Türkiye`de üst düzey kad›n yöneticiler
Transkript
Türkiye`de üst düzey kad›n yöneticiler
ARAfiTIRMA Türkiye‘de üst düzey kad›n yöneticiler HAYAT KABASAKAL kabasaka@boun.edu.tr Nisan 2004‘de ‹ngiltere‘de Ashgate yay›nc›l›k taraf›ndan "Women in Management Worldwide" adl› kitap yay›nland›. Kitab›n Türkiye‘deki kad›n yöneticiler ile ilgili bölümünde, Bo¤aziçi Üniversitesi, ‹flletme Bölümü ö¤retim üyelerinden Hayat Kabasakal‘›n kat›ld›¤› bir çal›flma yer al›yor. 44 • Leaders May›s 2004 Türk kad›n›, geliflmekte olan di¤er ülkelerin ve özellikle de di¤er ‹slam ülkelerinin kad›nlar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda önemli siyasi, yasal ve sivil haklara sahiptir. Ö¤retim üyeli¤i, doktorluk, avukatl›k gibi birçok prestijli meslek grubu incelendi¤inde, Türk kad›n›n›n birçok geliflmifl Bat›l› ülke kad›n›na k›yasla bile çok daha yüksek oranlarda temsil edildikleri görülmektedir. Ancak, Türkiye‘deki kurumlar incelendi¤inde, kad›nlar›n say›sal yo¤unluklar›na orant›l› olarak yönetimde yer almad›klar› ortaya ç›kmaktad›r. Yönetim kademelerinde yukar› do¤ru ç›kt›kça, durum kad›nlar aleyhine daha da fazla bozulmaktad›r. Üstelik bu cam tavan, kamu, özel sektör ve sivil toplum kurumlar› aras›nda bir ayr›l›k gözetmeksizin varl›¤›n› hissettirmektedir. Özel Sektörde Kad›n Yöneticiler Özel sektörde çal›flan kad›n yöneticilerin oran› hakk›nda yap›lm›fl kapsaml› bir çal›flma bulunmamakla birlikte, farkl› zamanlarda yap›lan baz› araflt›rmalar bu oran›n ne kadar düflük oldu¤una iflaret etmektedir. S. Özbaflar ve Z. Aksan 1970‘lerde ‹stanbul ve çevresindeki 48 sanayi kuruluflunda yapt›klar› araflt›rmada, kad›nlar›n bu iflyerlerinde toplam ça- l›flanlar›n yüzde 25‘ini oluflturdu¤unu, ancak yönetim kademelerinde temsile gelince, bu oran›n orta kademede yüzde 14, üst kademede ise yüzde 4‘e düfltü¤ünü bulmufllard›r. Benzer bir bulgu M. Dilber taraf›ndan saptanmakta ve 1960‘lar Türkiye‘sinde, üst düzey yöneticilerin sadece yüzde 4‘ünün kad›n oldu¤unu belirtmektedir. 1980‘lere gelindi¤inde, F. Tabak taraf›ndan yine sanayi sektöründe yap›lan bir çal›flmada, 100 kifliden fazla personel çal›flt›ran yerlerde kad›nlar toplam personelin yüzde 17‘sini olufltururken, yönetici düzeyinde bu oran yüzde 15‘e, üst düzey yöneticiler aras›nda da yüzde 3‘e düflmektedir. Daha küçük firmalarda ise üst düzey yönetim kademelerinde kad›nlara rastlanmamaktad›r. 1990‘lar›n bafl›nda Tabak ve arkadafllar› taraf›ndan yap›lan bir baflka çal›flmada 100‘den fazla sanayi kuruluflu incelenmifl ve kad›nlar›n üst düzey yöneticilerin yüzde 4‘ünü oluflturduklar› bulunmufltur. Ücretli çal›flan kad›nlar›n daha yo¤un olarak görev ald›¤› servis sektöründe de durum sanayiden pek farkl› de¤ildir. Örne¤in, bankac›l›k ve sigortac›l›k‘ta H. Kabasakal, N. Boyac›giller ve D. Erden taraf›ndan 1992‘de yap›lan bir araflt›rmaya ??????? RESEARCH Women in Management in Turkey göre kad›nlar, çal›flanlar›n yüzde 43‘ünü oluflturduklar› halde, orta kademe yöneticilikte yüzde 26, üst düzeyde ise yüzde 4 oran›nda yer almaktad›rlar. Tüm bu çal›flmalara bak›ld›¤›nda, her ne kadar belirtilen istatistikleri bire bir karfl›laflt›rma olana¤› yoksa da, üst düzey kad›n yöneticilerin oran›nda son 30 y›lda hiçbir art›fl olmad›¤› göze çarpmaktad›r. Siyasette Kad›n Türkiye kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n› tan›yan ilk Müslüman ülkedir. Türk kad›n› belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakk›n› 