Devamını okumak için tıklayınız…
Transkript
Devamını okumak için tıklayınız…
International Journal of Languages’ Education and Teaching ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY UDES 2015 p. 1062-1073 THE ROLE OF EUPHEMISM IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN LANGUAGE: THE EXAMPLE OF GAZI UNIVESITY TURKISH EDUCATION, RESEARCH AND APPLICATION CENTER TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ1 Gulmira OSPANOVA2 ABSTRACT Euphemism is the expression of words which are used instead of Linguistic taboo concepts. In other words, euphemism is the words which create fear, sadness, ailing, disgust and shame feelings when it directly named. It cannot be imagined an effective expression without having this language concept which provides beautiful, polite and fluent expression. The importance of euphemisms as a culture carrier is very large. The vividness, charm and simplicity that it will provide in teaching Turkish to foreigners have a different significance. There are lots of studies about Turkish teaching subject in Turkey and the world. Among these studies, although there are studies which are appropriate to European Language Development documents, there are also haphazard prepared books. In this study, we analyzed the use of euphemism in the books that are prepared at the level of A1, A2, B1, B2 and C1 by Gazi University Turkish Education, Research and Application Center. We focused on the utilization quality of euphemism and the way how it should be applied in teaching Turkish as a foreign language which constitutes the main subject of this study. As the use of euphemism at the level A1 is low as the level increases the use of it also increase. It has been observed thatthe rise level by level do not follow a particular order. As aconsequence such an elaboration can be done: Our analyzed lesson books are successful in using euphemism. By the intensification of literary language, the increase in the use of euphemism in parallel to it is natural. Until so far in the studies teaching Turkish as a foreign language, it has not been observed that the euphemism technique has been analyzed independently. In our study, the function of euphemism such as gaining students vocabulary and its role in cultural transmission has been analyzed. Key Words: Turkish teaching, literary language, style, effective expression, culture transmission ÖZET Dilsel tabu olan kavramların kullanılması gereken durumlarda onların yerine sarf edilen ifadelere örtmece denir. Diğer bir deyişle örtmece, doğrudan adı söylendiğinde insanlarda korku, üzülme, rahatsız olma, iğrenme, utanma gibi duygular uyandıran kavram ve davranışları örtülü bir şekilde karşılayan söz/sözcüklerdir. Güzel, kibar ve akıcı bir anlatım sağlayan bu dil olayı olmadan etkili bir ifade düşünülemez. Kültür taşıyıcısı olarak örtmecelerin dildeki yeri ve önemi büyüktür. Yabancılara Türkçe öğretiminde sağlayacağı canlılık, çekicilik ve kolaylık ise ayrı bir öneme sahiptir. Türkiye’de ve dünyada yabancılara Türkçe öğretimi konusunda çok sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışmaların içerisinde Avrupa Dil Gelişim Dosyası’na uygun çalışmalar olduğu gibi, gelişigüzel hazırlanan kitaplar da mevcuttur. Biz bu çalışmada, Gazi Üniversitesi Türkçe Öğrenim, Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından A1, A2, B1, B2 ve C1 seviyelerinde hazırlanan Yabancılar İçin Türkçe ders kitaplarındaki örtmece kullanımını değerlendirdik. Çalışmanın asıl konusunu oluşturan Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde örtmece söz/sözcüklerden faydalanma yönteminin niteliği ve nasıl yapılması gerektiği üzerinde durduk. A1 seviyesinde örtmece kullanımı az iken seviyeler yükseldikçe örtmece kullanımı artmaktadır. Seviye seviye artışın ise belli bir düzen içerisinde gerçekleşmediği gözlenmektedir. Bunun sonucu olarak şöyle bir değerlendirmeye