Küresel Krizin Temel Nedenleri, Finanansal ve Reel Kesime etkileri
Transkript
Küresel Krizin Temel Nedenleri, Finanansal ve Reel Kesime etkileri
Küresel Krizin Temel Nedenleri, Finanansal ve Reel Kesime etkileri ve Krize karşı Korunma Yöntemleri İstanbul İktisatçılar Zirvesi İstanbul, 21-22 Mayıs, 2009 Vefa Tarhan Northwestern University and Loyola University Chicago Ralph Marotta Professor of Finance ©Vefa Tarhan, 2009 1 Gündem 1. Küresel Krizin Fotoğrafı 2. Ekonominin Yakın Geçmişteki Başarısı 3. Ekonominin Yumuşak Karnı 4. Krizin Ekonomiye Etki Kanalları 5. Krizden Korunma Korunma Yolları ©Vefa Tarhan, 2009 2 Bu Kriz Değişik • Bu kriz genellikle boyutu açısından1929 krizi ile karşılaştırılıyor • Ama bence bu bir elma/armut karşılaştırması oluyor • Bu günkü dünyada ülkelerin hem reel sektörleri hem de finansal sektörleri iç içe: Globilizasyon • Dolayısıyla dünyanın bir ucunda bir Ülke hapşırdığında bir başka ülke hızla nezle oluyor ©Vefa Tarhan, 2009 3 Krizin Fotoğrafı ©Vefa Tarhan, 2009 4 Bu Kriz… • Bu kriz ise dünyan ın finansal ve reel kesimlerini kasıp kavuruyor • Örnek olmadığı için bilemiyoruz, ama hem en derin hem de en uzun süreli kriz olma potansiyeli var • Hiç bir ülke bu krizin etkilerinden muaf olamadı ©Vefa Tarhan, 2009 5 Borsalarda buharla şan değerler • 2008 başından bu yana IMKB’deki şirketlerin değeri $287 $Milyardan $97 Milyara düştü • 2007 sonunda 8 şirketin değeri $10 Milyarın üstündeyken • Şu anda bu miktarın üstünde olan hiç bir şirket yok • Rusya ve Brezilya borsalarda aynı dönemde değerlerinin 2/3’unu kaybetti • ABD’deki kayıp $9 trilyon civarında • 2008 başından bu yana tüm dünya borsalarındaki düşüş $26.5 trilyon ©Vefa Tarhan, 2009 6 Bu krizin de ğişik olduğu işaretleri • Bu rakamın boyutunu anlamak için ABD GSMİH’nın $14 trilyon • Küresel ekonominin büyüklü ğünün $60 trilyon olduğunu hatırlamak yetiyor • Borsa kayıpları çok yüksek olmas ına rağmen esas problem bu değil • Esas problem kredi pazarlar ının bir “nükleer kış” ortamında olması • Bu durum devam ederse, şirketler kısa ve uzun vadeli kredi bulamazlarsa, reel kesim çöker ©Vefa Tarhan, 2009 7 Olağan üstü bir kriz • 25 Eylülde 3 aylık ABD hazine bonosunun f aizi gün içinde eksi, gün sonunda sıfır oldu • 26 Eylül Cuma günü General Motors şirketinin tahvilleri için 5 yıllık sigorta primi %38’e ulaştı. • Bu şu demek oluyor: GM’in $10 milyonluk tahvilini sigorta ettirmek için (yani şirket ödeme yapamazsa ödemeyi size bu sigort ayı satan yapacak) 5 sene sürecinde senede $3. 