1930‘da, genel seçimlerde seçme ve seçilme hakk›n› da 1934‘te elde etmifltir. Birçok geliflmifl Bat› ülkesindeki kad›nlara k›yasla Türk kad›n› siyasete kat›lma hakk›n› çok daha önce alm›flt›r. Ancak, Türk siyasi hayat›nda kad›nlar›n temsil oran› çok düflük seviyelerde kalm›flt›r. Türk parlamentosunun tarihçesine bak›ld›¤›nda, kad›nlar›n en yüksek temsil oran› yüze 4.6 ile 1935 y›l›nda gerçekleflirken, en düflük oran ise yüzde 0.6 ile 1950 y›l›nda elde edilmifltir. Kad›nlar›n yerel yönetimlerde temsil oran› da genel seçimlerle paralellik tafl›maktad›r. 1999 y›l›nda seçilen belediye baflkanlar›n›n sadece yüzde 5.5‘i kad›n iken, belediye meclislerinde yer alan kad›n oran› yüzde 1.6‘da kalmaktad›r. 2004‘te gerçekleflen son yerel seçimlerde tüm iller aras›nda sadece bir ilde kad›n belediye baflkan› seçilmifltir. Sivil Toplum Kurulufllar›nda Kad›n Yöneticiler Türk kad›n›n›n uzmanl›k gerektiren baz› mesleklerde, geliflmifl Bat›l› ülkelerdeki hemcinslerine oranla bile daha s›kl›kla görüldükleri bilinmektedir. M. Koray‘›n yapt›¤› bir araflt›rmaya göre kad›nlar tüm eczac›lar›n yüzde 60‘›n›, hekimlerin yüzde 19‘unu, difl hekimlerinin yüzde 30‘unu ve avukatlar›n yüzde 34‘ünü oluflturmaktad›r. Oysa kad›nlar›n, ba¤l› olduklar› meslek odalar›n›n yönetim kurullar›nda temsil oranlar› çok düflüktür. Meslek odalar›n›n yönetiminde yer alan kad›n oranlar›, eczac›l›kta yüzde 20, hekimlikte yüzde 6, difl hekimli¤inde yüzde 9, avukatl›kta ise yüzde 7‘dir. Türkiye‘deki etkin baz› odalara bak›ld›¤›nda, ‹stanbul Ticaret Odas› meclisindeki kad›n oran› yüzde 8, TÜS‹AD‘da ise sadece yüzde 0.6‘d›r. Bu kurulufllar›n devlet politikalar›n›n saptanmas›nda rol oynad›klar› göz önüne al›nd›¤›nda, flirketlerin stratejik önemi olan bu odalarda ve kurumlarda neredeyse tamamen erkek yöneticilerin yer almas› önemli bir bulgudur. Kamu Sektöründe Kad›n Yöneticiler Türk bürokrasisi ve kamu sektörüne bak›ld›¤›nda, kad›nlar tüm memurlar›n yüzde 33.1‘ini olufltururken, alt, orta ve üst düzey yöneticilerin ancak yüzde 27.5‘i kad›n bürokratt›r. Kad›n yöneticilerin oran›, alt yönetim kademesinden yukar› do¤ru hiyerarflide t›rmand›kça keskin bir biçimde düflmektedir. Tablo Women in Turkey have many political, legal, and civil rights compared to other developing nations and Islamic countries. Professionalization of women in the Turkish Republic carried a significant importance in terms of the modernization project of the country. Considering some of the prestigious professions, 60 per cent of pharmacists, 19 per cent of physicians, 30 per cent of dentists, 34 per cent of lawyers, and 23 per cent of professors are women in Turkey. For all the successes of women in prestigious occupations it is not reflected to the same degree in decisionmaking positions. While women are accepted in high skill and technical professions, when it comes to decision making for others, their representation drops sharply. For example, M. Koray compared the rate of women in professions with their representation in their professional boards and found that the rate of representation fell to 20 per cent in pharmacy, 6 per cent in medicine, 9 per cent in dentistry, and 7 per cent in law. Turkish women are underrepresented in managerial positions like in all countries around the world. Furthermore, women‘s representation in management positions falls sharply at the upper echelons of the