gidilebilir. İncelediğimiz ders kitapları örtmece kullanımında genel olarak başarılıdır. Edebî dilin yoğunlaşmasıyla örtmece kullanımının da artması doğaldır. Yabancı dil olarak Türkçenin öğretimi ile ilgili şimdiye kadar yapılan çalışmalarda örtmece tekniğinin bağımsız olarak ele alındığına rastlanmamıştır. Çalışmamızda örtmecenin Türkçe öğretiminde öğrencilere kazandırdığı söz varlığı ve kültür aktarımındaki işlevi incelemeye tâbi tutulmuştur. Anahtar Kelimeler: Örtmece, Türkçe öğretimi, edebî dil, üslup, etkili ifade, kültür aktarımı Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Dr., Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı, gospanova@hotmail.com 1 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ 1063 1. GİRİŞ Hızla değişen dünyamızda siyasi, dinî, ekonomik, sosyal, turizm ve göç gibi birçok nedenlerle yabancı dil öğrenmenin / öğretmenin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Bu süreç içerisinde yer alan Türkçe öğrenimi / öğretimi de son yıllarda hız kazanmakta; Avrupa Dil Gelişim Dosyası ile de ağırlığını iyice hissettirmektedir. Dil bir halkın kültürünün yansımasıdır. Bu bağlamda kültürel mirasın aktarılmasında son derece önemli bir rolü olan dilin öğrenimi / öğretimi büyük önem kazanmaktadır. “Yabancı bir dili edinme, ana dilimizdeki kavramların, anlatımların karşılığını o dilde bulup kullanma değildir. Çeşitli toplumların dünya bakışlarına düşünme ve değer sistemlerine açılan bir kapıdır yabancı dil. Bir toplumun ya da bir toplumun bireylerinin çeşitli etkinliklerini, davranış biçimlerini kavrayabilmenin yolu, o toplumun dilini bilmekten öğrenmekten geçer.” (Ozil 1991: 96). Dil ve kültür birbirinden ayrı düşünülemez. Bir halkın dilini öğrenmek, onun ruhuna dokunmak, özünü tanımaktır. “Yabancı bir dili öğrenmek bir dünyayı, yabancı bir kültürü de anlamak, tanımak demektir. Yabancı olanı anlamaya, çözümlemeye çalışmak ise öğrenciye bilgi ve düşünce zenginliği kazandırarak onun dünyaya bakış ufkunu genişletir.” (Tapan 1995: 156). Kültür taşıyıcısı olarak örtmecelerin kültür aktarımındaki rolü ve önemi büyüktür. Halkın dünya görüşünün, yaşam tarzının, zevk ve estetik anlayışının birer tezahürü niteliğinde olan örtmeceler, deyim ve atasözleri gibi dil öğreniminde / öğretiminde göz ardı edilemez unsurlardır. Örtmece, doğrudan ifade edildiğinde korku, üzüntü, iğrenme, utanma gibi hoş olmayan duygulara sebep olabilecek varlık, kavram ve davranışların gerçek adının yerine tercih edilen söz/sözcüklerdir. Toplumun koyduğu yasakların, ahlak kurallarının çerçevesinde oluşan ve kelimenin anlam alanını değiştirmeyi amaçlayan örtmece, bir bakıma algılama olayıdır ve psikolojik bir boyut da taşır. Demirci örtmeceyi “anlam değişmediği halde algılamayı değiştirmeye yönelik bir anlatım tarzıdır” (Demirci 2008: 22) şeklinde açıklar. Daha güzel konuşmayı amaç edinen, tabu, nezaket ve görgü kuralları çerçevesinde şekillenen örtmeceler toplumsal yaşamın her alanında yaygın olarak kullanılır. 2. YÖNTEM Araştırmamızda yöntem olarak doküman analizi kullanılmıştır. Doküman olarak Gazi Üniversitesi Türkçe Öğrenim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (TÖMER) tarafından yayımlanan Yabancılar İçin Türkçe ders kitapları ele alınmıştır. Araştırma, söz konusu Türkçe öğretim setinin A1, A2, B1, B2 ve C1 seviyesi ders kitapları ile sınırlıdır. Çalışmada, örtmece söz/sözcükler tespit edilerek sınıflandırma yoluna gidilmiştir. Bu bağlamda, örtmece ile ilgili daha önce yapılan çalışmalar araştırılmış (Ahmetov 1995; Aksan 2003; Akpınar 1985; Zelenin 1929; Bilginer 2001; Killi 2006; Karabulut ve Ospanova 2013; Ospanova 2014) ve bu bilgiler doğrultusunda ders kitaplarında geçen International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1064 Gulmira OSPANOVA örtmeceler konularına göre altı grupta toplanmıştır. Bunlar: Ölümü ifade eden örtmeceler; bedensel engel ifade eden örtmeceler; sosyal alanlarla ilgili örtmeceler; ticari ve ekonomik olgularla ilgili örtmeceler; gebelik ve doğumla ilgili örtmeceler; diğer örtmeceler. 