sektörlerde yabancý yatýrým konusunda kýsýtlamalar mevcut. Havaalanlarý, nükleer enerji santralleri, petrol ve gaz boru hatlarý, metro ve demiryollarý, su iþleri, otomotiv sektörü, savunma sektörü, týbbi kurumlar, madencilik, petrokimya, basýn yayýn, gemicilik, uydu haberleþmeciliði ve turizm alanlarý Çin hükümeti tarafýndan stratejik öneme sahip olarak görüldüðü için bu alanlarda yabancý yatýrýmlar üzerinde sýnýrlamalar söz konusu. Dünya Ticaret Örgütü üyeliði ile Çin özellikle hizmet sektöründe bu tip kýsýtlamalarý gevþetmeyi kabul etti. Böylelikle telekomünikasyon, sigortacýlýk, bankacýlýk ve daðýtým sektörlerinde yabancý yatýrým önündeki kýsýtlamalar kaldýrýldý. 20 10 Satýn alma paritesine göre. Tablo 3.1 Vergi Teþvikleri Standart Gelir Vergisi Yerli iþletmeler: %33 Yabancý sermayeli iþletmeler(YSÝ): %33. 10 yýl veya üstü iþletme hakkýna sahip YSÝler kâra geçtikleri ilk yýldan sonraki 2 yýl gelir vergisinden muaftýrlar. Daha sonraki 3 yýl boyunca %50 indirimden faydalanýrlar. Üretimlerinin en az %70ini ihraç eden YSÝler bu indirimden sürekli faydalanabilirler. Yüksek teknolojili YSÝler bu indirimden 6 yýl faydalanabilirler. Özel Ekonomik Bölgeler Yerli iþletmeler: %18 YSÝler: %18. 10 yýl veya üstü iþletme hakkýna sahip YSÝler kâra geçtikleri ilk yýldan sonraki 2 yýl gelir vergisinden muaftýrlar. Daha sonraki 3 yýl boyunca %50 indirimden faydalanýrlar. Ýhracat aðýrlýklý ve yüksek teknolojili YSÝler bu beþ yýlýn sonunda %10 gelir vergisi öderler. Hainan bölgesinde altyapý faaliyetleri projeleri üstlenen ve 15 yýl veya üzerinde iþletme haklarýna sahip olan YSÝler kara geçtikleri ilk yýldan sonraki 5 yýl vergiden muaftýrlar. Daha sonraki 5 yýl %10 gelir vergisi öderler. Açýk Kýyý ve Sýnýr Þehirler, Ýç Eyalet Baþkentleri, Yangtze Irmaðý Açýk Þehirleri Yerli Ýþletmeler: %33 YSÝler: %27 (%3ü yerel yönetimlere ödeniyor. Yerel yönetim bu vergiyi almayabilir). 10 yýl veya üstü iþletme hakkýna sahip YSÝler kâra geçtikleri ilk yýldan sonraki 2 yýl gelir vergisinden muaftýrlar. Daha sonraki 3 yýl boyunca %50 indirimden faydalanýrlar. 30 milyon dolarýn üzerinde yabancý sermayeli, teknoloji aðýrlýklý, enerji, ulaþým veya liman inþaatý projelerinde vergi oraný %15e indirilebilir. Ekonomik ve Teknolojik Geliþim Bölgeleri Yerli Ýþletmeler: %18 YSÝler: Üretim sektörü için %18. 10 yýl veya üstü iþletme hakkýna sahip YSÝler kâra geçtikleri ilk yýldan sonraki 2 yýl gelir vergisinden muaftýrlar. Daha sonraki 3 yýl boyunca %50 indirimden faydalanýrlar. Ýhracat aðýrlýklý ve yüksek teknolojili YSÝler bu beþ yýlýn sonunda %10 gelir vergisi öderler. Kaynak: Tseng, ve Zebregs, 2002 21 Çinin dýþ kaynaklý yabancý yatýrým konusundaki baþarýsýnýn sebeplerinden biri de, yatýrýmlarýn yarýdan fazlasýnýn kaynaðýný oluþturan ve Çinle ortak paydalarý yüksek olan Hong Kong, Singapur ve Tayvan gibi komþu ülkeler olarak gösteriliyor. Bu ülkelerde yaþayan Çin kökenli iþ adamlarý yatýrýmlarýný ayný dili, kültürü paylaþtýklarý Çinde yapmayý tercih ediyorlar. Yalnýzca Hong Kong kaynaklý yabancý yatýrým 2004 yýlýnda 39,7 milyar ABD Dolarýna ulaþtý (OECD, 2005). 2004 yýlý sonunda ise toplam yatýrým stokunun %43ü bu ülkeye ait (Invest in China, 2005). Çin diasporasýnýn Çinin ekonomik geliþimi üzerindeki önemli etkileri, bazý ekonomistlere göre bu performansý Çine has ve diðer geliþmekte olan ülkelerce taklit edilemez hale getiriyor. Tüm bunlarýn yansýmasý, bir ülkedeki yatýrým ortamýný ölçmekte yararlanýlan bir ülkelerarasý kýyaslama yöntemi olan ve Uluslararasý Yönetim Geliþtirme Merkezi (International Institute for Management Development - IMD) tarafýndan her yýl yayýmlanan, Rekabetçilik Endeksinde görülebilir. Amacý, bir ülkenin, giriþimcilerinin rekabet gücünü artýracak ortamý oluþturabilme ve sürdürebilme becerisini diðer ülkelerle kýyaslamalý olarak incelemek ve sýralamak olan bu endekse göre yapýlan sýralamada, 2006 yýlýnda, Çin 18. sýrada yer alarak (Tablo 3.2), 17. olan Tayvan dýþýnda tüm kalkýnmakta olan ülkelerden daha iyi bir yatýrým ortamýna sahip olduðunu kanýtlýyor. Türkiyenin 43. sýrada olduðu göz önüme alýnýrsa, giriþimcilerinin rekabet gücünü artýracak yatýrým ortamýný oluþturabilme ve sürdürebilmede Çinin ne kadar baþarýlý olduðunu, dolayýsýyla nasýl bu denli yüksek yabancý sermayeyi ülkesine çektiðini anlamak mümkün. Tablo 3.2 IMD Rekabetçilik Endeksine göre Sýralama Ülkeler ABD Hong Kong Singapur Ýzlanda Danimarka Avustralya Kanada Ýsviçre Lüksemburg Finlandiya Ýrlanda Norveç Avusturya Ýsveç Hollanda 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1 4 3 1 13 8 11 6 10 7 5 2 3 9 14 15 12 4 1 10 4 8 5 7 6 9 2 3 1 6 2 5 7 4 3 14 9 8 10 17 13 11 15 1 2 3 4 7 9 5 8 10 6 12 15 17 14 13 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 10 15 12 9 8 2 5 7 19 14 11 6 11 15 14 12 13 12 13 14 15 22 Tablo 3.2 IMD Rekabetçilik Endeksine göre Sýralama - Devam Ülkeler Japonya Tayvan Çin Estonya Ýngiltere Yeni Zelanda Malezya Þili Ýsrail Almanya Belçika Hindistan Çek Cumhuriyeti Tayland Fransa Ýspanya Güney Kore Slovak Cumhuriyeti Kolombiya Macaristan Yunanistan Portekiz Güney Afrika Slovenya Ürdün Bulgaristan Filipinler Türkiye Brezilya Meksika Rusya Arjantin Ýtalya Romanya Polonya Hýrvatistan Endonezya Venezüella 2001 2002 2003 2004 2005 2006 23 16 26 22 17 21 28 27 20 13 18 42 35 34 25 24 29 41 44 30 31 32 37 27 24 21 19 16 20 17 12 17 28 27 22 21 22 26 16 19 20 18 16 18 24 21 14 22 25 25 26 29 32 17 20 19 19 18 23 41 42 29 32 31 37 31 28 27 25 23 28 23 26 28 29 32 33 38 40 34 42 37 33 30 30 38 36 36 35 33 33 30 39 35 .. .. 40 49 37 43 44 48 34 .. 45 .. 47 46 38 34 39 .. 41 48 44 45 46 50 35 43 47 .. 49 51 40 36 39 .. 43 46 44 47 41 50 42 45 48 .. 49 51 11 29 24 20 16 26 18 23 21 22 33 30 25 28 32 27 34 38 31 41 36 37 43 35 38 .. .. 39 48 40 36 43 45 33 .. 47 .. 46 49 .. 40 39 42 47 45 49 44 46 48 .. 50 51 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Kaynak: IMD World Competitiveness Yearbook 2005 23 Þekil 3.4 Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþinin Ülkelere Göre Daðýlýmý, 2004 (%) Serbest Bölgeler %8,6 Diðer Ülkeler %8 Hong Kong %43 G. Kore %4,6 Singapur %4,5 Tayvan %7 AB %7,5 Japonya %8,3 ABD %8,5 Kaynak: Invest in China, 2005 Þekil 3.4 Çine yapýlan doðrudan yabancý yatýrýmýn ülkelere göre daðýlýmýný veriyor. Buna göre, ABD %8,5 pay ya da 48 milyar dolar tutarla en çok yatýrým yapan ikinci ülke. ABD Ticaret Bakanlýðýnýn raporunda Çinin yabancý yatýrýmcýlar için büyük bir potansiyele sahip olduðuna deðinilirken ilgili yatýrýmcýlar ayný zamanda Çinde iþ yapmanýn zorluklarý konusunda da uyarýlýyor. Bu zorluklar dört temel baþlýkta toplanmýþ: Çin iþ dünyasý henüz dengeli ve öngörülebilir bir yapýya sahip deðil. Bu dengenin oluþmasý için saydam ve tutarlý bir yasal yapý gerekli ki bu henüz mevcut deðil (Country Commercial Guide, 2002). Çin hükümeti 2001 yýlýna dek korumacý bir anlayýþa sahipti. Çin merkezi hükümetinin, DTÖ üyesi olmaktan doðan beklentileri karþýlayarak bu anlayýþý býraktýðýndan kuþku duyulmasa da korumacýlýðýn bölge, þirket, bazý durumlarda da bakanlýk düzeyinde sürdüðü bildirilmekte (OECD, 2003). Pazar ekonomisinin yerleþmesi yönünde önemli adýmlar atýlmýþ olsa bile bürokrasinin önemli bir kýsmý yerli firmalarý ve kamu teþebbüslerini kayýran politikalar izliyor. Halen planlý ekonominin izleri görülüyor. Pek çok sektörde rekabet fikri tam yerleþmiþ deðil. Arz talep dengesi dýþýnda kararlar alýnýp gereksiz üretim veya yatýrýma gidilebiliyor. Son olarak dile getirilen sorun ise Çin pazarýnýn gerekli hazýrlýk ve araþtýrmayý yapmadan bu pazara girmiþ pek çok yabancý yatýrýmcý ile dolu olmasý. 