ÖZET: MAKÜ Eğitim Fakültesi`nden: “Yrd. Doç. Dr
Transkript
ÖZET: MAKÜ Eğitim Fakültesi`nden: “Yrd. Doç. Dr
ÖZET: MAKÜ Eğitim Fakültesi’nden: “Yrd. Doç. Dr. Rıza OĞRAŞ Bu çalışmada, Divan şairlerinin sahip oldukları mesleklerin mahlâs seçimine etkisini araştırmak için 3485 şairin biyografik bilgileri incelenmiş ve meslek-mahlâs ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bazı mahlâsların meslek adı olması ve bazılarının da o mesleği çağrıştırmasından hareketle yazdıkları şiirlerde görülen etkiler tespit edilmiştir. Farklı mesleklerin mahlâs olarak kullanılmasından hareketle Divan şiirininmeslek grupları ve toplumdaki yaygınlığı belirlenmeye çalışılmıştır.” ABSTRACT: Assoc. Prof. Rıza OĞRAŞ academician at Education Faculty of MAKU reports ‘In order to search the effect of occupation of the Divan poets on the their choice of pseudonyms, the biographies of 3485 poets have been investigated and the relation between the occupation and pseudonym has been tried to identified in this research. Considering that some pseudonyms are occupational terms and some of them evoke some occupations; the effects on their poems are identified. Based on the fact that some occupations are used as pseudonyms the prevalence of Divan poem on the occupational groups and the community has tried to be determined.’ (Translated by: BURDİL) Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59 Şairlerin takma ad olarak kullandıkları mahlâslar, onların dünya görüşlerini ve hayat felsefelerini barındıran ipuçları taşırlar. Divan şairleri içinde mahlâs kullanmayıp kendi adlarını kullanan şairler görülse de pek çok şair mahlâs seçerken, fizikî ve psikolojik özellikleri, ilgilendikleri konular, varsa bağlı oldukları mezhep veya tarikat, usta veya hoca saydıkları kişilerin tavsiyesi gibi durumlardan etkilenmişlerdir. Şairlerin meslekleri, mahlâs seçimini etkileyen bu faktörlerden sadece biridir. Ayrıca şairin kendi mesleği yanında baba mesleği de mahlâs seçiminde etkili olabilmektedir. Mesleklerin mahlâs seçimine etkisini araştırmak üzere Divan şairlerinin tespiti için önce Türkçe şair tezkireleri1 başta olmak üzere bu tezkirelerin içeriği hakkında bilgi veren kaynak eserler2 taranmış; şairlerin hayatları ile ilgili bilgilerin tamamlanabilmesi için biyografik eserler3 ansiklopediler4 mahallî kaynaklar ve diğer kaynaklar5 da gözden geçirilmiştir. 3700 şairin biyografik bilgileri incelenmiş ve meslek-mahlâs ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bazı mahlâsların meslek adı olduğu gibi bazılarının da o mesleği çağrıştırdığı görülmüştür. Bu yüzden mahlâsı ile mesleği aynı olan veya birbirini çağrıştıran 133 şair tespit edilmiş ve incelenmiştir. Çalışmaya konu edilen şairlerin meslek etkisiyle mahlas alma sebepleri şu başlıklarda toplanmaktadır: Asker olduğu için, attar olduğu için, ayakkabıcılık yaptığı için, babası cerrahlıkta usta olduğu için, babası kâğıtemini olduğu için, babası müneccim olduğu için, balmumcu ve şekerci olduğu için, başdefterdar