5.sınıf zambak konu anlatımı
Transkript
5.sınıf zambak konu anlatımı
• U N ITE 1. BÖLÜM Besinler ve Özellikleri 2. BÖLÜM Besinlerin Sindirimi 3. BÖLÜM Vücudumuzda Boşaltım A. CANLILAR NEDEN BESLENİR? Büyüme ve gelişme, canlılar ile cansızlar arasındaki farklardan biridir. Yeni doğmuş yavru bir canlının hızla büyüdüğü gözlemlenir. Canlı nın büyümesi sizce hangi etkenlere bağlıdır? Yavru birey beslenme se büyüyebilir mi? Canlılar büyümek için beslenmek zorundadır. Ayrıca günlük hayat ta gerçekleştirilen bütün faaliyetler için enerji gereklidir. Canlılar ihti yaç duydukları enerjiyi besinlerden sağlar. Canlılar; ► Büyüm e vücut yapılarının yenilenm esi ve gelişm esi için, ► İhtiyaç duyulan enerjinin üretilm esi iç in , ► Solunum , dolaşım , boşaltım g ib i vücut fonksiyonlarının devam ı için beslenirler. B. BESİN İÇERİKLERİ Besinler canlılar için çok önemli maddelerdir. Bu se beple besinlerle ilgili pek çok araştırma yapılmıştır. Bunların sonucunda yiyeceklerde bulunan besin içe rikleri tespit edilmiştir. Günümüzde insanların tüketti ği yiyeceklerde hangi besinlerin bulunduğu büyük öl çüde bilinmektedir. Her gün yemekte ve öğün aralarında yediğimiz yiye cekler birden fazla besin türü içerir. Ancak yiye cekler en çok bulundur duğu besin gruplarına dahil edilir. Yiyeceklerde bulunan besin maddele ri; karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, su ve mine ral olarak gruplandırılır. 5. Sınıf 1. Karbonhidratlar Karbonhidratlar, vücudun enerji ihtiyacını karşılama da öncelikle kullanılan besin grubudur. Ağırlıklı olarak bitkisel kaynaklı besinlerde bulunur. Buğday, pirinç, mısır, yulaf, patates, şeker kamışı gi bi bitkilerde karbonhidrat miktarı fazladır. Yemeklerde yediğimiz makarna, pilav, ekmek, kuru fasulye ve patates gibi yiyeceklerle vücudumuza karbonhid rat alırız. Meyve ve seb & zelerde bulunan, sindiri mi kolaylaştıran lifler de karbonhidrattır. /. Bölüm: Besinler ve Özellikleri (arbonhidratlar, vücutta kolayca parçalanarak ve hızbir şekilde enerjiye dönüşür. Bunları Bilelim Üzerine lügol damlatıldığında yiyeceklerin mavi - mor renge dönüşmesi, besinlerde karbonhidrat bulunduğunu gösterir. Bu bitkilerden elde edilen yağlar yemeklerde kullanılır. Ayrıca badem, ceviz, fındık ve kabak çekirdeği gibi kuru yemişler de yağ oranı fazla olan bitkisel besinlerdendir. Yağ bakımından zengin hayvansal besinler ise et, ba lık, süt, peynir ve tereyağıdır. Bunları B ilelim -------------- — ~ Beyaz bir kâğıda sürtüldüğünde kâğıdı şeffaflaştı ran veya kağıt üzerinde parlak bir leke bırakan be sinlerde yağ bulunur. 2. Proteinler Proteinlerin, vücutta yapıcı ve onarıcı görevleri vardır, nsan vücudunun su dışındaki ağırlığının büyük bölü münü proteinler oluştu rur. Bu sebeple büyüme ve gelişme için proteinler çok önemlidir. Kırılan kemiklerin iyileş i - togurt , Sİ i mesi, vücutta oluşan ya ra ve kesiklerin iyileşmesi ve hastalıklara karşı direnç kazanılması için proteinler gereklidir. 4. Vitam inler Vitaminler vücutta düzenleyici göreve sahiptir. Ayrıca vücudun direncini artırır ve hastalıklara karşı korur. Seb ze ve meyveler vitamin yönünden zengin yiyeceklerdir. Büyüme ve gelişmede bütün besinlerin olduğu gibi vi taminlerin de etkisi vardır. Sindirilmeden kana geçer. Hem hayvansal hem de bit kisel besinlerde protein bu lunabilir. Fasulye, nohut, mercimek )ibi baklagillerde; buğday, yulaf, çavdar, arpa gibi taııllarda ve kuru yemişlerde protein bulunur. Bunları Bilelim Üzerine sulandırılmış nitrik asit damlatıldığında yi yeceklerin sarı renk alması besinlerde protein bu lunduğunu gösterir. 3. Yağlar Vücudumuz için gerekli enerjiyi sağladığımız besinerden birisi de yağlardır. Vücutta bulunan karbonhid ratlar, uzun süre aç kalındığında ya da çok fazla enerji üketildiğinde enerji ihtiyacını karşılamayabilir. Bu du rumda yağlar enerji kaynağı olarak kullanılır. Yağlar hem bitkisel hem de hayvansal be sinlerde bulunabilir. Ayçiçeği, mısır, zeytin, yerfıstığı, susam ve so ya bitkilerinin tohum ve meyvelerinde bol mikarda yağ bulunur. i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Vücudumuzda temel olarak altı vitamin çeşidi bulunur. Aşağıdaki tabloda vitamin çeşitleri ve o vitaminler yö nünden zengin besinlerin bazıları verilmiştir. Vitamin çeşidi Görevleri ve bulunduğu besinler D Büyümeye yardımcı olur. Yeşil sebzelerde, süt, yumurta ve balıkta bol bulunur. B Birden fazla çeşidi vardır. Sinir ve kasların geli şiminde görev yapar. Et, süt ve süt ürünlerinde bol bulunur. C Bağışıklığı destekler, nezle ve grip olunca vücu dun direncini artırır. Yeşil sebze, meyveler ve tu runçgillerde çok bulunur. D Kemik ve diş gelişiminde etkilidir. En çok yumur ta, balık, süt ve peynirde bulunur. E Vücudun büyüme ve gelişmesine yardımcı olur. Tahıl, sebze, süt ve yumurtada bol bulunur. K Yaralanma sırasında kanın pıhtılaşmasında rol oy nar. Et, mısır, muz ve yeşil sebzelerde bol bulunur. Örnek Vitam inlerden bazıları in san vü cudunda d e p o la n a b ilir anca k bazıları depolanam az. B u se b e p le vitam inlerin g ü n lük düze nli olarak alınm ası gerekir. Karbonhidrat ile yağlar arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi ortaktır? A) Lügol çözeltisi ile mavi renk verme B) Canlıların enerji ihtiyacını karşılama 5. Su C) Şekerli yiyeceklerde bulunma ve tatlı olma Bütün canlıların yapısında önemli yer tutan bir madde dir. İnsan vücudunun yaklaşık % 70’i sudur. Pek çok hayatsal faaliyetin gerçekleşmesi için su gereklidir. Su, insan vücudunda dü ze nleyici olarak gö rev yapar. D) Deri altında depolanarak bazı canlıları soğuktan ko ruma Vücut ısısının ayar lanması ve bazı atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması su sa yesinde gerçekleşti rilir. İnsanlar ihtiyaç duydukları suyu, su içerek karşılar. Bununla birlikte yenilen besinlerle de su alınır. Özel likle kavun, karpuz gibi meyvelerde ve taze sebzeler de su oranı fazladır. Çözüm.. Lügol karbonhidratların ayracıdır. Yiyeceklerdeki kar bonhidratlar lügol çözeltisiyle mavi - mor renk oluş turur. Karbonhidratlar şekerli yiyeceklerde daha çok bulunur ve tatlıdır. Yağlar bazı canlıların derileri altın da bulunarak ısı yalıtımı sağlar ve canlıları soğuktan korur. Karbonhidrat ve yağlar canlıların enerji ihtiya cını ortak olarak karşılar. Cevap B Örnek _ Besinlerde bulunan vitaminler; 6. M ineraller I. Vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Mineraller, vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Do ğada hazır olarak bulunan besin maddesidir. Yediğimiz yiyecek ve içeceklerle vücudumuza mineralleri alırız. II. Yeterince alınmadığında vücut direnci zayıflar ve hasta olma olasılığı artar. III. Sindirim organlarında parçalandıktan sonra kana geçer. Suda, maden suyunda, meyve sularında, sebze ve meyvelerde mineral bulu nur. şeklindeki özelliklerden hangilerine sahiptir? Buraya kadar besinler hak kında genel bilgiler verildi. Aşağıda verilen besinler ve öncelikli görevleri tablosu nu inceleyiniz. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve Çözüm.. Öncelikli Görevi Besin Çeşidi Enerji verici Karbonhidrat ve yağlar Yapıcı ve onarıcı Proteinler Düzenleyici Vitamin, su ve mineraller Vitaminlerin A, B, C, D, E ve K vita mini olarak çeşitleri bulunur. Vita minler sindirilmeden kana geçer ve düzenleyici olarak görev yapar. Vitaminler yeterince alınmadığın da organların çalışmasında so runlar ortaya çıkar ve çeşitli has talıklar meydana gelir. Cevap B 5. Sınıf 7 . Bölüm: Kesinler ve Özellikleri C. DENGELİ BESLENME Besin Piramidi ve Özellikleri Vücudun sağlıklı kalabilmesi, faaliyetlerini devam etti rebilmesi, büyüme ve gelişmesini sürdürebilmesi için bju ihtiyaçları karşılayacak kadar besin tüketilmesi ge rekir. Ayrıca yapım, onarım faaliyetleri ve enerji ihtiya cının karşılanması için de besin alınmalıdır. Bir kişinin günlük olarak besin tüketiminde hangi gı dalara ağırlık verilmesi gerektiğini gösteren üçgen ya pıya besin piramidi denir. Besin piramitleri sağlıklı beslenmenin gerçekleşme si için tüketilmesi gereken besin çeşitlerini gösterir. Yağ ve tatlı grubu , yumurta balık grubu Sebze ve meyve grubu Vücudumuz yapıcı onarıcı, enerji verici ve düzenleyi ci besinlerin tamamına ihtiyaç duyar. Bu sebeple her öğünde değişik besin maddelerinden belirli miktarlar da yemeliyiz. Vücudun ihtiyaç duyduğu besin mad delerinin doğru aralıklarla, gerektiği kadar alınmasına dengeli beslenme adı verilir. Normalde günde ortalama 8 bardak su içilmelidir. Çok sıcak havalarda ve spor yapma gibi durumlarda içilen su miktarı artırılmalıdır. Dengeli beslenmede karbon hidrat, protein ve yağların vitamin ve minerallere göre daha fazla alınması gerekir. Alınan besinlerde eksiklik olması vücudun çalışma dü zenini ve sağlığını bozar. Besin çeşidi eksikliğinden kaynaklanan pek çok hastalık vardır. Sağlıklı beslen me sadece gerekli besinlerin alınması değil aynı za manda zararlı besinlerden de uzak durulmasıdır. Boyalı, katkı maddeli, asitli gıdalar sağlığımıza zarar verir. Hamburger, pizza, patates kızartması gibi hazır gıdaların aşırı tüketilmesi kötü bes lenme alışkanlıklarıdır. I ) Bunları Bilelim Geceden itibaren uzun süre aç kalındığı için, vücu dun enerji ihtiyacını karşılamak için güne iyi bir kah valtı ile başlamak gereklidir. Makarna, ekmek ve tahıl grubu t Dengeli beslenme sağlıklı yaşamı sağlar. Sağlıklı ya şamak için yiyecek ve içeceklerden besin piramidin de gösterilen oranlarda tüketilmelidir. Besin piramidinin alt katında yer alan besinlerden da ha çok, besin piramidinin üst katında yer alan besin lerden daha az tüketilmelidir. Buna göre karbonhidrat, protein ve B vitamini oranı yüksek olan besinlerden çok miktarda tüketilir. An cak yağ ve tatlı oranı yüksek olan besinlerden ise da ha az tüketilmelidir. Çünkü ihtiyaçtan fazla tüketilen yağ ve tatlı grubu besin ler kişilerin hızla kilo alarak şişmanlamasına yol açabilir. Örnekı V D. BESİN ve TEKNOLOJİ 3 ...... Teknolojik gelişmeler, insanların yiyecek ve içeçeklerinde çeşitliliği artırmıştır. Bazı meyve suları, mısır gevrekle ri, bazı süt ürünleri, şekerlemeler, çikolatalar, mayonez, ketçap ve dondurulmuş gıdalar teknolojik gelişmeler sonucu ortaya çıkan yiyecek çeşitlerinden bazılarıdır. Dengeli ve sağlıklı beslenmek için; I. Enerji verici, yapıcı-onarıcı ve düzenleyici besinler den yeterli miktarda tüketilmelidir. II. Asitli ve gazlı içeceklerden çok tüketilmelidir. Ancak bu besinlerde kullanılan koruyucu maddeler,1 tatlandırıcılar ve gıda boyaları çoğunlukla doğal değil dir. Bu tür besinler ve ambalajlı gıdalar kullanılırken son kullanma tarihine, tarım bakanlığından izinli olmasına, TSE belgeli olmasına dikkat etmeliyiz. Paket üzerinde bulunan, içerikle ilgili bilgileri okumalıyız. III. Yağ ve tatlı grubu besinlerden bol miktarda tüketil melidir. gibi faaliyetlerden hangileri yapılmalıdır? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III Aldığımız sebze ve meyveler ezik ve çürük olmamalı, parlak, diri, taze ve olgun olmalı aynı zamanda canlı görünmelidir. Mümkün olduğunca meyve ve sebzele ri mevsiminde tüketmeliyiz. Çözüm .. Vücut için gerekli olan farklı besinlerden yeterince tü ketilmesi sağlıklı beslenmek için gereklidir. Asitli, gazlı ve katkı maddeli besinlerin fazla tüketilmesi vücut or ganlarına zarar verir. Dengeli beslenmek için kilo al dırıcı yağ ve tatlı grubu besinler en az tüketilmelidir. Cevap A i? -»e O -O Tükettiğimiz besinlerin doğal ve taze olması sağ lığımız için önemlidir. Çünkü bayatlamış olan yi yecek ve içeceklerin besin değeri azalır, hastalık yapıcı olan etkenlerin ortaya çıkma ihtimali artar. Bozuk besinlerin tüketilmesi insanlarda zehirlen meye sebep olmaktadır. - Örnek 4 \------------1 --------------------------- Dengeli beslenme ve sağlıklı büyümeyi sağlamak için, aşağıdaki beslenme yöntemlerinin hangisi uy gulanmalıdır? A) Yağlı besinlerden çok, vitaminli besinlerden az tü ketilmelidir. B) Mineralli besinlerden çok, proteinli besinlerden az tüketilmelidir. C) Yağlı besinlerden az, proteinli besinlerden çok tü ketilmelidir. D) Vitaminli besinlerden çok, karbonhidratlı besinler den az tüketilmelidir. Çözüm .. Dengeli beslenmeyi sağlamak yağlı ve şekerli besin lerden az, proteinli ve vitaminli besinlerden daha çok tüketilmelidir. Proteinler yapıcı-onarıcı oldukları için büyüme faaliyetinde daha çok etkili olurlar. Cevap C 5. Sınıf Bir yiyecek ve içeceğin besin değeri onun doğal ve tazelik durumuyla ilgilidir. Taze besinler dengeli bes lenmeye yardımcı olur. Açıkta bırakılan besinler bir süre sonra tazeliğini kaybederek bozulmaya başlar. Besinlerin bozulmasını önlemek için konserve yap ma, soğuk ortamda saklama, kurutma gibi bazı uy gulamalardan faydalanılır. 7 . Bölüm: Besinler ve Özellikler, Sağlıklı beslenmek için, aşağıda verilen hususlara (jlikkat edilm elidir. Son kullanma veya tüketim tarihi geçmiş olan ürün ler satın alınmamalı, evdeki son kullanma tarihi geç miş ürünler kullanılmamalıdır. Dikkat Edelim Paketlenmiş ürünlerin içerisinde katkı maddeleri vardır. Son tüketim tarihi geçen ürünlerde katkı madde leri bozularak gıda zehirlenmesine sebep olmaktadır. Katkı maddele rinin etkinliğini kaybetmesi süt gibi hazır gıdalarda mikroskobik can lıların çoğalarak hastalık oluştura cak duruma gelmesine sebep olur. Sağlığın korunması ve dengeli beslenme için kişile re özel beslenme plan ve programı hazırlayan, eği tim veren kişilere diyetisyen denir. Gıdaların işlenmesi, paketlenmesi, korunması, ye ni gıdaların üretilmesi konusunda araştırmalar ya pan kişilere gıda mühendisi denir. Farklı besinleri çeşitli yöntemlerle yenebilecek du ruma getiren ve mutfakta toplu olarak yemek hazır layan kişilere aşçı denir. Örnek g , --------------------- Sağlıklı beslenmeyi sağlamada, aşağıda verilenler den hangisinin etkisi voktur? Hazır gıdalara eklenen renklendirici ve suni tatlan dırıcı maddeler sağlık açısından olumsuz etkilere sahiptir. Ürünler sağlıklı koşullarda üretilmiş olmalıdır. Bunun için ürün üzerinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığının izniyle üretildiğine dair ifade TSE (Türk Sdandartları Enstitüsü) kalitesini gösteren logo aranmalıdır. Marketlerden taze ve temiz görünen ürünleri satın almalıyız. Yırtık ve ezilmiş pa ketleri satın almamalıyız. Alış veriş yapılan yerin güven li ve temiz olmasına dikkat et meliyiz. Sebze ve meyve gibi önceden ilaçlanmış olabilecek ürünleri tüketmeden önce suda iyice yıkamalıyız. Satın aldığımız ve bir kısmını tükettiğimiz ürünleri açıkta bırakmamalıyız. Pratik Bilgi Havadaki m ikroskobik canlılar besinlere bulaşa rak onların daha hızlı bozulmasına sebep olur. Bun dan dolayı besinlerin daha uzun süre dayanması için kapalı, serin ve havası az olan ortamlarda tu tulmasını sağlamalıyız. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim A) Besinlerin kapalı ortamlarda bekletilmesi B) Yırtık paketlerdeki ürünlerin alınarak tüketilmesi C) Meyve ve sebzelerin iyice yıkanması D) Kokuşmuş olan ürünlerden uzak durulması Çözüm.. Kapalı ortamlarda tutulan besinler bozulmaya karşı daha dayanıklı olur. Yırtık paketlerdeki besinler daha hızlı bozulur. Meyve ve sebzeler iyice yıkanarak temiz lenir ve sağlıklı beslenmede kullanılabilir. Kokuşmuş olan ürünlerde zararlı canlılar çoğalmıştır. Cevap B E. SİGARA ve ALKOLÜN ZARARLARI Zararlı maddeler insanlarda hem beden sağlığının hem de ruh sağlığının bozulmasına sebep olur. Bununla bir likte sağlığa zararlı maddelerin pek çok toplumsal ve ekonomik zararları da vardır. Günümüzde, kullanımı en yaygın olan sağlığa zararlı maddeler; sigara ve alkoldür. Sigara, dünyanın en yaygın zararlı alışkanlığıdır. Si gara, ince kâğıda kıyılmış tütünün sarılmasıyla üretilir. Ülkemizde de sigara kullanımı dünyada olduğu gibi oldukça yaygındır. Aynı za manda sigaraya başlama yaşı her ge çen gün düşmektedir. Özellikle gelişmek te olan ülkelerde sigara içme alışkanlığı daha hızlı artmaktadır. Sigarada dört binden fazla zararlı madde bulunduğu tespit edilmiştir. Sigaradan en fazla solunum organla rı zarar görmektedir. Ancak sigarada bulunan zehirler kan yoluyla vücuda dağıldığı için bütün vücut sigara dan olumsuz etkilenmektedir. Sigarada araba egzoz larından çıkan karbonmonoksit gazı da bulunmaktadır. Problemlerden alkolle kaçmaya çalışmak yerine çözüm için adım atmak gerekir. Bununla birlikte bazı insanlar mutlu olduklarında veya özel günlerde alkol kullanır. Ne yazık ki bu mutlu ve özel günler çoğu zaman alkol nedeniyle sorunlu bitmektedir. Bunun pek çok örne ğini çevremizde görmekteyiz. Alkol kullanımının sebep olduğu hastalıklar ş ö y li özetlenebilir. ★ Alkol karaciğeri tahrip eder. Ka raciğerin yağlanmasına ve siroz hastalığına sebep olur. (Sigara içenin akciğeri) (Normal akciğer) Sigaranın kullanıcılara verdiği belli başlı zararları şöyle özetleyebiliriz: * Solunum yollarını tahriş eder. Astım ve bronşit has talıklarına sebep olur. Nefes darlığı meydana gelir. * Akciğer ve gırtlak kanserlerinin %90’ı sigaradan kaynaklanmaktadır. * Kalp ve damar hastalıklarının en önemli sebeple rinden biridir. * Mide hastalığı ve sindirim bozukluklarına sebep olur. * Hamile kadınların sigara kullanması bebeğin sakat ve düşük kilolu doğmasına sebep olabilir. Sigara içenlerin çevresinde bulunan ve onun duma nından soluyan kişiler de sigaradan zarar görür. Ken disi sigara içmeyip sigara içen diğer insanlardan etki lenenlere pasif içici adı verilir. Pasif içiciler, sigara kullananlar gibi sigaradan etkile nirler. Pasif içicilikten en çok bebekler ve çocuklar za rar görür. Sağlıklı toplum, sağlıklı bireylerden meyda na gelir. Sigara tiryakiliğinin fazla olduğu toplumlarda, toplum sağlığı da bozulur. Sigaranın çevreye verdiği zararlar da çok fazladır. Siga ra dumanı havayı kirletir. Çevreye atılan boş sigara pa ketleri ve izmaritler çevre kirliliği meydana getirir. Siga ra yangınlara, özellikle orman yangınlarına sebep olur. Bazı insanlar kendilerini daha rahat hissedecekle ri ve dertlerini unutacak ları düşüncesiyle alkol kullanırlar. Alkol hiçbir meselenin çözümü ola mayacağı gibi insanların sorunlarını artıran bir et kendir. 5. Sınıf ★ Beyin ve sinir hücrelerinin ölme sine sebep olur. Ölen sinir hücrelerinin yerine ye nisi gelmez. ★ Gastrit ve bağırsak hastalıklarına yol açar. ★ Görme, işitme ve dokunma duyuları zayıflar. ★ Kan damarları genişler. Yüzde ve boyunda kızarma olur. Deri tahriş olur. Yüksek tansiyona yol açar. ★ Böbrek yetmezliğine ve kansızlığa neden olur. Alkol bağımlılığı bir hastalıktır. Bu hastalıktan tedav olarak kurtulunabilir. Sağlıklı yaşamak için sigara ve al kolden uzak durulmalıdır. Bununla birlikte bu madde lerin kullanıldığı ortamlara hiç girilmemelidir. Vücut sağlığını korumanın en iyi yollarından biri spor ve açık alanlarda yürüyüş yapmaktır. Sağlık için doğal katkısız ve besleyici yiyecek ve içeceklerden dengeli bi şekilde tüketilmelidir. Alkollü ve asitli içecekler yerine ayran, meyve suyu, çay gibi içecekler tercih edilmelidir Aşağıdakilerden hangisi sağlığa zararlı alışkanlık larla ilgili vanlış bir bilgidir? A) Sigarada dört bin civarında zararlı madde vardır. B) Alkolün aile ve toplumla ilgili pek çok zararı vardır C) En yaygın zararlı alışkanlık sigaradır. D) Sigara ve alkol bağımlılığından kurtulmak kolaydır Çözüm.. Sigara içenler, her nefeste 4000 civarında zararlı mad deyi akciğerlerine alır. Alkol toplumsal, ailevi ve bi reysel bir çok soruna sebep olur. En yaygın zararlı alışkanlık sigaradır. Sigara ve alkol bağımlılığından kurtulmak oldukça zordur. Cevap D 7 . Bölüm: Besinler ve Özellikleri E tk in lik o□ ■o Doğru - Yanlış Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Canlılar büyümek ve hareket etmek için be sin ve enerjiye ihtiyaç duyar. > 2. Sigara ve alkol düzenli olarak kulllanan kişi E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. su - beslenme - dengeli beslenme - meyve ve sebzeler - protein - C - karbonhidrat - pasif içici - süt - yağ - A - yağlar - karbonhidrat lere zarar vermez. > 3. Proteinler yapıcı-onarıcıdır ve insanın bü 1. Yapıcı ve onarıcı besinlere.....................örnek yüme ve gelişmesine yardımcı olur. > 4. C vitamini kemik ve diş gelişimi için çok verilir. 2........................canlıları cansız varlıklardan ayıran önemli olan bir besindir. > 5. Ekmek, reçel, bal, patates, pilav ve üzümde karbonhidrat oranı yüksektir. J > 6. Sebze ve meyve grubu besinler içerisinde bol miktarda vitamin bulunur. > 7. Kurutulmuş ve dondurulmuş besinler taze besinlere göre daha kısa süre dayanır. > 8. Et, tavuk, balık ve yumurtada bol miktarda protein bulunur. özelliklerden birisidir. 3. Beyaz kağıt kullanarak yiyeceklerde bulunan belirlenebilir. 4 tüketilmeden önce iyiyce yıkanarak temizlenmelidir. 5 hayvansal besinlerden birisidir. 6. En çok turunçgillerde bulunup, nezle ve grip olanların iyileşmesine............. vitamini yardımcı olur. > 9. Alışveriş yapılan yerin temiz ve güvenli ol masına dikkat edilmelidir. 7. Sigara içmediği halde sigara içilen ortamda bu lunan kişilere.......................... denir. > 1 0 . Lügol çözeltisi yiyeceklerdeki karbonhid ratların rengini maviye dönüştürür. 8. Vücudun enerji ihtiyacının karşılanmasında ........................v e ...................kullanılır. > 1 1 . Gebelik sürecinde içilen sigara bebeğin vücut ve zeka gelişimini olumlu etkiler. 9. Yeşil sebze, süt, yumurta ve balıkta bulunup bü yümeye yardımcı olan vitam in.............. vitami > 1 2 . Gıda mühendisleri besinleri çeşitli yöntem nidir. lerle yenebilecek hale getiren kişilerdir. > 1 3 . Vitamin ve mineraller düzenleyici olan be sin maddeleridir. > 1 4 . Bir yiyeceğin içerisinde sadece bir çeşit besin maddesi bulunur. > 1 5 . Sigara ve alkol tüketimi vücuttaki bazı or ganların yapı ve çalışmasına zarar verir. ti Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 0 vucudumuzun yaklaşık %70 ini oluşturup, yaşam için çok önemli bir besindir. 1 1 için değişik besin lerden yeterli miktarda tüketilmesi gerekir. 12. Enerji piramidinin birinci basamağında......... ............................ ağırlıklı besinler yer alır. Tabloda verilen besinleri kullanarak, aşağıda belirtilen sorulara uygun cevaplar veriniz. 1. Hangileri bitkisel besinlerdir? 2. Hangileri hayvansal besinlerdir? .................................................... 3. Hangileri bitkisel ya da hayvansal kaynaklı besinlerden değildir? 4. Hangileri buğdaydan üretilir? 5. Hangileri etten üretilir? ......................................................... .......................................................... 6. Hangileri sütten üretilir? 7. Hangileri denizden avlanır? ........................................................... ( Etkinlik Ektirme , Aşağıda verilen besinleri ilg ili oldukları besin piramidi katıyla çizgi çizerek eşleştiriniz. ~WT* 2. Basamak 1. Basamak -- HP--- m.... . .... 0 Etkinlik M ijjk Eşleştirme 'S»«*©- Aşağıda verilen cüm leleri uygun besinlerle çizgi çizerek eşleştiriniz. Karbonhidrat 1, Enerji verici besinlerdir. I 2. Yapıcı ve onarıcı olan besinlerdir. Protein 3. Düzenleyici olan besinlerdir. * 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Vitamin Test 1. Dengeli beslenmek için aşağıdakilerden han gisi yapılmalıdır? A) Yağlı ve unlu yiyecekler bolca tüketilmelidir. 2. 4. Besinlerin tüketilm esiyle ilg ili olarak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? B) Enerji değeri yüksek besinlerle beslenilmelidir. A) Temiz, taze ve doğal olmasına dikkat edilme lidir. C) Az besin alınmalıdır. B) Son kullanma tarihine bakılmalıdır. D) Vücudun ihtiyacı olan besinler yeterince ve bir likte alınmalıdır. C) Bol reklamı yapılan besinler tercih edilmelidir. • Su • Vitamin A, B ve C besinleri iyot çözeltisi, nitrik asit ve be yaz kâğıt ile etkileştiğinde tablodaki değişimler gözleniyor. • Mineral Yukarıda belirtilen besinler arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi ortaktır? D) Gerekli kurumlardan alınan üretim iznine ba kılmalıdır. Madde B - Mavi - Mor renk veri yor A) Vücuda enerji verme Nitrik as» B) Bütün besinlerde bolca bulunma C) Sadece kemik ve diş gelişimini sağlama Beyaz kâğıt D) Düzenleyici olma c 1 İyot çözeltisi A Sar, renk Parlak leke bırakıyor J - Buna göre A, B ve C besinleri sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir? A) Bisküvi - Et - Ceviz 3. Tabloda verilen besinlerin yaptığı görevlerin kar şısına (+) işareti konulmuştur. C) Ceviz - Et - Bisküvi D) Ceviz - Bisküvi - Et Besin grupları Enerji vericidir Yapıcı - Onarıcıdır B) Et - Bisküvi - Ceviz + + + Düzenleyicidir + I. Enerji elde etmede kullanılır. II. Düzenleyici besin maddesidir. Buna göre, besinler ve özellikleriyle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) D su olabilir. B) A besini tatlı ve sulu meyve olabilir. C) B besini yağ olabilir. D) C besini makarna olabilir. ısa III. Vücudumuzda en fazla bulunan maddedir. Su ile ilgili olarak, yukarıda verilen bilgilerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve 1. Bölüm: Besinler ve Özellikleri 1m11•' m.1«....'W P iw w w w iw p iw iip p ^ > [Q Je s t.. 1 Maraton koşucuları yarıştan bir kaç saat önce bol karbonhidrat içeren besinlerden tüketmektedir. 11. Bir anne çocuğuna doğal besinlerden tüketmesi ni tavsiye etmektedir. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? Annenin önerdiği besinler arasında, aşağıda verilenlerden hangisi yoktur? A) Tok karnına koşmak sağlıklı değildir. B) Maraton sırasında çok enerjiye ihtiyaç duyul maktadır. A) Domates B) Ekmek C) Çikolata D) Bal C) Tok karnına koştuklarında hızları artar. D) Maraton sonrası yemek, sporcu sağlığını olum suz etkiler. 12 . Yağ ve tatlı ■J 3. a n Bir öğrencinin sabah ve öğle yemeklerinde yedi ği besinler aşağıda verilmiştir. . s>™bu Süt ürünleri ve et grubu Sebze ve meyve grubu Sabah: Peynir, Zeytin, Domates, Ekmek, Süt Öğle: Nohut yemeği, Pilav, Salata Bu ö ğrenci dengeli beslenm ek istiyo rsa ak şam yemeğinde aşağıdaki besinlerden hangi sini tüketm elidir? Yukarıdaki besin piram idinde soru işaretli ye re hangi besinin resmi konulabilir? A) Makarna, Pilav, Ekmek B) Çorba, Makarna, Tatlı A) Ekmek B) Margarin C) Çorba, Pilav, Tatlı C) Köfte D) Yoğurt D) Çorba, Kıymalı pırasa, Yoğurt î. Talha’nın babası masa başında oturarak çalışıyor. Ahmet’in babası ise inşaat işçisidir. Buna göre Ahmet’in babası, aşağıdaki besinler den hangisine daha fazla ihtiyaç duyar? 13. Aşağıda verilen besin gruplarından hangisi en çok C vitam ini içerir? A) Süt ve süt ürünleri B) Et ve ürünleri C) Turunçgiller A) Protein B) Karbonhidrat C) Vitamin D) Mineral 10. Aşağıdaki besinlerin hangisinde diğerlerinden daha fazla yağ bulunur? D) Tahıllar 14. Ayşegül top oynarken düşerek dizini yaralıyor. Ay şegül, yaralarının çabuk iyileşmesi için aşağıda ki besinlerin hangisinden daha çok tüketmelidir? A) Fındık B) Elma A) Pilav B) Ekmek C) Kavun D) Ekmek C) Peynir D) Portakal i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim BESLENME, SİNDİRİM ve DOLAŞIM Günlük faaliyetlerimizi gözden geçirelim. Okula yürürüz, spor yaparız, ders çalışırız. Bunların yanında daha pek çok faali yetimiz vardır. Bütün bunları yaparken enerji kullanırız. Ayrı ca soluk alıp verirken, kalbimiz kanı vücudumuza pompalar ken de enerji harcanır. Canlılığımızı devam ettirebildiğimiz sürece enerjiye ihtiyaç du yarız. Enerji üretilebilmesi için besin gereklidir. Besin ve oksijen vücuda kan aracılığıyla taşınır. Yediğimiz be sinlerin, vücuda dağıtılmadan önce değişik işlemlerden geçi rilip, kana geçebilecek hâle getirilmesi gerekir. Besinlerin kana geçebilecek kadar küçük parçalara ayrılma sı işlemine sindirim denir. Sindirilen besinler kan yardımıyla Ivücudun her hücre ve organına taşınır — ■ . ...... A. BESİNLERİN SİNDİRİLMESİNDE GÖREVLİ YAPI ve ORGANLAR S indirim olayıyla büyük moleküllü besinler parçala nır. Yediğimiz besinlerin küçük parçalara ayrılmasında birçok yapı ve organ görev yapar. Besinler kendileri ni meydana getiren küçük parçalara ayrıldıktan sonra vücudumuz için yararlı hâle gelir. Büyük moleküllü besinler Sindirim n rn a n la r Sindirim organlarının birleşmesiyle ağızla başlayan ve anüsle biten bir kanal oluşur. Bu kanal sindirim kanalı olarak adlandırılır. Sindirim kanalında besinlerin deği şikliğe uğradığı ve sindirildiği organlar bulunur. Sindi rim organlarından başka sindirime yardımcı organlar da vardır. Sindirime yardımcı organların üretmiş oldu ğu salgılar, sindirim sırasında görev yapar. Küçük moleküllü besinler Sindirilen besinler kana emilir Emilen / besinler / kan yoluyla vücut organlarına dağıtılır 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi Besinler ağza alındığında sindirim başlar. Posanın Anüsten atılmasıyla biter. Bu iki olay arasında gerçek leşen faaliyetler sonucu besinler sindirilir. Besinlerin bindirimini sağlayan faaliyetleri şöyle özetleyebiliriz. Sindirime yardımcı organlar dan ince bağırsağa bazı salgı lar gönderilir. Bu salgılarla, ince bağısaktaki besinler tamamen parçalanır ve yararlı kısımları ortaya çıka rılır. Böylece besinler kana geçebilecek hâle gelir. Besinlerin ağza alınmasıyla sindirim başlar. Ağza alınan besinler d işler tarafından koparılır, parçalanır ve öğütülür. Besin ler ağızda çiğnenirken tükürük salgısıyla karıştırılır. Tükürük besinleri yumuşatır, ıslatır ve kayganlaştırır. Böylece besinlerin yutulması da kolaylaşır. Dil be sinlerin hem çiğnenmesine yardımcı olur, hem de tükürük ve besinlerin karışmasını sağlar. Büyük moleküllü besinlerin sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. Besinler, ince bağırsakta ilerlerken ya rarlı maddeler emilerek kana aktarılır. Kalın bağırsak b. Yutak ve Yemek borusu Ağızda yutmaya hazır hâle gelen besinler, dil yardımıyla yutağa doğ ru itilir. Yutak aracılığıyla besinler, yemek borusu na aktarılır. Besinlerin yemek borusuna aktarılma sı sırasında, gırtlak kapağı soluk borusunun girişini kapatır. Bu sayede besinlerin soluk borusuna kaç ması önlenir. Yemek yeme sırasında konuşma ve gülme besin lerin soluk borusuna kaçmasına sebep olabilir. Ye mek borusuna gelen besinler, yemek borusunun yavaş yavaş kasılması sayesinde burada ilerler ve mide giriş kapısının açılmasıyla mideden içeri girer. İnce bağırsakta besinlerin ya rarlı kısımları emildikten sonra v geriye posa kalır. Posa hâlin deki maddeler kalın bağırsağa geçer. Kalın bağır sakta posa içindeki vitamin, su ve minerallerden ka lan kısmı kana emilir. Posadan arta kalan ve dışkı adı verilen sindirim atık ları anüs yardımıyla vücuttan dışarı atılır. Böylece beslenme ve sindirim işlemi sonlanır. Örnek 7 Besinlerin sindirim iyle ilgili olarak, aşağıda verilen lerden hangisi yanlıştır? A) Katı besinler ağızda çiğnendikten sonra yutulur. B) Yutak ve yemek borusunda sindirim yapılmaz. C) Midede katı ve sıvı besinler karıştırılır. D) Sindirilen besinler kalın bağırsaktan kana geçer. Mide kaslarının kasılmasıyla be sinler çalkalanır, karıştırılır ve ezi lir. Mide tarafından üretilen salgıların bazıları, be sinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar. Ayrıca besinlerle mideye kadar gelen mikroplar da bu salgılar sayesinde ölür. Midemizde çorba kıva- I mına gelen besinler ince bağırsağa geçer. Çözüm.. Katı besinler ağızda dişlerle parçalanarak küçültülür ve böylece yutulabilir. Yutak besinleri yemek borusu na geçirir. Yemek borusu besinleri mideye taşır. Mi dede kas kasılmalarıyla katı ve sıvı besinler karıştırılır. Sindirilen besinler ince bağırsaktan kana geçiş yapar. Cevap D . Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim o ĞIZda dişler, dil ve tükürük salgısı üre ten yapılar bulunur. Besinler ağızda diş ler tarafından ufalanır. Tükürük salgısıyla ka rıştırılarak ıslatılır ve kayganlaştırılır. Islanan, kayganlaşan ve yumuşayan besinlerin yutul ması kolaylaşır. Besinler, dil yardımıyla yu tağa doğru itilir. A \_i" ' UTAK ağız ile yemek borusu arasında yer alır. Besinlerin yemek borusuna ile tilmesini sağlar. Y EMEK BORUSU, mide ile yu tak arasında yer alır. Bu iki organı birbirine bağlayan bir bo rudur. Yutağa gelen besinler ye mek borusu aracılığıyla mideye taşınır. Y İDEde besinler daha küçük parçalara ayrılır. Midenin ka sılma hareketiyle besinler, mide sıvısıyla karışarak bulamaç hâ line gelir. M NCE BAĞIRSAĞIN, uzun bir kanal şeklinde yapısı vardır. Mideden gelen besinler ince bağırsakta tamamen parçalanır. Emilecek hâ le gelen besinler burada emilerek kana ge çer. Emilimden sonra kalan posa kısım ka lın bağırsağa gönderilir. İ 5. Sınıf ALIN BAĞIRSAK kanal şeklinde bir yapı dır. Boyu ince bağırsağa göre daha kısa dır. İnce bağırsakta, besinlerin hemen hemen tamamı emilir. Kalın bağısakta ise posa içeri sinde kalmış su ve mineraller emilir. K Bölüm: Besinlerin Sindirimi B; DİŞLERİMİZ Yeni doğan bir bebeğin ağzında diş olmadığını biliyor musu nuz? Bebeklerin ağzında 6. aydan itibaren dişler çıkmaya baş lar. Bundan dolayı yeni doğan bebekler dişleri çıkıncaya kadar süt ve sıvı mama ile beslenir. Bebeklerin doğumundan bir süre sonra oluşup 7-8 yaşlarına kadar bulunan dişlere süt dişleri de nir. Süt dişler 20 tanedir ve besinlerin parçalanmasını sağlar. Süt dişleri döküldükten sonra yerine kalıcı dişler meydana ge lir. Kalıcı dişler 32 tane olup uzun yıllar besinlerin çiğnenmesinde görev yapar. Dişler insanların konuşmasına da yardımcı olur. Sert ve katı yiyeceklerin yutulabilmesi ve kolay sindirilebilmesi için dişler tarafından parçalanıp ufalanması gerekir. Besinler ye terince çiğnenmeden yutulduğunda mide ve çeşitli sindirim so runları oluşur. Örneğin bir elmayı ısırmak için çenemizin arka ta rafında bulunan dişleri kullanamayız. Aynı zamanda besinler ön dişlerle ya da uçları sivri olan dişlerle çiğnenmez. Dişlerimiz şekil ve görev bakımından birbirlerinden farklılık gös terir. Şekil ve görevlerindeki farklılığa göre dört çeşit diş vardır. Bunlar kesici dişler, köpek dişleri, azı dişleri ve yirmi yaş diş leridir. < §Kesici Dişler Çenenin ön tarafındadır. Yi yecekleri ısırmaya ve kopar- j maya yarar. Dört alt çenede, | dört üst çenede olmak üze re toplam 8 tanedir.________ | C3 İ T 3T Azı D işleri Geniş çiğneme yüzeyleri saye sinde yiyeceklerin ufalanıp öğü tülmesini sağlar. Sekiz alt çe nede, sekiz üst çenede olmak üzere toplam 16 tanedir. K ö p e k D işle ri Sivri uçlu olan dişlerdir. Yiye cekleri koparmaya ve parçaamaya yarar. İki alt çenede, ki üst çenede olmak üzere :oplam 4 tanedir. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Yirm i Yaş Dişleri Şekli azı dişlerine benzer. 18 22 yaşlarında çıkar. İki alt çene de, iki üst çenede olmak üzere toplam 4 tanedir. C. DİŞLERİN BAKIMI İnsan sağlığında, temizliğine en çok önem verilmesi gereken kısımlardan birisi ağız ve dişlerdir. Ağız ve diş sağlığı diğer sindirim organlarıyla da ilgilidir. Besinlerin yeterince çiğnenebilmesi için dişler ve diş etleri sağlıklı olmalıdır. İyi bakılmamış dişlerde diş çürükleri oluşur. Diş Fırçalama: Diş fırçalamada öncelikle ağza uygun fırça tercih edilmelidir. Diş fırçası çok yumuşak ya da sert olmamalıdır. Diş etlerini tahriş etmeyen ve tüm diş lerin yüzeylerine ulaşabilen bir diş fırçası kullanılmalıdır. w. Dişler fırçalanırken diş macunu kullanılmalı ve fır-j çalama işlemi en az iki dakika sürmelidir. Bunları Bilelim — — — — — — Diş çürüklerine; ►► Diş aralarında yiyecek artıkları ve özellikle şeker li gıdaların kalması ►► Yetersiz ve dengesiz beslenme m Dişler diş etinden dişe doğru küçük dairesel hare ►► Aşırı sıcak veya soğuk yiyecek ve içecekleri tü ketme ketlerle fırçalanmalıdır. Dişlerin iç yüzeylerini temiz lemek için fırça eğilip aşağı yukarı hareket ettirilir. ►► Ceviz, fındık gibi sert kabuklu yiyecekleri dişler le kırma m Azı dişlerinin çiğneyici yüzeyini temizlemek için fır ►► Sivri cisimlerle dişleri karıştırma sebep olur. ça, çiğneme yüzeylerine paralel yerleştirilip ileri ge ri hareket ettirilmelidir. Örnek Dişlerin korunmasını sağlamak için; __— Ağız ve diş sağlığına dikkat edilmemesinden kay naklanan bir çok hastalık vardır. Bu hastalıkları ön lemek, ağız ve diş sağlığını korumak için dikkat edil mesi gereken kurallardan bazıları şunlardır. > Özellikle çocukluk döneminde A, C, D vitamin leri ve mineraller yeterince alınmalıdır. > Sert kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. > Şekerli yiyecek ve asitli gıdalar çok tüketilme melidir. > Havuç, elma gibi yiyecekler ısırarak yenmelidir. > Yılda en az iki kez diş doktoruna muayene olun malıdır. > Yemeklerden sonra dişler tekniğine uygun ola rak fırçalanmalıdır. I. Meyveleri ve bazı sebzeleri ısırarak yeme II. Yılda iki kez diş hekiminin kontrolünden geçme III. Süt ve süt ürünlerinden az miktarda tüketme gibi faaliyetlerden hangileri faydalı olur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Çözüm.. Meyve ve sebzelerin ısırarak yenmesi dişlerin da yanıklılığını artırır. Dişlerin yılda iki kez diş hekimine kontrol ettirilmesi çürüme başlamadan gerekli ted birlerin alınmasını sağlar. Dişlerde bol miktarda mi neral bulunmasından dolayı süt ve süt ürünlerinden bolca tüketilmelidir. Cevap B 5. Sınıf 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik ........... Boşluk Doldurma j E tk in lik Doğru - Yanlış J SİSSİ» Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Besinlerin sindirimi ağızda başlar. kan - yutak - sindirim - köpek dişleri - diş sağlığı - öğütme - dil - dişler - mide - yirmi yaş dişleri tükürük bezi - tırnak yeme - beyaz - kalıcı dişler > 2. Besinler sindirimle çok küçük parçalara ay rılarak kana karışabilecek duruma getirilir. > 3. Yemek borusu ile mide arasında yutak bulu 1. Büyük moleküllü besinlerin parçalanarak küçük parçalara ayrılmasına.......................... denir. nur. > 4. Ağzımızda azı, köpek, kesici ve yirmi yaş 2 3 besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesini sağlar. diş çürümesine sebep olan faktörlerden biridir. 4. Sindirilen besinler vücut organlarına yoluyla taşınır. dişleri bulunur. > 5. Süt dişleri 7-8 yaşlarından sonra çıkar ve er genlik dönemine kadar kullanılır. > 6. Kalın bağırsak sindirilmiş besinlerle beraber su, mineral ve vitaminlerin kana geçmesini sağlar. > 7. Anüs ince bağırsağın son kısmı olup besin 5 6 için süt, süt ürünleri ile taze meyve ve sebzelerden bolca tüketilmelidir. sivri uçludur ve ağza alınan besinlerin parçalanmasını sağlar. emiliminde görev yapar. > 8. Ağız ve mide besinlerin sindirilerek, daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar. > 9. Diş çürümesini önlemek için çok sert kıllara 7. A ğızda................. . gibi yapılar bulunur. 8. Dişler besinleri ve sahip fırça ve bol macun kullanılmalıdır. > 1 0 . Katı ve sıvı besinlerin bulamaç kıvamına koparma, parçalama ve görevlerini yapar. 9. 18-22 yaşları arasında çıkan dişlere denir. getirilmesini yemek borusu sağlar. > 1 1 . Sağlıklı dişlere sahip olmak için dişlerimizi günde en az iki kez fırçalamalıyız. > 1 2 . Tırnak yeme ve dişleri kürdanla karıştırma faaliyetleri diş çürümelerini artırır. 10. Yeterince çiğnenmeden yutulan besinler ...............................nin daha çok çalışmasına sebep olur. 1 1 1 2 L .. yetişkin insanların ağ zında bulunan dişlerdir. sağlıklı dişlerin sahip ol- duğu renktir.............................. ................ . 7 . Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim > 13. Sağlıklı dişlere sahip olmak için yediğimiz besinlere dikkat etmeliyiz. > 1 4 . Azı dişleri besinlerin kopartılarak parçalan masında görev yapar. > 1 5 . Besinler yeterli miktarda parçalanmadan yutulduğunda mide gereğinden çok çalışır. B Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Eşleştirme ) Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isim lerini şekilde gösterilen sindirim sistem i organlarıyla çizgi çizerek uygun biçim de eşleştiriniz. ® ı Ağız ile yemek borusu arasında bulunur. Yutu lan besinlerin yemek bo rusuna geçmesini sağlar. MİDE © fiKıvrımlı, ince ve uzun bir kanal şeklindedir. Sindi rilmiş olan besinler ile su, vitamin ve minerallerin bir kısmının kana geçmesi ni sağlar. © (B e s in le ri çiğneyerek da ha küçük parçalara ayırır ve tükürükle de ıslatılma sını sağlar. Böylece besin ler yutulabilecek hale ge tirilmiş olur. KALIN BAĞIRSAK YUTAK Posa içinde kalmış olan su, vitamin ve mineralle rin kana em ildiği yerdir. Kısa ve kalın bir yapıya sahiptir. % İnce ve uzun kanal şeklin dedir. Yutulmuş olan be sinlerin yavaş ve kontrollü olarak mideye iletilmesi ni sağlar. Salgıladığı sıvılarla be sinlerin parçalanmasını sağlar. Kasılıp gevşeme hareketiyle de katı ve sı vı besinleri bulamaç kıva mında karıştırır. İNCE BAĞIRSAK Ölçme ve Değerlendirme [ E tk in lik k : Eşleştirme j Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isim lerini şekilde gösterilen dişlerle çizgi çizerek uygun biçim de eşleştiriniz. Yiyecekleri ufalaya rak öğütür. & K ESİC İ DİŞLER Sivri uçludur ve yiye cekleri parçalar. KÖPEK DİŞLER İ @ © Yiyecekleri tutarak koparır. Y İR M İ YAŞ DİŞLER 18-22 yaş arasında yiyecekleri öğütür. E tk in lik r AZI DİŞLER İ Cevap Yazma Aşağıda verilen faaliyetlerden diş çürüklerine sebep olanlar ile dişlerin korunması için yapılması gereken leri uygun kısımlara yazınız. 