8 milyon dolar ödemeniz gerekiyor ©Vefa Tarhan, 2009 8 Global “Ekonomik Lâle Devri”nin Sonu Geldi • 1990-2007 döneminde enflasyon, faizler, volatilite çok düşük, büyüme yüksek olarak gerçekle şti • Ama o günlerin sonu geldi. • Global ekonomiler son y ılda büyük bir şok yaşadı: • ABD’de başlayan ve dünyaya yay ılan kredi krizi • Veriler kredi krizinin Finansal boyutunun bile sonunun gelmediğini gösteriyor. • Finansal kriz reel sektör sahillerine ulaşmaya başladı • AB’nin durumu ABD’den daha da kötü olabilir • AB Türkiye ekonomisi için çok daha önemli ©Vefa Tarhan, 2009 9 Bu Krizin İsmi • Bu krize önce likidite krizi adını verdiler • Ancak bu krizin esas nedeni likidite azl ığı değil tam tersine likidite bollu ğu idi • Likidite bollu ğu riskin dü şük fiyatlandırılmasını tetikledi • ABD’nin cari açık problemi var • Ancak cari açık finansman problemi yok • Ama cari açık yine de problem : Yatırım problemi • ABD bazlı varlıklara yatırımlar arttıkça fiyatlar yükseldi ve getiriler düştü • Yatırımcılar: getirileri nasıl artırabıliriz? • 1. Finansal kald ıraç arttı • 2. Riskin fiyatı düştü: yatırımcılar aldıkları riske orant ılı bir tazminat talep etmediler ©Vefa Tarhan, 2009 10 Fed’in Krizdeki Rolü • Fed de yangına körükle gitti: LTCM, İnternet balonu, gayrimenkul balonu • Kriz şu anda bir güvensizlik krizine dönü ştü • Guvensizlik krizi ile nas ıl savaş edebileceğimizi bilmiyoruz • Para politikası çalışmıyor • Fed ne kadar para sürerse sürsün bankalar kredi vermekten korkuyorlarsa şirketler kredi bulamıyor • Faizler neredeyse %0 (Fed-funds faizi %1) ©Vefa Tarhan, 2009 11 Reel Mortgage Faizleri ve ABD’ye Sermaye Girişleri (%GSİMH) 10% 10% Real Mortgage Rate 8% 8% 6% 6% 4% 4% Foreign Fund Inflows (%GDP) 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 19 93 19 92 19 91 19 19 19 19 19 -2% 90 0% 89 0% 88 2% 87 2% ©Vefa Tarhan, 2009 -2% 12 ABD Finansal Sektörü ©Vefa Tarhan, 2009 13 ©Vefa Tarhan, 2009 14 ©Vefa Tarhan, 2009 15 ©Vefa Tarhan, 2009 16 ©Vefa Tarhan, 2009 17 ©Vefa Tarhan, 2009 18 ABD Reel Sektörü ©Vefa Tarhan, 2009 19 ©Vefa Tarhan, 2009 20 ©Vefa Tarhan, 2009 21 ©Vefa Tarhan, 2009 22 ©Vefa Tarhan, 2009 23 Yakın Geçmişin Türkiye Ekonomisi ©Vefa Tarhan, 2009 24 2002-2007 Dönemininin Ekonomik Başarı Listesi • On senelerdir yüzde 80 ’lerde seyreden enf lasyon tek haneli rakamlara dü şürüldü • 2001’de -%9.5 olan büyüme hızı 2002-2006 döneminde ortalama olarak %7.5 olarak gerçekle şti (kümulatif büyüme hızı %34 oldu) • özelleştirmeden elde edilen gelirler 2006 sonu itibar ıyle 18 milyar doları aştı • 2001’de çok cüzü bir rakam ı temsil eden do ğrudan yatırımlar 2005 ’de 10 milyar dolar, 2006 ’da 20 milyar dolardı. (2007’de 22 milyar) • 2001 sonunda 19 milyar dolar olan Merkez Bankası döviz reservleri 2008’de 80 Milyar dolara yükseldi • Bankacılık sektöründe önemli yapısal reformlar yapıldı ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 25 Başarıların Temel Nedenleri • Politik İstikrar • Dünyada Son 15 Yılda “Ekonomik Lâle Devri” – ve Düşük enflasyon volatilite – Düşük faiz ve özsermaye maliyeti – Yüksek büyüme hızı • 2001 Reforml arının Meyvesi • Mali