24 Çin, DTÖ üyeliðinin ardýndan Nisan 2002den itibaren geçerli olmak üzere, rehber niteliðinde, sýrasýyla, tercih edilen, sýnýrlanan ve yasaklanan yabancý yatýrým alanlarýný içeren 3 katalog yayýmladý (OECD, 2003). Böylece pazar büyüklüðü ve mamul deðeri açýsýndan önemli potansiyele sahip kimi sektörleri yabancý yatýrýmcýlara ve ihracatçýlara açtý. Bu sektörlerin baþýnda telekomünikasyon, motorlu taþýtlar, petrol ve gaz, týbbi malzeme ve cihazlar, ilaç, ses ve görüntü cihazlarý, inþaat ve dekorasyon malzemeleri, bankacýlýk, sigortacýlýk, eðitim ve tarým ilaçlarý geliyor. Bu sektörlerin pek çoðunda tamamen yabancý sermayeli giriþimlere izin verilmese de DTÖ üyelik þartlarý gereði yabancý ortaklýklara izin veriliyor. Ancak, örneðin, bankacýlýk sektöründe Çin Merkez Bankasýnýn koyduðu asgari sermaye düzeyi kadar o yüksek11 ki yalnýzca çok büyük uluslararasý bankalar Çinde þube açabilecek durumda. Temsilcilik açmak ise göreceli olarak daha kolay. Bunun dýþýnda yeþil çay üretimi, geleneksel Çin ilaçlarý, pirinç kaðýdý gibi geleneksel el sanatlarýnda ve vadeli iþlemler sektöründe doðrudan yabancý yatýrým tamamen yasak (OECD, 2003). 25 11 Þube açabilmesi için bir bankanýn sahip olmasý gereken an az sermaye tutarý 20 milyar ABD Dolarý. 4. DÜNYA TÝCARET ÖRGÜTÜ ve SONRASI Çin 11 Aralýk 2001de DTÖye üye oldu. Bu üyelik hem Çinde hem de dýþ dünyada geniþ yankýlar uyandýrdý ve sonuçlarý konusunda pek çok görüþ öne sürüldü. DTÖ üyesi Çinin dünya ticaretindeki payýný daha da artýracaðý yönündeki genel beklentinin karþýlandýðýný söyleyebiliriz. 3 yýl süren yýllýk %30 gibi yüksek artýþ hýzý ile 2001 yýlýnda 266 milyar ABD Dolarý mal ihracatý yapan Çin, 2004 yýlýnda bunu 593 milyar ABD Dolarýna çýkardý. Ayný dönemde Çinin ithalatý 244 milyar ABD Dolarýndan 561 milyar ABD Dolarýna çýktý (UN Comtrade). Bu dýþ ticaret hacmi ile Çin dünya sýralamasýnda altýncý sýradan üçüncü sýraya yükseldi. Özellikle tekstil ve giyim sektöründe Çinin payýný %50lere çýkaracaðýndan söz ediliyor, bunun da rakip ülkeler için rekabet etmeyi zorlaþacaðý, özellikle geliþmekte olan ülkelerde iþgücü aðýrlýklý imalat sanayisinin Çin ile rekabet edememesi sonucunda pek çok kiþinin iþsiz kalacaðý anlamýna gelebileceði söyleniyordu. Ýlginçtir ki Çinin DTÖ üyeliði sonucu iþini kaybetmekten korkanlar sadece diðer ülke iþçileri deðil. Çinin dýþ dünyaya kapýlarýný açmasý ve üyelik gereði korumacýlýktan vazgeçmesi sonucu Çinde de bazý sektörlerin yabancý rekabet ile baþ edememesi ve bu sektörlerde çalýþan kiþilerin iþlerini kaybetmesi olasý bir durum. Tüm bu senaryolarýn ne kadar gerçekçi olduðunu anlamak için Çinin üyelik þartlarýný, ne ölçüde gerçekleþtiðini görmek içinse önemli sektörlerde Çin ve diðer ülkelerin ihracatýndaki geliþmeleri incelemek gerekiyor. DTÖ Üyelik Þartlarý Çin, DTÖ üyelik anlaþmasý gereði, 1 Ocak 2005te yürürlüðe girecek olan ve üyeler arasý tekstil ve giyim kotalarýný kaldýran anlaþmadan tamamen faydalanamýyor. DTÖ diðer üyelere 2008 sonuna kadar Çine karþý geçiþ dönemi koruma tedbirleri uygulamalarý iznini veriyor. Yaný sýra DTÖnün geçerli saydýðý ikili anlaþmalar da Çinin tekstil ve giyim ihracatýna farklý sýnýrlamalar getiriyor. Geçiþ dönemi korumacýlýðý sadece tekstil ve giyim sektörü ile sýnýrlý deðil; DTÖ üyeleri 2013 yýlýna kadar Çin ihraç ürünlerinin kendi iç pazar dengelerini tahrip ettiðini ispatladýklarý takdirde korumacý önlemlere baþvurabilecekler. Benzer þekilde 2016 yýlýna kadar üye ülkeler Çinden ithal ettikleri ürünler için anti-damping denetimler uygulayabilecek ve üçüncü bir ülkenin ayný mala uyguladýðý fiyatý seviye olarak kullanabilecekler (European Competitiveness Report, 2004). 26 DTÖ üyeliði gereði, Çin gümrük tarifelerinde önemli indirimlere gitti. Tarým ürünlerinde %31,5 civarýnda olan gümrük tarifelerini %17,4e, endüstriyel mamullerde %24,6dan %9,4e, bilgi teknolojisi ve telekomünikasyon ürünlerinde ise sýfýra indirdi. Yaný sýra DTÖ üyeliði ile ihracat sübvansiyonlarý tarihe karýþtý. En önemli deðiþim ise hizmet sektöründe: Çin þimdiye kadar rekabete kapalý tuttuðu telekomünikasyon, finansal hizmetler, daðýtým gibi sektörlerini yabancý sermayeye açtý. Dolayýsý ile DTÖ üyeliði sanýlanýn aksine kýsa vadede Çin için sihirli bir deðnek olmaktan uzak, fakat uzun vadede düþünüldüðünde gerekli kýldýðý reformlar sayesinde Çin ekonomisi için itici bir güç olacaðý söylenebilir. Çin hükümeti hýzlý ekonomik kalkýnmanýn sürdürülebilirliði için ticari çýkarlarýný korumasý ve reformlarýn önündeki engelleri ve iç baskýlarý aþmasý gerektiðinin farkýnda. DTÖ üyeliði ve getirdiði baðlayýcý hükümler bu yolda Çine ivme kazandýracak bir geliþme. Üyeliðin ilk meyvelerinden birisi ABDnin Çine kayýrýlan devlet (most-favored-nation) statüsü vermesiyle alýndý. Bu statü Çin-ABD ticari iliþkilerindeki belirsizliðin azaltýlmasý yolunda önemli bir adým oldu. Bir diðer önemli kazaným ise bundan sonra Çinin ticari anlaþmazlýklarýnýn çözümü ve ticari çýkarlarýnýn korunmasý için DTÖ mekanizmalarýndan faydalanabilecek olmasý. Benzer þekilde, DTÖ üyeliði sayesinde Çin bundan sonra yapýlacak uluslararasý ticaret anlaþmalarýna taraf olarak katýlacak. Üyeliðin Çin ekonomisine saðlayacaðý maddi kazanýmlar hakkýnda pek çok çalýþma var. Bu çalýþmalarýn sonuçlarýna göre üyeliðin Çin GSMH sýna getirisi %1,5 ile %10 arasýnda deðiþiyor, bir diðer deyiþle yýlda 4 ila 30 milyar ABD Dolarý arasý bir kazaným tahmin ediliyor. DTÖ üyesi bir Çinin ayný zamanda ticaret yaptýðý ülkeler için de ekonomik kazançlar saðlayacaðý öngörülüyordu. Çin imalat sektörünün ithal hammaddelerin ucuz iþ gücü ile iþlenmesine dayanýyor olmasý, ihracattaki artýþlarýn hammadde ithalatýna yansýmasýna sebep olacak; korumacýlýðýn kalkmasý ile yabancý mallar Çin pazarýna daha kolay eriþebilecek ve daha büyük pazar paylarý elde edebileceklerdi. Bu öngörünün büyük ölçüde gerçekleþtiði söylenebilir. 