Fabrika İmalat Teknikleri Ders Notu
Transkript
Fabrika İmalat Teknikleri Ders Notu
RĐZE ÜNĐVERSĐTESĐ RĐZE MESLEK YÜKSEKOKULU ELEKTRĐK PROGRAMI FABRĐKA ĐMALAT TEKNĐKLERĐ DERS NOTU ÖĞR.GÖR HÜSEYĐN KÖSOĞLU 2009 1 1. BAĞLANTI ELEMANLARI 1.1. Vidalar Üzerine sağ veya sol yiv (diş) açılmış silindir veya konik parçalara vida denir. Diğer bir ifade ile üzerine diş açılmış burmalı çividir. Endüstrinin vazgeçilmez bir elemanıdır. Metal olarak yapıldığı gibi artık günümüzde plastik çeşitleri de kullanılmaktadır. Vida saat yönüne doğru döndüğünde ilerliyorsa biz buna sağ yönlü vidalar deriz. Eğer saat yönünün tersine döndüğünde ilerliyorsa biz buna sol yönlü vidalar deriz. Endüstride genelde sol vidalar kullanılmaz. Şekil 1.1: Demir çubuktan vida yapımı Saat yönünde dönen taşa şekil 1.1’deki gibi bir çubuğu döndürerek sürtersek vidayı elde etmiş oluruz. Pratikte resim 1.1’de görülen elemanlara vida denirken, mühendislikte vida denilince aklımıza diş açılmış kısım gelmektedir. Şimdi bu diş açılan kısımların çeşitlerini inceleyelim. 1.1.1. Vida Çeşitleri Vidalar, dişlerine açılan yiv çeşitlerine göre birden fazla şekilde imal edilir. Resim 1.1: Vida çeşitleri 1.1.1.1. Sistemlerine Göre Vidalar Standart üretimi olan iki çeşit vida vardır. Bunlar metrik ve withworth vidalardır, endüstride en çok kullanılan ise metrik vida çeşididir. 1.1.1.1.1. Metrik Vidalar Üçgen diş şekilli bir vida olup tepe açısı 60° olan eşkenar bir üçgendir. Dişlerin uçları üçgen yüksekliğinin 1/8 i kadar kırılmış, cıvataya açılan dişlerin dipleri çentik etkisini azaltmak ve imalatı kolaylaştırmak için yuvarlatılmıştır. 1.1.1.1.2. Şekil 1.2: Metrik vida Withworth Vidalar Withworth vida: Vida profili tepe açısı 55° olan ikizkenar bir üçgendir. Dişlerin baş ve dipleri üçgen yüksekliğinin 1/6 sı kadar kırılarak yuvarlatılmıştır. Withworth vidalar günümüzde yerini metrik vidaya bırakmış olup ancak yedek parça ve benzeri imalatta kullanılmaktadır. Vida çapları, parmak (inç) ölçü sistemine göre ölçülendirilmiştir. Hatve ayrıca vida ekseni doğrultusundaki parmaktaki (inçteki) diş sayısına göre de ifade edilebilir. Dişlerinin uç açısı 55° ve ikizkenar üçgen şeklinde olan vidalara Withworth vidalar denir. 1.1.1.2. Profillerine Göre Vidalar Vidanın dişinin dolu olan kısmının veya boş olan kısmının biçimine göre değişik vida çeşitleri vardır. Kare vida yuvarlak vida. Trapez vida. Testere vida. Yuvarlak vida Üçgen vida. 2 1.1.1.3. Kullanım Yerlerine Göre Vidalar Hareketli ve bağlantı vidaları olarak iki çeşittir. 1.1.1.3.1. Hareketli Vidalar Hareketli vidalar genel olarak, makinelerde güç ve hareket iletmek için kullanılır. Vida dişlerinin arası kalın ve açıktır. Örnek verecek olursak mengenelerde, preslerde, krikolarda…vb gibi yerlerde kullanılan vidalar hareket vidalarıdır. 1.1.1.3.2. Bağlantı ( Tesbit Vidaları ) Makine elemanlarının birbirine bağlantısında kullanılır. Pano raylarının tesbitinde, panoların yerine tesbitinde, kısacası bir vida ile bir makineyi çok uzun süreli tesbitlemek istediğimiz her yerde kullanılırlar. Vida dişlerinin arası Şekil 1.3: Withworth vida oldukca sık ve incedir. Kuvvetli bağlantı yapmaya elverişlidir. Eğer vidalamanın yapıldığı yerde sıvı veya gaz özelliğinde, akışkan bir maddenin sızma olasılığı varsa mutlaka bir tesbitleyici vida kullanmamız gerekir. 1.1.2. Vida Özellikleri Yapımı kolay oluşu nedeniyle hassas olmayan ve orta derecede zorlanmaya elverişli olan yerlerde, daha çok, hareket vidası kare vidalar kullanılmaktadır. Büyük kuvvetlerin söz konusu olmadığı yerlerde, yalnız bağlantı maksadıyla kullanılacaksa, örnek olarak, ince cidarlı borularda veya elektrik ampulü duyları, yuvarlak vidalar kullanılmaktadır. Hareket ve kuvvet taşıyıcı vida gereken yerlerde, trapez vida kullanılır. Eksenel doğrultuda, tek yönde etki eden Şekil 1.4: Profillerine göre vida çeşitleri kuvvetlerin karşılanması için testere vida daha uygundur. Pres tezgahının mili ve vinçlerde tercih edilen vidalardır. 1.1.3. Kullanıldığı Yerler Musluklarda, vanalarda, Mengenelerde el preslerinde ve krikolarda, Saç parçaların birleştirilmesinde, Hortum rekorlarının montajında, Kısacası günlük yaşamımızın her yerinde vidalar kullanılır. 1.2. Cıvatalar Birbirine bağlanmak istenen ağaç veya metal parçalar üzerinde hazırlanmış olan deliğe yerleştirilerek somunu sıkmak suretiyle bağlamayı sağlayan tesbit ve ekleme parçasıdır. Bir diğer tanımla, baş kısmı değişik biçimlerde olan ve silindirik gövdesi üzerine vida açılmış makine elemanlarına cıvata denir. Bir silindir çubuğa diş açarak vidayı elde etmiştik, eğer birde baş eklersek civatayı oluşturmuş oluruz. 3 Şekil 1.5: Cıvata 1.2.1. Cıvata Çeşitleri Vidaya baş eklenince oluşan makine elemanına, cıvata denildiğini biliyoruz, cıvataları da birbirinden ayırt eden de işte bu başlardır. Örneğin altı köşe başlı cıvatalar, dört köşe başlı cıvatalar, havşa başlı cıvatalar gibi. 1.2.1.1. Altı Köşe Başlı Cıvatalar Aşağıda soldan sağa verilen cıvataların adları yer almaktadır. Kopilya delikli altı başlı cıvata Güven delikli altı başlı cıvata Başı yarık altı başlı cıvata Geniş anahtar ağızlı altı başlı cıvata Dar anahtar ağızlı altı başlı cıvata Konik uçlu altı başlı cıvata Silindir uçlu altı başlı cıvata Kubbe başlı cıvata Şekil 1.6: Altı köşe başlı cıvatalar 1.2.1.2. Dört Köşe Başlı Cıvatalar Ucunun çapı daha küçük ve diş açılmayan şekilde ya da başın alt kısmı daha geniş yapılarak kendi aralarında çeşitlendirebiliriz. Uçlu kare cıvata Faturalı kare cıvata Bombe uçlu ve faturalı kare cıvata Konik uçlu kare cıvata 1.2.1.3. Havşa Başlı Cıvatalar Cıvatanın başı havşa şeklinde açılmıştır ve genelde birleştirileceği parçaya cıvata başının geçeceği kadar havşalı yuva açılmalıdır. Düz yarıklı havşa başlı cıvata Silindirik uçlu düz yarıklı havşa başlı cıvata Yıldız yarıklı havşa başlı cıvata Çukur yarıklı havşa başlı cıvata Dört köşe boğazlı havşa başlı cıvata Uzun havşalı havşa başlı cıvata Alıtı köşe oyuklu havşa başlı cıvata Şekil 1.7: Dört köşe başlı cıvatalar 4 Şekil 1.8: Havşa başlı cıvatalar 1.2.1.4. Mercimek Başlı Cıvatalar Baş kısmı mercimeği andırmaktadır çeşitleri şekil 1.9.’da verilmiştir. Büyük mercimek başlı cıvatalar Uclu mercimek başlı cıvatalar Yıldız yarıklı mercimek başlı cıvatalar Faturalı mercimek başlı cıvatalar Şekil 1.9: Mercimek başlı cıvatalar 1.2.1.5. Silindirik Başlı Cıvatalar Yassı silindirik başlı yarıklı cıvatalar Konik silindirik başlı yarıklı cıvatalar Silindirik başlı altı köşe oyuklu cıvatalar Silindirik başlı altı köşe oyuklu cıvatalar Şekil 1.10: Silindirik başlı cıvatalar 1.2.1.6. Yuvarlak Başlı Cıvatalar Düz yarıklı yuvarlak başlı cıvatalar Tırnaklı yuvarlak başlı cıvatalar Dört köşe boğazlı yuvarlak başlı cıvatalar Yıldız yarıklı yuvarlak başlı cıvatalar Şekil 1.11: Yuvarlak başlı cıvatalar 1.2.1.7. Özel Başlı Cıvatalar 1919 Şekilde değişik başlı cıvatalar verilmiştir bunlar sırasıyla; . Tırtıl başlı cıvatalar Kelebek başlı cıvatalar Halka başlı cıvatalar Çengel başlı cıvatalar Şekil 1.12: Özel başlı cıvatalar 1.2.1.8. Saplamalar Đki ucu normal ya da ince üçgen vida çekilmiş silindirik çubuklara, saplamalar denir. Şekil 1.13: Saplama 1.2.1.9. Temel Cıvatalar Günlük hayatımızda çok sık kullandığımız cıvatalardır. Makine tezgahlarının yere montajında, lamba armatürlerinin tavana asılmasında ve vinçlerde ağırlık kaldırmak için değişik şekillerde ve güçlerde yapılmışlardır. 1.2.2. Cıvataların Özellikleri Şekil 1.14: Temel cıvatalar Cıvatalar makine inşaatında en fazla kullanılan çözülebilen bağlantı elemanlarıdır. Bozulmadan istenildiği kadar sökülüp tekrar takılabilir. Büyük bir kısmı standartlaştırıldığı için gerektiğinde kolaylıkla değiştirilebilir. Dört köşe başlı cıvatalar daha fazla çelik yapılarda ve tarım makinelerinde kullanılır. Cıvata başının gizlenmesi gerekiyorsa havşa başlı cıvatalar kullanılır. Havşa başlı cıvatalar çoğu kez, tornavida ile sıkılır veya gevşetilir. Cıvataya ait tornavida yarığının bozulmaması ve iyi sıkma yapabilmesi için, tornavida ucunun kalınlığı ve genişliği, civata başının yarığına uygun olmalıdır. Halka başlı cıvatalar, iş makinesi, elektrik motorları, vb gibi makinelerin taşınmasını kolaylaştırmak için uygun yerlerinde bulunur. 1.2.3. Cıvataların Kullanıldığı Yerler Otomobillerin hemen hemen her aksamında, Planya, vargel, pres tezgahı gibi sarsıntı yaparak çalışan makinelerin atölye tabanına bağlanmasında, Kullandığımız sıraların imalatında, Mekanik bir sistem gerektiren her yerde ve günlük hayatımızda kullandığımız tüm cihazlarda vidalar kullanılmaktadır. 1.3. Sac Vidalar Cıvatanın diş açılmış kısmına vida denildiğini biliyorsunuz. Ama günlük yaşantımızda (pratikte) kullanıldığı yerlere göre kendi başına vidalarda değişik isimler almaktadır. Bu nedenle sac işlerinde kullanılan çeşitlerine sac vidaları denildiği gibi ağaç işlerinde kulanılan çeşidine de ağaç vidası denilmiştir. Ama mühendislikte vida denilince sadece diş açılı olan kısım aklımıza gelmelidir. Önceden matkapla delinmiş iki sac parçasını birleştirmeye en uygun vida çeşidine sac vidaları denilir. Bu vidaları kullanmak için önceden matkap ile delik açmak şartı vardır. Bu nedenle günümüzde artık yerini matkap uçlu vidalara bırakmaktadır. Matkap uçlu vidaları kullanırken sac parçasını delmeye gerek yoktur. Vidanın ucu matkap şeklinde yapıldığı için sac parçasını önce deler sonra vidalar. 2020 Resim 1.2: Sac ve matkap uçlu vidalar 1.3.1. Sac Vida Çeşitleri Sac vidalarını kullanmak için önceden matkap ile delik açmak şartı vardır. Bu nedenle günümüzde artık yerini matkap uçlu vidalara bırakmaktadır. Bu nedenle matkap uçlu vidaları da sac vidası çeşidi olarak görmemiz gerekmektedir. Matkap uçlu vidaları kullanırken sac parçasını delmeye gerek yoktur. Vidanın ucu matkap şeklinde yapıldığı için sac parçasını önce deler sonra vidalar. Aynen cıvatalar gibi baş şekline göre değişik şekilde çeşitlenmiştir. Yıldız mercimek başlı sac vidası Kombi altı köşe başlı sac vidası Kare silindir başlı vidalar Yıldız pul başlı matkaplı vida Şekil 1.15: Değişik başlı saç ve matkap uçlu vidalar 1.3.2. Sac Vidanın Özellikleri Sac vidası ile vidanın geçeceği deliği açan matkabın ucu aynı ölçülerde olmalıdır. Olmazsa sac vidasını kullanamayız. Sac vidası deliğinin açılması esnasında deliğin çapaklarının iyice temizlenmiş olması gerekir. Bu vidaların uçları sivridir. Atölyede önlüğümüzün cebinde bulundurmamalıyız, cebimizi yırtabileceği gibi ufak kazalar anında canımızı yakabilir. Matkap uçlu vidaları tornavida ile çevirmek bizi yorar. Bu vidaları kullanırken şarjlı matkapları kullanmamız daha uygun olur. 1.3.3. Saç Vidasının Kullanıldığı Yerler Panoculukta kullanılan vidalardır. Makinelerin sac parçalarını birbirine montesinde. Matkap uçlu vidalar sac parçalarda kullanıldığı gibi günümüzün yeni teknolojisi olan plastik pencere kapı sistemlerde de kullanılmaktadır. 1.4. Somunlar Cıvatanın ucuna takılan, içine cıvatanın dişlerine uygun diş (yiv) açılmış ve dış çevresi altıgen, dörtgen, yuvarlak vb gibi biçimlerde olan makine elemanlarına somun denir. 2121 1.4.1. Somun Çeşitleri Somunlar, dış çevresi biçimlerine göre adlandırılırlar. Standart ölçülere göre piyasada kullandığımız cıvataya uygun olarak imal edilmektedirler. Köşe metrik altı köşe başlı somun. Köşe kaynak dört köşe başlı somun. Sac kelebek başlı somun. Taçlı altıköşe başlı somun Şapka emniyetli altı köşe başlı somun. Faturalı altı köşe başlı somun. Çelik kelebek somun. Şekil 1.16: Cıvata ile somunun birlikte kullanımı Resim 1.3: Çeşitli somunlar 1.4.2. Somunların Özellikleri Çelik yapılarda ve tarım aletleri gibi fazla yük binen yerlerde kare başlı somunlar kullanılır. Fazla sıkma gerektirmeyen ve sık sık açılıp sıkılması gereken yerlerde kelebek başlı cıvata kullanılır. Mil uçlarındaki vidaların ezilmesini istemiyorsak şapkalı somunları kullanmalıyız. 1.4.3. Somunların Kullanıldığı Yerler Somunla cıvata birlikte kullanıldığı için cıvatanın kullanıldığı her yerde somunda kullanılmaktadır. 1.5. Pullar (Rondela) Somun veya cıvata başı ile makine parçası arasında kullanılan ortası delik, çok kez halka biçiminde olan sactan yapılmış parçalara rondela veya pul denir. Yüzey basıncını artırmak ve cıvataların eğilmeye zorlanmalarını önlemek için cıvata başının ve somunun altına konulur. Somunlar veya cıvatalar, titreşimlerin etkisiyle ve zamanla gevşeyebilir. Somun veya cıvatanın gevşemesi, bazı makine parçalarının ayarını bozabilir. Makine parçalarının birbirinden ayrılması sonucu, makine bozulabilir, hatta can güvenliğimiz bile kalmayabilir. Rondela somun ile malzeme Şekil 1.17: Rondelanın kullanımı arasına girerek somunların frenlenmesini sağlar. Halka somun sıkıştırıldığı zaman altında kalan rondelaya yüklenen potansiyel enerji, somuna sıkıştırma yönünün tersine bir kuvvet uygulayarak cıvata basıncını, dolayısıyla da sürtünme katsayısını artırır. Sonuç olarak somun kolay sıkıştırılamayacağı gibi, kolay da açılamaz. Ayrıca somunun sıkıştırdığı yüzeye basıncı daha homojen bir şekilde yaymaya da yarar 1.5.1. Rondela Çeşitleri Rondelalar yapılma şekline göre çeşitlendirilir. Somunun frenlenmesini sağlayan parçanın sıkışmasını sağlayan rondela çeşitlerinin başlıcaları aşağıda verilmiştir: Kulaklı rondela Emniyet saçlı rondela Tırnaklı rondela Gömme emniyet rondelası Yaylı rondela 2222 Şekil 1.18: Çeşitli rondelalar 1.5.2. Özellikleri Somunun ve cıvatanın başının baskı kuvvetini daha geniş bir yüzeye dağıtarak, özellikle yumuşak gereçlerin (Yumuşak maden, ağaç, sert kauçuk…gibi ) birleştirilmesinde parçaya gelen basıncı azaltır. Böylece parçanın ezilmesi, kısmen de olsa, önlenir. Somun ve cıvatanın oturacağı yüzey, cıvata eksenine dikey değilse veya parçanın yüzeyi pürüzlü ise rondela kullanılır. Bağlanan parçalardaki cıvatanın geçeceği deliklerin başı, normalden fazla büyükse, rondela cıvata başının çıkmamasını sağlar. 