1. Düzenli olarak tırnak yemek 2. Yemeklerden sonra dişleri kürdanla karıştırmak 3. Fındık, ceviz, fıstık gibi sert kuru yemişlerin kabuklarını dişlerimizle kırmak 4. Dişlerimizi günde en az iki kez orta sertlikteki fırça ve nohut büyüklüğündeki macunla fırçalamak 5. Havuç, elma ve armut gibi meyveleri ısırararak yemek 6. Bol bol şekerli ve asitli yiyecek ve içeceklerden tüketmek 7. Yemeklerden sonra gerekli zamanlarda diş ipi kullanmak Dişleri korumak için yapılması gerekeni 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Dişlerin çürümesine sebep olanlar Besinlerin sindirilm esindeki azı dişlerin göre vi aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir? 4. Yediğimiz besinlerin kana geçmesini sağlayan organların bastan sona doâru faaliyet sırası, hangisinde verilmiştir? A) Besinleri öğütmek A) Ağız - Yutak - Yemek borusu - Mide - İnce ba ğırsak B) Besinleri koparmak C) Besinleri kesmek B) Ağız - Yemek borusu - Yutak - Mide - Kalın ba ğırsak D) Besinlerin tadını algılamak C) Yemek borusu - Ağız - Yutak - Mide - İnce ba ğırsak D) Ağız - Yutak - Mide - Yemek borusu - İnce ba ğırsak S indirim organları ve yaptığı görevlerle ilg ili olarak, aşağıda verilen sorulardan hangisinin cevabı yanlıştır? A) Çiğneme sırasında, besinlerin ıslanmasını ve kayganlaşmasını kim sağlar? = Tükürük sıvısı B) Besinlerin küçük parçalara dönüştürülerek, çorba kıvamına gelmesini hangi yapı sağlar? = Mide § ç C) Katı ve büyük yapılı yiyeceklerin ufalanarak, öğütülmesini hangi dişlerimiz sağlar? = Kö pek dişleri D) Sindirilmiş olan besinler, sindirim kanalının han gi kısmından kana geçer? = İnce bağırsak Yukarıdaki şekilde maviyle işaretlenmiş olarak gösterilen dişlerle ilgili verilen bilgilerden han gisi doğrudur? A) Kesici dişlerdir. B) Bazıları 18-22 yaş arasında çıkar. I. Dilin yapısında güçlü kaslar vardır ve besinlerin çiğnenmesine yardımcı olur. C) Besinlerin öğütülmesinde etkileri yoktur. D) Keskin yüzeylidir. II. Ağzın çevresindeki tükürük bezleri, besinlerin yutulmasını kolaylaştırıcı sıvı salgılar. III. Dudak ve yanakların yapısında kaslar bulunur. Yukarıda verilen açıklamalardan doğru ve yan lış olanlar, hangisinde eşleştirilm iştir? 6. Vücudumuzda besinlerin sindirim i nerede baş lar, nerede tamamlanır? I II III A) Doğru Doğru Doğru A) Mide - Kalın bağırsak B) Doğru Yanlış Doğru B) Ağız - Mide C) Yanlış Doğru Yanlış C) Ağız - Yemek borusu D) Doğru Doğru Yanlış D) Ağız - İnce bağırsak 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi Test.. 2 B esinlerin en küçük parçalara ayrılarak kana geçtiği yapı aşağıdakilerden hangisidir? A) Mide B) Yutak C) İnce bağırsak D) Kalın bağırsak 11. I. Posa içerisinde kalan vitamin, su ve mineralin bir kısmı kalın bağırsaktan emilir. II. Yemek borusunda hiçbir maddenin kana emilimi olmaz. Yukarıda verilen b ilg ile r için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Yalnız I doaru & B) Yalnız II doğru Aşağıdakilerden hangisi, besinlerin sindirimi nin yapılmasında etkili değildir? C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış A) Mide B) Ağız C) İnce bağırsak D) Kalın bağırsak 12. Aşağıda verilen organlardan hangisi besin ile tim i ve besin sindirim inde görevli değildir? A) Kalp B) Mide C) Kalın bağırsak D) Yutak 13. Köpek ve kesici dişlerin görevleriyle ilg ili ola rak, aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru dur? Köpek dişleri Yukarıdaki şekilde insan sindirim organları numa ralarla gösterilmiştir. Yenilen besinler sindirim sırasında kaç numa ra ile gösterilen organdan geçmez? A) 1 B) 2 C) 3 Kesici dişler A) Koparır Öğütür B) Parçalar Koparır C) Öğütür Koparır D) Parçalar Öğütür D) 4 14. I. Çok sıcak ve soğuk besinlerden yenmemeli II. Besinler taze olarak tüketilmeli 10. Sindirim yapı ve organlarından birisi olan ağız bir varlığa benzetilm ek istense, aşağıdakilerden hangisine benzer? III. Besinler yutulmadan önce iyice çiğnenmeli Sindirim organlarının sağlığının korunması için, yukarıda verilenlerden hangileri yapılmalıdır? A) Sünger B) Öğütme makinesi A) Yalnız I B) I ve II C) Hortum D) Süzgeç C) I ve III D) I, II ve Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Bölüm Vücudumuzda Boşaltım A. BOŞALTIMDA GÖREVLİ YAPI ve ORGANLAR İnsan vücudu büyük bir fabrikaya benzer. Bazı hammaddeleri kulla nır ve belli ürünleri üretebilir. Fabrikaların özelliklerinden biri burada ham maddeler işlendikten sonra çeşitli atık maddelerin oluşmasıdır. Benzer şekilde beslenme, solunum gibi yollarla vücuda alınan mad deler insan vücudundaki yaşamsal olaylarda kullanılır. Vücutta ger çekleşen faaliyetler sonucunda atık maddeler oluşur. Atık maddelerrin birikmesi vücut için zehirleyici etki yapar. Atık maddelerin vücuda zarar vermemesi ve işleyişi bozmaması için vücuttan atılması gerekir. Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması işlemine boşaltım adı veri lir. Vücudumuzda atık maddelerin uzaklaştırılmasını sağlayan yapı ve organlar vardır. Boşaltımda; böbrekler, üreter, idrar kesesi ve üretra gibi organlar görev yapar. Vücudumuzun her bölgesinde besinler kullanılır ve enerji üretimi olur. Yapım olayları, enerji üretimi ve vü cuttaki diğer bazı faaliyetler sırasında atık maddeler oluşur. Bu atıklar bazı tuzlar, karbondioksit, su, üre gi bi maddelerdir. Atık maddelerin vücutta birikmesi zarar verir. Çünkü atık maddeler bir çeşit çöptür ve birikmesi organların çalışmasını engeller. Bu sebeple atık maddeler boşal tım yapılarıyla dışarı atılması sağlanır. Vücudun her noktasında üretilen atık maddeler kana geçer. Bu maddeler, kan yoluyla böbreklere getirilir. Böbreklerde süzgeç gibi işlev gören ve süzme birim i (nefron) adı verilen yapılar vardır. Bu yapılarda kan sü zülür ve zararlı atıklardan arındırılır. Bir böbrekte, bir milyon civarında, süzme birimi vardır. 3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltıı Böbreklerde kandan ayrılan süzüntüye idrar denir. İdrar içerisinde vücuttan atılması gereken zararlı maddeler ve ihti yaç fazlası su ve tuz bulunur. Böbreklerde oluşan idrar, üreter aracılığıyla idrar kesesine taşınır. İdrar kesesinde toplanmaya başlayan idrar, belli mik tar olunca insan tuvalete gitme ihtiyacı hissetmeye başlar. İşeme sırasında idrar üretra yoluyla dışarı atılır. BÖBREKLER Sağlıklı bir insan vücudun da iki adet böbrek bulu nur. Böbreklerin şekli kuru fasulyeye benzer. Omur ganın sağında ve solun da, bel hizasında yer alır. Böbreklerde kan süzüle rek zararlı maddelerden temizlenir. İDRAR KESESİ Böbreklerde süzülen idrar hemen dışarı atılmaz, vü cutta bir süre biriktirilir. İd rar kesesi, idrarın toplan dığı ve bir süre bekletildiği yapıdır. Bunları Bilelim Kalbin her atımında böbreklere bol miktarda kan gönderilir. Böbreklere gelen kan süzülerek atıklarından arındırılır. Kalbin her atımı böbreklerde idrar oluşma sında etkili olur. Bu durumda böbreklerde sürekli olarak idrar üretimi gerçekle şir. İdrar üretimi yapıldıkça kandaki atık maddelerin ayıklanması sağlanmış olur. 7 . Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim i m mmMmmm ÜRETER Böbreklerde kanın süzülmesiyle oluşan idrar, üreter adı verilen yapıyla idrar kesesi ne taşınır. URETRA Kısa bir boru şeklinde ya pıdır. İdrar kesesinde top lanmış idarin dışarı atıldığı borudur. ► Vücut temiz tutulmalı, sık banyo yapılmalı ve temiz elbiseler giyilmelidir. ► Tuvaletten sonra eller sabunla iyice yıkanmalıdır. B. BOŞALTIMA YARDIMCI ORGANLAR İnsan vücudunda oluşan zararlı atıklar sadece idrar üretimiyle dışarıya atılmaz. Vücuttaki atık maddelerin uzaklaştırılmasında farklı organlar da görev yapar. İdrardan başka karbondioksit, sindirim atıkları ve te rin de vücuttan atılması gerekir. Bu maddeleri vücut tan atarak boşaltıma yardımcı olan organlar vardır. Deri: Terlemeyi sağlayan organımızdır. Terin yapısında su ve bazı tuzlar vardır. Terleme bo şaltıma yardım cı olur. Akciğer: Solu numu sağlayan organımızdır. Soluk verilen havada su buharı ve karbon dioksit vardır. Soluk alışverişi boşalI k tıma yapımcı olur. Anüs: Kalın bağırsağın son kısmıdır. Sindirim atıklarının vücuttan uzak laştırılmasında görev yapar. ► İdrar yaparken ağrı ve acı oluyorsa ihmal edilme den doktora görünülmelidir. Diş çürükleri zamanın da tedavi edilmelidir. ► Böbrekleri çalışma yan insanların kan larında biriken atık ların uzaklaştırılması için diyaliz makine lerine bağlanmala rı gerekir. Bu işlem hem çok zahmetli hem de masraflıdır. C. BÖBREKLERİN SAĞLIĞI Böbrekler insan vücudunun en önemli organlarındandır. Böbreklerin görevini yapamaması zararlı atıkların vücutta birikmesine sebep olur. Bunun neticesinde vü cudun işleyişi bozulur ve ölümle sonuçlanan durum lar ortaya çıkabilir. Bu sebeple böbrek sağlığının ko runması için çok dikkatli olunmalıdır. Örnek Böbreklerin sağlığını korumak için yapılması gere ken faaliyetler arasında, hangisi bulunmaz? A) Böbrekleri soğuktan korumalıyız. Böbrek sağlığını korumak için, şunlara dikkat edil m elidir: ► Bol su içilmelidir. Özel likle su kaybının fazla olduğu sıcak havalarda susuz kalmamaya özen gösterilmelidir. ► Aşırı tuzlu ve baharatlı yiyeceklerden fazla yenmemelidir. ► Vücudun, özellikle bel bölgesinin üşütülmemesine özen gösterilmelidir. Bel bölgesini açıkta bırakan el biseler böbrek sağlığı açısından zararlı olabilir. Hi* -. B) Bol bol su içmeliyiz. C) Düzenli olarak banyo yapmalıyız. D) Besinleri iyice çiğnedikten sonra yutmalıyız. Çözüm.. Böbrekler kanı süzdüğü için vücut sıcaklığındaki bir ılıklığa sahip olmalıdır. Soğuk hava böbreklerin ilti haplanmasına sebep olabilir. Bol su içilmesi atıkların daha hızlı atılmasını sağlar. Düzenli banyo yapılması idrar yollarını mikroplardan korur. Besinlerin çiğnen mesi sindirimle ilgili olan faaliyetlerdendir. Cevap D S. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltım Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Boşluk Doldurma ] Aşağıdaki şekille ilg ili eşleştirmelerde boş bırakılan yerlere uygun kavram ve açıklamaları yazınız. Görevidir Adıdır Görevidir Adıdır E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıdaki şekilde gösterilen organların adını ve boşaltımla ilgili görevini yazınız. Adı: Görevi: Adı: Görevi: 5aaoseoM90flta»KOSiW5g Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Adı: Görevi: Adı: Görevi: Ölçme ve Değerlendirme ............. — —.....—— — ( E tk in lik Doğru - Yanlış J Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Besinlerden enerji elde edilirken atık mad deler açığa çıkar. Boşluk Doldurma ) Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. yaz aylarında - anüs - böbrekler - iki - su - atık maddeler - boşaltım - idrar - soğuk - akciğerler > 2. Yaz aylarında vücudun ihtiyaç duyduğu su - terleme - üretra miktarı artar. > 3. Böbreklerimiz korumak için idrarımızı uzun 1. Beslenmede kullanılan................. iyi bir çözü süre tutmalıyız. > 4. Zararlı ve atık maddeler boşaltım yoluyla vü cüdür. 2 aşırı terlemeden dolayı vü cudun su kaybı fazla olur. 3 uzun süre tutulmamalıdır, çünkü böbreklerin yapı ve çalışması zarar gö rebilir. cuttan uzaklaştırılır. > 5. İdrarın vücut dışına atılmasını üreter sağlar. > 6. Kandaki atıkların süzülerek idrarın üretilme sinde idrar kesesi görev yapar. 4. Böbrekler........................... havadan zarar gö rebilir. > 7. Sağlıklı bir insanda iki tane böbrek görev ya par. 5 besinlerden enerji üretil mesi sırasında meydana gelir. 6 kanı süzerek zararlı olan atık maddelerden arındırır. > 8. Atık maddeler vücut organlarının işleyişine zarar verir. > 9. Vücuttaki atık maddeler suda çözünerek uzaklaştırılır. > 1 0 . Düzenli ve yeterli miktarda su içilmesi böb rek sağlığını olumlu etkiler. > 1 1 . Böbrekler ölmüş mikropların vücuttan atıl masında da görev yapar. > 1 2 . Boşaltım işleminde böbrekler, idrar kesesi, 7. İdrar kesesinde biriktirilm iş olan idrar yardımıyla vücuttan uzak laştırılır. 8. Karnın arka tarafında ve omurganın iki yanında bel hizasında........................tane böbrek var dır. 9. Vücutta oluşan karbon dioksitin uzaklaştırılma sında ........................görev yapar. üreter ve üretra görevlidir. 10. Vücudu çepe çevre saran derimiz atıkları > 1 3 . Böbreklerimiz göğüs kafesinde ve iki akci uzaklaştırmak iç in ........................... faaliyetini yapar. ğer arasında yer alır. > 1 4 . Üreter idrar kesesi ile üretra arasında bulu 1 1 kalın bağırsaktaki sindirim atıklarının vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar 1 2 vücutta oluşan atık mad delerin uzaklaştırılması faaliyetidir. nan yapıdır. > 15. Böbreklerin gerektiği kadar çalışmaması durumunda bazı hastalık halleri oluşabilir. 5. Sınıf 3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltın Test . Aşağıda verilenlerden hangisi, vücudumuzda ki atık maddelerin dışarı atılma yollarından bi ri d eğ ild ir? 5. Aşağıdaki tabloda, bazı yapı ve organların boşal tım sistemine ait olup olmama durumları gösteril miştir. (+): evet, (-): hayır anlamındadır. A) Terleme Boşaltım sistemine mi aittir? Organ B) İdrarın atılması İdrar kesesi C) Soluk verme Üretra D) Besinleri parçalama İnce bağırsak 2. Buna göre, I ve II numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gelm elidir? A şağıda ve rile n yapılardan h an g ile ri zararlı m addelerin vücuttan uzaklaştırılm asına yar dımcı olur? A) A) Akciğer - Deri B) B) Karaciğer-M ide C) C) Ağız - İnce bağırsak D) + D) Kalp - Yemek borusu 3. Böbreğin vücutta bulunduğu yerle ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? A) Göğüs boşluğunda bulunur. 6. Boşaltım maddeleri, vücutta gerçekleşen sindirim ve ener ji üretimi gibi faaliyetler sonu Derya cunda oluşur. B) Bel hizasında yer alır. C) Midenin üstünde yer alır. D) Akciğerlerin arasında bulunur. < iiim İdrar, sindirim posası, ter ve karbondioksit insan vücudun da oluşan atık maddelerdir. F ikril 4. Bütün atık maddeler su içerisin de çözünmüş olarak vücuttan uzaklaştırılır. I. Üreter II. İdrar kesesi Harun III. Böbrek IV. Kalp V. Akciğer Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin boşaltım la ilgili olarak verdiği bilgi doğrudur? Yukarıdakilerden hangileri idrarın üretim ve ta şınmasında görevli yapı ve organlardandır? A) Yalnız Derya B) Fikri ve Harun A) II ve III B) IV ve V C) Harun ve Derya C) I, II ve III D) I, II, III, IV ve V D) Fikri ve Derya i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 7. İdrarın, vücuttan atılırken boşaltım organların dan geçiş sırası aşağıdakilerden hangisindeki gibidir? A) İdrar kesesi -» Böbrek B) Böbrek Üretra -> Üreter 8. A) Akciğer B) Anüs C) Deri D) Böbrek Üreter -> İdrar kesesi -> Üretra C) Üretra, Üreter -> İdrar kesesi D) Üreter 11. Aşağıda verilenlerden hangisi sindirim posa sının vucuttan atıldığı kısımdır? İdar kesesi Böbrek Böbrek -> Üretra 12. Aşağıda şekilde insan boşaltım organları gösteril miş ve bazıları rakamlarla işaretlenmiştir. Evimizde, her gün kullandığımız besinlerden arta kalanlar bozulanlar ve fazlalık olan maddeler çö pe atılır. Çöpler biriktirilerek, belli aralıklarla evi mizden dışarıya boşaltılır. o Bu olayın benzeri olarak, vücudumuzda gerçek leşen faaliyet aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Hareket B) Solunum C) Dolaşım D) Boşaltım -¿c O 9. I. Yapısında su bulunur. Buna göre, numaralı organlarla ilgili olarak aşa ğıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? II. Böbrek tarafından süzülür. III. Vücuda zararlıdır. Yukarıda ve rile n le rd en hangileri ter ve idrar için ortak özelliklerdir? 10. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III A) 1, kanın süzülüp zararlı maddelerden arındırıl dığı organdır. B) 2, üreter olarak adlandırılır. C) 3, dışarı atılmadan önce terin biriktirilip bir sü re depo edildiği organdır. D) 4, zararlı maddelerin dışarı atılmasını sağlayan kısa borudur. I. Böbrek II. Üreter III. Üretra 13. Boşaltımla görevli yapıların sağlığı için, aşağıdakilerden hangisi yapılmamalıdır? IV. İdrar kesesi Yukarıda verilen boşaltım organlarından han gilerinin şekli boruya benzer? A) Temizliğe dikkat etme A) II ve III B) I ve III C) Vücudu üşütme C) I ve IV D) I, III ve IV D) İdrarı bekletmeme B) Bol su içme 3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltım Ünite Değerlendirme Testi I. Köpek dişlerinin uçları sivridir. 4. II. Sağlıklı yetişkinlerde 4 tane köpek dişi vardır. III. Azı dişleri geniş yüzeylidir. A) Vücudun enerji gereksinimi için, bol miktarda karbonhidratlı besinin alınmasıdır. -ro — Yukarıda verilen dişlerle ilg ili bilgilerden han gileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Yeterli ve dengeli beslenmenin tanımı, aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir? B) Vücudun günlük enerji gereksinimi, yapım ve onarım için gerekli olandan daha fazla besin tüketilmesidir. C) Günlük enerji gereksinimi ve büyüme için ge rekli olandan daha az besin tüketilmesidir. D) Vücudun günlük enerji gereksiniminin yanın da, yapım ve onarım için gerekli besinin vücu da birlikte alınmasıdır. Aşağıda sindirimle ilgili organlar gösterilmiş ve ba zıları numaralarla işaretlenmiştir. 5. I. İçerdiği zararlı maddeler akciğerlerden kana geçerek vücuda yayılır. II. Beyni ve sinirleri etkilediği için kişinin denge sini kaybederek düşmesine sebep olabilir. III. İçerdiği zararlı maddeler sindirim organların dan kana geçerek vücuda yayılır. Yukarıdaki özelliklerin sigara ya da alkolle il gili olma durum ları hangisinde doğru eşleşti rilm iştir? Sigara Yenilen besinlerin bulamaç ve posa hâlinde ol duğu organlar hangisinde verilm iştir? A) I ve II B) I ve I C) I ve IV D) II ve A şağıdakilerden hangisi, sindirim e yardım cı olan organların sindirim le ilg ili görevidir? 6. Alkol A) Yalnız 1 II ve III B) Yalnız III 1ve II C) II ve III Yalnız 1 D) 1ve II Yalnız III I. Akciğer II. Böbrek III. Deri A) Besinlerin emilimini sağlama B) Besinlerin parçalanarak ufalanmasını sağlama Vücudum uzda oluşan atık m addelerin dışarı atılmasında yukarıdakilerin hangileri etkilidir? C) Sindirimde kullanılan çeşitli salgı maddelerini salgılama A) Yalnız II B) I ve II D) Besinleri bulamaç hâline getirme C) II ve III D) I, II ve III f. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Fen Bilimleri ÜDT.. 7. 8. $ I. Vücudumuzda en fazla bulunan besin madde sidir. 10. I. İdrar kesesi II. Üreter II. Düzenleyici besin maddeleri grubundandır. III. Üretra Yukarıda bilgileri verilen besin maddesi aşağıdakilerden hangisidir? Yukarıda verilen boşaltım organlarından han gilerinin şekli balona benzer? A) Su B) Karbonhidrat A) Yalnız I B) I ve II C) Mineral D) Proteinler C) I ve III D) I, II ve 11 . Organ Görevi Akciğer Solunum Sigaradaki zararlı maddeler den bazıları; nikotin, amonyak, naftalin, katran ve siyanürdür. § Ayla Mide Böbrek Üreter Yukarıdaki tabloda, bazı organlar ve bunların ön celikli olarak yerine getirdiği görevler gösterilmiştir. Edip Buna göre I, II ve III numaralı yerlere aşağıdakilerden hangileri gelm elidir? 'i II 9. Uzun süreli alkol kullanımında siroz ve karaciğer kanseri gibi hastalıklar ortaya çıkabilir. I'M N} Sigara bağımlılık yapan, alkol bağımlılığa sebep olmayan za- Banu rarlf al|Şkanllklardır- A) Solunum Sindirim Boşaltım B) Sindirim Boşaltım Boşaltım C) Boşaltım Solunum Sindirim D) Sindirim Boşaltım Solunum Vücut organlarının çalışma ve etkinlik gösterme sinde görev yapan besinlere düzenleyici besin ler denir. Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan besin çeşitleri, aşağıdakilerden hangisinde bir likte verilm iştir? Yukarıdaki öğrencilerden h an g ilerinin sağlı ğa zararlı m addelerle ilg ili olarak verdiği b il gi doğrudur? A) Ayla ve Edip B) Edip ve Banu C) Ayla ve Banu D) Ayla, Edip ve Banu 12. Beslenmede kullanılan yiyeceklerin bitkisel ve hayvansal kaynaklı olanları, hangisinde yanlış eşleştirilm iştir? Bitkisel besinler Hayvansal besinler A) Karbonhidratlar - Yağlar - Mineraller A) Sebze Süt B) Vitaminler - Mineraller - Su B) Meyve Et C) Karbonhidratlar - Proteinler - Yağ C) Bal Turşu D) Proteinler - Yağlar - Vitaminler D) Ayçiçek yağı Yumurta 5. Sınıf 3. Bölüm: Vüclıdumuzda Boşaltım 1. BOLUM Kuvvetin Ölçülmesi 2. BÖLÜM Sürtünme Kuvveti mmmm Bölüm m A. KUVVET ve HAREKET Bir nehirde hızla akan su; önünde ne varsa uyguladı ğı kuvvet ile onu aşağı doğru sürükler. Rafting yapan sporcular ellerindeki küreklerle botlarına yön vermeyi ve botun kenarlara çarpmamasını amaçlar. 9 Cisimler üzerinde şekil hız ve yön deği şimine sebep olan etkiye kuvvet denir. » ^ 2 3. ve 4. sınıfta “itme” ve “çekme”nin kuvvet olduğunu farkettik. ^ >' - V I Yukarıdaki tanımından da anlaşılabileceği gibi kuv^ vetin cisimleri hızlandırıp Futbolcunun yavaşlatabildiğim, hareket uy9u'ad'9‘ ku™et j 's » > topa hız kazandırır. eden bir cisme uygulanan kuvvetin, cismin hareket yönünü değiştirebileceğini öğrendik. f Aynı zamanda cisme uygulanan kuvvet v v *^ ^ f I E lin d e ki yayı ç e k e n cismin ?eklinin değişmesine de sebep ; adam yayın uzam a- olabilirdi. sına s e b e p olur. 1. Doğada K uvvet Günlük hayatta karşılaştığımız tüm doğa olayları sonu cunda ya bir kuvvet doğar ya da bu olaylar farklı kuv vetlerin sonucu gerçekleşir. Sert esen rüzgâr, kuvvet uygulayarak önüne kattığı kağıt yaprak vb. ha fif cisimleri havalandırır. Bu kuv vetin etkisinde kalan yap raklar hareket kazanır, » uçuşur. 5. Sınıf B otu hareket ettiren suyun uyguladığı kuvvettir. Yer kabuğundaki ani sarsıntılar olarak tanımlayabile ceğimiz depremler sırasında uygulanan kuvvet, büyük bir şehrin yok olmasına sebep olabilir. Yerinden kıpırdatılması im kansız g ib i g ö rü le n binalar, ye r kab uğunda ki büyük kuvvetlerle adeta oyuncak g i b i hareket e d e r ve devrilir. Kuvveti göremeyiz, ama etkilerini göz lemleyebilir, hissedebiliriz. 7. Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi Doğadaki kuvvet uygulamalarına bir çok örnek veri lebilir: ulutların hareket etmesi, yeryüzüne yağmurun yağ ması, sel sırasında toprakların taşınması, denizde dal gaların sahile vurması, çöllerde kum tepelerinin şekil lerinin değişmesi kuvvet uygulanmasıyla gerçekleşir. Örnek £ 11 Güneş'in yeryüzünü ısıtması Doğadaki bazı temel kuvvet çeşitleri kısa ca aşağıdaki gibi gösterilebilir. Dünya üzerinde birçok cisim serbest bırakıldığın da Yer’e doğru düşer. Aşağıdaki durum ların hangilerinde doğadaki kuv vetlerin etkilerine rastlanmaz? Ayşe Hanım’ın şemsiyesinin dönmesi Kuvvet Çeşitleri Kırlardaki papatyaların büyümesi Yelkenli geminin denizde ilerlemesi Bunun sebebi, Dünya’nın üzerindeki cisimlere bir çekim kuvveti uygulamasıdır. Bu çekim kuv veti, yer çekimi kuvveti ya da ağırlık olarak ad landırılır. Bu kuvvet tüm maddeler arasında olan çekim kuvvetinin bir örneğidir. Örneğin Güneş ve tüm gezegenler birbirlerini çeker. Şişirilmiş bir çocuk balonu ka zağa sürtüldükten sonra şekil deki gibi bir kediye yaklaştırıl dığında kedinin tüylerini çeker. Balon ve tüyler arasındaki bu kuv vet elektriksel kuvvet olarak ad landırılır. Doğada gerçekleşen şimşek, yıldırım gibi olaylara elektriksel kuvvet sebep olur. Mıknatıslar, birbirlerini ve bazı maddeleri çekme özelliği gösteren metallerdir. I durumunda Ayşe Hanım’ın şemsiyesi, rüzgarın uy guladığı kuvvet nedeniyle ters dönüyor ve Ayşe ha nım şemsiyesini tutmakta zorlanıyor. (I de rastlanır.) Bir mıknatıs şekildeki gibi demir çivileri çeker. Mıknatısın uyguladığı bu kuvvete manyetik kuv vet denir. II durumunda kırlardaki papatyaların gelişimi ve bü yümesi biyolojik bir süreç sonucu gerçekleşir. Kuvvet le ilgisi yoktur. (II de rastlanmaz.) III durumunda Güneş’in yeryüzünü ısıtması kuvvetle ile ilgili değildir. Bu olay ısının, güneş ışınları ile Yer’e ak tarılması ile gerçekleşir. (II de rastlanmaz.) IV durumunda yelkenli rüzgarın uyguladığı kuvvet ile denizde hareket etmektedir. (IV de rastlanır.) Cevap II ve III tür. 2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi D 2. Kuvvetin Büyüklüğü Günlük yaşamda uyguladığımız ya da etrafımızda etki sini gözlemlediğimiz kuvvetler farklı büyüklüklerdedir. Her iş eşit büyüklükte kuvvet uygulanarak yapılamaz! E tk in lik Aşağıdaki resimlerde farklı kuvvet uygulamaları gös terilmiştir. Bu uygulamalardaki kuvvetlerin büyüklüklerini, alt taki kutu içine büyükten küçüğe sıralayınız. B urak Selim B ey Org çalan Burak’ın orgun tuşlarına uyguladığı kuvvet ile babası Selim Bey’in spor yaparken elindeki ağırlığı kal dırmak için uygulaması gereken kuvvetler eşit değildir. Selim Bey; Burak’tan daha büyük kuvvet uygular. b o ş m arket arabası d o lu m arket arabası Bir markette boş arabayı iten bir adam ile alışveriş ya parak arabasını doldurmuş bir adam eşit büyüklükte kuvvetler uygulamaz. Dolu arabayı hareket ettirmek, elbette boş arabayı ha reket ettirmekten zor olacaktır. Bu sebeple dolu ara bayı hareket ettirmek için uygulanması gereken kuv vet de büyük olur. 5. Sınıf 1. Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi Kuvvetlerin Ölçülmesi ve Dinamometre E tk in lik Î iyaç duyulan yere göre, uygulanan kuvvetin bazen yük bazen de küçük olabileceğini anladık. Ancak çoğu zaman kuvvetin büyük ya da küçük olma sı değerlendiren kişiye göre değişir. Tanımlama ) K ve L oyuncak arabalarına etki eden kuvvetler göste rilmiştir. Her bölme 2 N e karşılık gelmektedir. Uygulanan kuvvetlerin büyüklüklerini yanlarındaki boşluklara yazınız. Babasıyla Serdar yolda yürürken, içlerinde birer kitap olan çantaları taşıyor. Aynı kitabı taşıyan baba oğulun çantalara uyguladıkları kuvvetlerle ilgili yorumları aşa ğıdaki gibi oluyor. Çok büyük kuvvet uyguluyorum!! Taşımakta zorlanıyorum... Küçük bir kuvvet uyguluyorum. Elim deki çanta çok ha-' fifmiş... Uygulanan kuvvetlerin büyüklüğünü bilmek, sebep ola cağı etkileri tahmin edebilmemizi sağlar. Aslında aynı büyüklükteki kuvvetler Serdar ve baba sı tarafından farklı büyüklükteymiş gibi tanımlanıyor. Yukarıdaki olayın tam aksine, kuvvetlerin büyüklükle ri standart ölçülere göre tanımlanmıştır. Kuvvet ölçü lebilir bir büyüklüktür. Kuvvetler dinamometre adı verilen araç larla ölçülür. Kuvvet birimi Newton dur. Newton "N" harfi ile gösterilir. Kuvvetler, oklarla gösterilir. Okun uzunluğunun fazla olması, kuvvetin büyük olması anlamına gelir. 1 N 1 Dinamometrenin yapısında sarmal yay bu lunur. Üzerinde ise ölçeklendirilmiş bir gös terge vardır. 2 N 3 N mm 4 N 6 N H e r b ö lm e s i 1 N a karşılık g e le n farklı b ü yü klü kte ki kuvvetlerin g ö ste rim le ri Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi Sarmal yaylar maddenin esneklik özelliği esasına göre çalışır. Yay, kuvvet uyugulanınca uzar. Kuvvet kaldırılınca tekrar eski boyu na döner. Yaydaki uzamayı ölçerek kuvvetin büyüklüğünü belirlemiş oluruz. Çözüm.. Fen Bilimleri ve Matematik kitapları şekilde görüldüğü gibi elle zıt yönlerde çekiliyor. Dolayısıyla uygulanan kuvvetler farklı yönlerdedir. (I doğru) Kitaplara uygulanan kuvvetlerin büyüklüklerini dinamo metrelerin uzama miktarlarından anlayabiliriz. 4 D inam om etre tip le ri ve bu tip dinam om etrelerle yapılan ölçüm ö rnekleri K dinamometresinin içindeki yay 4 birim, L dinamomet resinin içindeki yay ise 3 birim uzamıştır. Bundan do layı, Matematik kitabına uygulanan kuvvet, Fen Bilim leri kitabına uygulanan kuvvetten büyüktür. (II yanlış) Dinamometrelerin uzamaları arttıkça, gösterdikleri de ğerler de büyür. S K dinamometresindeki 4 birim uzama 4 N a karşılık ge liyorsa, L dinamometresindeki 3 birim uzama da 3 N a karşılık gelir. (III doğru) ! T T T □ Dinamometre ucu na asılan ağırlık büyü dükçe, dinamometre nin gösterdiği değer de artar. Cevap I ve III [ E tk in lik Tanımlama Yatay düzlemdeki farklı cisimlere bağlanmış dinamo metreler çekilerek kuvvet uygulanıyor. Öğrenciler, masa üzerindeki Fen Bilimleri ve Matema tik kitaplarına dinamometre bağlayarak şekildeki gi bi çekiyor. Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangileri doğru dur? I. Kitaplara farklı yönlerde kuvvetler uygulanıyor. II. Kitaplara eşit büyüklükte kuvvetler uygulanıyor. III. K dinamometresinin gösterdiği değer 4 N ise, L di namometresinin gösterdiği değer 3 N dur. 5. Sınıf Dinamometrenin her bir bölmesi 5 N a karşılık gel diğine göre, her bir cisme uygulanan kuvveti yaza rak aşağıdaki çizelgeyi doldurunuz. kutu bardak kitap 1. Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi Dinam om etre özellikleri Çözüm.. -V Dinamometre, ucuna uygulanan kuvvetin büyüklü ğünü ölçtüğü gibi, ucuna asılan cismin ağırlığını da ölçer. a) Dinamometrelerin üzerinde yazan değerler dina Dinamometrelerin üzerlerinde ölçebilecekleri en bü yük değer yazılı olarak belirtilir. mometrenin ölçebileceği en küçük ve en büyük de ğerleri göstermektedir. K dinamometresi en fazla 100 N u, L dinamomet resi en fazla 20 N u, M dinamometresi en fazla 4 N Küçük kuvvetleri ölçen dinamometrelerle büyük kuvvetleri ölçebilmek mümkün değildir. Örneğin, en fazla 10 N ölçen bir dinamometre ile 15 N luk bir kuvveti ölçemeyiz. u, R dinamometresi en fazla 10 N u ölçebilir. b) Dinamometrelere, diğer ifadeyle cisimlere uygula nan kuvvetlerin büyüklüklerini aşağıdaki gibi gös Dinamometrelerin yapısındaki yayların bir esneklik sınırı vardır. Bu sınır aşılırsa dinamometre, özelliği ni kaybeder ve ölçüm yapamaz. terebiliriz. K ©I fl_.2Q „jQ - iQ.. 80 100, f ı r r ^ n T T i r ı-ı ı - , r ı ; m - ı7 l P rn e k i Aşağıdaki K, L ve M dinamometrelerinin uçlarına kuv vetler ugulanarak cisimler çekiliyor. M K TIT I'n i r i î î m i TI I T . ^ -v3| fl__ 1__ 2 - 1 . 4 . 5 N ¿V H IIIIII n m i m 1^ 7 7 7 3 0____ _______ 25 -v > 0 lû "» '130"40"50 M o|A____________ £“ Of f i T r r r r n r »t ttttt in t f T î ^ Görüldüğü gibi K dinamometresine ve bağlı oldu ğu cisme 20 N luk kuvvet, L dinamometresine ve bağlı olduğu cisme yine 20 N luk kuvvet, M dina mometresine ve bağlı olduğu cisme 4 N luk kuv vet, R dinamometresine ve bağlı olduğu cisme 10 N luk kuvvet uygulanmıştır. Buna göre, a) Dinamometrelerin ölçebilecekleri en büyük kuvvet kaçar N dur? c) Dinamometrelerin ölçebildiği en büyük değerler öl b) Dinamometrelerle cisimlere uygulanan kuvvet kaç N dur? dinamometrelerinin, 30 N luk kuvvet değerini K ve c) Hangi dinamometreler 25 N, 30 N, 45 N luk kuvvet değerlerini ölçebilir? yalnız K dinamometresinin ölçtüğünü söyleyebili riz. 2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi çü alındığında, 25 N luk kuvvet değerini K, L ve R R dinamometrelerinin, 60 N luk kuvvet değerini ise Fiziksel temas sonucunda cisimleri etkileyen kuvvetlere temas gerektiren kuvvet adı verilir. Bazı kuvvetler temas et meden de cisimlerde hareket meydana getirebilir. Bu tür kuvvetler temas gerektirmeyen kuvvetler olarak adlandırılır Aşağıdaki resimlerde varlıklara etki eden kuvvetin temas gerektirip gerektirm ediğini resimlerin altlarındaki boş luklara yazınız. Özdeş dinamometrelerden ilki 8 N u gösterdiğine göre; I, II, III ve IV dinamometrelerinin gösterdikleri değerle ri altlarına yazınız. Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun şekilde oldurunuz. doğadaki kuvvet dinamometre çekimi ölçülebilen itme göremeyiz çekme 1. Cisimler üzerinde şekil hız ve yön değişimine sebep olan e tkiye ............................ denir. 2. Kuvvet, “ .............. ” ve “ ...............”dir. 3. Kuvveti............................ , ama etkilerini gözlemleyebilir, hissedebiliriz. 4. Bulutların hareket etmesi................................ kuvvet uygulamalarına bir örnek olabilir. 5. Doğada farklı temel kuvvet çeşitleri vardır. Ağırlık olarak da bilinen y e r .........................kuvveti onlardan biridir. 6. Kuvvetlerin büyüklüğünü ölçen a le te .........................denir. 7. K uvvet........................... bir büyüklüktür. ( E tk in lik O □ Doğru - Yanlış Aşağıdaki cüm leleri okuyunuz. Cümle başlanndaki şeklin içerisine doğru ise ©, yanlış ise 0 yapınız. )’ > 1. Kuvvet birimi Newton dur. )7> 2. Dinamometre kuvvet büyüklüğünü öçtüğü gibi cisimlerin ağırlıklarını da ölçebilir. ') > 3. Newton birimi kısaca “Ne” ile gösterilir. ^ > 4. Dinamometrenin yapısında esnek olmayan sarmal yay bulunur. 5 > 5. Bir dinamometrenin ucuna uygulanan kuvvet büyüdükçe dinamometre yayı uzar. 5 > 6. Dinamometrelerin yapısındaki yayların bir esneklik sınırı vardır. Bu sınır aşılırsa dinamometre, ölçüm yapamaz. j’ > 7. Her bölme uzaması 4 N a karşılık gelen bir dinamometreye 20 N luk kuvvet uygulandığında 6 bölme uzar. j > 8. Her dinamometrenin ölçebileceği en büyük değer, yapısındaki yaya göre farklı farklı olabilir. I Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi 1. 3. Bir dinamometreye 20 N büyüklüğün de kuvvet uygulandığında dinamomet renin yayı iki bölme uzuyor. Buna göre aynı dinamometreye 50 N büyüklüğünde kuvvet uygulanırsa d i namometrenin yayı kaç bölme uzar? Market arabasının itilerek hareket ettirilm esi Çekmecenin çekilerek açılması A) 2 C) 5 B) 3 III 0 £ r 4. * Topa vurulması Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde kuv vet uygulanır? A) I ve II B) I ve III C) II ve II D) I, II ve Bir dinamometreye büyük lükleri grafikte verilen kuv vetler ayrı ayrı uygulanıyor. Buna göre dinamometre ye hangi küvet uygulan dığında dinamometrenin yayı en fazla uzar? A) K B) L Kuvvet D) 5. 2. II Her bölmesinin uzaması 5 N luk kuvvete karşı lık gelen şekildeki dinamometrelere uygulanan kuvvetlerin büyüklükleri kaç N dur? Kuvvetin büyüklüğünü ölçen araç ve ölçtüğü değerin birimi aşağıdakilerden hangisinde doğ ru verilm iştir? A) I ve I B) I ve IV C) II ve D) II ve IV 5. Sınıf A) 15 N 10 N B) 15 N 5N 5N 10 N D) 10 N 20 N C) 7 . Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi mmmm <£ 9. t Dinamometrelerin yapısında sarmal yay kullanılır. A şağ ıd akilerde n h angisi sarm al yayların özelliği d eğ ild ir? Test.. 1 yay t A) Kuvvet uygulandığında boyu de ğişir, uygulanan kuvvet kaldırıldığında eski hâ line döner. B) Çok büyük kuvvetler uygulansa da özelliğini yitirmez. Basküle K cismi konuluyor, dinamometreye L cis mi asılıyor. C) Esnek cisimdir. D) Bir ölçü aletinin yapısında kullanılabilir. Buna göre I ve II numaralı düzeneklerde kulla nılan yaylar için aşağıdakilerden hangisi söy lenebilir? Bir dinamometre, O N ile 2 5 N araşırsa ölçeKlendinlmiştir. Buna, göre, tu dinamometre * ile örneğin Kap N büyüKlüaündeKi kuvvet ölçülebilir? t A) Yay sıkışmıştır Yay gerilmiştir B) Yay sıkışmıştır Yay sıkışmıştır C) Yay gerilmiştir Yay sıkışmıştır D) Yay gerilmiştir Yay gerilmiştir I Fen bilim leri öğretm eninin yukarıdaki sorusu na öğren cile r aşağıdaki hangi cevabı verm e si uygun olur? A) 20 N B) 28 N C) 33 N D) 40 N 10. Üzerinde 100 N yazan on bölm eli bir dinam o metre ile ilg ili aşağıda verilenlerden hangisi söylenemez? 8. Uzaması on bölme olacak şekilde tasarlanan bir dinamometreye 10 N luk kuvvet uygulandığında dinamometre 2 bölme uzuyor. A) Her bir bölme uzama için 10 N büyüklüğünde kuvvet uygulanmalıdır. B) 40 N büyüklüğünde kuvvet uygulanırsa dina mometre 4 bölme uzar. Buna göre dinamometrenin ölçebileceği en bü yük kuvvet değeri kaç N dur? C) 80 N büyüklüğündeki kuvveti ölçemez. A) 20 N D) Dinamometrenin yayının 6 bölme uzaması için 60 N büyüklüğünde kuvvet uygulanmalıdır. B) 30 N C) 40 N 2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi D) 50 N Sürtünme Kuvveti 4. Sürtünme Kuvveti Sürtünme kuvveti birbirine temas eden yüzeyler arasında meydana gelir. Sür tünme kuvvetinin büyüklüğü sürtünen yüzeylerin cinslerine göre değişebilir. Tekerlekli sandalyede oturan kardeşini iten İrem, onu hareket ettirir. Ancak tekerlek li sandalye, yüzey üzerinde sonsu za dek ilerlemez. Bir süre sonra durur. Bunun nedeni, sandal yeye bir sürtünme kuvvetinin etki etmesidir. Bir cismi kaygan yüzeyde hareket ettirmek pürüzlü yü zeyde hareket ettitmekten daha kolaydır. Temas eden cisimler arasında oluşan ve cisimlerin hareketini zorlaştıran ya da engelleyen kuvvete, sürtünme kuv veti adı verilir. Bir cismin hareket ettiği yüzeyin özellikleri, cismin ha reketini etkiler. Zeminin özelliklerine bağlı olarak cisim kolayca ya da zorlukla hareket edebilir. Örnek Şekildeki düzeneklerde özdeş tahta arabalar eşit yük sekliklerden serbest bırakılıyor. Hız kazanan arabalar farklı özelliklere sahip yatay düzlemdeki zeminler üze rinde farklı uzunlukta yollar alıyor. Örneğin bir oyuncak arabayı cilalı tahta (parke) ve halı zeminlerde ayrı ayrı, aynı hızı kazandırarak itelim. Her iki zemin de düz gibi görünse de oyuncak arabanın tahta yüzeyde, halıya göre daha fazla yol aldığını fark ederiz. kısa yol aldı »¿I ....j T t l — halı yüzeyi • uzun yol aldı m ¿ jg a p r - - » ............. |...... ° ° cilalı tahta yüzey Bu farka her iki zeminin oyuncak arabaya uyguladı ğı sürtünme kuvvetlerinin farklı büyüklükte olması se bep olur. Buna göre buz, mermer ve toprak zemin üzerinde tahta arabaların aldığı yolların uzunluklarını karşı laştırınız? 2. Bölüm: Sürtünme Kuvve, Çözü/r?.. Sürtünme En büyük en küçük, dan d 1 en ne kadar az ise araba o kadar uzun yol alır. sürtünme toprak zeminde olduğundan d3 en küçük sürtünme buz zeminde olduğun büyük olur. Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri Sürtünme kuvveti, cisimlerin birbirleriyle temas etme sinden dolayı oluşur. ! Uzunluklar arasında d 1 > d2 > d3 ilişkisi vardır. Sürtünme kuvveti daima harekete zıt yönde oluşur. Sürtünen yüzeylerin pürüzlülüğü azal dıkça, sürtünme kuvveti küçülür. Dolayısıyla sürtünme kuvveti, hareketi engelle yici etki gösterir. Hareket eden cisimleri yavaş latabilir, durdurabilir. Duran bir cismin hareket ede bilmesi için sürtünme kuvvetini yenmesi gerekir. r*rm Ağaç yer döşemeleri, oda zeminine ilk döşendiğinde oldukça pürüzlüdür. Silme ya da sistre işlemi adı veri len aşamadan geçirilirek yüzeyleri düzeltilir. Bu sırada yüzeyde sürtünme de azalır. Sonraki aşama ise tahta yüzeyi cilalamadır. Bu işlem sonucu yüzeyin Sürtünmesi daha da azalır. Halı, tahta ve toprak gibi zeminlerde bir cismi hareket ettirmek için daha çok kuvvet harcanır. Cam, fayans, buz ve yağlı zeminlerde cisimleri hare ket ettirmek daha kolaydır. K ayakla karlı zem ind e hareket etm e k kolaydır. Aynı hareketi topra k b ir zem inde yapm ak zordur. l Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi E tk in lik Boşluk Doldurma 1 Aşağıdaki şekilde ok gösterimlerinin neleri tem sil ettiğini aşağıdaki kutulara yazınız. Hava ortamında hareket eden bir cisim le hava arasında oluşan sürtünme kuv vetine hava direnci denir. Hava ortamında hareket eden her cisme hava sürtün me kuvveti uygular, yani hava direnci uygulanır. III. Hava ve Suyun Sürtünme Kuvveti Ellerimiz birbirine sürtülürken, bir moto run parçaları çalışırken, bir araba oto yolda hareket ederken, bir bisiklet fren yaparken, bir insan yolda yürürken, evlerimizdeki eşyalar itilirken ya da çekilirken sürtünme kuvvetinin uy gulandığını biliyoruz. Sürtünme kuvveti sadece bir zemin üzerin de hareket eden cisim ler arasında oluşmaz. Hava ve su ortamında hareket eden cisimler le bu ortam lar arasında da sürtünme oluşur. 