olduğu için, beylerbeyi olduğu için, çeşnicibaşı olduğu için, dânişment olduğu için, demirci esnafından olduğu için, din görevlisi olduğu için, doğancı olduğu için, dönemin ileri gelenlerinin hizmetinde bulunduğu için, Ebussuûd Efendi’den mülâzım olduğu için, elbise satarak geçimini sağladığı için, fetihlere katıldığı için, geçimini canbazlıkla sağladığı için, hac emini olduğu için, hâfız olduğu için, hattat olduğu için, hekim olduğu için, helvacı olduğu için, hey’et ilmiyle uğraştığı için, ilmiye sınıfına mensup olduğu için, ipekçi olduğu için, kadı olduğu için, kâtip olduğu için, kethüda olduğu için, kimyager 1 Halûk İpekten, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu, Turgut Karabey, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara; Abdülkadiroğlu, Abdülkerim, İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li Zeyl-i Zübdeti’l-eş’âr, AKMB Yayınları, Ankara, 1999; Arslan, Mehmet, Mecma-ı Şu`arâ ve Tezkire-i Üdebâ, Sivas, 1994; Çapan, Pervin, Mustafa Safâyî,Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min fevâ’idi’l-eş‘â)r, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 2005; Erdem, Sadık, Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994; Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye (Hazırlayan: İlhan Genç), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı: 220, Ankara, 2000; İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şâirleri, Dergâh Yayınevi, İstanbul, 1988; İnce, Adnan, Tezkire-i Sâlim, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, 1977; İsen, Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’n Tezkire Kısmı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 93 Tezkireler Dizisi-Sayı: 2, 1994; Oğraş, Rıza, Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u, Burdur, 2001; Tuman, Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî (Hazırlayanlar: Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2001; Yılmaz, Kâşif, Güftî ve Teşrîfâtü’ş-şuarâsı, AKMB Yayınları, Ankara, 2001. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60 olduğu için, mahyacılık sanatında usta olduğu için, musahip olduğu için, musikide başarılı olduğu için, müderris olduğu için, muid olduğu için, müftü olduğu için, mühürdar olduğu için, nakkaş olduğu için, na’than olduğu için, nişancı olduğu için, ressam olduğu için, saray hocalığı yaptığı için, sipahi olduğu için, sipahi zümresinde duacı olduğu için, terzi olduğu için, vâiz olduğu için vb. Çok sayıda meslek bulunduğundan meslek-mahlâs ilişkilerinin açıklıkla ortaya konulabilmesi için meslekler gruplar halinde ve aynı mahlâsı kullanan şairlerin karışmaması için de şairin asıl adı, ölüm tarihi, doğduğu yer, mesleği gibi bazı tanımlayıcı bilgiler sütun başlığı olarak verilmiş ve bilgiler bütünlük arzetmesi için tablolar halinde sunulmuş ve yorumlanmıştır. Meslekler, 1. İlmiye Mensupları (Mülâzım, Dânişment, Müderris, Kadı, Kazasker, Şeyhülislâm) 2. Saraya mensup olanlar 3.Bürokratlar 4. Asker Şairler 5. Esnaf ve Serbest