3. BULGU VE YORUMLAR 3.1. A1 ve A2 Temel Düzeydeki Kitaplarla İlgili Bulgu ve Yorumlar Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere, A1 ve A2 seviyelerinde örtmece kullanımı daha azdır. Bunun nedeni, öğrenimin temel seviyede olup daha çok somut kavramlar ile öğrencinin çevresi arasında bağlantı kurularak gerçekleştirilmesi ve örtmecelerin genellikle dolaylı anlatım olarak mecazi anlam içermesiyle açıklanabilir. Tablo 1. Yabancılar İçin Türkçe A1 ve A2 Temel Düzey Ders Kitaplarındaki Örtmece Tablosu Örtmece Söz/Sözcüklerin Kullanımı (A1 ve A2 seviyeleri) 1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler Babam hayatta değil. Can veya mal kaybı var mı? Bazen bir trafik kazası, bazen bir intihar, bazen de bir kalp krizi. 2012 yılında 74 yaşında hayata veda etti. Gökçen’in başarılarla dolu hayatı 2001 yılında son bulur. 2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler İşitme Engelli Güreşçilerin Büyük Başarısı İşitme Engelliler Güreş Milli Takımı, Dünya Şampiyonu! Güreşçiler işitme engelliydi. Leyla son zamanlarda çok kilo aldı. Leyla, son zamanlarda fazla kilo aldı. Leyla fazla kilolarından şikâyetçidir. 3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler Emel önce servis elemanıyla konuştu. Servis elemanı tecrübesizdi. Mağazadaki görevli Derya’ya bir oturma odası takımı gösterdi. Mağaza görevlisi, az ilerideki başka bir takımı gösterdi. Görevli: - Sorun değil. Mobilyanın rengini ve desenini şuradaki kumaş kataloğundan beğenirsiniz. Görevli, Leyla’ya koşu bandının kullanımını anlatıyor. Görevliye göre bu koşu bandı en kullanışlı üründür. 4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler Murat: Ücret ne kadar? Sekreter: Aylık altmış lira. Murat: Çok uygun, hemen kaydoluyorum. Emel uygun fiyatlı bir menü seçti. İlk oturma odası takımının fiyatı uygun değil. - Mavi renkli koltuk takımı ne kadar? Seviye-Sayfa International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 A1-10 A2-6 A2-6 A2-68 A2-76 A2-4 A2-4 A2-5 A2-70 A2-71 A2-71 A2-7 A2-7 A2-52 A2-52 A2-52 A2-71 A2-71 A1-28 A2-7 A2-53 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ - 300 TL. Hem çok temiz hem de fiyatı uygun. Fiyatları daha uygun olduğu için biletlerini internet üzerinden alacaklar. 5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler Anne olmadan önce doktoramı yapmak istiyorum. 6. Diğer Örtmeceler -Lavaboyu kullanmak istiyorum. -Lavaboya, personelden başkası giremez! 1065 A2-54 A2-62 A2-43 A1-50 3.1.1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler A1 ders kitabında bir ve A2 ders kitabında dört olmak üzere toplam beş yerde ölümle ilgili örtmece ifadelere yer verilir. Doğrudan ölüm ve ölmek yerine, örtülü ifadelerin kullanımı günlük hayatta da çok sık başvurulan bir anlatım yoludur. 3.1.2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler A2 ders kitabında toplam altı yerde geçen bu tür örtmecelerden işitme engelli ifadesi daha kaba olan sağır sözcüğünün yerini alır ve fiziksel yetersizliği karşılar. Diğer üçü fazla kilo, fazla kilo almak ve çok kilo almak ifadeleri ise şişmanlamak ve şişmanlık sözcüklerini karşılayan daha uygun ifadelerdir. Bunlar sosyal kontrolün doğrudan etkisi alanına giren, kullanıldığında dinleyeni veya okuyanı daha az rahatsız eden örtülü ifadelerdir. 3.1.3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler A2 ders kitabında yedi yerde geçen bu tür örtmeceler, toplumsal bakış açısından prestijli olmayan mesleklerin başat adını örtme maksadıyla kullanılır. Burada pizza dağıtıcısı yerine servis elemanı ve satıcı yerine görevli veya mağaza görevlisi demek kurumsallığı vurgulama açısından daha uygun görülür. 