COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER
Transkript
COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER
74 2. Ünite COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 1. Şiir İnceleme Yöntemi ............................................................................................. 38 2. Şiir İnceleme Yöntemi - 1 (Şiir ve Zihniyet - Şiirde Ahenk) ................................... 39 Konu Değerlendirme Testi - 1 ............................................................................. 54 Konu Değerlendirme Testi - 2 ............................................................................. 56 3. Şiir İnceleme Yöntemi - 2 (Şiir Dili) ......................................................................... 58 Konu Değerlendirme Testi - 3 ............................................................................. 70 Konu Değerlendirme Testi - 4 ............................................................................. 72 4. Şiir İnceleme Yöntemi - 3 (Şiirde Yapı) ................................................................... 74 5. Şiir İnceleme Yöntemi - 4 (Şiirde Tema) ................................................................. 77 6. Şiir İnceleme Yöntemi - 5 (Şiir ve Gelenek) ............................................................ 78 Konu Değerlendirme Testi - 5 .................................................................................. 92 Konu Değerlendirme Testi - 6 .................................................................................. 94 7. Şiir İnceleme Yöntemi - 6 (Şiirde Gerçeklik ve Anlam - Yorum) ........................... 96 8. Şiir İnceleme Yöntemi - 7 (Metin ve Şair) .............................................................. 99 9. Şiir Okuma ............................................................................................................... 100 Konu Değerlendirme Testi - 7 .................................................................................. 104 10.Manzume ve Şiir ...................................................................................................... 106 Konu Değerlendirme Testi - 8 .................................................................................. 116 Konu Değerlendirme Testi - 9 .................................................................................. 118 37 Şiir İnceleme Yöntemi 75 76 ŞİİR İNCELEME YÖNTEMİ ŞEMASI A Şiir ve zihniyet B C İmge D Şiir Dili Şiirde Yapı Söz sanatları İstiare Nazım Birimi Benzetme İstifham Mısra Tekrar Teşhis Tezat Beyit Vurgu Tariz Mübalağa Bent Kinaye Telmih Asonans Tevriye Tecahül-i Arif Uyak Tenasüp Hüsn-i Talil Şiirde Ahenk Ölçü Tonlama Aliterasyon E Şiirde Tema F Şiir ve Gelenek Halk Şiiri Divan Şiiri Modern Şiir Nazım Şekilleri G Halk Edebiyatı Divan Edebiyatı Redif Batı Edebiyatı H I Şiirde Gerçeklik ve Anlam Yorum Metin ve Şair etkinlik Bir şiir incelenirken okuyucunun cevabını