20012005 döneminde Çinin ithalatý %156 artarak %140 artan ihracat artýþ hýzýný geçti. Küresel Ýhracatta Geliþmeler Özellikle tekstil ve giyim sektöründe Çinin payýný %50lere çýkaracaðý senaryolarý olduðundan söz etmiþ, bunun da rakip ülkeler için rekabet etmeyi zorlaþtýracaðý, özellikle geliþmekte olan ülkelerde iþgücü aðýrlýklý imalat sanayisinin Çin ile rekabet edememesi sonucunda pek 27 çok kiþinin iþsiz kalacaðý anlamýna gelebileceðini belirtmiþtik. Bu senaryolarýn ne ölçüde gerçekleþtiðini görmek için önemli sektörlerde Çin ihracatýndaki geliþmeleri incelemek gerekiyor. Büro makineleri ve telekomünikasyon malzemeleri, giyim ve tekstil ürünleri, tarým, 12 kimyasal ürünler ile demir ve çelik sektörlerinde Çin, 2004 dünya ihracat sýralamalarýnda ilk 5 ülkenin içinde yer alýyor. Bunlardan giyim eþyasý ihracatýnda (Þekil 4.1) Çinin DTÖ üyeliði öncesinde %18 olan payýnýn 2004 yýlýnda %24e, tekstil ihracatýndaki (Þekil 4.2) payýnýn ise %10dan %17ye çýktýðý görülüyor. Ayný dönemde, giyim eþyasý ihracatýnda Hong Kongun payýnýn azalmasý üretimin bu ülkeden Çine kaydýðýný; AB, Türkiye ve Romanyanýn paylarýnýn artmýþ olmasý ise senaryolarýn en azýndan þimdilik bu ülkeler için söylenilen boyutta gerçekleþmediðini gösteriyor. Fakat Þekil 4.1de, Meksikanýn giyim eþyasý ihracatýnýn dünyadaki payýnýn azaldýðý görülüyor. Gerçekten de, Meksikada 20002004 yýllarý arasýnda 270 binden fazla montaj iþçisi iþini kaybetti, yüzlerce fabrika kapandý ve Meksikanýn Çine karþý verdiði dýþ açýk 5 milyar ABD Dolarýný aþtý (Farrell, Puron ve Remes, 2005). Meksika Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaþmasý (North America Free Trade Agreement NAFTA) sayesinde 1990larda göreli emek yoðun sektörlerde Amerika kýtasýnýn üretim merkezine dönüþmüþtü. Fakat 2000lerin baþýndan beri Çin bu rolü devralmýþ görünüyor. Benzer þekilde, Brezilya, Polonya, Portekiz ve Güney Korenin yanýnda Romanya ve Türkiye gibi orta gelir grubundaki ülkeler de hayat standartlarýndaki yükselmeye baðlý olarak ucuz iþgücüne dayanan üretim ve ihracat üssü olma pozisyonlarýný kaybetme riskiyle karþý karþýya kalabilirler ya da kalmaya baþladýlar bile. 2004 Avrupa Rekabet Raporu giyim eþyasý ve tekstil sektörlerinde Çin rekabetinden en çok etkilenecek Avrupa ülkesinin Türkiye olabileceðini belirtiyor. Türkiyenin ABye yönelik en önemli ihraç mallarý olan giyim eþyasý ve tekstil, ayný zamanda Çinin ABye ihracatýnda ilk on ürün arasýnda (European Competitiveness Report, 2004). Farrell, Puron ve Remes (2005)e göre bu ülkeler Çin rekabeti nedeniyle kaybedilen istihdama odaklanmak yerine, ekonomik bir gerçeði -hiçbir ülkenin sonsuza kadar dünyanýn düþük maliyetli üretim üssü olarak kalamayacaðýný, Çinin de bir gün bu sýfatý kaybedeceðinihatýrlamalýlar. Düþük ücretli montaj iþlerindeki istihdamý korumaya çalýþmaktansa, daha fazla deðer üreten alanlarda istihdam yaratmaya bakmalýlar. Çünkü bu orta gelir grubundaki ülkelerin kalkýnmaya devam edebilmeleri katma deðeri daha yüksek faaliyetlerde bulunan, dolayýsýyla üretkenliði yüksek þirketlerinin, üretkenliði daha düþük olanlarýn yerini almasýyla mümkün. Bu da, orta gelir grubundaki ülkelerin katma deðeri yüksek faaliyetleri teþvik etmelerine, karþýlaþtýrmalý üstünlüklerini belirleyip, bunlardan yararlanabilmelerine ve rekabeti, giriþimciliði ve esnekliði artýran reformlarý hayata geçirmelerine baðlý görünüyor. 28 12 Ýlgili tablolar ve 2004 yýlýna ait ihracat deðerleri Tablo Ek.3de verilmiþtir. Þekil 4.1 Dünya Giyim Eþyasý Ýhracatýnda Pay (%) 45 1980 40 1990 35 2000 30 2004 25 20 15 10 Bangladeþ Endonezya Romanya ABD Hindistan Meksika Türkiye Hong Kong Çin 0 Avrupa Birliði 5 Kaynak: Trade Statistics, WTO Þekil 4.2 Dünya Tekstil Ýhracatýnda Pay (%) 55 1980 50 1990 45 2000 40 2004 35 30 25 20 15 10 Kaynak: Trade Statistics, WTO Pakistan Türkiye Hindistan Japonya Tayvan G. Kore ABD Hong Kong Çin 0 Avrupa Birliði 5 29 Bir diðer þaþýrtýcý geliþme tekstil ve giyim sektöründeki tahminlerin, yani Çinin dünya pazarýna hakim olacaðý beklentisinin, büro makineleri ve telekomünikasyon malzemeleri sektöründe gerçekleþme yolunda olmasý. Bu sektörde Çin, 20002004 arasýnda ihracat payýný %4ten %15e çýkarmakla kalmamýþ, Güney Kore hariç bu alanda iddialý hiçbir ülke de ayný dönemde payýný artýrmayý baþaramamýþ. Çin iktisat politikasýný belirleyenler, Çinin yalnýzca küresel emek-yoðun üretim merkezi haline gelmesini istemiyorlar. Artan nüfus, ondan da hýzlý artan iþgücüne istihdam yaratabilmek için emek yoðun sektörler tamamen göz ardý edilmese de, Çin sanayi politikasýnýn asýl hedefi yüksek katma deðerli, teknoloji-yoðun endüstriyi kurmak ve geliþtirmek (European Competitiveness Report, 2004). Þekil 4.3 Dünya Büro Makineleri ve Telekomünikasyon Malzemeleri Ýhracatýnda Pay (%) 40 1980 1990 35 2000 30 2004 25 20 15 10 Meksika Malezya Tayvan Güney Kore Singapur Hong Kong Japonya ABD Çin 0 Avrupa Birliði 5 Kaynak: Trade Statistics, WTO 30 Þekil 4.4 Dünya Tarým Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%) 50 45 1980 40 1990 35 2000 2004 30 25 20 15 10 Malezya Rusya Tayland Arjantin Avustralya Çin Brezilya Kanada ABD 0 Avrupa Birliði 5 Kaynak: Trade Statistics, WTO Þekil 4.5 Dünya Kimyasal Ürünler Ýhracatýnda Pay (%) 1980 1990 2000 Kaynak: Trade Statistics, WTO Hong Kong Tayvan Singapur Kanada G. Kore Çin Ýsviçre Jonya ABD 2004 Avrupa Birliði 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 31 Þekil 4.6 Dünya Otomotiv Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%) 60 1980 55 1990 50 2000 45 2004 40 35 30 25 20 15 10 Tayland Çin Türkiye Brezilya Meksika G. Kore Kanada ABD Japonya 0 Avrupa Birliði 5 Kaynak: Trade Statistics, WTO Þekil 4.7 Dünya Demir-Çelik Ýhracatýnda Pay (%) 1980 1990 2000 Kaynak: Trade Statistics, WTO Türkiye Brezilya Tayvan ABD Ukrayna G. Kore Çin Rusya Japonya 2004 Avrupa Birliði 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 32 Þekil 4.8 Dünya Turizm Gelirlerinde Pay (%) 22 1990 20 2000 18 2004 16 14 12 10 8 6 4 Yunanistan Avustralya Türkiye Çin Ýngiltere Almanya Ýtalya Fransa Ýspanya 0 ABD 2 Kaynak: Trade Statistics, WTO 1980-2004 döneminde önemli sektörlerde Çin ihracatýndaki geliþmeleri diðer ülke ve ülke gruplarýyla karþýlaþtýrmalý olarak yukarýdaki þekillerde inceledik. Büro makineleri ve telekomünikasyon malzemeleri, giyim ve tekstil ürünleri, tarým, kimyasal ürünler ile demir ve çelik sektörlerinde Çin, 2004 dünya ihracat sýralamalarýnda ilk 5 ülkenin içinde yer alýyor. Bu analiz, Çin ihracatýnýn ucuz iþgücü maliyetinin ötesinde olduðunu, daha þimdiden teknoloji ve bilgi yoðun sektörlerde Çin kaynaklý rekabet baskýsýnýn hissedildiðini gösteriyor. 33 5. ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ - TÜRKÝYE TÝCARÝ ÝLÝÞKÝLERÝ Dýþ Ticaret 2005 yýlý dýþ ticaret rakamlarýna göre, Çin Türkiyenin Asya Pasifik ülkeleri arasýndaki en büyük ticaret ortaðýdýr. Fakat bu ortaklýk 1990larýn ikinci yarýsýndan beri Çin lehine iþlemektedir (Þekil 5.1). Türkiye 2005 yýlýnda Çine 550 milyon dolarlýk mal satarken Çinden ithalatý 6,8 13 milyar dolar olarak gerçekleþmiþtir. Þekil 5.1 19882005 Dönemi Türkiye-Çin Dýþ Ticareti (milyar ABD Dolarý) 8 7 6 5 4 3 2 Ýhracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 0 1988 1 Ýthalat Kaynak: DEÝK Birleþmiþ Milletler Ýstatistik Birimi Türkiye ve Çin arasýndaki karþýlýklý dýþ ticaret deðerlerini raportör ülkeye baðlý olarak farklý veriyor. Tablo 5.1 ve 5.2 bu deðerleri sýrasýyla Türkiye ve Çinin verdiði bilgiye dayanarak gösteriyor. Örneðin, Türkiyenin Çine karþý dýþ ticaret açýðý 2004 yýlýnda Türkiye verilerine göre 4 milyar ABD Dolarýný aþmýþken, Çin tarafýndan verilen bilgiye göre bu açýk 2,2 milyar ABD Dolarý. Bu durum daha detaylý bir araþtýrmayý gerektiriyor. 34 13 1988-2005 dönemi Türkiye-Çin dýþ ticaret rakamlarý Tablo Ek.6da verilmiþtir. Tablo 5.1 Türkiye-Çin Dýþ Ticareti Ýhracatýn Ýthalatý Dýþ Ticaret Karþýlama Oraný Dengesi (%) Yýllar Ýhracat Ýthalat Dýþ Ticaret Hacmi 1992 147 172 319 -26 85 1993 512 255 767 257 201 1994 355 258 613 97 138 1995 67 539 606 -472 12 1996 65 551 616 -486 12 1997 44 787 832 -743 6 1998 38 846 884 -808 4 1999 37 895 931 -858 4 2000 91 1.322 1.413 -1.230 7 2001 199 926 1.125 -726 22 2002 266 1.366 1.631 -1.100 19 2003 505 2.610 3.115 -2.106 19 2004 392 4.476 4.868 -4.084 9 Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Tablo 5.2 Çin-Türkiye Dýþ Ticareti Dýþ Ticaret Ýhracatýn Ýthalatý Dengesi Karþýlama Oraný (%) Ýhracat Ýthalat Dýþ Ticaret Hacmi 1992 69 109 177 -40 63 1993 166 498 663 -332 33 1994 185 464 648 -279 40 1995 431 144 575 287 299 1996 407 94 501 313 432 1997 557 65 621 492 863 1998 659 43 702 616 1.541 1999 637 47 684 589 1.346 2000 1.078 127 1.205 951 851 2001 674 231 905 443 292 2002 1.089 289 1.378 800 377 2003 2.065 533 2.598 1.532 388 2004 2.821 591 3.413 2.230 477 Yýllar Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database 35 Çin ile dýþ ticaret iliþkisinde yaþanan yüksek dýþ açýk, geleneksel pazarlarýn Çine kaptýrýlmasý gibi sorunlar Türkiyeye özgü deðil. Þekil 5.2 Çinin DTÖye katýldýðý 2001 ve son verilerin olduðu 2004 yýllarýnda, en çok ticaret yaptýðý ülkelerle olan ihracatýnýn ithalatýný karþýlama oraný veriyor. Buna göre Çin, ihracatýn ithalatý karþýlama oraný %100ün altýndaki ülkelere karþý dýþ ticaret açýðý verirken, bu oranýn %100ü geçtiði ülkelere karþý dýþ ticaret fazlasý veriyor. Bu þekle göre 2001-2004 döneminde Türkiye, ABD, Avustralya, Belçika, Güney Afrika, Ýngiltere, Ýtalya ve Kanada ile birlikte Çine karþý dýþ ticaret açýðý artan ülkelerden biri. Yine ayný dönemde Almanya, Filipinler, Fransa, Hindistan, Hollanda, Ýspanya, Japonya, Macaristan ve Singapur Çine karþý verdikleri dýþ ticaret açýðýný azaltmayý baþarmýþ durumda. Bu ülkeler arasýnda özellikle Macaristan dýþ ticaret açýðýný önemli oranda azaltmayý baþarmasý nedeniyle daha detaylý incelemeyi hak ediyor. Þekil 5.2 2001 ve 2004 Yýllarýnda Çinin En Çok Ticaret Yaptýðý Ülkelerle Olan Ýhracatýnýn Ýthalatýný Karþýlama Oraný (%) 2001 2004 ABD Almanya Avustralya Belçika Brezilya Endonezya Filipinler Fransa G. Afrika G. Kore Hindistan Hollanda Hong Kong Ýngiltere Ýspanya Ýtalya Japonya Kanada Macaristan Malezya Rusya Singapur Türkiye 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Türkiyeden Çine yapýlan ihracatýn hacmi kadar yapýsý da tatmin edici deðildir. Tablo 5.3te görülebileceði üzere ihracatýn %60tan fazlasýný, demir-çelik, iþlenmemiþ gübre, maden cevherleri ve döküntüleri ile dokumaya elveriþli lifler ve döküntüleri gibi katma deðer oraný düþük belirli bazý kalemler oluþturmaktadýr. 36 Tablo 5.3 Baþlýca Ýhracat Kalemlerimiz (milyon ABD Dolarý) Madde Adý 2001 2002 2003 2004 Demir ve çelik 88,8 87,5 242,9 102,5 Ýþlenmemiþ gübre 16,7 32,6 61,9 78,5 Maden cevherleri ve döküntüleri 10,1 25,1 20,8 34,3 Organik olmayan kimyasallar 1,1 0,5 3,8 31,5 Dokumaya elveriþli lifler ve döküntüleri 14,8 9,8 48,8 27,6 Taþýt araçlarý 6,6 37,8 43,9 16,4 Tekstil ürünleri 5,2 7,1 9,9 15,7 Organik kimyasallar 1,5 6,0 6,5 13,3 Boyayýcý maddeler, macunlar, çözücüler, incelticiler 2,2 3,1 4,1 6,8 Genel sanayi makine ve teçhizatý ve makine parçalarý 1,3 1,7 4,6 6,8 Et ve et ürünleri 3,7 3,8 5,8 5,7 Enerji üreten makine ve teçhizat 0,6 0,8 1,5 4,5 Belirli sanayilerin özel makineleri 1,2 3,9 4,6 4,2 Meyve, sebze ve mamulleri 4,2 3,2 4,4 3,8 Hazýrlanmýþ deriler, postlar ve mamulleri 1,0 1,6 2,1 3,4 Diðer plastikler 3,9 5,0 2,5 3,4 Gübreler 4,3 1,4 3,9 3,2 Elektrikli makine ve cihazlar 4,0 1,0 2,0 3,1 Alkollü ve alkolsüz içkiler 0,0 0,0 0,1 2,6 Metal dýþý mineral mamuller (inþaat mal. ve cam eþya) 1,5 2,6 1,8 2,6 Kauçuk mamulleri 0,0 1,5 3,5 2,4 Demir dýþý metaller 14,5 0,2 5,5 2,2 Sýhhi tesisat, ýsýtma ve aydýnlatma malzemeleri 0,1 1,2 1,5 2,1 Metal eþya 0,3 0,5 2,6 1,9 Bitkisel ve hayvansal diðer hammaddeler 0,1 0,0 1,1 1,8 Hazýr giyim 1,1 0,2 0,4 1,4 Seyahat eþyasý 0,0 0,0 0,0 1,3 Hububat ve mamulleri 0,1 0,2 0,7 1,3 Kahve, çay, kakao, baharat ve bunlarýn mamulleri 0,1 0,3 0,7 1,2 Diðer mamul mallar 0,3 0,5 0,3 1,1 Deri, kösele ve ham postlar 0,3 0,6 1,3 1,0 Balýk ve diðer deniz ürünleri 0,1 0,2 0,8 0,9 Kimyasal madde ve ürünler 1,0 1,1 0,2 0,7 Diðer 8,8 24,4 10,0 2,7 199,4 265,5 504,6 391,6 Toplam Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Tablo 5.4 Baþlýca Ýthalat Kalemlerimiz (milyon ABD Dolarý) Madde Adý Büro makineleri 2001 2002 2003 2004 65,0 119,2 309,2 597,7 Elektrikli makine ve cihazlar 137,6 180,2 284,1 514,9 Haberleþme ve ses kayýt cihazlarý 40,0 116,3 289,1 511,9 Tekstil ürünleri 139,6 190,3 319,4 457,4 Diðer mamul mallar 108,3 131,2 232,6 361,0 Genel sanayi makine ve teçhizatý ve makine parçalarý 62,4 61,0 146,5 266,8 Kömür 29,9 54,9 71,9 154,9 Hazýr giyim 34,6 40,4 73,7 143,9 Organik kimyasallar 27,7 44,1 76,7 120,6 Metal eþya 33,2 43,1 70,4 120,1 Belirli sanayilerin özel makineleri 22,8 37,4 126,6 119,4 Ayakkabý 17,4 26,3 54,3 107,7 Taþýt araçlarý 7,9 12,7 28,5 106,9 Seyahat eþyasý 14,1 20,7 38,7 99,8 Metal dýþý mineral mamuller (inþaat mal. ve cam eþya) 10,2 16,5 31,7 70,6 Fotoðrafçýlýk cihazlarý, optik ürünler, saatler Demir ve çelik 20,9 33,9 41,0 62,1 16,7 14,6 24,4 61,2 Mesleki, bilimsel ölçü ve kontrol cihazlarý 6,8 25,8 30,5 53,8 Kauçuk mamulleri 7,9 19,8 48,1 53,0 Enerji üreten makine ve teçhizat 8,5 7,5 22,3 52,8 Boyayýcý maddeler, macunlar, çözücüler, incelticiler 15,0 25,5 32,7 47,6 Dokumaya elveriþli lifler ve döküntüleri 2,5 6,9 26,5 38,3 Sýhhi tesisat, ýsýtma ve aydýnlatma malzemeleri 