Disiplin ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 26 Başarıların Başarısızlıkları • Enflasyon haricindeki makro başarılar yeteri kadar mikro seviyeye indirilemedi • Yüksek büyüme hızı işsizlik oranını indirmedi – Resmi Oran 1995: %7.6, 2000: %6.5, 2009 ilk çeyrek’te %16.1 • İhracat yerine ithalât boyutlu büyüme • Büyüme finansmanı: Tasarruf? Cari Açık? • Doğrudan yatırımların tanımı ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 27 Çözüm Bekliyen Kronik ve Yeni Problemler • • • • • İşsizlik vergi reformu ihtiyacı kayıt-dışı ekonomi Cari açık Sermaye piyasalarında sıcak paranın hakim durumu • Özel sektörün dövi z borcu • Aşırı değerli YTL (son aylardaki düşüşe rağmen) ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 28 Ekonomik Politika • Ekonomik politikalar statik olamaz, dinamik olmak zorunda • Üstelik 2001 yapısal reformlarının mirası tükendi • Belirli bir süre sonra f aydasını yitiren politikaların yeniden design edilmesi gerekir • Yapısal reformlar bir duraklama devrine girdi • Uzun soluklu yeni ekonomik polit ikaya ihtiyaç var • Türkiyenin notu doğrudan yatırımları çekici seviyede değil • Zaten yabancı yatırımcının risk iştahı kalmadı ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 29 Ekonominin “yumuşak karnı” • İkiz cari açık ve açığın finansmanı problemleri • Yeterince gelişmemiş sermaye piyasaları • Sıcak paranın hakimliği (hisselerin %70 ’i, tahvillerin %34’u) ve ürkekliği • Gerçek doğrudan yatırımlara ihtiyaç • Özel sektörün döviz borcu • Aşırı değerli YTL • Tasarruf düşüklüğü, yüksek tüketici kredisi • Bu problemler birbirinden tamamen bağımsız değil ©Vefa Tarhan, 2009 30 Cari Açığın Nedenleri • YTL’nin yüksek değeri ihracatı cezalandırıp ithalatı teşvik etti • Dövizin ucuz olması ithalatın üretim girdilerine bağlılığını artırıyor • Emtia-enerji-gıda fiyatlarına hassasiyet • Türkiye son 5 yılın gıda malı ithalatı: $22B • Niçin Türkiye ABD’nin orta-batısı gibi dünyanın gıda anbarı olamasın? ©Vefa Tarhan, 2009 31 Cari Açık Nasıl Finanse Edilir? • • • • • Doğrudan Yatırımlar Portföy yatırımları (“sıcak para”) Özel sektörün dövi z kredisi Bankacılık sektörünün d öviz kredisi Reserv varl ıklarlarda değişmeler (resmi reservler ve IMF kredi leri) • Ödemeler dengesinde bir de “net hata ve noksan” kalemi var ©Vefa Tarhan, 2009 32 Cari Açığın Finansmanı Problemi (Genel Yaklaşım) • Gittikçe artan cari açığın finansman ı sürdürülemez • Bilhassa kredi ile finanse edilmesi sürdürülemez • Doğrudan yatırımlar: Ama politik ve ekonomik istikrar şart • Sıcak Para ürkek • Sermaye piyasalar ının geliştirilmesi • Tasarruf artıran politikalar- finansal ürünler ©Vefa Tarhan, 2009 33 Geçmişte kullanılan cari aç ık finansman kaynaklar ı Bunlar ilerde kullanılabilecekmi? ©Vefa Tarhan, 2009 34 Özel sektörün Döviz Borcu • 2008 ilk çeyreği