hierarchy. A glass ceiling exists in all sectors, including the public and private sectors as well as nongovernmental organizations. Women Managers in the Private Sector Several small-scale studies conducted at different times point to the scarcity of top women managers in the private sector. Studies conducted in 1960s, 1970s, 1980s, and 1990s show that the ratio of women employed in executive positions in the private sector does not surpass 4 per cent and that there has been no increase in their representation levels in the past 30 years in the manufacturing sector. Even in sectors like banking or insurance, that traditionally employs high numbers of women; the percent of top women managers is close to 3 or 4 per cent. There is a sharp decrease in women‘s presence as the position gets to be more strategic and involves decision-making responsibility for large groups of people and significant amount of resources. Women in Politics Turkey was the first Islamic country to grant women the right to vote; and one of the few countries in the world with suffrage in the 1930s. Turkish women were granted these rights even much earlier than their counterparts in many western countries. On the other Leaders May 2004 • 45 ARAfiTIRMA hand, the proportion of women elected to the Turkish parliament was very low and did not surpass approximately 4 per cent over the years. Women Managers in the Public Sector In the Turkish bureaucracy and public sector, women bureaucrats constituted 27.5 per cent of all supervisors, middle, and upper level managers in 1996. The representation of women at managerial ranks decreases sharply as one goes up in the hierarchy from supervisory level to middle and upper levels. While women‘s representation at supervisory levels was 37.1 per cent, it fell to 13 per cent for department heads, 7.6 per cent for general managers, and 2.1 per cent for General Secretary of Ministries. An analysis of the key managerial positions in the public sector reveals that women‘s representation in the higher levels of the public career ladder is rather low. As seen in Table 2, there are only 3 women rectors (3.3 per cent), 8 women chief ambassadors (21 per cent), 7 women district managers (1 per cent), while no there are no women in positions of governorship or even assistant governorship. Demographic Characteristics of Top Women Managers Top management positions are available only to a very restricted group of women in Turkish society. When profiles of this restricted group are analyzed, it is seen that most of these women did not have to compromise their personal lives as wives and mothers for their careers. Most executive women in Turkey are married and have either one or two children. Several studies conducted in western societies show that given the immense household demands on married women, most women feel the need to make a choice between their careers and private life. On the other hand, the availability of low-paid maids in Turkey allows women managers to delegate the housework and child-rearing responsibilities to the fulltime employed maids. Furthermore, due to the strong familial ties prevalent in Turkish society, grandmothers and aunts provide support in household responsibilities, particularly in child rearing. In other words, top women managers in Turkey should be able to move up by the effort of other women. Women top