bulması gereken bazı sorular vardır. Bu soruları belirleyelim. Dönemin sanat anlayışı nedir? Şiirin dili nedir? ŞİİR İNCELEME YÖNTEMİNDE SORULAR Şiirin yapısı nedir? Dönemin siyasî sosyal, kültürel hayatı nedir? video 38 Yazıldığı dönemin şiir zihniyeti nedir? Şairin bağlı olduğu gelenek nedir? Şiirde ahengi sağlayan unsurlar nelerdir? COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) Şiir İnceleme Yöntemi - 1 (Şiir ve Zihniyet - Şiirde Ahenk) 77 78 Zihniyet Kavram› Zihniyet bir dönemin genel ortam›n›n oluflturdu€u anlay›fl ve zevk bütünüdür. Bir toplumun o dönemdeki inanç sistemi siyasî yapısı sosyal olayları ekonomik durumu askerî durumu Toplumun zihniyeti o dönemdeki flairleri de az veya çok etkiler, yönlendirir. Toplumun unsurlar› fliire yans›r. Dolay›s›yla ayn› dönemde yaz›lan fliirler zihniyetten etkilendikleri için benzer özellikler tafl›r ve o dönemin zevkini, anlay›fl›n› yans›t›r. eğitim anlayışı sanata yaklaşımı zihniyeti oluşturur. etkinlik Ahenk Ögeleri Ahenk (Ses ve Ritm) Ölçü fiiirde sözcüklerin sesçe ve anlamca birbirleriyle uyumlu bir bütün oluflturmalar›d›r. , şeklinde tanımlanabilir. fiiirde ritmi oluflturan unsurlar›n bafl›nda gelir. Ölçü, redif, uyakla oluflturulan ahenge “d›fl ahenk” ad› verilir. Hece ölçüsü Kelimelerin anlamca ve ses yönünden dize içinde oluflturduklar› ahenge ise “iç ahenk” denir. TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN ÖLÇÜLER Aruz ölçüsü Serbest ölçü 39 79 80 Hece ölçüsü Hece Ölçüsünde Durak Millî ölçü olarak da an›l›r. Hece ölçüsüyle yaz›lan fliirlerde dizeler okunurken dizenin belli yerlerinde nefes al›n›p durulan bölümlerine “durak” denir. Her dizedeki hece say›lar›n›n eflit olmas› ilkesine dayan›r. ‹slamiyet öncesi Türk fliirinde, halk fliirinde, Millî Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemlerindeki fliirlerde kullan›lm›flt›r. En çok 7’li , 8’li hece kal›plar› kullan›lm›flt›r. Bül bül a€ lar gü lün den 7 Söy ler mâ nâ di lin den 7 Var ol yâ rin i lin den 7 Dür ler ge tir saç yü rü 7 ve 11’li Hece ölçüsünde duraklar sözcükleri bölmez. durak sözcü€ün ortas›nda olmaz. Yani Halk fliirinde duraklar genellikle; 7’li hece kal›b›nda 4 + 3 8’li hece kal›b›nda 4 + 4 11’li hece kal›b›nda ise 4 + 4 + 3 veya 6 + 5 fleklinde oluflturulur. Tüm dizeler yedifler heceden olufltu€una göre dörtlük 7’li hece kal›b›yla yaz›lm›flt›r. Elma verdim / almazs›n Hiç halimi / sormazs›n Hangi ba€›n / gülüsün Vaktin gelir / solmazs›n 7’li hece ölçü- süyle yazılmış, bu dörtlük 4 + 3 şeklinde duraklanmıştır. 