itibariyle reel kesim döviz borcu: – Kısa vade: $24.8 Milyar – Orta-Uzun vade: $ 87.1 – 2001: 7.6(kisa) + 22.6 = $30 Milyar • Finansal Kesim (2008 ilk çeyrek): – Kısa Vade: $15.2 Milyar – Orta-Uzun vade:$45 • Toplam özel kesim:$172 ($40 Kısa) son rakam $191B • Kamu: $74.3 • TCMB: $16.7 • ÜlkeToplam $ borcu:$263 Milyar 172/263 =özel %6535 ©Vefa Tarhan, 2009 ©Vefa ©Vefa Tarhan, Tarhan 2009 36 Sermaye Piyasasının Geliştirilmesi • Tasarruf oranı%17, gelişmiş ülke ortalama %30 • Üstelik bu tasarrufun tümü mali sektöre girmiyor • Pazarların derinleşmesi ve yaygınlasması • Sermaye piyasası sıvı: yük bankaların sırtına biniyor – Mali sektörün %80 ’nini bankalar olu şturuyor • Özel sektörün tahvil piyasalarından dışlanması • Arz:Yeni finansal ürünler - opsiyonlu tahviller? • Talep: vergi teşvikli emeklilik ve sağlık fonları? • Fayda hem piyasalara hem de dev letin emeklilik yükümlüğüne ©Vefa Tarhan, 2009 37 Problemler Ba ğlantılı • • • • • Ucuz döviz,ithal. boyutlu ihrc. → Cari Açık Ucuz döviz,serm. Piy. → özel kesim $ borcu Gelişmemis Serm. Piyas. → düşük tasarruf Yüksek faiz, carry trade → ucuz döviz Ekonomik - Politik istikrars ızlık → kredi ile finanse edilen cari açık • Ucuz döviz, sıcak para, özel kesim $ borç → kur risk kırılganlığı ©Vefa Tarhan, 2009 38 Küresel krizin ekonomiyi etkileme kanallar ı • Ekonomimizin 2001’e oranla çok daha sağlam bir temelde olduğu bir gerçek • Ancak buna rağmen yepyeni ve olumsuz gelişmelerin de ortaya çıkmış olduğunu da kabul etmek zorundayız. • Benim görüşümce bu küresel kriz bu yeni problemler kanalıyla ekonomiyi etkileyecek. • Bu kanalları şu sekilde sıralamak mümkün: Cari açık problemi, cari açığın finansmanı problemi, ve Özel sektörün dış borç problemi, kredi konusunda global güvensizlik problemi ©Vefa Tarhan, 2009 39 Kriz etki kanallar ı • Bitmeyen Kısır Döngüler: • Tüketimdeki düşüş ve kredi musluğunun kapanması / maliyetinin artması → yatırımlarda düşüş→işsizlikte artış→tüketim, yatırım azalması • Döviz borçlarının servisinde yaşanacak zorluk→bankacılık sistemine etkisi→Kredilere etkisi→Yatırım, tüketimde düşüş, işsizlikte artış • Cari açığın finansmanını problemi→yatırım, tüketim düşüşü, işsizlik artışı ©Vefa Tarhan, 2009 40 Döviz değerlerindeki geli şmeler cari açığı hangi yönde etkiler? • Zor bir soru • Fiyatlar açısından ihracat ı çoğaltıp ithalatı azaltması, cari açığı olumlu yönde etkilemesi gerekir • Ancak, fiyata rağmen ihracat daralabilir – ihracatımızın %50’si AB ülkelerine • AB ükeleri ekonomileri durgun olacak belki de daralacak • ihracatımız ithalat kaynaklı • ihracatımız girdi maliyetlerini karşılamıyor • ihracat artarsa ithalat da artabilir • Girdi maliyetleri – enerji fiyatları düştü ancak dolar pahaland ı Tarhan, 2009etkiledi 41 • Son gelişmeler ihracat©Vefa ı olumsuz Döviz değerlerindeki geli şmeler