1.5.3. Kullanıldığı Yerler Rondela artık cıvata ve somun ile bütünleşmiş bir vaziyettedir ayrı ayrı hiçbir işe yaramayan ama bir araya gelince tam bir montaj elemanı olan rondela cıvatanın olduğu her yerde kullanılmaktadır. 1.6.1. Kelepçeler Kabloları toparlamak ve panoya sabitleme sırasında kullanılır. Kullanıldığı yere göre değişik şekillerde imal edilmiş. Resim 1.4: Çeşitli kelepçeler 1.6.2. Segman Đstenildiği zaman çözülmesi gereken mil şeklinde bulunan cıvatalarda kullanılır. Rondelaya benzeyen iki ucuna delik açılmış makine elemanlarıdır. Segman pensesi denilen özel pense ile sökülüp takılır. Resim 1.5: Çeşitli segmanlar 1.6.3. Kupilya Sert çelikten yapılmış telin ikiye katlanması ile yapılır. Uçlu diye tabir ettiğimiz civataların ucundaki diş açılmamış yerinde bulunan delikten geçirilerek ucunun bükülmesi sonucu somunun çıkmamasına yarayan makine elemanlarıdır. Normal somunlarda frenleme kullanıldığı gibi taçlı somunun kupilya ile frenlemesi daha çok yapılmaktadır. Şekil 1.19: Kupilya ve kulanımı ALTIKÖŞEBAŞLI CIVATA YARIM PASO SAC VĐDASI AKB 2323 ALTIKÖŞEBAŞLI CIVATA TAM PASO SAC VĐDASI YSB (H) FLANŞLI CIVATA SAC VĐDASI YHB (H) ĐMBUS CIVATA TAM PASO SAC VĐDASI RYSB ĐMBUS CIVATA BOMBEBAŞ METRĐK VĐDA SB ĐMBUS CIVATA HAVŞABAŞ METRĐK VĐDA YSB (H) SETSKUR METRĐK VĐDA YHB (H) ĐMBUS CIVATA DÜZBAŞ TRĐFON VĐDA YUVARLAK BAŞ (KASA CĐVATASI) DĐBĐ DÖRTKÖŞE KABĐN VĐDASI KAYNAK SOMUNU DÖRTKÖŞE AĞAÇ VĐDASI HB SOMUNLU PERÇĐN - FLANŞLI TIRTIRLI AĞAÇ VĐDASI YHB TAÇLI SOMUN MATKAP UÇLU VĐDA YSB TAKVĐYELĐ SOMUN MATKAP UÇLU VĐDA YHB FLANŞLI SOMUN MATKAP UÇLU VĐDA PUL BAŞLI FĐBERLĐ SOMUN SUNTA VĐDASI YHB KELEBEK SOMUN SIDING VĐDASI AĞAÇ SOMUNU TRAPEZ (ÇATI) VĐDASI 2424 KAFES SOMUNU BETON MONTAJ VĐDASI - BULDEX DÜZ PUL DĐŞ AÇAN VĐDA (ÜÇGEN VĐDA) YSB YAYLI RONDELA DĐŞ AÇAN VĐDA (ÜÇGEN VĐDA) RAKB ONDÜLA PUL KILAVUZ VĐDA KONĐK PUL - U SAC VĐDASI SB TIRTIL RONDELA - DIŞ GĐJON (ROT) SAPLAMA EMNĐYET SEGMANI HORTUM KELEPÇESĐ EMNĐYET SEGMANI DOĞALGAZ KELEPÇESĐ TRĐFONLU POP PERÇĐN BORULU ÇEKME DÜBEL YARIKLI PĐM ÇAKMA DÜBEL GRESÖRLÜK KASA DÜBELĐ KANCALI DÜBEL KLEMENS 2525 2626 2727 2828 Pleytler Lamaların işaretlenmesinde masa görevini gören, sert metalden yapılmış aletlerdir. Dökme demirden yapılmış, yüzeyleri düz ve hassastır. Bu nedenle işaretleme işlemi dışında sert cisimlerle vurmayınız.. V Yatakları Silindirik veya prizmatik iş parçalarının işaretlenmesinde kullanılır. Markalanacak lamanın hareket etmesine engel olmak için kullanılır. Cetveller Lama ölçülerini belirlemek için mm hassasiyetinde uzunluk ölçümünde kullanılan aletlerdir. Cetveller ile ölçüm yapılabildiği gibi, çizgi çizme işlemlerinde de kullanılabilir olması açısından çelikten yapılan ve bükülebilen bir araçtır. Çizecekler Lama üzerinde kesilme noktalarının çizilmesi amacıyla kullanılan, ucu sivri sert metalden yapılmış el aletleridir Mihengir Mihengirler çizgi çizme ve ölçme işlemlerinde kullanılır. Mihengirin aşağı yukarı hareket eden bir kol üzerinde çizecek ucu bulunur. Hareketli kol istenilen ölçüye göre ayarlanarak bir vida yardımıyla sabitlenir. Daha sonra lama üzerinde çizecek hareket ettirilerek istenilen çizgi çizilir. Gönyeler Gönyeler, birbirlerine dikey olan çizgilerin çizilmesi işleminde kullanılan L şeklindeki el aletleri olup sert metalden yapılır. Gönyeler yardımı ile köşelerin düzgünlüğü de kontrol edilebilir. Pergeller Pergeller lama üzerinde daire, yay çizmek amacıyla veya delik yerlerinin belirlenmesi amacıyla kullanılan el aletleridir. Nokta Lama üzerinde delik yerlerinin belirlenmesi amacıyla kullanılır. Noktalar ayrıca, düzgün olmayan çizgilere ya da delikleri gösteren yaylara işaretler konulmasında da kullanılır. Eğer parça üzerinde konulan işaretlerin silinme ihtimali varsa, bu gibi durumlarda noktalama ile işaretleme yapmak daha doğru olacaktır. Çekiç Gereç üzerinde düzeltme, bükme, dövme, noktalama, düzeltme vb. işlemlerde kullanılan çok yararlı bir el aletidir. Birçok yapıda ve ağırlıkta çekiç mevcuttur. Kablo Yüksükleri Yüksükler genellikle bakır malzemeden yapılıp üzerleri gümüş ya da kalay kaplıdır. Đzole malzemesi olarak polyamid veya PVC kullanılır Yüksükler kendi aralarında boy, kesit, izolasyon durumu ve kablo giriş sayısına göre sınıflandırılır. Panolarda kullanılan kablolar çok telli iletkenlerden oluşmaktadır. Bu yüzden kabloların soyulduğu hali ile klemens ve elemanlara montajı; güvenlik, işçilik ve esneklik bakımından bazı sakıncalar oluşturur. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için klemens, kontaktör, ölçü aleti vb. gibi elemanlara kablo bağlantısı yapılırken, kablolara mutlaka yüksük takılmalıdır. Kablo Pabuçları 2929 Kablo pabuçları da tıpkı yüksükler gibi bakır malzemeden yapılmış ve üzeri kalay ya da gümüş kaplıdır. Đzole malzemesi olarak PVC kullanılır. Pabuçlar kendi aralarında bağlantı ucu yapılarına göre, çap ve kesitlerine göre, izolasyon durumlarına göre sınıflandırılır. Pabuçlar cıvata altı, somun altı gibi tirbuşon kuralı ile sıkma yapılan yerlerde kullanılır. Kullanım yerinin özelliğine göre bağlantı ucu yapısı uygun olan pabuç kullanılır. Kablo gereğinden uzun ya da kısa açılmamalıdır. Kablonun soyulmuş kısmının tamamı pabuç/yüksük içinde olmalıdır. Kullanılacak pabuç/yüksük kesiti kabloya uygun olmalıdır. Pabuç/yüksük uygun ölçüdeki pens ile sıkılmalıdır. Yüksüklere klemens içinde vidalayarak sıkma yöntemi uygulanmamalı, mutlaka uygun bir pens ile önceden sıkılarak montajı yapılmalıdır. Pabuç/yüksük içine kablo olması gerekenden 1-2 mm fazla takılırsa, pens ile sıkma anında ezilen kablo kendini çekecek ve tam ölçüde takılmış olacaktır. Đzolesiz pabuç kullanılmışsa montajdan sonra pabucun açıkta kalan kısmı mutlaka izole edilmelidir. Kablo Sıkma Pensleri Kablo sıkma pensleri kablo uçlarına takılan elemanları sıkma amaçlı olarak kullanılır. Bu yüzden de kablo ucuna takılan aparatlara göre çeşitleri vardır. Bazı penslerin ağızlarıstandart ölçülerde bazıları ise ayarlıdır. Başlıca kullanılan pensler aşağıdaki gibidir: Çeşitli ölçülerde yüksük sıkma pensleri Çeşitli ölçülerde pabuç sıkma pensleri Standart ölçüde olan pensler kullanılırken sadece uygun ölçüdeki pabuç/yüksük sıkılmalıdır. Ayarlı pens kullanılırken de pabuç/yüksük ölçüsüne uygun bir ayarlama yapılmalıdır. Aksi halde iyi sıkma olmayacağından gevşeklik oluşacak ve arklara sebep olacaktır. Pens ile sıkma yapılırken kablo uygun bir şekilde soyulup gerekli yere takılır. Daha sonra pensin ağzına, sıkılacak kısım yerleştirilip sonuna kadar sıkılır. Bazı pensler tam sıkma yapmadıkça açılmaz o yüzden tam sıkıldığından emin olunmalıdır. Daha sonra pens açılarak sıkma işlemi sonlandırılmış olur. Jak ve Soketler Jak ve soketlerin malzemesi bakır olup üzeri gümüş ya da kalay kaplıdır. Đzolasyon için PVC kullanılır. Jak ve soketler kullanılacakları yere göre çeşitli tiplerdedir. Genelde izoleli olan jakların yapısına uygun olarak imal edilmiş soketleri vardır. Bu yüzden, aşağıda sadece yapılarına göre jaklar gösterilmiştir. Her jakın soketi de onun rahatlıkla girebileceği yuva şeklindedir. Başlıca jak çeşitleri şunlardır: 3030 Erkek jak Dişi jak Erkek geri dönüşlü jak Yukarıda anlatılan jak ve soketlerden başka, cihazlar için özel olarak imal edilmiş jak ve soketler vardır. Bunlar sadece belli bir cihaz için üretilip başka amaçlar için kullanılamazlar. Çoğunlukla bu tip jaklar üzerlerindeki çok sayıda pinlerden (iğne şeklindeki bağlantı ucu) oluşur. Soketlerde ise bu pinlere karşılık gelen çok sayıda delik bulunur. KABLO KANALLARI Kanallar Pano içinde kullanılan kabloların düzgün bir şekilde muhafaza edilmesine ve pano içinde takip edilebilmesini sağlar. Kanalın kenarları aralıklı yarıklar bırakılarak imal edilir. Bunun nedeni kabloları havalandırarak oluşabilecek ısınmaları önlemek ve kablo geçişlerinin kolay olmasını sağlamaktır. Günümüzde kanalların içine artık kablo tutucuları da monte edilmektedir. Kablo tutucuları kablo yoğunluğu ne kadar fazla olursa olsun, kabloların kanal dışına taşmasını önler. Bir kanaldan giden farklı gerilimdeki kabloları birbirinden ayırmak için kanalın içine daha küçük bir ebatta kanal yerleştirilir. Çeşitleri Sac ve PVC kablo kanalları olarak iki çeşit imal edilirler. Konumuzla ilgili olarak PVC kanalları inceleyeceğiz. Pano Tipi Kanalları Bu kanallar özellikle yoğun kablo geçişlerinin bulunduğu güç, dağıtım ve elektronik panoları için tasarlanmıştır. Kalın yan yüzeyi ve tabanı sayesinde yoğun kablo demetlerinin bulunduğu panolarda yüksek dayanıklılık ve uzun süreli güvenli kullanım sağlar. Çok geniş çeşidi ve aksesuarları mevcut olduğundan pano imalatında dilediğimiz şekilde tasarlayabiliriz. Pano tip kanallar Esnek Kanallar Montaj için delik istenmeyen her uygulamada kullanabilir. Piyasada, dört değişik boyutu mevcutur, kendinden yapışkanlı bandı ile kullanılır. Kabloyu pano kapağına uzatmada, kumanda panolarında ve elektronik cihazlarda, kabloların düzgün bir şekilde muhafaza ve pano içinde takip edilebilmelerini sağlar.Zorlama, ezilme durumunda esnekliğini korur. Esnek kanallar 3131 Kanalların Özellikleri Malzemenin esnekliğinden dolayı, kablo veya kablolar, kanala kolayca eklenebilir veya çıkartılabilir. Kapağı olmadığı için, yerden tasarruf edilmesi gereken durumlarda kabloları muhafaza eder ve kablo bağı ihtiyacını en aza indirger. Yangın esnasında, zehirli gaz veya tehlikeli madde salgılamaz, asgari seviyede duman oluşur. Zor koşullarda azami 80°C sıcaklıkta kullanılabilir. Çok yüksek esneme mukavemetine sahiplerdir. Bu sayede kanal kapağının en soğuk havalar da bile tırnaklarının kırılmadan defalarca açılıp kapanmasını sağlarlar. Kanal boyutları Kanal Kataloglarını Đnceleme ve Kanal Seçimi Kanalların kataloğu, üretildiği firmaya göre değişir ama verilen bilgiler standarttır. Aşağıda sizlere kablo kanalı katalog bilgisi sunulmuştur. Bu kataloğu inceleyelim. Đsim Đlgili firmanın verdiği bir numaradır. Sipariş verirken kullanılır. Firma ürettiği ve sattığı malzemenin takibini bu kod ile yapar. Sipariş formu doldururken veya ürettiği kanalları ambarda stoklarken gereklidir. Boyutları Genelde milimetre cinsinde verilmiştir. ( B ) kanalın genişliğini, ( H ) yüksekliğini, (E) kanal yarıklarının ölçüsünü, ( F ) kanal yarıkları arasındaki dolu olan yerin ölçüsünü gösterir. Paket Miktarı Bir pakette bulunan kanal sayısını verir. Kanalın Seçimi Panomuza en uygun kanalı seçerken aşağıdaki hususlara dikkat etmeliyiz: Elimizde bulunan panonun boyutlarına uygun olmalı. Đçinden geçen kabloların yoğunluğu fazla ise daha büyük kanallar seçmeliyiz. Kanal içindeki iletkenler herhangi bir kısa devre durumunda çok ısınırlar . Bize verilen proje veya şartnamede istenilen kanalları kullanmalıyız. 3232 Tablo 2.1: Kanal kataloğu Rakorlar Pano izolatörleri Dübeller Antigron Kroşe Metal Kablo Kelepçeleri Kablo Pabuçu Çivili Kroşe Ek Muf Elektrik Panosu Montörü 3333 (Seviye 3) Elektrik Panosu Montörü, kendi başına ve belirli bir süre içerisinde, proje doğrultusunda çeşitli elektrik panolarının malzeme ve kablo montajını yapma, panoyu test etme ve panonun kullanılacağı yere montajını yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kişidir. Ülkemizde meslek standardları ve belgelendirmeye ilişkin en geniş kapsamlı girişim, “Đstihdam ve Eğitim Projesi” kapsamında, Devlet, işçi ve işveren kesimini temsil eden kuruluşların oluşturduğu Meslek Standardları Komisyonu (MSK) tarafından yürütülmektedir. Bu komisyonda: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB),Türkiye Đş Kurumu (ĐŞKUR), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türkiye Đşveren Sendikaları Konfederasyonu (TĐSK), Türkiye Đşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-ĐŞ) ile gözlemci üye olarak Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakfı (MEKSA) temsilcileri bulunmaktadır. Teknik çalışmalar MSK’nun kararları doğrultusunda, uygulama birimi olan Araştırma ve Teknik Hizmetler Birimi (ATHB) tarafından, Almanya’da faaliyet gösteren Federal Mesleki Eğitim Kurumu (BIBB)’nun teknik yardımları ile yürütülmektedir. Elinizdeki bu standard, ülkemizde istihdam ve eğitim arasında sağlam köprüler kurmak, istihdamı geliştirmek amacıyla oluşturulan “Đstihdam ve Eğitim Projesi”nin sekiz bölümünden biri olan Meslek Standardları ve Belgelendirme Sistemi bölümü çalışmaları çerçevesinde hazırlanmıştır. Söz konusu standart, Elektrik Panosu Montörlüğü meslek dalında 3. seviyede çalışan bir kişinin yapması gereken görev ve işlemler ile sahip olması gereken genel bilgi ve becerileri göstermektedir. Meslek Standardı geliştirme çalışmalarımızı daha sonra sınav ve belgelendirme sistemi oluşturma faaliyetleri izleyecektir. ĐÇĐNDEKĐLER I. Meslek Standardı II. Unvan ve Tanımı III. Elektrik Panosu Montörü'nün Yaptığı Görev ve Đşlemler IV. Genel Olarak Kullanılan Araç, Gereç ve Ekipmanlar V. Genel Bilgi ve Beceriler VI. Genel Tutum ve Davranışlar VII. Uluslararası