5. Sınıf Hava direnci uçakların hızını azalttığı gibi karada ha reket eden otomobil, otobüs, tren gibi araçlara da et ki eder. Hava direncini azaltmak için uçakların yapıları kuşla ra benzetilir. Uca doğru gittikçe sivrilen bir tasarıma sahiptir. Otomobillerin daha hızlı gidebilmeleri için hava diren cinden daha az etkilenmeleri gerekir. Bu nedenle bu amaca uygun tasarımlar yapılır. Hayvanların hava d ire n cin d e n en az e tkile n e ce k şe kilde olan fizik s e l ö zelliklerinde n d iğ e r taşıtların ü retim inde faydalanılm ıştır Hava direncinin cisimlerin hızını yavaşlatması her za man olumsuz bir durum değildir. Yol üzerinde kaykayla ilerleyen M elih’le ilg ili söy lenen; Hava direnci yağmur, dolu vb. taneciklerin hızlarına etki ederek bu taneciklerin sabit bir hızda yeryüzüne düşmesini sağlar. I. Melih’in kaykayları ile zemin arasında sürtünme kuv veti vardır. II. Melih’e hareketi sırasında hava direnci de etki eder. Paraşütle aşağı atlayan biri de hava direncine maruz ka lır. Sporcuya etki eden kuvvetler şekildeki gibi gösterilir. III. Melih’e etki eden hava direnci ile zeminin sürtün me kuvveti zıt yönlerdedir. yargılarından hangileri doğrudur? Hava direnci Çözüm.. Melih’e hareketi sırasında hem zemin hem de hava, sürtünme kuvveti uygular. (I ve II doğru) Hava ile etkileşen yüzey Hem zeminin uyguladığı sürtünme kuvveti hem de ha va direnci Melih’in hareketine zıt yöndedir. Hava diren ci de sürtünme kuvveti olduğu için harekete zıt yönde dir. Yani zeminin uyguladığı sürtünme kuvvetinin yönü ile hava direnci aynı yönlüdür. (III yanlış) Cevap I ve II km Yer çekimi kuvveti B ir paraşütün hava ile etkileşen yüzeyi ne kadar büyükse, p a ra şü te etki eden hava d ire n c i de o kadar büyük olur. Yüksek yerlerden atlayarak aşağılara inmek isteyen insanların kullandığı paraşütler, hava direncini artıran araçlardır. Paraşütler aynı zamanada uzay mekikleri nin ve jet uçaklarının, indiklerinde pistte daha kısa sü rede yavaşlayabilmesi için de kullanıılır. |2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi y \ yŞ'' Su ortamında hareket eden cisimlerle su arasında oluşan sürtünme kuvvetine su direnci adı verilir. Su direnci, su içinde hareket eden bütün cisimlerin hareketini zorlaştırır. Suda hareket eden araçlar tasarlanırken su direnci göz önüne alınır. Deniz araçları, su direncini en aza indire cek şekilde, deniz canlılarına benzer şekilde tasarlanır. Çözüm.. Tekne denizde ilerlerken hem su hem de hava sürtün me kuvveti uygular. (1 ve 3 doğru) Havadaki paraşüte hava direnci etki eder, su direnci etki etmez. (2 doğru, 4 yanlış) Cevap 1, 2 ve 3 Günlük Yaşamımızda Sürtünme Kuvveti Sürat motorlarının tasarımında hem hava hem de su direnci göz önünde bulundurulur. Su direnci de hava direnci gibi cismin hareketine zıt yönde etki eder. Örnek 6 -_________ l ■'■s*' . Sürtünme; karada, suda ve havada hareket eden araç ları yavaşlatır ve hareketlerini zorlaştırır. Sürtünmeden dolayı araçlar daha çok yakıt tüketir. Bu nedenle daha önce de ifade ettiğimiz gibi taşıtlar ön kısımlarına doğ ru sivrilecek biçimde üretilir. Günlük yaşantımızda, sür tünmenin işlerimizi zorlaş tırdığı durumlarda, sürtün meyi azaltıcı önlemler alırız. Makinelerin hareketli parça ları birbirine sürtünerek ısınır ve aşınır. Bunu engellemek için makineler yağlanır. Bir çok ağır cisme etki eden sürtünme yi azaltmak ve cismin hareketini ko laylaştırmak için teker lekler kullanılır. Sürtünme bazı durumlarda hayatı mızı olumsuz etkilese de pek çok yönüyle bizim için yararlıdır. Yukarıdaki resmi sınıfta değerlendiren bir öğren cinin aşağıdaki ifadelerinden hangileri doğru b il gi içerir? i . Denizde ilerleyen tekneye su direnci etkir. 2.. Havadaki paraşüte hava direnci etkir, 3 . Denizde iler ^ Sürtünme olmasaydı yolda yürüyüp koşamaz, kalemle yazı yazamazdık. Hareket hâlindeki cisimler duramazdı. leyen tekneye hava direnci etkir. Yağmur ve dolu taneleri sürtün me yeryüzüne inerken hava direncinden dolayı fazla hızlanamaz ve canlılara zarar vermez. ■4. Havadaki paraşüte su direnci etkir. 5. Sınıf 2. Bölüm: Sürtünme Kuvveti Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Aşağıda bazı resim ler verilm iştir. Resimlerin altlarındaki soruları cevaplayınız. Kışın insanlar buz üzerinde neden rahat yürüyemezler? ^ Elinizi masanın üzerine koyup, ileri doğru hareket ettir diğimizde zorlanırsınız. Bunun nedeni ne olabilir? * Kapı menteşelerinin yağlanmasının sebebi nedir? Men teşesi yağlanmış kapı mı yoksa yağlanmamış kapı mı daha kolay açılıp, kapanır? Su bardağını eliniz yağlıyken tutarsanız ne olur? > ırlı havalarda ve buzlu zeminlerde araçların tekerle rine zincir takılmasının sebebi nedir? 2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi Eşyaları tekerlekli araçlarla çekmek yerde sürüklemek ten daha kolaydır. Bunun sebebi nedir? H A N E L K M E K E T A B C Ç D H T Û N H G F H E M A G Ü N E y J i 1 K 1 U T E M A s c 6 U Z U K A S Ü R T Ü N M E ç L T N D U N Z E M i N A A A U A İ D C D i S K E T K N Z T R i i ş T U Ü U y Z M ç ( E R S S D E M i R D A E S N E i P A R A ş Ü T J F P C N M R û Û N M L K i G R İ C Û Y E R ç E K i M i S U i Û P K U U U E T I H § T SÜRTÜNME R KUVUET ZEMİN HAUA DİRENCİ UÇAK TEMAS SU DİRENCİ PARAŞÜT HIZLANMA YER ÇEKİMİ DEMİR CİSİM DİSKET NEWTON HAREKET 5. Sınıf mmm 2. Bölüm: Sürtünme Kuvveti İ . Sürtünme kuvveti ile ilgili araştırma yapan Esra el de ettiği bilgileri aşağıdaki gibi not etmiştir. 3. havlu ı ı n ı n ı Bir öğrenci özdeş iki kitap ve bir levha ile hazır ladığı düzenekte oyuncak arabayı levhanın üst ucundan bırakarak arabanın halı zeminde aldı ğı yolu ölçüyor. 1. Sürtünme Kuvveti cisimle yüzeyin temasından doğan Kuvvettir. Daha sonra öğrenci aynı deneyi havlu yerine tah ta yüzey kullanarak yapıyor. 2. Sürtünme Kuvveti her zaman zararhdır. Öğrenci yaptığı bu deneylerden aşağıdaki so nuçlardan hangisine ulaşabilir? 3. Ç e ş itli uygulamalarla, sürtünme Kuvvetinin tüyüKlüğü Jeğiştiriletilir. A) Sürtünme kuvveti yüzeyin cinsine bağlıdır. Hava su direnci t ir peşit sürtünme Kuvvetidir. B) Cisimlere tekerlek takılması sürtünme kuvveti ni azaltır. C) Sürtünme kuvveti her zaman zararlıdır. D) Sürtünme kuvveti cisimleri harekete geçirme ye yardımcı olur. Buna göre Esra’nın hangi bilgi ile ilgili araştır dığı kaynaklar güvenilir d eğildir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 4. Ahmet 2. I. Fren yapan arabanın durması II. Uçaktan atlayan paraşütçünün güvenli bir şe kilde yere inmesi III. Hareket hâlindeki geminin motorunu kapattığın da yavaşlaması Yukarıda verilen olaylardan hangilerinde sür tünme kuvveti etkilidir? Ahmet’in vurduğu top yatay zeminde bir miktar ilerledikten sonra durmuştur. Ahmet bu gözleminden; I. Sürtünme kuvveti cisimlerin hareketini engel leyici etki yapar. II. Sürtünme kuvveti yüzeyin cinsine bağlıdır. III. Sürtünme kuvveti cismin şekline bağlıdır, verilenlerden hangilerini çıkarabilir? A) I ve II B) I ve III A) Yalnız B) I ve II C) II ve II D) I, II ve C) Yalnız D) II ve II 2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi s Test..2 7. 5. SU Özdeş K ve L bilyeleri aynı yükseklikten biri boş, diğeri su dolu kaba aynı anda bırakılıyor. Buna göre, I. K bilyesi daha önce kabın tabanına ulaşır. II. L bilyesine su direnci etki eder. III. K ve L bilyeleri, aynı sürede kapların tabanlarına ulaşır. verilenlerden hangileri doğrudur? Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde sür tünme kuvvetinden yararlanırız? A) 1 - 2 B) 2 - 3 - 4 C) 1 - 3 - 4 D) 1 - 2 - 3 -4 A) Yalnız I B) I ve I C) Yalnız II D) II ve I 6. II III Sürtünme kuvvetinin etkisini azaltmak için bazı ci simler sürtünmeden en az etkilenecek şekilde ta sarlanır. I. Uçakların burun kısımlarının sivri yapılması II. Gemilerin ön kısımlarının “V” şeklinde yapılma sı III. Paraşütlerin geniş yüzeyli yapılması Özdeş üç tane kağıttan biri buruşturulmadan, di ğeri az buruşturulmuş, bir diğeri de çok buruştu rulmuş olarak aynı yükseklikten serbest bırakılıyor. Y ukarıdakilerden hangileri bu durum a örnek verilebilir? Buna göre kağıtların yere ulaşma süreleri ara sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir? A) Yalnız I B) I ve II A) I > II > III B) I = II = III C) Yalnız III D) II ve III C) III > II > I D) II > III > I I 5. Sınıf 2. Bölüm: Sürtünme Kuvveti Maddenin Hâl Değişimi 2. BÖLÜM Maddenin Ayırt Edici Özellikleri 3. BÖLÜM Isı ve Sıcaklık 4. BÖLÜM Isı Maddeleri Etkiler MADDENİN DEĞİŞİMİ M ad de le r d o ğ a d a farklı fiziksel hâllerde bulunurlar. Bu hâller arasında ısı etkisiyle geçişler olur. Bu ünitemizde m addenin fiziksel hâlleri arasındaki geçişleri, hâl değişimleri sırasında gerçekleşen olayları ve ısı enerjisinin hâl değişimi etkisi dışında g e n l e ş m e ve büzülme etkilerini öğreneceğiz. Bölüm OKYAMJS ÖZLEMİ Yükselen su buharı atmosferdeki so ğuk hava tabakasıyla karşılaşınca kü çük su damlacıklarına dönüşür. Su k damlacıkları ve su buharı gökyüzün de gördüğümüz bulutları oluşturur. Benim adım su, oluşurum hidrojen ve oksijenden Güneşi çok severim , yükseklere çıkarır beni Yolculuğum haşlar topraktan, denizden Hediye ısıyı alınca yükselirim havada A rkadaşlarım la buluşup, oluştururum hulutu H avalar soğursa dönüşürüm yağm ura K arşılaşırsam şubat soğuğu ile Yakınlaşırız birbirim ize, oluştururuz kar tanelerini Lapa lapa düşerim gönlünüze, yüreğinize Güneşi görünce eririm , akarını şırıl şırıl Ulaşırını pınarlara, nehirlere, denizlere Ulaşmak isterim okyanus ötesine ... Haşan H. ÇOBAN Kitap için yazılm ıştır. Yukarıdaki şiirde suyun serüvenleri anlatılmıştır. Su sü rekli hareket halindedir. Hareketleri sırasında farklı hâl lere de dönüşebilir. Aşağıda suyun alabileceği hâller anlatılmıştır. I. SUYUN HÂLLERİ A. Suyun Doğadaki Farklı Hâlleri Deniz, göl, dere ve ırmak gibi yeryüzü su kaynakların da su, sıvı hâlde bulunur. Bu sular güneş enerjisinin etkisiyle su buharı hâline geçer ve atmosfer (hava kü re) içinde yukarı doğru yükselir. Bulutların olduğu bölgedeki havanın durumu oluşaca yağışın şeklini belirler. 1. Yağmur Bulutların içinde bulundu ğu hava soğumaya başladı ğında küçük su damlacıkla rının binlercesi birbiri ile çar pışarak daha büyük su damlalarını oluşturur. Bu su damlaları o kadar ağırlaşır ki artık havada asılı duramaz hâle gelir. Sonuçta yağmur olarak yeryüzüne düşerler. Yağmur 2. Kar Bulutlar çok soğuk bir ha va katmanıyla karşılaşırsa küçük su tanecikleri birleşerek su damlası oluşturama dan donar ve küçük buz kris tallerine dönüşür. Bu küçük buz kristalleri diğer kristal ler ile birleşerek gittikçe bü yür ve artık havada asılı ka lamaz hâle gelerek yeryüzüne kar şeklinde düşerler. 1. Bölüm: Maddenin Hâl Değişim Yeryüzünün yaklaşık % 71’ini oluşturan su, canlıların yapısında da yer alır. 2 . Dolu Bulutlar aniden çok soğuk bir hava katmanı ile karşı laştığında ise küçük su damlacıkları donar. $u buz tanecik leri rüzgârın etki siyle bulut içeri sinde rastgele hareket ederek bü- yürler ve da ha büyük buz ta neciklerini ölüş tü rular. Kara ve denizlerdeki su sürekli buharlaşır. Daha son ra yağışlarla yeryüzüne geri döner. Böylece buharla şarak yeryüzünden ayrılan su, yağışlarla yere düşen su ile dengelenir. Yani doğada bir su dengesi vardır. İnsanların zararlı etkileri olmazsa bu denge korunur. Sıcakların mevsimlere göre değişmesi yeryüzü suları nın buharlaşmasını ve yağışları etkiler. Havaların sıcak olduğu yaz mevsiminde buharlaşma kış mevsimine gö re daha fazla olur. Bunun sonucu olarak yeryüzü sula rının miktarı azalır. Havaların soğumasıyla birlikte ya ğışlarda artış olur. İlkbahar aylarında kışın yağan karlar erir ve yağmurun yağmasıyla akarsulardaki su miktarı artar. Bu sular akarak göl ve denizlere ulaşır. Böylece yeryüzündeki su miktarı korunmuş olur. .. D olu Havada asılı kalamayacak kadar büyüyen buz tane cikleri dolu olarak yeryüzüne iner. ¿. Sis Bazen yeryüzüne yakın yerlerdeki hava katma nında bulunan su buha rı küçük su damlacıkla rına dönüşür. Bu su damlacıkları çok küçük olduğu için hava asılı kave sis adı verilen olay jerçekleşir. Yukarıda anlatıldığı gibi suyun bir hâl den başka bir hâle geçerek yeryüzü ile hava küre arasında devamlı bir şekil de dolanımına su döngüsü adı verilir. Doğadaki su döngüsünün devamlı gerçekleşmesi için sürekli buharlaşma olmalıdır. Yeryüzünden tonlarca su yu buharlaştırmak için çok büyük bir enerjiye ihtiyaç vardır. Bu enerji Güneş tarafından sağlanmaktadır. Dünya’nın var oluşundan günümüze kadar Güneş, yeryü zü sularını buharlaştırarak su döngüsünün sürekli ol masını sağlamıştır. Suyun Serüveni Su, dünyamızda farklı yerlerde farklı şekillerde buluna bilir. Doğal su kaynakları olan akarsular, göller, denizler ve yer altı sularında sıvı hâlde, dünyamızın kutuplarında ise dev buz kütleleri (buzul) (katı) hâlinde ve atmosf; de (hava kürede) ise su buharı (gaz) hâlinde bulu Bulut Buharlaşma ¿Su döngüsü Yüzey akı Okyanuslardaki ve göllerdeki su Yer altı akışı Suyun Serüveni 3 Ünite: Maddenin Değişimi II. HÂL DEĞİŞİMİ 1. Erime İçin Isı Gerekli mi? Maddeler katı, sıvı ve Bir miktar tereyağını tava ya koyduktan sonra ne kadar beklersek bekleye lim yağ eriyip sıvılaşmaz. Fakat tavayı ocakta ısıttı ğımızda tereyağı erime ye başlar. O hâlde tere gaz hâlde bulunabilir. Örneğin suyun katı, sıvı ve gaz hâli sırasıyla buz, su ve buhardır. Buz su ya, suda buhara dönü şebilir. yağının erimesi İçin ısı gereklidir. «V? Tavada eriyen yağ Bir bardağın içine bir kalıp buz koyalım. Daha sonra içinde su bulunan bir kaba bardağı batırıp bir süre bek leyelim. Bardaktaki buzun erimeye ve kaptaki suyun soğumaya başladığını gözlemleriz. Yeteri kadar bek letildiğinde buzun tamamı erir. Kaptaki su da oldukça soğuk hâle gelir. Bu olayda buz, suyun ısısını almış ve sıvı hâle geçmiştir. Maddeler bulunduğu hâlden başka bir hâle geçebilir. Buna hâl değişimi denir. Hâl değişimine karların eriyip suya dönüşmesi, tere yağının tavada erimesi, dondurmanın güneşte erime si, kolonyanın buharlaşması örnek olarak verilebilir. Maddelerin hal değişimi ısı alışverişi ile olur. -o N . A. Erime ve Donma Eriyen buzdağı Maddeler bir fiziksel hâlden başka bir fiziksel hâle ge çebilir. Bir maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesine erime adı verilir. Örneğin bir buz kalıbını masanın üze rindeki tabağa koyduğumuzda zamanla erir ve sıvılaşır. Çocuklar aman unutmayın! Katı bir madde erirken ortamdan ısı i alır. Yani katilar ısı alarak erir. Madde- I ler hâl değişimine uğradıklarında da ima bulundukları ortamla ısı alışveriI ş i yaparlar. -------------------------------------------------* * 2. Sıvılar Katılaşır mı? Maddeler gerekli ısı alışverişini yaprak katı, sıvı veya gaz hâline dönüşebilir. Dolayısıyla sıvı maddeler katı laşabilir. Bir maddenin sıvı hâlden katı hâle geçmesine donmB adı verilir. Örneğin, buz dolabınının dondurucusuna bir miktar su koyduğumuzda su zamanla donarak ka tılaşır ve buz oluşur. Benzer şekilde kışın soğuk havalarda yollardaki su bi rikintileri ve yağan yağmur suyu da donar. /. Bölüm: Matinenin Hâl Degişiım Suyun her yerinde oluşan su buharı, kabarcıklar mey dana getirir. Bu durumda sudaki buharlaşma en hızlı gerçekleşir ve tencerede yoğun bir su buharı oluşumu gözlenir. Bu noktadan sonra tencere ısıtılmaya devam edilirse suyun sıcaklığında artış olmaz. Verilen ısı sadece suyun buharlaşması için harcanır. Su tükenene kadar sıcaklığı daima 100 °C ta sabit kalır. ' D onm uş su Bir mum parçasını cez vede eritip bir bardak su Kaynayan su yun içine atalım. Mum suda donmaya başlar ve Su buharı Suda olduğu gibi bir sıvının her yerinden kabarcıklar katılaşır. Bu arada bar oluşturarak hızlı bir şekilde buharlaşmasına kayna daktaki suyun sıcaklığı artar. Mum sıvı hâlden ı-5i O -o katı hâle geçerken ısı vermiştir. Bardaktaki su ma adı verilir. Değerli öğrenciler! da bu ısıyı alarak sıcak Sonuç olarak kaynama bir hâl değişim olayıdır. Bir maddenin sabit sıcaklıkta lığını artırmıştır. sıvı hâlinden gaz hâline geçmesi bir kaynama olayıdır. Çocuklar aman unutmayın! A Sıvı bir madde katılaşırken ortama ısı verir. Yani sıvılar ısı vererek donar. Bu ısı ortam tarafından alınır. " " ,LW I" "1 1. Buharlaşma ve Isı Bayramlarda yakınlarımı B. Buharlaşma, Yoğuşma ve Kaynama zı ziyarete gittiğimizde bi Makarna pişirmek için tenceredeki suyu ısıttığımızı dü ze kolonya tutarlar. Elimi şünelim. Başlangıçta suyun yüzeyinde çıplak gözle su ze dökülen kolonya buhar buharı göremeyiz. Ancak bildiğiniz gibi her sıcaklıkta buharlaşma olur. laşmaya başlar ve odanın havasına karışır. Biz de ko Suyun sıcaklığı arttıkça bir miktar su buharını görmeye başlarız. Suyun sıcaklığı iyice yükseldiği zaman su buharını daha yoğun bir şekilde gözlemleriz. Yani su ısın lonyanın kokusunu duya rız. Bu arada elimizde bir dıkça buharlaşması artar. Suyun sıcaklığı 100 °C’a ulaş serinlik hissederiz. Çünkü kolonya buharlaşırken eli tığında ise kabarcıklar çıkartarak fokurdamaya başlar. mizden bir miktar ısı alır. 3. Ünite: Maddenin Değişimi Yağmur ile ıslanan sokaklar ve caddeler yağmur ke sildikten bir süre sonra hava bulutlu ve kapalı olsa da kurur. Yazın kesilmiş bir karpuzu bir süre güneşte beklettiği mizde karpuz serinler. Buharlaşma sıvıların yüzeyinde gerçekleştiği için karpuzun yüzeyindeki su buharlaşır. — - Buharlaşan su karpuzdan bir miktar ısı alır. Isı kaybe Buzdolabına ağzı açık bir şekilde konan bir yemekt den karpuz ise soğur. ki suyun zamanla buharlaştığını ve yemeğin kurudu Kolonya ve karpuz örneğinde olduğu gibi sıvılar bu ğunu görürüz. harlaşırken dışarıdan ısı alır. Hâl değişimindeki ısı alışverişinden yararlanılarak buz dolabı ve klima gibi soğutucular üretilmiştir. Buz do labının iç duvarlarına gönderilen sıvı burada gaz hâ line geçerken buzdolabının içindeki ısıyı alır. Bu olay bir düzenek yardımıyla sürekli tekrarlanır ve dolap is tenilen soğukluğa ulaştırılır. Evet çocuklar unutmamanız gereken bir şey daha! Yukarıdaki örneklerden görüldüğü gibi su her sıcaklıkta buharlaşır. Su gibi di ğer sıvılar da her sıcaklıkta buharlaşır. ^1 5 ^ 1 , ~ 3. Isı Miktarı Buharlaşmayı Etkiler mi? Mutfakta açıkta bırakılan bir ekmek bir kaç gün içinde kurur. Bu ekmeği fırında ısıt tığımızda ise kısa bir süre de kurur ve gevrek bir ek mek elde ederiz. Denizler ve göllerdeki suyun buharlaşması yazın fazla kı Kurum uş ekm ek şın ise daha az olur. 2. Soğukta Buharlaşma Olur mu? Yanlışlıkla ıslanan gömleğimizi güneşe koyduğumuz Kışın soğuk sınıfta sınıf tahtasını ıslak bir bezle veya süngerle temizlediğimizde ıslanan tahtanın kısa bir sü re sonra kuruduğunu gözlemleriz. da daha çabuk kurur. Sonuç olarak su sıcak ortamlarda daha çabuk (hız buharlaşır. Buna göre, ısı miktarı arttıkça buharlaşma Kışın annemizin ipe astığı ıslak çamaşırlar güneş gö nın da hızlandığı söylenebilir. Diğer sıvıların buharlaş remese de zamanla kurur. ması da sıcaklık arttıkça hızlanır. 5.S,n,f /. Bölüm: Madnenirı Hâl Değişim . 4 Yoğuşmavelsı 5. Kaynama ve Buharlaşma Farklı mı? Bir bardağa soğuk su koy Kaynama, buharlaşma olayının durumunu bildiren bir duğumuzda bir süre son kavramdır. Kaynama buharlaşmanın en hızlı olduğu ra bardağın dış yüzeyinde durumu belirtir. Kaynama ve buharlaşma arasındaki $u damlacıkları oluşmaya farklar aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Ipaşlar. Bu olay havadaki su buharının bardak yüze Buharlaşma yinde soğuması ve sıvı hâ3 geçmesiyle oluşur. Buğulanm ış bardak Sabahın erken saatlerinde otomobillerin üzerinde kü çük su damlacıkları gözle nir. Bu damlacıkları havada Kaynama Sıvı kaynamaya başladı ğında her tarafında bu Buharlaşma normal ola harlaşma olur. Sıvı içinde rak sıvı yüzeyinde ger oluşan buhar kabarcıklar çekleşir. oluşturur ve sıvı yüzeyine çıkıp patlayarak fokurda ma sesi meydana getirir. ki su buharının otomobilin Soğuk metal kaportası yü zeyinde ve camları üzerin de sıvılaşmasıyla meydana Ç iğ düşm üş g ü l gelir. Su buharının sıvılaşması gibi gaz hâ lindeki bir maddenin sıvı hâle geçmesi yoğuşma olarak adlandırılır. Yoğuşma gerçekleşirken madde ısı kaybeder. Madde Kaynayan bir sıvının sı caklığında değişme ol Buharlaşan bir sıvının sı maz. Verilen ısı sadece caklığında değişme ola sıvıyı gaz hâline getirmek bilir. için kullanılır. Sıvı tüke nene kadar sıcaklığı sa bit kalır. Kaynama ise sıvı belirli sı Buharlaşma her sıcaklık caklığa ulaştığında ger ta gerçekleşir. çekleşir. kaybettiği ısıyı çevresindekilere verir. Örneğin, kar yağ dığında hava ısınır. Çünkü bulutlardaki su buharı yağuşarak su damlacıklarını oluştururken ısı kaybeder. Bu ısıyı hava alır ve ısınır. Cam kapak Yoğuşmanın olması için gazın ısı kaybedeceği soğuk bir ortamla karşılaşması gereklidir. Karşılaştığı ortam ne kadar soğuksa yoğuşma da o ka dar hızlı gerçekleşir. Yukarıdaki deney düzeneğinde ısıtılan su buharlaşır. Kabın üzerin d e k i buz d o lu cam kapağa ça rpan su buharları yoğuşarak tekrar sıvı hâle geçer. İ Ünite: Maddenin Değişimi ■o C. Süblimleşme ve Kırağılaşma Katı maddelerin ısıtılınca, ara bir hâl olan sıvı hâle geç meden doğrudan gaz hâle geçmesine süblim leşm e denir. Maddeler süblimleşirken ısı alır. Yünlü yatakların arasına konulan kokulu madde olan naftalin süblimleşen maddelere örnek verilebilir. Kar ve buz erime noktasının altında çok yavaşça süblim leşebilir. Bu durum ıslak çamaşırların dondurucu sıcak lıkta asılıp sonradan kuru olarak alınmasını sağlayabilir. Dondurma üzerine konulan kuru buz adını verdiğimiz karbondioksit de süblimleşen maddelerdendir. Yukarıdaki fotoğrafta bitki yaprağı üzerinde oluşan çiy görülmektedir. Çiy, özellikle gündüzlerin sıcak, gecele rin soğuk veya serin olduğu bölgelerde ya da mevsim lerde soğuk cisimler üzerinde gördüğümüz su dam lalarıdır. Meydana gelişi bakımından çiye benzeyen başka bir oluşum da kırağıdır. Çiyden farkı aşırı soğuyan su bu harının soğuk yüzeylerde buz kristalleri hâline dönüş mesidir. Maddeler arasındaki dönüşümleri aşağıdaki gibi özet leyebiliriz. Süblimleşme Yukarıdaki fotoğrafta bitki yaprağı üzerinde oluşan kı rağı görülmektedir. Kırağının gerçekleşmesi için sıcak lığın 0 °C un altına düşmesi gerekir. D. Güneş Isıtır ve Işıtır Güneş bizim temel ısı ve ışık kaynağımızdır. Güneş enerjisi ışınlarla yeryüzüne taşınır. Yeryüzüne ulaşan ışınlar ısı enerjisine dönüşerek maddeleri ve yeryüzünü ısıtır, ayrıca yukarıda anlatılan dönüşümler güneş enerjisi ile sağlanır. Kırağılaşma ve Çiy Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaş tığında yoğuşarak oluşturduğu su damlaları çiy ola rak adlandırılır. İnsanlar ve hayvanlar yaşayabilmek için gerekli olan enerjiyi bitkilerden alır. Bitkiler ise güneş ışınları saye sinde büyümekte ve besin üretmektedir. Bu da insan ların ve hayvanların enerjilerini dolaylı olarak güneş ışınlarından aldığını gösterir. Isınma ve değişik amaçlar için kullandığımız kömür ve petrol gibi yakıtlar da bitkilerden meydana gelmiş tir. Dolayısıyla bunların oluşumunda da güneş enerji si etkili olmuştur. 7 . Bölüm: Matinenin Hâl Değişil 1/ Ölçm e v e D eğerlendirm e E tk in lik a. Buharlaşm a b. Yoğuşma c. Yağış d. Kar e. Sis f. Bulut g. Yağmur h. Süblim leşm e i. Kırağı j ■Qy Aşağıdaki boşluklara cevabı yukarıdaki kavramlar olan sorular yazınız. Örnek: a. Suyun ısı alarak buhar hâline geçmesine ne ad verilir? (Buharlaşma) i E tk in lik Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanları kullanarak, cümlelerde yer alan boşlukları tamamlayınız. çıy <v ? erime 1. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak oluşturduğu su damlalarına.............. de nir. 2. Gaz hâldeki bir maddenin sıvı hâle geçmesine .......................... denir. 3. Su buharının yüksek hava tabakalarında yoğuşmasıyla ........................... oluşur. 4. Katı hâldeki bir maddenin sıvı hâle geçmesine....................denir. 5. Havada her zaman belli oranda ........................... bulunur. Ünite: Maddenin Değişimi Fen Bilimleri m%m E tk in lik Bunları Düşündünüz mü? Aydınlanma için aylık ne kadar harcamanız oluyor? Gündüzler olmasaydı harcama miktarı nasıl değişirdi? " Kış aylarında evinizi ısıtmak için bir günde ne kadar yakıt harcıyorsunuz? Peki ya bir yılda? Eğer eviniz Dünya kadar büyük olsaydı, ısınabilmek için ne kadar yakıt gerekirdi? Güneş’in yaymakta olduğu enerjinin ancak 2 milyarda biri Dünya’ya ulaşmaktadır. Bu miktar Dünya için ™ gerekli ve yeterli bir miktardır. Güneş yüzeyindeki sıcaklık yaklaşık 6 0 0 0 °C’tur. Merkezindeki sıcaklık ise yaklaşık 15 milyon dereceyi bulur. Biliyor musunuz? Yukarıdan aşağıya doğru bırakılan bir cisim, yer çekimi etkisiyle hızla düşmesine rağmen, yağmur damlalarının sabit hızla düştüğünü, Milyonlarca yağmur damlası aynı anda yere doğru inerken, rüzgârların da etkisine rağmen birbirlerine değmeden indiğini... Bunları Düşündünüz mü? Bir bilim adamının kar kristallerinin binlercesinin fotoğrafını çektiğini ve birbirinin aynı olanını bulamadığını.. □ v i* ’' V < V Doğru - Yanlış J Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise (D) yanlış ise (Y) yazınız. > 1. Bulutlar, havada bulunan su buharının yoğuşmasıyla oluşur. > 2. Yerden yükseklere doğru çıkıldıkça sıcaklık artar. > 3. Suyun atmosfer ve yeryüzü arasındaki dolanımına su döngüsü denir. > 4. Yeryüzünde buharlaşan su, yağışlardan daima fazladır. > 5 . Bir maddenin gaz hâlden sıvı hâle geçmesine buharlaşma denir. > 6. Su buharının soğuk hava katmanlarında donarak kristalleşmesiyle kar oluşur. > 7. Güneş yeryüzündeki enerjinin kaynağıdır. > 8. Okyanus, deniz, göl ve nehirlerdeki su, Güneş’in etkisiyle buharlaşır. > 9. Yağmurdan sonra biriken sular bir süre sonra buharlaşır. > 10. Güneş hem ısıtır, hem de aydınlatır. 5. Sınıf 7. Bölüm: Maddenin Hâl Değişil li I. 5. Isınan suyun buharlaşmasıyla atmosfere yükse len su buharı soğuk hava tabakalarıyla karşılaştı ğında yoğuşarak yeryüzüne iner. Yukarıdaki sözleri söyleyen öğrencinin gözledi ği olay aşağıdakilerden hangisinde doğru ola rak verilmiştir? Bu olaya ne ad verilir? A) Kaynama B) Yağmur C) Genleşme D) Şimşek Bir kış günü sabah uyandığımda, pencereden dı şarı baktığımda bir de ne göreyim! Her taraf bem beyaz. A) Kar yağmış B) Yağmur yağmış C) Ağaçlar çiçek açmış D) Etrafı sis kaplamış 2. I. Sis bir hava olayıdır. II. Mevsimlere bağlı olan sıcaklık değişimleri yer yüzü sularının buharlaşmasını ve yağışlarla ge ri dönüşünü etkiler. 6. I. Kar II. Yağmur Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? III. Sis Yukarıda verilenlerden hangileri, yağış türüdür? A) Yalnız I doğru A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III B) Yalnız II doğru C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış 7. Aşağıdaki öğrencilerden hangisi vanlış bir bil| 3. gi vermektedir? A) Ekrem: Su buharı soğuyunca yoğuşur. Yağmur ve kar olarak yere düşen su damlala rı hangi olay sonucunda tekrar gökyüzüne çı kar? B) Enes: Su her sıcaklıkta buharlaşır. C) Zeynep: Su daima sıvı hâlde bulunur. D) Ayşe: Buz suyun katı hâlidir. A) Genleşme B) Erime C) Buharlaşma D) Donma 8. Aşağıdakilerden hangisi bir buharlaşma olayı dır? A) Tereyağın sıvılaşması 4. Atmosfere yükselen su buharı soğuk hava tabaka sıyla karşılaşırsa küçük su damlacıklarına dönüşür. Su buharı ve damlacıklar bulutları oluşturur. Hava soğumaya devam ederse damlacıklardan binlercesi birleşerek su damlalarını oluşturur. Su dam laları ağırlaşır ve havada asılı duramaz hâle gelir. B) Kolonyanın döküldükten sonra uçması C) Suyun buza dönüşmesi D) Isınan mumun erimesi 9. Su döngüsü sırasında aşağıdaki olaylardan Yukarıda, hangi hava olayı anlatılmıştır? hangisi gerçekleşmez? A) Sis B) Kar A) Donma B) Buharlaşma C) Yağmur D) Dolu C) Yoğuşma D) Kaynama 3. Ünite: Maddenin Değişimi Farklı maddelerden belirli bir kütlede tartabiliriz. Ör neğin, demir, su, elma, sirke, taş ve pirinç gibi birçok Bir sıvın kaynadığı sıcaklığa kaynama noktası adı verilir. Saf bir sıvı kaynar ken sıcaklığı değişmez. maddeden 1 kg alabiliriz. Benzer şekilde farklı madde lerin hacimleri de aynı olabilir. Örneğin, su, sirke, ga ------ zoz ve süt gibi maddelerden 1 t alabiliriz. Buna göre, — ■ _________ kütle ve hacim maddeler için ortak özelliktir. Yani farklı Saf sıvı kaynamaya başladıktan sonra verilen ısı sıcak maddeler aynı kütle ve hacme sahip olabilir. lığı artırmaz. Bu sıcaklıkta verilen ısı sıvının buharlaş ması için harcanır. Örneğin, su 100 °C ta kaynar. Su ısı tılmaya devam edilirse sıcaklıkta bir artma gözlenmez. Maddeleri Nasıl Ayırt Ederiz? Maddeleri birbirinden ayırt etmek için her bir maddenin A. Sıvıların Hepsi Aynı Sıcaklıkta mı Kaynar? kendine özgü özelliklerini kullanılırız. Örneğin, renk, ko ku, tat ve sertlik gibi özellikleri ile maddeleri ayırt ederiz. Saf sıvıların kendilerine özgü kaynama sıcaklıkları var Maddelerin ölçülebilen kaynama noktası, erime noktası dır. Bu nedenle kaynama noktası saf sıvıları ayırt etmek ve yoğunluk gibi ayırt edici özellikleri de vardır. Acaba bu özellikler maddeleri ayırt etmek için kullanılabilir mi? için kullanılabilir. Bazı sıvıların kaynama noktaları aşağıdaki tabloda ve rilmiştir. I. KAYNAMA NOKTASI Bazı Saf Sıvıların Kaynama Noktası Daha önceden öğrendiği Sıvı miz gibi, sıvılar ısı alarak her sıcaklıkta buharlaşır. Sıvının sıcaklığı yükseldik çe buharlaşma hızı da ar tar. Sıcaklık öyle bir nok taya ulaşır ki bu sıcaklıkta sıvının buharlaşması en hızlı olur. Sıvının her tara Su 100 °C kaynar Rengi Kaynama Noktası Su Renksiz 100 °c Etil alkol Renksiz 78 °C Aseton Renksiz 50,5 °C Eter Renksiz 35 °C Dış görünüşleri renksiz olan saf iki sıvı alalım. Bunları fında oluşan buhar kabar ayrı ayrı kaplara koyalım. Ocakta bu sıvıları ısırttığımız cıklar oluşturmaya başlar. Böylece sıvı fo kurdayarak kaynar. da birinin 78 °C’ta diğerinin ise 100 °C’ta kaynadığını gözlemleyelim. Bu bize sıvıların farklı olduğunu gösterir. 2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikleri Yı karıdaki tabloya baktığımızda 78 °C’ta kaynayan sıvırt ın alkol ve 100 °C’ta kaynayan sıvının ise su oluğunıı belirleyebiliriz. Görüldüğü gibi kaynama noktaların£ı bakarak sıvıları ayırt edebildik. II. ERİME ve DONMA NOKTASI Katı maddeler ısıtıldığında sıcaklığı zamanla artar. Sı caklık belirli bir değere ulaştığında katı erimeye baş lar. Örneğin, derin dondurucudaki bir buz parçasının sıcaklığı genellikle 0 °C’un altındadır. Bu buz parça sı dondurucudan çıkarıldığında odanın ısısını alma ya başlar. Böylece buzun sıcaklığı yükselir. Sıcaklık 0 °C’a ulaştığında buz erimeye başlar. Saf katiların erimeye başladığı sıcaklı-V ğa erime noktası adı verilir. Erime olayı I devam ettiği sürece sıcaklık sabit kalır. I Kaynayan sıvıların karşılaştırılm ası B. Tahmin ve Bilim sellik Alkol ve su sıvılarını deney yapmadan sıvıların aynı mı yoksa farklı mı olduğunu tahmin etmeye çalışsaydık. Büyük olasılıkla renklerine bakarak sıvıların aynı oldu ğu sonucu varacaktık. Dolayısıyla tahminlerle hareket etmek yanıltabilir. Doğru ve gerçekçi bilgiye ulaşmak ancak akılcı ve bi limsel bir yaklaşımla mümkündür. Bilimsellik olaylara ilgili bilimin esasları çerçevesinde bakmayı ve bilimsel yöntemleri kullanmayı gerektirir. Çocuklar saf maddeyi bir hatırlayalım! Tek bir maddeden oluşan, başka maddelerle karışmamış maddelere ■saf madde denir. Saf maddeler, basit yöntemlerle (kaynatma, mıknatıs kul lanma, süzme, eleme vb.) daha basit maddelere ayrılamazlar. Saf sıvıların kaynama sıcaklığı (kaynama noktası) sıvı nın miktarına bağlı değildir. Kaynama sıcaklığı sadece sıvının cinsine bağlıdır. Miktarına bağlı değildir. Örne ğin, bir bardak su ile bir tencere su aynı ortamda ay nı sıcaklıkta kaynar. 'm B ir bardak suyun kaynam ası 3 Ünite: Maddenin Değişimi B ir tencere suyun kaynaması Eriyen bir saf katının sıcak lığı değişmez. Yani saf ka tı erimeye başladıktan son ra verilen ısı sıcaklığı artır maz. Bu sıcaklıkta verilen ısı katının erimesi için har canır. Örneğin, buz 0 °C ta erir. Buz ısıtılmaya devam edilirse buzun sıcaklığın Eriyen buz da bir artma gözlenmez. Buzun tamamı eriyene kadar sıcaklık 0 °C olarak sabit kalır. Soğutulan bir sıvının sıcaklığı düşer. Sıvının sıcaklığı belirli bir değere ulaştığında sıvı hâl değiştirerek katı laşmaya başlar. Yani donar. Örneğin, su soğutularak sıcaklığı 0 °C’a düşürüldüğünde donmaya başlaya rak buz oluşturur. Saf sıvının donmaya başladığı sıcaklığa donma noktası adı verilir. Donma olayı devam ettiği sürece sıcaklık sabit kalır. a) ^ ................. - ................. - ................................................... i Çünkü saf sıvının donarken dışarı ver diği ısıyı ortam alır. Sıvının tamamı katılaşana kadar sıcak lık sabit kalır. Örne ğin, su 0°C ta donar. Su ısı kabetmeye Suyun donm ası devam ederse donma devam eder. Fakat sıcaklıkta bir değişim olmaz. Su yun tamamı donana kadar sıcaklık 0 °C olarak sabit kalır. Mm. Maddelerin farklı erime ve donma noktaları vardır. B Çocuklar dikkat...! zıları çok düşük sıcaklıkta erir. Bazıları ise çok yüksek sı Maddenin miktarı ne olursa olsun eri me ve donma noktası (sıcaklığı) dai ma aynı ortamda sabittir. caklıkta erir. Bu nedenle maddelerin kullanım alanl Örneğin, 1 g suyun da 1 ton suyun da erime ve donma noktaları aynıdır. maddeler kullanılır. Ampullerde 2000 - 2500 °C’ta e -------------------------------------------s fırınlarda ısıya dayanıklı kilden yapılmış tuğlalar kull Erime ve Donma Noktası Aynı mıdır? erime noktalarına göre farklılık gösterir. Örneğin, yük sek sıcaklık gerektiren durumlarda erime noktası yüks meyecek metaller kullanılır. Yüksek sıcaklıkta çalışa nılır. Yemeklerimizi ocak alevinde erimeyecek madd lerden yapılmış kaplarda pişiririz. Buz 0 °C’ta erir ve su yine 0 °C’ta donar. Bu örnekte ol duğu gibi bütün saf maddelerin erime donma sıcaklıları aynıdır. Yani saf bir madde hangi sıcaklıkta eriyor sa o sıcaklıkta donar veya tersi durum da geçerlidir. Bazı maddelerin erime ve donma noktaları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bazı Saf Maddelerin Erime ve Donma Noktaları Saf Madde jm Erime ve Donma Noktaları Etil alkol - 117 °C Eter - 116 °C Aseton - 9 5 °C Cıva - 3 9 °C m 1 B. 1 jt. j A Ç ikolatanın erim e sıcaklığı sudan farklıdır. o°c Su Kurşun 327 °C Bakır 1084°C Demir 1535°C Ö rnek I. Farklı sıvıların kaynamaya başladıkları sıcaklık fark lıdır. II. Arı suyun kaynama süresince sıcaklığı sabit kalır. Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden han gisi söylenebilir? Saf maddelerin erime ve donma noktaları kendilerine A) Yalnız I doğru B) Yalnız II doğru özgüdür. Yani maddeler farklı erime ve donma nokta C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış sına sahiptir. Bu nedenle erime ve donma noktası saf maddeleri ayırt etmek için kullanılabilir. Çözüm.. Kaynama sıcaklığı maddelerin ayırt edici özelliklerin den biridir. Bu sebeple farklı sıvıların kaynamaya baş ladıkları sıcaklık birbirinden farklı ve kendine özgüdür. I. maddede verilen bilgi doğrudur. Kaynama süresince hâl değişimi gerçekleşir. Bu sıra da sıvı gaza dönüşür ve saf sıvılarda kaynama süresi ne sıcaklık sabit kalır. Dolayısıyla arı su kaynarken sı caklık sabit kalır. II. maddede verilen bilgi de doğrudur. Suyun donm ası BU Cevap C 2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikler O ( E tk in lik □ Doğru - Yanlış Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise (D), yanlış ise (Y) yazınız. II. kap > 1. Katı maddelerin ısı alarak sıvı hâle geçme sine erime denir. > 2. Katiların eridiği sıcaklığa erime sıcaklığı de nir. Isıtıcı > 3. Sıvı maddelerin ısı vererek katı hâle geçme sine donma denir. > 4. Sıvıların donduğu sıcaklığa donma sıcaklığı denir. > 5. Her maddenin kendine özgü bir erime donma sıcaklığı yoktur. > 6. Erime ve donma sıcaklığı maddelerin ayırt edici özelliklerindendir. Isıtıcı Isıtıcı Şekildeki kaplarda aynı miktarlarda dört farklı sıvı bu- > 7. Maddeler eridikleri sıcaklıklarda donmaz. unmaktadır. Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldıklarında: > 8 . Su 0 °C ta donar, buz 0 °C ta erir. I. kaptaki sıvının 2 dakikada II. kaptaki sıvının 8 dakikada III. kaptaki sıvının 4 dakikada E tkin lik V. kaptaki sıvının 5 dakikada r kaynadığı görülüyor. Buna göre, hangi kaptaki sıvının kaynama sıcaklı ğı en düşüktür? A) I B) II Aşağıda verilen cümleleri kutudaki kelimeler den uygun olanlarıyla tamamlayınız. 1. Katı maddelerin ısı alarak sıvı hâle geçmesine denir. C) III D) IV Çözüm.. Kaplarda aynı miktarlarda farklı sıvılar bulunmaktadır. 2. Katiların eridiği sıcaklığa............................. de nir. 3. Sıvı maddelerin ısı vererek katı hâle geçmesine denir. Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldığından, en önce kayna 4. Sıvıların donduğu sıcaklığa..........................de nir. yan sıvının kaynama sıcaklığı en düşüktür. I. kaptaki sıvı iki dakikada kaynamıştır ve en önce kay nayan sıvı budur. Bu durumda kaynama sıcaklığı en 5. Erime ve donma sıcaklığı özelliklerindendir. maddelerin düşük olan sıvı I. kaptaki sıvıdır. erime sıcaklığı Cevap A ayırt edici ^ Ü H iJ ıta k lığ , [3. Ünite: Maddenin Değişimi J Test 1. II. kap Isıtıcı Yanda tabloda bazı maddelerin erime ve donma sıcaklıkları ve rilmiştir. Buna göre,-10°C ’ta hangisi sıvı hâlde bulunur? Isıtıcı A) Cıva B) Demir Madde Erime ve donma sıcaklığı (°C) Su 0 Cıva -3 9 Bakır 1084 Demir 1535 C) Bakır D) Su III. kap r 4. Isıtıcı Isıtıcı I. Erimeye başlayan bir katiya daha fazla ısı ve rilirse erime hızlanır. II. Erime ve donma noktaları maddeler için ayırt edici özelliktir. Şekildeki kaplarda aynı miktarlarda dört farklı sı vı bulunmaktadır. Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldıklarında: I. kaptaki sıvının 7 dakikada II. kaptaki sıvının 5 dakikada A) Yalnız I doğru B) Yalnız II doğru C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış III. kaptaki sıvının 3 dakikada IV. kaptaki sıvının 12 dakikada kaynadığı görülüyor. Buna göre, hangi kaptaki sıvının kaynama sı caklığı en yüksektir? A) I B) II C) III D) IV 5. Bir sınıftaki öğrencilerin sorularına öğretmen “Evet” ya da “Hayır” şeklinde cevap vererek yazılıya ça lıştırmaktadır. Öğrencilerin aşağıdaki sorularından hangisine öğretmenin cevabı “ Evet” şeklinde olur? 2. Yandaki çiçeğin yaprak larına maddenin bazı özellikleri yazılmıştır. ¡Sıvılar, her sıcaklıkta buharlaşır mı? Buna göre, hangi yapraklar boyanırsa maddenin ayırt edi ci olmavan özellikle ri boyanmış olur? A) 4 ve 5 B) 3 ve 4 C) 1 ,2 ve 3 D) 1, 2 ve 5 5. Sınıf Kaynama noktası bir | maddenin katı hâlden gaz hâle geçme sıcaklığı mıdır? Bir maddenin katı hâlden sıvı hale geçmesi için maddeye ısı verilmesi gerekir mi? Kütle, maddenin ayırt edici özelliği midir? 2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikleri Isı ve Sıcaklık ISI ve SICAKLIK FARKLIDIR A. Sıcak Madde Soğuk Maddeyi Isıtır Sıcak bir bardak çay içine çay kaşığı bıraktığımızda bir süre sonra çay kaşığının sıcaklığı artar. Buna göre sı cak maddeler kendinden daha soğuk maddelere te mas ettiklerinde onları ısıtır. Yarım bardak soğuk su üzerine yarım bardak sıcak su eklediğimizde Ne soğuk ne de sıcak (ılık) bir su elde ederiz. Bu olayda sıcak su, ısısının bir bölümünü soğuk suya vererek soğur. Soğuk su ise sıcak sudan ısı alarak ısınır. O hâlde sıcaklıkları farklı maddeler birbirlerine te mas ettiklerinde ısı alışverişi yapar. Sıcak olan madde ısı verirken soğuk olan madde ısı alır. Bu olay her ikis nin de sıcaklıkları aynı oluncaya kadar devam eder. Bizim soğuk hissettiğimiz maddeler de kendinden daha soğuk maddelere ısı verir. Örneğin, kışın soğuk mutfakta ki soğuk bir bardak içine bıraktığımız bir buz parçası zamanla bardaktan ve çevreden ısı alarak erir. Yani sıcaktan, soğuğa doğru ısı a kar* "-------------------- --------------------------- B. Maddelerin Sıcaklığı Nasıl Artar? Oyun kutusunda bulunan ve sıcaklıkları eşit olan aynı iki bilyenin birini sağ avucumuzda 10 saniye sıkıca tutalım. İkinci bilyeyi ise yine aynı avucumuzla 2 dakika sıkıca tutalım. İkinci bilyenin birinci bilyeden daha sıcak ol duğunu gözlemleriz. Çünkü ikinci bilyeyi elimizde da ha uzun süreyle ısıttık. Benzer şekilde aynı kaplardaki eşit sıcaklık ve miktarda ki su özdeş ısıtıcılarda farklı sürelerde ısıtıldığında da ha uzun süre ısıtılan suyun sıcaklığı daha yüksek olur. Isıtılan suyun sıcaklığı artar. Sonuç olarak maddelerin sıcaklıkla rındaki artış aldıkları ısı miktarına gödeğişir. Örneğin sıcak kaşığı elimizle tuttuğumuzda kaşıktan elimize ısı enerjisi akar ve elimiz ısınır. Elimizle soğu bir bardağı tuttuğumuzda ise ısı enerjisi elimizden bar dağa doğru akar. Isı alan bir maddenin ya sıcaklığı artar yada sabit sıcaklıkta hâl değiştirir. Ya ni madde hâl değiştirme sıcaklığında değilse aldığı ısı sıcaklığını artırır. Eğer madde erime ya da kaynama sıcaklı ğında ise maddenin aldığı ısı sıcaklığı değiştirmez, maddenin hâlini değiştirir. Madde ne kadar çok ısıtılırsa yani ne kadar çok ısı alır sa sıcakığı o kadar artar. Diğer bir deyişle bir madde nin aynı sıcaklıktaki eşit miktarlarından hangisi özdeş ısıtıcılarla daha fazla ısıtılırsa o maddenin sıcaklığı da ha yüksek olur. C. Madde M iktarı Sıcaklığı Etkiler mi? Aynı sıcaklıkta ama farklı miktarda su içeren kapları öz deş ısıtıcılarla aynı süre ısıtalım. Isıtmayı durdurduktan sonra suların sıcaklıklarını bir termometre yardımıyla ölçtüğümüzde miktarı az olan suyun sıcaklığının da ha yüksek olduğunu gözlemleriz. Sıcaklık ise enerji çeşidi değildir. Sıcak lık termometre ile ölçülür. Birimi °C’tur. Uyarı Günlük yaşantımızda ısı ve sıcaklık kavramlarını ço ğunlukla karıştırırarak yanlış bir şekilde kullanırız. Suyun ısısı 40 °C’tur. Kar yağınca havanın ısısı dü şer. Bu pantalonu 30 °C’luk ısıda yıkayınız gibi sı caklık olması gereken yerde ısı kelimesini yanlışlık la kullanırız. Farklı m iktarda suyun ısıtılması Bir maddenin farklı miktarlarına eşit miktarda ısı ve rildiğinde miktarı az olan maddenin sıcaklık artışı da ha fazla olur. Buna göre aynı tür madde için eşit ısı verildiğinde mad de miktarı ne kadar az ise sıcaklık artışı o kadar yük sek, madde miktarı ne kadar fazla ise sıcaklık artışı o kadar az gerçekleşir. D. Isı ve Sıcaklık Aynı mıdır? Miktarı farklı aynı tür maddelere eşit miktarda ısı verildiğinde sı caklıkları farklı olduğuna göre sı caklık ve ısı farklı şeylerdir. E. Sıcaklıklar Eşitse Isılar da Eşit midir? Sıcaklıkları eşit olmasına rağmen miktarları faklı olan maddelerin sahip oldukları ısılar farklıdır. Miktarı fazla olan maddenin ısısı daha fazladır. Örneğin bir sürah suyun sahip olduğu ısı aynı sıcaklıktaki bir bardak su yun ısısından fazladır. Aynı sıcaklıktaki bir sürahi ve bir bardak suyun içine özdeş küçük birer buz kalıbı attığımızda sürahideki bu zun daha çabuk eridiğini gözlemleriz. Çünkü buzun erimesi için gerekli olan ısıyı sürahideki su (daha fazi ısıya sahip olduğundan) daha çabuk verir. /7+1 T V . Isı, bir tür enerji çeşididir. Isı, sı caklık farkından dolayı, daima sı cak olan maddeden soğuk olan maddeye doğru akan bir ener ji türüdür. > & Sıcaklık term om etre ile ö lç ü lü r 5. Sınıf 3. Bölüm: Isı ve Sıcaklık Marketlerde satılan gıda maddeleri üzerinde belirli mik I . ISI ENERJİSİ BİRİMİ NEDİR? tarlarındaki enerji değerleri yazılıdır. Aşağıda bazı gıda Bildiğiniz gibi ısı, elektrik, hareket ve ışık gibi bir ener ji türüdür. maddelerinin enerji değerleri verilmiştir. Eİir ısı kaynağı tarafından üretilen ısı enerjisi miktarını belirtmek için joule (J) veya kalori (cal) birimi kullanılır. Besin Adı 1 g suyun sıcaklığını 1 °C artırmak için gerekli ısı bir kalori olarak tanımlanır. 