10,0 10,0 22,9 37,5 Demir dýþý metaller 7,1 10,1 18,2 35,0 Mobilyalar 2,6 4,0 11,5 34,0 Organik olmayan kimyasallar 12,8 19,2 26,9 33,2 Eczacýlýk ürünleri 12,2 13,6 22,5 32,1 Kimyasal madde ve ürünler 10,2 15,9 21,6 31,6 Metal iþlemede kullanýlan makineler 2,0 2,4 8,9 26,7 Diðer plastikler 3,0 5,0 10,0 23,0 Plastikler (ilk þekillerde) 0,9 3,2 10,0 22,4 Mantar ve aðaç mamulleri 2,2 2,8 5,4 17,4 Ýþlenmemiþ gübre 5,8 11,4 16,0 11,1 Bitkisel ve hayvansal diðer ham maddeler 2,5 5,9 11,8 9,5 Kaðýt-karton ve kaðýt-karton esaslý mamuller 0,6 1,1 3,4 8,0 42,2 32,1 Diðer 24,5 Toplam 925,6 1365,9 2610,3 4476,1 Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database 33,0 Türkiyenin Çine yaptýðý ihracatta katma deðer oraný düþük, çeþitliliði az, fiyatý dünya pazarlarýnda belirlenen dolayýsýyla dalgalanmalardan etkilenen hammadde ve ara mallarýn aðýrlýklý olmasýna karþýn, Çinin Türkiyeye yaptýðý ihracatta Büro Makineleri, Elektrikli Makine ve Cihazlar, Haberleþme ve Ses Kayýt Cihazlarý gibi teknoloji yoðun, katma deðer oraný yüksek kalemler aðýrlýklarýný sürekli artýrmýþ ve 2004 yýlýnda ilk üç sýrayý almýþ durumda. ÇinTürk dýþ ticaretinde, hem nitelik hem de nicelik açýsýndan dengesiz olan bu durumun Çinin DTÖye üye olmasý ile azalmasý beklenmiþse de Türkiyenin Çine ihracatý ithalatýný karþýlamaktan çok uzak kalmaya devam etmekle kalmamýþ dengesizlik gittikçe artmýþtýr. Bölüm 2de belirtildiði gibi, 2004 yýlýnda 561 milyar ABD Dolarý mal ithalatý yapan Çin, dünya sýralamasýnda üçüncülüðe yerleþti ve bir çok ülke için, özellikle de enerji, gýda ve hammadde tedarik zincirine dahil olan ülkeler için önemli bir pazar haline geldi. Örneðin, Çin, petrol tüketiminin üçte birini daha çok Güneydoðu Asya, Orta Doðu, Latin Amerika ve Rusyadan; tarým ürünlerini ABD, Kanada, Avustralya ve Brezilyadan; çelik, demir cevheri, bakýr ve alüminyuma olan artan ihtiyacýný Latin Amerika, Avustralya ve Afrikadan karþýlýyor (Jun, 2005). Bu durumda Çinin yalnýzca diðer Asya ülkelerinden deðil, tüm dünyadan olan ithalatýnýn önemli ölçüde artma eðiliminde olduðunu söyleyebiliriz. Ancak, dünya enerji, gýda ve hammadde tedarik zincirine dahil olmayan Türkiyenin, Çine ihracatýný artýrarak dýþ ticaret dengesini saðlamasý oldukça güç, bu üç grup arasýnda tek potansiyel alan ise gýda olarak görünüyor. Bu durumda Türkiyenin Çine yaptýðý ihracatý artýrmanýn bir yolu karþýlaþtýrmalý avantaja sahip olduðu tarým ürünlerini saptamasý ve bunlarýn Çin pazarýna yönlendirilmesi doðrultusunda çalýþmasý gerekiyor. 2001-2004 döneminde Çine karþý olan dýþ ticaret açýðýný önemli oranda azaltmayý baþaran tek ülkenin Macaristan olduðunu belirtmiþtik. Türkiye gibi Macaristanýn da dünya enerji, gýda ve hammadde tedarik zincirine dahil olmadýðý göz önüne alýnýnca, Macaristanýn bu baþarýsýnýn örnek alýnabileceði düþünülebilir. Detaylý bir inceleme Macaristanýn 2004 yýlýnda Çine yaptýðý toplam 391 milyon ABD Dolarý tutarýndaki ihracatýn %46sýnýn Enerji Üreten Makine ve Teçhizat, %19unun ise Haberleþme ve Ses Kayýt Cihazlarýndan oluþtuðunu gösteriyor (UN Comtrade). Bu durum Türkiyenin Çine yaptýðý ihracatý artýrmak için Çinin önemli ithalat kalemleri arasýnda Türkiyenin rekabet avantajýna sahip olduðu ürünlerin saptanmasý gibi detaylý bir çalýþmayý gerektiriyor. 39 Dýþ Yatýrým Türk firmalarýnýn Çinde plastik, inþaat, gýda ve tekstil alanýnda az sayýda giriþimi bulunmaktadýr ve bu yatýrýmlarýn toplam deðeri 25 milyon ABD Dolarý civarýndadýr (DEÝK, 2005). Çinde 14 faal olan baþlýca Türk firmalarý: ENKA Holding bünyesinde kurulmuþ mühendislik, teknolojik çelik imalat ve elektromekanik montaj alanlarýnda çalýþan Çimtaþ; Koç Holding bünyesinde yaðlý radyatör üretimi yapan DemirDöküm; Silk&Cashmere markasýyla ipek ve kaþmir üretimi yapan Fabeks Dýþ Ticaret; Akman Holding bünyesindeki Golden Meyve Suyu ve Gýda Sanayi; Atasay Kuyumculuk; Ünsa Ambalaj; Þiþecam; Teba Þirketler grubuna baðlý Tema Dýþ Ticaret; Hipokrat Týbbi Malzemeler; Mozaik Tekstil; Zorlu Tekstil; Goldaþ; Garanti Bankasýdýr. Bu firmalarýn yaný sýra Anadolu Grubunun bira, Vestelin elektronik eþya, Aksa Akrilikin kimyasal ürünler, Kibar Holdingin demir çelik ve Yeþim Tekstilin tekstil ürünleri ve hazýr giyim, Arçelikin beyaz eþya alanýnda yatýrým planlarý bulunmaktadýr. 2006 Ocak sonu itibariyle Türkiyedeki Çin sermayeli firmalarýn sayýsý 238dir (T.C. Baþbakanlýk Hazine Müsteþarlýðý, 2006). Sektörel olarak baþlýca yatýrýmlar beyaz eþya, binek araçlar, telekomünikasyon ve plastik alanýndadýr. Bu sermayenin büyük bir kýsmý sadece Çinden ithalat yapma amacýyla kurulmuþ firmalara aittir. Türkiyede faal olan baþlýca Çin firmalarý (DEÝK, 2005): Klima, beyaz eþya ve televizyon üreten HAÝER; Klima ve buzdolabý üreticisi HÝCON; Muðlada Harput Þirketler Grubuyla montaj fabrikasý kurmuþ olan motosiklet firmasý YÝYÝNG ve GAOMÝNG; Elkon Elektrik ile Ýstanbulda televizyon üretimine baþlayan KONKA. 40 14 Çinde yerleþik Türk firmalarýnýn tamamý için Tablo Ek.7ye bakýnýz. Çinde yatýrýmý olan, bu ülkeyle ticaret yapan ya da yatýrým ve ticaret yapmayý düþünen firmalar, Türkiye ve Çin arasýndaki ticari ve ekonomik iliþkilerde karþýlaþýlan baþlýca sorunlarý, fikri mülkiyet haklarý, mevzuat, bürokrasi, iç pazara giriþ hakký, standartlar ve bankacýlýk iþlemleri baþlýklarý altýnda sýralamaktadýr. Bunlar hakkýnda detaylý bilgi için Dýþ Ekonomik Ýliþkiler Kurumu-DEÝKin 2005te yayýmladýðý Çin Ülke Bültenine bakýlabilir. Bu sorunlarý aþarak Çin pazarýna girmek dünya çapýnda bakýldýðýnda çoðunluðu küçük ve orta ölçekli sayýlan Türk firmalarý için zor görünmekle birlikte, bu þirketlerin güçlü ulusal örgütlenmelerin içinde yer almalarý bir fýrsat yaratabilir. Bu þirketler, sektör içinde veya sektörler arasýnda, bir araya gelip kaynaklarýný paylaþýrlarsa; örneðin bir merkez kurarak sözleþme görüþmeleri, tedarikçi listeleri ve kalite standartlarý ile ilgili bilgileri ortak kullanýma açarlarsa sorunlarý aþmalarý daha kolay olur. Bundan baþka, ulusal örgütler, Çindeki endüstri parklarýnýn ve kalkýnma bölgelerinin sahipleriyle temasa geçerek küçük ve orta ölçekli iþletmelerin tesisleri ortak kullanabilecekleri üretim merkezleri kurmalarýný kolaylaþtýrabilirler. Çin endüstri parklarýyla iþbirliði, üye þirketlerin altyapý ve yönetim kaynaklarýnýn ortak kullanarak kuruluþ aþamasýný kolay atlatmalarýný saðlayacaðý gibi pazar araþtýrmalarýnýn, satýþ temsilcilerinin ve daðýtým kanallarýnýn ortak kullanýmý ile ölçek ekonomilerinden yararlanmalarýný da saðlayabilir (Orr, 2005). DEÝKin yine ayný bültende aktardýðýna göre, Türkiyenin Çine olan ihracatýnýn miktar olarak artýrýlmasý ve ürün bazýnda çeþitlendirilmesi amacýyla Dýþ Ticaret Müsteþarlýðýnýn 2005 yýlýnda baþlattýðý Asya-Pasifik Stratejisi çerçevesinde çalýþmalar sürdürülmekte ve bu baðlamda Çin Pazar Araþtýrmalarý programý yürütülmektedir. Bu araþtýrma, inþaat malzemeleri, otomotiv yan sanayi, demir-çelik ve diðer maden ve metal, kimyasallar, iþlenmiþ gýda ürünleri, hazýr giyim ve tekstil makineleri ile müteahhitlik sektörünün Türkiye ihracatý açýsýndan potansiyel arz ettiðini tespit edilmiþtir. 