cari açığın finansmanına etkisi? • • • • • • Malesef bu konuda iyi haber yok Doğrudan yatırımlar – Olumsuz Sıcak para – olumsuz Özel sektorun döviz kredisi bulabilmesi – olumsuz Bankaların döviz kredisi bulmas ı – olumsuz Ükenin cari aç ığını finanse edebilmesi icin büyük bir tehlike kaynağı • Ayrıca, YTL kredilerinde de zorluk (faiz, yenilememe, geri cağırma) baslad ı • Tüm bu faktörler reel sektörü çok zor günlerin beklediğini gösteriyor ©Vefa Tarhan, 2009 42 Özel sektörün döviz borcu – Finansal kesim • Bankaların sermaye oranlar ı sağlıklı olmasına rağmen finansal sektör için büyük bir tehlike kayna ğı • $191 Milyar dolar döviz borcu • $60 Milyarı kısa vadeli • Faiz ödeme güçlüğü • Ana para ödeme güçlüğü • Bu şirketlerin YT L kredileri de var • Dövizkredisini ödemekteki güçlükler • YTL kredilerine de ta şacak • Finansal sektörün tüketim kredileri de var ©Vefa Tarhan, 2009 43 Özel sektörün döviz borcu – Reel kesim • • • • • • • • • Kredinin servisinde yaşanacak güçlükler Kredi fiyatlarındaki artış İç ve dış kaynaklı kredilerin donması Reel sector için çok olumsuz Kredinin servisinde yaşanacak güçlükler Kredi fiyatlarındaki artış İç ve dış kaynaklı kredilerin donması Reel sector için çok olumsuz İşşizlik, İşsizliğin tüketime ikincil etkisi vs. aşılması zor bir kısır devre ©Vefa Tarhan, 2009 44 Küresel kriz … • Bu nedenlerle ve bu kanal larla • • • • – Cari açık, cari açığın finansmanı, döviz bazlı kredi, kredi maliyetlerindeki artış, kredinin donması Sanıyorum finansal sekt örü Daha da önemlisi reel sektörü olumsuz olarak etkileyecek Bu gerçeği kabul etmek ve krizin etkisini asgari seviyede tutatacak tedbirler alınmalı Teşhiz edilmeyen hastalık tedavi edilemez ©Vefa Tarhan, 2009 45 Krizden Korunma Yolları: Kısa Vade • • • • IMF ilişkisi Mevduat sigortası Para politikası Reel sektör problemleri birinci planda olmalı • Faiz indirimleri, enflasyon korkusu? • Sermaye piyasasının geliştirilmesi • Bir Kriz önleyici bir fonunun kurul ması ©Vefa Tarhan, 2009 46 Krizden Korunma Yolları: Uzun Vade • İlerde krizlerin daha sık olacak • Uzun vadede çözüm “yumuşak karnın” adeleye dönüşmesi • ihracat politikası – mukayeseli avantaj ımız olan ürün ve hizmetlerin belirlenmesi • Gıda fiyatları artmaya devam edecek – Tarım büyük fırsat • Tarımda büyük altyap ı yatırımları yapılmalı • Eğitim politikas ı – genç ve eğitilmiş bir nüfusumuz mu var yoksa genç ve diplomal ı bir nufusa sahibiz? • Dünya çapında üniversiteler – araştırma kavram ı nedir? • Tüm üniversitelerin YÖK ’ün denetimine ihtiyacı var mı? ©Vefa Tarhan, 2009 47
Benzer belgeler
Vefa Tarhan - ISTANBUL REstate
• Küresel ekonominin büyüklüğünün $60 trilyon olduğunu hatırlamak yetiyor • Borsa kayıpları çok yüksek olmasına rağmen esas problem bu değil • Esas problem kredi pazarlarının bir “nükleer kış” orta...
Detaylı