Standard Meslek Sınıflandırma Sistemi (ISCO-88) ile Karşılaştırma VIII. Avrupa Birliği’nce Ortak Kabul Gören Meslek Profilleri ile Karşılaştırma IX. Mesleğin Bugünkü Durumu ve Gelecekteki Eğilimler IX.I. Türk Đşgücü Piyasasında IX.II. Avrupa Birliği’nde X. MSK Yeterlilik Belgesi Nasıl Alınır? I. MESLEK STANDARDI Meslek Standardı Nedir? Meslek Standardı, bir mesleğin gereklerinin kabul edilebilir standardlarda yerine getirilebilmesi için ihtiyaç duyulan asgari bilgi, beceri, tutum ve davranışları gösteren normlardır. Meslek standardları ayrıca, başta çalışanlar, eğitimciler ve işverenler olmak üzere, ilgili bütün kesimlere, bir mesleğin başarı ile yürütülebilmesi için gerekli olan nitelikler ve o meslekte yeterlilik belgesi alabilmek için yapılacak sınavlarda aranacak ölçme ve değerlendirme kriterleri hakkında fikir vermektedir. Bir Meslek Standardı genel olarak aşağıdaki hususları içermektedir: 3434 • • • • • standardın hazırlandığı seviye için yaygın olarak kullanılan mesleki unvan ve tanım, bir mesleğin gereklerini uygun olarak yerine getirmek için kişinin yapması gereken görev ve işlemler, genel olarak kullanılan araç-gereç ve ekipmanlar, bir mesleğin gereklerini uygun şekilde yerine getirebilmek için kişinin sahip olması gereken genel bilgi ve beceriler ile tutum ve davranışlar, mesleğin uzmanlık dalları ile birlikte mevcut durumu ve gelecekte göstereceği eğilimler. Meslek Standardına Neden Đhtiyaç Duyuluyor? Meslek Standardı hazırlanmasının başlıca amaçları: • • • • • • • • • • • işgücü piyasasında, belirli bir meslekte istihdam edilebilmek için işgücünde aranan mesleki yeterlilikleri ortaya koymak, işgücü piyasasının ihtiyaç duyduğu mesleki yeterlilikleri ortaya koyarak, eğitim programcılarına müfredat hazırlamada yardımcı olmak, kişilerin, söz konusu mesleki yeterliliklerle donatılmasına yönelik olarak sunulan mesleki eğitim, meslek değiştirme, mesleki ilerleme vb. eğitim hizmetlerine destek vermek, eğitim ile iş yaşamı arasında sağlam köprüler kurularak, iş yaşamının eğitime ilgi, katılım ve katkısını artırmak, iş değiştirme ve işe yerleştirme faaliyetlerine yardımcı olmak, Türk ekonomisinin uluslararası rekabet gücünün, nitelikli işgücü ile desteklenmesine yardımcı olmak, uluslararası normlara uygun, saygın ve güvenilir bir sınav ve belgelendirme sisteminin kurulmasına yardımcı olmak, bütün kesimlerce kabul gören mesleki yeterlilik belgelerine sahip işgücünün sayı ve oranını artırmak, mesleki yeterlilik belgelerine sahip işgücü istihdamının yaygınlaştırılmasıyla tüketiciye daha kaliteli mal ve hizmet sunulmasına destek vermek, mesleki yeterlilik belgesi sahibi nitelikli işgücü hareketliliğini artırmak, ve uzun vadede işsizliğin azaltılmasına ve istihdamın geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. Meslek Standardı Nasıl Hazırlanıyor ? Meslek Standardları, MSK’nun uygulama birimi olan ATHB (Araştırma ve Teknik Hizmetler Birimi) tarafından çalışma yaşamını temsil eden çeşitli büyüklükteki (küçük, orta, büyük) işyerlerinden gelen ve bizzat alanda çalışan meslek uzmanları ile sıkı bir işbirliği içinde hazırlanmaktadır. Hazırlanan meslek standardı daha sonra, MSK tarafından önerilen ilgili kuruluşlara gönderilmekte ve görüşleri alınmaktadır. MSK tarafından onaylandıktan sonra ise ilgili tüm tarafların kullanımına sunulmaktadır. Meslek Standardları hazırlanırken, bir yandan Türk işgücü piyasasının ve ekonomisinin gereklilikleri yansıtılmaya çalışılmakta, öte yandan uluslararası gelişmelerin de gözden uzak tutulmamasına çaba gösterilmektedir. Standard hazırlama çalışmalarında, gerek ülke içi gerekse uluslararası alanda yapılmış çalışmalardan, kaydedilmiş gelişmelerden yararlanılmaktadır. Elinizdeki standardın VII’nci ve VIII’nci bölümlerinde uluslararası meslek sistemleri ile karşılaştırma yapılmıştır. • Meslek Standardları genel olarak üç ayrı seviye (1, 2, 3) göz önüne alınarak hazırlanmaktadır Seviye 1: Bu seviyede çalışan kişi, mesleğin gerektirdiği rutin ve basit görev ve işlemleri yapabilir. Seviye 2: Bu seviyede çalışan kişi, geniş veya dar bir meslek alanında, o mesleğin gerektirdiği bir kısmı rutin olmayan ve kompleks nitelikli görev ve işlemleri yapabilir. Bu görev ve işlemleri yerine getirirken bireysel sorumluluk alabilir ya da başkaları ile işbirliği içinde çalışabilir. Seviye 3: Bu seviyede çalışan kişi, geniş veya dar bir meslek alanında, o mesleğin gerektirdiği çoğunlukla rutin olmayan ve kompleks nitelikli görev ve işlemleri değişik koşullarda yapabilir. Bu görev ve işlemleri yerine getirirken önemli ölçüde sorumluluk alabilir ve kendi başına karar verebilir. Çoğunlukla yanında çalışanları yönlendirir ve denetler. Elinizdeki meslek standardı 3. seviyedeki bir Elektrik Panosu Montörü için hazırlanmıştır. II. UNVAN VE TANIMI Unvan: Elektrik Panosu Montörü (Seviye 3) Tanım: Elektrik Panosu Montörü, kendi başına ve belirli bir süre içerisinde, proje doğrultusunda çeşitli elektrik panolarının malzeme ve kablo montajını yapma, panoyu test etme ve panonun kullanılacağı yere montajını yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kişidir. III. ELEKTRĐK PANOSU MONTÖRÜ'NÜN YAPTIĞI GÖREV VE ĐŞLEMLER 3535 Elektrik Panosu Montörü, işletmenin genel çalışma prensipleri doğrultusunda, araç, gereç ve ekipmanları etkin bir şekilde kullanarak, işçi sağlığı, iş güvenliği ve çevre koruma düzenlemelerine ve mesleğin verimlilik ve kalite gerekliliklerine uygun olarak, aşağıdaki görev ve işlemleri yerine getirir. GÖREVLER A Đş Organizasyonu Yapmak ĐŞLEMLER A01 A02 A03 A04 A05 A06 A07 A08 Đşçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin önlemleri almak Elektrik tatbikat projesini incelemek Kullanılan araç, gereç ve ekipmanı hazırlamak Pano içi kullanılacak malzemeyi talep etmek Malzemeleri kontrol etmek Yardımcı elemanlara iş dağılımı yapmak Kablo montaj listesini hazırlamak Kullanılan makine ve ekipmanın bakımını sağlamak B Pano Malzeme Montajı Yapmak B01 B02 B03 B04 B05 B06 B07 B08 B09 B10 B11 B12 B13 B14 B15 Pano karkas montajı yapmak Mekanik parça montajı yapmak Malzeme yerleşimini tasarlamak Cihaz montajı için markalama yapmak Montaj sacı markalama noktalarını delmek Montaj sacı delik noktalarına kılavuz çekmek Cihaz taşıyıcı raylarının montajını yapmak Şalt cihazları montajı yapmak Cihaz sac montajını yapmak Klemenslerin montajını yapmak Kablo kanallarının montajını yapmak Baraların montajını yapmak Ölçüm cihazları montajı yapmak Kumanda cihazlarının montajını yapmak Örtü plakalarının montajını yapmak C Bara Đşlemek C01 C02 C03 C04 C05 C06 C07 C08 Pano üzerinden bara boyut ölçüsü almak Baraları kesmek Bara büküm ve delim noktalarını markalamak Baralara şekil vermek/bükmek Bara delim noktalarını delmek Baralara yüzey temizliği yapmak Baraların kaplanmasını sağlamak Baraların boyanmasını sağlamak D Teçhizata Etiketleme/ Kodlama Yapmak D01 D02 D03 D04 D05 D06 Pano cihazlarını etiketlemek Klemens kodlamalarını yapmak Kablo kodlamalarını yapmak Bara renk kodlaması yapmak Pano giriş ve çıkış hatlarını etiketlemek Pano tip/firma etiketini monte etmek E Kablo Montajı Yapmak E01 E02 E03 E04 E05 E06 E07 Cihazlar arası kablo ölçümü almak Projede belirtilen kesitteki kabloları kesmek Kablo ucunu soymak Kablo uçlarına pabuç/yüksük takmak Kabloların cihazlara bağlantısını yapmak Kablo demetlerine form vermek Pano kapı kablolarını spirallemek F Pano Testini Yapmak F01 F02 F03 F04 F05 Đzolasyon testi yapmak Cihaz ayarlarını yapmak Mekanik fonksiyon testi yapmak Pano fonksiyon testi yapmak Arızaların giderilmesini sağlamak 3636 F06 F07 Test raporlarını hazırlamak Panoyu tesiste montajı için hazırlamak G01 G02 G03 G04 G05 Pano gruplarını birleştirmek Zemine/duvara panoyu sabitlemek Sahadan gelen bara ve kablo bağlantılarını yapmak Topraklama bağlantısını yapmak Pano işletme/saha testini yapmak G Tesiste/Sahada Pano Montajı Yapmak H Mesleki Gelişime Đlişkin Faaliyetleri Yürütmek H01 H02 H03 H04 Yardımcı elemanlara eğitim vermek Meslekle ilgili toplantı, seminer vb. faaliyetlere katılmak Meslekle ilgili yayınları, teknolojik gelişmeleri izlemek Meslekle ilgili hizmet içi eğitim, işbaşı eğitim vb. faaliyetlere katılmak Aşağıda 4. 5. ve 6. bölümlerde yer alan listeler mesleğin geneli ile ilgili olup, mesleğin daha iyi anlaşılması için standarda dahil edilmiştir. Söz konusu listeler alfabetik olarak hazırlanmış olup, bir işyerinden diğerine değişebilmektedir. IV. GENEL OLARAK KULLANILAN ARAÇ, GEREÇ VE EKĐPMANLAR Araçlar, Makine ve Ekipmanlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Akım/gerilim test cihazı Anahtar takımları Avometre Bakır bükme tezgahı Bakır delme tezgahı Cetvel El breyzi Gezer vinç Gönye Havalı tornavida Đzolasyon test cihazı 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Kablo pabuç pensi Kablo soyma pensi Kargaburun Kılavuz takımı Kontrol kalemi Kumpas Meger Mengene Metre Moment anahtarı Montaj aparatları 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Pafta takımı Pense Pop perçin aleti Punch (sac delme ve işleme) tezgahı Sütunlu matkap Test kabloları Tornavida Yan keski Gereçler (Malzemeler) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Akım trafoları* Aktif ve reaktif sayaçlar* Ampermetre* Ayırıcılar* Baralar* Bıçaklı şalterler* Conta Cosφmetre* DCS* Deşarj dirençleri* Enversör şalterler* Etiketler Frekansmetre* Gerilim trafoları* Đhbar lamba bloğu* Đhbar röle kombinasyonu* Đzolasyon trafoları* Đzole taşıyıcılar* Kablo bağı Kalem 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. Kesiciler* Kilit Klemens durdurucu Klemens nihayet plakası Klemensler* Kodlama elemanları Kondansatörler* Kontaktörler* Koruma röleleri* Kroşe rayı Menteşe Otomatik kontrol röleleri* Pabuç/yüksük Paket şalter* Parafudr * Pencere fitili PLC* Potansiyometre* Rakor Rapido takımı Ray taşıyıcı ayakları Ray taşıyıcıları * : Pano içi cihaz ve malzemelerdir. V. GENEL BĐLGĐ VE BECERĐLER 3737 43. Reaktif güç kontrol rölesi* 44. Redresörler* 45. Rondela 46. Sıvı seviye röleleri* 47. Sigortalar* 48. Sigortalı yük ayırıcılar* 49. Sinyal lambaları* 50. Somun 51. Start/stop butonu* 52. Kablo taşıyıcı kanalları* 53. Termik, manyetik ve motorlu şalterler* 54. Termikler* 55. Tutkal 56. Varmetre* 57. Vida 58. Voltmetre* 59. Wattmetre* 60. Zaman röleleri* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Araç, gereç ve ekipman bilgisi Ekip içinde çalışma yeteneği El becerisi Görsel yetenek Đletişim yeteneği Đlkyardım bilgisi Đşçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri bilgisi Đşyeri çalışma prosedürleri bilgisi Kalite kontrol prensipleri bilgisi Malzeme bilgisi Malzeme katalogları/el kitapları bilgisi Mesleğe ilişkin yasal düzenlemeler bilgisi 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. VI. GENEL TUTUM VE DAVRANIŞLAR (1) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Mesleki elektrik bilgisi Mesleki elektronik bilgisi Mesleki fizik bilgisi Mesleki matematik bilgisi Mesleki mekanik bilgisi Mesleki resim bilgisi Mesleki teknolojik gelişmelere ilişkin bilgi Mesleki terim bilgisi Öğrenme yeteneği Öğretme yeteneği Standart ölçüler bilgisi 11. Đşyerine ait araç, gereç ve ekipmanların kullanımına özen göstermek 12. Kaliteye dikkat etmek 13. Meslek ahlakına sahip olmak 14. Planlı ve organize olmak 15. Sabırlı olmak 16. Sorumluluk sahibi olmak 17. Temiz olmaya özen göstermek 18. Titiz olmak 19. Yeniliklere açık olmak 20. Zamanı iyi kullanmak Araştırıcı olmak Çalışkan olmak Çevre korumaya karşı duyarlı olmak Detaylara özen göstermek Dikkatli olmak Dürüst olmak Đnsan ilişkilerine özen göstermek Đş disiplinine sahip olmak Đş güvenliğine dikkat etmek Đşyeri çalışma prensiplerine uymak VII. ULUSLARARASI STANDARD MESLEK SINIFLANDIRMA SĐSTEMĐ (ISCO-88) ĐLE KARŞILAŞTIRMA Elinizdeki "Elektrik Panosu Montörü Meslek Standardı" ISCO-88 sınıflandırma sisteminde "Elektrikli Teçhizat Montajcıları" ünite grubunda (Ana Grup 8, Alt-Ana Grup 82, Alt Grup 828 ve Ünite Grubu 8282) yer almaktadır. VIII. AVRUPA BĐRLĐĞĐ’NCE ORTAK KABUL GÖREN MESLEK PROFĐLLERĐ ĐLE KARŞILAŞTIRMA Avrupa Birliği’nce ortak kabul gören meslek profilleri, kısa adı CEDEFOP olan Avrupa Mesleki Eğitimi Geliştirme Merkezi tarafından hazırlanmaktadır. Ancak, elektrik panosu montörlüğü mesleği için hazırlanmış bir profil mevcut olmadığından karşılaştırma yapılamamıştır. IX. MESLEĞĐN BUGÜNKÜ DURUMU VE GELECEKTEKĐ EĞĐLĐMLER IX.I. Türk Đşgücü Piyasasında Elektrik panosu montörlüğü, elektrik tesisatçılığı mesleği içerisinden ayrı bir uzmanlık alanı olarak ayrılmıştır. Elektrik panosu montörlüğü mesleğinde çalışanların, genellikle, meslek liselerinin elektrik bölümlerinde veya usta-çırak ilişkisi içinde, işbaşı eğitimi almak suretiyle yetişmekte olduğu görülmektedir. Bu alanda iyi eğitim görmüş, nitelikli meslek elemanlarına talebin artması sebebiyle genel elektrik meslek programlarının içinde bir alt dal olarak elektrik panosu montörü yetiştiren eğitim programına ihtiyaç duyulmaktadır. Nitelikli bir meslek elemanı piyasa koşullarında en az iki yılı gerektiren bir işbaşı eğitim sürecinin sonunda yetişebilmektedir. Önerilen eğitim programlarının bu süreci dikkate değer ölçüde kısaltabileceği düşünülmektedir. Nitelikli eleman bulmada yaşanan sıkıntılara paralel olarak yetişmiş elemanlar için iş bulma imkanlarının geniş olduğu görülmektedir. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak, sürekli yenilik ve değişikliklerin söz konusu olduğu bu meslek alanında; özellikle kullanılan malzeme ve aletlerdeki gelişme ve değişiklikler sonucu, geçmişe kıyasla çalışanların verimi ve yapılan işin kalitesi önemli ölçüde yükselmiştir. Ancak meslek alanında kullanılan malzemelerin genelde standart olmaması yapılan işin niteliğini olumsuz yönde etkilemektedir. 3838 Meslekte; mekanik montaj, bara işleme, kablo montajı ve pano testi gibi alanlarda ihtisaslaşma görülebilmektedir. Bu alanda çoğunlukla küçük ölçekli işletmelerin faaliyet gösterdikleri gözlenmektedir. Meslekte edinilen bilgi ve beceriler elektrik ve elektroniğin ağırlıklı olduğu diğer meslek dallarına geçişe olanak sağlayabilmektedir. Sürekli olarak ayakta çalışmayı gerektiren meslekte bugün otomasyon sistemlerine geçiş hızlanmakta; gelecekte ise elektrik panolarının seri üretimi beklenmektedir. Özellikle kumanda kablaj işlemlerini azaltacak bu otomasyon sonucu, elektrik panosu montörünün yerini elektronik montaj elemanının alacağı düşünülmektedir. IX.II. Avrupa Birliği’nde Bu bölümde elektrik panosu montörlüğü. mesleğinin yer aldığı sektördeki genel eğilimler, çalışan işgücünün istihdam durumu, değişen mesleki vasıflar, teknoloji ve organizasyona ilişkin yenilikler ile müşteri talepleri açılarından ele alınmaktadır. Türk işgücü piyasasındaki durumun anlatıldığı yukarıdaki bölümden farklı olarak bu bölümde, meslekten ziyade mesleğin içinde yer aldığı sektöre ilişkin genel nitelikteki bilgilere yer verilmiştir. CEDEFOP kaynaklarından(*) yararlanılarak özetlenilen bu bilgiler Avrupa Birliği’ne üye ülkeler bazında farklılıklar gösterebilmektedir. Elektronik, elektrik mühendisliğinin diğer alanlarında olduğu gibi ev aletleri ve haberleşme ekipmanı alanında da giderek daha önemli bir yer tutmaktadır. Elektrik ve elektronik sanayileri arasındaki sınırın belirlenmesi giderek daha da zorlaşmaktadır. Elektrik ve elektronik üretim yöntemleri ve ürünleri arasında ayrım zor olduğundan, birçok işletme her iki alanda da çalışma eğilimi göstermektedir. Elektrikli ürünlerin çoğunda giderek daha fazla elektronik parçaya rastlanmaktadır. Elektrik ve elektronik alanında belli bölgelerde yoğunlaşma eğilimi vardır. AB ülkeleri, elektrik elektronik alanında Avrupa ve dünya pazarlarına giderek hakim olan Japonya ve Güneydoğu Asya ile, özellikle elektronik parçalar, veri işleme, elektrikli ev aletleri, son zamanlarda ortaya çıkan endüstriyel ekipman, bilgisayar destekli üretim sistemleri ve makina takımları konularında, artan bir rekabet içindedir. Seri üretim ve parça üretimini, işgücü ücretlerinin ucuz olduğu ülkelere kaydıran AB, daha çok montaj ve yeni uygulamalarda yoğunlaşmayı tercih etmektedir. Elektronik sektörünün, hızla değişen müşteri talepleri karşısında daha esnek olması gerekmektedir. Yeni üreticiler (küçük ve orta ölçekli işletmeler dahil olmak üzere) mikroelektronik ve özellikle de yazılım geliştirme alanlarında büyük ölçekli işletmelerle rekabet konusunda avantajlı durumdadırlar. Birçok alt sektörün ürettiği ürünlerin talebinde artış beklendiğinden bu sektörde büyüme olasılığı oldukça yüksektir. Bu ise, orta ve yüksek düzeyde vasıflı personel için uygun istihdam olanaklarının artacağı anlamına gelmektedir. X. MSK YETERLĐLĐK BELGESĐ NASIL ALINIR? MSK tarafından onaylanmış bir MSK Yeterlilik Belgesi almak isteyen adaylar, yetkisi MSK’ca onaylanmış bir kurumun yapacağı yeterlilik sınavını başarıyla geçmek zorunda olacaktır. Sınav ve belgelendirme sistemine ilişkin düzenlemeler önümüzdeki dönemde MSK tarafından belirlenecektir. 1. 2. Meslek Analiz Çalışması sırasında, alan uzmanları tarafından genel tutum ve davranışlar sıralanmıştır. Ancak, bu hususlar sınav ve değerlendirmede esas alınmayacaktır. Kaynak: Sellin, Burkart; CEDEFOP, Supplement to the Compendium of occupational profiles at the skilled blueand white-collar worker level-situation and trends: supply and demand for skilled workers-, Berlin 1995 Telif hakkı, Meslek Standardları Komisyonu (MSK)’na aittir. Bütün hakları saklıdır. Ankara, Türkiye 1999. http://www.iskur.gov.tr/mydocu/standart/liste.html 3939 Bayınıdırılık ve Đskan Bakanlığı Yapı Đşleri Elektrik Tesisatı Genel Teknik Şartnamesinin Đkinci bölümü panolarla ilgili aşağıdaki hükümleri içerir. ĐKĐNCĐ BÖLÜM KUVVETLĐ AKIM ELEKTRĐK TESĐSATI 22- Kapsam 22.1- Doğru akımlarda 600 V, alternatif akımlarda faz-nötr arası 250 V. dan az olan gerilim sistemlerini kapsar. 23- Tevzi tabloları 23.1- Saç panolu ana ve tali tablolar 23.1.1- Tablolar 0,5 m2 ye kadar en az 1 mm, 0,5 m2 nin üzerinde en az 2 mm. kalınlıkta, düzgün yüzeyli DKP sac’tan yapılacaktır. Panoların kenarları bükülecek ve cıvatalarla birbirine bağlanacaktır. Panolar 40 veya 50 lik L köşebentten mamul, kuvvetli bir çerçeve dahilinde tespit edilecektir. Demir aksam bir kat sülyen, iki kat mat tabanca boyası veya fırın boyası ile boyanacaktır. 23.1.2- Đdarece ana tablonun arkadan geçitli yapılması istenmiş ise, ana tablo arkasındaki bakım geçidi, ahşap ızgara üzerinde üstü PVC kaplama veya linolyumla örtülü ahşap döşeme ile yapılacaktır. Ana tablo 10 cm yükseklikte sıvalı beton kaide üzerinde tespit edilecektir. Tablo üstü, arka geçitle birlikte 2mm lik saçla kapanacaktır. Bu kapatma sırasında tablo içerisinin havalandırılması dikkate alınacaktır. 23.1.3- Ana tablonun arka cephesinde sadece tevzi baraları, muhtelif iletken bağlantıları ve kablo ucu bağlantıları tesis edilip, sık sık kullanılması icabeden her hangi bir ölçü v.s. cihaz ve aletler buraya konulmayacaktır. 23.1.4- Ana tablolarda gerilim taşıyan çıplak kısımlar tesadüfi dokunmaya karşı muhafaza altına alınacaktır. 42 volttan yüksek nominal gerilimde; izolasyon maddesi ile örtülmüş olmayan bütün kısımlar, yükseklikleri 180 cm.den az olduğu takdirde tesadüfi dokunmayı engelleyecek sac’tan veya tel kafes v.b. malzeme ile yapılmış bölümler de emniyet altına alınacaktır. Bu husus için tellerin lak ile boyanması veya emaye edilmesi, muhafaza tertibatı olarak kabul edilmez. Tablonun arkasındaki bakım geçidi yetkisiz kimselerin girmesine veya dokunmasına karşı kapatılmış ise, gerilim taşıyan çıplak iletkenlerin örtülmesine (bu geçidin 75 cm. olması halinde bile) gerek yoktur. Bu takdirde el ile erişilebilen saha dahilinde ahşaptan yapılmış parmaklığa benzer muhafaza tertibatının, mevcut olması yeterli olacaktır. Bu şartlar yerine getirilmediği takdirde gerilim taşıyan çıplak kısımlar ile oda hududu arasında en az 1 metrelik bir açıklık bulundurulacaktır. Her iki tarafa gerilim taşıyan çıplak kısımlar mevcut ise ara yerin genişliği en az 2 metreye çıkartılacaktır. Bu takdirde her iki tarafta tesadüfi dokunmaya karşı muhafaza tertibatının alınmasına gerek yoktur. Tablonun önünde en az 90cm. lik boş bir geçit yeri bırakılacaktır. Tablo altında panonun 40cm.’lik kısmı boş bırakılacaktır. 23.1.5- Tablonun arka tarafında bulunan ve akım geçirmeye mahsus olmayan bütün demir aksamı ile tablonun demir iskeleti topraklanacaktır. 23.1.6- Toprağa karşı 250 volttan fazla bir gerilimin meydana gelmesinin mümkün olduğu sistemlerde, iskelet ve çerçevenin bütün demir kısmının kendi aralarında ve toprak barası ile ve kusursuz olarak bağlantısını ve bu bağlantının devamını temin için özel tertibat alınacaktır. Toprak barası kesiti, en az topraklama levhası bağlantı hattı kesiti kadar olacaktır. Bu hususta 21.08.2001 tarih ve 24500 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Topraklama Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. 40 23.1.7- Bu hususun temini için montaj bittikten sonra nokta kaynağı veya köprüleme ile uygun yerlerde bağlantı meydana getirmek yeterli olacaktır. 23.1.8- Tablo içindeki topraklama tertibatı bakır bara ile yapılacak ve toprak iletkeni ile bağlanacaktır. Bükme tel toprak içine konmayacaktır. Ayrıca tablodan izole edilerek bir nötr barası tesis edilecektir. 23.1.9- Pano sayısının tespitinde, kolon ve besleme hatlarının sayısı, ışık, kuvvet, yedek akım yapılacak ilave ihtimali de göz önünde tutulacaktır. Her şalterin veya sigortanın altına beslenilen yeri gösteren etiketler konacaktır. 23.1.10- Ana tablolarda, genişlik en az 500 mm., toplam yükseklik 1800 mm., derinlik 350 mm. olacaktır. Ana tablonun arkadan geçişli olması halinde genişlik 800-900 mm., yükseklik 2100 mm., derinlik 500 mm. olacaktır. Bu durumda panonun alttan 400 mm.si boş bırakılacaktır. Eğer ana tablo kilitlenebilen bir yerde tesis edilmemiş ise bakım geçidi, giriş kafesli ve kilitlenebilir bir kapı ile muhafaza edilecektir. 23.1.11- 100 amperden büyük şalter ve sigorta bağlantıları, kesin olarak baralar ile yapılacaktır. Tablo arkasında bulunan iletkenler özel kroşeler vasıtasıyla muntazam bir sıra haline getirilecek, baralar norm renklerle işaretlenecektir. 23.1.12- Ana tabloda kullanılacak baralarda fazlar siyah-kahverengi-gri, nötr açık mavi, toprak yeşil bantlı sarı renkli olacaktır. Bağlantı şeması çizilip çerçevelenerek ana tablo dairesine asılacaktır 23.1.13- Ölçü aletleriyle şalter, sinyal lambası vs. nin seçiminde bunların şekil birliğine ve saç panolara uygun tipte olmalarına dikkat edilecektir. 23.2- Tali tablolar 23.2.1- Tali tablolar,sıva üstü veya gömme olarak monte edilecektir. Tali tabloların boyutları idarenin tasdik edeceği projeye uygun olacaktır. Her sigorta veya şalterin altında beslenilen yeri gösteren madeni veya plastik etiketler bulunacaktır. 23.2.2- 60 A’e kadar akım çeken tablolar barasız yapılacak, 60 A.’den fazla akım çeken tablolarda, bağlantılar kablolarla şalterden şaltere veya sigortadan sigortaya yapılmayıp bakır baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılacaktır. Baralar norm renklerle işaretlenecektir. 23.2.3- Tali tablolarda linye hatları, yanmayan malzemeden izolasyonlu, uygun nitelikte klemensler vasıtasıyla tabloya tutturulacak ve nötr hatları da izole edilmiş bakır bir baraya bağlanacaktır. Tabloya giriş kolonlarının faz iletkenleri sabit klemenslere ve nötr iletkenleri bakır baraya bağlanacaktır. Tali tablolar üzerinde topraklama barası bulunacak, topraklama bağlantısı, bulunduğu yerdeki tesisata uygun olarak yapılacaktır. 23.3- Etanş tevzi tablolar 23.3.1- Tesisatı rutubete, toza ve mekanik darbelere karşı koruyan malzeme ile yapılan mahallerde tablolar, birbirine eklenecek tipte ve contalı kapakları kavi etanş kutulardan yapılacaktır. 23.3.2- 16 mm2 den daha büyük kesitte bağlantılar bakır baralar vasıtası ile yapılacaktır. 23.3.3- Sigortaları kapak açıldıktan sonra, anahtar ve şalterleri kapak kapalı iken idare edecek şekilde dizayn edilecektir. 41 PANOLARLA ĐLGĐLĐ STANDART VE TESTLER Elektrik Đç Tesisleri Proje Hazırlama Yönetmeliği 5.Maddesine göre tablolar şu şekilde tanımlanır: Ana dağıtım tablosu: Girişi enerji kaynağına bağlı olan, yapı veya yapı grubu içindeki dağıtım tablolarını beslemek üzere yeterli sayıda çıkışı bulunan, giriş ve çıkışlarında koruma ve kumanda için gerekli cihazları bulunan tabloyu ifade eder Ölçme tablosu: Elektrik enerjisinin ölçülmesi için gerekli cihazları taşıyan; üzerindeki bağlantılara ve cihazlara izinsiz müdahaleyi imkansız kılacak şekilde korunmuş, mühürlenebilir tabloyu ifade eder. Dağıtım tablosu: Elektrik enerjisinin, yapı veya yapı grubunun belli bir bölgesinde dağıtılmasını sağlamak maksadı ile tesis edilmiş; yerine göre tüketicilerin kontrol, koruma ve kumanda cihazlarını da taşıyan tabloyu ifade eder. Dağıtım tablolarına OG ve AG de değişik isimler verilmektedir. Alçak Gerilimde Şalt dolabı Pano Panel Tablo Orta Gerilimde Hücre Şalt dolabı Pano Panel Şalt tesisi Anahtarlama tesisi AG – Tabloları için: TS 3367 ( EN 60439-1) “Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol düzen gruplar” IEC 439-1 “Low –voltage switchgear and controlgear assemblies” IEC 17D (sec) 141 “Low-voltage switchgear and controlgear assemblies EN 60439-1 ve IEC 439-1 ve IEC 439-1 standartlarında AG tabloları “imalatcının sorumluluğunda, bütün dahili elektrik, mekanik bağlantıları ve yapısal bölümleri tamamen bir araya getirilen kontrol, ölçme işaretleme, koruma, techizatı ayarda tutma vb. işlevsel birimlerle birleşik olan anahtarlama düzenlerinden bir veya birkaçı ile oluşturulan bir kombinasyon” olarak tarif edilmektedir. OG – Şalt dolapları için: TS 5248 “Metal mahfazalı anahtarlama ve kumanda tesisleri, Anma gerilimleri 1 kV ‘un üzerinde 72,5 kV’a kadar” IEC 298 “AC metal-enclosed switchgear and controlgear for rated voltaged above 1 kV and up to and including 52 kV” Alçak Gerilim tablo ve Orta gerilim şalt dolapları için aşağıdaki standartlar geçerlidir. TS 5248 ve IEC 298 standartlarında “Metal mahfazalı anahtarlama ve kumanda tesisi” olarak tanımlanan OG şalt dolapları ise “dış bağlantıları dışında tamamlanmış olan ve topraklaması amaçlanan ve bir dış muhafazası bulunan anahtarlama ve kumanda tesisi” olarak tarif edilmektedir. Burada anılan “Metal Mahfazalı” ( Metal- Enclosed ) deyimi bu standart kapsamında olan tüm OG-şalt dolapları için geçerlidir. Ayrıca yine bu standartta tarif edilen “ Metal bölmeli ” ( Metal Clad ) şalt dolabı da yine “Metal Mahfazalı” bir şalt dolabı olup, ek olarak ana şalt cihazlarının her biri, kablo girişi (besleme) ve ana bara bölümü topraklanmış metal bölmelerle ayrılmıştır. Yukarıda anılan standartlarda AG-tabloları ile OG-Şalt dolaplarının anma değerleri standartlaştırıldığı gibi, bu değerlerin yine standartlarda tarif edilen işletme koşullarında işlevlerini sürdürülebileceklerini kanıtlayan rutin testler ve tip testleri yer alır. Tip testleri tasarımı doğrularken, rutin testler üretimi kontrol etmek amacı ile uygulanır.Bir ürün tasarlanıp üretildikten sonra en az bir kere tip testinden geçmiş olmalıdır.Rutin testler her üretim sonunda, sevkıyattan önce fabrikada uygulanması zorunlu olan testlerdir. Alçak gerilim tabloları, çok fazla sayıda alternatifi olduğu için, tip deneyleri tam olarak uygulanan (TTA) ve tip deneyleri kısmen uygulanan (PTTA) şalt dolapları olarak ayrılmaktadır. 