Meslek Erbabı 6. Din Adamları gibi başlıklar halinde daha önce yapılan bir sınıflandırmaya6 uyularak sıralanmıştır. Bundan başka baba mesleğini seçenler de Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler başlığı altında incelenmiştir. Şairlerin meslek gruplarına göre mahlâs alma sebepleri ve dağılımları tablolar halinde şöyle gösterilmiştir: 2 İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu, Turgut Karabey, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara; Ayan, Hüseyin, Tezkireler, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Edebiyat Bölümleri Ders Notları: 60, Erzurum, 1984; İpekten, Halûk, İsen, Mustafa, Kılıç, Filiz, Aksoyak, Hakkı, Eyduran, Aysun, Şair Tezkireleri, Grafiker Yayınları, Ankara, 2002; Kılıç, Filiz, XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998. 3 Sâkıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân, Mısır, 1283; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yayınevi, İstanbul, 1975; Canım, Rıdvan, Edirne Şairleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1995. 4 Komisyon, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yayınevi, İstanbul; Komisyon, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, AKMB Yayınları, Ankara. 5 Kurnaz, Cemal, Türküden Gazele, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997; Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, I, Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1973; İsen, Mustafa, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997. 1. İlmiye Mensupları (Mülâzım,Dânişment, Müderris, Kadı, Şeyhülislâm) 2. Saraya mensup olanlar (Saray hocası, çelebi, doğancıbaşı) Tablo: 2’de görüldüğü gibi şairler, Saraydaki görev İlmiye mensuplarında meslekler, bir silsile halinde leri ile ilgili meslekleri mahlâs olarak seçmişlerdir. Daniş, yer aldığı için şairlerin birden fazla mesleğe mensup olma- saray hocalığı yaptığı için; Kandî, çeşnicibaşı olduğu için; sı mümkündür. Çünkü kadı veya müderris olmadan önce Muhlisî, Şehzade Sultan Bayezid’in muhlis dostu olduğu mülâzim veya dânişment olmak gerekir. için; Necmî, Hey’et ilmiyle uğraştığı için ve Toganî, sarayda doğancı olduğu bu mahlâsları seçmişlerdir. Ölüm Mahlası Asıl Adı Ârif Mehmet Şerif Ağa Ârif Tarihi . Doğduğu Yer Şairin Mesleği Buhara Kadı . Hâce Ârif Mehmet Emin . Kadı Ârif Seyyid Mehmet 1714 Kadı Ârif Feyzullah 1769 Müderris 1824 Kadı Ârif Hâfız Mehmed 1551 Acem Müderris, Kadı, Hattat Hâfız Mehmed 1887 Antep Müderris XVII. yy Merzifon Müderris, Kadı XVI.yy Edirne Mülâzım, Müderris Hâfız Hıfzî Mehmed Hükmî Molla MehXVI.yy med Gelibolu Kadı İlmî Mehmet Efendi 1597 Edirne Müderris, Kadı İlmî Yahya 1597 İstanbul Müderris İlmî Ahmed 1600 Edirne Müderris, Kadı İlmî Mehmed 1721 Ermenek Müderris İlmî Ahmed 1738 Trabzon Müderris Kâşif Ömer 1881 Konya Müderris, Kadı Muhtârî Mehmed 1679 Bursa Muîdî Mehmed XVI.yy Müderrisî Yahya XVI.yy Nâib Mehmed Nasuhî Su’ûdî Mehmed Mahlası Asıl Adı Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği Dâniş