4 +3 etkinlik Aruz Ölçüsü K›sa hece (Aç›k hece) Arap edebiyat›na ait bir ölçü olan aruz ölçüsü hecelerin uzunluk ve k›sal›klar›na dayanan bir ölçüdür. Ünlü ile biten hecelere aç›k hece denir. Nokta (.) iflareti ile gösterilir. aras› kelimesinde tüm heceler aç›kt›r. Uzun hece (Kapal› hece) a – ra – s› • • • Bir hecenin sonunda ünsüz veya uzun bir ünlü varsa bu heceye kapal› hece denir. Aruzla ‹lgili Özellikler Aruz ölçüsünde uzun (kapal›) hece uzun çizgi (–) ile gösterilir. Dize sonundaki hecenin ünlü veya ünsüzle bitmesine bak›lmaks›z›n bu hece kapal› kabul edilir. kal – kar iki hece de ünsüzle bitti€i için kapal› hece kabul edilir. â , î , û gibi ünlüler iki ses de€erinde olduklar›ndan uzun hece kabul edilir. “rânâ” kelimesinde iki hece de kapal› hece kabul edilir. “tart, flerm” gibi dört sesten oluflan heceler bir buçuk hece kabul edilir. (– •) fleklinde gösterilir. râ – nâ ikisi de uzun ünlü ile bitti€i için kapal› hecelerdir. hepsi ünlü ile bitmifltir. “kâr, yâr” gibi uzun ünlüyü ortas›na alm›fl heceler bazen bir buçuk hece kabul edilir. 40 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 81 Takti 82 Serbest Ölçü Hece ölçüsünde “durak” ölçüsünde de takti Serbest ölçü bir anlamda ölçüsüzlüktür. ne ise aruz odur. fiair, fliirini aruz uydurmadan yazar. Aruz kal›plar›na göre dizelerin bölümlenmesidir. Takti uygulan›rken sözcükler bölünebilir. veya hece ölçüsüne Dizelerin oluflumunu ele ald›€› tema belirler. Bu tür fliirler edebiyat›m›zda Cumhuriyet Dönemi’nde yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Örnek: Uykusuz bir güvercin bu gece Mef’ûlü / Mefâîlü / fa’ûlün ‹ç – mifl – ti/ Fu – zû – lî bu / a – lev – den Düfl – müfl – tü / bu ik – sir i / le Mec – nun fiî – rin sa / na an – lat – t› / €› hâ – le bir eski denizi dinliyor baykufllar›n gülücüklerini görmeden Talat Halman Ahmet Haflim Tekrar Ahengi sa€laman›n yollar›ndan biri de tekrarlamalar- d›r. Gel benim sevdice€im Gel gül yüzlüm gel civan›m Bu, bazen bir sözcü€ün tekrar›na dayan›r, bazense bir dizenin tekrar edilmesine. Gel boyuna kurban oldu€um E€er dizeler düzenli olarak her dörtlükte tekrar ediliyorsa buna “nakarat” denir. Halk fliirinde nakarat›n karfl›l›€› ise Sözcük tekrarı Gel! kavufltakt›r. E€er kendilerinde erlik var ise Gelsin dövüflelim Bolu Beyleri Kan›ndan susay›p candan geçerse Gelsin dövüflelim Bolu Beyleri 41 Bu dörtlükte II ve IV. dizeler nakaratt›r. 83 Vurgu 74 Fuzulî’nin “Su Kasidesi” nden al›nan bu beyit “s” sesinin tekrar› ile güzel bir aliterasyon örne€idir. Bir sözcükte bir hecenin veya fliirde bir sözcü€ün di€er sözcüklere göre daha kuvvetli söylenmesine vurgu denir. Dest-busi arzusiyle ger ölsem dostlar • • • • • Kuze eylen topragum sunun anunla yare su • • (s sesleri tekrarlanm›fl) Ölümdür tek bafl›na yaflanan Aflk iki kifliliktir. • • • • (k sesleri tekrarlanm›fl) fiiirin okundu€unda etkileyicili€ini belirleyen bir durumdur. Do€ru uygulanmam›fl vurgu, en güzel fliirin bile kötü okunmas›na neden olur. Tonlama Sesin yükseltilip alçalt›lmas›d›r. Bu, okunan fliirin temas›yla yak›ndan ilgilidir. Sese duygu katmak da denilebilir. Heyecan›, k›zg›nl›€›, mutlulu€u, coflkuyu, korkuyu sesin tonlanmas›yla dinleyiciye aktarmakt›r. Asonans (Ünlü Tekrar›) Dizelerde ayn› ünlünün Bir fliire ahenk katan onun ölçüsü, uya€› içinde kullan›lan seslerin özellikleri, tekrarlar› ve ayn› zamanda okunurken ortaya