1 g suyun sıcaklığını 1 °C artırmak için gerekli ısı Joul£ biriminde 4 Joule’dür. 1 ince dilim 65 kcal Yumurta 1 adet 80 kcal Yağlı süt 1 su bardağı 150 kcal Yağlı bpyaz peynir 1 karper kadar 85 kcal Dana eti yağsız 2 köfte kadar 170 kcal Elma 1 orta boy 80 kcal Üzüm 10 adet 35 kcal Karpuz 1 dilim 155 kcal Dondurma 2 top 90 kcal Fındık 1 kâse 740 kcal Havuç 1 adet 30 kcal Salatalık 6 adet 5 kcal Domates 1 büyük boy 25 kcal Patates 1 orta boy 220 kcal 1 cal = 4 J eşitliği vardır. Günlük yaşantımızda kalorinin bin ka tı olan kcal ve Joule’ün bin katı olan kJ birimleriyle de sık sık karşılaşırız. (T 1000 Joule = 1 kJ Enerji Değeri Ekmek Buna göre kalori ve Joule birimleri arasında, 1000 cal = 1 kcal Miktarı "c 1 -o Yukarıdakiler kullanılarak kcal ve kJ arasında, fN @ 1 kcal = 4 kJ 1 Kahvaltısını, eşitliği çıkarılabilir. Besinlerin Enerjisi? İnsanlar ve hayvanlar için tükettikleri besinler ener ji kaynağıdır. O hâlde her besin maddesinin kendine özgü bir enerji değeri vardır. • 2 adet yumurta • 3 adet salatalık • 1 büyük bol domates • 1 karper peynir şeklinde yapan Haşan öğretmenin kahvaltıda aldığı enerjiyi kilo kalori biriminden hesaplayalım. 2 yumurtadan aldığı enerji = 3 adet salatalıktan aldığı enerji = 2 x 80 = 160 kca; 5 = 2,5 kcal 1 büyük boy domatesten aldığı enerji = 1 x 25 = 25 kcal 1 karper peynirden aldığı enerji = 1 x 85 = 85 kcal + 272,5 kcal Diyet yapan Haşan öğretmen kahvaltıda 272,5 kkal enerji almıştır. 3, Ünite: Maddenin Değişimi Örnek II. kap I. kap 25 °C 100 mL su Isıtıcı 25 °C 200 mL su Isıtıcı Hande, laboratuvarda yukarıda verilen deney düzene ğini kuruyor. Özdeş kaplara sıcaklığı 25 °C olan sudan 100 ve 200 mL koyuyor. Kapları özdeş ısıtıcılarla eşit sürelerde ısıtıyor. Sulara termometre daldırarak sıcak lıklarını yeniden ölçüyor. Buna göre, kaplarda bulunan suların son sıcaklık ları aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? A) 55 °C 80 °C B) 50 °C 20 °C C) 30 °C 30 °C D) 65 °C 45 °C Çözüm.. E tk in lik Deney düzeneğinde, içerisinde 100 ve 200 mL sular bulunan iki kap verilmiştir. Kaplardaki suların başlan gıç sıcaklıkları eşittir. Kaplar eşit ısıtıcılarla aynı süre ısıtıldığına göre az su bulunan kaptaki suyun sıcaklığı daha fazla artar. Çok su bulunan kaptaki suyun sıcak lığı ise daha az artar. Buna göre A seçeneğinde I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptan daha az olduğu için A cevap olamaz. B seçeneğinde I. kaptaki suyun sıcaklığı ll.kaptakinden fazladır. Ancak II. kaptaki suyun sıcaklığı başlangıçta ki sıcaklıktan daha az olamaz. C seçeneğinde her iki kaptaki suyun sıcaklıkları eşit gösterilmiştir. Kaplardaki su miktarları eşit olmadığı için ısıtıldıktan sonraki sıcaklıkları da eşit olmaz. D seçeneğinde her iki kaptaki suyun sıcaklıkları artmış tır. I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptakinden daha faz la artmıştır. Doğru cevap D’dir. Yoğuşma 1 Buharlaşma 2 Kalori/joule 3 Güneş 4 Isı 5 Su buharı 6 Aşağıdaki soruların cevaplarını tabloda bulunuz Cevabın numarasını sorunun başına yazınız. 1. (............ ) Su buharının yukarılara doğru çıkar-* ken soğuk hava tabakaları ile karşılaştığında sıvı hâle geçmesi. 2. (............ ) Isı ve ışık kaynağı. 3. (............) Suyun ısı alarak gaz hâle dönüşmesi 4. (............ ) Havada her zaman belli miktarda bu lunur. 5. (............ ) Sıcaklığı artan maddede ne artar? 6. (............ ) Enerji miktarını ifade etmek için kulla nılan ölçü birimidir. Cevap D 5. Sınıf 3. Bölüm: Isı ve Sıcak ık Test Isı enerjisi birimleri hangi seçenekte doğru ola rak verilmiştir? 4. Aşağıda verilenlerden hangisinde ısı geçişi ke sinlikle olur? A) Kalori - Joule A) Hacimleri farklı iki madde arasında B) Jo ule-T on B) Kütleleri farklı iki madde arasında C) Kalori - Kilogram C) Isıları farklı iki madde arasında D) D erece-G ram D) Sıcaklıkları farklı iki madde arasında 5. 2. Şekildeki gibi iki metal parçası üst üste konu yor. Bir süre sonra A me talinin sıcaklığında azal ma B metalinin sıcaklığında da artış ol duğu gözlemleniyor. Buna göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yan lıştır? 100 g'ın kilokalori cinsinden değeri Ekmek 240 Kaşar peyniri 380 Fındık 680 Ceviz 352 Abdullah : 100 g ekmek arasına 100 g peynir ko yup yiyor. Hatice : 100 g fındık yiyor. B) Başlangıçta A metalinin sıcaklığı daha fazladır. Hüseyin : 100 g ceviz yiyor. C) İki metalin sıcaklığı eşit olana kadar ısı geçişi devam eder. Meryem : 50 g fındık, 50 g ceviz yiyor. A) A metalinden B metaline ısı geçmiştir. Yukarıdaki tabloya göre dört öğrenciden han gisinin besinlerden aldığı enerji miktarı en faz ladır? D) B metalinden A metaline ısı geçişi olmuştur. B. Besin A) Abdullah B) Hatice C) Hüseyin D) Meryem I. 100 g 0 °C’ta buz II. 100 g 0 °C’ta su III. 50 g 20 °C’ta su 6. Yukarıda verilen maddeler, özdeş kaplar içeri sinde özdeş ısıtıcılarla kaynama olmadan eşit sürelerde ısıtıldığında son sıcaklıkları arasında ki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? Soğumakta olan cisimlerin ortamda oluşturdu ğu değişiklik aşağıdakilerden hangisinde doğ ru olarak verilmiştir? A) Ortamdan ısı alır. B) Ortamın sıcaklığını düşürür. A) I > III > II B) II > I > I C) Ortamda bir değişme olmaz. C) III > II > I D) III > I > D) Ortama ısı verir. 3. Ünite: Maddenin Değişimi I. ISI ALIR GENLEŞİR, ISI VERİR BÜZÜLÜR Soba boruları ve kalorifer Çaydanlıktaki suyu ocakta ısıttığımızda suyun sıcaklı ğının arttığını görürüz. Bir bardak suyun içine buz par çaları koyduğumuzda ise suyun sıcaklığının azaldığı nı gözlemleriz. petekleri ısınırken çatırtı Yeterli sıcaklığa ulaşan maddelerin de ısı aldığında eri diğine ya da kaynadığını gözleriz. Sonuç olarak ısının maddeler üzerindeki en belirgin et kisi sıcaklık değişime ve hâl değişimidir. Isıtılan ve soğutulan maddelerin acaba sadece sıcak lıklarında ya da hâllerinde mi değişiklik olur? Yoksa ısının madde üzerinde başka tür etkileri de var mıdır? Isı M addenin Hacmini Değiştirir mi? Demir yolunda trenle yolculuk yaptığımızda tren teker leğinin raylar arasındaki geçişlerde ses çıkardığını du yarız. Bu ses raylar arasındaki boşluklardan kaynakla nır. Acaba raylar arasında boşluklar neden bırakılmıştır? Tren rayları demirden ya pılmıştır. Yazın güneş ışın larıyla ısınan rayların sı caklığı ile birlikte hacmi artar. Eğer raylar soğuk veya serin havada yere döşenirken aralarına boşluklar bırakılmazsa Ray b o şlu ğ u yaz geldiğinde hacimlerindeki artışlarından dolayı birbirlerini iterler ve tren yo lu bozulur. ıs « * « # » t. r< m m iİ« m n n m m h m m ^ A Isının etkisiyle maddelerin hacimlerinin artmasına genleşme adı verilir. 5. Sınıf sesleri duyulur. Bu ses ler metalden yapılmış pe teklerin genleşirken çı kardığı seslerdir. Soba boruları ve kalorifer K alorifer p e te ğ i petekleri soğurken de ça tırtı sesleri çıkarır. Bu sesler ise genleşen metalin so ğudukça hacminin azalması sonucunda ortaya çıkar. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi madde ler soğutulduğunda hacmi küçülür. Bu olaya büzülme adı verilir. w-.¿M1 W!» W Isıtıldığı zaman genleşen madde tekrar eski sıcaklığına soğutulduğunda madde büzülerek eski hâline döner. Bir madde ne kadar çok ısıtılırsa o kadar çok genleşir. Diğer bir deyişle ilk sıcaklıkla son sıcaklık arasında ne kadar çok fark varsa madde o kadar çok genleşmiştir. Bu durum büzülme için de geçerlidir. Her maddenin kendine özgü bir genleşme oranı var dır. Yani farklı maddelerin sıcaklıkları aynı oranda art sa da genleşmeleri farklı olur. Maddelerin farklı genleşme oranların dan yararlanılarak term ostat adı veri len araçlar geliştirilmiştir. 4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkile ermostatlar ütü, fırın, bulaşık makinesi ve buzdolabı gibi araçların sıcaklıklarını ayarlamada kullanılır. Elektrik devrelerini otomatik olarak açıp kapatmak için yukarıda saydığımız araç - gereçlerde klasik termos tatlar kullanılmaktadır. Bu tür termostatlar için genleş me oranları birbirinden farklı iki metalden oluşan bir birine perçinlenmiş metal çitti kullanılır. Ampul Sıcak suda balon S oğuk suda balon Uyarı Q --------------------- Ben Suyum ve Farklıyım IM Benim genleşmem ve büzül mem diğer maddelerden çok farklıdır. K metali Anahtar Anahtar L metali L metali Yukarıdaki devrede ınahtar m e tal çiftine te m as e ttiğ i iç in am p u l yanar. M etal ç ifti ısındığında K m etali çok, L m e ta li az g e n le ştiğ in d e n m etal çif ti aşağı d o ğ ru bü kü le re k anahtar ile tem ası kesilir. B öylece a m p u l söner. Termostatların kullanıldığı elektrikli aletlerde genellik le yeterli sıcaklığa ulaşıldığında devreden elektrik akı mını kesecek şekilde ayarlanan metal çiftleri kullanılır. Beni 4 °C’un üzerindeki sıcak lıklara ısıttığınızda veya bu sı caklığın altına soğuttuğunuz da genleşirim. Yani hacmim artar. Örneğin, bir pet şişeye beni doldurup buzlukta don durursanız genleşir ve şişeyi patlatırım. EriYen buz Sıcaklığım 4 °C’un üstünde veya 4 °C’un altınday ken sıcaklığımı 4 °C’a yaklaştırdığınızda büzülürüm. Yani hacmim azalır. Örneğin, buz hâlimi erittiğiniz de sıvı hâle gelirim ve hacmim küçülür. II. GENLEŞME B Ü ZÜ LM EN İN ETKİLERİ İnsanlar bazı şeyleri üretirken veya kullanırken mad Termostattı ütü vb a raçlar delerin genleşmesini ve büzülmesini dikkate alırlar. Genleşme sadece katilarda olmaz. Sıvı ve gazlar da ısı ile genleşir. Örneğin, ağ zına kadar su dolu çaydanlıktaki su kay namaya başladığında taşar. « V j :j |! ... j i nzer şekilde termometrelerdeki sıvı, sı caklık arttığında genleşerek hacmi artar ve seviyesi yükselir. Sıcaklık düşünce sı vı büzülür ve sıvı seviyesi düşer. Gaz maddeler de sıcaklıkla genleşebilir. Örneğin, şişi rilmiş balonu sıcak suya batırıp bir süre beklettiğimizde balon hacminin arttığını gözlemleriz. Bu olay balonun içindeki havanın genleşmesi sonucu oluşur. Sıcak sudaki balonu buzlu suya batırıp bir süre beklet tiğimizde ise balonun büzüldüğünü gözlemleriz. Balo nun büzülmesi, ısı azalması sonucu içindeki hava hac minin küçülmesinden kaynaklanır. 3. Ünite: Maddenin Değişimi Mimarlar binaların tasarı mını yaparken kullanılan beton ve metallerin gen leşmesini hesaba katar lar. Geniş binaların esne mesini düşünerek bloklar hâlinde inşa ederler. İki b lo k arasındaki b o şlu k Köprülerde metal veya beton bloklar arasında genleşme için boşluklar bırakılır. Doğal gaz ve petrol gibi boru hatları da genleşme ve büzülme düşünülerek tasarlanır. K öprü bağlantısı Otomobil tekerlekleri için p de hava bulunur. Yazın sı p cak havalarda tekerlekte ki hava genleşir ve teker leğin aşırı sert olmasına f f ik ¿■t _ 1 -- -----^ neden olur. Bu durumda bir miktar hava boşaltılır. Kışın ise bu olayın tersi olur. Tekerlekteki hava soğuyarak büzülür ve tekerlek yumuşar. Bu durumda ise normal şişkinlikte bir teker lek elde etmek için hava pompalanır. Gözlükçüler gözlük camla rını metal çerçevelere ge nellikle çerçeveyi ısıttık tan sonra takarlar. Böylece metal soğuduğunda çerçeve camı daha sıkı kavrar ve sıcak ortamlar da cam çerçeveden düş mez. Maddelerin sürekli ısına rak genleşmesi ve soğu yarak büzülmesi onların yapılarını bozar. Örneğin kayalar mevsimlerin etki siyle uzun yıllar genleşip büzülerek parçalanır ve toprağı ve kumu oluştu rur. 5. Sınıf Aşağıdaki grafik ısıtılmakta olan bir sıvının s caklığının zamana bağlı olarak değişimini gös termektedir. Buna göre aşağıdaki soruları grafiği yorumlay« rak cevaplayınız. i Sıcaklık (°C) 1 2 3 4 5 6 7 Zaman ( k) M etal çe rçe ve li gözlük Annelerimiz sıkışan konserve kavanoz kapaklarını ısıtarak ve ya sıcak suya ters çevrilmiş şe kilde koyarak açarlar. Çünkü metal kapak ısınınca cama gö re daha fazla genleşir. Bunun sonucunda kapak gevşer ve rahatlıkla açılır. Özellikle kış aylarında sa bah kahvaltısı yapılırken eğer soğuk bardağa sı cak çay aniden dökülür se bardak çatlar ve kırılır. Çünkü bardak aniden ve düzensiz bir şeklide gen leşir. Bu da bardağın kı rılmasına neden olur. E tkin lik 1. Sıvının sıcaklığının 10 °C tan 60 °C’a çıkıncaya kadar hacmindeki değişmeye ne ad verilir? 2. Sıvının 3 dakika sonra ulaştığı sıcaklık kaç den cedir? Kavanoz 3. Sıvı madde 50 °C sıcaklığa kaçıncı dakikada ulaşmıştır? 4. Sıvı kaçıncı dakikada kaynamıştır? 5. Sıvının kaynama sıcaklığı kaç derecedir? Çay bardağı 6. 7, 8 ve 9. dakikalarda sıcaklık neden değişm miştir? 7. Sıvı maddenin 12. dakikadaki sıcaklığı değişir mi? .................................................................. I 8. Sıvının 2. dakika ile 6. dakikadaki sıcaklık farkı kaç derecedir? Kayalar ısı etkisiyle parçalanır U 4. Bölüm: Isı Maddeleri Etlâ/er Test 1. «*> Bir sabah okula giderken etraf göz gözü göreme yecek kadar sisle kaplıydı. Okula ulaştığımızda Gü neş çıkmış, sis yok olmuştu. Çözümlü 5. Şeyma labaratuvarda iki tane içi sıvı dolu şişe gö rür. Bunlardan biri mavi, diğeri kırmızı renktedir. Şeyma bu maddeleri ayırt etmek için, Sisin yok olmasının sebebi aşağıdakilerden hangisi olabilir? I. Kütle II. Donma sıcaklığı A) Havanın soğuması III. Kaynama sıcaklığı B) Havanın ısınması yukarıdaki özelliklerden hangisini kullanamaz? C) Etrafın aydınlanması D) Zamanın ilerlemesi A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız II D) II ve III 2. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Atmosfere yükselen su buharı soğuk hava ta bakalarıyla karşılaşınca yoğuşur. 6. B) Su döngüsünde Güneş’in etkisi yoktur. C) Suyun atmosfer ve yeryüzü arasındaki dolaşı mına su döngüsü denir. D) Su buharı bulutları oluşturur. Madde Erime ve donma sıcaklığı (°C) Kurşun 327 Kükürt 119 Bakır 1084 Demir 1535 Yukarıdaki tabloda bazı maddelerin erime ve don ma sıcaklıkları verilmiştir. İ3. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Yağmur yağması su döngüsünün bir parçası dır. Buna göre, 850 °C’ta hangileri katı hâlde bu lunur? B) Havanın sıcaklığı, yükseklere çıkıldıkça azalır. A) Yalnız demir C) Sis içerisinde su buharı bulunmaz. B) Kurşun ve kükürt D) Buharlaşma ve yoğuşma birbirinin tersi olay lardır. C) Kurşun ve bakır D) Bakır ve demir I. Kar - Yağmur II. Gökkuşağı - Şimşek III. Bulut - Sis 7. IV. Dolu - Buz Yukarıdakilerden hangisindeki madde çifti su yun katı hâllerini içerir? A) I B) 3. Ünite: Maddenin Değişimi C) III D) IV Evlerde ve işyerlerinde bulunan içi sıvı dolu ter mometrelerin çalışması, sıvıların hangi özelliği ile ilgilidir? A) Buharlaşma B) Kaynama C) Genleşme D) Donma Test..4 i g D Çözümlü 11. 8. Yukarıdaki deneyde aşağıdaki hâl değişimle rinden hangileri olmuştur? A ve B maddeleri sıcaklıkları 40 °C ve 20 °C olan cisimlerdir. Bir süre birbirlerine temas ettirildikle rinde aralarındaki ısı alışverişi oluyor. A) Buharlaşma - Yoğuşma Bu ısı alışverişinden sonra cisimlerin sıcaklık ları aşağıdakilerden hangisi olabilir? B) Kaynama - Erime C) Buharlaşma - Donma A) 0°C B) 20 °C C) 30 °C D) 40 °C 9. D) Donma - Erime 400 mL 12. Güneşli bir kış günü bahçede büzülmüş şekil de duran topun, öğleye doğru şişmesi aşağı daki olaylardan hangisiyle ilgilidir? 100 mL A) Gazların genleşmesi Yukarıdaki özdeş kaplar içerisine şekildeki miktar larda aynı sıcaklıkta su dolduruluyor. Kaplar 3 dk özdeş (aynı) ısıtıcı ile ısıtılıyor. B) Sıvıların genleşmesi C) Gazların büzülmesi D) Gazların hâl değiştirmesi Bu süre sonunda sıvılardan hiçbiri kaynama sıcaklığına ulaşmadığına göre, sonunda kaç numaralı beherin içindeki suyun sıcaklığı en fazladır? A) I B) C) III D) IV 13. 10. Bir çaydanlık sıcak çay, masanın üstüne konul duğunda aşağıda verilenlerden hangisi gerçek leşir? A) Isı akışı gerçekleşmez. I. Erime II. Donma III. Buharlaşma IV. Yoğuşma Aşağıdaki olaylardan hangileri maddelerin ısı almasıyla gerçekleşir? B) Çaydanlık ısı alır, masa ısı kaybeder. C) Çaydanlık ısı kaybeder, masa ısı alır. A) I ve II B) III ve IV D) Çaydanlığın sıcaklığı artar. C) II ve IV D) I ve III 5. Sınıf 4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkile Test .... .............. ' Çözümleri •• 4. Yeryüzüne yakın yerlerdeki hava katmanında bu lunan su buharının çok küçük su damlacıklarına dönüşmesi ve bu su damlacıklarının havada asılı kalmasıyla gerçekleşen hava olayına sis adı veri lir. Havanın ısınması sonucunda havada asılı du ran çok küçük su damlacıkları kaybolur. Öncüllerde verilenlerin hâlleri şöyle gösterilebilir: Kar -> Katı Yağmur -> Sıvı Gökkuşağı -> Işık olayı Şimşek - » Işık olayı Cevap B Bulut -> Gaz içindeki su damlacıklarıdır. Sis -» Gaz içindeki su damlacıklarıdır. Dolu -> Katı Su döngüsünde gerçekleşen olaylardan biri atmos fere yükselen su buharının soğuk havayla karşıla şınca yoğuşmasıdır. Yeryüzünden buharlaşan ve atmosfere yükselen suyun tekrar yeryüzüne dön mesi için yoğuşma gereklidir. Buz -> Katı Yukarıda da verildiği gibi bulut ve sis suyun gaz hâline örnek olabilir. Cevap C Su döngüsünün gerçekleşmesinde en önemli et kenlerden biri Güneş’tir. Yeryüzü sularının buhar laşması için enerji gereklidir. Gerekli olan ener ji miktarı ise çok büyüktür. Bu miktarda enerji de ancak Güneş’ten sağlanabilir. 5. Su döngüsü basit olarak suyun atmosfer ve yer yüzü arasındaki dolanımı şeklinde tanımlanabilir. Maddelerin bazı ayırt edici özellikleri vardır. Bu özelliklerine bakılarak maddenin ne olduğu söy lenebilir. Kaynama sıcaklığı Bulutlar, yeryüzü sularının su buharlarını oluştur masıyla sonucunda meydana gelir. Donma sıcaklığı N Erime sıcaklığı, Verilen bilgilere göre B seçeneğindeki ifade yan lıştır. maddenin ayırt edici özelliklerinden bazılarıdır. Bir maddenin kütlesine bakılarak hangi madde ol duğunu söylemek mümkün değildir. Kütle madde nin ayırt edici özelliklerinden değildir. Cevap B Cevap A 3. Su döngüsü olayında su, yeryüzü ve atmosfer ara sında dolanır. Su buharı olarak atmosfere yükse len su; yağmur, dolu ve kar olarak tekrar yeryü züne iner. Dolayısıyla yağmur, su döngüsünün bir parçasıdır. Yükseklere çıkıldıkça hava sıcaklığı azalır. Yüksek yerlerdeki karların geç erimesinin, insanların ya zın yüksek yerlere göç etmesinin sebebi budur. Sis çok küçük su damlacıklarının yere yakın yer lerde asılı kalmasıyla oluşur. Sis içerisinde su bu harı vardır. Bu sebeple C seçeneğinde verilen bil gi yanlıştır. 6. Kurşun, kükürt, bakır ve demirin erime sıcaklıkla rı tabloda verilmiştir. Soruda 850 °C’ta katı hâlde bulunan maddeler sorulmaktadır. Buna göre, eri me sıcaklığı 850 °C’dan küçük olan maddeler bu sıcaklığın altında eriyecekleri için sıvı ya da gaz hâlde bulunurlar. Erime sıcaklığı 850 °C’dan bü yük olan maddeler bu sıcaklıkta erimedikleri için katı hâldedirler. Buharlaşma ve yoğuşma birbirinin tersi olaylardır. Bakır ve demirin erime sıcaklıkları 850 °C’dan bü yüktür. Bu sebeple bakır ve demir 850 °C’ta ka tı hâldedir. Cevap C Cevap D Ünite: Maddenin Değişimi Test.. 4 t § D Çözümleri 7. ! Termometrelerle sıcaklık ölçülür. Termometre bir cam boru, buna bağlı bir hazne ve hazne içerisin de bulunan sıvıdan oluşur. Termometrelerde ge nellikle cıva veya alkol bulunur. Sıcaklık artışı ter mometrede bulunan sıvının genleşmesine sebep olur. Genleşen sıvı cam boruda yükselerek sıcak lık değişimi gösterir. Termometrenin çalışması, sı vının genleşme özelliğiyle ilgilidir. Cevap C 11. Resimde bir çaydanlıktan çıkan buharın bir kaba tutulduğu görülmektedir. Buna göre, çaydanlıktaki suya ısı verilerek buharlaştırdığı söylenebilir. Su yun buharlaşması bir hâl değiştirmedir. Çaydanlıktan çıkan buhar bir kap üzerinde toplan dığında kaba çarpan buharlar ısı vererek yoğuşurj Böylece su hâline gelir. Bu olay da bir hâl değiş tirmedir. Deneyde buharlaşma ve yoğuşma hâl değişimleri olmuştur. Cevap A 8 . Cisimlerden birinin sıcaklığı 20 °C diğeri ise 40 °C’tur. Birbirlerine temas ettikten sonra cisim lerden biri ısı verir diğeri ısı alır. Bu sebeple cisim lerinden birinin sıcaklığı azalır diğerininki artar. Ci simlerin yeni sıcaklıkları 20 ile 40 derece arasında bir değer olmalıdır. Seçeneklerde 0, 20, 30 ve 40 °C değerleri vardır. Dolayısıyla C seçeneğinde verilen değer cisimle rin yeni sıcaklığı olabilir. Cevap C 12. Büzülmüş bir topun öğleye doğru şişmesi topun içindeki havanın genleştiğini gösterir. Sabah saat lerinde hava soğuk iken büzülen top öğleye doğ ru havanın ısınmasıyla biraz genleşir. Bu durum gazların genleşmesiyle ilgilidir. Cevap 9. Kapların içerisinde 100, 200, 300 ve 400 mL ve eşit sıcaklıklarda su vardır. Su kapları eşit süre ısı tıldığına göre en az su bulunan kaptaki su en faz la ısınır. Bu sebeple I. kaptaki suyun sıcaklığı en fazla olur. cevap A 13. Erime, donma, buharlaşma ve yoğuşma maddenin hâl değiştirme olaylarıdır. Bunların ısı alarak veya vererek gerçekleşme durumları aşağıda gösteril miştir. Erime 1 0. Çaydanlıktaki çay, masadan ve havadan daha sı cak olduğu için ortama ısı verir. Dolayısıyla maddeler arasında sıcaktan soğuğa doğru ısı akışı olur. Ancak ısı akışı çaydanlıktan masaya doğrudur. Çaydanlık ısı kaybeder, ma sa ısı alır. Cevap C 5. Sınıf Isı alarak Donma - » Isı vererek Buharlaşma -> Isı alarak Yoğuşma -> Isı vererek Buna göre, erime ve buharlaşmanın ısı alarak ger çekleştiği görülür. Cevap I ve III olmalıdır. Cevap Of 4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkilen Test 1 ’I Bazı günler bol su taşıyan nemli hava yeryüzüne yakın yerlerde küçük su damlacıkları oluşturur. Çok küçük olan su damlacıkları havada asılı kalır. 4. 150 B) Yağmur C) Kar D) Sis Şekildeki gibi bakır ve demir cisimler üst üste konuluyor. Bir süre son ra bakır cismin sıcaklığı nın azaldığı demir cis min sıcaklığının arttığı gözlemleniyor. 20 °C 200 mL m i I Yukarıda hangi hava olayı anlatılmıştır? A) Dolu li. kap I. kap su Isıtıcı Erol, laboratuvarda yukarıda verilen deney düze neğini kuruyor. Özdeş kaplara sıcaklığı 20 °C olan sudan 150 ve 200 mL koyuyor. Kapları özdeş ısı tıcılarla eşit sürelerde ısıtıyor. Sıvılar kaynamadığına göre, kaplarda bulunan suların son sıcaklıkları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Bakır A) Kaplardaki suların sıcaklıkları değişmemiştir. Demir B) Kaplardaki suların sıcaklıkları eşit miktarda art mıştır. C) I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptaki suyun sı caklığından daha az artmıştır. Buna göre; D) I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptaki suyun sı caklığından daha fazla artmıştır. I. Bakır 90 °C, demir 40 II. Bakır 75 °C, demir 75 III. Bakır 35 °C, demir 110 °C verilenlerinden hangileri bakır ve demir kütle lerinin başlangıçtaki sıcaklıkları olabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 5. Aşağıda verilenlerden hangisi maddenin ısı ver mesiyle gerçekleşen bir olaydır? A) Genleşme B) Erime C) Buharlaşma D) Yoğuşma I. Çok sıcak sıvılar aniden konulduğunda soğuk olan cam ve porselen kapların kırılması II. Termometre ve yangın alarm sistemlerinin üre tilmesi Maddelere verilen ısı, maddenin, I. Miktarı II. Sıcaklığı III. Sıcak havalarda metal çerçeveli gözlüklerden gözlük camlarının düşmesi III. Boyutları Yukarıda verilenlerden hangileri, genleşmenin zararlarındandır? özelliklerinden hangilerinde değişikliğe sebep olur? A) I ve II B) I ve III A) I ve I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III C) II ve D) I, II ve 3. Ünite: Maddenin Değişimi mm 6. M 7. I. Kaynama II. Buharlaşma III. Donma Yukarıda verilenlerden hangileri her sıcaklıkta gerçekleşebilir? 8. A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) I ve III Isıtıcı Bülent, şekildeki gibi iç içe geçmiş ve aynı maddeden yapılmış iki bardağı ayırmak istiyor. Ancak bardaklar sı kıştığı için ayrılamıyor. Isıtıcı Şekildeki kaplarda eşit kütlelerde K, L ve M sıvı ları bulunmaktadır. Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıl dıklarında: Buna göre, Bülent aşağıdakilerden hangisini yaparsa bardakları birbi rinden ayırabilir? I. kaptaki K sıvısının 5 dakikada II. kaptaki L sıvısının 9 dakikada A) 1. bardağa sıcak su koyup, 2. bardağı buza daldırırsa B) 1. bardağa soğuk su koyup, 2. bardağı sıcak suya daldırırsa C) 1. bardağa soğuk su koyup 2. bardağı soğuk suya daldırırsa III. kaptaki M sıvısının 6 dakikada I s kaynadığı görülüyor. Buna göre, kaynama sıcaklığı en vüksek ve en düşük sıvılar aşağıdakilerden hangisinde doğ ru eşleştirilmiştir? D) 1. bardağa soğuk su koyup, 2. bardağı buza daldırırsa 9. Oda sıcaklığı aşağıdaki araçlardan hangisi ile ölçülür? A) Terazi B) Termometre C) Kalori D) Joule En düşük En yüksek A) K sıvısı L sıvısı B) K sıvısı M sıvısı C) L sıvısı K sıvısı D) M sıvısı L sıvısı 12. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 10. Bir odanın köşesinde dökülen kolonyanın koku su biraz sonra odanın diğer tarafında da algılanır. Bu durum kolonyanın hangi hâl değişimine ör nektir? A) Buharlaşma B) Yoğuşma C) Donma D) Erime 5. Sınıf A) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı sıcaklığına bağlıdır. B) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı madde mik tarına bağlıdır. C) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı maddenin rengine bağlı değildir. D) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı bulunduğu kabın şekline bağlıdır. 4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkile 5. BÖLÜM Sesin Farklı Ortamlarda Duyulması IŞIĞIN ve SESİN YAYILMASI Bölüm IŞ IĞ IN Y A Y ILM A S I Işıksız yaşam düşünülemez. Bu durumda ışık kaynak ları bizler için oldukça önemlidir. İnsanların en önemli ve en büyük ışık kaynağı Güneş’tir. Sisli bir havada ağaçların arasından süzülen güneş ışı ğının, karanlık bir gecede otoyolda ilerleyen araba farı nın ışığının etrafa düz çizgiler şeklinde yayıldığı görülür. Benzer şekilde bir konser salonunun aydınlatmasını sağlayan kaynaklardan yayılan ışıklar da aşağıdaki gi bi doğrusal yol izler. Bazı ışık kaynakları Tarihsel süreç içinde çıra, meşale, mum, gaz lambası gibi kaynaklar Güneş’in olmadığı zamanlarda ışık kay nağı olarak kullanılmıştır. Işık yayan cisimlere ışık kaynağı adı verildiğini biliyo ruz. Şimdi kaynaklarından etrafa yayılan ışıkların ha reketini inceleyelim. Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları her yönde doğrusal olarak yayılır. ,_______________________ J Bunların tamamı, ışığın doğrular boyunca yayıldığını gösteren örneklerdir. Işığın izlediği yolu gösteren düz çizgilere ışık ışını adı verilir. Işık kaynağı Işık ışını Işık ışınları, ışığın yayılma yö nünü gösteren oklar bulunan çizgilerdir. Bir ışık kaynağından doğrusal olarak her yöne yayılan ışık ışınları şekildeki gibi gösteri lebilir. Işığın do ğ ru sa l yolla yayılmasına ö rnekler Bir ışık kaynağından çıkan ışık ışınları bir engelle kar şılaşmadığı sürece yayılır. Işığın yayılması, çıktığı kaynağın türüne bağlı değildir. I Bölüm: Işığın Yayılma■ o rnek E tkin lik Aşağıda önlerindeki ışığı geçirmeyen borulara baka rak mum alevlerini görmeyi amaçlayan Ceren, Aslı ve Metin’in gözleri verilmiştir. Buna göre, çizelgede mum ışığı gören öğrencile ri için göremeyen öğrenciler için işareti ni koyunuz. 4 Bahar, yaptığı deneyde üzerinde delikler bulunan bir kutunun içerisine ışık veren bir ampul koyuyor. Ceren mum 1 Karanlık bir odada şekildeki durumu gözlemleyen Bahar’ın; I. Ampul ışık kaynağıdır. II. Bu deneyden ışığın doğrusal yolla yayıldığını anla rız. Işık kaynağının türü, ışığın nasıl yayılacağını etki leyen bir faktördür. □ 1 1 Aslı mum iadelerinden hangileri doğrudur? I ÇÖzüm.. Işık yayan her cisim gibi ampul de ışık kaynağıdır. (I doğru) Kutudaki deliklerden çıkan ışın demetlerinin doğru sal olması, ışığın doğrusal yolla yayıldığını gösterir. (II doğru) □ Metin mum i Işık hangi kaynaktan yayılırsa yayılsın, doğrusal ola rak ilerler. Kaynağın türünün önemi yoktur. (III yanlış) Cevap 1ve II Örnek Aşağıda el fenerlerinden yayılan ışık ışınlarından hangisinin çizimi doğru yapılmıştır? i E tk in lik M A Aşağıdaki ışık kaynaklarından çevreye yayılan ışık ışınlarını çiziniz. Çözüm.. Işık ışınları, ışık kaynağından etrafa doğrular boyunca yayılır. Bu koşulu II çizimi sağlamıştır. Si------------ U . ----- A--------------- t il _r Cevap II 3. 1. Yanmakta olan ampulden yayılan ışığın izlediği yol aşağıdakilerden hangisin de doğru verilmiştir? Ampulün üstten görünümü A) Yukarıdaki şemada sorulan soruların doğru ce vapları yönünde ilerlenildiğinde hangi numara lı çıkışa ulaşılır? B) 2 A) 1 2. C) 3 ' O“ D) 4 vJ L y ! C) | N ¥ ti 4. Ampul Top Güneş ♦ ♦ v!î/ Cavit Cavit, K cisminin arkasından topa baktığında tc pu göremiyor. 1 Mum ----------------- Floresan lamba Yukarıda bazı ışık kaynakları verilmiştir. Bu ışık kaynaklarının hangilerinden yayılan ışık doğrusal bir yol izler? S A) Yalnız II B) 1ve III C) I, II ve IV D) 1, II, III ve IV | 5. Sınıf Buna göre Cavit’in aşağıdaki yorumlardan har gisi yanlıştır? A) Işık ışınları K cisminden geçmez. B) K cismine el feneri ile ışık tutulursa cismin ko yu gölgesi oluşur. C) K cismi şeffaf naylon olabilir. D) K cismi opak maddedir. /. Bölüm: Işığın Yayılma Test.. 1 II)/* 7. $ .... î> Gözlemci Şekildeki düzenekte bükülmüş plastik borunun ucundan bakan kişi borunun diğer ucundaki mumum alevini..........i . ........... Salih, yanan bir mum ve ortalarından delik açıl mış mukavvalarla şekildeki düzeneği hazırlamıştır. Bu durum ışığın........ ??.......... yolla yayıldığını gösterir. Salih’in arkadaşları düzenek ile ilgili aşağıdaki yo rumları yapıyor. Yukarıdaki ifadede I ve II numaralı yerlere han gi sözcüklerin yazılması doğru olur? A) göremez doğrusal B) görür doğrusal C) göremez eğrisel D) görür eğrisel Gözlemci yanan mu mun alevini gorur. Mukavvalardan biri aşağıya veya yukarıya doğru hareket e ttir i lirse gözlemci yanan mumun alevini görmez. Turgut büzenek ışığın doğrusal yolla yayıldığını ispatla mak için kullanılabilir. Buna göre hangi öğrencilerin yorumu doğru dur? A) Turgut ve Zeki B) Turgut ve Tuna C) Zeki ve Tuna D) Turgut, Zeki ve Tuna 6. Şekilde yanmakta olan el feneri nin önüne tarak getirilmiştir. tarak Buna göre ışığın izlediği yol aşağıdakilerden hangisinde ki gibi olur? 8. • Bir ışık kaynağından ışığın yayılma şekli ışık kay nağının türüne bağlıdır / bağlı değildir. 1 el feneri 2 • Işık ışınları doğrular / eğriler çizerek yayılır. A) B) Yukarıdaki bilgilerin doğru olması için numa ralarla verilen sözcüklerden hangileri seçil melidir? 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması A) 1 ve 3 B) 2 ve 3 C) 1 ve 4 D) 2 ve 4 IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI Maddelerin ışığı geçirip geçirmeme özellikleri yapıla rına göre değişir. Bir odada oturuyorken karşımızdaki kitaplıkları görü rüz. Odanın içini dolduran hava kitaplıkları görmemi ze engel olmaz. Diğer ifadeyle hava ışığı geçirir. Gelen ışığın bir kısmını geçiren maddeler yarı saydam madde adı verilir. i Yarı saydam maddelerin arkasındaki varlıklar net ola rak görülmez. Buzlu cam, sisli hava ve yağlı kâğıt ya rı saydam maddelerdendir. Bulunduğumuz odanın du varları yan odada bulunun insanların görmemizi en geller. Bunun sebebi duvar ların ışığı geçirmemesidir. Ancak oturduğumuz yerden pecereye baktığımızda dı şarıdaki binaları, ağaçları, insanları, yolda giden araç ları görebiliriz. Demek ki pencere camları ışığı geçirir ve dışarıdakileri görmemizi sağlar. Gelen ışığı geçiren maddelere saydam madde denir. Hava, cam, jelatin, fazla derin ol mayan su tabakası; ışığı geçiren saydam maddelere örnektir. 5. Sınıf Üzerine düşen ışığı geçirmeyen maddeleri saydam olmayan (opak) madde adı verilir Opak maddelerin arkasındaki varlıklar görülemez. Du var, tahta, kalın karton, metal tepsi ve kitap opak mad delerdendir. Cisimler ışığı farklı oranlarda geçirebilir Bu oran cismin yapısına ve yapıldığı mad deye bağlıdır. Örneğin kalın kağıt ışığı geçirirken, çok ince kağıt ışığı daha fa 2 la geçirir. ( E tk in lik 4 1 * C f> Eşleştirme Aşağıdaki resimlerde Tuncay Bey, üç farklı ortamda değişik kapıların arkasında bulunmaktadır. Buna göre, özel liklerine göre resimlerle kutulardaki yazıları eşleştiriniz. flâi V --- ~ J | r * f i # Yarı saydam kapı Ö rnek J Opak kapı Saydam kapı ( E tk in lik .3^ •c J Eşleştirme ,--------------------------- Aşağıda farklı özellikteki maddeler verilmiştir. Aşağıda verilen yargılardan hangisi yanlıştır? Bu maddelerin ışığı geçirip geçirmeme özellikleri ni değerlendirerek altlarındaki kutulara yorumları nızı yazınız. A) Hava saydam olmasaydı Dünya’mız güneş ışığını alamazdı. 13) Evlerimizin içlerinin aydınlık olması için pencerelerde yarı saydam ve opak madde kullanılır. Pencere camı C) Saydam maddeden yapılan şişeler sayesinde şişe içindekiler kolaylıkla görülebilir. D) Yarı saydam maddeler ışığı bir miktar geçirir. ı- Çözüm.. 3ir örtü gibi üzerimizi saran hava tabakası saydam ol masaydı güneş ışınları bize ulaşamaz ve Dünya’mız oranlık olurdu. A seçeneğindeki yargı doğrudur. İç lerinin görülmesi istenen şişeler camdan yapılır. Yarı saydam maddeler ışığın bir kısmını geçirir. C ve D se çeneklerinde verilen yargılar da doğrudur. B seçeneğindeki yargı yanlıştır. Çünkü evlerimizin iç lerinin aydınlık olması için pencerelerde saydam mad de olan cam kullanılır. Cevap B 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Düz ayna u Alüminyum folyo Ö lçm e ve D eğerlen dirm e —■“ — —....... ....... ....................... m»m..... I ( E tk in lik D Doğru-Yanlış J Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Işık yayan cisimlere ışık kaynağı adı verilir. > 2. Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları her yönde doğrusal olarak yayılır. > 3. Işığın izlediği yolu gösteren düz çizgilere ışık ışını adı verilir. > 4. Işık ışınları, ışığın yayılma yönünü gösteren oklar ile temsil edilir. > 5. Işık kaynağının türüne göre ışının yayılma şekli değişir. > 6. Ampul, doğal bir ışık kaynağıdır. I E tk in lik Aşağıdaki kavram haritasını yandaki kelimelerle tamamlayınız. r Maddeler f----------------------------------- Yarı saydam Örnek -£*> Hava Örnek Örnek Yağlı kâğıt rfr Duvar ....... "3K............... ......... ....... ............. ....... 5. Sınıf 2. Bölüm: Işığın Maddeyle Karşılaşma Ö lçm e v e D eğerlen d irm e 4 E tk in lik Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanlarını kullanarak cümlelerde bırakılan boşlukları tamamlayınız. 2. Gelen ışığı tamamen geçiren maddelere............................................................. denir. İ . Işığın izlediği yolu gösteren doğrulara............................... adı verilir. 4. Evlerimizin...............................saydam olmayan, pencereleri ise saydam malzemelerden yapılır. 5. Cisimler ışığı farklı oranlarda geçirebilir. Bu oran cismin yapısına v e .............................. maddeye bağlıdır. 6. Işık ışınlarını hiç geçirmeyen m addelere.............................. maddeler denir. 7. Gelen ışığın bir kısmını geçiren maddelere...............................................................madde adı verilir. ( E tk in lik ^ J Aşağıda verilen cümleler doğru ise cümle başlarına X ' şeklini, yanlış ise ^ şeklini çiziniz (•T ) 1. Işığın yayılması, çıktığı kaynağın türüne bağlı değildir. ( ? ) 2. Işık doğrusal olarak sadece bir yönde yayılır. ( P ) 3. Bahçeyi dönüp dolaşan uzun bir hortumun uçlarındaki çocuklar bakınca birbirle rini göremezler. ( ? ) 4. Bulutların arasından sızan ışık hüzmelerinin düzgün olması, ışığın doğrusal yayıl dığını gösterir. ( ? ) 5- Ker>dinden ışık yayan her nesne ışık kaynağıdır. ( P ) 6. Işığın yayılmasını ışık ışınları ile gösterilmez. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Test 1. Bazı maddelerin ışık geçirgen liği yanda verilmiştir. 3. Işığı geçirme miktarı Buna göre K, L ve M mad deleri için aşağıda verilen lerden hangisi söylenebilir? Madde Yarı saydam Opak B) Yarı saydam Opak Saydam C) Opak Saydam Yarı saydam D) Saydam Opak Yarı saydam £ Q Pencere camı Q Q Sis Q O Yukarıdaki şemada verilen maddelerle türler nin eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisind doğru verilmiştir? K A) Saydam Demir çivi B) A) C) £ ..... ..... Q o a e c D) ,JQ e t • M t ■■ 2. K I L M E&.---- K, L ve M cisimlerine el feneri ile ışık tutulduğun da ekranda şekildeki gölgeler oluşuyor. Buna göre K, L ve M cisimleri aşağıdakilerden hangisinde verilenler olabilir? M K A) Pencere camı Buzlu cam B) Buzlu cam Karton Pencere camı C) Karton Pencere camı Buzlu cam D) Pencere camı Karton Buzlu cam 4. | Opak maddeler ışığı geçirdiği / 1 geçirmediği için bu maddelere ışık tutulduğunda arkalarında açık / koyu 3 Karton 4 gölgeleri oluşur. Yukarıdaki ifadenin doğru olması için numa ralarla verilen sözcüklerden hangileri seç Imelidir? A) 1 - 3 5. Sınıf B) 1 - 4 C) 2 - 3 D) 2 - 4 2. Bölüm: Işığın Maddeyle Karşılaşm Işığı kısmen geçi ren maddelere ne ad verilir? Bu maddele re bir tane örnek verirmisin? Bu tür maddelere yarı saydam madde denir. Bu maddelere metal kaşık örnek verilebilir. 7. .i Var* soydom madde madde Bulut Sis Tahta (D (3) (5) Ayna Buzlu cam Metal ( 2) (4) (6) c Ä Opak madde Yukarıdaki tabloda saydam, yarı saydam ve opak maddelere örnekler verilmiştir. Fen bilimleri öğretmeni ile Ertuğrul, arasında yu karıda verilen konuşma geçmiştir. Buna göre hangi numara ile verilen örnekler yanlıştır? Buna göre Ertuğrul’un verdiği cevap ile ilgili aşağıdaki değerlendirmelerden hangisi söy lenebilir? A) 1 - 2 B) 3 - 6 C) 4 - 5 D) 1 - 5 A) Ertuğrul maddenin türünü doğru söylemiş, fa kat bu maddelere yanlış örnek vermiştir. B) Ertuğrul’un verdiği cevap tamamen doğrudur. C) Ertuğrul maddenin türünü yanlış söylemiş, fa kat bu maddelere doğru örnek vermiştir. D) Ertuğrul’un verdiği cevap tamamen yanlıştır. I I 8. Metin III II m Şekildeki özdeş kartonların üst yüzeyleri kesilerek bu kısımlara K, L ve M levhaları konuluyor. Hava Ağaç Cam Ş e ffa f naylon (D (3) (5) (7) Sis Su Duvar Karton kağıt (2) (4) (6) (8) Metin şekildeki yolda saydam maddelerin yazılı ol duğu kutulara basarak ilerlemek istiyor. Buna göre Metin’in hangi kutulara basması doğ ru olur? I numaralı kartonun içi çok iyi aydınlanıyor, II nu maralı kartonun içi az aydınlanıyor, III numaralı kartonun içi aydınlanmıyor. Buna göre K, L ve M levhalarının türü için aşağıdakilerden hangisi doğru olabilir? M K A) Tahta A4 kağıdı Alüminyum B) Cam Yağlı kağıt Mukavva A) 1 - 4 - 5 - 7 B) 2 - 3 - 6 - 8 C) Buzlu cam Alüminyum Karton C) 1 - 4 - 6 - 8 D) 2 - 3 - 5 - 7 D) Karton Cam Buzlu cam Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Bölüm TA M GÖLGE Işığın doğrular boyunca yayıldığını ve saydam olma yan (opak) cisimlerden geçemediğini öğrendik. Bu ne denle bir ışık kaynağının önüne konulan opak bir cis min arkasına ışık ulaşmaz. Işık kaynağının önüne konulan opak mad delerin arkasında oluşan karanlık böl geye, gölge ya da ta m gölge adı verilir. Işık saydam olmayan maddelerin içinden geçemez. Işık doğrusal yolla yayıldığı için de saydam olmayan cisimlerin arkasına ulaşamaz. Bu sebeple opak cisim lerin arkasında güneş ışığının ulaşamadığı ışıksız bir alan oluşur. Güneşli bir günde parkta oturan adamın ve ağacın üze rine ışık ışınları düşer. Işınlar bu opak maddeler üze rinden geçemez. Adamın, oturduğu bankın, ağaçların yerde şekildeki gibi gölgesi oluşur. Işık kaynağı önüne konulmuş opak cismin perde üze rinde şekildeki gibi görüntüsü oluşur. Işık kaynağı Ekran Ekran üzerinde g ö lg e oluşum u Perde üzerindeki görüntüyü oluştu rabilmemiz için ışık kaynağından cismin kenar ve köşelerin den geçen ışınlar çizeriz. Tam gölge içinde kalan nokta lar hiç ışık almaz. 3. Bölüm: Tanı 6öl v îölge oluşumu cisimlerin şekli ve büyüklüğüyle ilgili dir. Büyük cisimlerin büyük gölgesi, küçük cisimlerin de küçük gölgesi oluşur. ^ 3. Cisim ışık kaynağına yaklaşırsa ekrandaki gölge büyür. 30 cm •§lk kaynağı 15 cm Işık kaynağı, cisim ve ekran arasındaki mesafe nin artışı ve azalışı ekran üzerinde olu şan gölgenin büyüklüğüne etki eder. Bu durumları şöy le gösterebiliriz. 30 cm Cisim küçük gölge Perde büyük gölge 30 cm ■Ş|k kaynağı Cisim Perde 1. Işık kaynağı cisimden uzaklaşırsa cismin ekranda oluşan gölgesi küçülür. Dolayısıyla ışık kaynağı, cis me yaklaşırsa gölge büyür. büyük gölge 30 cm 30 cm İL Işık kaynağı Örnek Cisim Perde 30 cm 60 cm Işık kaynağı küçük gölge Bir ışık kaynağı ile perde arasına konulan cismin perde üzerindeki gölgesi şekilde ki gibi oluşuyor. Buna göre perdenin önündeki cisim aşağıdakilerden hangisi olabilir? Cisim Perde B) A) (? ) D) C) büyük gölge 30 cm 30 cm € Işık kaynağı Q cam bardak futbol topu 2. Ekran, cisme yalaştırılırsa ekrandaki gölge küçülür. Perde zeka küpü deniz yıldızı Cisim Perde Çözüm.. 