Süleyman 1766 . Saray Hocası, Kâtip Kandî XVI.yy Vardaryenicesi Çeşnicibaşı Muhlisî XVI.yy . Çelebi Necmî . Bursa Saray Hocası, Müderris, . Aksaray Doğancıbaşı Toganî Ahmed Tablo: 2 Saraya mensup olanlar(Saray hocası, çelebi, doğancıbaşı) 3. Devlet Görevlileri ve Bürokratlar 3.1. Kâtip Şairler Devlet Görevlileri ve Bürokratlar grubunda olup meslek-mahlâs etkileşimini yansıtan kâtip şairlerin çokluğu dikkati çekmektedir. Kâtiplik yapan 18 şair bu meslekle ilgili mahlâs kullanmışlardır. 2 Kâtib, 5 Kâtibî mahlâslı şair meslek adını aynen kullanmışlar; 1 Fasîh, 2 Fasîhî, 2 Lisânî, 1 Meşkî, 1 Nüvîsî, 2 Râkım, 2 Vâsıf mahlâslı şair ise kâtiplik mesleğini çağrıştıran mahlâsları seçmişlerdir. Mahlası Asıl Adı Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği Kadı Fasîh Ahmed 1699 İstanbul Divan Kâtibi Üsküp Mülâzım, Muîd, Müderris Fasîhî Ahmed . İstanbul Divan Kâtibi Fasîhî Mehmed 1693 . Divan Kâtibi Trabzon Müderris Kâtib Süleyman 1802 İstanbul Kâtip 1715 İstanbul Mülâzım, Müderris, Kadı Kâtib Mustafa 1701 Bursa Kâtip 1698 İstanbul Mülâzım, Kadı Kâtibî Mustafa . Sinop Kâtip, Muallim Hasan XVI.yy Manastır Divan Kâtibi . Mülâzım, Müderris, Kadı Kâtibî 1591 Kâtibî 1499 Bursa Kâtip, Hattat Kâtibî 1563 İstanbul Kâtip, Kaptan Tablo: 1 İlmiye Mensupları (Mülâzım, Dânişment, Müderris, Kadı, Şeyhülislâm) Kâtibî Mustafa 1667 Bosna Kâtip Lisânî Ahmed XVI.yy Adana Kâtip 1609 İstanbul Kâtip 1596 Tokat Kâtip 1564 Edirne Kâtip XIX. yy . Divan Kâtibi 1846 . Kâtip . Bursa Kâtip 1717 İstanbul Kâtip Tablo: 1’de görüldüğü gibi ilmiye sınıfı içerisinde Lisânî Yahya yer alan 23 şairden 6’sı Ârif mahlâsını, 5’i de İlmî mahlâsını Mehmet kadılık ve müderrislik ile bağlantı kurarak seçmişlerdir. Mü- Meşkî Çelebi derrisî ve Muîdî mahlâslarını da 1’er şair meslek adı olarak Nüvîsî Yunus tercih etmişlerdir. Su’ûdî, Ebussuûd Efendiden mülâzım ol- Râkım Abdulaziz duğu için ve Kâşif, Derslerdeki başarısı yüzünden bu mah- Râkım İbrahim lâsları almışlardır. Diğer mahlâslar da ilmiye sınıfı meslekle- Vâsıf Ahmed rini ilgilendirmekte veya çağrıştırmaktadır. Vâsıf Abdullah Hekimlikle ilgili mahlâsları kullanıp devlet hizmetin- Tablo: 3. Kâtip Şairler de bulunan veya bulunmayan şairler, hekim şairler grubuna dahil edilmişlerdir. 3.2. Kethüda ve Musahip Şairler Kethüda olduğu için Emîn, Emnî, Muhlisî, Nedîm ve Ülfetî mahlâsını kullanan 5 şair vardır. Bu mahlâslar anlamca kethüdalıkla ilgili olduğu için tercih edilmiştir. Musahip olduğu için 2 Hemdemî ve 1 Yakînî mahlâslı şair vardır. 4. Asker Şairler Duâyî, Sipahi zümresinde duacı olduğu için; Esîrî, düşman elinde esir kaldığı için; Gâzî, beylerbeyi olduğu için; Fedâyî, Gâzî, Gazi Âşık Hasan, Hâfız, Hayâtî, Kevserî, Mîrî, Serîrî, Sipâhî, Sipâhî, Tîgî veFütûhî de sipahi oldukları için bu mahlâsları seçmişlerdir. Mahlası Asıl Adı Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği Emîn Mehmed . . Kethüda Emnî Mehmed 1692 Diyarbakır Kethüda Muhlisî Mehmed 1687 . Kethüda, Defterdar, Vezir Nedîm Mahmud 1837 . Kethüda Fedâyî Ülfetî