ç›kan vurgu ve tonlay›fl özellikleridir diyebiliriz. tekrar›d›r. ‹çinin bilinmezli€i mi? “i” seslerinin tekrar› asonans› oluflturmufl. “Dövüfle dövüfle yürüdü ölüme” Aliterasyon (Ünsüz Tekrar›) dizelerinde “ö ve ü” sesleri asonans› oluflturmufltur. Dizelerde ayn› ünsüzün tekrar edilmesine aliterasyon denir. etkinlik Şimdi Okuma Zamanı Aşağıdaki şiirleri ilk olarak herhangi bir vurgu ve tonlamaya dikkat etmeden okuyalım. İkinci kez bu sefer vurgu ve tonlamalara dikkat ederek okuyalım. İki okuma arasındaki farkları düşünelim. BİR GÜNÜN SONUNDA ARZU AKINCILAR Yorgun gözümün halkalarında Güller gibi fecr oldu nümayan, Güller gibi... sonsuz, iri güller Güller ki kamıştan daha nalan; Gün doğdu yazık arkalarında! Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik Haykırdı, ak tolgalı beylerbeyi "İlerle!" Bir yaz günü geçtik Tuna'dan kafilelerle Şimşek gibi atıldık bir semte yedi koldan Şimşek gibi Türk atlarının geçtiği yoldan Bir gün yine doludizgin atlarımızla Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla Altın kulelerden yine kuşlar Tekrarını ömrün eder ilân. Kuşlar mıdır onlar ki her akşam Alemlerimizden sefer eyler? Cennette bu gün gülleri açmış görürüz de Hâlâ o kızıl hâtıra gitmez gözümüzde Akşam, yine akşam, yine akşam Bir sırma kemerdir suya baksam; Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik Akşam, yine akşam, yine akşam Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik Göllerde bu dem bir kamış olsam! Yahya Kemal BEYATLI Ahmet HAŞiM video 42 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 85 86 Şimdi Okuma Zamanı SULARA DALAN GÖZLER Gözlerim dald› gitti bir rüya denizine, Sularda uzun uzun bakt›m ay›n izine Dedim: Yirmi yafl›m›n ay ›fl›€› de€il bu, Hani bafl›m düflerdi bir sevgili dizine. Sular gene o sular, k›y› gene o k›y›, Gene çamlar dinliyor uzaktan bir flark›y›, Ah art›k görmüyorum eridi mi ne oldu? ‹ri yeflill gözlerde gördü€üm par›lt›y› Halit Fahri Ozansoy etkinlik Yukar›daki fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz. 1 Bu fliirde dizelerdeki sözcüklerin yerleri de€ifltirilirse anlam veya uyum aç›s›ndan bir farkl›l›k oluflur mu? 3 Her dizede kaçar hece kullan›lm›flt›r, tespit ediniz. 4 fiiiri sesli okurken dize ortas›nda durup nefes alma gereklili€i hissetti€iniz yerler var mı? 2 Dize sonlar›nda hangi sözcüklerin sesçe benzedi€ini bulunuz. fiairin bu tür bir benzerlikten yararlanmas›n›n nedeni nedir? Her dizede 14 hece kullanılmıştır. Şiir bütünlük oluşturan bir yapıdır. Bu şiirin sözcükleri değiştiğinde anlam ve uyum kaybolmaktadır. "denizine / dizine / izine" ve "kıyı / şarkıyı / parıltıyı" sözcükleri benzerlik gösterir. Amaç ahengi sağlamaktır. 43 Anlamın daha iyi verilebilmesi için 7 + 7 şeklinde bir durak yapılması gerekmektedir. 