3.1.4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler A1 ders kitabında bir ve A2 ders kitabında dört olmak üzere toplam beş yerde geçen bu tür ifadelerden çok uygun, uygun fiyatlı, fiyatı uygun, fiyatı daha uygun ifadeleri ucuz sözcüğünün yerini alan örtülü sözlerdir. Günlük hayatta ‘ucuz mal’ almaktansa, ‘ekonomik ürün’ün tercih edilmesi gibi (Bilginer 2001: 444) ucuz yerine yukarıda sıralanan ifadelerin kullanımı yeğlenir. Benzer bir yaklaşım pahalı yerine tercih edilen fiyatı uygun değil ifadesinde de görülür. 3.1.5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler Hamilelik ve doğum yapmak bir bakıma cinselliği de çağrıştırdığı için, bu konuda örtmece kullanımına gidilir. Genellikle doğurmak kavramını en güzel şekilde karşılayan, anne olmak ifadesidir. 3.1.6. Diğer Örtmeceler Bu grupta tuvalet terimlerinden en sık kullanılan ve en uygun görülen ifade olarak lavabo karşımıza çıkar. Açık bir şekilde dile getirilmesi ayıp ve kaba kabul edilen bu tür ifadeler doğrudan fizyolojik boşaltımla ilgili olup gizlenmeye en elverişli konulardandır. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1066 Gulmira OSPANOVA 3.2. B1, B2 Orta ve C1 İleri Düzeydeki Kitaplarla İlgili Bulgu ve Yorumlar Tablo 2’de de görüleceği üzere, orta ve ileri seviyelerde örtmece kullanımı temel seviyelere nazaran daha yoğundur. Bilhassa ölüm üzerine temellendirilmiş örtmecelerin anlatıma çeşitlilik, renklilik ve canlılık kazandırdığı görülür. Tablo 2. Yabancılar İçin Türkçe B1, B2 Orta Düzey ve C1 İleri Düzey Ders Kitaplarındaki Örtmece Tablosu Örtmece Söz/Sözcüklerin Kullanımı (B1, B2 ve C1 seviyeleri) 1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler vefat etmek hayata gözlerini yummak 1910 yılında doğdu, 1997 yılında bir kalp rahatsızlığı sonucu vefat etti. Bu çaresiz aşk sonucu günden güne bir mum gibi erir ve pınarın başında can verir. Narkissos nasıl hayatını kaybeder? Dünyadaki benzer sel baskınlarının verdiği zararlar ürkütücü boyutlara ulaştı. 240 milyon kişiyi etkilediği söylenen bu seller, resmî açıklamalara göre şimdiye kadar iki binin üzerinde insanın hayatına mal oldu. Telef olan diğer canlıların ise sayısı belirlenemedi. Bir ayağı çukurda olmak Bir süre önce Trabzon’da yaklaşık üç saat süren yağmur, Sürmene ilçesi ve haritadan silinen Beşköy beldesinde büyük mal ve can kaybına neden oldu, ocakları söndürdü... Hatırlanacağı gibi bu dev dalgalar, 1993’te Endonezya’da bir adanın tamamını kapladı ve iki bin kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı. Yine benzer bir patlamayla oluşan dalgalar sebebiyle Gine’de yaşamını yitirenlerin sayısı ise üç bini aştı. Kemal, babasını geçen yıl bir gıda zehirlenmesi sonucunda kaybettiğini, bunun için ileride gıda alanında başarılı bir mühendis olmak istediğini ama maddi imkânlarının kısıtlı olduğunu anlattı. Çok sevdiğiniz arkadaşınızın bir yakınını kaybettiğini duyuyorsunuz. Her yıl 200-300 insanın yaşamını kaybettiği bu yolda, bunca tehlikeye karşın yoğun bir araç trafiği yaşanıyor. Kaçanların aşağı yukarı yarısı yolda hayatını kaybediyor. Güney Afrika’da son 35 yıl içerisinde birçok dalgıç, köpek balığı saldırısına uğramış ve hayatını kaybetmiştir. Annesini ve babasını kaybeden talihsiz, küçük Hasan’ı Filistin’deki halasının yanına göndermeye gelenler “Orada rahat eder.” diye mırıldanarak evlerine döndüler. Bu mücadelede yenilen Don Kişot materyalist bir dünyada kendi özünü kaybetmektense ölmeyi tercih eder ve günah çıkararak hayata gözlerini yumar. Kaza, sadece can kaybıyla sonuçlanmıştır. İddialara göre geminin yapımında kullanılan demirin soğukta nasıl Seviye-Sayfa International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 B1-87 B1-87 B1-10 B1-86 B1-86 B2-90 B2-90 B2-13 B2-90 B2-90 B2-90 B1-42 B1-66 B1-50 B2-52 B2-39 B2-72 B2-80 C1-71 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ reaksiyona gireceği bilinseydi bu kazada 1500’den fazla insan hayatını kaybetmeyecekti. Uranyumu karıştırırken hata yapan üç mühendis olay esnasında hayatını kaybetti. Bir avuç suda yaşamını tüketmek istemeyen, denizlere hasret