Hüseyin . . Kethüda Derviş Beyzade Gâzî Lâzimî 1542 Edirne Kethüda Hemdemî Mehmed 1657 İstanbul Musâhib Hemdemî Derviş Dede 1679 Üsküp Kâtip, Musâhib Edirne Musâhib, Külâh Dikici Yakînî Hüseyin 1569 Tablo: 4. Kethüda ve Musahip Şairler Mahlası Mehmed 1721 İstanbul Mühürdar, Musâhib Şairin Mesleği Duâyî . Hamîd Sipahi Esîrî XVI.yy Anadolu Asker Ali Bâlî 1562 Edirne Sipahi Şehsüvar Bey-zâde 1660 Çankırı Vâlî Gâzî 1664 Rumeli Beylerbeyi Gazi Âşık Hasan XVII. yy Temeşvar Asker Filibe Kaptan, Beylerbeyi, Vezir . İstanbul Sipahi Ahmet Paşa 1631 Hayâtî 3.3. Nişancı Şairler Nişancı olduğu için 3 Nişânî ve 1 Sun’î mahlâsını kullanan şair vardır. Mühürdar olduğu için 1 Nigînî mahlâslı şair vardır. Nigînî Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Hâfız Asıl Adı Kevserî Ali Murtaza XVI.yy İstanbul Sipahi Mîrî Mehmed 1671 Bosna Sipahi Serîrî . Manisa Sipahi Sipâhî XVII. yy Edirne Sipahi Sipâhî Hüseyin 1605 İstanbul Sipahi Tîgî Mehmed 1611 Üsküp Sipahi, Müteferrika Fütûhî XVI.yy Asker Nişanî Mehmet 1481 Karaman Nişancı, Vezir, Müderris Tablo: 7. Asker Şairler Nişânî Mehmed 1541 Amasya Nişancı, Vezir Müderris Nişânî Mustafa 1568 . Nişancı, Tezkireci . Kastamonu Kâtip, Nişancı 5. Esnaf ve Serbest Meslek Erbabı Bu meslek grubunda yer alan şairler, çok farklı mesleklere sahip oldukları için benzer meslekler aynı tablolarla gösterilmiştir: 5.1. Hekim Şairler Sun’î Tablo: 5. Nişancı Şairler 3.4. Defterdar Şairler Hac emini olduğu için Harîmî, başdefterdar olduğu için Cûdî; Divan Kâtibi, Elçi ve Hattat olduğu için Hattî mahlâsını kullanan birer şair vardır. Muammada usta olup defterdarlık yapan Zihnî ve Sırrî de bu gruba dahil edilmişlerdir. Mahlası Asıl Adı Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği 1 Cûdî XIX. yy . Başdefterdar 1 Harîmî 1512 Bursa Hac Emîni 1 Hıfzî Mehmed 1752 İstanbul Memur 1 Hattî Mustafa 1760 Urfa Divan Kâtibi, Elçi, Hattat 1 Duhânî Ahmed 1520 . Kâtip, Defterdar 1 Sırrî İbrahim 1699 İstanbul Defterdar 1 Zihnî Bali . İstanbul Defterdar Tablo: 6. Defterdar Şairler Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 62 Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği Devâî XVI.yy . Tabip Hakîm 1523 Kazvin Hekimbaşı Mahlası Asıl Adı Hakîm İsa 1649 Sakız Hekim, Kâtip, Muhasebeci Şifayî Abdulbakî 1664 Edirne Hekimbaşı, Mühürdar Şifayî Ömer 1746 Bursa Hekim Şifayî Mehmed 1667 İstanbul Hekimbaşı, Müderris Şifayî Şaban 1704 Ayaş Hekim, Müderris, Kadı Tabîbî Abdi . Filibe Kadı, Hekim Tablo: 8. Hekim Şairler Tablo: 8’de görüldüğü gibi hekimlik mesleğini birebir karşılayan Hakîm ve Tabîbî; hekimliği çağrıştıran Devâî ve Şifâyî mahlâsları şairlerce seçilmiştir. Bu şairlerin bir kısmı hekimlik dışında başka mesleklere de sahiptir. Hekimlikle ilgili kavramların şiirlerinde de kullanmışlardır. Manisa Muradiye Darüşşifasında hekimlik yapan Şifâyî Mehmed Çelebi (ö.1667), Sabâ rüzgârı, servinin deliliği var deyip tahrik edince ırmak, zincir ile servinin ayağını bağladı, derken mesleğinin özelliğini şiirinde yansıtmaktadır: Servin cünûnı var deyü tahrîk idüp sabâ Zencîr ile ayağını bend itdi cûybâr7 Şifâî Abdülbaki Efendi (ö.1644), hekimbaşılık ve mühürdarlık yapmıştır. Taze fidan üstüne gül nasıl güzel yakışırsa taze dilber koluna dağ yaktığında öyle yakışır derken yara anlamındaki dağ kelimesini kullanmıştır: Tâze dilber koluna dâğ yakarsa yakışır Gâyet a’lâ yaraşır tâze nihâl üstüne gül8 5.2. Ressam veya Nakkaş Şairler Tablo: 9’da yer alan Levnî, Nakşî ve Sun’î nakkaş ve ressam oldukları için bu mahlâsları seçmişlerdir. Levnî, aruz ve hece vezni ile şiir yazan şairlerdendir. Hece vezni ile yazdığı Tekerleme adlı şiirinde nakış, hüner ve üstat kelimelerini kullanarak meslekî konumunu çağrıştırmaktadır. Yağlıya nakış nakışa ipek Üstada hüner hünere emek Levnî’ye güzel güzele döşek Döşeğe yorgan ne güzel uymuş9 Mahlası Asıl Adı Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği Levnî Abdülcelil Çelebi 1733 Edirne Nakşî Ahmed XVI.yy XV. yy Sun’î Harîrî Doğduğu Yer Şairin Mesleği XV. yy Bursa İpekçi Kâlâyî Mehmed Emîn Refî’ 1821 İstanbul Kumaşçı Kabâyî Süleyman 1620 Edirne Elbiseci Siyabî Mehmed XVI.yy Merzifon Terzi Tablo: 11 Şekerci veya Helvacı Şairler 5.5. Diğer Mesleklerden Şairler Rahîk, içtikten sonra güzel bir koku bırakan cennet şarabının adıdır. Attarlık yapan Rahikî de bundan etkilenerek bu mahlâsı seçmiştir. Huffî, ayakkabıcılık yaptığı için; Hadîdî, demircilik yaptığı için; Hâdimî, Kanber Ali’ye hizmet ettiği için; Zencîrî, ip üzerinde zincir ile canbazlık yaptığı için; Râsim, hattat olduğu için; Resîm, kuyumcu olduğu için ve Fennî, mahyacılıkta usta olduğu için bu mahlasları kul¬lanmıştır. Hadîdî (ö.1814), demirci esnafından olup güzel sesli, musikiye aşina ve hoş sohbet ümmî bir şairdi. Çıraklarına nağme eşliğinde çekiçlerini örs üzerindeki demirlere intizam ile vurdurur, Sıhhat-i dil kahr ile her hizmete mutâd olur Âhenî eşgâl gûnâgûne korlar nâr ile beyti gibi makama uygun güzel şiirler ve şarkılar okuturdu10. Demircilikle ilgili kelimeleri şiirlerinde ustaca kullanmıştır. Doğduğu Yer Şairin Mesleği Nakkaş, ressam Rahîkî Âşık Çelebi 1546 İstanbul Attar İstanbul Muvakkıt, Nakkaş Bursa Nakkaş Hafî/Huffî Çelebi 1483 Edirne Ayakkabıcı, Kadı, Müderris Hadîdî 1814 Diyarbakır Demirci Hadîdî 1533 Ferecik Demirci, kâtip Hâdimî XVI.yy Bağdat Hizmetçi Zencîrî . . Canbaz Doğduğu Yer Şairin Mesleği XV. yy Bursa İpekçi Kâlâyî Mehmed Emîn Refî’ 1821 İstanbul Kumaşçı Kabâyî Süleyman 1620 Edirne Elbiseci Siyabî Mehmed XVI.yy Merzifon Terzi 7 TDEA:c.8, s.155 8 TDEA:c.8, s.155 9 TDEA, c. 6, s. 86 Harîrî Ölüm Tarihi Ölüm Tarihi Ölüm Tarihi Tablo: 10. Terzi Şairler Asıl Adı Asıl Adı 5.3. Terzi Şairler Kabâyî, elbise satarak geçimini sağladığı için; Kâlâyî, kumaşçı olduğu için; Harîrî, ipekçi olduğu için ve Siyabî, terzi olduğu için meslekleriyle ilgili mahlâsları seçmişlerdir. Asıl Adı Mahlası Mahlası Tablo: 9. Ressam veya Nakkaş Şairler Mahlası 5.4. Şekerci veya Helvacı Şairler Kandî, şekerci; Hüseynî ve Şehdî, helvacı oldukları için bu mahlâsları