managers in Turkey have high socioeconomic origins, reflected in their fathers‘ prestigious occupations, their elite educational background, and their urban upbringing. Women managers interviewed by Sönmez and F. Tabak received their degrees from highly prestigious high schools or universities. Most went to schools with "AngloSaxon" traditions. Some pursued their college 46 • Leaders May›s 2004 TABLO I Kamu Sektöründe Kad?n Yöneticiler (%) KAMU SEKTÖRÜNDE KADIN YÖNET‹C‹LER (%) 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Müsteºar Müsteflar Genel Müdür Genel Müdür ªube Müdürü fiube Müdürü ªef fief Toplam Toplam Kaynak: Devlet Personel Baflkanl›¤›, Kamu Personeli Anket Sonuçlar›, 1996 1‘de de görüldü¤ü gibi, kad›nlar fleflerin yüzde 37.1‘ini olufltururken, bu oran flube müdürleri aras›nda yüzde 13, genel müdürler aras›nda yüzde 7.6, müsteflarlar aras›nda ise yüzde 2.1‘e kadar inmektedir. Kamudaki baz› kilit yöneticilik pozisyonlar› ele al›nd›¤›nda, kad›nlar›n yok denecek kadar az olduklar› görülmektedir. Örne¤in, 2000 y›l›nda sadece 3 kad›n rektör (yüzde 3.8), 8 kad›n büyükelçi (yüzde 4.3), 49 kad›n dekan (yüzde 9.8) ve 7 kad›n kaymakam (yüzde 1) bulunurken, vali veya vali yard›mc›s› görevlerinde hiç kad›n bulunmamaktad›r (Tablo 2‘ye bak›n›z). rinde yukar›ya ç›kt›kça ve stratejik kararlar›n al›nd›¤› mecliste temsil, kamu ve özel sektörde genel müdür ve genel müdür yard›mc›l›¤› veya sivil toplum kurulufllar›nda yönetim kurulu üyeli¤i gibi kilit pozisyonlara bak›ld›¤›nda kad›nlar›n temsil oran›n›n büyük oranda ortadan kalkt›¤› görülmektedir. Kamu sektöründe, siyasette, özel sektörde ve sivil toplum kurulufllar›nda üst düzey kad›n yöneticilerin oran› yüzde 4‘ü geçmemektedir. Üstelik kad›nlar›n ücretli iflgücüne kat›l›m› düzenli olarak artmakla birlikte, üst düzey yöneticilik oranlar›nda y›llar itibariyle bir de¤ifliklik gözlenmemektedir. Cam Tavan Üst Düzey Kad›n Yöneticilerin Ortak Demografik Özellikleri Türkiye‘deki çeflitli meslekler ve sektörler incelendi¤inde, kad›nlar›n uzmanl›k gerektiren mesleklerdeki temsil oranlar›n›n yüksek oldu¤u görülmektedir. Teknik ve uzmanl›k gerektiren görevlerden ayr›l›p, yöneticilik kademele- Türkiye‘de üst düzey yönetici pozisyonlar›na ç›kmay› baflarm›fl kad›nlar›n profilleri incelendi¤inde, bu bir avuç kad›n›n meslekleri ile aile yaflamlar› aras›nda bir seçim yapmak zorunda kald›klar› RESEARCH ??????? TABLO 2 KAMU SEKTÖRÜNDEK‹ BAZI MESLEKLERDEK‹ ÜST DÜZEY KADIN YÖNET‹C‹LER (%) Kamu Sektöründeki Baz? Mesleklerdeki Üst Düzey Kad?n Yöneticiler ( %) 12 10 8 HAYAT KABAKASAL KİMDİR? Who is Hayat Kabasakal? 6 4 ² 1978 - ‹flletme Lisans›, Bo¤aziçi Üniversitesi ² 1979 - ‹flletme Yüksek Lisans›, Bo¤aziçi 2 0 education or graduate studies in the United States or the United Kingdom. Socioeconomic origin is a more important determinant of status in Turkey than gender. A study conducted by H. Kabasakal indicates that socioeconomic variables play a more significant role in shaping organizational relationships and career development compared to gender in Turkey. Probably because of this reason, almost all top women managers describe, "not experiencing any disadvantages of being a women in moving to the top." Their elite background provided them the advantage. < Büyükelçi Büyükelçi Vali/Vali ValiYard›mc›s› / V. Yard?mc?s? Kaymakam Kaymakam Rektör Rektör Dekan Dekan Kaynak: KSSGM (Kad›n Statüsü ve