42 Tip testlerinin yapılması bakımından cihazın sadece elektriksel özelliği değil aynı zamanda yapısı, geometrisi de çok önemlidir. AG tablolarına uygulanan tip testleri: Sıcaklık artış deneyi Dielektrik deneyi Kısa devre direnme deneyi Toprak devresi kontrolü (ölçüm) Toprak bağlantısının kısa devreye direnme deneyi Yüzeysel kaçak yolu uzunluklarının doğrulanması deneyi Mekanik çalışmanın doğrulanması deneyi Koruma derecesinin doğrulanması deneyi AG tablolarının üretim sonunda uygulanması gereken rutin testleri: Tahrik mekanizmalarının, ara kilitlemelerin etkinliğinin doğrulanması Đletken ve kabloların düzgün bir biçimde döşendiği,cihazların düzgünce monte edildiğinin doğrulanması Dielektrik deneyi Toprak devresi kontrolü Yalıtım direncinin kontrolü (ölçüm) OG Şalt dolaplarına uygulanan tip testleri: Dielektrik deneyi Sıcaklık artış deneyleri Ana devrenin direncinin ölçülmesi deneyi Kısa süre ve kısa devre darbe akımına dayanma deneyi Kapama ve kesme yeteneklerinin doğrulanması deneyi Mekanik çalışma deneyleri Koruma derecesinin doğrulanması deneyi Kaçak akımların ölçülmesi deneyi Hava etkilerine karşı koruma deneyi Đç arızadan kaynaklanan ark deneyi OG Şalt dolaplarına üretim sonunda uygulanan rutin testleri: Ana devrede şebeke frekanslı gerilim deneyi Yardımcı devrelerde ve kumanda devrelerinde dielektrik deneyi Ana devrenin direncinin ölçülmesi deneyi Mekanik çalışma deneyleri Yardımcı elektrik, pnömatik ve hidrolik düzenlere ilişkin deneyler. Özellikle yer darlığından, daha küçük diş ölçülerde tasarlanan OG-şalt dolaplarında kısa süre ve kısa devre darbe akımı testleri, ısınma testleri ile dielektrik testleri oldukça önemlidir. Bir tablo yada şalt dolabı ne olursa olsun aşağıdaki özellikleri içermesi gerekir. 1. Çalışanın emniyeti 2. Đşletmenin emniyeti 3. Đşletme kolaylığı Sabit ve hareketli tip tablo ve şalt dolapları: Bir tablo için geçerli üç güvenlik faktörü son yıllarda hem sabit hem de hareketli tip tablolar için önemli olmaya başladı. • Sabit tipte olanlar cihazlar üzerinde belirli bir şekilde bağlanmış , sökülmesi için muhakkak alet,edavat ve aparat kullanılan tablo tipleridir. • Hareketli olanlar ise bir araba (şekil-2), çekmece (şekil-1) veya kızak üzerine cihazların monte edilip tablo üzerine yerleştirilmesidir. 1970’den sonra Türkiye’ de öncü firmalar boy gösterdi.O firmalar teknoloji getirdiler, o teknolojiyi ve ürünü Türkiye’deki küçük kuruluşlar, atölyeler takip etmeye, taklit etmeye çalıştılar.Kendilerine göre ilaveler yaptılar.Bugün Türkiye’ de özellikle öncü firmalar olmak üzere yerli firmalarımızda artık Avrupa standartlarında tablolar üretebilmekte, çeşitli tesislerde monte ederek işletmeye almaktadırlar. 43 AG’de belki OG’ye nazaran insan sağlığına zarar verecek, yaşamı tehlikeye sokacak kazalar biraz daha azdır ama yine de ölüme neden olabilecek olaylar yaşanabiliyor. Bir tablonun yada şalt dolabının standartlara uygun olmadığı halde tesis edilip, işletmeye alınması , can kaybının yanında yangınların çıkması sonucu mal kaybına da neden olur.Ayrıca işletmelerin durması gibi bir problem de getirir. Şekil 1 Hareketli AG çekmeceli pano (Panel Elektro) Ülkemizde Pano Đmalatı Ülkemizde AG tesisatlarında kullanılan panolar tesisatın büyüklüğüne ve müteahhitin çalışma tarzına göre farklı şekilde temin edilmektedir. Bazı müteahhitler tesisatlarında kullandıkları panoları kendileri imal ederken, bazıları da piyasada “panocu” olarak bilinen, sadece pano imalatı üzerine çalışan firmalardan temin etmektedirler. Kendi ihtiyaçlarını müteahhitler aracılığıyla değil de kendi imkanlarıyla karşılamak isteyen büyük işletmeler yada fabrikalar ise müteahhitlerin çalışma tarzlarına benzer şekilde ya sac aksamı dışardan temin edip, elektromontaj çalışmasını yapmakta ya da panocularla çalışmaktadırlar. Kullanılan sac aksamın imali için iki alternatif vardır. 1. Bunlardan biri, yurt içinde dağılmış, yüzlerce panocunun kendi atölyelerinde sahip oldukları imkanlar dahilinde yaptıkları imalat, bunlara büyük müteahhitlerin kendi ihtiyaçlarını karşılamak kurdukları atölyeleri ve panocu olmayıp da sadece sac aksamı imal eden küçük atölyeleri de eklemek mümkündür. 2. Bir diğer alternatif ise, kapasiteleri toplam ihtiyaçla karşılaştırıldığında küçük kalmakla birlikte, pano sac aksamı imal eden firmalardır.Bu tarz imalat diğer alternatife göre daha kaliteli ürünlerin ortaya çıkmasına imkan sağlamaktadır.Ancak toplam pazarın büyüklüğü değerlendirildiğinde, ağırlığın birinci alternatife olduğu görülmektedir. Daha kaliteli ve daha ucuz seri imalatın yerine sipariş üzerine, atölye imalatının tercih edilmesinin belirli sebepleri vardır. Bunlar: 1. Ürünün seri imalat edildiği yerden ülkenin başka bir yerinde bulunan son kullanıcıya ulaşması için ödenen nakliye bedelinin ürünün kendisine oranla yüksek oluşu 2. Son müşterinin ihtiyaç duyduğu sac aksam yapısının çok değişken oluşu ve mevcut imalat teknikleriyle seri imalatı yapılan yapıların sınırlayıcı kalması. 3. Sac aksam imalatının kolay olduğu ve bu imalattan düşük seviyede de olsa kar elde edilebileceği inancı. Atölye tarzı imalatın getirdiği fiyat baskısı karşısında pano aksamı üreten seri imalatçılar çeşitli yöntemler uygulayarak ayakta kalmaya çalışmaktadırlar. Bunlardan ilk akla gelen, sadece sac aksam üretmeyip, panonun elektromontajı bitmiş halde arz edilmesi, yani panoculuk yapmaya yönelmektedir. Fiyat baskısı altında olan imalatçılar , hangi imalat şeklini kullanıyorlarsa kullansınlar, fiyatlarını düşürmek için çaba göstermektedirler. Son kullanıcı (müşteri) ise satın aldığı yüzlerce ekipmanı, bunların imalatçısı kadar iyi bilmesine ve kontrol edebilmesine imkan yoktur. 44 Dünya standartlarında , kaliteli pano satın almak isteyen bilinçli müşteriler ise çaresizlik içinde, piyasa fiyatlarının birkaç katı bedel ödeyerek yabancı kökenli imalatçılara yönelmektedirler.Günümüzde bunlar değişmektedir. Gelişmiş ülkelere bakıldığında ise, günümüzde seri imalat tekniklerinin kullanıldığı görülmektedir.Önceleri atölyelerde yapılan imalat, gerek standartların şart koştuğu özelliklerin artması, gerekse de ekonomik olmayışı sebebiyle terk edilmiştir.Gerçekten de uzun vadede bakıldığında atölye tarz imalat ülkemiz şartlarında da ekonomik değildir.Bunların sebepleri: 1. Atölyelerde kullanılan makinelerin kapasite kullanımlarını düşük oluşu. 2. Yüksek personel masrafı getirmesidir. Şekil 2 Hareketli OG arabalı dağıtım hücresi ( 8BT1 Siemens ) 45 46 Korozyona Karşı Dayanım ve Boyama Paslanmaz ve aliminyum dışında kullanılan tüm metal malzemeler boyanıyor olsalar bile galvanizli, yani çinko ile kaplanır. Daha çok estetik görünüm sağlamak amacıyla yapılan boyama işlemi çeşitli ön işlemler ve fosfatlama işlemini takiben gerçekleştirilir. Boyama işlemi, epoksi-polyester bazlı toz halindeki boyanın elektrostatik yükleme yöntemiyle metal yüzey üzerine tutturulması ve parçaların bu halde konveyör üzerinde fırına sokulması suretiyle boyanın kürlenmesinin sağlanmasından ibarettir. boyama prosesinin tüm adımları aşağıda sıralanmaktadır. 1. Yağ Alma 2. Durulama 3. Fosfatlama 4. Durulama 5. Pasivasyon 6. Kurutma 7. Elektrostatik Boyama 8. Kürlenme Standart olarak kullanılan boya RAL 7032 gri renkdedir ve pütürlüdür. Galvanizli Saçlarda Katodik Koruma Korozyona karşı katodik koruma konusunda ilk akla gelen uygulamalar toprak altında bulunan tankların, boru hatlarının veya iskelelerin yada gemi gövdelerinin korunmasıdır. Hepsinin ortak özellikleri elektriksel potansiyeli yükseltilen bir gövde ve kurban edilen bir başka metalin mevcudiyetidir. Bilindiği gibi paslanma, elektron ihtiyacı içinde olan oksijen atomlarının elektron fazlası olan metaller ile reaksiyona girmek suretiyle metal oksitler oluşturması yani oksidasyon reaksiyonudur. Ortamda birden fazla metal çeşidinin bulunması halinde, oksijen atomu potansiyeli düşük olan metal ile reaksiyona girme eğilimi göstermektedir. Đşte katodik koruma yönteminin dayandığı nokta budur. Korunması istenen metalin potansiyeli yükseltilir ve ortama kurban edilecek başka bir metal yerleştirilir. Ortamda birden fazla metal çeşidinin bulunduğu ancak potansiyel farkı oluşturacak gerilim kaynağı bulunmayan durumlarda metaller arası "reaksiyona girme eğilimleri" sıralaması yani "normal potansiyel" değerleri önem kazanmaktadır. Bu değerler hidrojenle karşılaştırılarak, göreceli olarak belirlenmiştir, dolayısıyla hidrojenin normal potansiyeli sıfırdır. Bu sıralamanın bir başka adı da asalet sıralamasıdır. En asil metal altındır. Asalet sıralamasına göre demir çinkodan daha asildir. Hem demir hemde çinko bulunan bir ortamda dışarıdan herhangi bir gerilim uygulanmadan çinko kendini feda eder ve beyaz toz halindeki çinko-oksitleri oluşur. Tamamen metallerin kendi aralarındaki potansiyel fark dolayısıyla katodik koruma sağlanması söz konusu potansiyel farkın büyüklüğü ile sınırlıdır. Çinko kaplı demir malzeme için bu sınır 1mm mertebesindedir. Yani arkalı önlü çinko ile kaplanmış bir plaka temiz bir şekilde kesildiğinde kesim yüzeyinde koruma sağlanabilmesi için plaka kalınlığının azami 2mm olması gerekmektedir. Galvanizli sac uygulamalarında çinkonun korozyona karşı katodik koruma etkisi, söz konusu uygulamada meydana gelebilecek çizilme, kesilme gibi durumlar için etkili ve ekonomik bir koruma sağlamaktadır. Günlük hayatta karşılaşılan en çarpıcı örnek galvanizlenmiş bir dış yüzeye sahip ev tipi LPG tüplerdir. Bunlar son tüketim noktasına ulaştırılıncaya kadar bir çok darbeye, çiziğe maruz kalırlar, ancak paslanmazlar. Topraklama Sürekliliği Elektrik enerjisinin kullanıldığı uygulamalarda kullanıcının temas halinde olması muhtemel mahfaza kısımlarının birbirleriyle aynı potansiyelde ve topraklanmış olmaları "dolaylı temas yoluyla elektrik çarpmasına karşı koruma" sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Herhangi bir arıza sebebiyle enerji altında kalabilecek ve risk yaratabilecek muhafaza kısımlarının topraklanması suretiyle arıza devresi tamamlanmaktadır. Böylece koruma cihazları devreyi açtıracak ve arıza ortaya çıkacaktır. Tüm metal parçalar galvanizli sac malzemeden imal edilmektedir. Kapı ve kapaklar ile çeşitli örtü elemanları dışındaki elemanlar boyanmamaktadır. Bu sayede parçalar montaj sırasında kendiliğinden aynı potansiyele getirilmiş olurlar. Boyalı parçalar ise birbirlerine temas eden yüzeylerinde maskelenerek boyanırlar. Bunlar da galvanizli sac malzemeden imal edilmektedir ve benzer şekilde montaj sırasında kendiliğinden aynı potansiyele getirilmektedirler. Ön kapılarda topraklama amacıyla paslanmaz malzemeden imal edilmiş ve elektrik deşarjı yöntemiyle sağlıklı bir şekilde kaynatılmış çakma civatalar kullanılmaktadır. Bunlar özellikle paslanmaz malzemeden imal edilmektedir. Aksi takdirde, örneğin bakır ile kaplanmış civataların kullanılması halinde, topraklama iletkeninin bağlantısı sırasında bu kaplama çizilmekte ve daha sonra paslanmaya imkan tanımaktadır. Paslanma suretiyle oluşan demiroksit tabakası ise iyi bir yalıtkandır. Ön kapılar ile birlikte kullanılan topraklama iletkeni kabinin gövdesinde herhangi bir noktaya sabitlendiğinde topraklama sürekliliğinin korunmasını sağlar. 47 Bir Panoyu Oluşturan Metal Aksam + 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 48 DP YP YP OK AK UK BO YK MK BK BP BP Dikey Profil Yatay Profil Yatay Profil Ön Kapak Arka Kapak Üst Kapak Alt Örtü Takımı Yan Kapak Montaj Plakası Baza Köşe Elemanı Baza Profili Baza Profili Đskelet Montajı 1. Đskelet montajı tercihen bir masanın üzerinde yatık olarak yapmak kolaylık sağlayacaktır. KB Köşe Birleştirme Takımları, DP Dikey Profillere takılır 2. Đki adet YP Yatay Profil ile DP Dikey Profiller, KB Köşe Birleştirme Takımları vasıtasıyla birleştirilir. 3. Đki adet YP Yatay Profil, KB Köşe Birleştirme Takımları vasıtasıyla sabitlenerek iskeletin üçüncü boyutu oluşturulur.Bu şekilde iskeletin iki köşesi elde edilmiş olur. 4. Aynı işlemler DP Dikey Profillerin diğer uçlarına uygulanır. 5. Diğer iki DP Dikey Profili ve YP Yatay Profili birbirlerine KB Köşe Birleştirme Takımları vasıtasıyla bağlanarak bir çerçeve elde edilir. 6. Bu çerçeve daha önce yapılan diğer bölümle Köşe Birleştirme Takımı vasıtasıyla birleştirilerek iskelet tamamlanır.Đskelet ayağa kaldırılarak kapak montajı ve diğer işlemlere geçilebilir. Yekpare Montaj Plakası, montaj işleminin kabin dışında yapılması ve montaj plakasının tek parça halinde sonradan sabitlenmesi istenildiğinde kullanılırlar.Montajı tek bir kişi tarafından kolayca gerçekleştirilebilir. Parçalı Montaj Plakası, Montaj yüzeyine monte edilecek ekipmanlar arasında gruplandırma yapılması istenildiği durumlarda kullanılırlar. 