cesur bir balığın hikâyesidir bu. Moleküler biyoloji ve genetik, biyoloji alanının son yıllarda en hızlı gelişen dalları olup yaşayan ya da yaşamı sona ermiş tüm organizmaların moleküler düzeyde yapılarını, işlevlerini; bunların birbirleriyle ve çevreyle olan ilişkilerini inceler. Hikâyesinin aksine ironik bir biçimde neredeyse kurumuş Aras Gölü’nde boğulmuş olarak bulurlar bedenini. Hem de henüz denizlere, okyanuslara açılamadan, 28’inde. Peki insan ne zaman bu hâle geldi? Ne zaman insan olduğunu unutup bu ölümlü dünyaya sahip olmaya çalıştı, hırslarının kurbanı oldu? Şu dünya bir kere daha değişecek… Belki eski hâlini alamaz, ama zararı yok, gidenler gitti, gelenler gelsin, insanlar gülmeyi, ağlamayı yeniden öğrensin… Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir. Kılıcı andıran bu görünüm, kimileri tarafından semazenin intihar ederek kendi bedeninden sıyrılması ve yoklukta Allah’a ulaşması olarak ifade edilmektedir. Dost dost diye nicesine sarıldım, / Benim sadık yârim kara topraktır. / Beyhude dolaştım boşa yoruldum, / Benim sadık yârim kara topraktır. Bu kabileden sadece iki küçük çocuk kurtulur. Düşman Han, bu çocukların da yok edilmesini ister; bunun için yaşlı bir nineye görev verir. 2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler Kitabın … iki kusursuz kelebek ve iki engelli gencin aşk hikâyesinden oluşuyor. Bu şenlikte; … özellikle yaşlı ve engelliler düşünülerek hazırlanmış “kibritli mum” … gibi genç beyinlerin zihninden çıkan pek çok parlak fikrin gerçeğe dönüştüğü projeler vardı. Fatma, Gülce’yle neden konuşmak istiyor? c) engellilere bilgisayarını vermesi için Proje ne ile ilgilidir? b) engelliler için kitap seslendirme Biyologlar laboratuvarlarda çalışır. Dolayısıyla biyologların kimyasal maddelere alerjisi olmayan, araştırmacı, doğayı seven, görme engeli bulunmayan, renkleri ayırt edebilen ve dikkatini bir noktada uzun süre yoğunlaştırabilen kişiler olması gerekir. Görme engelliler için sesli kitap hazırlama çalışmasına katılsanız hangi kitabı seslendirmek isterdiniz, sebepleriyle açıklayınız. Oyuncular makyaj sayesinde kendinden yaşça çok büyük ve kilolu birine, bir hayvana, yaralı bir insana veya karşı cinsten birine tıpatıp benzeyebilmektedir. Obezite, yaşam kalitesini ve süresini olumsuz etkileyen çok yönlü bir hastalıktır. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1067 C1-71 C1-71 C1-88 C1-32 C1-89 C1-102 C1-102 C1-112 C1-26 C1-78 C1-82 B1-6 B1-8 B1-35 B1-35 B2-24 B2-56 C1-19 C1-66 1068 Gulmira OSPANOVA Kalori alımı ve harcanması arasındaki kronik dengesizlik sonucunda obezitenin oluştuğu düşünülmektedir. Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalar, hem anne hem de babanın obez olması durumunda çocukta obezite riskinin tek ebeveynin obez olmasına göre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Tek ebeveynin obez olması durumunda ise bu risk yüzde 30-40 arasındadır. Aile çevresinde çok sayıda obez olan bir çocuk, aile bireylerinin obez olmalarına sebep olan yeme alışkanlıklarını paylaşır. Bu nedenle bu çocukların yüksek çevresel obezite riski altında oldukları düşünülür. Çocukluk çağında obez olanların yarısının erişkinlik döneminde de obez olma olasılığı var. Bu da obeziteye yol açan tek etkenin sadece ihtiyaç fazlası yeme alışkanlığı olmadığını gösteriyor. Çocuklukta obezite, yağ hücrelerinin sayısının artmasıyla oluşuyor. Erişkinlikte obeziteyse yağ hücrelerinin sayısının değil, hacminin artmasına bağlı olarak ortaya çıkıyor. 3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler çocuk yetiştirme yurtları huzurevleri Çocuğun annesi kızlarını neden yuvaya vermiştir? 4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler Kemal, babasını geçen yıl bir gıda zehirlenmesi sonucunda kaybettiğini, bunun için ileride gıda alanında başarılı bir mühendis olmak istediğini ama maddi imkânlarının kısıtlı olduğunu anlattı. 