2001 yýlýnda Türkiye Çin tarafýndan Çinli turistlerin gidebileceði ülkeler listesine alýnmýþtýr. Dünya Turizm Örgütü raporlarýna göre Çin önümüzdeki yýllarda dünyanýn en fazla turist 41 gönderen ülkesi olacaktýr. Bunun Türkiyenin Çin ile ticaret açýðýný kapatmasý için bir fýrsat oluþturabileceði öngörüsünde bulunulmuþsa da bugüne kadar Çinden gelen turist sayýsýnda önemli bir artýþ olmamýþtýr. Çin ve Türkiye arasýndaki ticaret ve yatýrým iliþkilerini artýrma çabalarýnýn yanýnda üçüncü ülkelere yönelik iþbirliði olanaklarý da deðerlendirilmeli. Bu olanaklar arasýnda Türkiye üzerinden üçüncü ülkelere Çin mal ve hizmetlerinin sunumu ile örneðin, Rusya, Orta Asya ve Ortadoðuda, ortak yatýrým projeleri geliþtirilmesi sayýlabilir (Öðütçü, 2004). Çünkü Öðütçünün aktardýðýna göre, Çinlinin gözünde Türkiye AB pazarýna giriþ kapýlarýndan birisi; Ortadoðu ve Kafkas petrolleri ile ilgili tedarik güvenliði senaryolarýnda önemli bir ülke; ve ayrýca Çinden baþlayýp Orta Asyayý boydan boya geçerek Türkiye üzerinden Avrupaya uzanmasý öngörülen Ýpek Demiryolu projesinin taraflarýndan. 42 REFERANSLAR 1- Adhikari, R. ve Yongzheng Y., September 2002, What Will WTO Membership Mean for China and Its Trading Partners?, Finance and Development, IMF, V39, No.3. 2- Asian Development Bank, 2005, Key Indicators of Developing Asian and Pasific Countries China, Asian Development Bank. 3- Buckley P. J., J. Clegg, ,A. R. Cross and H. Tan, 2005, Chinas Inward Foreign Direct Investment Success: Southeast Asia in the Shadow of the Dragon, The Multinational Business Review, V13, No.1. 4- China Statistics Press, 2004, China Population Statistical Yearbook, http://www.friedlnet.com 5- Country Commercial Guide 2002 China, 2002, The U.S. Commerce Department, Commercial Service. 6- Country Brief: Peoples Republic of China, Worldbank, 2002. 7- Country Economic Review: Peoples Republic of China, 2002, Asian Development Bank. 8- DEÝK, 2003, Türkiye-Çin Ticari ve Ekonomik Ýliþkileri, www.deik.org.tr 9- DEÝK, 2005, Çin Ülke Bülteni, www.deik.org.tr 10- European Competitiveness Report 2004, 2004, Ch. 5, The Challenge to the EU of a Rising Chinese Economy. 11- Farrell D., P.Gao and G. R. Orr, 2004, Making Foreign Investment Work for China, The McKinsey Quarterly 2004 Special Edition: China Today. 12- Farrell D., A. Puron ve J. K. Remes, 2005, Beyond Cheap Labor: Lessons for Developing Economies, The McKinsey Quarterly 2004 Special Edition: China Today 13-Global Competitiveness Report 2002-2003, World Economic Forum, www.weforum.org. 14- Huang, Y., 2006, Are China and India Performing Well Relative to their Competitive Potential?, Global Competitiveness Report 2006-2007, World Economic Forum 15- Ýhracatta Rekabet Kýyaslamasý, REF (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) Uygulamasý, http://www.ref.sabanciuniv.edu 16- Ýlhan Kýbrýs, A., 2003, Çin Halk Cumhuriyeti 1978den Günümüze, REF Çalýþma Metni. 17- Invest in China, 2005, http://www.fdi.gov.cn 43 18- Invest in China, 2004, An Overview of Chinese Absoption of Foreign Direct Investment in 2003, http://www.fdi.gov.cn 19- International Trade Statistics, 2005, WTO. 20- Is the Wakening Giant a Monster?- Chinas Economy, 2003, The Economist Special Report. 21- Jefferson, G. H., 2005, R&D and Innovation in China: Has China Begun its S&T takeoff?, Harvard China Review, Spring:05, pp. 44-50. 22- Jun, F., 2005, Can the Growth of the Chinese Economy Be Sustained?, Harvard China Review, Spring:05, pp. 52-56. 23- Lardy, N., 2001, Issues in Chinas WTO Accession, The U.S.- China Security Review Commission Testimony, The Brookings Institution Foreign Policy Studies. 24- Li, Y., 2002, Chinas Accession to WTO: Exaggerated Fears?, UNCTAD Discussion Paper. 25- Lin, Y., 2002, Economic Institutional Change in Post-Mao China. Reflections on the Triggering, Orienting, and Sustaining Mechanisms The Chinese Economy, :V.35, No.3, pp.26-51. 26- Major FDI Indicators, UNCTAD. 27- Milliyet Gazetesi, 2006, Türk yatýrýmcýlar Çin Seddi'ni aþtý, 11 Haziran 2006 28- MOFCOM, Ministry of Commerce of the People's Republic of China, http://english.mofcom.gov.cn 29- OECD, 2006, Economic Survey of China 2005: Key Challenges for the Chinese Economy. 30- OECD, 2005, International Investment Perspectives. 31- OECD, 2003, China: Progress and Policy Challenges. 32- Orr, G., 2005, In China, Oppurtunity Knocks for Small Businesses, The McKinsey Quarterly 2005. 33- Öðütçü, M., 2004, Türk-Çin Rekabeti Ortaklýða Dönüþtürülebilir, Dünya. 34- Öðütçü, M., 1995, 2000li Yýllara Doðru Yeni Ekonomik Süper Güç: Çin, TÜSÝAD, TÜSÝAD T/95, 7-182. 44 35- Pitsilis E. V., J. R. Woetzel, and J. Wong, 2004, Checking Chinas Vital Signs, The McKinsey Quarterly Special Edition 2004: China Today. 36- Shafaeddin, M., 2002, The Impact of Chinas Accession to WTO on the Exports of Developing Countries, UNCTAD Discussion Paper. 37- So, A. Y., 2002, Guest Editors Introduction, The Chinese Economy, V.35, No.3, pp.3-25. 38- The World Fact Book, 2002, China, United States Central Intelligence Agency. 39- Schmidkonz, C., 2005, The Chinese Challenge THINK!DESK. 40- T.C. Baþbakanlýk Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý, http://www.hazine.gov.tr 41- Trade Statistics, WTO, World Trade Organization. 42- Tseng W. ve H. Zebregs, 2002, Foreign Direct Investment in China: Some Lessons for Other Countries, IMF Policy Discussion Paper. 43- UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database, UN Statistics Division, http://unstats.un.org/unsd/comtrade 44- UNDP, 2006, China Human Development Report 2005, UN Development Programme China, www.unchina.org 45- UNDP China, 2002, Chinas Population: the Increasing Proportion of Elderly People, UN Development Programme China, www.unchina.org 46- UNDP China, 2001, Poverty in China, UN Development Programme China, www.unchina.org 47- Wei-wei, Z., 1999, Transforming China, Palgrave Publishers, New York, NY USA. 48- World Competitiveness Yearbook 2003, IMD, Switzerland, www.imd.ch 49- World Bank, 2006, China Quarterly Update, World Bank Group. 50- World Bank, 2006, China Quick Facts, World Bank Group. 51- World Bank, 2005, World Development Indicators Database, World Bank Group. 52- WDI Online, World Development Indicators Online, World Bank Group. 53- Zebregs, H. ve Wanda T., 2002, Foreign Direct Investment in China: Some Lessons For Other Countries, IMF Policy Discussion Paper. 