49 Metal-Enclosed ve Metal Clad Şalt Dolapları Şalt dolapları genelde, dağıtım merkezleri, indirici merkezleri ve santrallerde kullanılmaktadır.Prensip olarak arızanın lokalize edilmesi, büyümeden önlenebilmesi, meydana gelecek hasarın sistemin tümünü etkilememesi için alınan önlemler bu tip dolapların en önemli avantajlarındandır. Gerilim testlerinde en önemli husus aktif kısımlarla topraklanmış bölümler arasındaki mesafelerdir.Bu mesafeler normlarda belirtilen değerler alınmak suretiyle garanti altına alınmıştır.Ançak tip deneyleri yapılmak suretiyle bu mesafeler daha küçük değerlere düşürülebilir. Böylece dolap hacimleri daha da küçültülebilmektedir. Mesafelerin küçültülmesinde ya izolasyon malzemeleri ile takviye yada hava yerine SF6 gazı gibi izolasyon seviyesi haylı yüksek gazlar kullanılmaktadır.Sonuçta bu tip tesisler daha emniyetli ve dış şartlara karşı etkilenme hemen hemen tamamen ortadan kaldırılmıştır. Đzolasyon malzemesi kullanımı ise aşağıdaki bölümlerde yapılmalıdır. • Bara izolasyonu: Baraların üzerleri özel bir hortum ile kaplanmakta ve bu hortum ısıtılmak suretiyle bakır baraya tam yapışma sağlanmaktadır. Bu hortumların delinme gerilimleri hayli yüksek olup kalınlıkları uygun seçilmek koşuluyla anma geriliminde hiçbir delinme olmamaktadır. • Bağlantı ve ek yerleri izolasyonu: Bu bölümlerde yine epoxi-reçineden yapılmış özel kabuklar vasıtasıyla tamamen kapatılmakta ve açıkta hiçbir yer kalmamaktadır. • Bölümlendirme plakaları: gerek yatay yan duvarlar gerekse ön bölümlendirme plakaları cam elyaf takviyeli özel polyester plakalar vasıtasıyla izole edilmektedir.Rutubet ve toza karşı elektriki özellikleri test edilmiş bu plakalar vasıtasıyla aktif kısımların toprağa karşı izolasyonları emniyetli bir şekilde temin edilmiştir. • Basınç plakaları: Đstenmeyen kısa devre hallerinde arızanın meydana geldiği bölümde çok büyük basınç oluşmaktadır.Bu basıncın sağlıklı bir şekilde dolap dışına atılması için özel klapeler yapılmıştır.Basınç ortadan kalktığında bu klapeler yine normal durumuna gelmektedir. IEC 298 1- 52 kV A.A. Metal Mahfazalı Anahtarlama ve Kumanda Tesisleri Metal mahfazalı şalt hücreleri IEC 298’de ve TS5248’de tanımlanmıştır (IEC : International Electrical Commission). Bu tanıma göre ; giriş ve çıkış bağlantısı (kablo başlıkları) dışındaki tüm malzeme ve parçaların (anahtarlama elemanları, ölçme, koruma ve ayar cihazları) montajı tümüyle fabrikada yapılan ve bünyesindeki çeşitli cihazları bir metal muhafaza içerisinde toplayan 52 kV dahil olmak üzere 1-52 kV gerilimleri arası sistemlerdir. IEC 298'e göre üç tip hücre tanımlanmaktadır : • Metal ayrımlı ( Metal clad) • Bölümlendirilmiş ( Compartmented ) • Dolap tipi ( Cubicle ) Metal ayrımlı hücreler (metal clad) • Ekipmanları, topraklanmış farklı metal bölmeler içinde yer alan ve en az üç ana bölmeden meydana gelen hücredir. Hücre bölmeleri üç adet orta gerilim bölmesi ve bir adet alçak gerilim bölmesi olmak üzere dört adettir. o ana anahtarlama elemanı bölmesi (kesici / kontaktör bölmesi çekmeceli) o bara bölmesi besleme bölmesi o alçak gerilim bölmesi • Bölme ayrımları metaldir. • Bir bölmeden diğer bölmeye geçiş izolatörler (eşdeğer malzeme) ile sağlanmıştır. Bu özellik sayesinde herhangi bir kısa devre durumunda oluşan arkın diğer bölmelere geçmesi önlenmiş olur. IP2X dahili koruma sınıfına haizdir. Metal ayrımlı hücrelerin en büyük özelliği; bölme ayrımlarının metal olması ve bir bölmeden diğer bölmeye geçiş esnasında IP2X dahili koruma derecesini sağlayacak şekilde geçit izolatörü veya eşdeğeri bir malzemenin kullanımını sağlamasıdır. Enerjili aktif kısımlara ulaşım metal panjurlar vasıtası ile gerçekleşmektedir. Panjurlar , metal mahfazalı hücredeki anahtarlama elemanının konum değiştirmesi sırasında (çekili konumdan test konumuna veya sürülü konuma geçmesi veya tersi), anahtarlama elemanının kontaklarının güvenilir bir şekilde hareketini sağlar ve dahili kilitlemeler sayesinde yanlış manevralar önlenmiş olur. Ayrıca bu metal panjurlar ve koruma kombinasyonu sayesinde herhangi bir kısa devre durumunda oluşan dahili arkın diğer bölmelere geçmesi önlenmiş olur. Sistem enerjili iken bölmelerde bakım işlemini yapmak mümkün olmaktadır. Bölmeler min. IP2X dahili koruma sınıfına sahiptir. Diğer bir ifade ile 12mm çapından büyük katı cisimlerin hücrenin aktif kısımlarına girmesi önlenmiş olur. 50 Bölmelendirilmiş hücreler (Compartmented) • Ekipmanları, farklı bölmeler içinde yer alan ve dört ana bölmeden meydana gelen hücredir. o ana anahtarlama elemanı bölmesi (kesici veya kontaktör bölmesi) o bara bölmesi besleme bölmesi o alçak gerilim bölmesi • Bölme ayrımları yalıtkan bir malzeme olabilir. • Bölmeler arasındaki geçişlerin izolatörler ile olması zorunluluğu yoktur. Bölmelendirilmiş hücrede, metal ayrımlı hücreden farklı olarak; bölmelerin ayrımlarının metal olma zorunluluğu yoktur, herhangi bir izolasyon malzemesi kabul görmektedir. Ayrıca bölmeler arasındaki geçişlerde bölmelerden birinin IP2X dahili koruma derecesini sağlayacak koruma kombinasyonunu gerçekleştirmesi yeterli olmaktadır. Dolap tipi hücreler (cubicle) Metal ayrımlı ve bölmelendirilmiş tip hücre dışında kalan hücre tipleridir. • Bölmesiz veya en fazla iki ayrı bölmeden oluşmuştur. • Bölme ayrımı yoktur veya bölme söz konusu olduğunda bölme ayrımını oluşturmak için yalıtkan bir malzeme kullanılmıştır. • Geçit izolatörleri söz konusu değildir. IP2X'den daha düşük dahili koruma derecesine haiz olabilmektedir. Hücre içinde bölmelendirme olmadığı için dahili ark hücrenin tamamını etkilemektedir. Açık tip sistem ile metal muhafazalı modüler hücrelerin karşılaştırılması Kriter Modüler Hücreler Açık tip sistemler Kısa devre dayanımı Belirli bir kısa devre seviyesine dayanacak tarzda dizayn edilirler ve tip testleri uygulanır. Mevcut tesisin kısa devre seviyesine dayanıp dayanamayacağı bilinemez. Ark yayılımı Kısa devrelerde oluşan ark bölmeler olduğundan diğer kısımlara yayılmaz. Sistem açık olduğundan ark her tarafa yayılır. Hem personel, hem de işletme açısından tehlikelidir. Montaj durumu Tesise montajı son derece kolaydır. Fazla inşaat işçiliği gerektirmez. Sistem, doğrudan kurulacak tesiste imal edildiğinden işçilik fazladır. Emniyet Fabrika üretimi olduğundan rutin testleri yapılmış, gerekli emniyet tedbirleri kontrol edilmiştir. Ayrıca basit ve sağlam kilitleme düzenleri ile yanlış manevralar önlenir. Sahada izolasyon testi yapılmadığı için arıza tespit imkanı yoktur.Gerekli emniyet tedbirleri tam değildir (Manevralar ve kilitlemeler açısından). Boyutlar Oldukça kompakt bir yapıya sahiptir. Oldukça büyüktür Đşletmede süreklilik Özellikle arıza bakım süresi açısından işletme kolaylığı sağlar. Gerekli emniyet tedbirleri tam olarak sağlanamadığından işletmede güvenlik söz konusu değildir. Personel güvenliği Metal bölümler tam topraklanmıştır. Gerilimli noktalara erişmek mümkün değildir. Dahili ark durumunda yayılması önlenmiştir. (IP2X) Koruma derecesi olmadığından yanlışlıkla gerilimli noktalara erişilir. Ekipman güvenliği Kapalı ve kompakt yapıda olduğundan yalıtkan özelliklerinin bozulması ve kirlenme pek görülmez. Ortam ile direkt irtibatı olduğundan yalıtkan özelliğinin bozulması ve kirlenme sıkça görülür Ekonomiklik Fiyat açısından hücre bazında karşılaştırmada daha pahalı gözükmesine karşın, boyutlar, inşaat işçiliği, bakım masraf ve süresi göz önüne alındığında daha ekonomik olduğu kesindir. Bakım periyodu, inşaat, tesis ve bakım işçiliği, kapladığı alan açısından ele alındığında kompakt hücreye nazaran daha pahalı olduğu söylenebilir. 35 Bobinajcı Bobinajcı, çeşitli DC/AC elektrik motorlarının, transformatör ve benzeri elektrikli bobinlerin sarım, bakım, onarım, montaj ve testlerini kendi başına ve belirli bir süre içerisinde yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kişidir. Tanım: Bobinajcı, çeşitli DC/AC elektrik motorlarının, transformatör ve benzeri elektrikli bobinlerin sarım, bakım, onarım, montaj ve testlerini kendi başına ve belirli bir süre içerisinde yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kişidir. Bobinajcı, işletmenin genel çalışma prensipleri doğrultusunda, araç, gereç ve ekipmanları etkin bir şekilde kullanarak, işçi sağlığı, iş güvenliği ve çevre koruma düzenlemelerine ve mesleğin verimlilik ve kalite gerekliliklerine uygun olarak, aşağıdaki görev ve işlemleri yerine getirir. GÖREVLER A ĐŞLEMLER Đş Organizasyonu yapmak A01 Đşçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin önlemlerin alınmasını A06 Malzeme temin etmek sağlamak A07 Malzemeyi kontrol etmek A02 Đş programı yapmak A08 Çalışılan alanın temizliğini sağlamak A03 Yanında çalışanlara görev dağılımı yapmak A09 Arıza kayıtları tutmak A04 Yanında çalışanların yaptığı işi kontrol etmek A10 Müşteri kayıtları tutmak A05 Araç, gereç ve ekipman ihtiyacını belirlemek B B01 B02 B03 B04 B05 B06 C C01 C02 C03 C04 C05 C06 C07 C08 C09 D D01 D02 D03 D04 Elektrik Motorlarının Mekanik Bakım Onarımını Yapmak B07 B08 B09 B10 B11 B12 Mekanik arıza teşhisi yapmak Motorun temizliğini yapmak Soğutucu pervaneyi değiştirmek Klemensi değiştirmek Kollektör tornasının yapılmasını sağlamak Kömür fırçalarını değiştirmek Motor kapaklarını değiştirmek Motor kapaklarını onarmak Milin revizyonunu sağlamak Motor rulmanlarını değiştirmek Merkezkaç anahtar grubunu değiştirmek Kondansatör değiştirmek Alternatif Akım Motoru Sarmak C10 C11 C12 C13 C14 C15 C16 C17 C18 C19 Sarım tipini tespit etmek Sargıyı sökmek Tel çapını ölçmek Sipiri saymak Bağlantı şeklini belirlemek Sargının adımını (hatve) belirlemek Sarım şemasını çizmek Statörü sarıma hazırlamak Bobin kalıplarını hazırlamak Bobinleri kalıplara sarmak Bobinleri ankuşlara yerleştirmek Bobinler arası yalıtımı yapmak Bağlantı uçlarını lehimlemek Bağlantı uçlarını kaynak yapmak Bobinleri bandajlamak Bobinleri verniklemek Bobinleri fırınlamak Motorun montajını yapmak Motorun nihai testini yapmak Doğru Akım Motoru Sarmak Endüvinin uç bağlantı tespitini yapmak Kollektörü kontrol etmek Kollektörü değiştirmek Endüviyi sarıma hazırlamak D05 D06 D07 D08 36 Endüviyi sarmak Endüvi uçlarını kollektöre bağlamak Dönen parçaların balansını yapmak Endüktör bobinini sarmak E Trafo Sarmak E01 Trafon sacını sökmek E02 Karkas hazırlamak F Đşin Kontrolünü Yapmak F01 F02 G E03 Trafo bobinini sarmak E04 Trafonun montajını yapmak Sargıların yalıtım kontrolünü yapmak Elektrik makinelerinin akım kontrolünü yapmak F03 F04 Elektrikli makinanın mekanik kontrolünü yapmak Sargıların omik direncini ölçmek Mesleki Gelişime Đlişkin Faaliyetleri Yürütmek G01 Yanında çalışanlara eğitim vermek G02 Meslekle ilgili toplantı, seminer vb. faaliyetlere katılmak G03 Meslekle ilgili yayınları, teknolojik gelişmeleri izlemek G04 Meslekle ilgili hizmet içi eğitim, işbaşı eğitim vb. faaliyetlere katılmak Yukarda yer alan listeler mesleğin geneli ile ilgili olup, mesleğin daha iyi anlaşılması için standarda dahil edilmiştir. Söz konusu listeler alfabetik olarak hazırlanmış olup, bir işyerinden diğerine değişebilmektedir. GENEL OLARAK KULLANILAN ARAÇ, GEREÇ VE EKĐPMANLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. "V" yatağı Balanslama makinesi Bandaj ipi Baskı bıçağı Ceraskal (Vinç) Emaye bobin teli Endüvi kontrol cihazı Hava kompresörü Đş güvenlik malzemeleri Kablo Kağıt, presbant ve polyester gibi yalıtım malzemeleri Kavela (el bıçağı) Kaynak trafosu Keski Koton (pamuk) bobin teli Kurutma fırını 17. 18. 19. 20. 21. 22. Lehim makinesi Lehim pastası Makaron Makas, bıçak, çelik pergel, çelik cetvel, havya Matkap tezgahı Meslek ile ilgili el aletleri (pense, çekiç, çektirme, tornavida, lastik tokmak, alyan anahtar vb.) 23. Ölçü aletleri (avometre, pens ampermetre, takometre, kumpas, mikrometre vb.) 24. Polyester vernik 25. Pres 26. Sarım makinesi ( Sarım aparatı) 27. Tel fırça 28. Tiret (fitil) 29. Torna tezgahı 30. Vernik 31. Yağdanlık 32. Zımpara taşı GENEL BĐLGĐ VE BECERĐLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Araç, gereç ve ekipman bilgisi Ekip içinde çalışma yeteneği El becerisi Elektrik sistemleri ve makina bilgisi Đletişim yeteneği Đşçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri bilgisi Malzeme bilgisi 8. 9. 10. 11. 