5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler Ana rahmi gibi sıcak ve yüklü idi hava. 6. Diğer Örtmeceler Epilepsi ve beyin tümörünü kendi bulduğu yöntemlerle tedavi etti. Yıldızınız bir anda parladığı gibi bir anda sönebilir de. Komşular gelincikle ilgili hangi konuda endişe duyuyor? Genç kadının gelinciğe yaklaşımı niçin değişiyor? dolap çevirmek laf getirip götürmek C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-66 C1-84 C1-84 C1-87 B1-42 C1-79 B1-10 B1-24 B2-41 B2-41 B2-13 C1-68 3.2.1. Ölümü İfade Eden Örtmeceler Ölümü anlatan örtmeceler B1 seviyesinde sekiz, B2 seviyesinde on ve C1 seviyesinde 12 olmak üzere toplam 30 tanedir. Bunların içinde ölüm kavramını somutlaştırarak resmeden bir ayağı çukurda olmak ve hayata gözlerini yummak ifadeleri, aynı zamanda diğer örtmeceler gibi algılamayı da değiştirerek örtülen anlamın daha kolay kabullenilmesini sağlar. Buna benzer şekilde yaşamını tüketmek, yaşamı sona ermek ifadeleri ise insana belli bir süreliğine verilen hayatın tamamlandığını vurgulayan örtülü anlatımlardır. Yaşamını yitirmek, yaşamını kaybetmek, hayatını kaybetmek örtülü kullanımlarının ise hayata sanki maddi bir varlık gibi kaybolabilme ve nereye gittiği bilinmeyen bir şey niteliğini kattığı International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ 1069 söylenebilir. Ceset, ölü yerine tercih edilen beden de söylendiğinde insanı daha az rahatsız eden örtmecelerdendir. 3.2.2. Bedensel Engel İfade Eden Örtmeceler B1 seviyesinde dört, B2 seviyesinde iki ve C1 seviyesinde 11 olmak üzere toplam 17 tanedir. Fiziksel engelli insanları rencide etmemek için sakat yerine engelli, kör yerine görme engelli ifadeleri kullanılır. Aksi takdirde bedensel engelli kimseyi üzmenin yanı sıra konuşanın kaba veya patavatsız olarak algılanması da kaçınılmazdır. Bunun gibi şişman karşılığı kilolu, çok şişman yerine obez ve çok şişmanlık için obezite sözcüklerinin kullanılması yaygın örtmecelerdendir. 3.2.3. Sosyal Alanlarla İlgili Örtmeceler Sosyal alanlarla ilgili örtmecelerden C1 seviyesinde kullanılanları üç tanedir. Bunlardan biri genel kabul görmüş olan huzurevi olup Bilginer’in de söylediği gibi “aslında yaşlı insanlarımıza pek huzur verici yerler oldukları söylenemez, fakat ‘yaşlılar yurdu’ demek yerine, ‘huzur evi’ demek yöneticiler tarafından tercih edilmektedir.” (Bilginer 2001: 443). Bunun gibi çocuk yetiştirme yurdu ve yuva ifadeleri de yetim ve öksüz çocukların barındığı kurumlar olup sosyal ve psikolojik açıdan örtük anlatıma müsait kavramlardır. 3.2.4. Ticari ve Ekonomik Olgularla İlgili Örtmeceler Bu alanda kullanılan örtmece B1 seviyesinde sadece bir yerde geçer. Parasız veya yoksul yerine, söylendiğinde daha hafif ve yumuşak bir ifade olarak kabul edilen maddi imkânları kısıtlı örtmecesi tercih edilir. 3.2.5. Gebelik ve Doğumla İlgili Örtmeceler Hastalık gibi gebelik ve doğum da insanlarda endişe yaratan fizyolojik hâllerdendir. Ayrıca yukarıda da söylediğimiz gibi cinselliği çağrıştırdığından, hamile için çeşitli adlandırmalara gidilmesinin sebebini utanma duygusuna bağlayanlar da vardır (Çetin, 2008: 205). C1 seviyesinde bu tür örtmece örneği bir tanedir. Hamileliği anlatmak için başvurulan yüklü deyimi, ağırlık ve yük kavramlarını çağrıştıran dikkate değer bir örnektir. 3.2.6. Diğer Örtmeceler Örtmece yapmanın yaygın yollarından biri yabancı dilden yeni sözcükler, terimler almaktır. Bunların anlamları tam anlaşılamadığı için, kullanılırken çok itici veya ürkütücü gelmez. Bu yöntem sayesinde kastedilen kavramın tahrip edici özelliği ortadan kaldırılmış olur. Özellikle tıp alanında sıkça görülen batı kaynaklı kelimelerin örtmece niteliği taşıdığı, kullanıldığında hastalık kavramının oluşturabileceği olumsuz etkiyi yumuşattığı görülür (Ospanova 2014: 198). Bu bağlamda, metinde geçen epilepsi terimi diğer adı olan sara hastalığına nazaran nispeten daha uygun bir kullanımdır. Sevilmeyen ve uğursuz sayılan hayvana gelincik şeklinde güzel bir adın verilmesi de güzel bir örtmece örneğidir (Aksan 2006: 169). International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1070 Gulmira OSPANOVA Öneriler: 1. Yabancılara örtmecelerin öğretiminde basitten karmaşığa, somuttan soyuta doğru bir yol izlenmelidir. 