45 EKLER Tablo Ek.1 Dünya Mal Ýhracatý ve Ýthalatý Sýralamasý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Sýra Ýhracatçý Ülke Ýhracat Pay(%) Ýthalatçý Ülke Ýthalat Pay(%) 1 Almanya 912,3 10,0 ABD 1525,5 16,1 2 ABD 818,8 8,9 Almanya 716,9 7,6 3 Çin 593,3 6,5 Çin 561,2 5,9 4 Japonya 565,8 6,2 Fransa 465,5 4,9 5 Fransa 448,7 4,9 Ýngiltere 463,5 4,9 6 Hollanda 358,2 3,9 Japonya 454,5 4,8 7 Ýtalya 349,2 3,8 Ýtalya 351,0 3,7 8 Ýngiltere 346,9 3,8 Hollanda 319,3 3,4 9 Kanada 316,5 3,5 Belçika 285,5 3,0 10 Belçika 306,5 3,3 Kanada 279,8 2,9 11 Hong Kong 265,5 2,9 Hong Kong 272,9 2,9 12 Güney Kore 253,8 2,8 Ýspanya 249,3 2,6 13 Meksika 189,1 2,1 Kore 224,5 2,4 14 Rusya 183,5 2,0 Meksika 206,4 2,2 15 Tayvan 182,4 2,0 Tayvan 168,4 1,8 16 Singapur 179,6 2,0 Singapur 163,9 1,7 17 Ýspanya 178,6 2,0 Avusturya 117,8 1,2 18 Malezya 126,5 1,4 Ýsviçre 111,6 1,2 19 Suudi Arabistan 126,2 1,4 Avustralya 109,4 1,2 20 Ýsveç 122,5 1,3 Malezya 105,3 1,1 21 Ýsviçre 118,5 1,3 Ýsveç 99,3 1,0 22 Avusturya 117,4 1,3 Türkiye 97,5 1,0 23 Ýrlanda 104,3 1,1 Hindistan 97,3 1,0 24 Tayland 97,4 1,1 Rusya 96,3 1,0 25 Brezilya 96,5 1,1 Tayland 95,4 1,0 26 Avustralya 86,4 0,9 Polonya 89,2 0,9 15 27 BAE 82,8 0,9 Çek Cum. 69,5 0,7 28 Norveç 81,8 0,9 Danimarka 68,2 0,7 29 Danimarka 76,8 0,8 Brezilya 65,9 0,7 30 Hindistan 75,6 0,8 Ýrlanda 60,7 0,6 31 Polonya 74,9 0,8 Macaristan 59,3 0,6 32 Endonezya 72,3 0,8 Güney Afrika 57,1 0,6 46 15 Birleþik Arap Emirlikleri 33 Çek Cum. 68,7 0,8 Portekiz 54,9 0,6 34 Türkiye 63,1 0,7 Endonezya 54,9 0,6 35 Finlandiya 61,3 0,7 Yunanistan 52,6 0,6 36 Macaristan 54,9 0,6 Finlandiya 50,8 0,5 37 Güney Afrika 46,0 0,5 Norveç 48,1 0,5 38 Ýran 44,4 0,5 BAE 47,6 0,5 Suudi Arabistan 44,6 0,5 Ýsrail 42,9 0,5 39 Filipinler 39,7 0,4 40 Ýsrail 38,5 0,4 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.2 Çin Dýþ Ticaret Dengeleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) Sýra 1 Ýhracat Ýthalat Net Ýhracat ABD 1 210,5 34,7 175,8 Hong Kong 2 117,9 114,3 3,6 Japonya 3 94,3 73,9 20,4 Güney Kore 4 29,6 49,8 -20,2 Almanya 5 40,7 25,8 14,9 Singapur 6 16,1 15,2 0,8 Avustralya 7 13,2 8,1 5,1 Hollanda 8 17,8 2,8 15,1 Malezya 9 10,3 8,5 1,9 Rusya 10 4,7 8,4 -3,6 Türkiye 11 4,5 0,4 4,1 Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database (1) Toplam dýþ ticarete göre sýralama 47 Tablo Ek.3.1 Ofis Makineleri ve Telekomünikasyon Malzemeleri Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði 316,8 35,9* 31,1* 29,2 27,9 2 Çin 171,8 0,1 1,0 4,5 15,2 3 ABD 121,3 19,5 17,3 15,9 10,7 4 Japonya 102,4 21,1 22,4 11,2 9,0 5 Hong Kong 91,4 vy vy 8,0 8,0 6 Singapur 86,2 3,2 6,4 7,7 7,6 7 Güney Kore 82,6 2,0 4,8 6,1 7,3 8 Tayvan 56,5 3,2 4,7 6,0 5,0 9 Malezya 56,2 1,4 2,7 5,4 5,0 10 Meksika 36,3 0,1 1,5 3,5 3,2 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.3.2 Giyim Eþyasý Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði 74,9 42,0* 37,7* 27,0 29,0 2 Çin 61,9 4,0 8,9 18,3 24,0 3 Hong Kong 25,1 vy vy 12,5 9,7 4 Türkiye 11,2 0,3 3,1 3,3 4,3 5 Meksika 7,2 0,0 0,5 4,4 2,8 6 Hindistan 6,6 1,7 2,3 3,1 2,8 7 ABD 5,1 3,1 2,4 4,4 2,0 8 Romanya 4,7 0,3 1,2 1.8 9 Endonezya 4,5 0,2 1,5 2,4 1,7 10 Bangladeþ 4,4 0,0 0,6 2,0 1,7 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO 48 Tablo Ek.3.3 Tekstil Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) 71,23 49,4* 48,7* 36,5 36,6 2 Çin 33,4 4,6 6,9 10,4 17,2 3 Hong Kong 14,3 vy vy 8,7 7,4 4 ABD 12,0 6,8 4,8 7,1 6,2 5 Güney Kore 10,8 4,0 5,8 8,2 5,6 6 Tayvan 10,0 3,2 5,9 7,7 5,2 7 Japonya 7,1 9,3 5,6 4,5 3,7 8 Hindistan 6,8 2,4 2,1 3,9 4,0 9 Türkiye 6,4 0,6 1,4 2,4 3,3 10 Pakistan 6,1 1,6 2,6 2,9 3,1 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.3.4 Tarým Ürünleri Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði 344,5 32,8* 42,4* 41,5 44,0 2 ABD 80,0 17,0 14,3 12,9 10,2 3 Kanada 40,1 5,0 5,4 6,3 5,1 4 Brezilya 30,9 3,4 2,4 2,8 3,9 5 Çin 24,1 1,5 2,4 3,0 3,1 6 Avustralya 22,1 3,3 2,8 3,0 2,8 7 Arjantin 17,1 1,9 1,8 2,2 2,2 8 Tayland 16,3 1,2 1,9 2,2 2,1 9 Rusya 13,8 1,4 1,8 10 Malezya 13,1 1,5 1,7 2,0 1,8 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO 49 Tablo Ek.3.5 Kimyasal Ürünler Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði 549,8 58,4* 59,0* 53,9 56,3 2 ABD 112,9 14,8 13,3 14,1 11,6 3 Japonya 48,0 4,7 5,3 6,0 4,9 4 Ýsviçre 41,0 4,0 4,6 3,7 4,2 5 Çin 26,4 0,8 1,3 2,1 2,7 6 Güney Kore 23,1 0,5 0,8 2,4 2,4 7 Kanada 21,7 2,5 2,2 2,5 2,2 8 Singapur 20,8 0,5 1,1 1,6 2,1 9 Tayvan 16,2 0,4 0,9 1,6 1,7 10 Hong Kong 13,0 vy vy 1,6 1,4 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.3.6 Otomotiv Ürünleri Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði 470,8 2 Japonya 115,7 3 ABD 4 Kanada 5 6 Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) 52.0 50,0 55,6 19,8 20,8 15,3 13,7 76,4 11,9 10,2 11,7 9,0 63,7 6,9 8,9 10,5 7,5 Güney Kore 32,3 0,1 0,7 2,6 3,8 Meksika 31,6 0,3 1,5 5,3 3,7 7 Brezilya 8,7 1,1 0,6 0,8 1,0 8 Türkiye 8,1 0,0 0,0 0,3 1,0 9 Çin 6,3 0,0 0,1 0,3 0,7 10 Tayland 5,7 0,0 0,0 0,4 0,7 Kaynak: Trade Statistics, WTO 50 Tablo Ek.3.7 Demir-çelik Ýhracatý, 2004 (milyar ABD Dolarý) Ülke Ýhracat 1 Avrupa Birliði Dünya Dünya Dünya Dünya ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda ihracatýnda pay-1980(%) pay-1990(%) pay-2000(%) pay-2004(%) 118,7 52,9* 57,0* 46,5 44,6 20,4 11,8 10,4 8,8 2 Japonya 23,3 3 Rusya 17,3 5,3 6,5 4 Çin 13,9 0,3 1,2 3,1 5,2 5 Güney Kore 11,6 2,2 3,4 4,7 4,4 6 Ukrayna 11,2 3,6 4,2 7 ABD 8,7 4,2 3,3 4,4 3,3 8 Tayvan 7,7 0,4 0,8 3,2 2,9 9 Brezilya 7,1 1,1 3,4 2,6 2,7 10 Türkiye 6,0 0,0 1,4 1,3 2,3 (*) AB15 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.3.8 Turizm Gelirleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) Dünya ihracatýnda pay-1990(%) Dünya ihracatýnda pay-2000(%) Dünya ihracatýnda pay-2004(%) Ülke Ýhracat 1 ABD 95,5 19,0 20,6 15,3 2 Ýspanya 46,2 7,0 6,5 7,4 3 Fransa 40,7 7,6 6,5 6,5 4 Ýtalya 35,6 6,2 5,8 5,7 5 Almanya 27,6 5,4 3,9 4,4 6 Ýngiltere 27,3 5,9 4,6 4,4 7 Çin 25.7 0,7 3.4 4.1 8 Türkiye 15.9 1,2 1.6 2.5 9 Avusturya 15.4 5,1 2.1 2.5 10 Yunanistan 12,9 1,9 2,1 11 Avustralya 12,7 1,8 2,0 12 Kanada 12,7 2,3 2,0 13 Japonya 11,3 1,8 1,8 14 Meksika 10,8 1,7 1,7 15 Ýsviçre 10,3 1,6 1,6 Kaynak: Trade Statistics, WTO 2,4 2,1 51 Tablo Ek.3.9 Uluslararasý Taþýmacýlýk Gelirleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) Ülke Ýhracat Dünya ihracatýnda pay-2000(%) Dünya ihracatýnda pay-2004(%) 1 ABD 56,0 14,5 11,2 2 Almanya 33,2 5,7 6,6 3 Japonya 32,1 7,4 6,4 4 Ýngiltere 27,1 5,5 5,4 5 Fransa 25,6 5,3 5,1 6 Hollanda 23,8 4,8 4,7 7 Güney Kore 22,4 3,9 4,5 8 Danimarka 21,7 4,1 4,3 9 Hong Kong 17,2 3,7 3,4 10 Yunanistan 16,6 2,3 3,3 11 Norveç 14,9 2,7 