seçmişlerdir. Râsim Mehmed 1775 İstanbul Saray Hocası, Hattat Resîm Mustafa 1717 Bursa Kuyumcubaşı 1598 Edirne Mahyacı Fennî Tablo: 12 Diğer Mesleklerden Şairler 6. Din Adamları Tablo:6’da yer alan şairlerin mahlâsları ile meslekleri ve mahlâsı alma sebepleri arasında birebir uyum vardır. Hâfız, Hıfzî, Duâyî, Pendî, Nasuhî, Müftî ve Makâmî dinî konularla ilgili kavramlardır ve mesleklerle örtüşmektedir. Mahlası Asıl Adı Duâyî Duâyî Hâfız Mustafa Hâfız Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Şairin Mesleği XV. yy Bursa Muarrif 1481 Bursa Muarrif XVIII. yy Üsküdar Hatip 1543 Konya Mesnevihan 8. Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler Osmanlı döneminde bazı meslekler babadan oğula geçmekteydi. Tablo: 8’de görüldüğü gibi Tıraşî ve Arif, baba mesleğini devam ettirmişlerdir. Bu etkinin dışında babasının mesleğindeki şöhretinin etkisiyle o mesleği mahlâs edinmiş şairler vardır. Emînî, sipahi olduğu halde babası kâğıt emini olduğu için bu mahlâsı almıştır. Nücûmî’nin mesleği bilinmemektedir ve babası müneccim olduğu için bu mahlâsı seçmiştir. Hâfız İsmail Müşfik 1876 İstanbul Müezzin, Kâtip Hıfzî Hâfız Mehmed 1807 Ayaş Müsevvid, Kâtip, Hatip Pendî Mehmed 1635 İstanbul İmam XVI.yy Serez İmam, Hatip Tıraşî XVIII. yy Afyonkarahisar Müftü, Müderris Emînî 1717 Üsküdar Vâiz Makâmî Müftî Abdullah Vehbi Efendi Nasuhî Tablo: 13 Din Adamları Mahlası Asıl Adı Fütûhî Ârif Ölüm Tarihi Doğduğu Yer XVI.yy . Ahmed XVIII. yy . Hâfız Ebubekir XVIII. yy Manastır XVIII. yy İstanbul Hâfız Mahmut 1635 Vardaryenicesi Hâfız Mustafa 1654 Bursa Hâfız 1744 Galata Hâfız 1881 . Fazlî 1605 . Sarfi . Acem Muammâyî Ali Fethullah Ölüm Tarihi Doğduğu Yer Baba Mesleği Şairin Mesleği XVI.yy Gelibolu Cerrah Cerrah, Yeniçeri 1599 İstanbul Emîn Sipahi XVI.yy Canik Müneccim . 1562 . Hattat Nakkaş, Hattat Tablo: 15 Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler Hâfız Hâfız Mustafa Nücûmî 7. Mesleği Bilinmeyenler Tablo: 7’de yer alan şairlerin meslekleri kaynaklarda açıkça belirtilmemiştir. Ancak meslekleriyle ilgili ipuçları verilmiştir. Hâfız mahlâsını seçen şairlerin meslekleriyle ilgili olarak bazı tahminlerde bulunulabilir. Kur’an’ı hıfz etmiş din görevlisi, kadı, müderris veya bazı sır sayılabilecek bilgileri yazıya aktaran kâtip sınıfından görevli olabilir. Çünkü kâtiplerin seçiminde sır tutma özelliği önemliydi. Fütûhî, fetihlere katıldığı için; Fazlî, muamma ve tarih düşürmede başarılı olduğu için; Sarfi, muamma, aruz ve kâfiyede başarılı olduğu için; Muammâyî, muammada usta olduğu için; Zamîrî, remlde yetenek sahibi olduğu için ve Senâyî ise na’than olduğu için bu mahlâsları seçmişlerdir. Mahlası Asıl Adı XVI.yy Tire Zamîrî XVI.yy Çankırı Senâyî . Kastamonu Tablo: 14 Mesleği Bilinmeyenler SONUÇ Divan edebiyatında meslek ve mahlâs ilişkisini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmada, Divan şairlerinin sahip oldukları mesleklerin mahlâs seçimine etkisi araştırılmıştır. Bu yüzden mahlâsı mesleğinden farklı olan ve kendi