87 88 Uyak fiiirde ahengi sa€layan unsurlardan biridir. Yarım Uyak Yazılışları, okunuşları aynı; görevleri farklı kelime ve ekler uyak oluşturur. Tam Uyak O nedir ki hercai gümüfl beden Mahvolur ellerde ülfet etmeden UYAK ÇEŞİTLERİ Yand› ci€erim kalmad› köz Zengin Uyak Yârelerim hep oldu göz göz NOT Cinaslı Uyak Uyak (kafiye) yaln›zca ahengi sa€lamakla kalmaz, fliirin ak›lda kalmas›n› da kolaylaflt›r›r. Yaz›n›n olmad›€› dönemlerde ürünlerin ak›lda kalmas›n› kolaylaşt›rmak için uya€a s›kça başvurulmufltur. Tunç Uyak Yar›m Uyak Tam Uyak Yarım uyak, tek ses benzerli€ine dayanan uyakt›r. ‹slamiyet öncesi Türk fliirinde ve halk edebiyat›nda en çok kullan›lan uyak türüdür. ‹ki ses benzerli€ine dayanan uyak türüdür, tam uyak Bir bahar sabah› hava ›l›k Yatam›yam hayal hayal düfllerden Gözüm görmez oldu kanl› yafllardan Sevdi€im üstünde uçan kufllardan N’olur suna boylum sor beni beni Arabac›, yolculuk bafllas›n art›k Bu dizelerde, redif yoktur. “›k” sesleri tam uyakt›r. Bu dizelerde, “düfl, yafl, kufl” sözcüklerinin ald›€› “lardan” ekleri rediftir. “fl” sesleri ise yar›m uya€› oluflturur. Karlarla örtülüdür saçaklar› Konufl sana sohbet olam dil olam De€men bana yana yana kül olam Bu dizelerde, ise “-lar-›” ekleri Geçilmez, darac›kt›r sokaklar› “ak” sesleri “olam” sözcük hâlinde rediftir. “l” sesleri yar›m uyakt›r. 44 rediftir. tam uya€› oluflturur. COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 89 Zengin Uyak 90 “ân” sesleri iki ses gibi görünse de “â” sesi “aa” fleklinde iki ses kabul edilir. En az üç ses benzerli€ine dayanan uyak türüdür. Divan fliirinde s›kça kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla, “aan” fleklinde üç ses oldu€u görülür. Bu da zengin uyakt›r. Her iflte laz›md›r emek Onurludur al›n terini silmek Tunç Uyak Bu dizelerde, redif oluflturacak ek veya sözcük yoktur. Bir dizenin sonundaki sözcü€ün, di€er dizenin sonundaki sözcü€ün içinde bulunmas›yla oluflur. “mek” sesleri zengin uya€› oluflturmufltur. “var - duvar”, “emek - demek” gibi Tahammûl mülkünü y›kt›n Hülagû Hân m›s›n kâfir Durmadan ya€an kar Amman dünyay› yakt›n atefl-i suzân m›s›n kâfir Tüm dallar› ac›madan y›kar Bu beyitte, “m›s›n kâfir” sözcükleri anlamca özdefl olduklar›ndan rediftir. Bu dizelerde, I. dizenin sonundaki “kar” sözcü€ü “y›kar” kelimesinin içinde yer ald›€›ndan “tunç uyak” oluflturmufltur. Cinasl› Uyak Ben bu da€› aflamam Cinasl› uyak, efl sesli sözcüklerle yap›l›r. Yaz›l›fl› ve okunufllar› ayn›, anlamlar› ise farkl› sözcüklerin dize sonlar›nda oluflturdu€u uyak türüdür. Tut kolumdan yar afl›r Yar cemalin pek güzel Her ne giysen yarafl›r yar afl›r → (uçurumdan geçir) yarafl›r → (yak›fl›r) Ald›m aflk›n tüfe€in Vurdum birkaç karaca → (bir hayvan türü) Dünyada bir yâr sevdim Kafl› gözü karaca → (kara gibi rengi olan) Bu dörtlükte, “karaca” sözcüklerinin yaz›l›fl› ve okunuflu ayn› ancak anlamlar› farkl›d›r. Bu da cinasl› uya€› oluflturur. NOT Cinasl› uyak halk fliirinde özellikle manilerde s›kça kullan›lan bir uyak türüdür. etkinlik 45 91 h.Redif dol - du Dize sonlar›nda genellikle uyaktan sonra gelen ananlamca özdefl kelimelerin veya görevce