2. Öğretilen örtmece söz/sözcüklerin eş, zıt veya yakın anlamlı örnekleri de verilmelidir. Bunların metin içinde tekrarlanması, ünite sonundaki alıştırmaların eşleştirme şeklindeki sorularında yer alması, öğrencilerin örtmece söz/sözcükleri benimsemelerinin yanı sıra, sesteş, eş ve zıt anlamlı kelimeleri öğrenmeleri de kolaylık kazanır. 3. Öğrencilerin millî kimliğini, dinî inancını ve benzeri değer yargılarını rencide edebilecek özellikteki örtmecelerin kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Örneğin, anladıysam Arap olayım, Arap saçı gibi, papaza dönmek vb. 4. Kullanılan, yaşayan dil öğretilmelidir. Örtmecelerin çok çeşitlilik, yaygınlık ve değişkenlik arz etmesi dikkate alınarak öğrencilerin dil seviyesine ve konuya göre, yazılı ve sözlü anlatımda en çok kullanılan örtmece söz/sözcükler verilmelidir. 5. Bütün bunlar yapılırken ders kitaplarında örtmece söz/sözcüklerin dengeli dağılımı sağlanmalıdır. Temel seviye kitaplarında örtmece örneklerine daha az yer verilirken, orta ve ileri seviyelerde daha yoğun kullanım tercih edilmelidir. 6. Yabancılara Türkçe öğreten kitaplar hazırlanırken kültür taşıyıcısı ve etkili konuşma unsuru olan örtmeceler, örtülü ifadeye sahip deyimlerle desteklenerek ele alınıp metinlere ve alıştırmalara yerleştirilmelidir. 7. Üst dil olan şiirlerin yorumlanmasında, edebî sanatları sezdirmenin örtmece kazanımıyla bağlantısı göz önünde bulundurulmalıdır. 4. SONUÇ Yabancılara Türkçe öğretiminde hangi örtmecenin niçin, nasıl kullanılması gerektiği konusunda örneklem olarak seçilen kitaplardaki örtmece varlığı nicel ve nitel yönlerden değerlendirilerek araştırmamızda şu sonuçlara ulaşılmıştır: 1. Türkçe, güzel ve kibar konuşma ile ilgili örtmece kadrosu bakımından çok zengin bir dildir. Türkçe örtmecelerdeki ifade zenginliği, derinliği ve çeşitliliği başlı başına araştırılmaya değer bir konudur. Çünkü örtmecenin ortaya çıkmasını sağlayan nedenler, oluşum yolları, kullanım alanları, çoğu örtmecenin birer deyim niteliğini taşıması, bazı edebî sanatlarla benzeşmesi, dil yetkinliğindeki yeri ve önemi ortadadır. 2. Örtmeceler, bir halkın dinî ve millî değerlerini, dünya görüşü ile sosyal kontrol unsurlarını taşır. Örtmeceler, deyim ve atasözleri gibi bunları gelecek nesle iletme görevini üstlenir. Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenlere verimli kültür aktarımı sağlayabilmek için örtmecelerin öğretimi edebî sanatlar kadar büyük önem taşır. 3. Örtmeceler, ana dili Türkçe olanlar kadar yabancı dil olarak öğrenenler için de insan ilişkilerinde kendini en güzel şekilde ifade edebilmesi, sağlıklı iletişim kurabilmesi ve görgü kuralları çerçevesinde kibar konuşabilmesi için kaçınılmaz bir dil olayıdır. Türkçe öğrenen bir yabancı örtmece söz/sözcükleri ne kadar yerinde ve doğru kullanırsa, o kadar International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ 1071 Türkçeye, Türk kültürüne hâkim sayılacaktır. Böylece iletişim yüzeysel olmayacak ve Türkçe konuşan yabancı ile ana dili Türkçe olanlar arasında gönül bağı oluşacaktır. 4. Kitap için yazılmış metinlerde örtmece söz/sözcüklerin dilin doğal akışında kullanılarak metinlere yerleştirildiği gözlemlenmiştir. Bu örtmecelerin tamamının yazılı ve sözlü anlatımda sık kullanılan ifadeler olduğu söylenebilir. Ancak söz konusu ders kitapları, hangi örtmecenin kazandırılacağı noktasında herhangi bir sistem gözetilmeksizin düzenlenmiştir. 