3,0 12 Singapur 13,8 3,4 2,7 13 Ýtalya 13,2 2,7 2,6 14 Ýspanya 13,0 2,3 2,6 15 Belçika 12,5 2,5 Kaynak: Trade Statistics, WTO Tablo Ek.4 Çin Ýhracat Kalemleri, 2004 Ürün Ýhracat Dünya 1995-2004 (milyar ABD ihracatýnda yýllýk artýþ Dolarý) payý (%) (%) 1 Büro makineleri 87,1 21,1 38 2 Haberleþme ve ses kayýt cihazlarý 68,5 17,2 26 3 Hazýr giyim 61,9 25,0 11 4 Elektrikli makine ve cihazlar 59,5 8,3 24 5 Diðer mamul mallar 38,3 12,6 12 6 Tekstil ürünleri 33,4 17,7 10 7 Metal eþya 20,9 11,7 18 8 Genel sanayi makine ve teçhizatý ve makine parçalarý 19,9 6,0 26 9 Taþýt araçlarý 2,0 22 16,4 52 Tablo Ek.4 Çin Ýhracat Kalemleri, 2004 - devam Ürün Ýhracat Dünya 1995-2004 (milyar ABD ihracatýnda yýllýk artýþ Dolarý) payý (%) (%) 10 Ayakkabý 15,2 11 Demir ve çelik 27,5 10 13,9 5,6 11 12 Mobilyalar 12,6 14,6 24 13 Ölçü ve kontrol cihazlarý 11,1 6,2 32 14 Metal dýþý mineral mamuller (inþaat mal./cam eþya) 10,3 6,4 13 9,3 5,8 19 16 Kömür 7,8 19,8 18 17 Organik kimyasallar 7,1 3,3 13 18 Balýk ve diðer deniz ürünleri 6,6 12,1 10 19 Seyahat eþyasý 15 Demir dýþý metaller 6,3 30,8 9 20 Fotoðrafçýlýk cihazlarý, optik ürünler, saatler 6,2 7,2 8 21 Meyve, sebze ve mamulleri 6,1 6,3 7 22 Enerji üreten makine 6,0 2,7 17 23 Petrol ve ürünleri 5,9 1,2 7 24 Özel makineler 5,6 2,4 19 25 Sýhhi tesisat, ýsýtma ve aydýnlatma malzemeleri 4,8 15,5 19 26 Organik olmayan kimyasallar 4,8 10,5 9 27 Mantar ve aðaç mamulleri 4,4 9,0 19 28 Diðer ulaþým araçlarý 4,0 2,2 16 29 Kimyasal madde ve ürünler 3,6 3,7 16 30 Kauçuk mamulleri 3,5 5,4 21 31 Eczacýlýk ürünleri 3,2 1,3 8 32 Kaðýt-karton ve kaðýt-karton esaslý mamuller 2,7 2,2 13 33 Hazýrlanmýþ deriler, postlar ve mamulleri 2,3 9,7 17 34 Boyayýcý maddeler, macunlar, çözücüler, incelticiler 1,9 4,2 11 35 Plastikler (ilk þekillerde) 1,7 1,3 15 36 Et ve et ürünleri 1,6 2,5 2 37 Bitkisel ve hayvansal diðer hammaddeler 1,6 6,2 2 38 Diðer plastikler 1,6 2,4 19 39 Ýþlenmemiþ gübre 1,4 7,6 4 40 Metal iþlemede kullanýlan makineler 1,3 2,5 14 Kaynak: UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database 53 Tablo Ek.5 Çin Ýthalat Kalemleri, 2004 Ürün Ýhracat Dünya 1995-2004 (milyar ABD ithalatýnda yýllýk artýþ Dolarý) payý (%) (%) 1 Elektrikli makine ve cihazlar 110,7 14,2 31 2 Petrol ve ürünleri 44,5 5,7 29 3 Mesleki, bilimsel ölçü ve kontrol cihazlarý 33,3 17,8 35 4 Büro makineleri 29,6 6,7 30 5 Belirli sanayilerin özel makineleri 26,3 12,5 8 6 Maden cevherleri ve döküntüleri 25,2 22,5 26 7 Haberleþme ve ses kayýt cihazlarý 24,6 6,2 14 8 Organik kimyasallar 23,7 10,6 25 23,4 9,4 15 10 Genel sanayi makine ve teçhizatý ve makine parçalarý 22,7 7,2 14 11 Plastikler 22,0 15,7 15 12 Tekstil ürünleri 9 Demir ve çelik 15,3 8,8 4 13 Demir dýþý metaller 14,2 8,8 20 14 Taþýt araçlarý 13,0 1,7 19 15 Enerji üreten makine ve teçhizat 10,5 5,1 14 16 Metal iþlemede kullanýlan makineler 9,0 17,8 11 17 Diðer mamul mallar 7,3 2,3 13 18 Yaðlý tohumlar ve meyveler 7,2 28,6 59 19 Dokumaya elveriþli lifler ve döküntüleri 6,7 24,4 6 20 Fotoðrafçýlýk cihazlarý, optik ürünler, saatler 6,5 8,3 15 21 Diðer ulaþým araçlarý 6,4 4,6 10 22 Kimyasal madde ve ürünler 5,8 6,3 18 23 Metal eþya 5,7 3,2 14 24 Odun hamuru ve kaðýt döküntüleri 5,3 19,6 23 25 Metal dýþý mineral mamuller (inþaat mal. ve cam eþya) 4,8 2,9 18 26 Kaðýt-karton ve kaðýt-karton esaslý mamuller 4,4 3,5 8 27 Tabii mantar ve yuvarlak aðaçlar 4,3 8,4 26 28 Yaðlý tohumlarýn ve meyvelerin yaðlarý 3,9 13,7 5 3,9 6,4 14 29 Diðer plastikler 54 Tablo Ek.5 Çin Ýthalat Kalemleri, 2004-devam Dünya 1995-2004 Ýhracat (milyar ABD ithalatýnda yýllýk artýþ (%) payý (%) Dolarý) Ürün 30 Hazýrlanmýþ deriler, postlar ve mamulleri 3,6 15,8 7 31 Boyayýcý maddeler, macunlar, çözücüler, incelticiler 3,0 6,9 15 32 Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 3,0 15,7 16 33 Petrol gazlarý, doðal gaz 2,4 1,8 20 34 Balýk ve diðer deniz ürünleri 2,3 3,5 16 35 Gübreler (27, grup hariç) 2,3 9,1 -5 36 Hububat ve mamulleri 2,3 3,5 -5 37 Organik olmayan kimyasallar 1,9 3,7 20 38 Eczacýlýk ürünleri 1,9 0,8 19 39 Ýþlenmemiþ gübre 1,8 8,1 36 40 Kauçuk mamulleri 1,8 2,7 26 Kaynak UN Comtrade, UN Commodity Trade Statistics Database Tablo Ek.6 TürkiyeÇin Dýþ Ticaret Rakamlarý (milyon ABD Dolarý) Yýllar Ýhracat Ýthalat 1988 216 115 331 1989 68 77 145 -8 1990 37 246 283 -209 1991 20 172 192 -151 1992 144 172 317 -28 1993 512 255 767 257 1994 355 258 613 97 1995 67 539 606 -472 1996 65 556 622 -491 1997 44 787 832 -743 1998 38 846 885 -808 1999 37 895 931 -858 2000 96 1,345 1,441 -1,249 2001 199 926 1,125 -726 2002 266 1,366 1,631 -1,100 2003 505 2,610 3,115 -2,105 2004 392 4,476 4,868 -4,084 2005 550 6,831 7,381 -6,281 Kaynak: DEÝK Dýþ Ticaret Hacmi Dýþ Ticaret Dengesi 101 55 Tablo Ek.7 Çin'de yerleþik Türk firmalarý Firma adý Faaliyet alaný THY Havacýlýk TEC Trading Danýþmanlýk Betamer Ticaret Aristo Tours Turizm Erguvan Turizm Turizm Çimtaþ Ningbo Steel Çelik boru üretimi Garanti Bankasý Bankacýlýk TEBA Elektrikli ev aletleri Þiþecam Deri kimyasal, cam ürünleri Martý Ticaret Platin Chemicals Tekstil Vestel Beyaz Eþya Beyaz eþya - aksam parça Ata Freight Line Uluslararasý taþýmacýlýk Polyard Textile Hazýr giyim ve genel ticaret Tianjin Demrad Int. Ticaret Hero Eagle Ticaret Han Pacific Bilgisayar parçalarý, tekstil ticareti, mermer Sarchem Leather Deri kimyasallarý Millenium Trade Genel ticaret Argon Chemical Tekstil Refleks Dýþ Ticaret Tekstil ve hazýr giyim Saygýn Dýþ Ticaret Dongguan Dei Chung Elektrikli yaðlý radyatör üretimi Hipokrat Medical Medikal cihazlar satýþ pazarlama Mega Shipping Nakliye ve taþýmacýlýk Ünsa Hangzhou Packaging Poliproplen sanayi tipi çuval üretimi Enisa Energy Trading Kömür ticareti Aihua Coal Kömür iþleme ve ticareti Leonardo Granit Mermer Silver Star Tekstil Arc-En-Ciel Toprak Kimya Deri kimyasallarý 56 Tablo Ek.7 Çin'de yerleþik Türk firmalarý- devam Firma adý Faaliyet alaný Elektrafon Ticaret FUNIKA Ev tekstili Garage Group Tekstil / Otomotiv Well Electronic Ticaret Yýldýz Cila Metal cilalarý Mariner Ship Gemi malzemeleri Ram Pacific Elektrikli ev aletleri ST Foreign Trade Ticaret Elite Dragons Ticaret Dabkomar Shipping Lojistik Eczacýbaþý Ekom Seramik ve vitrifiye Ege Seramik Seramik ve vitrifiye Tema Tekstil Bilkont Tekstil Sunjut Pacific Jut çuvallarý OZIMEKS Int. Tekstil Promeks Çelik Seta Tekstil Tekstil ve geri dönüþüm Tuntaþ Su tesisat malzemeleri Dönmez Deri Deri iþleme Goldaþ Kuyumculuk ESBAÞ Temsilcilik Ofisi Ege Serbest Bölge Tem. Ofisi TimeLink Ticaret-danýþmanlýk Mabu Lastik üretimi Anadolu Food Restaurant Eurosa Ticaret Keenbright Holdings Ticaret Evercase Development Deri-tekstil-mobilya-promosyon ürünleri Barsan Global Logistics Lojistik Shanghai Karya Int. Ticaret Kaynak: Milliyet Gazetesi 57