30 cm c==l —_ ■§lk kaynağı 15 cm Cisim 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması küçük gölge Perde Perde üzerinde oluşan gölgenin şekli cismin şekline benzer. Görüldüğü gibi gölge dörtgen şeklindedir. Bir yüzü dörtgen şeklinde olan tek cisim zeka küpüdür. Perde üzerindeki gölge zeka küpüne ait olabilir. Cevap C Çözüm.. E t k in lik Işık kaynağı olan fener, Serhat’ın elindedir. Aşağıdaki düzeneklerde zemindeki perde üzerinde gösterilen gölge şekilllerini elde etmek isteyen bir öğ renci, ışık kaynağı ile zemindeki perde arasına hangi cisimleri koyarak amacına ulaşabilir? Duvarda oluşan Osman’ın gölgesinin büyümesi için; Altlarındaki kutulara yazınız. ıı* Osman’ın ışık kaynağına yani Serhat’a yaklaşması gerekir. 2 1 4 3 5 Işık kaynağının, yani Serhat’ın Osman’a yaklaşma sı gerekir. a* Işık kaynağı, yani Serhat’la birlikte Osman’ın duva ra yaklaşması gerekir. İH .J Î LjN Küp Üçgen prizma Küre Silindir Koni Bu uygulamalara I ve III ifadeleri uymaktadır. Güneş ve G ölge Boyu Güneşli bir günde gün içinde cisimlerin gölge lerinin sabit kalmadığı nı farkederiz. Gölgenin hem yönü hem de boyu, Güneş’in konumuna gö re değişir. c \ V ............... y Güneş, sabah ve akşam saatlerinde yere daha yakın, öğlen saatlerinde tepede görünür. Bu duruma Dünya’nın Güneş etrafında sürekli dönmesi neden olur. Gü neş’in doğuşundan öğlene kadar bir cismin yerdeki göl ge boyu kısalır, öğleden akşama kadar ise tekrar uzar. Örnek Örnek u « 4E Caner Caner t 13:10 Havanın açık olduğu bir günde Caner’in iki farklı an da yerdeki gölge boyları şekildeki gibi oluyor. İlk şe Elindeki feneri arkadaşı Osman’ın üzerine doğru tutan Serhat; Osman’ın gölgesini arkadaki duvarda oluştu ğunu farkediyor. Duvarda daha büyük gölge oluşması için; I. Serhat, Osman’a yaklaşmalıdır. II. Osman, duvara yaklaşmalıdır. III. Osman Serhat’a yaklaşmalıdır, ifadelerinden hangileri doğrudur? QS kilde saat 13:10 olduğuna göre, 2. şekilde saat kaç olabilir? Çözüm.. İkinci şekilde Caner’in yerdeki gölgesi daha uzundur. İlk şekil saat 13:10 a aittir. Öğle saatindeki durumdur. Öğle saatlerinde Güneş tepede, gölge boyu kısa olur. İkinci şekilde gölge boyu uzundur. Bu durumda sabah ya da akşam saatleri olduğu söylenebilir. Saat örneğin 8:00 ya da 18:00 olabilir. i . Bölüm: Tam Cölge Güneş s a a tle ri eskiden v a k tin b e lirle n m e /t si amacıyla kullanılmış a ra çla rd ır. Saat üze rinde oluşan gölgenin y e ri ve uzunluğuna gö re saatin kaç olduğu söylenebilir. ¿îımeş G üneş tutulm asında; D ünya’h in kü çü k b ir kısmı Ay'ın g ö lg e sin d e kalır. Dünya, Güneş etrafında dolanırken bazı zamanlar Güneş ile Ay'ın arasına girer. Güneş, Dünya ve Ay aynı doğ rultuda olduğu zaman Dünya'nın göl gesi Ay'ın üzerine düşer. Bu olaya ay tutulması denir. Güneş saati Ay ve Güneş Tutulm aları Güneş ve Ay tutulmaları birer gölge olayıdır. Şu ana kadar gördüğümüz gölge oluşumu olayı nın gök cisimleri boyutunda gerçekleşmesidir. Güneş ve Ay tutulmalarında; ışık kaynağı Güneş, gölgesi oluşan cisimler ise Dün ya ve Ay’dır. Dünya, Güneş’in çevresinde döner. Benzer şekilde Ay’da Dünya’nın çev resinde sürekli döner. Bu gök cisimleri, bazen hareketleri sı rasında aynı doğrultuya gelir. Dünya, Güneş ve Ay aynı doğrultuya geldiklerinde güneş veya ay tutulmaları gerçekleşir. Dünya’nın gölgesinin Ay’ın üzerine düştüğü doğa olayı aşağıdakilerden hangisidir? A) Güneş tutulması B) Ay tutulması C) Yıldız tutulması D) Dünya tutulması Çözüm.. Güneş ile Dünya arasına bazen Ay gi rer. Bu durumda Ay'ın gölgesi Dünya'nın üzerine düşer. Ay'ın gölgesi nin düştüğü bölgedeki insanlar, güneş ışığını göremez. Güneş ışığının görül mediği bu duruma güneş tutulması adı verilir. ____________________________ 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Ay, Dünya’nın etrafında hareket ederken bazen Dün ya ile Güneş arasına girer, bazen de Dünya’nın arka sında kalır. Arkasında kaldığı durumda Dünya’nın gölgesi Ay üze rine düşer bu olaya ay tutulması adı verilir. Ay tutulmasının olduğu sırada Ay yüzeyine güneş ışı ğı ulaşmaz. Cevap B E tk in lik Bir öğrenci şekildeki gibi ışık kaynağı ile ekran arasına bir cisim yerleşti rerek cismin gölgesini ekran üzerine düşürüyor. m Aşağıdaki soruları yandaki deneye göre cevaplayınız. Işık kayn a ğ ı 1. Işık kaynağı, cisme yaklaştırıldığında gölge büyüklüğünde nasıl bir de ğişme olur? Engel I Ekran 2. Ekran, cisimden uzaklaştırıldığında gölge büyüklüğünde nasıl bir de ğişme olur? 3. Ekran sabit kalmak şartıyla gölgenin büyümesi için neler yapılabilir? 4. Ekran üzerinde birden fazla gölge oluşturmak için ne yapılmalıdır? 5. Cismin büyüklüğünün ve şeklinin değiştirilmesi gölge büyüklüğünü nasıl etkiler? E t k in lik K t E Aşağıdaki kelimeleri tabloda bulup işaretleyiniz. ib u j I ş I K K A Y N A G I ( D U û û A y T U T U L M A S I 0 D P K A s D U N Y A A L E G Ğ ç A C Y A G E Z E G E N U Ü R I K i E Y A R A G û L G E N U K B ÛPAK S û D N G û L G E C Z E S § Z AV TUTULMASI M U A R A S A y D A M ş A J P GÜNEŞ TUTULMASI i U M D S U T E E B C Z L Û M G G Ü N E Ş T U T U L M A S I 5. Sınıf m u (ŞIK KAYNAĞI DOĞRUSAL GÖLGE SAYDAM GEZEGEN DÜNYA fUİNFS S. Bölüm: Tom6öl Ölçm e ve D eğerlendirm e E t k in lik &£ Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. J jM l. P~] > 2. Ay tutulması sırasında Dünya, Güneş’e Ay’dan daha yakındır. Işık saydam olmayan cisimlerden geçemez. j > 3. Güneş ve Ay tutulmaları, Dünya’nın her tarafından gö rülebilir. ] > 4. Gün ortasında Güneş’in tepede olduğu zaman gölge ler kısa olur. ] > 5. Cam, hava ve su yarı saydam maddelere örnektir. > 6. Işık kaynağı cisme yaklaştırılırsa oluşan gölge büyür. ¿m ULMACA 3ki yerlerine yazınız. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması 1. Işığın yayılma şekli. 2. Görebilmemizi sağlayan enerji. 3. Işığı geçirmeyen madde. 4. Işığın olmaması durumu. 5. Işığı geçiren maddeler. 6. Doğal olmayan. 7. Opak bir madde. 8. Saydam bir madde. 3. Engel Güneş doğarken O Gölge doğu yönünde ve uzundur Güneş tepede iken C Gölge batı yönünde ve uzundur C Gölge kısadır mum Güneş batarken Şekildeki düzenekte üçgen levhanın ekran üze rindeki şeklini çizmek için en az kaç ışın kul lanılır? B) 2 A) 1 Sena, Fen bilimleri kitabında yukarıdaki etkinlik le karşılaşmıştır. D) 6 C) 3 Buna göre Sena’nın aşağıdaki eşleştirmelerin den hangisini yapması doğru olur? Gölgenin büyüklüğü Gölgenin büyüklüğü Zaman l 1 A) H © B) e — Zaman II -c C) Beyza karanlıkta el fenerini basketbol topuna tu tarak topun gölgesini elde ediyor. Beyza topu ve el fenerini hareket ettirerek yukarı da verilen grafikleri elde ediyor. Buna göre I ve II numaralı grafikler için Beyza, hangi işlemleri yapmış olabilir? A) Topun konumu sabitken el fene rini topa yaklaş tırmıştır. El fenerinin konumu sabitken topu el fe nerinden uzaklaştırtırmıştır. B) El fenerinin ko numu sabitken topu el fenerin den uzaklaştır mıştı r. Topun konumu sa bitken el fenerini to pa yaklaştırmıştır. El fenerinin konumu C) Topun konumu sabitken el fene sabitken topu el fe rini toptan uzak nerine yaklaştırmıştır. laştı rm ıştır. D) El fenerinin ko numu sabitken topu el fenerine yaklaştırmıştır. Topun konumu sa bitken el fenerini to pa yaklaştırmıştır. 4. Karanlık bir odada opak bir cisme K, L ve M el fe nerleri tutulduğunda şekildeki durum oluşuyor. Buna göre hangi el fenerleri ışık vermemek tedir? A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve M D) L ve M Test.» 3 7. M Güneşli bir günde hangi saatler arasında bir ağacın gölgesinin uzunluğu önce azalır, sonra artar? A) 10.00 ile 15.00 arasında B) 8.00 ile 12.00 arasında Şekil - 1 C) 13.00 ile 17.00 arasında D) 9.00 ile 11.00 arasında M 8. Bir top Şekil - 1 deki düzenekte K, Lve M konum larına getirildiğinde ekranda Şekil - 2 de verilen gölgeler oluşuyor. Yukarıdaki şemada verilen olayla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? Buna göre topun bulunduğu konuma göre olu şan gölgeler aşağıdakilerden hangisinde doğ ru eşleştirilmiştir? A) Dünya Güneş’e Ay’dan daha yakındır. B) Ay’ın gölgesi Dünya üzerindeki belli bir bölge ye düşer. M K A) C) Ay’ın saydam olmamasında etkilidir. B) D) Işığın doğrusal yayılmasının sonucudur. C) D) 9. 6. Güneş tutulması Ay tutulması # Doğu yönünde ilerleyen Salih’in gölgesi önünde ve uzundur. Güneş ve ay tutulmasının özellikleri yukarıdaki şe ma ile gösteriliyor. Buna göre, Buna göre taralı alana aşağıda verilenlerden hangisi yazılamaz? II. Bu durum sabah vakti gerçekleşir. I. Güneş batıda ve yere yakındır. III. Güneş tam tepededir. A) Işık olayıdır. IV. Güneş doğuda ve yere yakındır, B) Güneş, Dünya ve Ay aynı doğrultudadır. verilerlerinden hangisi söylenebilir? C) Işığın doğrusal yayılması sonucu gerçekleşir. D) Dünya, Güneş ile Ay’ın arasındadır. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması A) I B) II C) III D) IV Bölüm Sesin Yayılm ası Sonuç olarak kulağımızı uyaran ve bu yolla beynimiz de duyumlara yol açan etkilerin tamamına ses denir. İnsanların en önemli organlarından biri kulaklarıdır. Kulaklar çevremizdeki sesle ri duymamızı sağlar. Bir kısmını duymak tan rahatsız olduğumuz sesler hayatımı zın her anında vardır. Bir cisim titreştiği zaman ses dalgalarını oluşturur. Ya ni havanın da titreşmesi sonucu dalgalar oluşur. Bu ses dalgaları, ortamda cisimden uzağa doğru yayılır. Çıkardığımız seslerle birbirlerimizle anlaşır, di ğer insanları seslerle uyarırız. Müzik aletleri nin çıkardığı sesleri dinleyerek dinlenir, tabi attaki sesleri dinlemekten keyif alırız. Sabahları çalar saatin çı kardığı sesle uyanır, kapı zilinin sesi kula ğımıza ulaştığında ka pıyı açmaya gideriz. Ses nasıl oluşur? Ses, dalgalar hâlinde yayılır. Kulağımıza ulaşan ses dalgaları, ku lak zarımızda titreşimlere neden olur. Beynimiz ise bu titreşimleri ses ola rak algılamamızı sağlar. Bütün sesler bir ses kaynağından çıkar. Ses, suya taş atıldığında meydana gelen bir dalganın etrafa yayılma sı gibi havada yayılarak kulağımıza gelir. Ses oluşturan her madde veya cisim bir ses kayna ğıdır. Ses kaynakları titreşerek sesi meydana getirir. Titreşim, bir cismin ileri geri gidip gelme hareketidir. Ses dalgaları, su dalgalarına benzer. Ses, maddelerin titre ş tirilm e s iy le oluşur. Titreşerek ses üreten her madde, ses kaynağı olarak ifade edilir. Ses; taneciklerin titreşimi ile meydana geldiğine göre ses dalgaları da su dalgalarında olduğu gibi her yön de dalgalar hâlinde yayılır. Tanecikler titreşim sırasında enerjisini diğer taneci ğe aktarır. 4. Bölüm: Sesin Yayılmo ı ------------------------------------------------------------ ---------------- ^ Yapay sesleri üreten varlıklara yapay ses kaynakları denir. MCjzik aletlerinden çıkan sesler, taşıtların çıkardığı sesler, hoparlörün, radyonun ve televizyonun çıkardığı sesler yapay seslerdir. Sesin gazlarda yayılması Çevremizdeki varlıkların sesi havada yayılarak kulağı mıza gelir. Ses havada vayılmasaydı varlıkların sesini duyamazdık. Buna göre, sesin gaz ortamlarda da ya yıldığını söyleyebiliriz. Okuldaki müzik dersinde çalınan enstrümanların sesi bütün odaya hatta dışarı bile yayılır. Doğal sesleri üreten varlıklara doğal ses kaynaklan denir. Uzayda gök taşları sürekli birbirine çarpar. Güneş’te ve diğer yıldızlarda patlamalar gerçekleşir. Ancak bu çar pışma ve patlamaların sesini duyamayız. Bunun sebe bi sesin boşlukta yayılmamasıdır. İnsan sesi, hayvan sesleri, rüzgâr ve su sesleri doğal seslerdir. Sesin yayılması için madde ortamı ge reklidir. Ses boşlukta yayılmaz. [ E t k in lik i X: Ses katilarda sıvılara göre, sıvılar da gazlara göre daha iyi duyulur. Eşleştirme Aşağıda verilen ifadelerle, o ifadelere karşılık gele bilecek şekilleri doğru bir şekilde eşleştiriniz. Ben, doğal ses kaynağıyım. Örnek Bir fanus içindeki çalar saati çalıştı ran Sema, daha sonra fanusun için deki havayı vakumluyarak saat sesi ni dinlemeye devam ediyor. Ben, yapay ses kaynağıyım. Buna göre, deneyde Sema, nasıl bir sonuca ulaşır? Ses dalgalar hâlinde her yöne yayılır. m ** Ses boşlukta yayılmaz. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması « • Çözüm.. İlk durumda fanus içinde hava varken çalar saatin sesi duyulur. Ancak fanus içindeki hava vakum edildiğinde artık ses duyulmaz. Sema “sesin boşlukta yayılmayacağı” sonucuna ulaşır. Sesin sıvılarda yayılması Ses sıvlarda da yayılır. Denize, suyun içine daldığımız da su içindeki ya da dışarıdaki sesleri duyabiliriz. Su yüzeyinde ilerleyen motor sesini duyabiliriz. E tk in lik M Su yüzeyindeki Erdem, bir yandan suyun dibindeki ça panın zemine çarpma sesini duyarken diğer yandan sahilde çalınan davulun sesini de duyuyor. Buna göre, Erdem’in ifadelerindeki boşlukları doğ ru sözcüklerle tamamlayınız. Yaptığım gözlem sonucu sesin h e m ................ hem d e ...................... yayıldığını farkettı'm. Çapanın sesini duym am j s e s in ..................... yayıldığına sahildeki davulu duymam s e s in ...................... yayıldığını gösterir. Balina ve yunus gibi canlılar su içinde yaşarlar. Bu can lıların su içerisinde çıkardıkları seslerle birbirleriyle ile tişim sağladığı anlaşılmıştır. Bu olay da sesin sıvı or tamda yayıldığını gösterir. Sesin katilarda yayılması Sude, ders çalışırken yan odadan ge len sesi, evinin dışındaki sesleri işitir. Bu örnekler sesin katı ortamlarda da yayıldığını gösterir. Sokaktaki otomo bilin sesi kulağımıza ulaşana kadar hem havadan hem de evimizin duvar larından geçer. Duvar katı bir ortamdır. Ayrıca masaya kulağımızı dayayıp biri cisimle masaya yavaşça vurduğumuzda se si çok net bir şekilde işitebi liriz. Bu gözlemler sonunda ses katilarda yayılır sonucu na ulaşabiliriz. Bir iple içi boş iki konserve kutusu kullanan öğrenci lerden bir konuştuğunda diğeri onun sesini kutu için de duyar. Bu durum ses dalgalarının ip üzerinde ya yıldığını gösterir. Örnek Murat Bir köprünün metal korkuluklarının bir ucuna çekiçle vurulduğunda, diğer uçta kulağını korkuluklara daya mış Murat’ın iki farklı vurma sesi duyuyor. Bunun sebebi nedir? Çözüm.. Oldukça uzun olan metal korkuluğun bir ucuna vuru lunca, diğer uçtaki Murat, çift ses duyar. Bunun sebe bi; korkulukların iki yer arasında sesin hem havadan hem de metal üzerinden ayrı ayrı yayılmasıdır. İki fark lı ortamda yayılan aynı ses, farklı hızlarla farklı süreler de Murat’a ulaşır. Murat da iki farklı ses duymuş olu 5. Sınıf 4. Bölüm: Sesin Yayılnn sı Test Sesin yayıldığı ortamları ( / ) işareti ile, yayılmadığı ortamları ( X ) işareti ile belirtiniz. Katı Sıvı Gaz 4. Değerlendirme j Boşluk Ses titreşim ler sonucu oluşur. 2 Ses sadece tek yönde yayılır. 3 Ses, katı, sıvı ve gaz ortamlarda yayılır. Emel, fen bilimleri kitabındaki etkinliği yukarıdaki gibi doldurmuştur. Yukarıdaki tabloda verilen cümleler doğru ise yanlış ise % şekliyle değerlendirme yapılacaktır. Buna göre, Emel için aşağıdaki değerlendirme lerden hangisi doğrudur? Buna göre verilen cümlelerin değerlendirilme si aşağıdakilerden hangisindeki gibi olmalıdır? A) İşaretlemelerinin tamamı doğrudur. B) İşaretlemelerinin üç tanesi doğrudur. A) C) İşaretlemelerinin iki tanesi doğrudur. D) İşaretlemelerinin bir tanesi doğrudur. 2. B) 1 % C) D) 1 % 2 % 2 § 2 § 3 * 3 h 3 § Selim, yan odadaki kardeşinin sesini duyabilmek tedir. Buna göre, Selim aşağıdakilerden hangisini söyleyebilir? A) Ses boşlukta yayılmaz. B) Ses katı ve gazlarda yayılır. C) Ses sıvı ve gazlarda yayılır. D) Ses katilarda yayılmaz. 5. 3. Serbest bırakılan taşın yere çarpmasıyla ses üre tiliyor. Sesin havadaki yayılması, aşağıdaki dalga mo dellerinden hangisi ile doğru gösterilmiştir? Denizin ortasındaki sandal da bulunan bir kişi uzakta ki bir patlamayı iki defa ol muş gibi algılar. A) Bu duruma göre; I. Sandaldaki kişiye ses iki farklı ortamdan geçe rek ulaşmıştır. II. Ses farklı ortamlarda farklı hızlarla iletilir. III. Ses sadece hava ortamında yayılır, verilenlerden hangileri söylenebilir? A) Yalnız I B) Yalnız C) I ve II D) II ve III 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması C) D) Bölüm 5 Farklı Cisimlerin Çıkardığı Sesler Her cisim ya da maddenin çıkardığı sesler farklıdır. Ben zer cisimlerin aynı sesleri çıkartabileceğini düşünebili riz. Ama bunun doğru olmadığını farkederiz. Tabanı kösele olan bir ayakkabı ile yürürken ya da tabanı lastik olan bir spor ayakkabısı ile yürürken ze mine her değdikçe ayakka bılardan farklı sesler gelir. Basit deneylerle farklı maddelerin farklı sesler çıkardı ğını gözlemleyebiliriz. j Bardaklar farklı, çubuklar aynı. Çıkan ___________ sesler farklı. Önce aynı çay bardağına iki farklı çubukla vurup sesle ri karşılaştıralım. Çıkan seslerin farklı olduğunu işitiriz. } Farklı iki cisme aynı çubukla vurduğumuzda da fark lı sesler çıkar. Bir çay bardağına ve bir porselen kupaya aynı çubuk la vurulduğunda çıkan sesler aynı olmaz. Örnek ; Ayhan, yerden eşit yükseklikten demir, cam ve taht bilyeleri serbest bırakarak çıkan sesleri dinliyor. Ayhan, yaptığı deneyle aşağıdaki yargılardan hangisinin doğruluğunu test etmeyi amaçlamış olabilir? A) Ses her ortamda yayılır. B) Ses dalgalar hâlinde yayılır. B ardaklar aynı, ç u b u kla r farklı. Çıkan se sle r farklı. 5. Sınıf C) Ses çıkaran cisimler farklı olduğunda çıkan sesler de farklı olur. D) Ses doğrusal olarak yayılır. 5. Bölüm: Sesin Farklı Ortamlarda Farklı Duyulma ı çözüm.. Seçenekler incelendiğinde D seçeneğindeki hariç, di ğerlerinin doğru olduğu görülür. Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. Ancak soruda Ayhan’ın farklı cisimleri yere çarptırarak bunlardan çıkan sesleri dinlediği belirtiliyor. Her bir bil ye yere çarptığında farklı sesler çıkar. Ayhan, deneyde “farklı cisimlerin farklı sesler çıkardı ğını” farkeder. Cevap C > 1. Birbirlerine vurulan taşların sesi su içinde de Ay’da da aynı şekilde duyulur. _ > 2. Güneş’e yaklaştıkça güneş patlamalarının sesi daha iyi duyulur. > 3 . Sesin üretildiği ortamın özellikleri, üretilen sesi işitmemizi etkiler. > 4. Sesin yayıldığı ortam değişse bile işitilen ses miktarı değişmez. > 5. Havada her yönde yayılan ses, su içinde sa dece bir yönde yayılır. ,\ynı Sesin Farklı Ortamlarda Duyulması Sesin üretildiği ortam, işittiğimiz sesi etkiler. ki metal bardağı önce havada sonrada suda birbiri ne vuralım. Çıkan sesleri dinleyelim. Seslerin farklı ol duğunu işitiriz. > 6. Denizde çalışan teknenin motorunun sesini hem sahildeki çocuklar hem de deniz dibin deki dalgıçlar aynı şekilde duyar. V_______________________________________________ > Bu durumda ses kaynağı değiştirilmeden sesin yayıldığı ortam değiştiğinde de sesin değiştiğini söyleyebiliriz. Örnek J f ^ A ------------------------------ Aşağıdaki durumların hangisinde Nihan ve Cihan kaynağından yayılan sesi aynı şekide duyar? I. Hoparlörün 50 metre sağında Nihan, 50 metre so lunda Cihan yayılan müzik sesini dinliyor. II. Nihan arabadan 20 metre, Cihan’sa 80 metre uzak tan arabanın motor sesini dinliyor. III. Nihan su içinde, Cihan’sa hava ortamında çalan sa atin sesini dinliyor. Çözüm.. Ses hoparlörden her yöne yayıldığından eşit uzaklık taki hem Nihan hem de Cihan müzik sesini aynı şe kilde duyar. Arabaya farklı uzaklıktaki Nihan ve Cihan, araba sesi ni farklı şiddetlerde duyar. Aynı saatin sesi havada ve suda farklı duyulur. Cevap Yalnız I dir. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması E tk in lik Aşağıda, ışık ve ses kavramları ile ilgili bazı özellikler verilmiştir. Bu özellikler hangi kavrama uyuyorsa ilgili kavrama “ X” işareti koyunuz. Işık ve ses kavramlarının her ikisine de uyuyorsa ikisine de “X” işareti koyunuz, i IŞIK SES 1. Maddelerin titreşimi sonucu oluşur. 2. Farklı kaynaklar tarafından oluşturulabilir. 3. Bütün yönlere yayılır. 4. Farklı maddeler de farklı hareket eder. 5. Saydam olmayan maddelerden geçebilir. 6. Onu görebiliriz. 7. Duymamızı sağlar. 8. Görmemizi sağlar. 9. Saydam ortamlardan geçebilir. 10. Uzayda yayılır. i E tk in lik Aşağıda cümleleri okuyunuz. Verilen bilgi doğru ise cümle sonundaki doğru kutucuğunu, yanlış ise yanlış kı tucuğunu işaretleyiniz. Doğru Yanlış 1. Ses, boşlukta yayılmaz. □ □ 2. Ses, katı maddelerde yayılır. □ □ 3. Ses, gaz ortamda yayılır. □ □ 4. Birbirine vurulan taşlar, ses kaynağıdır. □ □ 5. Bir çalar saatin hava ortamındaki sesi ile sudaki sesi aynıdır. □ 6. Madeni parayla tahtaya da cama da vurulduğunda aynı ses çıkar. □ □ 7. İçindeki hava vakum edilen bir fanusta ses daha şiddetli yayılmaya başlar. □ □ a 5. Sınıf I 5. Bölüm: Sesin Forklı Ortamlarda Farklı Duyulmı >/ Ölçme ve Değerlendirme mmr m m mmm nm... umw w n 1111im........... ......................................... E tk in lik Aşağıdaki ifadeleri uygun resimlerle eşleştiriniz. Sıvı maddeler sesin yayılabileceği ortamlardandır. - 1 Bir doğal ses kaynağıdır. ^2 Ses, boşlukta yayılmaz. 3 Yarısaydam madde ö rn e ğ id ir^ Ses, dalgalar hâlinde tüm yönlerde yayılır. Işığın doğrusal yolla yayıldığını ispatlayan bir olaydır. . Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik M Aşağıdaki kelimeleri tabloda bulup işaretleyiniz. S E S K K G 0 A L G A 0 N U S G A K U L A K M i Z E 0 K 0 E Ü Y S 0 Ğ R U S R L E ş A ç S ııa n ı Kİ E m xm SES GÜRÜLTÜ R Y A G E M Ü Z i K U K M I K MÜZİK Ü E Y A R A 0 A T G E T E K A BOŞLUK SONAR L 0 D Z G E C L M C Z L R ş Y T U A R A B 0 ş L U K E A J A Ü U M T i T R E ş i M K S 0 Ğ Ü S 0 N A R A M E S I u I ° DALGA SES KAYNAĞI GAZ G KULAK SIVI TİTREŞİM Aşağıdaki soruların cevaplarını çengel bulmacadaki yerlerine yazınız 2İ 1. Seslerin etrafa yayılma şekli 2. Rahatsız edici seslerin tümü. 3. Sesin yayıldığı bir madde hâli 4. Sesin yayılmadığı ortam. 5. Ses oluşum şartı: “M addenin................” 6. Ses çıkaran varlık: “S e s.................” 7. Ses çıkararak iletişim kuran bir deniz hayvanı. 8. Deniz dibini araştırmaya yarayan alet. 5. Sınıf 5. Bölüm: Sesin Farklı Ortamlarda Farklı Duyulm Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik ? ■ H Normal bir ampul, elektrik enerjisinin çok az bir kısmını ışığa dönüştürüp kalan kısmını ısıya dönüştürdüğü hâlde, doğal bir ışık kaynağı olan ateş böceklerinin % 100’e yakın bir verimle ısı kaybı olmadan ışık ürettiklerini biliyor musunuz? i Biliyor musunuz? Ağustos böceklerinin yakınına minik mikrofonlar yerleştirilerek ölçüm yapıldığında 158 desibellik bir ses çıkardıkları tesbit edilmiştir. Bu bir el bombasının patlamasıyla aynı değerdedir. Böceğin işitme organı, bir kapsül içinde korunmuş konumda tasarlanmıştır. Bu tasarım böceği yüksek sesten koruyarak sağır olmasını önler. w* . I Biliyor musunuz? Yavru bir penguen binlerce pen guen arasından annesini yal nızca sesinden tanıyabilir. Derin okyanus diplerinde yaşayan küçük mürekkep balıklarının gözleri üzerinde ışık saçan organlar bulunduğunu, Karada avlanan baykuş türleri özel tasarlanmış yumuşak tüyleri saye sinde hiç ses çıkarma dan uçabilirler. Göz bebeklerimizin, gözümüze az ışık gel diğinde büyüyerek, fazla ışık geldiğinde ise küçülerek göze giren ışık miktarını ayarla ma görevi olduğunu, Yarasalar yerden ha valanan böceği gö remedikleri hâlde ses dalgalarından yararla narak havada kapa bilir. 4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması Güneş ışığının Dünya’ya 8 dakikada, Ay’dan yansıyan ışığın 1,28 saniyede ulaş tığını biliyor musunuz? Test 3. 1. çalıyor içinde çalıyor Masa saati havada çalıyor “Ses kaynağı değiştiğinde ses de değişir” ifade sini ispatlanması için hangilerinin sonuçları bir likte gözlenmelidir? Bir öğrenci iki metal kaşığı havada ve suda birbi rine vurarak oluşan sesi dinliyor. Öğrenci yaptığı deneyle; I. Sesler farklı ortamlarda farklı şekilde yayılır. II. Ses sıvı ve gaz ortamlarda yayılır. A) I ve II B) I ve III C) II ve II D) I, II ve III. Ses boşlukta yayılmaz, verilenlerden hangilerine ulaşılabilir? 4. A) Yalnız I B) I ve I C) I ve III D) II ve I. Bilyelerden birini tahtaya diğerini taşa çarptır mak II. Bilyeleri önce havada sonra su içinde birbiri ne çarpıştırmak III. Önce bilyelerden birini ötekine, daha sonra ötekini ilkine vurmak İki özdeş bilye ile farklı sesler elde etmek için hangilerinin yapılması uygun olmaz? 2. Resimde bir müzisyenin kullandığı müzik aletleri görülmektedir. İf darbuka Müzik aletlerinden farklı sesler çıkmasının ne deni aşağıdakilerden hangisidir? 5. A) Yalnız B) Yalnız C) I ve III D) II ve III Fen Bilimleri öğretmeni Şimşek Yıldırım, öğrenci lerinden sınıfın önünde ayaklarını yere vurarak ses çıkartmalarını ister. Gürkan; Spor ayakkabılarıyla beton zemine, Serkan: Yürüyüş ayakkabısıyla tahta zemine, Nalan: Topuklu ayakkabısıyla beton zemine A) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklıdır. B) Müzik aletlerinin yapıldığı maddelere farklı şid detlerle vuruluyor. C) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklı or tamlardadır. D) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklı renk lerdedir. 5. Sınıf vurarak ses çıkartır. Hangi öğrencilerin ayakkabılarıyla çıkardıkları sesler birbirinden farklıdır? A) Gürkan ve Serkan B) Serkan ve Nalan C) Gürkan ve Nalan D) Hepsinin 5. Bölüm: 5 * ÜNİTE 1. BOLUM Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik Canlılar ve Mantarlar" 2. BÖLÜM Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvanlar" 3. BÖLÜM İnsan ve Çevre M NIIUR D U N U GEZELİM ı/eT/UTOUJM Bu ünitede canlı gruplarının sınıflandırılması, özellikleri ile insan ve çevre etkileşimiyle ilgili sorular çözeceksiniz. Bolum Canlıları Tanıyalım «Mikroskobik Canlılar ve Mantarlar' ' A. CANLILAR NASIL SINIFLANDIRILIR? Bir markete ya da kütüphaneye gittiğimizde aradığımız ürünü veya kitabı fazla zorlanmadan buluruz. Markette ürünler özelliklerine, kullanım alanlarına ve benzerlikle rine göre düzenle sıralanır. Her raf sırasının başına da o raflarda hangi ürünlerin bulunduğu yazılır. Bir raf sırasının başına süt ve süt mamulleri yazıyorsa, bu ürünleri arayan müşteriler kolayca aradıkları ürüne ula şır. Marketteki ürünler raflara rastgele ve karışık bir şekil de yerleştirilseydi, bir insanın aradığı ürünü bulabilmesi ________ ^ saatlerce sürebilirdi. Canlılar denince aklımıza sadece hayvanlar gelme^ melidir. Bitkiler ve başka canlı grupları davardır. İnek, koyun, at ve tavuk gibi hayvanlar evcildir. Bunlar in sanlar tarafından yapılan ahır ve kümeslerde yetişti rilir ve insanlar tarafından beslenir. Bazı insanlar ise evlerinde kedi, köpek, balık ve kuş besler. Bunlar çevremizde her zaman görebileceği miz canlılardır. Bazı canlılar ise sadece yaşadığı do ğal ortamlarında görülebilir. Evimizde çiçekler yetiş tiririz. Çiçekler, ağaçlar ve tarlada yetiştirilen sebzeler canlılar grubuna dahildir. ^ "kütüphanelerde de kitaplar sıralanırken özellikleri göz önünde bulundurulur. Fen ve teknoloji kitapla rıyla tarih kitapları aynı rafa konmaz. Kitaplar rafla ra rastgele yerleştirilseydi aradığımız kitabı bulmak için çoğu zaman bütün kütüphaneyi gözden geçir mek gerekebilirdi. Doğada milyonlarca farklı tür canlı yaşar. Canlılar, yaşadıkları bölgelere göre farklılık gösterir. Aynı can lı türünün farklı bölgelerde yaşayanları arasında bile farklılıklar vardır. Örneğin ekvator kuşağında yaşa yan tilkilerle kutup bölgesinde yaşayan tilkiler ara sında bazı farklılıklar bulunur. Yakın ve uzak çevremizde pek çok canlı yaşar. İnsan lar eski zamanlardan beri canlıların özelliklerini merak etmiş, araştırmalar yapmıştır. Canlılara isimler vermiş lerdir. Canlılar sayı ve tür bakımından çok fazladır. Canlıların çeşitliliği, incelenmesini zorlaştırır. Bu se beple bilim insanları canlıları gruplandırmışlardır. Canlılar gruplandırırken benzer ve farklı özelliklere dikkat edilir. Dış görünüş ve iç yapı, canlıların sınıf landırılmasında kullanılan özelliklerindendir. 120 5. Sınıf 7. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik Canlılar ve Montarlo " D ikkat Edelim 3enzer özellik gösteren canlılar, aynı grupta topla nır. Canlıların sınıflandırılması onları inceleme koaylığı sağlar. Bilim insanları canlıları hayvanlar, bitkiler, m antarlar ve m ikrosko b ik canlılar ola rak sınıflandırmıştır. Bj. MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM Mikroskobik canlılar çok küçük olduğu için, mikros kopla gözlemlenen canlılardan oluşur. Virüs, bakte ri, protozoa gibi canlı çeşitleri mikroskobik canlıdır. Zararlı m ikroskobik canlılar tifo, kolera, dizanteri, ve rem, tetanos ve boğaz hastalıklarına sebep olur. Mik roplar insan vücuduna besin, su, hava, deri ve kan yo luyla girebilirler. Mikroskobik canlılar yiyecek ve içeceklerin bozulmasına sebep olur. Buzdolabında günlerce bozulma dan kalan süt, yoğurt, et gibi be sinler açıkta kısa sürede bozulur ve kokar. Normal oda sıcaklığı mikroskobik canlıların çoğalma sı için uygun bir sıcaklıktır. Besinlerin bozulmasını önlemek ve daha uzun süre saklamak için insanlar eskiden beri değişik yöntemler geliştirmiştir. Besinlerin serin, rutubetsiz kilerlerde saklanması bu yöntemlerden biriydi. Bu canlıların toprakta, havada, suda yaşayan pek çok türleri vardır. Mikroskobik canlıların bazıları çok zor ko şullarda da hayatını devam ettirebilir. Aşırı sıcak çöl lerde, buzullarda, havasız ve ışıksız ortamlarda hatta diğer canlıların vücudunda yaşayan mikroskobik can lılar vardır. İYprarlı m ikroskobik canlılar sütten yoğurt ve peynir oluşmasını, üzüm suyundan sirke oluşmasını sağlayan canlılardır. Ayrıca topraktaki atık maddelerin çürüyerek toprağa karışmasını sağlarlar. Atık maddelerin toprağa geri dönüşümü toprağı zenginleştirir ve verimini artırır. T' ... Toprağa düşen ağaç yaprakları ve ölmüş hayvanlar gi bi atıklar çürümeseydi; zamanla birikir dünya yaşan maz bir hâle gelirdi. Bu bakımdan mikroskobik can lılar, yeryüzünde hayatın devamı için çok önemlidir. Patlıcan, biber ve bamya gibi bazı sebzeler kurutularak saklanırdı. Fasulye ve bezelye gibi sebzeler konserve yapılırdı. Balık ve et tuzlanarak saklanırdı. ... ~ Eskiden kullanılan yiyecekleri koruma yöntemlerinin bazıları hiç değişmeden hâlen uygulanmaktadır. Ba zıları ise gelişen teknolojiye uygun olarak değiştirilip, geliştirilerek kullanılmaktadır. Elektrik ve soğutucuların keşfi ile yi yecekleri saklamak kolaylaşmıştır. Günümüzde buzdolabı ve dondu rucular çok yaygınlaşmıştır. Dondu rulma işlemi besinlerin eskiye göre çok daha uzun süre saklanabilme sini sağlamıştır. Pastörize etmek gıdaları saklamada kullanılan yön temlerden biridir. Pastörize edilen sütteki mikroplar öldürülür. Daha sonra hava almayacak şekilde amba lajlanır. Böylece en çabuk bozulan besinlerden olan sütü, uzun süre saklamak mümkün olur. Bazı besin maddeleri de vakum lama yoluyla havası alınıp poşetlene rek belli bir süre saklanabilmektedir. S.Uinite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım Nemli, ılık, az ışıklı ve yiyecek yönüyle zengin ortam lar mantarlar için iyi bir yaşama ve çoğalma alanıdır. Meyve, sebze, ekmek ve peynirlerin üstü bile mantar lar için yaşama alanı olabilir. Mantarların, görünüş ve özellikleri birbirinden farklı çeşitleri vardır. Bunları Bilelim Farklı mikroskobik canlı çeşitleri gıda üretiminde, tarımda, ilaç yapımında, denizlerdeki petrol atıkla rının arıtılmasında, genetik deneylerde, biyoteknolojik gelişmelerde kullanılmaktadır. 1. Şapkalı Mantarlar Ö rnek \________ _ Şapkalı mantarlar; yenilebilen çeşitleri olan mantar lardır. Şapkalı mantarların yenilebilen çeşitlerinin be sin değeri yüksektir. Mantar türlerindeki vitamin de ğeri sebzelerden birkaç kat daha fazla olabilmektedir. 1 Doğadaki mikroskobik canlılar yardımıyla; I. Sütten yoğurt ve peynir üretilmesi II. İnsanlarda çeşitli hastalıkların oluşması III. Canlı atıklarının çürülmesi gibi olaylardan hangileri meydana gelir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve Çözüm.. Sütün mayalanmasıyla yoğurt ve peynir üretilmesin de, mikroskobik canlılardan olan bakteri çeşitleri kul lanılır. İnsanlarda kolera, verem, bronşit gibi hasta lıkların oluşmasında mikroskobik canlılar etkili olur. Topraktaki bitki ve hayvan kalıntılarının çürümesinde mikroskobik canlılar rol oynar. Cevap D t N Şapkalı mantarların zehirli türleri de vardır. Mantarın renk ve şekline bakılarak mantarın zehirli olup ol madığı anlaşılamaz. İnsanlar tarafından besin olarak tüketilen ve bilinen mantarlar kültür mantarlarıdır. Kültür mantarları bir şapkalı mantar çeşididir. Kültüı mantarları insanlar tarafından yetiştirilir ve zehirli d( ğildir. Ülkemizde doğal olarak yetişen pek çok mantar çe şidi bulunmaktadır. Bu mantarlar hem daha besteyi ci hem de daha lezzetlidir. Ancak bu mantarları zehir olan bazı mantar türlerinden ayırmak oldukça zordur C. MANTARLARI TANIYALIM Mantarlar nemli, az ışık alan, gübreli bahçe ve orman larda daha çok bulunur. Mantarların toprağa bağlı bu lunması ve hareketinin bitkiler gibi sınırlı olması onların bitki olduğunun düşünülmesine sebep olabilir. Ancak mantarlar bitki değildir. Mantarlar kendine özgü özel likleri olan, başlı başına bir canlı grubudur. Keşfedelim »M Mantarların, bitkilerde olan yaprak ve çiçek gibi yapı ları yoktur. Ayrıca mantarlar besinlerini kendileri üre temez. Mantarlar, insan ve hayvanların yaptığı gibi hazır besini kullanır. Mantarlar, besin olarak genel likle toprakta bulunan ve besin değeri olan organik maddeleri, açıkta bırakılmış yiyecekleri kullanırlar. ............ J v , ..................................... 5. Sınıf Kuzugöbeği, çam mantarı, ayı mantarı, katran mantarı ve sarı kız mantarı ülkemizde sık rastlanan mantarli dandır. Tarlada, bahçede ve ormanda bulduğumuz' bilmediğimiz mantarları yememeliyiz. Mantar yediğimi] de kendimizi kötü hissediyorsak doktara başvurmalıyız. 7. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskob< Küf Mantarları mantarları, bazı besin maddelerinin bozulmasına olan bir mantar çeşididir. Ekmek, peynir, portalimon, elma ve diğer bazı yiyeceklerin açıkta bek inesi sonucunda üzerlerinde yeşil ya da beyaz bir oluşur. Bu örtü, küf olarak adlandırılır. Böylece yibozulur ve yenmez hâle gelir. Ilık su, besin ve uygun sıcaklığı bulan maya mantarla rı çoğalmaya başlayarak ekmek ve pastanın içerisin de gaz kabarcıkları oluşturur. Böylece ekmek ve pas ta kabarır ve gözenekli olur. 4. Hastalık Yapan Mantarlar Yediğimiz ve yiyeceklere karıştırdığımız mantarlar dı şında hastalık yapan, zararlı mantarlar da vardır. Bu mantarlar başka canlılarda çeşitli hastalıklara ve sağ lık sorunlarına sebep olmaktadır. Hastalık yapan mantarlar: > El ve ayak derisinde, parmak aralarında kaşıntıya ve derinin tahriş olması, Nemli, ılık, az ışıklı ortamlarda bulunan ve havayla te mas hâlindeki besin maddelerinin üzerinde kolaylık la küf oluşur. Keşfedelim Antibiyotikler zararlı mikropları öldüren maddeler dir. Bazı küf mantarları antibiyotik üretiminde kul lanılır. Penisilin ilk kez peynir küfünden üretilen bir antibiyotiktir. v i > Saçların dökülmesi, > Bebeklerin ağızların da görülen pamuk çuk hastalığı, > Bazı bitkilerde yap rakların yırtılma ve ka barması gibi durumlara sebep olmaktadır. Örnek < İJ Mantar çeşitleri arasında, aşağıda verilen özellik lerden hangisi ortaktır? A) Besinlerin bozulmasına sebep olma B) Ilık ve nemli yerlerde yaşama 3. Maya Mantarları C) İnsanlarda hastalık oluşturma Maya mantarları, gözle görülemeyecek kadar küçük mantarlardır. Mikroskopla görülüp incelenebilirler. Ma ya mantarlarının, çeşitli peynirlerin oluşmasında ve ek mek hamurunun kabarmasında rolü vardır. D) Yağmur yağdıktan sonra ağaçların altındaki toprak tan çıkma Maya mantarları uy gun ortam şartları bul duğunda çoğalır. Bu mantarların çoğalma sı sırasında gaz kabar cıkları çıkar. Bu sebep le pastalara ve ekmeğe maya mantarları katılır. 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim \ıe Tanıyalım Çözüm.. Besinlerin bozulmasına küf mantarları sebep olur. Açıkta bırakılan besinler üzerinde küf mantarları ge lişerek besinin bozulmasına yol açar. Hastalık yapan mantarlar insanlarda çeşitli sağlık sorunları oluşturur. Yağmur yağdıktan sonra topraktan çıkanlar şapkalı mantarlardır. Tüm mantar çeşitleri ılık ve nemli ortam larda yaşamını sürdürebilir. Cevap B Ölçme ve Değerlendirme ........... ■n ,.„m mmtm m mım * m ım m*** »!■»««w Aşağıda verilen canlı faaliyetlerini faydalı ve zararlı mikroskobik canlılara ait olma durumuna göre çizgi çize rek eşleştiriniz. — Sütten yoğurt üretilmesi k Zararlı Mikroskobik Canlılar ; Denizlerdeki petrol atıklarının arıtılması Üzüm suyundan sirke oluşması Kolera, verem ve tifo oluşması Faydalı Mikroskobik Canlılar Topraktaki bitki ve hayvan atıklarının çürümesi E tk in lik Bazı besinlerin bozulması Bitki ve hayvanlarda salgın hastalık oluşması İlaç üretimi Boşluk Doldurma j Aşağıda verilen mantarların ait olduğu grubu ve insanlara sağladığı fayda veya zararlarını yazınız. Mantar grubu Fayda veya zararı Mantar grubu Fayda veya zararı 1. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik o□ o - Doğru - Yanlış E tk in lik M Boşluk Doldurma Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. > 1. Mantarların hepsi ihtiyaç duydukları tüm be mikroskobik canlılar - hastalık yapan - kurut sinleri topraktan hazır alır. ma - verem - küf mantarı - maya mantarı - besin > 2. Şapkalı mantarların bir kısmı zehirli olup, bir kısmı da besin olarak tüketilebilir. > 3. Kültür mantarları bir çeşit şapkalı mantardır. > 4. Ekmek, peynir ve salçanın küflenmesine mantarlar sebep olur. > 5. Saç kıran hastalığını mikroskobik canlılar se 1. Sütten yoğurt üretilmesinde............................ görev yapar. | 2............................. mikroskobik canlıların oluştur duğu hastalıklardan birisidir. 3............................. hamurun kabarmasını sağlar. 4. Antibiyotik üretilmesinde.......................rol oy nar. 5 mantarlardan korunmak için baş kasına ait tarak, terlik ve giysiyi kullanmamalıy)z. > 7. Mikroskobik canlıların hepsi faydalıdır. 6 nem ve sıcaklık olan ortamlarda maya mantarları hızla çoğalır. > 8. Derin dondurucular besinleri mikroskobik 7 bep olur. > 6. Bakteri ve protozoalar bir çeşit mantardır. canlılardan korur. E t k in lik • < besinleri mikroskobik canlılardan korur. Eşleştirme Aşağıda verilen özelliklerin mantarlara ve mikroskobik canlılara ait olanlarını çizgi çizerek eşleştiriniz. I bazıları beslenmede kullanılır, bazıları zehirlidir. Sütten yoğurt üretilmesinde kullanılır. Penisilin antibiyotiğinin üretiminde kullanılır. Ekmek hamurunun kabarmasını sağlar. İL Üzüm suyundan sirke üretilmesini sağlar. Bademciklerin şişmesine sebep olur. Bebeklerin ağzında pamukçuk oluşturur. Meyvelerin küflenmesine sebep olur. 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım Test 1. Aşağıda verilenlerden hangisi mantarlarla ilgi li vanlış bir bilgidir? 4. I. Besinlerin küflenip bozulmasına sebep olma II. Zehirli türlerinin yenilmesi önemli rahatsızlıkla ■ ra hatta ölümlere yol açması A) Mantarlarda kök, gövde gibi yapılar bulunmaz. III. Bazı tarım ürünlerinde hastalığa sebep olma B) Mantarlar, kendi besinini üretemez. Yukarıda verilenlerden hangileri mantarların zararlarındandır? C) Kültür mantarları, doğada kendiliğinden yeti şirler. D) Bazı şapkalı mantar türleri zehirlidir. 5. Yukarıda gösterilen canlı grubunun faaliyetle ri arasında, hangisi bulunmaz? A) Yalnız I B) I ve II C) İve III D) I, II ve III Aşağıda iki farklı mantarın resmi gösterilmiştir. Buna göre, bu mantarların çeşitleri aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? A) Üzüm suyundan sirke oluşması B) Sütten yoğurt oluşması 3. I II C) Ölü bitki ve hayvanların toprağa karışması A) Şapkalı Maya D) Meyve ve sebzelerin küflenmesi B) Küf Şapkalı C) Maya Küf D) Şapkalı Küf Ekmek ve pasta gibi unlu mamullerin hamuru na, maya mantarı katılmasının sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Maya mantarının ürettiği penisilinin hamurda ki mikropları öldürmesi B) Maya mantarlarının çoğalmaları sırasında gaz kabarcıkları çıkararak hamurun kabarmasını ve gözenekli olmasını sağlaması C) Maya mantarının ekmek ve pastalara güzel bir tat vermesi D) Maya mantarlarının hamur mamullerinin bozul masını önlemesi j 5. Sınıf 6. I. Mikroskobik canlıların hepsi zararlıdır. II. Mikroskobik canlılar bir araç kullanmadan, göz le görülmez. Yukarıda verilen, mikroskobik canlılarla ilgili bil giler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Yalnız I doğru B) Yalnız II doğru C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış /. Bölüm: Canillón Jan, 'orkr Test.. 1 1* i .......... I.......... besinlerin bozulmasına sebep olur. Bazı mantar tü rle rin d e n ........il.........adı verilen maddeler üretilir. Bu maddeler zararlı mikrosko bik canlıların ölmesini sağlar. Yukarıda mantarla ilgili bazı ifadeler verilmiştir. 