5. Tablolar incelendiğinde temel seviyelerde doğal olarak örtmece söz/sözcüklerin az kullanıldığı görülmüştür. Seviyeler ilerledikçe örtmece kullanımında da artış göze çarpmaktadır. Ancak örtmecelerle ilgili yeterli uygulamaya yer verilmediği görülmektedir. Kitapların geneline bakılırsa metinlerde ve alıştırmalarda geçen çeşitli örtmece söz/sözcükler bulunmasına rağmen bunlarla ilgili yeterli etkinlik ve alıştırmanın yer almaması kitabın eksik yönlerindendir. Ayrıca kitaplarda geçen örtmecelerin dışında ünite konusuyla ilgili olarak ve kitabın seviyesine göre de farklı örtmece örneklerine yer verilmemesi ayrı bir eksikliktir. KAYNAKÇA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Ahmetov, A. K. (1995). Türki tilderindegi tabu men evfemizmder. Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bilim Akademisi, A. Baytursınulı Dil Bilimi Enstitüsü, Kazak Devlet Dünya Dilleri Üniversitesi. Almatı: Gılım. Akpınar, T. (1985). Dünyada ve Türklerde Ağza Alınması Yasak (Tabu) Kelimeler. Folklor ve Etnografya Araştırmaları. İstanbul: Anadolu Sanat Yay., 13-26. Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil. Ana Çizgileriyle Dilbilim. Cilt 3. Ankara: TDK Yay. Aksan, D. (2006). Türkçenin Zenginlikleri, İncelikleri (2. bs.). Ankara: Bilgi Yayınevi. Bilginer, H. (2001). Batı Dillerinde ve Türkçede Güzel Adlandırmalar. Türk Dili, 598, 441-445. Çetin, E. (2008). Türkçede Gebelere Ad Verme Yolları. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3/3, 189-211. Demirci, K. (2008). Örtmece (Euphemism) Kavramı Üzerine. Milli Folklor, 10/77, 21-34. Karabulut, F. ve Ospanova G. (2013). Örtmece Sözlerin Mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde Karşılaştırmalı Model Analizi. Teke Dergisi, 2/2, 122-146. Killi, G. (2006). Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/3, Ankara, 50-65. Ospanova, G. (2014). Türkiye Türkçesinde Örtmeceler. Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri. Ozil, Ş. (1991). Dil ve Kültür, Çağdaş Kültürümüz, Olgular, Sorunlar. Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği. İstanbul: Cem Yayınevi. Tapan, N. (1995). Yabancı Dil Olarak Almanca Öğretiminde Yeni Bir Yöneliş: KültürlerarasıBildirişim-Odaklı Yaklaşım. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi, IX, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 149-167. Zelenin, D. K. (1929). Tabu slov u narodov Vostoçnoy Evropı i Severnoy Azii. Çast II. Zapretı v domaşney jizni. Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii, C. IX, Leningrad. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1072 Gulmira OSPANOVA Ek3 Yabancılar İçin Türkçe A1, A2 Temel Düzey, B1, B2 Orta Düzey ve C1 İleri Düzey Ders Kitaplarında Örtmece Dağılım Tablosu Örtmece Söz/Sözcükler A1 anne olmak annesini ve babasını kaybetmek babasını kaybetmek baş yitirmek Beden bir ayağı çukurda olmak can ve mal kaybı can kaybı can vermek çocuk yetiştirme yurdu çok kilo almak çok uygun dolap çevirmek Engelli Epilepsi fazla kilo fazla kilo almak fiyatı uygun fiyatı uygun değil fiyatları daha uygun Gelincik Gitmek görme engeli görme engelli Görevli hayata gözlerini yummak hayata veda etmek hayatı son bulmak hayatına mal olmak hayatını kaybetmek hayatta değil Huzurevi İntihar intihar etmek işitme engelli kara toprak A2 1 B1 B2 C1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 4 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 3 2 3 Örtmece söz/sözcüklerin seviyelere göre dağılımı verilmiştir. Her örtmecenin hangi seviyede kaç defa geçtiği gösterilmiştir. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE ÖRTMECENİN ROLÜ: GAZİ TÖMER ÖRNEĞİ Kilolu köpek öldüren küplere binmek laf getirip götürmek Lavabo mağaza görevlisi maddi imkânları kısıtlı olmak mal ve can kaybı obez obezite ocakları söndürmek ölümlü dünya servis elemanı telef olmak uygun fiyatlı vefat etmek yaşamı sona ermek yakınını kaybetmek yaşamını kaybetmek yaşamını yitirmek yaşamını tüketmek yıldızı sönmek yok edilmek yuva yüklü Toplam 1073 1 1 1 1 2 1 1 1 7 8 1 1 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 4 22 15 19 International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1 1 1 35