12. Mekanik bilgisi Mesleği ile ilgili yasal mevzuat bilgisi Mesleki teknolojik gelişmelere ilişkin bilgi Mesleki terim bilgisi Öğrenme yeteneği 13. Öğretme yeteneği GENEL TUTUM VE DAVRANIŞLAR (1) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Çalışkan olmak Çevre korumaya karşı duyarlı olmak Dikkatli olmak Dürüst olmak Đnsan ilişkilerine özen göstermek Đş disiplinine sahip olmak Đş güvenliğine dikkat etmek Đşyeri çalışma prensiplerine uymak Đşyerine ait araç, gereç ve ekipmanların kullanımına özen göstermek 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 37 Kaliteye dikkat etmek Meslek ahlakına sahip olmak Planlı ve organize olmak Sabırlı olmak Sorumluluk sahibi olmak Temiz olmaya özen göstermek Titiz olmak Yeniliklere açık olmak Zamanı iyi kullanım 38 39 Çift Sargılı Transformatör Çift Sargılı Transformatörün Yapısı Çift sargılı transformatörler, Şekil 5.2 'de görüldüğü gibi, bir nüve (çekirdek) üzerine üst üste veya karşılıklı olarak oturtulan iki sargı vasıtasıyla gerilim değişimi sağlayan devre elemanıdır. Transformatör nüveleri, Şekil 5.3 'de görüldüğü gibi, 04 - 0,5 mm kalınlığındaki saclardan oluşur. Sacın malzemesi, histerezis kaybı az olan, kalıcı mıknatıs özelliği taşımayan ve kırılganlığı olmayan özel çeliktir. Sargılar ise, karkas adı verilen makaralara sarılır. Şekil 5.2 - Monofaze transformatörde sargıların nüveye oturtuluş biçimleri Sacın E ve I şeklinde kesilmiş parçaları Şekil 5.3(a) 'da görüldüğü gibi iki yönlü olarak, bobin makarasının içerisine teker teker yerleştirilir. Bu şekilde oluşan nüvenin kesit görüntüsü Şekil 5.3 (b) 'de görüldüğü gibidir. Şekil 5.3 - Transformatör nüve saçlarının görüntüleri a) Saç elemanların nüveyi oluşturma biçimi b) Nüvenin kesit görüntüsü Nüvenin bu şekildeki saclardan oluşturulmasının nedeni, AC gerilimindeki değişim etkisiyle gelişen ve Fuko akımı adı verilen akımın yaratacağı ısınmayı önlemektir. Nüve Kesiti Hesabı Nüve kesiti ile güç arasındaki bağıntı: Şekil 5.3 (b) 'de kesit görüntüsü verilmiş olan nüvenin orta (göbek) kesit alanı S olsun. Bu alanın kenarları (a) cm (b) cm ise S alanı aşağıdaki gibidir: S = a * b cm2 Transformatörün primer gücü Pp Watt olarak gösterilirse, S ve Pp arasında şu bağıntı vardır: S (cm2) = k √PP (Watt) k; sacın kalite katsayısıdır. Sacın kalitesine göre; k = 0.8 - 1.1 arasında değişir. Kalite arttıkça "k" küçülür. Örneğin; B magnetik akı yoğunluğu 20000 Gauss olan sac için k=0.8 'dir. B=7000 Gauss olan sac için ise k=1.1 'dir. Eğer sacın kalitesi bilinmiyorsa güvenli olması açısından "k=1.1" alınır. Hesaplama da primer güç esas alınır. Zira, kayıplar nedeniyle sekonder güç daha küçük olduğundan, nüve kesiti daha küçük olacaktır. Bu da daha riskli bir durumdur. Eğer transformatör sacı kaliteli yapıda ise hesaplama sonucunda √PP kesirli bir sayı çıkarsa, yine de toleranslı olması bakımından, S bir üs sayı değeri olarak alınır. 40 Örneğin; S = √78 olsun √78 ==> 8 ile 9 arası bir sayıdır. Böyle bir durumda S=9cm2 olarak alınır. Nüve Boyutlarının Belirlenmesi Yukarıda sıralanan hesaplamalardan sonra sıra primer ve sekonder sargıların nüveye yerleştirilmesine gelmektedir. Bunun için önce şu iki nüve tipinden birine karar vermek gerekiyor: 1. Sargılar üst üste nüve göbeğine mi yerleştirilecek 2. Yoksa ayrı ayrı nüvenin iki bacağına mı yerleştirilecek. Genelde yerden kazanmak için üst üste orta göbeğe yerleştirilir. Böyle düşünülürse şu yollar izlenir: Önce pencere büyüklüğü belirlenir. Pencere, bobinlerin yerleştirileceği nüve aralığıdır. Tablo 5.2 ve Şekil 5.7 'de pencere boyutları K ve F harfleri ile gösterilmiştir. K*F kesit alanı, yukarıdaki yöntem ile hesaplanan, primer ve sekonder sargıların kesit alanı toplamından biraz büyük olmalıdır. Bunun nedeni sargıların makaraya sarılmasıdır. Makara payını da düşünmek gerekir. Uygun pencere boyutları belirlendikten sonra, Tablo 5.2 'den nüvenin diyer boyutları belirlenir. Bu safhadan sonra sıra sacların dizilmesine gelmektedir: Saclar Şekil 5.3(a) 'da görüldüğü, E ve I biçimi olmak üzere iki kısımdır. Önce, E saclar iki yönlü olarak sıra ile makaraya oturtulur. Sonra da I saclar ara boşluklara yerleştirilir. Preslenip verniklenerek fırınlanır. 41 Tel ve Sargı Kesitinin Hesabı 1. Tel Kesitinin Hesabı Tel kesiti şu iki değer belirler: • Akım yoğunluğu (J) • Devre akımı (I) Akım yoğunluğunun şu değerler arasında olması gerekmektedir: Kendi kendine soğuyan transformatörde: J=1,8-2,6 Amper/mm2 Devre akımı ise şu bağıntı ile bellidir: I=P/V P: Transformatör gücüdür. (Watt olarak alınır) V: Primer veya sekonder gerilimidir. (Volt olarak alınır) V yerine VP primer gerilimi yazılırsa, IP primer akımı bulunur. VS sekonder gerilimi ile de IS sekonder akımı bulunur. Akım belli olduktan sonra, "d" Tel çapı yaklaşık olarak şu bağıntılar ile bulunur: J = 2,5 A/mm2 için : d = 0,7√I+0,1 J = 3 A/mm2 için : d = 0,6√I+0,1 J = 4 A/mm2 için : d = 0,45√I+0,1 Burada " I " amper olarak yazılır ve " d " mm olarak bulunur. " d " çap ifadesindeki "0,1" ilaveleri emaye kalınlığıdır. Tel çapı bulunduktan sonra sıra telin kesit alanının hesabına gelir: Telin kesit alanı: Atel = p(d2 / 4) = 3,1416(d2 / 4) = 0,785 d2 'dir. Buradaki "d" çapına emaye kalınlığı dahildir. 2. Sargı Kesit Alanının Hesabı Sargıların sarım sayıları hesaplanmış olduğuna göre belirli bir tel kalınlığı da seçilince, toplam sarımın alanı şöyle bulunur: Sargının kesit alanı: Asargı = 1 telin kesit alanı * sarım sayısı Tel çapından doğrudan sargı kesit alanına geçilmesi istenirse Tablo 5.1 'den yararlanılabilir. Tablo 5.1. Tel çapına göre, 1cm2 alana sığacak sarım sayısı Çap (mm) 0,08 0,10 0,12 0,13 0,15 0,16 0,18 0,20 cm2 'ye Sarım sayısı 8200 5700 4000 3130 2800 2500 2070 1720 Çap (mm) 0,22 0,25 0,30 0,35 0,4 0,5 0,6 0,7 cm2 'ye Sarım sayısı 1400 1140 810 502 470 808 217 164 42 Çap (mm) 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 cm2 'ye Sarım sayısı 125 101 33 69 58,5 50,5 44,5 39 BASKI DEVRE ÇIKARTMA Elektronik cihazlar, bakır plaket üzerine monte edilen elektronik elemanlardan meydana gelirler. Elektronik devre şemaları, baskı devre şemalarına dönüştürülecek bakır plakaya aktarılır. Bu işleme baskı devre çıkarma tekniği denir. Yani devreyi oluşturan devre elemanlarının bir araya getirilerek belirli bir düzene getirilmesidir. Bu üretimi hızlandırır, maliyeti düşürür ve cihazların daha küçük olmasına (az yer kaplaması) sebep olur. Bu işlem yapılırken devrenin şeması yani hangi devre elemanının hangi pin ( bacak ) 'in nere bağlanacağı planlanır. Daha sonra board baskı görünüşü çizilir ve bu baskı görünüşünden yararlanılarak baskı devre çıkarılır. Günümüzde baskı devre çıkartma yöntemi beş şekildedir. Çok basit devrelerde yollar aside dayanıklı bir kalem ile doğrudan bakır üzerine çizilebilir. Hatta, aşırı basit bir devrede plaket hazırlanmadan tamamen vazgeçilerek, delikli plakalar kullanılır, orta düzey için pozitif 20 tekniği, gelişmiş ve seri üretimler, fabrikasyonlar için serigrafi tekniği veya CAD/CAM , prototip için PNP yada CAD/CAM tekniği kullanılır. Baskı devreler "plaket" üzerine çizilerek oluşturulur. Plaket, başlangıçta 1-2 mm kalınlığında çıplak bir sert kağıt (pertinaks) veya epoksi plakadır.Bu plaka üzerine bakır folyo serilir ve daha iyi tutsun diye özel bir reçine ile yapıştırılır. Bakır katın kalınlığı 35-70 µm kadardır. Bu şekilde bir veya iki yüzü bakırla kaplanmış plakalar elektronik malzemesi satıcılarında bulunur. Standart büyüklük Avrupa formatı'dır. (100mm x 160mm) ve plaketler bu büyüklüğün tam katları şeklinde kesilmiş olmalıdır. Đşte bu malzeme, baskı devre yapımında esastır ve profesyonel baskı devre imalatçıları tarafından da hazır olarak alınmaktadır I. KALEMLE ÇĐZME Baskı devrelerde kalem ile baskı devre yapılacağı zaman aşağıdaki malzemeler kullanılır; * Bakır plaket * Perhidrol * Testere * Baskı devre kalemi * Tuz ruhu * Yüksel devirli küçük matkap Baskı devre çıkartılacağı zaman aşağıdaki yollar incelenir; 1. Devrede kullanılacak elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları önemlidir. Bu kağıt üzerindeki ölçümlendirmelidir. Çünkü çıkartılacak baskı devrede bir devre elemanın gerçek boyutundan küçük veya büyük olarak çıkartılırsa kullanılacak devre elemanı büyük yada küçük gelecektir. Ve baskı devreye monte edilemeyecektir. 2. Kağıda hatlar birbirini kesmeyecek şekilde baskı devre şeması çizilmelidir. Aksi takdirde saçma sapan bir tasarım çizmiş olursunuz devrede çizilen yanlış bağlantılar kısa devrelere sebebiyet vererek çalışmayan bir devre tasarlayıp ve baskı devresini çıkarmış olacaksınız. Böyle bir durumda emekleriniz boşa gidecektir. Çalışan bir şeyler yapmak istiyorsanız çizimlerinize dikkat etmelisiniz. 3. Baskı devre şeması kullanılacak elemanların ayak ölçülerine göre en küçük hale getirilip elemanlar baskı devresinin üzerine yerleştirilip malzemeler plaket üzerine yerleştirilir.Baskı devrenin alt görünüşü ve üst görünüşü olmak üzere iki durum söz konusudur. Bu durumda çizimlerde de dikkat edilmelidir. Örneğin bir entegrenin önden görünüşü 1 nolu pinine karşılık gelirken arka görünüşünde son numaralı pini olur ve entegreyi doğru monte etmeniz söz konusu değildir. Yine yanlış bir devre tasarlamış olursunuz. Sanırım bu durumda gene çalışan bir tasarım söz konusu değildir. 4. Üçüncü maddedeki bir durumla karşılamamak için , yerleştirme planının tersi başka bir kağıda çizilir.Çizimin tersi aynen kopya edilir ve tersi elde edilmiş olunur. 5. Tasarlanacak devrede istenilen plaka boyutu ölçülerek testere ile kesilerek istenilen board ( plaka ) elde edilir. 6. Bakır plaka temizleyici madde ile çok iyi bir şekilde temizlenir. Bol su ile yıkandıktan sonra durulayıp kurutulur. Buradaki temizleme işleminin yararı bakır yolar üzerindeki oksitlenmeyi önlemektir. 7. Kağıtta çizili olan baskı devre şemasını karbon kağıt ile bakır plakete aktarılır. Bakır plaket üzerine çizilen baskı devre şemasını baskı devre kalemiyle düzgünce çizilir. Bu aşamasa tasarlanan devre bakır plaka üzerine kopya edilmiş olunur. 8. Bakır plaketin girebileceği büyüklükte bir kaba bir perhidrol kapağı ölçekte perhidrol, dört perhidrol kapağı ölçekte de tuz ruhu karıştırınız. Böylece bize lazım olan bakırı eritecek ama baskı devre kaleminin mürekkebini eritmeyecek eriğik asit elde edilmiş olunur. Daha açıkçası tuzruhunun asidik özelliği yüksektir eğer sade tuzruhuna atarsak plaka üzerinde hiç bir bakır kalmayacaktır yani bize gerekli yollarda erimiş olacaktır. Perhidrol kullanarak tuzruhunun asidik özelliğini indirgemektir ( düşürmek ) . Bu karışımı deneme yanılma yöntemiyle de ne kadar tuzruhuna ne kadar perhidrol kullanılacağını bulabilirsiniz. 9. Plaketi, hazırladığınız eriğin içerisine atınız. Çizilen hatların dışındaki tüm bakır plaka çözülene kadar bekleyin. Ve size lazım olan hatlardan başka hiç bakır kalmayınca çıkartınız. 43 10. Artık açıkta kalmış olan ve uzun süre dayanmasını istediğiniz bakır kısımların koruyucu lehim lakı ile kaplanması gerekir. Hazır laklar kullanılabileceği gibi alkol veya tiner içinde eritilmiş reçine de işimizi görür 11. Bakır plaket üzerine baskı devre çıktıktan sonra bol suyla yıkayarak kurutulur. Kimyada asitlerle deney yaparken su kullanılır su bütün maddelerin çözücüsüdür. Bu nedenle her zaman yanınızda su bulunsun. 12. Kullanılan elemanların bacak kalınlıklarına göre, matkap ucu seçilir ve markalı yerler delinir. 13. Bakır hattın ters yüzüne elektronik elemanlar nereye yerleştirilecekse, yerleştirilir. 14. Lehimleme işlemleri kısa devre meydana gelmeyecek şekilde yapılır. Devreye gerilim vererek devre çalıştırılır. UYARI :Baskı devre çıkarırken asit bölümünde ( tuzruhu perhidrol karışımında) çok dikkatli olunmalıdır. II. POZĐTĐF 20 ĐLE Pozitif 20 ile baskı devre çıkartırken gerekli malzemeler ; * Bakır plaka * Aydınger veya asetat * Letraset, çini mürekkep * Temizlik malzemesi * Kıl testere * NaOH * FeCl3 * Ilık su * Kurutma fırını * Pozlandırma sistemi * Matkap * Karanlık oda 1. Devrede kullanılan elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları çizimde ve montajda önemlidir. Kağıt üzerinde hatlar birbirini kesmeyecek şekilde ölçekli olarak baskı devresi çizilir. Yerleşme planının tersi başka bir kağıda çizilir. Bu çizilen bakır plakete çıkacak olan baskı devre şemasıdır. 2. Baskı devre şeması ölçeğinde bakır pertinaksı ( plaket ) kıl testere ile kesilir. Bakır plakanın üzerine pozitif 20 sürüleceği için yüzeyin yağdan tamamen arındırılmış olması gerekir. Bakır plakanın temizleyici madde kullanılarak nemli bir bezle kir, pas ve yağı gidene kadar yıkanır. Temizleme işlemi tamamlandıktan sonra musluğun altına tutulur. Kurulandıktan sonra parmak izi kalmamasına dikkat edilir. 3. Temizlenmiş, kurutulmuş bakır plakaya pozitif 20 atılması için karanlık odada çalışılır. Odanın aşırı karanlık değil de loş bir ışığa sahip olması tercih edilir. Pozitif 20 -10 Cº 'lik bir ortamda saklanmalıdır. Aynı zamanda pozitif 20 ile baskı devreler hem düzgün , hem de kolay bir şekilde çıkar. Bakır plaka yatay fakat hafif eğimli olarak düzgün bir zemine konulur. Sprey 20 cm mesafeden püskürtülür. Püskürme işlemi plakanın bir köşesinden başlayarak paralel şeritler halinde yapılmalı, plakanın her yerine aynı miktarda püskürmeye dikkat edilir. Püskürtme ile kaplama işlemi biter bitmez, plaka karanlık bir yere konulur. Plakanın üzerine toz konmaması için dikkat edilmelidir. 4. Pozitif 20 püskürtüldükten sonra plakanın kurutma işlemi hemen yapılmalıdır. Karanlık bir ortama bırakılan kart kendi imkanlarıyla normal olarak 24 saatte kurur. Fakat işlemlerin çabuk olması için kart ısı ayarlı fırında kurutulur. Fırın ısısının 70 Cº 'ye ayarlanması gerekir. 20 dakikada kurur. 70 Cº 'nin üzerindeki ısı ve 20 dakikanın üzerindeki süre karta zarar verir. 5. Bundan sonra yapılacak işlem pozlandırmadır. Pozlandırma işlemi karanlık odada yapılmalıdır. Daha önce aydınger veya asetat üzerine hazırlanan baskı devre cam yüzeyin üzerine şeffaf bir bantla tutturulur. Üzerine bakır plaket yatırılır. 6. Bundan sonra ışıkta bırakma süresi önemlidir. Işık kaynağını olarak çeşitli lambalar kullanılabilir. Işığa bırakma süresi lambanın cinsine ve plakaya olan uzaklığa bağlıdır. Pozlandırmada dikkat edilmesi gereken bir noktada plaka lambanın altına konmadan önce 2-3 dakika beklenerek asıl etkiyi yapan ultraviole tam güçte emisyonu için zaman bırakmak, plakayı ışığın altına daha sonra koymaktır. Lamba cinsine göre pozlandırma işlemi gerçekleştirilir 7. Lambanın plakaya olan uzaklığın ve poz süresinin ayarlanması ;Kart üzerine baskı devre pozlandırıldıktan sonra banyo işlemine geçilir. Banyo çözeltisi hassas bir şekilde hazırlandıktan sonra bakır tabakasının çözünmesi daha az hatalı olur. Bir litre suyun içerisine 7gr NaOH konulur. Banyo hazırlandıktan sonra pozlandırılmış olan bakırlı plaka çözeltisinin içerisine atılır.500W 20 cm 3 dak 300W 25 cm 30-60 sn 2 yada 3 dakika sonra ışık gören yerlerin eriyerek dağıldığı gözlenir. 