Sorunlar› Genel Müdürlü¤ü), Türkiye‘de Kad›n, 2001 söylenemez. Ço¤u üst düzey kad›n yönetici evli ve çocuklu bir yaflam sürdürmektedir. Her ne kadar erkek yöneticiler aras›nda evlilik oran›n›n daha fazla oldu¤u görülse de, Türk kad›n yöneticiler aras›nda evlilik oran›, endüstrileflmifl Bat› toplumlar›ndaki kad›n yöneticilerden fazlad›r. Bunun nedenleri aras›nda, Türkiye‘deki ucuz iflgücü dolay›s›yla evde düflük ücretli temizlik iflçisi çal›flt›rabilme olas›l›¤› bulunmaktad›r. Di¤er bir neden, Türkiye‘de aile iliflkilerinin çok güçlü olmas› ve büyükanneler, teyzeler, halalar gibi di¤er aile üyelerinin çocuk bak›m› ve aile ifllerinde yard›mc› olmalar›d›r. Di¤er bir deyiflle, Türkiye‘deki üst düzey kad›n yöneticiler düflük ücretle çal›flan veya gönüllü olarak destek veren di¤er kad›nlar›n eme¤i sayesinde özel hayatlar› ve meslekleri aras›nda bir seçim yapmadan yükselme olana¤›na sahiptir. M. Sönmez ve F. Tabak‘›n incelemelerine göre, tepe noktalara ç›kmay› baflarm›fl kad›nlar›n ço¤u "Anglosakson" kökenli lise ve yüksekokullarda okumufl, bir k›sm› da daha sonra ABD ya da ‹ngiltere‘de yüksek lisans e¤itimlerini sürdürmüfllerdir. Türkiye‘de üniversite e¤itiminin s›n›fsal eflitsizlikleri yans›tt›¤› göz önüne al›nd›¤›nda, bu kad›nlar›n üst sosyo-ekonomik s›n›flardan geldikleri de ortaya ç›kar. Ayr›ca, Arbak ve arkadafllar›n›n yapt›klar› çal›flmada kad›n yöneticilerin erkeklere oranla daha üst sosyoekonomik s›n›flardan geldikleri belirtilmektedir. Türkiye‘de sosyal s›n›f›n, cinsiyete k›yasla daha güçlü bir statü arac› oldu¤u ileri sürülebilir. Türkiye gibi s›n›flar aras›ndaki farkl›l›klar›n daha keskin oldu¤u toplumlarda, sosyal s›n›f etmeninin kurumlardaki iliflkilerin oluflmas›nda cinsiyete oranla daha belirleyici bir rol oynamas› beklenmelidir. Belki de bu nedenle Türkiye‘deki kad›n yöneticiler, yükselirken "kad›n olman›n dezavantaj›n›" hiç yaflamad›klar›n› belirtmektedirler. Üst s›n›flara mensup olmalar› onlara kariyerlerinde gerekli olan "avantaj›" sa¤lamaktad›r.< Üniversitesi ² 1984 - ‹flletme Doktoras›, Minnesota University, ABD ² 1984 - Ö¤retim üyeli¤i, ‹flletme Bölümü, Bo¤aziçi Üniversitesi ² Halen Bo¤aziçi Üniversitesi ö¤retim üyesi olarak görev yapan Prof. Hayat Kabasakal‘›n çal›flma ve araflt›rma alanlar›, "Yönetim ve Örgütsel Davran›fl", "Kad›n Araflt›rmalar›", "Liderlik", "Kültür" ve "Afet Yönetimi"dir. Kendisi, lisans, lisansüstü, doktora, E-MBA ve ETM programlar›nda ders vermektedir. ² Son yay›n›; "Women in Management Worldwide", Nisan 2004, bölüm 5, sayfa 273293, Ashgate Publishing Company, www.ashgate.com ² 1978 - B.A., Department of Management, Bo¤aziçi University ² 1979 - M.A., Department of Management, Bo¤aziçi University ² 1984 - Ph.D., Department of Strategic Management and Organizational Behaviour, Minnesota University, U.S.A. ² 1984 - Faculty Member, Department of Management, Bo¤aziçi University ² Prof. Hayat Kabasakal is currently lecturing in Bo¤aziçi University, Department of Management. Her teaching and research interests are in the fields of "Management and Organizational Behaviour", "Gender", "Leadership", "Disaster Management", and "Culture". She offers courses in undergraduate, MBA, Doctorate, E-MBA and ETM (Engineering Technology Management) programs. ² Latest publication; "Women in Management Worldwide, April 2004, Section 5, pages 273293, Ashgate Publishing Company, www.ashgate.com Leaders May 2004 • 47