özdeş eklerin kullan›lmas›yla oluflur. sol - du NOT geçmifl zaman kip ekidir. Ah çekerek yürekçi€i yar›ld› ›l – d› ekleri ayn› görevli ekler oldu€u için rediftir. “–›l” eki fiilden fiil yap›m eki, “–d›” eki de hikâye geçmifl zaman ekidir. Redif Türleri “–du” ekleri K›r›ld› Fehmi’nin zar› k›r›ld› Redifi uyaktan ay›ran en önemli özellik, anlamca ve görevce özdefl ek veya sözcüklerden oluflmas›d›r. Redif 92 Yüksek uçan gönül yorulur bir gün Mizan terazisi kurulur bir gün Ek hâlinde Sözcük hâlinde Bu dizelerde, hem ek hem de sözcük hâlinde redif vard›r. “ul–ur” ekleri görevce özdefltir. “bir gün” sözcükeri de anlamca özdefltir. Bu nedenle “–ulur bir gün” tamamen rediftir. Kul Coflkun’um yüre€ime kan doldu Ümit ile ömrüm sarard› soldu etkinlik NOT Redif olan eklerde kimi ünlüler veya ünsüzler farkl› olabilir. Bunlar›n görevce özdefl olmalar› yeterlidir. Bozcaada üç befl kulaç ötesi "–i" Tafl plakta Haf›z Burhan’›n sesi redif Güngörmüfl hatmiler gizemli güller Güzel benden her gün kaçar Ya€murlu günle konuflan Zümrütgiller "–ler" redif Beni de€il, a€yar› seçer “–er, –ar” ekleri genifl zaman kip ekleridir. İç Uyak Görevce özdefl olduklar› için bunlar da redifi oluflturur. Uyak, dizenin sonunda olabilece€i gibi bazen dize ortas›nda da olabilir. Afla€›daki dizelerde bulunan redifleri beraber saptayal›m. Sana senden gelir dad lâzımsa Ümidin kes gayr›dan imdat lâzımsa Do€ruyu duymad›m, yanl›fla kandım Gölgemi görünce kendimi sandım Sen hublar âlâs› cihan ranas› "lazımsa" Kâkülün sevdas› gönül havas› redif Kaddin dilaras› aflk›n cilas› "dı-m" Bafl›m›n belâs› kafllar›n mihrap redif etkinlik 46 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 93 94 Kafiye Örgüsü – Uyak Düzeni Uyakl› dizelerin s›ralan›fl› bir düzene göre olur. Buna “kafiye örgüsü” edebiyat›nda farkl› uyak düzenleri kullan›lm›flt›r: veya “uyak düzeni” denir. Türk Çapraz Uyak Sarma Uyak Düz Uyak Mani Tipi Uyak Örüşük Uyak Koşma Tipi Uyak a a a a a a b b a a b b a b a x a a b a b a b b a c c a b c b c b b Çapraz Uyak (abab) Sarma Uyak (abba) Dörtlüklerde I ve III. , dizelerin uyakl› olufluna dayan›r. II ve IV. Dörtlüklerde I ve IV. , dizelerin uyakl› olufluna dayan›r. II ve III. Şimdi kimbilir nerdesin a Şimdi kimbilir nerdesin a Senindir yine akşamlar b Ne bir ses ne bir çığlık b Merdivenlerde ayak sesin a Çoğalır odalarda yalnızlık b Rıhtım taşında gölgen var b Çaresizliğimi yanıma alırım a I ve III. dizeler, II ve IV. II ve III. dizeler uyaklıdır. dizeler uyaklıdır. 47 dizeler, II ve IV. 95 Düz Uyak (aabb) Art arda gelen dayan›r. iki 96 Mani Tipi Uyak (aaxa) dizenin kafiyeli olufluna Anonim halk edebiyat›na ait bir naz›m biçimi olan mani, tek dörtlükten oluflur ve “aaxa” fleklinde uyaklan›r. Divan fliirinde mesneviler bu flekilde kafiyelenir. Ay›n gümüfl rengi akt›€› zaman Ç›€l›klar geçer suskun aynalardan Göz görmez oldu ayd›nl›€› Yeni bir dünyan›n flaflk›nl›€› I, II ve IV. dizeler kendi aras›nda uyakl›, III. dize