10. Aşağıda verilenlerden hangisi, bebeklerin ağ zında görülen ve mantarların sebep olduğu has talığın adıdır? A) Pamukçuk B) Verem C) Nezle D) Saçkıran Bu ifadelerin doğru tamamlanması için I ve II numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gel melidir? A) Küf mantarları Serum B) Şapkalı mantar İlaç C) Maya mantarları İlaç D) Küf mantarları Antibiyotik 11. Maya mantarları aşağıda verilen ortamların han gisinde çoğalır? A) Nemli - Ilık B) Nemli - Soğuk C) Kuru - Soğuk D) Kuru - Ilık 8. 12. Nurgül: Besinleri açıkta bırakıyorum. Birsen: Besinleri serin ve rutubetsiz yerlerde sak lıyorum. Bir kişinin ayak parmaklarında sulu ve kabartı lı yaraların oluşmasına, aşağıda verilenlerden hangisi sebep olur? A) Şapkalı mantar B) Küf mantarı C) Hastalık mantarı D) Maya mantarı Tülin Besinleri hava almayacak şekilde alümin yum folyoya sarıyorum veya kapaklı kavanozlar da tutuyorum. Yukarıda, bazı öğrencilerin besinlerin bozulmalarını geciktirmek için uyguladıkları yöntemler verilmiştir. Buna göre, hangilerinin yöntemi besinlerin bo zulmasını geciktirmek yerine çabuklaştırır? A) Yalnız Nurgül B) Birsen ve Tülin C) Nurgül ve Tülin D) Nurgül ve Birsen Aşağıdakilerden hangisi, sütün daha uzun sü re bozulmadan saklanması için kullanılan bir yöntemdir? A) Dondurucuya koymak 13. Aşağıdaki besinlerden hangisinin hazırlanma sında mikroskobik canlıların etkisi yoktur? B) Pastörize etmek C) Kurutmak A) Peynir B) Yoğurt D) Salamura yapmak C) Salça D) Sirke 5, Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım Bölüm r LBİTKILERI TANIYALIM Bitkiler, yeryüzündeki yaşamın varlığı ve devamı için en önemli unsur lardan biridir. Hayvanlar, insanlar ve diğer bazı canlı grupları canlılığı nı sürdürebilmek için besin ve oksijene ihtiyaç duyar. Yeryüzündeki besin ve oksijenin hemen hemen tamamı bitkiler tarafından üretilir. Karalar, deniz, okyanus, göl ve çöller bitkilerin bulunduğu alanlar dan bazılarıdır. Bitkilerin karada ve suda yaşayan çeşitleri vardır. Bit kilerin farklı ortamlarda yaşayabilmeleri, birbirlerinden farklı özellik ler taşımaları sayesinde olur. Bitkiler benzerlik ve farklılıklarına göre çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olmak üzere iki gruba ayrılır. A. ÇİÇEKLİ BİTKİLER 1. Kökün Özellikleri Bitkileri özellikle çiçeklerine bakarak tanırız. Gül, papatya, karanfil gibi bitkiler ve diğer pek çok çiçek hem değişik renkleri hem de kokularıyla hayatımızı güzelleştirir. Çiçekler sadece insanlar için değil böcek ve diğer bazı hayvanlar için de önemlidir. Arı lar, en güzel balları çiçeklerden topladıkla rı nektarlarla üretir. İnsanlar için önemli bir besin ve vitamin kaynağı balın üretilmesi çi çekler sayesinde olur. Kök, gövde, yaprak ve çiçek kısımlarından oluşur. Çevrenizdeki herhangi bir çiçekli bit kide bu kısımları gözlemleyebilirsiniz. Çiçekli bitki kısımlarından kök toprak altın da; gövde, yaprak ve çiçek kısımları toprak üzerinde yer almaktadır. Yaprak ve çiçek ^yapıları gövde üzerinde bulunur. 5. Sınıf Kök, bitkinin toprak altında kalan kı sımdır. Bitkinin toprağa bağlanmasını ve güvenli şekilde büyümesini sağlar. Bitki kökleri farklı şekillerde ve görü nüşte olabilir. Kökün bitkideki görev leri şunlardır. -► Yaprak Gövde ► Bitkinin toprağa tutunmasını sağlar. Kök, bitkinin toprağın derinliklerine doğru kök salıp, yayılarak rüzgâr ve sel gibi etkenlere karşı toprağa tu tunmasını sağlar. ► Kök sayesinde bitki, toprağın derinliklerindeki suya ulaşır. Kök, topraktan aldığı su ve minerallerin bitkinin diğer kısımlarına ulaşmasında da rol oynar. I I /y î j | ara|;' ;. | S H I f S n 2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım"Bitkiler ve HayvanIc"" 2. Gövdenin Ö zellikleri Bunları Bilelim Gövde, bitkinin toprak üstünde bulunan kısımlarından biridir. Gövde yapısı bitkiden bitkiye değişebilir. Bazı bitkilerde gövde yumuşak, ince ve yeşildir. Bu tür göv delere otsu gövde adı verilir. Domates, buğday, ay çiçeği, bezelye, fasulye ve patlıcan otsu gövdeli bitki lere örnektir. Topraktaki su ve çözünmüş maddeleri almayı sağ ar. Bitkiler için su ve mineral maddeler çok önemli dir. Bitkinin besin üretmesi ve canlılığını sürdürebil mesi, su ve çözünmüş maddeleri almasına bağlıdır. Bazı bitkilerin gövdeleri kalın, dayanıklı ve serttir. Bu tür gövdelere odunsu gövde adı verilir. Çam, zeytin, kavak, meşe, elma ve portakal odunsu gövdeli bitki lere örnektir. Bitkiler ürettikleri besinin fazlasını bazı kısımlarında depo eder. Besinin depo edildiği bu kısımlardan biri de köktür. Havuç, turp ve şeker pancarı bitkilerinin kökleri besin yönünden çok zengindir. Bu bitkile rin kökleri insanlar ve hayvanlar tarafından tüketilir. ıo ■o ¿3 Bazı bitkilerin gövdesi besin depolar. Patates ve yer el ması, gövdesinde besin depo eden bitkilerdendir. Pa tates çok tüketilen besinlerden biridir. Gövdenin bitki deki görevleri şunlardır. ı P rn e k . i Aşağıdaki bitki kısımlarının hangisi toprak içinde bulunur? A) Kök B) Gövde C) Yaprak D) Çiçek Çözüm.. Bitki kısımlarından kök toprak içinde; gövde, yaprak ve çiçekler toprak üstünde yer alır. Cevap A 5.¡Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım ► Kökün topraktan aldığı suyu ve suda çözünmüş maddeleri, bitkinin diğer kısımlarına taşır. Su ve mineral maddeler bitkinin yaprak larında ve diğer bazı kısımların da kullanılır. Su yun bu kısımlara ulaşması için göv de tarafından ile tilmesi gerekir. Yapraklarda üre tilen besinler kö ke gövde tarafın dan taşınır. Solunum yapar. Bitkilerin solunum organı yapra lardır diyebiliriz. Bitkiler gündüz ürettikleri oksijen yapraklardan atar ve ihtiyaç duydukları karbond oksiti alır. Gece ise tersine oksijen alır karbondio s it atar. ► Bitkinin toprak üstünde bulunan çiçek, yaprak ve meyve gibi kısımları gövde tarafından taşınır. Çiçek Terleme yapar. Bitkiler topraktan aldıkları suyun t marnını kullanamaz. Bir kısmını yapraklardan dış rı atar. Bu olay terleme olarak adlandırılır. Terleme ve gaz alışverişi, yapraklardaki gözenekler aracı ğıyla gerçekleşir. Terlemede hava sıcaklığı, rüzg ve güneş alma gibi durumların etkisi vardır. Meyve Yaprak Oövde Su buhan A s t* t Kök ^ Gövde, bitkinin dik durmasını sağlar. Bazı otsu bit ki türlerinde bitki dik durmak yerine yerde sürüne bilir ya da duvar gibi yüzeylere tutunabilir. 3. Yaprağın Özellikleri Yapraklar genellikle yeşil renklidir. Şekil bakımından birbirinden çok farklılık gösterebilir. Örneğin mısır, çınar ve elma yaprağı görünüm olarak birbirinden farklıdır. Bazı yapraklar kendine özgü özelliklere sahiptir. Böcekkapan bitkilerinde yapraklar böcekleri yakalamaya ya rar. Kaktüste ise yapraklar gövde üzerindeki dikenler dir. Bitkilerde yaprakların çok önemli görevleri vardır. ► Bitki yaprakları topraktan aldığı suyu, havadan al dığı karbondioksiti ve güneş enerjisini kullanarak besin üretir. Bu olaya fotosentez adı verilir. Fotosentez so nucunda basit şeker (besin) ve oksijen oluşur. Besin ve oksijen, hayvanlar ve in sanların hayatını devam ettirmesi için çok önemli ve gereklidir. B Bunları Bilelim Çöllerde yaşayan kaktüs bitkisi kalın ve etli bir gövde ye sahiptir. Kaktüs gövdesi su depolar. Kaktüs yaprak ları diken şeklindedir. Böylece kaktüsler diğer bitkile re göre terlemeyle daha az su kaybederler. Örnek Bitkide gerçekleşen olaylar ve bitkiye sağladığı fay dalarla ilgili, hangi eşleştirme yanlıştır? A) Fotosentez - Bitkinin besin ihtiyacını karşılar. B) Solunum - Bitkinin oksijen ihtiyacını karşılar. C) Tohum üretme - Bitkinin üremesini sağlar. Oksijen Güneş D) Terleme - Fazla vitaminlerin atılmasını sağlar. Çözüm.. Fotosentezle güneş ışığı kullanılarak besin üretilir ve bitkinin besin ihtiyacı karşılanır. Solunum olayıyla b tki yapraklarındaki gözeneklerden gaz ihtiyacını kar şılar. Çiçeklerde üretilen tohumlar uygun ortamlarc çimlenerek yeni bitkilerin üretilmesini sağlar. Ter meyle bitki yapraklarından su buharı atar. Cevap 5. Sınıf 2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım"Bitkiler ve Hayvan, ır 4u Çiçeğin Ö zellikleri Bitkinin kısımlarından biri de çiçektir. Çiçekler rengarenk görünümleri ve hoş kokularıyla doğaya güzellik katar. Ancak çeğin görevi sadece doğaya güzellik katmak değildir. Çiçek bitkinin üreme yapısıdır. Çiçekte üretilen tohumlar bitki nin çoğalmasını sağlar. Çiçeğin kısımları ve sahip olduğu özellikler aşağıda verilmiştir. e O Taç Yaprak: Çiçeğin renkli kıs mıdır. Çiçeğe ve etrafa güzel göüntü verir. Böcekleri çiçeğe çe kerek çiçek tozlarının çevreye ve diğer çiçeklere dağılmasına yar dımcı olur. o Çanak Yaprak: Çiçeğin yeşil renkli bölümüdür. Çiçeği dışar dan çevreler. Dayanıklı olup, çiçeğin özellikle tomurcuk du rumundayken korunmasını sağ ar. Erkek Üreme Organı: Çiçek tozlarının üretildiği yapılardır. Bir çiçekte çok sayıda bulunur. Çoğunlukla dişi organın etra fında yer alır. i o Dişi Urerne Organı: Çiçeğin içinde bulunan vazo şeklinde ki yapıdır. Tohum ve meyve nin oluştuğu kısımdır. Genel likle çiçeğin ortasında bulunur. Bunları Bilelim B. ÇİÇEKSİZ BİTKİLER Bitkiler alemindeki gruplardan birisi de çiçeksiz bit kilerdir. Adından da anlaşılacağı gibi bu bitkilerde çiçek bulunmaz. Çiçeksiz bitkiler genellikle nemli topraklarda ve ağaç gövdelerinde yaşar. Çiçeksiz bitkilere kara yosunu, eğrelti otu, algler, ciğer otu, kibrit otu, atkuyruğu ve likenleri örnek verebiliriz. Çiçeksiz bitkiler tohum ve meyve oluşturma yete neğine sahip değildir. Her ortamda bulunmazlar. Az ışık alan, nemli ortamlarda yaşarlar. Ağaç altlarında, akarsu kenarlarında, nemli kaya diplerinde, ağaç ka buklarında, deniz, göl ve bataklıklarda bulunurlar. 5 Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım KARA YOSUNU: Ağaç kabuklarının güneş görme yen taraflarında, nemli duvar ya da kayaların üze rinde yetişir. Kara yosunlarında, kök yerine köke benzeyen yapılar bulunur. Bu yapılarla bulundu ğu yüzeyden suyu alır. Kendi besinini kendisi üretir. Bunları Bilelim ö rn e k EĞRELTİ OTU: Yapı olarak çiçekli bitkilere benzer. Eğrelti otlarında kök, gövde ve yapraklar bulunur. Eğrelti otları ormanlarda, ağaç diplerinde, nemli yer lerde ve dere kenarlarında yetişir. Boyları genelde 4 0 - 100 cm arasında değişir. Toprak üzerinde ge niş ve yeşil renkli yaprakları vardır. Eğrelti otları ve atkuyruğu kömürün oluşumunda et kili olan bitkilerdir. Bunlar ve diğer bitkiler toprak al tında kalarak zamanla kömür yatakları oluşmuştur. Çiçekli bitkiler ile çiçeksiz bitkiler arasında; I. Fotosentezle besin üretme II. Tohum ve meyve oluşturma III. Kök, gövde ve yaprak bulundurma şeklindeki özelliklerden hangileri ortaktır? A) Yalnız B) I ve II C) I ve III D) II ve III Çözüm.. Bitkiler fotosentez yaparak ihtiyaç duydukları besin leri üretirler. Tohum ve meyve üretimi çiçekli bitkiler de gerçekleşir. Kök, gövde ve yaprak bazı çiçeksiz bitkilerde bulunurken, bazılarında bulunmaz. Cevap nıw»—rtıı ı un. II. HAYVANLARI TANIYALIM Hayvanlarda da birbirine benzer ve farklı özellikler bulunur. Hay vanların sınıflandırılmasında bu benzer ve farklı özellikler kullanılır. Çevremizde yaşayan hayvanları gözlemleyelim. Genellikle onlara ait şu özellikleri inceleriz. 0 Beslenme şekli 0 Vücut örtüsü 0 Yaşama alanı 0 Omurgası 0 Üreme şekli 0 Solunum şekli Bu sayılan özelliklerden bazıları, bilim insanları tarafından hayvanla rın sınıflandırılmasında ölçü olarak kullanılır. Bunlara ek olarak hay vanların başka özellikleri de sınıflandırılmasında kullanılır. Hayvanlar, değişik özellikleri kullanılarak farklı gruplar altında top lanabilir. V H A Y V A N L A R Günümüzde hayvanlar sınıflandırılırken öncelikle göz önünde bulundurulan özellikleri; vücutlarında omur ga bulunup bulunmamasıdır. Buna göre hayvanlar; o murgalılar ve omurgasızlar olmak üzere ikiye ayrılır. A. OMURGALI HAYVANLAR İ$keletin yapı ve görevlerini daha önce incelemiştik. İskeletin insan vücudunun dik durmasını sağlayan ve ona şekil veren bir yapı olduğunu biliyoruz. İskeletin kısımlarından biri omurgadır. İskeletimizi oluşturan ke rtikler omurgaya bağlanır. Omurga sırtımızın ortasında uzanan bir yapıdır. Omur ga sadece insanlarda bulunmaz. Hayvanların bir kısıTıının da sırtında omurga vardır. Vücudunda omur ga bulunan hayvanlara omurgalı hayvanlar adı verilir. Omuragalılar, hayvanların sınıflandırılmasında kullanı lan iki temel gruptan biridir. Omurgalı hayvanlar balıklar, kurbağalar, sürüngen ler, kuşlar ve memeliler olmak üzere beş gru ba ayrılır. 2. Kurbağalar Genellikle akarsu ve göl kenarlarında yaşarlar. Ağaç ta ve çimende yaşayan türleri de vardır. Derileri kay gan ve nemlidir. Akciğer ve deri solunumu yaparlar. Böceklerle beslenirler. Böcekleri yakalamak için yapış kan ve uzun dillerini kullanırlar. 35^ » Özellik Yumurtayla çoğalırlar. Yumurtadan çıkmış yavru lar va olarak adlandırılır. Yumurtadan çıkan yavru, so lungaç solunumu yapar ve suda yüzer. Yavru kur bağanın kuyruğu vardır. Yavru kurbağa büyüdükçe kuyruğu kaybolur. Ön ve arka ayakları gelişir. So lungaçlar yok olur, akciğer ve deri solunumu yap maya başlar (Başkalaşım geçirme). Kurbağa larvaları suda yaşar. Ancak ergin kurbağa hâline geldikten sonra hem suda hem karada yaşama ya devam eder, 1. Balıklar Suda yaşayan canlılar dır. Çoğunlukla vücut ları pullarla kaplıdır. Kafalarının iki yanın daki solungaçlarıy la solunum yapar. Sudaki oksijeni alır, ürettiği karbondiok siti suya bırakırlar. Yüzgeçleriyle hareket ederler. Yumurtayla çoğalır lar. Su bitkileriyle, kendilerin den küçük balıklarla, karides ve deniz kurdu gibi deniz canlılarıy la beslenirler. Alabalık, sazan, istavrit, hamsi, lüfer, levrek ve orkinos balık tür lerinden bazıla rıdır. Akvaryum larda da bazı süs balıkları beslenir. 3. Sürüngenler Sürüngenlerin karada ve suda ya şayan türleri vardır. Vücutları sert pullarla kaplıdır. Akciğer solunumu yaparlar. Yumurtayla ço ğalırlar. Timsah, kertenkele, kaplumbağa ve yılan sü rüngenler grubuna dahil hayvanlardır. a. Yılanlar: Yılanlarda ayak yoktur. Karınları üzerinde sürünerek hareket ederler. Bazı türleri ze- larda kış uykusuna yatarlar. 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım 5. Memeliler b. Kaplumbağalar: Kaplumbağa ların karada ve denizde yaşayan türleri vardır. Kara kaplumbağala rı bitkilerle beslenir. Deniz kaplumbağaları İstakoz ve yengeç gibi deniz canlılarıyla bes lenir. Su kaplumbağalarının ayak ları kürek şeklindedir. Kaplumbağaların vücutları sert kabukla çevrilidir. c. Tim sahlar: Sıcak bölgelerde ki nehir ve göllerde yaşarlar. Hem suda hem karada hayatını sürdü rürler. Etçildirler. Memeli hayvanlar, kuş lar ve balıklarla beslenirler. Suda iyi kamufle olur ve hızlı yüzebilirler. d. Kertenkeleler: Yeryüzünde ge niş bir alana yayılmış canlılardır. Farklı türleri bulunur. Küçük olan ları genellikle yapışkan dilleriyle böcekleri yakalayıp beslenir. WÊmm Karada ve denizlerde yaşayan türleri vardır. Balina, yu nus ve foklar denizlerde yaşayan memelilerdendir. Bu hayvanlar suda yaşamasına ve görünüm olarak ba lığa benzeme- ^ ^ sine ragmen yavrularını do ğurur ve sütle beslerler. M r. Memelilerin vü cutları kıllarla kaplıdır. Doğu rarak çoğalır lar. Yavrularını sütle beslerler. Memeliler, suda yaşayan türleri de dahil olmak üzere akciğer solunumu yapar. Yarasalar görünüş itibariy le kuşa benzer. Ancak yarasaların vücutları tüyle değil kıllarla kaplıdır. Yarasalar yavrularını doğurur ve süt le besler. Memeli hayvanlarda yavru bakımı görülür. Yeni doğ muş yavru kendi başına yaşayabilecek olgunluğa erişinceye kadar annesi tarafından bakılır ve korunur. 4. Kuşlar Dünya üzerinde çok geniş bir yaşama alanına yayıl mış canlılardır. Kutup soğuğunda da ekvator sıcağın da da yaşayabilirler. Penguenler kutupta, papağanlar tropikal kuşakta yaşayabilir. Vücutları tüylerle kaplıdır. Kanatları sayesinde uçabi lirler. Ancak uçamayan kuş türleri de vardır. Penguen, deve kuşu, tavuk, hindi, bazı evcil ördek ve kaz türle ri uçamaz. Kuşların gaga yapıları beslenme şekline göre farklı lık gösterir. Kartal, şahin, akbaba gibi etçil kuşlar güç lü ve sivri gaga ve pençelere sahiptir. Karga ve tavuk hem et hem de otla beslenen kuşlardandır. Deniz kuş ları ise genellikle balıklarla beslenir. Kuşlar, akciğer solunu mu yaparlar. Yumurtay la çoğalırlar. Yumurta dan çıkan kuş yavruları yuvadan uçup kendi başına hayatını sürdü rebilecek hâle gelene kadar anneleri tarafın dan bakılır. 5. Sınıf B. OMURGASIZ HAYVANLAR Omurgasız hayvanların vücutlarında iskelet bulunmaz. Vücutlarında kemiklerden oluşan iskelet ve omurga bu lunmayan hayvanlara omurgasız hayvanlar denir. Ba zı hayvanlarda ise kabuk gibi sert yapılar vardır. Kabuk ve diğer sert yapılar, bu omurgasız hayvanları hem dı etkilere karşı korur hem de şekil verir. Omurgasız hayvan Istakoz Salyangoz ların karada ve suda yaşayan türleri vardır. Solucan, çekirge, ke lebek, örümcek, arı, sinek, akrep, salyan D eniz yıldızı Ö rü m c e k goz ve karınca kara da yaşayan omur gasız hayvanlardan bazılarıdır. Solucan ların nemli ve kaygan bir deri yapısı vardır. Ayakları yok tur. Toprak dışında sürünerek hareket ederler. Kelebekler de omurgasız hayvanlardandır. Rengarenk görüntüsüye doğaya güzellik katarlar. Sinek, arı, ka rınca gibi hayvanlar böcek olarak adlandırılır. Bu can lıların eklemli bacakları vardır. Vücutları sert bir örtüyle kaplıdır. Midye, denizanası, sünger, yengeç, karides ve ıstakoz denizde yaşayan omurgasız hayvanlardandır. 2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvanlan Ölçme ve Değerlendirme E t k in lik m c Eşleştirme Aşağıda verilen bitki kısımlarını uygun kavram ve açıklamalarla çizgi çizerek eşleştiriniz. l~ y l Fotosentez yaparak besin üre tir. Terleme yaparak su atar ve solunumla oksijen ile karbondi- GÖVDE Bitkiyi toprağa bağlar. Topraktan su ve mineralleri emer. Bitkinin dik durmasını sağlar. Bitkinin renkli ve hoş kokulu olmasını sağlar. Çeşitli üreme olaylarıyla tohum ve meyve oluş-1 tur ur. Yaprak ve çiçekleri tutar. Yaprak ile kökler arasında su, mineral ve besinlerin iletilmesini sağlar. ( 1E t k in lik W- Aşağıda verilen çiçek kısımlarını uygun kavramla çizgi çizerek eşleştiriniz. Çanak yaprak 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım ; Ç İÇ E K ; Etkinlik jf||| Cevap Yazma Aşağıdaki şekilde verilen bitkilerin ait olduğu grubu altındaki kutucuklara “ çiçekli bitki” veya “ çiçeksiz b it-1 ki” olarak yazınız. @ 5. Sınıf 2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvani, Etkinlik Cevap Yazma (Ç Tabloda verilen hayvanları kullanarak, aşağıda belirtilen sorulara uygun cevaplar veriniz. Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun şekilde doldurunuz. 1. Hangileri memeli hayvandır? 2. Hangileri kuş türüdür? ...................................................... ....................................................... 3. Hangilerinin vücudu pullarla kaplıdır? 4. Hangileri akciğer solunumu yapar? ....................................... ........................................... 5. Hangileri suda yaşar ve solungaç solunumu yapar? 6. Hangileri yavrularını sütle besler? 7. Hangileri doğurarak çoğalır? ............................................. ....................................................... 8. Hangilerinin vücudu tüylerle kaplıdır? 9. Hangileri havada uçabilir? ............... ....................................... ....................................................... 10. Hangileri yüzgeçleriyle hareket eder? 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım ..................................... Test < 1. Bitkiler, topraktan aldığı suyu, havadan aldığı kar bondioksiti ve güneş enerjisini kullanarak besin üretir. Bu olaya fotosentez adı verilir. Fotosentez sonucunda basit şeker (besin) ve oksijen oluşur. 4. II. Buğday III. Turp Yukarıda verilen bitkilerden hangilerinin kökün de besin depo edilir? Buna göre, yukarıda bahsedilen olayın gerçek leştiği bitki kısmı aşağıdakilerden hangisidir? A) Yaprak B) Kök C) Çiçek D) Meyve 5. 2. I. Havuç Çiçeksiz bir bitkidir. Nemli taş ya da kayaların üze rinde bulunur. Kökü yoktur. Kök benzeri yapıları vardır. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve Aşağıdaki şekilde bir çiçeğin kısımları gösterilmiş tir. Ancak çiçeğin kısımlarının gösteriminde bir ha ta yapılmıştır. Erkek organ Yukarıda verilen bilgi hangi bitki çeşidiyle il gilidir? A) Papatya B) Ayçiçeği C) Eğrelti otu D) Kara yosunu Dişi organ Çiçek sapı Buna göre, hatanın düzeltilmesi için aşağıda kilerden hangisi yapılmalıdır? A) Çanak yaprak ve taç yaprak yazıları yer değiş tirilmeli B) Erkek organ ve dişi organ yazıları yer değişti rilmeli C) Erkek organ ve taç yaprak yazıları yer değişti rilmeli D) Dişi organ ve çanak yaprak yazıları yer değiş tirilmeli Yukarıda, bitkilerin sınıflandırılmasıyla ilgili bir tab lo verilmiştir. Buna göre, tablodaki I ve II numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gelebilir? 6. A) Yapraksız Ciğerotu B) Çiçekli Kara yosunu C) Çiçekli Menekşe D) Köklü Çınar 5. Sınıf Aşağıdakilerden hangisi çiçekli bir bitki deâi dir? A) Gül B) Buğday C) Sardunya D) Eğrelti otu 2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvanlaı' Test.. 2 7 Aşağıda verilenlerden hangisi memeli hayvan larla ilgili vanlış bir bilgidir? Yukarıda özellikleri verilen hayvan grubu, aşağıdakilerden hangisidir? B) Sadece etle beslenirler. C) Yarasa uçan memelidir. D) Vücutları kıllarla kaplıdır. 9L ►► Solungaçlarıyla solunum yapar. ►► Vücutları pullarla kaplıdır. A) Akciğer solunumu yaparlar. 8 12. ►► Suda yaşar. A) Sürüngenler B) Balıklar C) Memeliler D) Kuşlar Aşağıdakilerden hangisi uçamayan kuşlara ör nek verilebilir? A) Deve kuşu B) Martı C) Kırlangıç D) Karga 13. Göl kenarlarında yaşayan bir tür hayvanın bazı özellikleri, şekilde verilmiştir. kurbağa" I. Salyangoz II. Balık Akciğer oluşmaya başlar ve ön ayaklar uzar III. Kelebek Larva Yukarıdaki verilen canlılardan hangileri omur gasız hayvanlara örnek verilebilir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve Ayak çıkmaya başlar Bu hayvanla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Hem karada hem de suda yaşayabilir. B) Yumurtayla çoğalır. C) Yavru ve ana canlı birbirine benzer. 1b. Omurgalı hayvanların yapı ve yaşam özellikle D) Yavruları suda yaşar. rindeki farklılığa göre kaç tane alt grubu vardır? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 14. I. Kuşların gaga yapıları, beslenme şekillerine göre farklılık gösterebilir. 11. I. Fok II. Kuşların vücutları tüylerle kaplıdır. II. Kelebek III. Yılan Yukarıda verilen, kuşlarla ilgili bilgiler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Yukarıda verilen hayvanlardan hangileri sürün genler gurubundandır? A) Yalnız I doğru B) Yalnız II doğru A) Yalnız B) Yalnız C) Her ikisi de yanlış C) I ve III D) I, II ve D) Her ikisi de doğru ŞİÜnite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım A. YAŞAM ALANI Canlılar, hayatlarını sürdürebilmek için uygun ortamla ra ihtiyaç duyar. Uygun ortam şartları; Canlıların besle nip büyüyebilme, düşmanlardan korunabilme, çoğalıp yeni bireyler oluşturabilme, doğal hayatlarını sürdüre bilmelerini sağlamalıdır. Canlılar kendilerine bu şartla rı sağlayan ortamlarda yaşayabilir. Evimizin ya da okulumuzun bahçesi küçük bir yaşam alanıdır. Parklar, ormanlar, göl, nehir ve bunların etraf ları canlılar için çok daha geniş yaşam alanlarıdır. Bü yük yaşam alanlarındaki canlı çeşitliliği çok fazladır. Kutuplar çok soğuktur ve bitkiler olmadığı için yiyecek miktarı sınırlıdır. Buralarda deniz hayvanlarını avlayabilen ve soğuğa dayanabilen penguen, kutup ayısı ve fok gibi canlılar yaşar. Parkta bitki çeşitliliği fazla olabilir. Değişik çiçek türle ri, çiçeklere konan arılar, kelebekler, ağaçlara konan kuşlar buradaki canlı çeşitliliğini artırır. Ormanlar, çok farklı canlıların yaşam alanıdır. Özellik le tropikal ormanlar canlı çeşitliliğinin en fazla oldu ğu yerlerdir. Buralarda değişik kuş türleri, köstebek, ayı, kurt, geyik, tavşan, yılan gibi farklı canlılar yaşar. Göl ve dereler ise nilüfer, saz gibi su bitkileri ve sazan, kurbağa, alabalık ve ördek gibi canlılar için yaşam ala nıdır. Yaşam alanlarının kendine özgü iklim, beslenme ve barınma koşulları vardır. B. ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ Deve, çöl faresi, akrep, kertenkele gibi hayvanlar susuz luğa ve sıcağa dayanıklı olduğu için çölde yaşayabilir. Canlı ve cansız varlıklardan oluşan bu ortama çevie adı verilir. Çevrede bulunan insanlar ve diğer canlılar yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürür ve karşılıklı ola rak etkileşim içinde bulunurlar. Bitkiler de farklı ortamlarda yaşar. Kaktüs çölde yaşa yabilir. Ancak susuzluğa dayanıklı olmayan bitkiler çölyaşayamaz. Toprak, hava ve su çevreyi meydana getiren cansız « kenlerdir. İnsanlar, bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mik roskobik canlılar ise çevreyi oluşturan canlı etkenlerdir. uanlı ve cansız varlıklar birbirleriyle uyum içinde etki leşimde bulunur. Ancak insanlar yaptıkları faaliyetler le canlı ve cansız varlıklar arasındaki etkileşimi bozar. İr sanlar yaşadıkları çevrede , d îğişiklikler meydana geti ri . Ormanları keserek kend lerine tarım alanları ya da yerleşim yerleri açar. Artan insan nüfusunun ih tiyaçlarını karşılamak için şe hirleri genişletirler. Bu olay diğer canlıların yaşadı ğı alanları etkiler. Bir zamanlar ormanlık olan alanlar, tamamen binalar dan oluşan bir yer hâline gelebilir. İyi kullanılmayan çevre kirlenir. Çevre kirliliği; hava, su ve toprak kirliliğini kapsar. Fabrika bacalarından, araba egzozlarından ev ve iş yerleri nin bacalarından çıkan zehirli gazlar havayı kirletir. Bu ha vayı soluyan insanlarda so lunum rahatsızlıkları görülür. Zehirli gazlar yağmurla birlikte yeryüzüne iner. Bu durumda insanlarda deri hastalık ları oluşur. Ağaçlar ve toprak da olum suz etkilenir. Havaya salınan zehirli gazlar aynı zamanda atmosfer sı caklığında artışa sebep olur. Bunu neticesinde iklimlerde değişmeler olur. Hava kirliliğinin önlenmesi için fabrika bacalarına filtre ler takılmalı, sanayi tesisleri şehir dışına kurulmalıdır. Ayrıca evlerde ve araçlarda zehirli gaz çıkarmayan ka liteli yakıtlar kullanılmalıdır. Sanayi tesislerinin atıklarının arıtılmadan dere, deniz ve göllere bırakılması, evlerde kullanılan deterjanlar ve ka nalizasyon sularının su kaynaklarına ka rıştırılması suları kirletir. Ayrıca tarım alanlarıda kullanılan tarım ilaçları ve gübreler yağmur su larıyla birlikte yer altı su larına karışır. İ. t)nite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım Havada bulunan zehirli gazlar yağmurla yeryüzü suları na karışır. Bu etkenler sularımızı kir letir. Kirli dere ve göller de canlılar yaşayamaz. Su kirliliği balıkların ölme sine sebep olur. Kirli suları kullanan insan lar tifo, kolera ve sarılık gibi hastalıklara yakalanabilir. Su kirliliğini önlemek için su israf edilmeden kullanıl malıdır. Dişler fırçalanırken ve eller sabunlanırken mus luk açık tutulmamalı, su kullanılacağı anda musluk açıl malıdır. Sanayi tesislerine arıtma üniteleri kurulmalıdır. İnsanların kullandığı sular önceden arıtma işleminden geçirilmelidir. Çevreye rastgele atılmış kâğıtlar, pet şişeler, nay lon torbalar, teneke ku tular ve cam şişeler çev reyi dolayısıyla toprağı kirletir. Çevreye atılmış bu mad delerden bazıları çok uzun süre top rakta kalır. Cam şişeler, teneke kutular, pet şişeler yüzlerce yıl çürümeden toprağı kirletmeye devam eder. Her in san, umursamazlık sonucu toprağa attı ğı çöpün, kendinden yüz lerce yıl sonra bile toprağı kirletmeye devam edece ğini bilmelidir. Toprak sa dece katı atıklar tarafından kirletilmez. Havadaki zehirli ■ gazlar, tarım ilaçları ve suni gübreler de toprağı kirletir. Toprağı olumsuz etkileyen bir etkende erozyondur. Erozyon çok uzun sürede oluşan toprağın, su ve rüz gâr etkisiyle taşınması ve kullanılamayacak hâle gel mesidir. Erozyonun en önemli sebebi bitki örtüsünün yok olmasıdır. İnsanların artan kâğıt ve mobilya gibi ihtiyaçları her geçen gün kesilen ağaç miktarını da artırmıştır. Orman yangınlarının çık ması ormanlara zarar verir. Yanan ormanların yenilen mesi yüzlerce yıl sürebilir. Ormanlar; # Yeryüzünün oksijen kaynağıdır. * Bir çok canlının yaşama alanıdır. * Erozyonu önler. # Ekonomik değeri vardır. Ülkemize özgü olup nesli tükenmek üzere olan bitki ler de vardır. Salep yapımında kullanılan orkide bur lardan biridir. Ayrıca kuzugöbeği adı verilen mantar ti rü de tehlike altındadır. Tüm canlılar için bu kadar önemli olan ormanlar tahrip edilmemelidir. Orman yangınlarına sebep olabilecek davranışlardan kaçınılmalıdır. Unutulmamalıdır ki kü çük bir ihmal sonucu yok olan ormanın, yeniden olu şabilmesi için onlarca yıl gerekmektedir. Bütün doğal zenginliklerimize sahip çıkmalı, bunların yok olmaması için gerekenleri yapmalıyız. Düşük verimli topraklar aşırı otlatma ve agaç kesimi gibi faaliyetler sonucunda çölle şebilir. Çölleşme olayı çev redeki bitki ve hayvanların azalmasına sebep olur. İnsanlar, bitki ve hayvanlara da zarar ve rir. Çevre şartlarındaki bozulmalar hayvan ölümlerine sebep olur. Bununla birlikte aşırı ve bilinçsiz avlanma bir çok canlı çeşidinin azalmasına hatta tamamen yok olmasına sebep olur. Nesli tehlike altındaki hayvanların korunması için bazı hayvanların avlanması tamamen yasaklanmıştır. Ba zı hayvanların ise yavrulama dönemlerinde avlanma sı yasaktır. Bilinçsiz avlanma sonucunda ülkemizde ve dünyada bir çok hayvanın nesli tükenmiştir. Örnek Aşağıda verilen olaylardan hangisi doğadaki caı lılara zarar vermez? .o -İC -O A) Orman yangını B) Ağaç dikimi C) Çölleşme D) Çevre kirliliği Çözüm.. Orman yangını ormandaki tüm canlılara zarar ver Çevreyi kirleten atık maddeler toprak ve suda birike rek canlılara zarar verir. Çölleşmenin olduğu toprak larda yaşayan bitki ve hayvan sayısı azalır. Ağaç di mi bitki sayısını artırır. Cevap B Örnek •— Bir bölgedeki hava kirliliğinin artmasına, aşağıda verilenlerden hangisi sebep olmaz? Ülkemizde nesli tükenen hayvanlara kunduz, anadolu parsı ve aslan örnek verilebilir. Bazı hayvanların nesli ise tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Akdeniz’de, Mersin ve Antalya sahillerinde yumurt layan deniz kaplumbağalarının, 0 Akdeniz fokunun, Kars ve Karakul’da yaşayan yaban koyunlarının, (% Birecik’te yaşan kelaynakların nesli tükenme tehli A) Ormanlar B) Motorlu taşıtlar C) Fabrikalar D) Volkanlar Çözüm.. Motorlu taşıtlar ile fabrikalar fosil yakıtları kullandığı için atık gaz üretirler. Bu atık gazlar havanın kirlenmes ne yol açar. Volkanlar faaliyete geçtiğinde havaya toz ve çeşitli zehirli gazlar verir. Ormanlar havayı temizleyen bitkilerden oluşur. Cevap kesi altındadır. 5. Sınıf 3. Bölüm: insan ve Çt 're Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik o□ t— D Doğru - Yanlış Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Orman yangınları bölgedeki bitki ve hayvan lara zarar vermektedir. > 2. Topraklarımızın bir kısmı erozyon tehlike siyle karşı karşıyadır. > 3. Çevrenin korunması için halkın bilinçlendiril mesi faydalı olur. E tk in lik ( ---------------------------------------------------------------------Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. çöpler - çölleşme - ağaç dikimi - toprak kirliliği - kanalizasyon suları - çevreci kuruluşlar - kent leşme - zehirli gazlar - yangınlar - canlı sayısı nesli yok olma tehlikesinde olan - insan 1. Denizlerdeki............................... her yıl çok sa yıda deniz kuşunu öldürmektedir. > 4. Çölleşmenin artması bölgedeki bitki sayısı nın artmasına sebep olur. 2 çevredeki doğal alanların hızla azalmasına sebep olmaktadır. > 5. Akdeniz foku yok olma tehlikesindeki türlere örnek verilebilir. 3 zamanla deniz ve göllerin kirlenmesine sebep olmaktadır. > 6. Fabrika atıkları ve kanalizasyon suları deniz lerin kirlenmesine sebep olabilir. > 7. Düzenli olarak ağaç dikiminin yapılması or manların yok olmasına sebep olur. > 8. Toprağın rüzgar ve suyla aşınarak başka yerlere taşınması erozyona sebep olur. > 9. Pers kaplanı ve Anadolu leoparı yok olma tehlikesindeki türlerdendir. > 1 0 . Milli parkların kurulması ve korunması do ğanın dengesinin korunmasını sağlar. 11. Zehirli gazların artması havanın kirlenmesine sebep olur. > 1 2 . Ağaçların kesilmesi erozyonların oluşma oranını artırır. > 1 3 . Bir bölgedeki insan nüfusunun artması çevre sorunlarının azalmasına sebep olur. > 14. Piknik ve kamp ateşlerinin söndürülmemesi orman yangınlarını çıkarır. > 1 5 . Hızlı sanayileşme ve motorlu taşıtların art ması çevre sorunlarının artmasına neden olur. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım 4. Fabrikalardan ç ık a n ........................... havanın kirlenmesine sebep olur. 5. Ağaçların kesilmesi ve bilinçsiz otlatm a.......... ................................ oluşmasına sebep olur. 6. Yeryüzündeki ormanların hızla azalmasında .............................. da rol oynamaktadır. 7. Erozyona uğrayan bölgelerdeki azalış gösterir. 8.......................................faaliyetlerinin yaygınlaş tırılması doğal dengenin korunmasına yardımcı olur. 9. Çevreye atılan evsel atıklar........................olu şumuna sebep olur. 10. Akdeniz foku ve deniz kaplumbağaları.......... ........................olan türlere örnek verilebilir. 1 1 bitki ve hayvan türlerinin korunması için çaba sarf etmektedir. 1 2 yaşamı çevrede bitki ve hayvanların varlığına bağlıdır. [ Etkinlik #C Eşleştirme j Aşağıda verilen resimlerdeki canlı veya olayları ilgili oldukları kavramla çizgi çizerek eşleştiriniz. Hava kirliliğine sebep olur. m, Su kirliliğine sebep olur. Ormanların yok olmasına sebep olur. Yok olma tehlikesi içindeki türlerdir. rak kirliliğine sebep olur. j1L 5. I. Hava II. Mikroskobik canlılar III. Su Yukarıdakilerden hangileri çevreyi meydana ge tiren cansız faktörlerden birisi değildir? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III 6. 2\ Aşağıda verilenlerden hangisi ormanlarla ilgi Aşağıdakilerden hangisi, diğerlerine göre top rakta daha uzun süre kirlilik meydana getirir? A) Mandalina kabuğu B) Doğal gübre C) Petşişe D) Ağaç yaprağı Aşağıda verilenlerden hangisi erozyonların art masına sebep olmaz? A) Ağaçlar B) Rüzgar C) Akarsular D) Çölleşme li doğru bir bilgi değildir? A) Yeryüzünün oksijen kaynağıdır. B) Canlıların besin kaynağıdır. 7. C) Otçul canlıları mantarlardan korur. D) Toprağın rüzgâr ve sel etkisiyle aşınmasını ön ler. 3. N I. Katı atıklar II. Tarım ilaçları III. Suni gübreler Serçe Yukarıdakilerden hangileri, toprağı kirleten maddelerdendir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Bilinçsiz avlanma ve çevre kirliliği yüzünden pek çok hayvanın nesli tükenmiştir. Bazı hayvanla rın nesli ise tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Buna göre, yukarıda resmi verilenlerden kaç ta nesi, nesli tükenme tehlikesi altında olan hay vanlardandır? A) 1 4. Kurbağa B) 2 C) 3 D) 4 Bir bölgedeki, bir canlı türünün sayısı azaldı ğına göre, bu bölgede aşağıdakilerden hangi si gerçekleşmiş olamaz? A) Orman yangınlarında artış 8. Aşağıda verilenlerden hangisi canlılar için do ğal yaşam alanı olamaz? B) Çevre kirliliğinde azalma C) Su kaynaklarında azalma A) Nehir B) Deniz D) Besin kaynaklarında azalma C) Hayvanat bahçesi D) Çöl 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım Fen Bilimleri Test.. 3 9. I. Su kaynaklarını kirletmek 13. I. Fabrika atıkları II. Aşırı avlanmak II. Evsel atıklar III. Besin kaynaklarını artırmak III. Tarımsal mücadele ilaçları Yukarıda verilenlerden hangileri hayvan nes linin azalmasına sebep olan etkenlerdendir? Yukarıda verilenlerden hangileri bir bölgedel göl ve akarsuların kirlenmesine sebep olabili A) Yalnız B) I ve I A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve C) I ve III D) I, II ve 10 . 14. Yukarıda resmi verilen tesis öncelikle aşağıdakilerden hangisinde kirliliğe sebep olur? A) Uzay B) Su C) Hava D) Toprak Yukarıda çevre sorunlarından hangisiyle ilgili bir resim gösterilmiştir? A) Çölleşme B) Toprak kirliliği C) Erozyon D) Ormanların yok oluşu 11. Aşağıdakilerden hangisinde canlı, doğal yaşa ma alanıyla eşleştirilmemistir? A) Deve => Çöl B) Ayı => Hayvanat bahçesi C) Aslan Afrika düzlükleri D) Sincap => Orman 15. I. Düzensiz şehirleşme II. Tarım ilaçları III. Fabrika atıkları VI. Ağaç kesmek V. Plastik çöpler 12. Aşağıda verilenlerden hangisi hava kirliliğinin artmasına etkide bulunmaz? A) İnsanlar B) Fabrikalar C) Yangınlar D) Ormanlar 5. Sınıf VI. Zehirli gazlar Yukarıdakilerden kaç tanesi çevreyi olumsuz etkileyen faktörlerdendir? A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 3. Bölüm: Inson ve Ç&re Ünite Değerlendirme Testi I. Hamurun mayalanmasını sağlar. Ekmek, pas ta gibi hamur işi besinlerin yapımında kullanı lır. 4. II. Kurbağa III. Kertenkele II. Besin olarak tüketilir. Yukarıdaki hayvanlardan hangileri hem karada hem de suda yaşar? III. Bazı çeşitleri peynirlerin üretilmesinde kullanı lır. Yukarıda verilenlerden hangileri mantarların in sanlara sağladığı faydalardandır? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve I. Fare A) Yalnız I B) Yalnız C) I ve III D) I, II ve 5. Aşağıda canlılardan hangisi yavrularını yumur tadan çıkarmak için kuluçkaya yatar? 6. Aşağıdakilerden hangisi ayakları olmadığı için karnı üstünde sürünerek hareket eden bir sü rüngendir? Yukarıda resmi verilen hayvanlardan kaç tane si omurgasız hayvanlardandır? A) 1 3. B) 2 C) 3 D) 4 A) Bukalemun B) Kaplumbağa C) Yılan D) Solucan I. Hayvanat bahçesi II. Akvaryum III. Göl Yukarıda verilen yaşam alanlarından hangileri doğal yaşam alanlarından deöildir? 7. Arı ve karınca aşağıda verilen canlı gruplarının hangisinde bulunur? A) Yalnız I B) I ve I A) Kurbağalar B) Sürüngenler C) I ve III D) II ve C) Omurgasızlar D) Kuşlar 5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım 8. I. Kurutmak II. Tuzlamak III. Dondurucularda saklamak Yukarıda verilenlerden hangileri, insanların yi yecekleri, bozulmadan saklamak için kullandı ğı yöntemlerdendir? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 11. Sırtında, yanda resmi verilen iskelet kısmına benzer yapı bulunan hayvan lar, aşağıdakilerden hangisiyle isim lendirilen gruba dahildir? A) Memeli hayvanlar B) Eklem bacaklı hayvanlar JB C) Omurgalı hayvanlar D) Tüylü hayvanlar 12. Yandaki şekilde bir bitkinin kısım ları numaralarla gösterilmiştir. a. Havuçta besinin depo edildi v..i; ği kısım, kaç numarayla gösteril miştir? b. Patateste besinin depo edildi ği kısım, kaç numarayla gösteril miştir? Öğretmen sınıfa, şekildeki gibi çiçeğin kesitini gös teren bir poster getiriyor. Öğrencilerden; G ürkan’a, “Çiçeğin renkli ve parlak görünen kıs mı hangisidir?” Buna göre, a ve b maddelerin de sorulan soruların cevapları aşağıdakilerdeı hangisinde doğru verilmiştir? Bilal’e, “Çiçekte tohumun oluştuğu kısım hangi sidir?” sorularını soruyor. A) a - 1, b- II B) a -II, b - IV C) a-IV, b - III D) a - III, b - 1 Gürkan ve Bilal soruları doğru cevapladıkları na göre, öğrencilerin verdikleri cevaplar aşağıdakilerden hangisidir? Gürkan Bilal A) 1 3 B) 3 1 C) 4 2 D) 2 4 10. Yavrularını sütle besleyen hayvanların bulun duğu gruba ne ad verilir? 13. Bir grup öğrenci ormana geziye gidiyor. Öğrer> çilerden biri ağaçların kuzeye bakan taraflarınd t ve nemli taşların üzerinde çok küçük bitkiler gö 2■ lemliyor. Bitkiyi yakından incelediğinde çiçeğini 1 olmadığını, kök yerine kök benzeri yapılarının o ■ duğunu gözlemliyor. Buna göre öğrencinin incelediği bitki aşağıdc ■ kilerden hangisi olabilir? A) Kurbağalar B) Balıklar A) Eğrelti otu B) Menekşe C) Kuşlar D) Memeliler C) Nane D) Kara yosunu 3. Bölüm: İnsan ve Çevı ? 1. BÖLÜM Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler 2. BÖLÜM Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları ■MSMIUMZiaİ M ttÇ lM ELEKTRİK tZ İ: Bölüm Basit bir elektrik devresindeki ampul çevresine ışık verir. BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ Basit bir elektrik devresinde bulunan elemanları geçen yıllarda öğrenmiştik. Bunları hatırlayalım: Pil : Devreye elektrik enerjisi sağlar. E lektrik enerjisini ışık enerjisine dö nüştürür. Farklı devrelerdeki ampullerin parlaklıkları farklılık gös terebilir. Kullanıldıkları yere göre, ampullerin farklı parlaklıkta olması gerekebilir. Kablo : E lektrik enerjisinin . üzerinden aktığı yoldur. Bir odayı aydınlatmak için kullanılan ampulün parlak lığı ile stadyumu aydınlatan ampullerin parlaklığı ay nı olmaz. Gece lambası ile sokak lambaları farklı parlaklıkta ol malıdır. Duy : A w\pulün takıldığı yerdir. A nahtar : Devrede elektrik enerjisinin aktarı İmasını kontrol eder. Basit bir elektrik devresinde, ampulün ışık verebilme si için bütün devre elemanlarının çalışır durumda ol ması gerekir. Devre elemanlarından birinin bozuk olması devrenin çalışmamasına sebep olur. 5. Sınıf A m p u lle r sa d e ce basit elektrik d evrelerinde değil, aydınlatm a am acıyla stadlar, evler ve arabalar g ib i b irç o k yerde kullanılır. 