8. Letraset veya çini mürekkeple çizilen kısımların altında kalan kısımların ışık görmediği için olduğu gibi kalır. Şayet yeterli süre geçmesine rağmen hiçbir yer erimiyorsa, poz süresi yeterli olmamış demektir veya bunun aksi erimemesi gereken yerlerde eriyorsa, poz süresi fazla gelmiş demektir. Her iki durumda da çalışmaya devam edilmemeli bakır plaka asetonla temizlenip işe yeniden başlanmalıdır. 9. Bakır plaka belirlenen süre sonunda banyodan çıkarılmalı, bol su ile yıkanmalıdır. Bundan sonra plakayı artık karanlık odada tutmaya gerek yoktur. Sıra pozitif 20'nin banyoda erimiş olan kısımlarının altından gözüken bölgelerdeki bakırların yedirilmesi işlemine gelinir. Bunun içinde ayrı bir banyo hazırlanır. 44 10. En uygun banyo 100gr FeCl3 150gr Su 'dur. Bakır plaka hazırlanan çözeltinin içerisine atılarak 40-50 Cº'de ısıtılır. Işık almayan letrasetin altındaki bakır kısımların dışındaki tüm bakır tabaka gözükür. Plaka banyodan çıkarılarak bol su ile yıkanır. 11. Son işlem olarak baskı devresi asetonla silinerek temizlenir. Kart matkapla delinir. Elektronik elemanlar dikkatli şekilde monte edilerek tasarım aşaması gerçekleştirilir. III. SERĐGRAFĐ YÖNTEMĐ Đpek baskı yöntemi seri imalatlarda kullanılır bu yöntem için ; * Bakır plaka * Đpek üzerine konacak ağırlık * Tazyikli su * Aydınger veya asetat * Letraset,çini mürekkep * Matbaa mürekkebi * Temizlik malzemesi * Selilozik tiner * Kıl testere * Çamaşır suyu * Baskı devre kabı * Tahta üzerine iyice gerilmiş ipek * Perhidrol * Serisrol * Hızlandırıcı * Tuzruhu * Plastik veya karıştırıcı çubuk * Matkap * Karanlık ve loş oda * Rahle * Pozlandırma masası * Isıtıcı 1. Malzemeler ve ortam temin edildikten sonra aşağıdaki elektronik flaşör devresini ipek baskı tekniği ile çıkaralım; Devrede kullanılacak elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları yerleştirme planı ve yerleştirmede önemlidir. Kağıt üzerinde hatlar birbirini kesmeyecek şekilde ölçekli olarak baskı devresi çizilir. Çizilen baskı devre yerleştirme planıdır. 2. Yerleştirme planının tersi başka bir kağıda çizilir. Bu çizilen bakır plakete çıkacak olan baskı devredir. Pozlandırma masasını üzerine asetatta bulunan baskı devre yüzeyini bantla yapıştırırız. Çalışma odası karartılır. Bu ipek üzerine sürülecek karışım hazırlanır. Plastik kabın içerisine bir kahve fincanı ölçeğinde serisrol koyduğumuz serisrolün 1/10 ölçeğinde hızlandırıcı koyarak, çubukla karıştırırız. 3. Tahta çerçeve içerisine gerilmiş ipek üzerine hazırlanan karışım dökülür. Karışımı yayacağımız alan asetat üzerine çizilen baskı devre şemasının alanından biraz daha fazla olmalıdır. Đpek üzerinde duran karışım rahle ile homojen bir şekilde yayılır. Đpek karışımı her alanda eşit miktarda olmalıdır.Tahta çerçeve içerisinde bulunan ipeğe sürülen karışım, yine karanlık ortamda saç kurutma makinasıyla kurutulur. 4. Đpek iyice kuruduktan sonra karışımlı kısım pozlandırma masası üzerine yapıştırılmış baskı devre şemasının üzerine yerleştirilir. Üzerine dışarıdan gelebilecek ışıkları engellemek için kitap, karbon vb. ağırlık konulur. 5. Pozlandırma işlemini yapabilmek için ultraviole ışık açılır. Poz süresi hazırlamış olduğumuz hızlandırıcı miktarına göre ayarlanır. Hızlandırıcı miktarı az ise poz süresi az, hızlandırıcı miktarı fazla ise poz süresinin fazla olması gerekir. Bu süre 2 dakika ile 5 dakika arasında değişir. Poz süresi aynı anda ışık şiddetinede bağlıdır. 6. Pozlandırma işleminden sonra ipeği bol tazyikli suyun altına tutarak iyice yıkanır. Bu anda bakır hatların olacağı kısımdaki karışım dökülecek diğer taraflar kalacaktır. 7. Işığı açarak, ipek kurutulur. Baskı devresi çıkacak şemanın ölçeğinde bakır plaket kıl testere ile kesilir. Temizlik maddeleri ile iyice temizlenir. Đpek üzerine çıkardığımız baskı devre şemasını bakır plakete aktarabilmek için yeni bir karışım hazırlanır. Plastik kap içerisine bir kahve fincanı ölçeğinde matbaa mürekkebi konulur. Đnceltmek için selülozik tiner katılır. Karışım homojen olarak iyice karıştırılır. 8. Bakır plaket ipek üzerindeki şemaya denk gelecek şekilde yerleştirilir. Karışımı yeterli miktarda dökerek rahle ile düzgün şekilde çekilir. Kart düzgün şekilde ipeğin altına alınır. Đpek daha sonraki karışımlarda kullanılmak için hemen selilozik tinerle silinir. 9. Baskı devre çıkarma kabının içerisine bir perhidrol kapağı ölçekle perhidrol, dört ölçekte tuz ruhu atılır. Plaket hazırlanan eriğinin içerisine atılır. Devre şeması hatlarının dışındaki tüm bakır plaka çözülene kadar beklenir. Plaket çıktıktan sonra bol su ile yıkanır. Elemanların bacak kalınlıklarına göre, matkap ucu seçilir, markalı yerler delinir. Elemanlar yerleştirilir. Lehimleme işlemleri kısa devre meydana gelmeyecek şekilde dikkatlice yapılır.. 45 IV PnP - BASKILI DEVRE TRANSFER FĐLMĐ Baskılı Devre Transfer Filmi - UCUZ, HIZLI ve ZAHMETSIZ... PnP prototip hazırlamada veya düşük hacimli baskılı devre imalatında kullanılmak üzere tasarlanmış, kullanımı özel araçlar (ev ütüsü dışında) gerektirmeyen yepyeni bir teknoloji ürünüdür. Positiv20, oje, serigraf gibi hazırlama süreci zahmetli tekniklere karşı yepyeni bir seçenek oluşturan PnP ile baskılı devreniz en çok 10 dakikada asite atmaya hazır... kaliteye önem veriyorsanız ve zaman sizin için değerli ise, PnP sizin için ideal.. - PnP yi mat yüzüne baskı yapılacak şekilde (mutlaka tonerli bir baski aracına) lazer yazıcıya veya fotokopi makinesinin kağıt sürücüsüne yerleştirin. Yazıcınızı/Fotokopinizi en koyu baskı durumuna getirmenizde yarar var. - Baskılı devre çiziminizin aynadaki görüntüsünü PnP'ye aktarın. Bakir plaketi temizleyin, baskılı devre çiziminin bulunduğu PnP parçasını kestikten sonra baskılı devre çiziminin bulunduğu mat yüzeyi plaketin üzerine yayın. -Ütünüzün sıcaklığı yünlü-pamuklu arası olsun, dairesel hareketlerle, plaketin üzerine yaydığınız PnP'nin üzerine 5dakika uygulayın... -Plaketi soğutmaya bırakın ve PnP'yi kendinize doğru yavaşça çekin...Baskılı devreniz plaketin üzerinde hazır. Artık asite atabilirsiniz... PC'de projeninizin çizimini hazırlayınız. Kullanacağınız PCB büyüklüğünü çiziminize göre belirleyip kesiniz. Hazırladığınız çiziminizi Lazer printerdan Magic Press üzerine çıkış alınız. Çiziminizi aktardığınız Magic Press kağıdınızı PCB üzerine koyup işaretleyiniz. PCB'nizin bakır yüzeyini lavabo temizleyicileri kullanarak (cif, fay v.b.) sünger yardımı ile temizleyiniz veya sadece zımpara ile zımparalayınız. Đşaretlediğiniz yerden 1cm fazla pay bırakarak makas yada maket bıçağı yardımıyla kesiniz. Đşaretlediğiniz kağıdınızın köşelerini makas ile kırpınız. Daha sonra PCB nizi kagıdınızın üzerine yerleştirip fazla kestiğiniz yerlerden PCB nin arkasına katlayınız. Plaket ile kağıdınız arasında boşluk kalmayacak şekilde PCB nin arkasına Magic Press kağıdınızı sıkıca bantlayınız. 46 Buhar ayarı kapalı olan ütünüzün sıcaklık kademesi 2 yada 3. kademede ( 180 °C ) yaklaşık 3 dakika homojen bir şekilde ütüleyiniz. Ütüleme işlemi devam ederken altaki yollar belirginleşmeye başlayacaktır. Bu işlemi yollar belirginleşmeye kadar devam ettiriniz. PCB yi su kabınının içerisine koyunuz. Magic Press kağıdınızı yavaşca su içinde kaldırınız. PCB niz hazır haldedir. PCB nizi Tuzruhu + perhirol Karışımına atınız. PCB asit içinde hareket ettirerek çözeltinin plaketinizin her yerine aynı anda etki ederek ve aşındırmasını sağlayınız. Bakır yollarınız oluşmuş haldedir. Đnce zımpara ile yollarınızın temiz olması için zımparalayınız. El matkabı ile bacak bağlantıları için bıraktığınız delikleri deliniz. PCB'ye FLUXER sıkılır. Componentleri lehimleyebilirsiniz. Dilerseniz PCB cleaner ile lehimlemede oluşan ( pasta v.b.) izlerini temizleyiniz. Profesyonel PCB | Magic Pres ile el yapımı PCB 47 V PC Cad/Cam PCB tasarımı için bilgisayar destekli çizim programı kullanılır.Tasarlanan devre PC ye bağlı CAM tezgahında üretilir.Bu yöntemde plaketi PC ile tümleşik CAM tezgahına bağlamanız yeterlidir.Aynen yazıcıdan çıktı alır gibi Cad programının Dosya menüsünden plakete çıktı alırsınız. Tezgah önce delikleri uygun uçla deler, sonra ucunu değiştirerek kaldırılacak yerleri kaldırır. VI Baskı devre Fabrikalarında Üretim PCB tasarımı için bilgisayar destekli çok sayıda çizim programı kullanılmaktadır.Baskılı devre üretiminde kullanılan makinelara girdi olarak kullanılabilecek standartize edilmiş kayıt gruplarına ihtiyaç duyulur. Üretim için Gerber kayıtlarına, Postscript çıktılarına ve delgi bilgilerine ihtiyaç duyulur.Bu aşamadan sonra üretim prosesinde baz madda olarak "Glass Epoxy" veya yaygın olarak FR4 kullanılır.Đlk adımda baz malzemenin boyutlandırılması ve delgi işlemi yapılır. Delgi işlemi EXCELON - CNC makinesi ile yapılır.Bunun için deliklerin koordinatları ve çaplarını bildiren ve kullanılan çizim programı ile ilgili çıktılara, kayıt gruplarına ihtiyaç duyulur.Bu aşamadan sonra kartın yüzey temizliği yapılır ve pcb kartının çeşidine göre (tek yüzlü veya çift yüzlü) serigrafi veya kaplama atölyelerine yönlendirilir.Çift yüzlü kartlarda her iki tarafta da iletken desen olduğundan bir yüzden diğer yüze olan geçişlerin iletkenliğini sağlayabilmek için delik içi kaplama işlemine tabi tutulur.Delikiçi kaplama işlemleri 'temizleme', 'kimyasal bakır' ve 'elektroliz bakır' gibi aşamalardan oluşan tamamen kimyasal işlemlerdir.Daha sonra kartların desenlerinin baskısı için serigrafi işlemi veya isteğe göre kuru film uygulanır.Kuru film yönteminde photoresist ( P20) madde içeren bir tabaka uygulanır. Photoresist madde tarafından kaplanan bakır, iletken desenin foto planı ile maskelenir ve UV ışığına tutulur.Böylece iletken desenin oluşması sağlanır. Açıkta kalan bakır, kimyasal aşındırma ile aşındırılarak iletken yollar oluşturulmuş olur. Kuru film yöntemi çok daha ince bakır yolların elde edilebilmesine izin verir.Ancak serigrafi yöntemine göre daha maliyetlidir.Serigrafi yöntemi ile ise, iletken desenin foto planı serigrafi kalıplarına UV ışık yardımı ile aktarılır ve aside dayanıklı boya ile baskı yapılır.Açıkta kalan bakırlar asit ile aşındırılarak iletken desen oluşturulur. Bir sonraki işlem "lehim maskesi" nin basılmasıdır.Lehim maskesi bakır yolları koruyan ve lehimin bileşenlerin bağlantı noktaları dışındaki bir yere temas etmesini önleyen yalıtkan ve koruyucu bir katmandır. Son işlem montajı yapılacak farklı bileşenlerin yerlerini belirten yazı ve sembollerin PCB ye basılması işlemidir. Lehim maskesi ve component baskıları serigrafi yöntemi ile yapılmaktadır. www.baskidevre.com Elektronik cihazların taban malzemesi diyebileceğimiz Baskı Devre Kartları (Printed Circuit Boards-PCB, Printed Wiring Boards-PWB) desen yoğunluğu gün geçtikçe artmış ve deseni oluşturan lehim adacıkları ve deliklerin boyutları da bu eğilime paralel olarak küçülmüştür. Ancak düzgün lehimleme yüzeyi, iyi lehimlenebilirlilik özellikleri gibi temel ihtiyaçlar yalnızca yüksek yoğunluklu Baskı Devre Kartları'nda (High Density Integrated PCBs) değil, bütün Baskı Devre Kartları (BDK) spektrumunda artış göstermiştir. BDK üretim teknolojisi bütün bu isteklere yanıt verebilmek için yeni bir seçenek ortaya koymuştur: KĐMYASAL NĐKEL/ALTIN KAPLAMA. Kaplama Yöntemleri Kimyasal Nikel(Ni)/Altın(Au) kaplama prosesi günümüz teknolojisine en uygun çözümler sunan seçeneklerden birisidir. Bunu anlayabilmek için diğer kaplama yöntemlerini de incelemekte yarar vardır: Yeniden Ergitme (Reflow) Yöntemi 48 Bu yöntem BDK deseni üzerine kaplanan kalay(Sn)-kurşun(Pb) yapının yüksek sıcaklıklarda ergitilerek, tam bir alaşım haline getirilmesi olarak özetlenebilir. Bu işlem sonrası desen üzerinde yaklaşık olarak 10-12mm. arası kalınlıkta yüksek lehimlenebilirlilik özelliklerine sahip Sn-Pb tabakası yaratılır. Kartın kozmetik görünümü de aranılan niteliktedir. Ancak bu yöntemle desen üzerinde, özellikle lehim adacıkları üzerinde, istenilen düzgün yapıya ulaşılamamaktadır. Bu nedenle özellikle yüzey monte teknolojisinin uygulandığı BDK üretiminde bu yöntem tercih edilmez. Selektif Lehim Kaplama (Hot Air Levelling : HAL) Yöntemi Bu yöntemle BDK lehim maskesi kaplandıktan sonra, açıkta kalan bakır (Cu) alanlar yüksek sıcaklıkta ergimiş lehim potasına daldırılmalarıyla -selektif olarak- yaklaşık 4-8mm. arası kalınlıkta Sn-Pb kaplanır. Ancak bu yöntemle birbirlerine çok yakın konumda bulunan lehim adacıkları arasındaki izolasyonun korunması güçleşmektedir. Ayrıca yeniden ergitme yönteminde olduğu gibi, düzgün lehim adası yüzeyini HAL yöntemi de sağlayamamaktadır. Uzunluk Paket / Adet Uç Kalınlığı Lenght Packing / Unit Thickness of Tip Çap mm Ağırlık Düz Tornavida Diameter Weight Slotted Screwdriver Ağız Açıklığı Yuvarlak Ağız Profil Yıldız Tornavida Ph Cross Flat Round Profile Jaws Philips Screwdriver Ağız Açıklığı Düz Ağız Profil Yıldız Tornavida Pz Mouth Opening Flat Profile Jaws Philips Screwdriver Pz Dış Segman Elips Ağız Profil Altıgen Outside Circlip Elipse Profile Jaws Hexagon Đç Segman Uç Genişliği TORX Inside Circlip Tip Width TORX® 49 ®