adını mahlâs olarak kullanan şairler dikkate alınmamıştır. Meslek ve mahlâs benzerliği olan 133 şairin 50 farklı mesleğe sahip olduğu görülmüştür. Bazı şairlerin birden fazla mesleğe sahip olduğu görülmüş ve onlar da belirtilmiştir. Şairler tarafından herhangi bir meslekle ilgili mahlâs seçilmesi ve bu mesleklerin çeşitlilik göstermesi, Divan edebiyatının toplumun her kesiminde yaygın olduğunu gösteren hususlardan biridir. Divan edebiyatında kullanılan mana ve mazmunlar bir noktaya kadar ortak olsa da şairler, meslekleriyle ilgili kavramları ustaca kullanarak meslek, mahlâs ve mana bağlamında başarılı şiirler yazmaya muvaffak olmuşlardır. Mesleği ve mahlâsı aynı olan şairlerin şiirlerinde meslekleriyle ilgili kavramları kullanmaları, mesleklerinin etkisini ve sosyal hayatla kucaklaşmalarını gösteren ipuçları olarak görülebilir. 10 Hayber, Kasım, Tezkire-yi Şuarâ-yı Âmid, Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 1996, s. 268 Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 64 KAYNAKLAR ABDÜLKADİROĞLU, Abdülkerim, İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li Zeyl-i Zübdeti’l-eş’âr, AKMB Yayınları, Ankara, 1999. ARSLAN, Mehmet, Mecma-ı Şu`arâ ve Tezkire-i Üdebâ, Sivas, 1994. Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yay., İstanbul, 1975, 3 c. ÇAPAN, Pervin, Mustafa Safâyî,Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min fevâ’idi’l-eş‘â)r, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 2005. ERDEM, Sadık, Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994. Hayber, Kasım, Tezkire-yi Şuarâ-yı Âmid, Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 1996. İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şâirleri, Dergâh Yay., İstanbul, 1988. İNCE, Adnan, Tezkire-i Sâlim, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, 1977. İPEKTEN, Halûk, İSEN, Mustafa, KILIÇ, Filiz, AKSOYAK, Hakkı, EYDURAN, Aysun, Şair Tezkireleri, Grafiker Yayınları, Ankara, 2002. ____________, İSEN, Mustafa, TOPARLI, Recep, OKÇU, Naci, KARABEY, Turgut Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara. İSEN, Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’n Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 93 Tezkireler Dizisi-Sayı: 2, Ankara 1994. ___________, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997. KILIÇ, Filiz, XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998. Komisyon, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler, Isimler, Eserler, Terimler, Dergâh Yayınevi, Istanbul, 1981. Komisyon, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, AKMB Yay., Ankara, 2003. OĞRAŞ, Rıza, Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u, Burdur, 2001. Sâkıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân, Mısır, 1283. SOLMAZ, Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i Şuarâsı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 330 Tezkireler Dizisi: 10, Ankara 2005. YILMAZ, Kâşif, Güftî ve Teşrîfâtü’ş-şuarâsı, AKMB Yayınları, Ankara, 2001.