1. Bölüm: Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler MPUL PARLAKLIĞINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER Basit elektrik devrelerinde ampul parlaklıkları değiş tirilebilir. Bu değişiklik; jlj Ampul sayısı Örnek 2.| Pil sayısı é? değiştirilerek sağlanabilir. Şimdi bu durumları incele yelim: n) S — Ampul Sayısını Değiştir, Parlaklık Değişsin Bir devrede yanyana bağlanan ampuller, pillerin sağ ladığı elektrik enerjisini paylaşır. Devredeki ampul sayısı artınca, ampullere düşen ener ji miktarı azalır. Buna bağlı olarak ampullerin parlaklık larında azalma olur. İlk devreyi kuran Oğuz, özdeş malzemeler kullanarak devresinde şekildeki değişikliği yapıyor. Buna göre; a) Deneyinde neyi bulmayı amaçlamış olabilir? b) S ampulünün parlaklığı nasıl değişmiştir? A m p u l sayısı Çözüm.. artırılıyor. a) Devrelere bakıldığında sadece ampul sayıları nın farklı olduğu görülür. Bu sebeple Oğuz’un ampul sayısının, ampul parlaklığına etkisi ni gözlemlemeyi amaçladığı söylenebilir. PİL 9V K jm ju — Ju - i l * C V A mpul sayısı az, ampul parlaklığı büyük Ampul sayısı çokj ampul parlaklığı küçük b) İlk devreye göre ampul sayısı artmıştır. Bu durumda pilin sağladığı elektrik enerjisini iki ampul değil, artık üç ampul paylaşacaktır. Bu durumda ampullerin parlaklığı azalır. Şekillerde verilen devrelerden birincisinde bir ampul ve bir pil vardır. Bu devreye İkincideki gibi bir ampul daha eklendiğinde ampullerin parlaklığı azalır. İkinci devredeki ampullerden birini çıkardığımızda ise kalan ampulün arttığını görürüz. Pil Sayısını Değiştir, Ampul Parlaklığı Değişsin Buna göre, bir devrede sadece ampul sayısı arttırıp azaltılarak ampullerin parlaklığının değiştirilebileceği ni söyleriz. Basit bir elektrik devresinde ampul sayısı sabitken, pil sayısı değiştirildiğinde ampulün parlaklığında de ğişme olur. ¡nite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Bu şarta göre, I ampulünü devreden çıkartmak ve devreye bir pil daha bağlamak K ampulü-; nün parlaklığını artırabilen uygulamalardır. (II Pil sayısı artırılıyor. ve III doğru) Devrede kullanılan kablo uzunluğu, ampulünl parlaklığı ile ilgili değildir. (III yanlış) Pil sayısı az. am pul parlaklığı küçük Pil sayısı fazla, am pul parlaklığı büyük Ampul sayısı değiştirilmeden pil sayısı arttırılırsa am pullerin parlaklığı artar. Ampul sayısı değiştirilmeden pil sayısı azaltılırsa ampullerin parlaklığı azalır. ( E tkin lik A Sıralama J Aşağıdaki devrelerin tamamı özdeş devre elemanla rı ile kurulmuştur. Yukarıdaki devrelerden birincisinde bir pil ve bir am pul vardır. İkinci durumda devreye bir pil daha eklen miştir. İkinci devrede ampulün parlaklığında artış olur. 2. a Pil sayısı arttırıldığında devreye daha fazla elektrik ener jisi verilir. Bu sebeple ampullerin parlaklığı artar. ■45 Ö rnek s_________ l Özdeş ampuller kullanarak şekildeki devreyi kuran Merve, aşağıdaki işlemlerden hangisini tek başına yaparsa K ampulünün parlaklığı artar? I. Daha uzun kablo kullanmak Buna göre, devrelerdeki ampullerin parlaklıklarını aşağıdaki kutuya büyükten küçüğe doğru yazınız. > > II. L ampulü olmayacak şekilde devreyi kurmak III. Devreye bir pil daha bağlamak Çözüm.. K ampulünün daha parlak ışık verebilmesi için, ampul başına düşen elektrik enerjisinin fazla olması gerekir. Bunun için de devrede ya ampul sayısının daha az ya da pil sayısının daha fazla olması gerekir. 5. Sınıf 7. Bölüm: Basit Bir Eldkık Denesinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler BAĞIMLI, BAĞIMSIZ ve SABİT TUTULAN DEĞİŞKENLER Bir deney düzeneğinde bazı değişkenlerle oynanarak de edilen sonuçların değişip değişmediği gözlenir ve bir değerlendirmeye gidilebilir. u gibi deneylerde sürekli değiştirilen büyüklük ya da değişkenlere bağımsız değişken adı verilir. Ampul sayısı sabit tutulmuş Pil sayısı artmış Ampul parlaklığı artmış Deneyde bağımsız değişkenin değişimine göre şek I alan, ona bağlı değişen büyüklüğe bağımlı değiş ken adı verilir. Bu tip deneylerde bir değişken bağımsız değişken ola rak değerlendirilip değiştirilirken, diğerleri sabit tutulur. Sabit tutulan bu değişkenlere sabit tutulan değişken ya da kontrol değişkeni adı verilir. Basit elektrik devrelerinde ampul parlaklığını incele diğimiz bu konuda bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan değişkenleri kolaylıkla gözlemleriz. Yukarıdaki deneyin iki aşamasında da ampul sayısı sabit tutulduğundan ampul sayısı sabit tutulan de ğişken, pil sayısı değiştirildiğinden pil sayısı bağımsız de ğişken, buna bağlı olarak ampullerin parlaklığı değiştiğinden ampul parlaklığı bağımlı değişkendir. _- ••------------ ~ Bağımlı değişken Bağımsız değişken Sabit tutulan değişken A m pu lle rin Pil sayısı A m pu l sayısı 1 Pil sayısı sabit tutulmuş Ampul sayısı artmış Ampul parlaklıkları azalmış parlaklığı — » Örnek Yukarıdaki deneyin iki aşamasında da pil sayısı sa fa ft tutulduğundan pii sayısı sabit tutulan değişken, ampul sayısı değiştirildiğinden ampul sayısı bağım sız değişken, buna bağlı olarak ampullerin parlaklığı değiştiğinden apıpul parlaklığı bağımlı değişkendir. Sabit tutulan değişken Bağım sız d e ğ işke n Pil sayısı A m p u l sayısı Bağım lı d e ğişken Berk, yukarıdaki çizelgeye uygun yapacağı deney de 1. ve 2. devrelerde aşağıdaki malzemelereden hangilerini kullanmalıdır? 3 E < a IV ûj küçük pil o. mrnmaaj' büyük pil küçük pil Sabit tutulan deyişken Bağımsız değişken Bağımlı değişken Çözüm.. A m p u lle rin Pil sayısı A m p u l sayısı parlaklığı Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik * Berk deneyinde, devrelerde pil sayısını sabit tutacak, ampul sayılarını değiştirecektir. 1. devrede I ve V i, 2. devrede II, III, IV ve VI yı kullanabilir. Fen Bilimleri Test 1. Bir pil ve bir ampulle şekildeki devre oluşturulmuştur. mm @ ----- /M v ----- 3. © © © ----- _____________________ 'SJİâŞ'_ Bu devreye aşağıdaki işlem lerden hangisi yapılırsa ampul parlaklığı deâişmez? Mehmet araştırdığı bir konu ile ilgili yukarıdaki dü zenekleri hazırlamıştır. A) Bir tane ampul eklenirse B) İki tane pil eklenirse Buna göre bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan değişken aşağıdakilerden hangisi olabilir? C) Bir tane pil, iki tane ampul eklenirse D) Bir tane pil, bir tane ampul eklenirse 2. Bağımlı Bağımsız Sabit tutulan değişken değişken değişken A) Ampul parlaklığı Ampul sayısı Pil sayısı B) Ampul sayısı Pil sayısı Ampul parlaklığı C) Pil sayısı Ampul parlaklığı Ampul sayısı D) Ampul parlaklığı Pil sayısı Ampul sayısı Ampul parlaklığı JL E E? C ED Z3 d c/y» </» Şekil - 1 Şekil - II Ozan Şekil - ll’de verilen devrede yaptığı bazı iş lemler sonucu ampul parlaklığı Şekil - l’deki gi bi oluyor. 4. Buna göre Ozan’ın sırasıyla yaptığı 1. ve 2. iş lem aşağıdakilerden hangisi olabilir? 1. işlem 2. işlem A) Devreye pil eklenmiştir Devreye pil eklenmiştir B) Devreye pil eklenmiştir Devreye ampul eklenmiştir C) Devreye ampul eklenmiştir Devreye pil eklenmiştir D) Devreye ampul eklenmiştir Devreye ampul eklenmiştir 5. Sınıf Bağımlı Değişken ^ Bağımsız Değişken © Kontrol Edilen Değişken ® * Deneyde değiştirilen değişkendir. İki deney düzeneğinde sabit tutulan değişkendir. ® Deney sonuncunda gözlenen değişkendir. Tabloda verilen bazı kavramlar ve tanımlar aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? A) C)fr- X D)v * 7 . Bölüm: Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler Test.. 1 5 j Büşra’nın elindeki malzemeler aşağıda verilmiştir. 7. [CuSE- B) © Ampul parlaklığı Buna göre K ve L devreleri aşağıdakilerden hangisi olabilir? Buna göre Büşra’nın bu malzemelerle hazırla dığı aşağıdaki devrelerden hangisinde ampul parlaklığı en fazladır? A) K ve L devrelerindeki ampul parlak lığı yanda verilmiştir. Devre © A) -----------------------------------------------------C) (Ä) Ä) ’ @ © —'Tüls^T'—'t*' D) ' B) & © © C) X D) © --- ^ 6- © © -----1 © © © © © © © I . ^ -]Q B - — —¡5 2 J B — — © © © / — 8. Bir pil ve ampulden oluşan devreye şekildeki gi bi ampul ekleniyor. Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi söv- Iflüfimaz? A) Ampul parlaklığı giderek azalır. Ahmet kurduğu devrede ampul sayısını değiştire rek, Metin kurduğu devrede pil sayısını değiştire rek ampul parlaklığını inceliyor. Buna göre Ahmet ve Metin’in devresindeki ba ğımsız değişkenler aşağıdakilerden hangisin de doğru verilmiştir? Ahmet’in devresi Metin’in devresi B) Deneyde ampul sayısı bağımsız değişkendir. A) Ampul sayısı Pil sayısı C) Deneyde ampul parlaklığı bağımlı değişkendir. B) Ampul parlaklığı Ampul parlaklığı D) Deneyde pil sayısı arttıkça ampul parlaklığının artacağı sonucuna ulaşılır. C) Ampul parlaklığı Pil sayısı D) Pil sayısı Ampul sayısı 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik DEVRE ELEMANLARININ SEMBOLLERLE GÖSTERİMİ ve DEVRE ŞEMALARI Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi Elektrik devrelerinde kullanılan araçlara devre elemanı adı verilir. Devre elemanlarının görevlerini ünitemizin girişinde hatırlamıştık. Zaman içinde teknolojinin de gelişmesiyle devre elemanları farklı çeşitlerde üretilmiştir. Bu devre elemanlarının değişik boy ve özellikte olanları vardır. Günümüzde pek çok ampul, pil, anahtar ve kablo çeşidi kullanılmaktadır. Oluşturduğumuz devrelerde kullandığımız devre elemanlarının resimlerini çizmek zor ve vakit alıcıdır. Bununla birlikte herkes güzel çizim yapamaz. Dolayısıyla çizilen devre elemanı resimleri herkes tarafından anlaşılamaz. Bu sebeple devre elemanları semboller kullanılarak gösterilir. Bilim insanları devre elemanlarını göstermek için sem boller belirlemişlerdir. Bütün ülkelerde bu semboller aynı şekilde kullanılır. Devre elemanlarının sembollerle gösterimi hem daha kolaydır hem de bunları çizerek devreyi göstermek daha az za man alır. Devrelerde ampulle bağlamak için duy, pi leri devreye bağlamc < için ise pil yatağı kullc nılır. Ancak duy ve p yataklarının sembol» gösterimi yoktur. V ev re eieyvumiKvı^ ism i P ev re e le m a n ın i k i r es m i Evlerimizde kullandığımız elektrik düğmeleri, devrelerde anahtar göre vi görür. Elektrik düğmeleri kapatıl dığı zaman devre tamamlanır. Ta mamlanan dev re çalışır. Ampul ışık verir. p ev re eleW^KV(KVlKV sem b olü 5. Sınıf 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Elektrik Devre Şeması Çizelim Devre elemanlarının resimleri yerine sembolleri kullanılarak yapılan çizime devre şeması adı verilir. Devre şemasına bakarak devrenin resmi ya da devrenin resmine bakılarak şeması çizilebilir. evrenin resmi s — ►Devrenin şeması +ı - İH #■ +ı - İH Devre şemasında elemanların yerinin değişmesi ampulün ışık vermesiyle ilgili bir değişikliğe neden olmaz. Alttaki dev re şeması üsttekinden farksızdır. Şimdi devre elemanlarında aşağıdaki değişikliği yaparak devre şemasını yeniden oluşturalım Devrenin resmi — Devrenin şeması — — 0 ~ 0 --------- ) l - Anahtar +ı - İH Ö rnek Çözüm.. İstenilen devre resmi ve şeması aşağıdaki gibidir. İçinde üç ampul, iki pil ve bir anahtar bulunan elek trik devresinin resmini ve şemasını çiziniz. @ ö @ \ 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik E tk in lik E tk in lik Devre Çizm(T) Aşağıda resimleri verilen elektrik devrelerinin şe malarını altlarındaki kutulara çiziniz. Devre Çizme Aşağıda şemaları verilen elektrik devrelerinin re simlerini altlarındaki kutulara çiziniz. © r a . . 2 3. 3. 2 5. Sınıf I 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Bir Elektrik Devresi Neden Çalışmaz? Bazen kurduğunuz basit bir elektrik devresinde ampul ışık vermez. Bunun değişik sebepleri olabilir. Şimdi bu sebep leri ve devrenin çalışıp, ampulün ışık verebilmesi için yapılması gerekenleri inceleyelim: Neden hatalı? Bağlantı kablosu kopuk! Enerji kaynağı pil yok! Devreye pil bağ lanırsa ampul ışık verir. Piller ters bağlanmış! Pillerden biri dön dürülerek (+) kutbu diğerinin ( - ) kutbuna gelecek şekilde bağ lanırsa ampul ışık verir. Devrede ampul, duya güzelce takılırsa ışık verir. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Ne yapmak lazım? A n a h ta r kapatılırsa ampul ışık verir. Siten pil, paslanmış anah tar ya da teli kopmuş ampul değiştirilirsef ampul ışık verir. Örnek Örnek X ‘ \ 1 K - L 1+ +ı - R Şekilde şeması görülen devreyi kuran Serhat, devre nin çalışmadığını, ampulün ışık vermediğini farkediyor. V. +ı - > Y X ' X î H~_+ Y Mlf y r > Y İ Şekilde şeması görülen devrede K ampulünün ışık verebilmesi için X ve Y uçları arasına I, II ve III ten hangileri bağlanabilir? Serhat; hangi değişiklikleri yaparsa devredeki am puller ışık verir? Çözüm.. Çözüm.. Serhat’ın kullanığı malzemelerin hepsi sağlam ise aşa ğıdaki değişiklikleri yaparak ampulün ışık vermesini sağlayabilir. Ampulün ışık vermesi için devrenin kapa lı olması ve bir pille beslenmesi gerekir. ^ I de X ve Y uçları arasına iletken kablo getirilmiş. Bu durumda devre kapalı devre hâline gelir ve ampul ışık verir. II de X ve Y uçları arasına pil getirilmiş. Pil ilkiyle ters bağlı olduğundan birbirlerinin etkisini yok eder ve am-; pul ışık vermez. Pillerden birini ters çevirerek bağlamak ve S anahtarını kapatmak. 5. Sınıf III de X ve Y uçları arasına bir ampul daha getirilmiş. Bu durumda devrede 2 ampul olur ve K ampulü ışık v e riri 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemalarn E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun şekilde doldurunuz. Bir elektrik devresinde kullanılan pil sayısı ........................ ampul parlaklıkları artar. Bir elektrik devresinde kullanılan ampul sayısı artarsa, ampullerin parlaklıkları................ Bir elektrik devresinde kullanılan kablonun uzunluğu artarsa, ampul parlaklığı................... Diğer değişkenlerin sabit tutulurken ampul sa yısının değiştirildiği deneyde “ampul sayısı” ...........................................olarak adlandırılır. ). Sadece pil sayısının değiştirilerek ampullerin parlaklığının gözlendiği bir elektrik devresi de neyinde “ bağımlı değişken” ......................... Sadece pil sayısının değiştirilerek ampullerin parlaklığının gözlendiği bir elektrik devresi de neyinde ampullerin sayısı “................................. değişken” dir. vT □ Doğru-Yanlış Aşağıda verilen bilgileri doğru (O) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. J> I . Elektrik devrelerinde kullanılan araçlara ......................... adı verilir. CE t k in lik ( E tk in lik 1. Evlerimizde bulunan elektrik düğmeleri elek trik anahtarı görevi görür. > 2. Anahtar kapalı iken devrede bulunan ampul ışık vermez. > 3. Tek bir pille beslenen devrede ampul sayısı nın artması ampul parlaklığını etkilemez. > 4. Bir elektrik devresinde pil sayısı arttıkça dev redeki elektrik enerji miktarı artar, dolayısıyla ampuller daha parlak ışık verir. > 5. Devre elemanlarını sembollerle göstermek, devre çizimlerini kolaylaştırır ve yanlış anla maları da engeller. > 6. Kablolar olmasaydı elektrik enerjisi bir yer den bir yere kolaylıkla taşınamazdı. > 7. Bir elektrik devresi şemasında bir sembol birden fazla kullanılamaz. > 8. Pil, devredeki enerji kaynağıdır. Eşleştirme Aşağıda verilen elektrik devre elemanları ve onlara ait olan sembolleri doğru bir şekilde eşleştiriniz. s + * 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Ölçme ve Değerlendirme ... E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanları kullanarak cümlelerde yer alan boşlukları doldurunuz. 1.............................ışık veren bir devre elemanıdır. 2. Evimizdeki elektrik düğmeleri, basit elektrik devresindeki......................... ile aynı görevi yapar. 3. Elektrik devresindeki anahtar......................... ise ampul yanmaz. 4. Bir devrede pil sayısı değiştirilmeyip ampul sayısı artırılırsa ampullerin parlaklığı........................... 5. Deney düzeneğinde deney sonucunu değiştiren etkenlerden her b irin e .........................denir. 6. Bir devrede ampul sayısı değiştirilmeyip pil ayısı artırılırsa ampul parlaklığı........................... 7.............................elektrik devre şemalarında h- sembolü ile gösterilir. 8. Devrede bağımsız değişken ampul sayısı, sabit tutulan değişken pil sayısı ise bağımlı değişken dır. 9. Birbirinin aynı olan am pullere.........................ampuller denir. E tk in lik "C • j - Eşleştirme Aşağıya, ampul parlaklıkları her seferinde artan, özdeş devre elemanlarıyla kurulmuş dört devre şeması çiziniz. X. devre 3. devre 5. Sınıf 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemala\ Ölçme ve Değerlendirm e .„ ■—..»«„ „ ı n.... ".......... ........ E t kinlik Aşağıdaki devre şemasında verilen devre elemanlarının sembolik gösterimleri yanlış çizilmiştir. Doğru sembol gösterimi olan şemayı belirtilen alana çiziniz. 1 E tk in lik J İU + ►► Eşleştirme J Aşağıda elektrik devresi resimleri ve şemaları verilmiştir. Numaralandırılmış devre resimleri ile bu resimlere uy gun devre şemalarını eşleştiriniz. + C. .+ 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Fen Bilimleri Ölçme ve Değerlendirme Etkinlik □ Doğru - Yanlış ~") Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Elektrik devresi elemanlarının sembolik gösterimleri her ülkede aynı değildir. > 2. Pil yatağı, pillerin takıldığı yerdir. > 3. Bir devrede pil sayısı aynı kalıp ampul sayısı arttılırsa ampullerin parlaklığı azalır. > 4. Devredeki anahtar açık ise ampul ışık vermez. > 5. Anahtar, devre şemasında (.— 11 — ) sembolü ile gösterilir. > 6. Bir devredeki ampul sayısını değiştirmeden pil sayısını artırdığımızda ampullerin parlaklığı artar. > 7. Odamızı aydınlatan ampul, şehir cereyanı ile çalışır. > 8. Ampulü icat eden bilim adamı Aristo’dur. > 9. Bir elektrik devresinde bağımsız değişken pil sayısı ise bağımlı değişken ampul parlaklığıdır. > 1 0 . Elektrik düğmeleri bir devre anahtarıdır. Etkinlik m Aşağıdaki devre şemalarını inceleyiniz. Hangileri ışık verir, hangileri vermez? Işık vermeyen elektrik devreleri nasıl düzeltilebilir? Yazınız. Z. devre - i* - 3. d e vre 4 . devre — 1'— (S>— 1'— <S>— 1'— ' « L _ 5. Sınıf -+ -+ ,| ,| 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Ölçme ve Değerlendirm e ([ Etkinlik Aşağıda şeması verilen elektrik devrelerindeki devre elemanlarının sayısını yazınız. i. devre Z. devre 3. ■<S> — devre I' IH »-1* +\ ^ _ Ampul Sayısı:... Ampul Sayısı:... Ampul Sayısı:....................... Pil Sayısı:......... Pil Sayısı:......... Pil Sayısı:............................. Anahtar Sayısı: Anahtar Sayısı: Anahtar Sayısı:................... m- ( Etkinlik Aşağıdaki basit elektrik devrelerinin şemasını belirtilen alana çiziniz i. devre A A A i . devre ı ı 1 3. devre . J , ______ 4 (5. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Fen Bilimleri I Ölçme ve Değerlendirme ——.. . Etkinlik m Aşağıdaki kavram haritasındaki boş yerleri verilen kelimelerden uygun olanıyla doldurunuz. Olabilir Pil Kablo Ampul 5. Sınıf 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Ölçme ve Değerlendirm e i _ Etkinlik Aşağıda verilen kelimeleri tabloda bularak işaretleyiniz. o o R A A T İ K F F V B Ş B I K ANAHTAR PİL AMPUL ELEKTRİK DEURE ÜRETEÇ SEMBOL MÜHENDİS DUY KABLO ŞEMA IŞIK PRİZ NEGATİF POZİTİF TELEVİZYON 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik Fen Bilimleri | gj* Soruların cevaplarını çengel bulmacadaki yerlerine yazınız. 11V 15V 4Y ----------- - ^ 12V 2 > 1Y 14Y i 6Y 13 > w 10Y ■«*»»------■»-= 7Y 5> Sjüü 8 > 9> 3> mmim 1. Elektrik devre şemasında “<S>” sembolü ile gösterilir. 2. Bir elektrik devresinde elektrik üreten küçük araç 3. Elektrik devresini açıp kapamaya yarayan düğme 4. Birbirinin aynı olan ampullere denir. 5. Pillerin farklı uçlarına verilen isim 6. Elektrik devresinde ampulün takıldığı yuva 7. Bir deney düzeneğinde deney sonucunu değiştiren etkenlerden herbiri 8. Ampulü icat eden bilim adamı 9. Basit bir elektrik devresinde devre elemanlarını tem sil eden gösterim şekli 10. Elektrikle çalışan bir ev aleti 11. Basit bir elektrik devresinde ampulün ışık verdiği du rumdaki devreye verilen isim 12. Elektrikli aletlerin fişlerini taktığımız yer 13. Deneylerde deneyi yapan tarafından belirlenen de ğişken 14. Basit bir şekilde kurulan elektrik düzeneği 15. Elektrik devresinde pillerin yerleştirildiği yer Test 3. * Diğer devre elemanlarını birbirine bağlar. * Elektrik enerjisinin geçişini kontrol eder. * Elektrik enerjisini ışık enerjisine çevirir. ..................... Devreyi açıp kapar Elektrik enerjisini ışık enerjisine çevirir. ............ . ■■'¿■»■«n.Mİt » Elektrik enejrisi kaynağıdır. Yukarıda bazı devre elemanlarının görevi verilmiştir. 1. Pil 2. Anahtar 3. Ampul 4. Kablo Yukarıda bir devre üzerinde bazı devre elamanla rının görevleri verilmiştir. Numaralarla belirtilen devre elemanlarından hangisinin görevi yukarıda verilmemiştir? A) 4 C)2 B) 3 Buna göre devrenin şeması aşağıdakilerden hangisidir? D) 1 A) C) 2. Yandaki şemada birbiri ile ilişkili olan kutular aynı renge boyanıyor. I Buna göre, şemada ku tuların görünümü aşağıdakilerden hangisinde ki gibi olur? III A) B) II Elektrik enerjisini ışık enerjisine çevirir. IV Pil + ||- I1 — ... . 4. . D) Yukarıdaki düzeneklerden hangisinde ampul ışık verir? A) I 6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik B) C) III D) IV Test..2 £ 5. Devre 7. Devrenin çalışması için yapılması gereken işlem Anahtar kapatılmalıdır. Şekilde verilen devrenin şeması aşağıdakilerden hangisidir? A) Devredeki ampullerden biri çıkarılmalıdır. r - 0 — 1& - | B)ı— 0 — -il— C). Pillerden biri ters çevrilmelidir. L -0 — 0 -1 Yukarıda çalışmayan bazı devreler ve bu devre lerin çalışır hâle gelmesi için yapılması gereken ler verilmiştir. Buna göre verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve I C) Yalnız II D) II ve ı -ie O ■O 8. 6. İH & Şekildeki devrede ampul ışık ver memektedir. Bu durumun nedeni; K I. Ampulün duya tam yerleşme miş olması II. Pilin enerjisinin tükenmiş olması III. Bağlantının yanlış yapılmış olması verilenlerden hangileri olabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I ve III 5. Sınıf L Şekilde şemaları verilen K ve L devreleri ile il gili aşağıda verilenlerden hangisi söylenebilir? K A) Çalışır Çalışır B) Çalışmaz Çalışır C) Çalışır Çalışmaz D) Çalışmaz Çalışmaz 2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Test..2 9. • Devre elem anlarının......................... bilimsel iletişimi kolaylaştırır. • ve pil yuvasının sembolü yoktur. • devreyi açıp kapamaya yarar. 11. İki pil, bir ampul ve kablo ile aşağıdaki devre lerden hangisi oluşturulursa ampul ışık verir? Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlerden herhangi birine aşağıdakilerden hangisi geti rilemez? A) Duy B) Pil C) Sembollerle gösterimi D) Anahtar + PİL ||5+ PİL | 10. Devre Ampulün ışık vermemesinin nedeni . 12 Anahtarın açık olması r^ H g h ■ M I- L bevrede pil olmaması Yukarıda bazı çalışmayan devreler verilmiştir. Bu devrelerin çalışması için yapılması gereken işlem ler aşağıda karışık olarak verilmiştir. Pillerin ters bağlanması I. Pillerden biri ters çevirilmeli II. Anahtar kapatılmalı III. Devreye pil bağlanmalı Buna göre devrelerle, devrelerin çalışması için yapılması gereken işlem ler aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? IV. Bağlantının yanlış yapılması K Yukarıda verilen düzeneklerden hangisinde ampulün ışık vermemesinin nedeni vanlış ve rilmiştir? A) I 6. B) II C) III Jnite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik D) IV A) III B) II C) III D) I M 1. BÖLÜM Yer kabuğunda Neler Var? 2. BÖLÜM Erozyon ve Heyelanın Ver Kabuğuna Etkisi 3. BÖLÜM Yer Kabuğundaki Yer Altı ve Yer Üstü Suları 4. BÖLÜM Hava, Toprak ve Su Kirliliği YtR KABUĞUNUN GİZEMİ YER KABUĞUNDA NELER VAR? Taş küre Yerküre'nin Katmanları Taşküre, diğer adıyla yer kabuğu Dünya’nın görünen kısmıdır. Yer kabuğunun kalınlığının Dünya’nın bütü nüyle karşılaştırıldığında çok ince olduğu anlaşılır. Yerküre’yi oluşturan farklı katmanlar farklı özellikler ta şır. Yerküre’nin deri görevi gören en üstteki tabakası yer kabuğu, oluşumundan beri sürekli değişim hâlindedir. Bu özelliğiyle yer kabuğu adeta bir elmanın kabuğu na benzer. Dünya’mızın katmanlarını iki sınıfta inceleyebiliriz: Gözlemlenebilen ve gözlemlenemeyen katmanlar. Gözlemlenebilen katmanlar, hava küre, su küre ve taş küredir. İçerideki ateş küre ve çekirdek ise gözlenemez. Yer kabuğu çeşitli kayaçlardan oluşmuştur, kayaçları birazdan tanıyacağız. Yer kabuğu Kabuk N “ Hava küre Yerküre’yi saran kalınlığı yaklaşık 10 000 km yi bulan hava tabakasıdır. Hava küreyi kalın lıkları ve özellikleri birbirlerinden farklı kat manlar oluşturur. Bizim de yaşamımızı devam ettirdiğimiz Troposfer adı verilen en alttaki kat manda tüm hava olayları ger çekleşir. Su küre Yer kürede bulunan de nizler, göller, akarsular ve yer altı sularından oluşmaktadır. Yer küre yüzeyinin yaklaşık ola rak 3/4 ü sularla kap lıdır. Çekirdek Çekirdek Ateş küre Yerkabuğunun altında bulunan 2900 km kalınlığın daki bu tabakada bütün maddeler erimiş ve ateş halindedir. Üst tarafta 2000 °C sıcak lık aşağı inildikçe biraz daha artar. Eri miş maddelerden oluşan sıcak sıvı magma ateş küreyi meydana getirir. Çekirdek 2900 km kalınlığındaki Dünya’nın merkezinde bulunan kısımdır. Ağır maddelerden meydana ge lir. Bu maddeler yüksek basınçtan dolayı katı hâlde bulunur. ^ Ö rn e k Yer kabuğunun ana malzemesi olan ka yaçlar bir ya da birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. I. Yerküre’nin en kalın katmanı taş küredir. I . Yer kabuğunun sıcaklığı daha içteki katmanların sı caklıklarından yüksektir. . Yerküre’nin üstü taş küre (yerkabuğu) ve su küre ile kaplıdır. Yukarıdaki bilgilerden hangileri doğrudur? Çözüm.. Doğada bulunan, kimyasal bileşik halindeki, kristal ya pısı olan inorganik maddelere mineral denir. Örnek Yerküre’nin en ince katmanı taş küredir. Dünya üzerin de taş küre, bir elmanın kabuğuna benzer. (I yanlış) Yerküre’nin katmanlarının sıcaklığı içten dışa azalır. (II yanlış) Yerküre’nin üstü taş küre (yerkabuğu) ve su küre ile kaplıdır. (III doğru) Cevap III tür. Kayaçlarla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yan lıştır? A) Kayaçlar taşkürenin yapısında bulunur. B) Kayaçlar minerallerden oluşur. C) Kayaçlar nedeniyle taşkürenin kalınlığı diğer kat manlara göre oldukça fazladır. D) Üzerinde bulunduğumuz toprak ne kadar kalın olur sa olsun kaza kaza varacağımız yer kayaçlardır. Kayaçlar îr kabuğunun (taşküre) kara tabakası kayaçlardan topraktan meydana gelir. Yer kabuğunun yapısını oluşturan çeşit li minerallerden oluşmuş taş ve kayala ra kayaç denir. Çözüm.. Üzerinde bulunduğumuz yer kabuğu (taş küre) ağırlıklı olarak kayaçlardan oluşur. Kayaçların minerallerin biraraya gelmesiyle oluştuğunu öğrendik. Üzerinde bu lunduğumuz tabaka toprak da olsa kazılarak aşağıla ra inildikçe kayaçlarla karşılaşırız. Bu bilgiler doğrudur. Taş kürenin (yerkabuğunun) kalınlığı ağırlıklı olarak ka yaçlardan oluşmasına rağmen diğer katmanlara göre oldukça incedir. Cevap C Büyüklük olarak kayaçlardan sonra kayalar, taş parça ları, çakıllar ve kum gelir. Büyük ve sert taş kütlelerine kaya denir. Kayaların par çalanmış, küçülmüş hâllerine taş denir.Parçalarının da ha küçüklerinin çakıl, ufalanmışlarına ise kum dendi ğini biliyoruz. Etkinlik Eşleştirme Aşağıdaki maddeleri büyükten küçüğe alttaki kutu cuklara sıralayınız. Üzerine bastığımız zemin toprak bile olsa, yeri kaza rak aşağılara doğru ilerlediğimizde mutlaka kayaçlarla karşılaşırız. Kayaçların oluşum şekilleri ve özelliklerine göre farklı çeşitleri vardır. Mermer, bazalt, kaya tuzu, tebeşir, gra nit kayaç örnekleridir. 7 Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi J En büyük > > En küçük MADENLER Kayaç örneklerini incelerken her birinin farklı özellik, renk, yapılarda olduklarının farkına varırız. Küçük kayaçlar bile çok küçük parçacıkların birleşmesiyle oluşur. Bu küçük par çacıkların mineral olarak adlandırıldığını biliyoruz. Bir taşı çok farklı mineraller birleşerek oluşturabilirken, aynı minerallerden oluşan taşlar da vardır. Resimleri görülen bu madenler, maden ocaklarında di4 ğer kayaçlardan, topraktan ayrıştırılarak çıkartılır. Yer kabuğunun derinliklerinden çıkarı lan, ekonomik değeri olan taş ve mine rallere maden denir. Ekonomik değeri olan minerallere maden, madenle rin doğada araştırılıp bulunarak çıkartılmasına maden cilik denir. Cevherlerin bulunduğu yataklara ise maden ocağı adı verilir. -o Kaya parçası, toprak, taş maden olarak adlandırılamaz. Ancak altın, bakır, mermer, krom, demir ve kömür madendir. Bir maden ocağı Bu maden ocaklarından elde edilen elementlerden bir kısmı demir, boksit, bakır, krom, bor, kükürt, cıva ve fos fordur. Kömür ve elmas da madendir. Resimlerde görülen madenler ham haldedir. Bunlar işlenerek günlük hayatta kullanım amaçlarına uygun hâle getirilirler. 7. Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari Farklı Maden Örnekleri ve Kullanım Alanları Demir: Bakır: Demir, demir filiz lerinden elde edilir. Bakır filizlerinin saflaştırılması ile elde edilir. İğneden dev gemi lere kadar, binler ce işlenmiş ürünün ham maddesi de mirdir. Sanayi kuruluşları nı çalıştıran maki nelerin önemli bir kısmında çelik kul lanılır. Çelik, demire ni kel katılmasıyla el de edilir. j^ D r n e k Kolay işlenebilen ve iletkenliği yük sek olan bir ma dendir. Endüstri de yaygın olarak kullanılmaktadır. Elektrik ve elek tronik, ulaşım, ku yumculuk ve bo ya sanayisi gibi birçok alanda kullanılır. Altın: Normal şartlarda sıvı hâlde bulunan nadir metallerdendir. Bu özelliği sayesinde bir çok alanda kullanılır. İlaç ve boya sanayii, dişçilik ve termometre yapımı bu alanlara örnek gös terilebilir. Çok iyi bir iletken ve pas lanmaya dayanıklı bir me taldir. Kuyumculuk, altın kaplama ve süsleme, elektrik - elektronik, diş hekimliği gibi alanlarda kullanılmaktadır. Mika: Talk: Plastiğe çok benzeyen bir ma dendir. İyi elektrik yalıtkanıdır. Bu sebeple elektrik devrelerin de, örneğin kondansatör yapı mında kullanılır. Isıya karşı çok dayanıklıdır. Yüksek sıcaklıkta çalışan araçlarda, örneğin fırın larda kullanılır. Yumuşak yapılı mineral lerdendir. Makinelerde yağlama yapmak, pen cere kapı seramik yapı mında, pudra üretiminde kullanılır. A , Çözüm.. Talk, mika ve gümüş maden sınıfına girer. Toprak, çakıl taşı ve kil taşı ise ekonomik anlamda ön cekiler gibi değerli olmadığından maden değildir. Dolayısıyla Cemil, kartonu aşağıdaki gibi boyamalıdır. Cemil, dilim kartonlardan oluşan şemanın her dilimi ne bir kayaç ismi yazıyor. Öğretmeni, Cemil’den maden olarak sınıflandırılabilec0k maddelerin olduğu dilimleri sarıya, maden olma yan dilimleri ise maviye boyamasını istiyor. Buna göre, Cemil’in oluşturduğu şemanın son gö rünümü nasıl olur? 7 . Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi FOSİLLER Fosillerin Oluşumu ve Çeşitleri Bilimsel veriler çoğu zaman gelecekle ilgili tahminler yap mamızı kolaylaştırır. Ancak bu verilerin çoğu geçmişle i l gili yapılan araştırma, gözlem ve bilgilerden elde edilir. | Geçmişle ilgili araştırmalarda bize rehberlik eden en önem li varlıklar fosillerdir. Hayvan ve bitkilerin taşlaşmış kalıntı larına fosil denir. Fosiller canlı kalıntılarıdır. Bitki, hayvan ve mikroskobik canlı kalıntıları deniz, göl ya da bataklık gibi ortamlarda gömü lerek fosilleşebilir. Canlılar öldükten sonra deri ve et gibi kısımları zaman içinde parçalanarak yok olur, ancak kemik, diş, tırnak gibi sert kısımlar tortul kayaçların içinde kaldığında taşlaşır. Fosiller taşlaşmış kayaçların içinden çıkar. Kum, çamur ve taş parçaları çukurluk yerlerde, göllerde ya da denizlerde çok uzun zaman dilimlerinde (bazen anîden) üst üste birikirler. Üst üste biriken bu kaya tabakaları arasındaki canlı kalıntıları günümüze kadar gelebilir. Genellikle alt tabakadaki can lı fosilleri daha eski olur. 5. Sınıf 1. Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari Fosiller Bize Neyi Öğretir? | Fosi l l er içlerinde bulundukları kayaçlarla aynı yaştadır. Fosilin oluşması çok uzun yıllar sürer. İ | J' f» W # ğ Fosillerin yaşı radyoaktif ışınlar ile ölçülür. Böylelikle fosilin içinde bulunduğu kayaçların yaşlarına da ulaşılmış olur. Tortul kayaç içindeki fosil büyük ola bileceği gibi gözle algılanamayacak kadar küçük fosiller de bulunur. Fil ve mamut fosil leri ile karşılaşılabileceği gibi, küçük böcek fosiliyle de karşılaşılabilir. Fosillerin bilgi edinme adına yararları büyüktür. Fosiller, içinde bulundukları tortul kayaçların hangi zamana ait olduklarını öğrenmemizi sağlar. Fosiller, nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkında bilgi edinmemizi sağlar. Fosiller, bir bölgenin geçmişteki coğrafi durum ve iklim koşulları hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar. Fosiller, yer kabuğundaki değişimler konusunda bilgi edinmemizi sağlar. Fosil Yakıtların *1 Eski devirlerde yaşayan bitkilerin fosilleşmesi ile kömürler oluşmuştur. Petrol de kömür gibi bitkilerin fosilleşmesiyle oluşur. Günümüzde ağır sanayi, ulaşım, nakliye sektörlerinin vazgeçilmez enerji kaynağı olan petrol, kömür gibi yakıt lara bu nedenle osii yak denir. Hareket hâlindeki araçlar, çalışan motorlar, fabrikalar ve elektrik santrallerinin güç kaynakları fosil yakıtlar olmaksızın Çalışmaz. Örnek Örnek & ______________________. Maddelerin fosilleşmesinin nasıl olabileceğini açık layınız. Çözüm.. Maddelerin fosilleşmesi organizmanın kömürleşmesi, kemiklerin ya da izlerin kalması, buzda canlının bozul madan kalması, amber, reçine gibi madde içinde or ganizmanın bozulmadan kalmasıyla oluşur. İçinde bulundukları tortul kayaçların hangi zamana alt olduklarını O O Nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkın da bilgi \ Merhaba, ben bir fosilim Fosil Bilimi: Paleontoloji Fosillerin sağladığı faydaları gördük. Bunlardan dola yı fosilleri mercek altına alan ve ilgi sahası sadece fo siller olan bir bilim dalı geliştirilmiştir. Fosilleri inceleyen bilim dalına paleon toloji denir. Fosillerle ilgili çalışma yapan bilim insa nına paleontolog denir. B\ Magmanın •W v er kabu 7 ğundaki de ğişimlerle ilgili bilgiler oluşum sü reci ile ilgili bilgiler Bir fosil yukarıdaki gibi konuşturuluyor. I, II, III ve IV olaylarından hangileri fosillerle ilg i lenmenin bizlere öğrettikleri arasında yer alabilir? Çözüm.. Fosilleri araştırmanın; içlerinde bulundukları tortul kayaçların hangi zamana ait olduklarını öğrenmemizi sağlaması, nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkında bilgi edinme mizi sağlaması, yer kabuğundaki değişimler konusunda bilgi edinme mizi sağlaması gibi faydaları vardır. Ancak fosil bilimi magmanın oluşumu ile ilgili bir bilgi yi bizlere veremez. paleontolog IB Bu sebeple cevap I, II ve III tür. 5. Sınıf I Bölüm: Yer Kabuğunda Neler VarA E tk in lik m --------------------- =.... Boşluk Doldurma Aşağıdaki cümleleri yandaki kelimelerden uygun olanlarıy la tamamlayınız. 1. Taş küre adıyla da b ilinen........................................... Dünya’nın görünen kısmıdır. 2. 3. Yer kabuğunun yapısını oluşturan çeşitli minerallerden oluşmuş taş ve kayalara.......................... denir. j ‘ *w » „ . t o Yer kabuğu mineralin Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçlar bir ya da bir den fazla.......................... bir araya gelmesiyle oluşmuştur. 4 oluştukları döneme ait canlı kalıntılara talk sıkça rastlanır. 5 6. 7. 8. 9. kayaçlafJa kayaçların kaynağıdır. Yer kabuğunun derinliklerinden çıkarılan, ekonomik değeri olan taş ve minerallere.......................... denir. Ekonomik değeri olan minerallerin, yani madenlerin do ğada araştırılıp bulunarak çıkartılmasına.......................... denir. Yumuşak yapılı madenlerden o la n .......................... . ma kinelerde yağlama yapmak, pencere kapı seramik yapı mında, pudra üretiminde kullanılır. Magma tabakası fo s il y a fa krom ta? Hayvan ve bitkilerin taşlaşmış kalıntılarına.......................... denir. 10. Günümüzde ağır sanayi, ulaşım, nakliye sektörlerinin vazgeçilmez enerji kaynağı olan petrol, kömür gibi yakıt lara ......................................... denir. 'a d y o a k tif 11............................. yaşları tesbit edilerek, içlerinde bulunduk ları kayaçların da yaşları öğrenilebilir. 12. Fosilleri inceleyen bilim dalına.......................... denir. 13. Fosillerin ya şı.......................... ışınlar ile ölçülür. Böylelikle fosilin içinde bulunduğu kayaçların yaşlarına da ulaşılmış olur. 14. Canlılar öldükten sonra deri ve et gibi kısımları zaman içinde parçalanarak yok olur, ancak kemik, diş, tırnak gibi sert kısımlar kayaçların içinde kaldığında............................ 15. Kaya parçası, toprak, ............ maden olarak adlandırılamazken altın, bakır, mermer,............... demir ve kömür ma denlere örnek olabilir. ), Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi fosil YER KABUĞUNUN DOĞAL ANITLARI Doğal Anıtlar ve Oluşumları Üzerinde bulunduğumuz yer kabuğunun deği şimi sürekli devam etmektedir. Bu değişim çok uzun bir süreç alır. Çevremizde bazı doğal yapıların bu uzun deği şim sürecini geçirerek günümüzdeki durumları na ulaştıklarını görürüz. Bu tip yapılar kolay bulunamamaları ve oluşamamaları nedeniyle tüm insanlık için ortak değerlerdir. Bu nedenle bir çoğu koruma altına alınmıştır. Bu tür yapılar özelliklerinden dolayı doğal anıt olarak adlandırılmıştır. Doğal anıtlar; yeryüzünün oluşma sürecinde or taya çıkan peri bacaları, travertenler, mağaralar, şelaler, obruklar, göllerdir. İlginç şekillere sahip olan peribacaları erozyo nun getirdiği volkanik tüf tabakasının aşınma sıyla oluşmuştur. Sel suları yamaçlardan aşağı inerken, vadide bulunan sürüklenebilir madde leri yanında götürür. Geride aşınmamış konik şeklinde bazalt şapkalı peri bacası adını verdi ğimiz yapılar ortaya çıkar. Peri bacaları en çok Ürgüp’te, Uçhisar’da, Avanos’da ve Nevşehir’de görülür. M ağaralar; Yer altındaki büyük boşluklardır. Yer altı suları geçtikleri kayaçlarda bazı kimya sal maddelerin çözünmesiyle oyuklar oluşması na neden olur. Birleşerek büyüyen oyuklar ma ğaraları oluşturur. Yurdumuzda en fazla mağara Akdeniz Bölgesin de bulunur. Antalya - Karain, Alanya - Damlataş, Burdur - İnsuyu mağaraları ülkemizdeki bilinen mağaralardır. Sarkıt ve dikitleriyle dünyaca ün lü mağaralarımız turizm açısından da önemlidir. Travertenler; yer altı sularının yer üstüne çıktığı yerlerde, suyun buharlaşırken su içindeki mad delerin çökelmesiyle oluşur. Bu kalkerli ve kireç li maddeler travertenlere beyaz rengini verir.” Dünya’nın en bilinen travertenlerinden biri de Deniz li Pamukkale’dedir. Travertenler, mermerler gibi levha haline getirilerek, bi na cephelerinde kaplama maddesi olarak kullanılabilir. Yer altı suları yerin iç katmanlarında derin oyuklar oluş turabilir. Bu oyukların tavanlarının çökmesiyle obruklar oluşur. Yer altı suları buralarda birikerek obruk gölleri ni oluşturur. Tarsus’taki Cennet ve Cehennem mağa raları Obruk örnekleridir. Akarsu yatağının, dike yakın bir biçimde âniden düş tüğü, suların yüksekten dökülerek aktığı kısmına şe lale denir. Ülkemizdeki Antalya - Düden ve Kurşunlu şelaleleri örnek olabilir. Iguazo Ş elalesi - A rjantin Asırlardır yaşayan ağaçlar da doğal anıt olarak ka bul edilir. Başta İstanbul ve Bursa olmak üzere hemen hemen bütün yörelerimizde anıt ağaç vardır. Bazı mağaralarda tavandan damlayan kireçli sudan suyun buharlaşarak ayrılması sonucunda tabanda dikitler ve tavanda sarkıtlar meydana gelir. Dikitler ve sarkıtlar doğal anıt örnekleridir. Doğal Anıtların Korunması Doğal anıtlar, tüm insanlığa ait değerlerdir. Doğal anıtlar devletler tarafından korumaya alınmakta ve gelecek nesillere aktarılmaya çalışılmaktadır. Doğal anıtlar bir ülkenin coğrafi güzelliklerindendir ve ülke turizmine katkı sağlar. Bu yüzden doğal anıtların korunmasına özel önem gösterilmelidir. 7. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi Ö r n e k 1 (4?6¿M- N. Yukarıdaki resimlerden hangileri doğal anıtlara aittir? Çözüm.. Doğal anıtlar yeryüzünün oluşma sürecinde ortaya çıkar. Resimlerden şelale, obruk gölü ve çınar ağacı doğal anıtlara örnek olabilir. Ancak tarihi cami ve köprü doğal anıt değildir. Cevap 1, 4 ve 5 tir. * Test M r Ö lm ü ş h a y v a n k e m iğ i K u ru m u ş a ğ a ç gövdesi I II Kayaçlar Dünya’nın şekilde gösterilen katman larından hangisi ya da hangilerinde bulunabilir? A) Yalnız B) İve C) II ve III D) İve Yukarıda verilenlerden hangisinden fosil oluşumu gerçekleşmez? A) I Yer kabuğu, mineral ve kayaç kavramlarını Venn şemasıyla göstermeyi amaçlayan Tuğçe, şemayı aşağıdakilerden hangisindeki gibi oluşturduğunda doğru olur? 5. 6. III 3. C) III B) Şekildeki aletin yapımında aşağıdaki maden türlerin den hangisi kullanılmıştır? A) Bakır B) Altın C) Kömür D) Demir Aşağıdakilerden hangisi yer altı zenginliklerin den biri değildir? A) Fosil B) Petrol C) Bakır D) Kömür IV 7. Aşağıdaki ortamların hangisinde fosil oluşumu g e r ç e k le ş m e z ? Yukarıdaki sıralamanın doğru olabilmesi için hangi iki bölmenin yeri değiştirilmelidir? A) Kil ve çamurların içinde B) Buzulların içinde A) I ve II B) I ve I C) Deniz diplerinde C) III ve IV D) II ve D) Atmosferin farklı yüksekliklerinde 7. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi D) IV Fen Bilimleri Test.. 1 8. ê i Aşağıdakilerden hangisi fosillerin yararlan ara sında ver almaz? 11. Aşağıdaki hayvanlardan hangisinin vücut yapısı, fosil oluşumuna daha uygundur? A) Jeolojik dönemde yaşayan canlılar ile ilgili bil gi edinmemiz. A) B) Kelebek B) Magmanın yapısı ile ilgili bilgi edinmemiz. C) Bulunduğu bölgenin jeolojik, coğrafi durumu ve iklim şartları ile ilgili bilgi edinmemiz. D) Tortul kayaçların hangi jeolojik döneme ait ol duğu ile ilgili bilgi edinmemiz. D) 12. Aşağıdakilerden hangisi doğal anıtlara örnek olamaz? A) Obruklar Yukarıdaki şemada madenlerle ilgili ifadeler vardır. B) Sarkıt ve dikitler Bu ifadelerin kaç tanesi yanlıştır? A) Bir 10. B) İki C) Üç C) Jeotermal enerji kaynakları D) Travertenler D) Dört Kum Bazalt Odun Sünger taşı Toprak Granit Kaynak Obsidiyen Fosil Yukarıdaki tabloda magmatik kayaçların olduğu kutuların yeşile boyanmaları isteniyor. Tablonun son hâli aşağıdakilerden hangisin deki gibi olur? 13. A le t - Eşya Yapıldığı m aden ^ İletken kablo Q Kurşun Q Kapı ve pe n ce re Q Talk ^ Akü Q B akır Yukarıdaki tabloyu oluşturan Cemil, tabloda bir hata olduğunu fark ediyor. Tablodaki kavramlardan hangi değiştirildiğinde hata düzelir? (EDB - A) K ve L B) L ve M C) N ve S D) N ve R ikisi yer 7 . Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari Bölüm EROZYON VE HEYELAN Erozyon Yağmur yağdıkça toprak üzerinde su birikir, zemin eğimli ise su akar. Yağmur suyu te mizken, akan suyun bulanık olduğu görülür. Bunun ne deni suyun akarken toprağı da taşımasıdır. Bu şekilde çok büyük miktarda toprağımız dere, ırmak ve nehir lerden denizlere doğru taşınır. Rüzgar da toprağın taşınmasını sağlayan bir etkendir. Özellikle kuru toprağın üst tabakası sert rüzgarlarda kolayca savrulur. Toprak tabakasının verimli olan üst kıs mının akarsu, sel ve rüzgarla taşınması olayına erozyon denir. Ülkem iz topraklarının erozyon tehlikesi Ö rnek Kurak bölgelerde ve bitki örtüsü az olan arazilerde erozyon daha çok görülür. Erozyon verimli tarım ara zilerinin azalmasına sebep olur. Çim tabaka İki özdeş tepsi alan öğrenciler tepsileri streç filmle kap ladıktan sonra ilk tepsinin üstünü yaklaşık 15 cm ka lınlığındaki toprakla dolduruyor. 7 Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi Fen Bilimleri Diğer tepsi yüzeyini ise de daha az kalınlıkta toprakla doldurup, üzerine bir çim tabakayı yayıyorlar. Daha sonra her iki tepsideki toprak yığını üzerinde şe kildeki gibi çalışır hâldeki saç kurutma makinesini gez diriyorlar. a) Buna göre, öğrencilerin deneydeki amaçları ne dir? Ö.. r......... n e kı 8 m...................... b) Öğrencilerin deneyde vardıkları sonuç nedir? Öğrenciler önceki örnekteki tepsileri bu defa aşa ğıdaki şekildeki gibi eğimli olarak koyuyor. Çözüm.. a) Öğrenciler toprak üzerinde hava akımı oluşturuyor ve bunun toprağa etkisini gözlüyor. Öğrencilerin bu deneydeki amaçları rüzgarın erozyona (toprak kay bına) etkisini ve rüzgarın etkisini engelleyen faktör leri gözlemektir. b) 1. tepsideki toprak hava akımı nedeniyle şekildeki gibi sürüklenir, havaya kalkar. 1. Tepsi Ancak 2. tepside toprağın üzerinde bulunan çim ta bakası hava akımının toprağa ulaşmasını ve topra ğı sürüklenmesini engeller. Tepsilerdeki toprakları sulayan öğrenciler, tepsilerden akan suları tepsi altına yerleştirilmiş kaplarda biriktiriyor. Ç im tabaka Bardakta biriken suları mendille süzen öğrenciler, men dillerdeki toprak miktarını karşılaştırıyor. 2. Tepsi Öğrencilerin deneyde vardıklerı sonuç: Rüzgardan kaynaklanan toprak kaybının engellenme si için en önemli önlem çıplak toprağın üstünün bitki dokusu ile kaplanmasıdır. Buna göre, a) Öğrencilerin deneyin bu kısmında amaçları nedir? b) Öğrencilerin deney sonucunda ulaştıkları sonuç ne dir? 2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi Çözüm.. al ı ! ; : Eğimli tepsideki toprak üzerine su dökerek, suyun sürüklendiği su içindeki toprak miktarlarını karşılaştıran öğrenciler, akarsu ve sellerin erozyona (toprak kaybına) etkisini ve bu etkiyi engelleyen faktörleri görmeyi amaçlamıştır. b» Deney sırasında 1. tepsiye dökülen su çok fazla toprak sürükler ve bunun sonucunda suyun süzülmesi ile mendilde çok fazla toprak biriktiği gözle nir. 2. tepsiye dökülen su ise çok daha az toprağı sürükler. Çim tabaka toprağın sürüklenmesini engeller. Bunun sonucunda da süzülme işlemi ile mendilde az toprak biriktiği gözlenir. 5 Bu deneyden, arazinin eğimi arttıkça toprak kaybının da arttığı anlaşılır. Erozyana Neden Olan Faktörler •4 Arazinin engebeli olması, -► Arazinin eğime paralel sürülmesi, Ç im tabaka Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, •4 Ağaçların kesilmesi, orman yangınları, Anız örtüsünün yakılması, -*• Sağanak yağışların uzun sürmesi, yağış rejiminin düzensiz olması, akarsu taşkınları gibi olaylarla örneklendirilebilir. Bu deneyden çıkarılacak sonuç; eğimli arazilerde su akıntıları sonucu toprak kaybı yaşanabilir. Bu kaybı engellemenin en önemli yolu yine toprağın bitkisel doku ile kaplanmasıdır. Aynı deneyi bu sefer de toprak dolu tepsiyi yandaki gibi farklı eğimlerde tutarak yapalım. (b) durumunda alttaki kapta biriken sudan süzülen top rak miktarı (a) durumundakinden daha fazla olur. 7. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi Erozyonun Sonuçları -♦ En önemlisi toprağın çölleşmesi ve veriminin azal ması, dolasıyısla besin maddelerinin üretiminin de azalması, -♦ Tarım arazileri üzerinde yaşayanlar geçim sıkıntı sına gireceğinden kırsal kısımdan kente göçlerin başlaması, -»• Baraj göllerinin dolup, ekonomik ömürlerinin azal ması, -► İklimlerin değişmesi, ekolojik dengenin bozulması, birçok bitki ve hayvan türünün yok olma tehlikesiy le karşı karşıya kalması gibi olumsuzluklardır. Kaybedilen toprak örtüsünün tekrar oluşması için binlerce yıl gerekir. A ğaçlandırm a ve e ğ im li tarım alanlarında taraçalam a etkin erozyonu engellem e yollarındandır. Örnek V___________ l 9 ..............- ........................ - Bekir Bey’in tarım yapmayı amaçladığı bir arazisi vardır. Ancak çok yağış alan bölgedeki arazi eğimlidir. Buna göre, erozyondan en az etkilenmesi için Be kir Bey’in arazisini aşağıdakilerden hangisinde ol duğu gibi sürmesi uygun olur? A) B) Erozyonu Engelleme Amaçlı Tedbirler Ağaçlandırma çalışmaları hızlandırılarak yapılma lıdır. (Bitkiler kökleriyle toprağı tutar.) Orman tahri batına son verilmelidir. D) C) Bitki örtüsüne zarar verilmemelidir. Erozyon riski yüksek olan bölgelerde tarım yapılmaması ve bu arazilerin ormanlaştırılması gerekir. «4 Eğimli arazilere taraçalama yapılmalıdır. Bu arazi ler eğime dik sürülmelidir. Bitki örtüsünün yok edilerek, tarım alanları açılması nın önüne geçilmelidir. Yanlış tarım, sulama ve ekim önlenmelidir. Tarlalarda yetişen ürünler nöbetleşe ekilmelidir. Çayır ve mera alanlarının tahribatı ön lenmelidir. Çözüm.. Su, yukarıdan aşağı doğru akar. Toprağın D seçeneğin deki gibi eğime paralel sürülmesi aşağı doğru bir çok kanal olmasını sağlar. Bu kanallardan kolaylıkla akan su toprağı da götürür. -*• Erozyonun zararları konusunda toplum bilinçlendirilmelidir. - * Orman yangınlarına karşı gerekli önlemler alınma lıdır. Toprağın A seçeneğindeki gibi eğime dik sürülme si yağmur suyunu tutar. Dolayısıyla toprak kaybı en az olur. Cevap Jk 2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkili Heyelanın Nedenleri Heyelan Hiç Karadeniz kıyısı boyunca seyahat ettiniz mi? Et tiyseniz yol boyunca “ Dikkat Heyelan Mıntıkası” yazılı trtafik işaretlerini sıkça görmüşsünüzdür. Iın belli dönemlerinde can ve mal kayıplarına neden an doğal afetlerden biri de heyelandır. r~ Yamaç boyunca toprak, taş vc tabakala rın kütleler hâlinde yer değiştirmesine genel olarak heyelan adı verilir. Heyelan; kaya düşmesi, çamur akıntısı, toprak kayma sı şeklinde olduğu gibi bunların birkaçının birarada gö rülmesi şeklinde de olmaktadır. Ülkemizde doğal nedenlerle ve insanların çeşitli etkin liklerine bağlı olarak oluşan heyelanlar görülmektedir. Özellikle Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesimlerinde her yıl çok sık ve etkili heyelanlar görülmektedir. Bu tür doğal afetler bölgede can ve mal kayıplarına yol açmaktadır. Kuvvetli eğim: Yamaç eğimi arttıkça gevşek materyal ve bloklar yer çekiminin etkisiyle daha kolay yer de ğiştirir. Bu nedenle eğim arttıkça heyelan ihtimali artar. Yağış: Yağışla yeryüzüne inen sular toprağa sızarak toprağı ağırlaştırır. Ağırlaşan toprak, bir süre sonra ça mur şeklinde yamaç boyunca kayar. Taş ve toprakların yapısal ö ze llikle ri: Bazı taş ve topraklar, suyu bünyesine kolay alır. Özellikle kil, suyu bünyesine alarak kaygan hâle gelir. Böylece killi yapılar üzerindeki toprak ya da bloklar kolaylıkla yer değiştirir. Kaya ve toprak tabakalarının uzanış doğrultusu: Ana kayayı oluşturan tabakaların yamaç eğimine pa ralel uzanması da heyelanı kolaylaştırır. Doğal afetler: Etkisi çok fazla olmamakla birlikte he yelan görülme ihtimali olan yerlerde deprem, sel ve fır tına gibi doğal afetler de heyelanlara neden olabilirler. Yamaçların doğal dengesinin bozulması: Akarsu ların vadi yamaçlarının alt kısmını aşındırarak oyması, yol yapımı için yamacı enine kesen kazıların yapılma sı, yamaçta konut yapımı ya da maden ocağı açmak için hafriyat yapılması gibi etkenler, yamaçların doğal dengesini bozar ve bir süre sonra kayma ve göçme lerin meydana gelmesine neden olur. i A i m H eyelan tehlike si olan b ö lg e le rin yerleşm eye açılm ası can ve m a l kayıplarını artırır. Örneğin, 24 Haziran 1988 tarihinde Trabzon’un Maçka ilçesine bağlı Çatak Köyü’nde yaşanan he yelanda 65 kişi yaşamını yitirmiştir. 13 Temmuz 1995 tarihinde İsparta’nın Senirkent il çesinde yaşanan çamur akıntısında da 74 kişi ya şamını yitirmiştir. Yamaçların doğal dengesinin bozulması heyelana neden olur. 7. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi Ö rnek Ö rnek \ ------------- 1 Doğu Karadeniz Bölümü’nde, aşağıdaki doğal afet lerden hangisi diğerlerine göre daha fazla görülür? A) Heyelan B) Volkan patlaması C) Deprem D) Erozyon fa Aşağıda verilenlerden hangisi erozyon sonucu top rak kaybının önlenmesine yardımcı olmaz? A) Ağaçlandırma çalışmaları yapılmalıdır. B) Barajlar yapılmalıdır. C) Tarım arazileri eğime dik sürülmelidir. D) Eğimli arazilerdeki ormanlar tarıma açılmalıdır. Çözüm.. Doğu Karadenizde sıklıkla görülen doğal afet heye landır. Heyelanın gerçekleşme şartları Doğu Karade nizde mevcuttur. Çözüm.. Erozyon toprağın su ve rüzgâr etkisiyle taşınmasıdır. Ağaç kökleri toprağı tutarak taşınmasını önler. Baraj lar sel sularını kontrol eder. Tarım arazileri eğime dik sürülmelidir. Eğimli arazilerdeki ormanların tarıma açıl ması erozyonu artırır. Cevap A Heyelandan Korunma Yolları Cevap D Öncelikle yüzeysel ve jeolojik araştırmalarla heyelan ihtimali fazla olan araziler tespit edilmelidir. Heyelan ihtimali fazla olan arazilerde, heyelanı hızlan dıracak çalışmalardan kaçınılmalıdır. Örneğin, yamaç ların doğal dengesini bozan kazılar yapılmamalıdır ve ya bu bölgelerde istinat duvarları örülmelidir. t Etkinlik Kavram Eşleştirme Aşağıdakiki etkinlikte verilen kavramları kullanım amaçlarına uygun bir şekilde eşleştiriniz. 1. Toprağın rüzgâr ve su etkisiyle taşınmasıdır* 2. Toprak kaymalarının ülkemizde en çok görüldüğü bölge I. Arazinin fazla eğimli olması II. Yağış miktarının fazla olması 3. Erozyonu engeller. III. Nüfus yoğunluğunun fazla olması IV. Toprak tabakalarının eğim doğrultusunda uzanması Yukarıdakilerden hangileri, heyelanların nedenle rinden değildir? A) Yalnız III B) I ve III C) III ve IV D) III ve V 4. Erozyondan çok daha hızlı ve anlık gerçek leşen toprak hareketi. 5. Hem heyelan hem de erozyonun gerçekleş mesinde en önemli sebeplerden biridir. a. raraçalaı^a h Heyelan c- Yağışlar d. Erozyon Çözüm.. Verilen etkenlerden sadece nüfus yoğunluğunun faz la olup olmaması bir bölgedeki heyelanın nedenlerin den biri olamaz. Cevap A 5. Sınıf e. Doğu Karadeniz s 2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi Test Aşağıda verilen şekillerden I de toprağın en üst katmanı, II de ise arazinin bir bölümü sulara kapı larak yer değiştiriyor. 11Erozyona sadece su değil, rüzgar da sebep olabilir. 4. İLİ Evet, şiddetli su erozyonları bitki örtüsünü yok edebilir. Vahit Şekil - 1 j _ j ^ ----------------------------------------- 3 1Bu yüzden erozyonu önlemek için heryerde humuslu toprak kullanmalıyız. N ahit Şekil - II 4I Bu olayların adlandırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru yapılmıştır? II Doğru, erozyona karşı bir önlem de ağaç yerine düz arazilere çim ekmektir. A) Heyelan Heyelan Erozyonla ilgili öğrendiklerini tartışan Vahit’le Na hit arasında yukarıdaki konuşma geçiyor. B) Erozyon Erozyon Öğrencilerin hangi ifadeleri doğru bilgi içerir? C) Erozyon Heyelan D) Heyelan Erozyon Erozyonun sebep olduğu durumlar. A) Yalnız 1 B) 1 ve 2 C) 1 ve 3 D) 3 ve 4 5. Yukarıdaki şemayı oluşturan Tarık bazı parçaların hatalı olduğunu görüyor. Buna göre Tarık, şemadan hangi parçaları çıkarmalıdır? A) Yalnız 1 B) 1 ve 2 C) 2 ve 3 D) 3 ve 4 Şekildeki düzeneği kuran Esra, kabın üst tarafın daki musluğu bir süre açarak aşağıdaki kovada biriken toprak miktarını ölçüyor. Daha sonra ay nı deneyi toprak tabakasının üstünü çim kaplaya rak gerçekleştiriyor. Esra, bu etkinlikte aşağıdaki yargılardan han gisinin doğruluğunu göstermeyi amaçlamıştır? 3J Aşağıdakilerden hangileri erozyon oluşmasına neden olmaz? A) Arazinin eğimine dik sürmek erozyon etkisini azaltır. A) Arazinin hatalı sürülmesi B) Erozyonu önlemek için bilinçli mücadele yap mak gerekir. B) Arazinin engebeli olması C) Erozyon toprak verimliliğini azaltır. C) Arazinin ormanla kaplı olması D) Ağaç dikilmesi ve bitki örtüsü oluşturulması erozyonun etkisini azaltır. D) Anız örtüsünün yakılması 7. yJnite: Yer Kabuğunun Gizemi Bölüm YER ALTI ve YER ÜSTÜ SULARI Uzaydan çekilmiş Dünya fotoğ raflarına dikkatlice baktınız mı? Dünya yandaki gibi görünür. Mavi renk ağırlıktadır. Dünya’yı diğer gezegenlerden ayıran önemli özelliklerinden biri de rengidir. Dünya mavi renklidir adeta. Bu yüzden Dünya “Ma vi Gezegen” olarak adlandırılır. Dünya’nın mavi renkli görünmesinin sebebi Dünya yüzeyinin % 71’inin sularla kaplı olmasıdır. Diğer bir ifa deyle yeryüzünün yaklaşık dörtte üçü su larla kaplıdır. Su, canlı yaşamının temel ihtiyaçların dan biridir. Susuz hayat olmaz! Öy le ki bir insan açlığa yaklaşık 30 gün dayanabilirken, susuzluğa ancak 3 gün dayanabilir. Okyanuslar ve Denizler: Yeryüzündeki suların en derin ve en geniş olanı okyah nuslardır. Denizler, okyanus larla bağlantısı olan su kaynaklarıdır. Deniz ve okyanus suları tuzludur. Okyanus ve denizlerde, ulaşım ve nakliye su yüze yinden gemi, tanker, şilep, tekne ve sandal ile yapılır Buralarda yetişen deniz hayvanları insanlar için önem li bir gıda ve geçim kaynağıdır. Göller: Yeryüzündeki farklı yerlerde ve farklı bü yüklüklerdeki birikmiş sulardır. Yeryüzündeki su kaynakları yer üstü ve yer altı olmak üzere iki grupta incelenir: Yer Üstü Sulan Okyanus, deniz, göl ve akarsulardır. Yer üstü suları içlerindeki ve etrafındaki canlılar için ya şam kaynağıdır. Suyu genellikle tatlıdır, ancak tuzlu da olabilir. Turizn sulama, ulaşım ve balıkçılıkta kullanılırlar. Akarsular: Yer üstü sularının insanlar için birçok faydaları vardır. 5. Sınıf Yeryüzünde ırmak, çay, dere olarak adlandırılan aka sulara akarsu denir. i. Böliim: Yer Kabuğundaki Yer Altı ve Yer Üstü Sula / Yer altında doğal bir şe kilde depolanan suların yeryüzüne kendiliğinden çıktığı yere kaynak denir. Soğuk Su Kaynaklan Yer altı suları genellikle temizdir. İçme suyu ihtiyacını karşılamada soğuk su kaynakları kullanılır. Soğuk su kaynaklarında su ya kaynaktan ya artezyen kuyuların dan ya da pompaların kullanıldığı kuyulardan yeryü züne çıkartılır ve kullanılır. Akarsular genellikle bir göl ya da denize sularını boşal tırlar. Akarsular içme suyu olarak sulama da, barajlar kurularak enerji elde etmede ve balıkçılıkta kullanılır. Bir yeraltı suyu çeşidi olan, çö zünmüş hâlde mineral ve gaz içeren kaynak suları genellikle maden suyu adı altında toplanır. Soğuk maden su kaynaklarının bazılarından farklı hastalıkların tedavisinde faydalanırız. Bun lar genel olarak içme ya da iç mece olarak adlandırılabilir. Yer A ltı Suları Yeryüzüne inen suyun bir kıs mı akıp giderken bir kısmı süzüle rek toprağın de rinliklerine kadar iner. -O Yer altı suları içmeye elverişli olabileceği gibi endüstri, tarım ve hayvancılıkta da kullanılır. Ancak çoğu akar sulara karışır. s Sıcak Su Kaynakları Sular, su geçirmeyen bir taba kaya kadar geldiğinde bu tabakada birikir. Bu sulara yer altı sulan denir. Yer altı suları; soğuk su kaynakları ve sıcak su kay nakları olarak iki farklı grupta incelenebilir. Normal kuyularda su, toprak yüze yinin altındadır. Suyu kova ya da tu lumba gibi bir araçla yukarı çıkar mak gerekir. Kazılan kuyunun ağzı, yer altındaki su kaynağını seviyesinden alçakta isıe su kendiliğinden fışkırarak yü zeye çıkar. Yfer altı sularının yeryüzüne kendi lisinden çıkmasını sağlayan bu tür kuyulara artezyen adı verilir. 71Ünite: Yer Kabuğunun dizemi Yerin derinliklerine inildikçe sıcaklık artar. Yer kabuğu içinde aşağılara inildikçe sıcaklık her 33 metrede or talama 1 °C artar. Çok derinlere inen yer altı suları (aşağılara indikçe ısı nın artmasıyla) yeryüzüne sıcak olarak çıkar. Bu sular mineral ve gaz bakımından zengin olduğu için genellik le şifalı olup, bazı hastalıkların tedavisinde kullanılır. Yeryüzüne çıkan sıcak su kaynağı nın çevresinde, şifalı sulardan ya rarlanmak için kurulan hamam ve tesislere kaplıca denir. Yerin iç katmanlarından yüzeye doğ ru ısı akışının yoğun olduğu yerler deprem ve yanardağ etkinliklerinin sıkça görüldüğü yerlerdir. Bu tip böl geler termal bölgeler olarak adlan dırılır. Termal bölgelerde yer altından yeryüzüne çıkan yüksek sıcaklıktaki su ve su buharına jeotermal kaynak denir. Bu kaynaklardan elde edilen enerji jeoterm al enerji olarak adlandırılır. Jeotermal enerji ucuz ve temiz bir enerji türüdür. Jeotermik santrallerde jeotermal ener jiden elektrik enerjisi elde edilir. Türkiye’deki tek jeo termik santral Denizli Sarayköy’dedir. Jeotermal enerjiden konutların ısıtılmasında, sıcak su ihtiyaçının karşılanmasında, seracılıkta fayda lanılır. K kaynağının olduğu erde kaplıca açılabilir. R kaynağı, jeotermal enerji kaynağı özelliği taşımaktadır Sümeyye M kaynağı, \ N kaynağından daha sıcaktır. * Didem Farklı yerlerdeki kaynaklarla ilgili grafiği inceleyen öğrenciler bazı yorumlar yapıyor. Buna göre, hangilerinin yorumları doğrudur? Çözüm.. Jeotermal enerji kaynağı çok yüksek sıcaklıktaki suyun ısısının enerji kaynağı olarak kullanılmasıdır. Çok sıcak R kaynağının çıktığı yer jeotermal enerji kaynağı özelliği taşıyabilir. N kaynağı M den daha sıcaktır. Kaplıcalar suyun sıcak olduğu yerlerde açılır. K kaynağı suyu sıcak değildir. Buna göre, yalnız Burcu’nun yorumu doğrudur. 5. Sınıf i. Bölüm: Yer Kabuğundaki Test 3. D ünyadaki su Yerüstü Artezyenlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden han gisi doğrudur? A) Artezyen yataklarının oluşabilmesi için iki ge çirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada su birikmesi gerekir. suları i B) Konum ve şekli ne olursa olsun her artezyen yatağından su çıkar. C) Artezyen yataklarından çıkan su yalnız içme suyu olarak kullanılır. Yukarıdaki şemada boş bırakılan I, II ve III ku tularına aşağıdakilerden hangileri geldiğinde, şema doğru tamamlanmış olur? A) Göl Yeraltı suları Maden suyu B) Deniz Tuzlu su Nehir C) Okyanus Yeraltı suları Irmak D) Kaynak Okyanus Deniz suyu D) Artezyen kuyularının derinliği magmaya kadar ulaşır. 4. Jeotermal enerjinin kaynağı aşağıdakilerden hangisidir? A) Yer altı sularının geçtikleri kayaçların içindeki mineralleri sökerek taşıması B) Yanardağlardan fışkıran lavların sahip olduğu ısı C) Termal bölgelerde yer altından yer üstüne çı kan yüksek sıcaklıktaki su ve su buharı D) Hava sıcaklığının yüksek olması U zungöl I. Durgun bir yeryüzü su kaynağıdır. II. Çeşitli bitki ve hayvanlar için yaşam ortamıdır. III. Turizm yönüyle ülke ekonomisine katkı sağlar. Şekildeki su kaynağı için yukarıdakilerden han gileri doğrudur? 5. Jeotermal enerji ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han gisi doğrudur? A) Çok yüksek maliyetlidir. B) Ülkemiz bu kaynak çeşidi açısından Dünya’da oldukça küçük potansiyele sahiptir. A) I ve II B) I ve III C) Termik santrallerde elde edilir. C) II ve III D) I, II ve D) Yenilenebilir ve temiz bir enerji çeşitidir. Ünite: Yer Kabuğunun dizemi 4 Bölüm Ancak çevrede çok uzun süre kalarak kalıcı kirliliğe se bep olan maddeler de vardır. Pet şişeler, cam şişeler, teneke kutu, naylon poşetler ve kömür gibi madde ler, kalıcı kirliliğe sebep olan maddelerden bazılarıdır. Hava K irliliği HAVA, TOPRAK ve SU KİRLİLİĞİ Hava ve su, tüm canlıların hayatla rını devam ettirebilmeleri için yega ne ihtiyaç duydukları maddelerdir. Dolayısıyla biz insanlar, bitkiler ve hayvanlar için oldukça önemlidir. İnsan ve hayvanların yaşaması için gerekli olan bitkiler, toprakta yeti şir. Canlılar için bu kadar önemi olan toprak, su ve havanın kirlilik ten korunması gereklidir. Fabrika ve evlerin bacaların dan çıkan dumanlar, motorlu taşıtların egzozundan çıkan gazlar havaya karışır. Zehir li gazların havada birikmesi hava kirliliği meydana getirir. Havaya salınan zehirli gazlar canlıların sağlığını olumsuz etkiler. Kirli havayı soluyan in sanlar, solunum hastalıklarıy la karşılaşırlar. Ayrıca zehirli gazların yağmur sularıyla yer yüzüne inmesi bitkilere ve insan derisine zarar verir. Hava kirliliğinin önlenmesi için; ı* Ağaçlandırmaya önem verilmelidir. İnsanlar tarafından çevreye bırakı lan katı sıvı ve gaz maddeler çevre kirliliğine sebep olmaktadır. Canlı kalıntıları ve yiyecek artıkları gibi maddeler, mikroskobik canlı lar tarafından bir süre sonra yok edilir. ı* Kömür gibi katı yakıtlar yerine doğal gaz kullanımı artırılmalıdır. «*• Ozon tabakasına zararlı sprey gazlarının kullanımı azaltılmalıdır. Otomobillerde kaliteli yakıtlar kullanılmalıdır. Kişisel otomobiller yerine toplu taşıma araçları ter cih edilerek trafikteki araç sayısı azaltılmalıdır. 4. Bölüm: Hava, Toprak veSu Kirliliği Su K irliliğ i Toprak kirliliğinin önlenmesi için; Ev ve sanayi tesislerinden çıkan sıvı atıkların su kay naklarına bırakılması su kirliliğine sebep olur. ı* Bilinçli tarım yapılmalıdır. m*- Katı atıklar geri dönüşüme kazandırılmalıdır. $u hem pek çok canlıların yaşam alanı olması hem de canlıların hayatını devam ettirebilmesi için su içmek zor jnda olması sebebiyle çok önemlidir. ıı* Kirli suların toprağa bırakılması önlenmelidir Örnek J4? I. Toprak yüzlerce yılda oluşur. II. Termik santraller çevre kirliliği oluşturur. III. Erozyon zararlı bir doğa olayıdır. Yukarıda verilen bilgilerin hangileri doğrudur? $u kirliliğinin önlenmesi için; i* Ev ve iş yerlerinde çıkan atıklar arıtılmalıdır. ı* Atıkların su kaynaklarına karışması önlenmelidir. ıL Su, israf edilmeden kullanılmalıdır. Toprak K irliliği Piller, pet şişe, teneke kutu ve naylon gibi katı madde ler toprağa atıldığında uzun süre toprakta kalarak kir liliğe sebep olur. Pillerin çürüyerek toprağa karışmasıyla içerisinde bu lunan kimyasal maddeler toprağı zehirler. Ayrıca bilinçsiz gübre ve ilaç kullanımı da toprağın kir lenmesine sebep olur. /. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi | A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III Çözüm.. Toprak, kayaların doğa şartlarıyla ufalanması ve can lı kalıntılarıyla karışması sonucu oluşur. Bu durum da yüzyıllar sürer. Sanayi tesisleri çevre kirliliği meydana getirir. Termik santrellerde yakılan yakıtın dumanı ve diğer atıklar çev re kirliliğine sebep olur. Erozyon, verimli toprağın yok olmasına sebep olan bir doğa olayıdır. Ancak tedbirler alarak erozyonu ön lemek mümkündür. Verilen bilgilerin üçü de doğrudur. Cevap D Test 1. 1 4. Hava kirliliği Sorun Çözüm ? Ev ve sanayi atıklarını deniz ve göllere atmamalıyız. 2 Su kirliliği 3 Toprak kirliliği Yukarıda verilen çevre sorunlarından hangile ri ekosistemdeki canlıları olumsuz etkileyerek biyolojik çeşitliliği azaltır? A) Yalnız 2 B) 1 ve 2 C) 1 ve 3 D) 1,2 ve 3 Merve çevre sorunlarından biri ve çözümü ile ilgi li yukarıdaki kartı hazırlamıştır. Buna göre kartta “?” işaretiyle gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? A) Su kirliliği B) Toprak kirliliği C) Hava kirliliği D) Ses kirliliği Fabrikalardan salınan dumanlar 5. H Evlerden çıkan sıvı atıklar 0 Aşırı sprey gazı kullanımı 0 Tesislerden sızan kimyasal atıklar Hava . > kirliliği LU SU K İR LİLİĞ İ 1. Tarım ilaçları, endüstriyel atıklar ve evsel atıklar su kirliliğine neden olabilir. Su kirliliği 2. Su kirliliği insan sağlığını tehdit eder. 3. Su kirliliği besin zincirindeki canlıları olumsuz etkiler. Önlemek için öncelikle fabrika filtr e takılmalı ve ağaçlandırmaya önem verilmelidir. Yukarıdaki şemada verilen çevre sorunları ve etkilerinin eşleştirilmesi aşağıdakilerden han gisinde doğru verilmiştir? A) a, c -»1 b, d -> 2 B) a, b -> 1 c, d -> 2 Tuna, su kirliliği ile ilgili yukarıdaki kartı hazırla mıştır. C) b, c -> 1 a, d -> 2 D) c, d -> 1 a, b —> 2 Buna göre Tuna’nın karta yazdığı bilgilerden hangisi su kirliliği ile ilgili değildir? A) 1 3. Konutlarda, işyerlerinde ve fabrikalarda kullanılan fosil yakıtlar, motorlu taşıtlar ve hava kirliliğine ne den olmaktadır. 6. B) 2 C) 3 D) 4 I. Sanayileşme II. Nüfusun artması Ülkemizde hava kirliliğinin en çok görüldüğü bölge aşağıdakilerden hangisidir? III. Erozyon A) Karadeniz Bölgesi Yukarıda verilen sorunlardan hangileri hava kir liliği ile ilişkilidir? B) Marmara Bölgesi C) Akdeniz Bölgesi A) I ve II B) I ve III D) Doğu Anadolu Bölgesi C) II ve III D) I, II ve III 5. Sınıf 4. Bölüm: Hava. CEWP/INflHWfil S m b. Etkinlik Bölüm Eşleştirme 1 ( Etkinlik 1-Doğru 7-Yanlış 13-Doğru 2-Yanlış 3-Doğru 4-Yanlış I -protein 6-Doğru 8-Doğru 9-Doğru 10-Doğru 11-Yanlış 12-Yanlış 14-Yanlış 15-Doğru Etkinlik 6-C 5-Doğru Boşluk Doldurma ) 2-beslenme 7-pasif içici 3-yağlar 4-meyve ve sebzeler 8-karbonhidrat- yağ II-dengeli beslenme 9-A 5-süt Bölüm 10-su 12-karbonhidrat Etkinlik Etkinlik Cevap Yazma 1-sindirim 1-A, B, D, F, H,J, L 2-C, G, I, K 3-E 4-A,B,F 5-C, I 8-D, H, J, L 9-H Boşluk Doldurma 6-G 2-yutak 6-köpek dişleri 7-K 3-tırnak yeme 4-kan 7-dil - dişler - tükürük bezi 8-öğütme 9-yirmi yaş dişleri 10-mide ll-kalıcı dişler 12-beyaz 10-D, H, J, L Etkinlik Etkinlik Doğru - Yanlış | Eşleştirme 1. basamak : f 2. basamak : d, h, k 3. basamak : b, c,e,g 4. basamak : a, ı 5. Sınıf 5-diş sağlığı J .................... .......... " i 5-Yanlış 6-Yanlış 1-Doğru 2-Doğru 3-Yanlış 7-Yanlış 8-Doğru 9-Yanlış 10-Yanlış 11-Doğru 12-Doğru 13-Doğru 14-Yanlış 15-Doğru 4-Doğru a P Cevap Anahtarı Etkinlik Cevap Yazma Dişlerin çürümesine sebep olanlar Dişleri korumak için yapılması gereke \ğız ile yemek borusu ırasında bulunur. Yutu| jan besinlerin yemek bo rusuna geçmesini sağlar. 1.2,3.6 4. 5.7 T e s t- 2 (ıvrımlı, ince ve uzun bir tanal şeklindedir. Sindiilmiş olan besinler ile su, 'itamın ve minerallerin bir (isminin kana geçmesi ni sağlar. 1-A 2-C 3-A 4-A 5-B 10-B 11-C 12-A 13-B 14-D 6-D 7-C 8-D 9-C Sesinleri çiğneyerek daıa küçük parçalara ayırır ye tükürükle de ıslatılmaBöylece besin- posa içinde kalmış olan u, vitamin ve minerallerin l emildiği yerdir. Kısa i kalın bir yapıya sahiptify^ İnce ve uzun kanal şek X i ¡indedir. Yutulmuş olan besinlerin yavaş ve kon | trollü olarak mideye iletil j meşini sağlar. 1-Kandaki atıkları süzerek idrar üretilmesini sağlar. Salgıladığı sıvılarla beinlerin parçalanmasını ığlar. Kasılıp gevşeme iareketiyle de katı ve sıbesinleri bulamaç kıva mda kanştırır. 2-Üretilen idrarın idrar kesesine taşınmasını sağlar. 3-idrar biriktirilmesini ve dışarı atılıncaya kadar depolanmasını sağlar. 4-idrarın vücut dışına atılmasını sağlar. 5-Böbrek 6-Üreter 7-idrar kesesi 8-Üretra Etkinlik Boşluk Doldurma r ----------- \ 1-Adı: Akciğer a Etkinlik Görevi: Karbondioksit atma 2-Adı: Kalın bağırsak Görevi: Posayı atma Eşleştirme 3-Adı: Böbrek Görevi: İdrar üretme 4-Adı: Deri v ............................ Yiyecekleri ufalaya rak öğütür. KESİCİ d iş l e r Görevi: Terleme _________ | ) KÖPEK DİŞLERİ Etkinlik i YİRMİ YAŞ DİŞLER T , AZI DİŞLERİ ı t Doğru - Y a n İışj .............. 1-Doğru 2-Doğru 3-Yanlış 7-Doğru 8-Doğru 9-Doğru 10-Doğru 11-Yanlış 12-Doğru 13-Yanlış 14-Yanlış 15-Doğru ■.........— ~ '.......................A 4-Doğru 5-Yanlış 6-Yanlış ........................ J Cevap Anahtarı CyQ Etkinlik ^ Boşluk Doldurma ) \ 1-su 2-yaz aylarında 6-böbrekler 7-üretra 3-idrar 4-soğuk 5-atık maddeler 8-iki 9-akciğerler 10-terleme 11-anüs 12-boşaltım T e s t- 3 ÜDT J 1-D 2-A 3-B 10-A 11-B 12-C 1-D 2-D 3-C 10-A 11 -A 12-C 4-C 5-A 6-D 7-B 8-D Etkinlik Boşluk Doldurma --------------------------------------- """n 1-Temas gerektirmeyen 2-Temas gerektiren 3-Temas gerektiren 4-Temas gerektiren 5-Temas gerektirmeyen 6-Temas gerektirmeyen ^............- ... - . - 9-C 13-C 4-D 5-A 6-D 7-A 8-B 9-B Etkinlik I-12N Boşluk Doldurma II-16N III- 20 N Bölüm Boşluk Doldurma 1-kuvvet 2-itme 4-doğadaki 5-çekimi çekme 3-göremeyiz 6-dinamometre 7-ölçülebilen Ünite.. 2 ) Etkinlik ... Doğru - Yanlış Sıralama 3,1,4,2 Etkinlik J IV-4 N Etkinlik [ Etkinlik J 1- © 2 -© 7 -© 8-© 3 -© 4 -© 5 -© 6 -© Tanımlama j A Test -1 1-D 2-B 3-C 4-B 5-A 6-B 7-A 8-D 9-A 10-C Bölüm A Etkinlik & \---- Tanımlama _____ / 1-Sürtünme kuvveti yönü kutu : 25 N B l Ünite.. 2 bardak : 5 N kitap : 15 N — -------- — - 3-Hareket yönü -J 2-Uygulama kuvveti yönü Cevap Anahtarı Etkinlik 1-Sürtünme az olduğu için Maddenin Hâl Değişimi 2-Sürtünme kuvveti 3-Sürtünme kuvvetini azaltmak. Yağlanmış kapı kolay açılır. 4-Sürtünme az olduğu için kayar. Etkinlik 5-Sürtünme kuvvetini artırıp kaymayı engellemek 6-Tekerlek sürtünme kuvvetini azaltır. a. Suyun ısı alarak buhar hâline geçmesine ne ad verilir? (Buharlaşma) b. Gaz hâlindeki bir maddenin ısı vererek sıvı hâle geçmesi olayına ne ad verilir? (Yoğuşma) c. Atmosferdeki su buharının yoğuşarak yağmur, kar, dolu olarak yeryü züne inmesine ne ad verilir? (Yağış) (H A R E K E T) A B C Ç 0 H (N E W T û n) H G F H E M A d. Buluttaki su damlacıklarının donmasıyla oluşan küçük buz taneikle- rinin meydana getirdiği yağış şekli? (Kar) e. Atmosferin yeryüzüne yakın bölgelerinde ani soğuma sonucu su bu K G Ü N E Y J Î I K 1 U M (T E M A s) C B U Z U K A f. Çok küçük su damlacıkları, buz kristalleri ya da her ikisinin karışımın s 0 R T Ü N M e) Ç L T N 0 dan meydana gelen ve havada asılı duran kümelere verilen ad? (Bulut) u N (z E M i n A A A U A i g. Buluttaki su damlacıklarının birleşerek havada asılı kalamayacak şek D C (o i S K E T) K N Z T R i Ş T U Ü U y Z M ç 1 E R S s (D E M i R) D u. E S N E i (p A R A 5 ü T) J F p C L | i ) N M R û û N M L K i G R i C Û (V E R c E K i M i) S u Î 0 p (K U U U E T) 1 ş T harının yoğunlaşması sonucu oluşan hava olayı? (Sis) le dönüşmesi sonucu oluşan yağış şekli? (Yağmur) h. Bir katı maddenin sıvılaşmadan gaz hâline geçmesine verilen isim? (Süblimleşme) ı. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak oluşturduğu buz kristallerine verilen ad? (Kırağı) j. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak oluşturduğu su damlalarına verilen ad? (Çiy) Test - 2 1-B 2-D 3-A 4-A 5-D 6-B H 7-B 8-C Etkinlik Boşluk Doldurma 1-çiy 2-yoğuşma 4-erime 5-su buharı 3-bulut ( Etkinlik Doğru - Yanlış j --- -------- 1-Doğru 2-Yanlış 3-Doğru 7-Doğru 8-Doğru 9-Doğru 10-Doğru 4-Yanlış 5-Yanlış ............. ......- — Test -1 6-Doğru 1-B 2-C 3-C 4-C 5-A 6-B 7-C 8-B 9-D Cevap Anahtarı Etkinlik Ünite.. 3 Boşluk Doldurma t ................. \ 1-Genleşme O Etkinlik 1-Doğru 7-Yanlış 4-7. dakika 5-70 °C 6-Sıvı kaynadığı için 7-Değişmez 8-40 °C Doğru-Yanlış I T e s t- 4 ı<ıı ı»ıı 2-Doğru 3-5. dakika j [J O ........'i »...... . 2-30 °C 3-Doğru 4-0oğru 5-Yanlış 6-Doğru 1-B 2-B 3-C 4-D 10-C 11-A 12-A 13-D 4-D 5-A 6-D 7-C 8-C 9-A 5-D 6-C 7-B 8-B 9-B 8-0oğru _ ______ ______________________________________________________________________ Etkinlik W T e s t- 5 1-D 2-A 3-B 10-A 11-A 12-D Boşluk Doldurma ---------- v 1-erime 2-erime sıcaklığı 4-donma sıcaklığı 5-ayırt edici ............ ........ T e s t- 2 3-donma ...................................... 1-D 2-A 3-A 4-C 5-A Isı ve Sıcaklık ( Etkinlik ^ j | - □ Doğru-Yanlış | □ □ ........... 1-Yanlış 2-Yanlış 3-Doğru 7-Doğru 8-Yanlış 9-Doğru 10-Doğru — — 4-Yanlış — .— 1 5-Yanlış ............. Etkinlik -\ 6-Yanlış ....J Boşluk Doldurma ) ( Etkinlik ...... "S I 1-1 T e s t- 3 2-4 3-2 1-A 4-6 2-D 5-5 3-C 5. Sınıf Ceren : X i i İ - i i ..................- ___________ 6-3 4-D 5-B 6-D Test -1 1-A 2-D Aslı : / Metin : X J ...... . 3-A 4-C 5-A 6-A 7-D 8-B O p LJ { Etkinlik 1 - © Cevap Anahtarı □ 2 < 2 ) J 4 - © 3 - ® 5 '© ............. Etkinlik J Eşleştirme T e s t- 2 2-Opak kapı 1-Saydam kapı E 1-A 2-A 3-A 4-D 5-A 6-A 7-A 8-B 3-Yarı saydam kapı Etkinlik Eşleştirme j Alüminyum folyo : Işığı geçirmez - Opak Peçete : Işığı az geçirir - Yarı saydam Düz ayna : Işığı geçirmez - Opak Buzlu cam : Işığı az geçirir-Yan saydam Şeffaf dosya : Işığı geçirir - Saydam -o 1-Doğru 2-Doğru 3-Doğru 4-Doğru 5-Yanlış 6-Yanlış ] Ünite.. 4 Etkinlik O □ M add eler Etkinlik .... Saydam... Yarı saydam _Opak T I. 3,4,5 Örnek Hava Cam . S.u... Örnek - fr Yağlı kâğıt S islL h a va .. . ß .uz......... II. 2 Örnek -*■ Duvar .lnsâa.y.ii.cu£İu ...... Etkinlik 1 -Büyür 2 - Büyür 3- a-Kaynak engele yaklaştırılır. 1. doğrular 2. saydam madde 3. ışın 4. duvarları 5. yapıldığı 6. opak 7. yarı saydam — ^ b-Engel kaynağa yaklaştırılır. 4- Birden fazla ışık kaynağı olabilir. Birden fazla engel olabilir. 5- Büyüklüğü artar - Şekli değişir. j Cevap Anahtarı ( Etkinlik I Ünite.. 4 s I K K A V N A Ğ Ij C 0 (A y T U T u L M A S 1 K A s (o 0 N y A) A L E G C y A (G E Z E G E N U 0 Í E Y A R A G û L G E N K B S û D N (c 0 L G e ) C Z E § Z M u A R A (S A y D A M § J P i u M 0 S u T E E B C z Û M G G U N E Ş T U T U L M S I ( Etkinlik [ 1-Doğru ^ 2-Doğru 3-Yanlış 4-Doğru Sesin Yayılması Etkinlik Doğru - Yanlış^j 5-Doğru 6-Doğru Benj dogal ses kaynağıyım. Ben, yapay ses kaynağıyım. Ses dalgalar hâlinde her yöne yayılır. Ses boşlukta yayılmaz. Etkinlik A Yaptığım gözlerv\ sonucu sesin hem .DâVâÇİâ... Kem ¿ e .... ............... yayıldığını farkettim. Çapanın sesini duymam, sesin ....ŞJ.YJj§.r.d.Ş..... yayıldığını, sahildeki davulu duymam sesin ...93.?J.Ş.r.Ç!.Ş..... yayıldığını gösterir. Cevap Anahtarı msm. Sesin farklı Ortamlarda Farklı Duyulması Etkinlik G Yanlış □ O 2-Doğru 3-Doğru Doğru-Yanlış G M 4-Yanlış 5-Yanlış 6-Yanlış J 74 Etkinlik IŞIK: 2 ,3 ,4,6,8 ,9 ,10 565:1,2,3,4,5,7,9 T e s t- 5 1-B 2-A 3-B 4-B 5-D f Etkinlik Eşleştirme ] Etkinlik 1-a 2 -e 3 -f 4-c 5 -d 6-e Topraktaki bitki ve hayvan atıklarının çürümesi Etkinlik Etkinlik S E s K K G 0 A L G a) 0 N U s G A K U L A K M i Z E û K D E y s 0 Ğ R U S R L E 5 A S R y A G E M Ü Z T K U K M ç 1 K ü E y A R A D A T G E T E K A i Û D Z G E C M C Z L R § v T u A R A B Û L K E A J A Fayda ve zararı : Besin olarak kullanılır. Ğ 4-Mantar grubu: Hastalık yapan mantar ü u M T G G ü S L T Ş i T R E û N A R A U i M K S 0 M E S T u J 1 | l-Mantargrubu: Küf mantarı Fayda ve zararı : Besinleri çürütür. 2-Mantar grubu: Maya mantarı Fayda ve zararı : Peynir ve ekmek yapılır. 3-Mantar grubu: Şapkalı mantar Fayda ve zararı : Vücuda zarar verir. ilaç üretimi ......... Boşluk Doldurma J ntımrnm Cevap Anahtarı O Etkinlik o 1-Yanlış 2-Doğru 7-Yanlış 8-Doğru 3-Doğru 4-Doğru Etkinlik 5-Yanlış 6-Yanlış Boşluk Doldurma 1-mikroskobik canlılar 2-verem 3-maya mantarı 4-küf mantarı 5-hastalık yapan 6-besin 7-kurutma Etkinlik Etkinlik Eşleştirme i Bazıları beslenmede kullanılır, bazı ları zehirlidir. Sütten yoğurt üretilmesinde kullanılır Penisilin antibiyotiğinin üretiminde kullanılır. Ekmek hamurunun kabarmasını sağlar Üzüm suyundan sirke üretilmesini sağlar. Bademcıklenn şişmesine sebep olur. l-çiçekli 2-çiçeksiz 7-çiçekli 8-çiçekli 9-çiçeksiz 4-çiçeksiz 5-çiçekli 6-çiçekli 10-çiçeksiz 11-çiçekli 12-çiçekli Cevap Yazma 1-A, E,F,L 2-C 3-G, H, J, K 4-A, C, E, F, H, I, J, K, L 5-G 6-A, E, F, L 7-A, E, F, L 8-C 9-B, D, F 10-E,G Meyvelenn küflenmesine sebep olur. T e s t- 2 Test -1 3-çiçekli E tk in lik  -J Hj Mikroskobik canlılar Bebeklerin ağzında pamukçuk oluşturur. Cevap Yazma 1-C 2-D 3-B 4-D 10-A 11-A 12-A 13-C Etkinlik , 4 j | 5-D 6-B 7-D 8-C 1-A 2-D 3-B 4-C 5-A 10-D 11-B 12-B 13-C 14-D 6-D 7-B 8-A 9-C 9-B Eşleştirme ) Etkinlik ^ j | Doğru-Yanlış ih iA o _ mmy Fotosentez yaparak besin üretir. Terle me yaparak su atar ve solunumla ok sijen ile karbondioksit alışverişi yapar. 1-Doğru 7-Yanlış 13-Yanlış Bitkiyi toprağa bağlar. Topraktan su ve mineralleri emer. Bitkinin dik dur masını sağlar. 2-Doğru 3-Doğru 8-Doğru 9-Yanlış 10-Doğru 11-Doğru 12-Doğru 4-Yanlış 14-Doğru 15-Doğru Etkinlik M M .. Bitkinin renkli ve hoş kokulu olması! i m sağlar. Çeşitli üreme olaylanyla to; hum ve meyve oluşturur. 1-çöpler 5-çölleşme 5-Doğru — .................... J Boşluk Doldurma .................. 2-kentleşme 6-yangınlar 6-Doğru 3-kanalizasyon suları 7-canlı sayısı ..... -....................... "N. 4-zehirli gazlar 8-ağaç dikimi 9-toprak kirliliği 10-nesli yok olma tehlikesinde 11-çevreci kuruluşlar Yaprak ve çiçekleri tutar. Yaprak ile kökler arasında su, mineral ve besin lerin iletilmesini sağlar. 12-insan 5. Sınıf Cevap Anahtarı Ünite ..6 T e s t-B |ÜDT Bölüm 1 1 1-A 2-C 3-D 4-B 5-C 6-A 10-C 11-B 12-D 13-D 14-A 15-D 1-D 2-C 3-B 4-B 5-B 6-C 10-D 11-C 12-C 13-D ' vS i t*, "'N .1 M i nJ __ 7-B 7-C 8-D 9-A Ünite ..6 ü Û l Elektrik Devresinde lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler Sıralama 3j>jJ> 4 j> 1-D 9-B Etkinlik f ¡Etkinlik te s t -1 8-C 2-A 3-A 4-D 5-A 6-D 2J 7-A 8-A Cevap Anahtarı Etkinlik r E tk in lik ..................... 1 -elektrikli araç 2- artarsa 3 -azalır 4- değişmez 5- bağımsız değişken 6 -ampul parlaklığı i 7- sabit tutulan V ______ ___ _ _______ -0 —® - ....... J y Doğru - Yanlış 1-Doğru 2-Yanlış 7-Yanlış 8-0oğru 3-Yanlış 4-Doğru 5-Doğru 6-Doğru şc E tk in lik Eşleştirme f a : 3 b: 2 c: 1 ........... ..j Eşleştirme •c E tk in lik Doğru-Yanlış 0 1 Etkinlik Boşluk Doldurma 1 -Ampul 2 -anahtar 3 -açık 4 -azalır 5 -bağımsız 6 -artar 7- pil 8 -ampul parlaklığı 9 -özdeş V .._ .......... J 1-Yanlış 2-Doğru 3-Yanlış 7-Doğru 8-Yanlış 9-Doğru 10-Doğru 4-Ûoğru 5-Yanlış 6-Doğru Etkinlik 1. devre: Işık vermez. Anahtar kapatılmalı 2. devre: Işık vermez. Kablolar kopuk kablo eklenmeli __ J 3. devre: Işık vermez. Ampul yok, ampul takıimalı 4. devre: Işık verir. Etkinlik 1. devre 0 3. devre 0 0" ----------0 —0 --------- Etkinlik — P -H P 4. Z. devre --------0 —0 --------------------------------5. Sınıf devre -----------0 ------------------ hF— .p - v ................ ....— ...... > Anahtar Sayısı: 1 ........... ................ 1. Devre: Ampul Sayısı: 4 Pil Sayısı: 2 2. Devre: Ampul Sayısı: 2 Pil Sayısı: 4 Anahtar Sayısı: 1 3. Devre: Ampul Sayısı: 3 Pil Sayısı: 4 Anahtar Sayısı: 0 - ....................................... .. _____^ _____ __________ _ CfcJ mm Cevap Anahtarı M Etkinlik r------- 0 —'0 “ ^ 0 ----- >l---- i|n— 1\H--- 1\ (— 0 ---------- -H*= .e j.° • s ° i N 1 -0 ---------------------- 0 K J- - 9>- S E M B O L 3> A N A H T A R T e s t- 2 1-D 2-A 3-C 10-D n -D 12-A 4-A 5-B 6-B 7-A 8-D 9-B Ünite.. 7 Kablo Yer Kabuğunda Neler Var? Etkinlik r Etkinlik (a Eşleştirme 4 ^ Û Y r a n a h t a r j s e m b o l E L E V İ Z Y O N Ş I O R (p 0 z i T T F) D E M A A un E V A K P F K (N G A T İ F P E V R E } İ B T (A M P U (M U H E N F B K A V D U Y E II M > III J (nuk Boşluk Doldurma 3- mineralin V 4- kayaçlarda 5- Magma tabakası 6- maden E İ 7- madencilik 8- talk 9- fosil B A 1 0-fosil yakıt 1 1 -Fosillerin 12- paleontoloji R İ 13- radyoaktif 14- taşlaşır 15- taş, krom g V F D İ S) B L O K A F E L E T > 2- kayaç K K F I 1 -Yer kabuğu B İ Etkinlik > n ICevap Anahtarı i • /* Test -1 _ • " “ 'I ________ ________ *40 1-A 2-B 3-B 4-D 10-D 11-C 12-C 13-C 5-D 6-A 7-D 8-B 9-A # \ ünite ..7 ro2yon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi 2- e 3 -a 4-b 5-c Y ayın la rı 1-d Kavram Eşleştirme © Zam bak E tk in lik