ise ba€›ms›zd›r. a Hal› dibi beklerim a a Vay benim emeklerim a a ‹lme€i çala çala x a Yoruldu bileklerim a Örüflük Uyak (aba / bcb / cdc...) Koflma Tipi Uyak Bat› edebiyat›na has bir naz›m biçimi olan terza-rimada kullan›lan uyak düzenidir. “aba bcb cdc ded e” fleklindeki uyaklan›flt›r. Afl›k edebiyat›na ait olan koflma naz›m biçiminde kullan›l›r. ‹lk dörtlük d›fl›ndaki dörtlükler bu flekilde uyaklan›r. ‹lk dörtlük genellikle çapraz (abab) di€erleri ise (cccb / dddb…) şeklindedir. Yine biz simsiyah … Bütün bahar a Dedim cana yeter çektim hicrân›n c Heyecanlar, ziyalar, alk›fllar a Dedi hiç gö€sünde yok mu îmân›n c Nefl’eler naralarla çalkalan›yor b Dedim eller sarar ince miyân›n c Dedi elem çekme sen de sarars›n b , NOT ‹talyan edebiyat›nda yapma bir destan say›lan “‹lahi Komedya” örüflük uyakla oluflturulmufltur. etkinlik 48 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 97 98 Şimdi Okuma Zamanı ILGAZ DA⁄LARINDAN Siz, a€açlar, elbet beni bildiniz, K›r›€›m, içimden ç›kmaz bu ac› Ben sizden ayr›lm›fl yürür bir dal›m Gün oldu bafl›ma hasretin tac›, Ey çamlar, köknarlar, ey yeflil deniz Düflündü€üm zaman as›l a€ac›, Ben kendi kendini sürür bir dal›m ‹çimi yaln›zl›k bürür bir dal›m Ne sert k›fl ne gümrah ve gölgeli yaz Ne ›l›k meltemler, ne keskin ayaz Mevsimler derdime bir flifa olmaz, Ben kökünden kopmufl çürür bir dal›m Ahmet Kutsi Tecer etkinlik "Ilgaz Dağlarından" adlı şiirdeki ahenk unsurları bulalım. Ölçü: Siz a €aç lar el bet / be ni bil di niz 6 5 = 11’li hece ölçüsü Uyak fiemas› : abab / cccb / dddb fleklindedir. Koflma tipi uyak düzeni kullan›lm›flt›r. Uyaklar bidiniz I. Dörtlük "niz" sesleri zengin deniz yürü-r bir dal›m II. Dörtlük III. Dörtlük “–r bir dal›m” ek ve sözcükleri ürü” sesleri zengin ac› tac› “ac›” sesleri zengin a€ac› yaz ayaz olmaz uyak oluşturmuştur. redifi oluflturmufltur. uyakt›r. uyakt›r. “az” sesleri tam uyak oluşturmuştur. Tekrarlar: “bir dal›m” sözcüklerinin tekrar›yla ahenk oluflturulmufltur. III. dörtlükte “ne ... ne ...” ba€laçlar› da tekrarlanarak ahenk oluflturulmufltur. 49 99 100 Şimdi Okuma Zamanı KED‹M Kedim henüz bir yafl›nda Uyur hep soba bafl›nda. Hem cesurdur hem kurnaz Bir t›k›rt› duyar duymaz Uyan›r, aslan kesilir; Gözleri volkan kesilir. O geldi€i günden beri Bizim evin fareleri Damdan, tavandan indiler, Birer deli€e sindiler Koflup yakal›yor hemen Yuvas›ndan deli€inden Ç›kanlar› diri diri Art›k bunlardan hiçbiri Dolaplar›ma girmiyor, Kitaplar› kemirmiyor Halit Fahri Ozansoy etkinlik "Kedim" fliirini afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz. Hem cesurdur hem kurnaz 1 fiiirin ölçüsünü belirleyiniz. Uyan›r, aslan kesilir Hece ölçüsüyle yazılmıştır. Gözleri volkan kesilir Bir t›k›rt› duyar duymaz. 2 fiiirde kullan›lan uyak türlerini belirleyiniz. fiiirin bu bölümü yukar›daki gibi kafiyelense idi Hangi uyak türlerine yer verilmemifltir, yaz›n›z. uyak flemas› nas›l adland›r›l›rd›, yaz›n›z. Siz de fliirin Tam, zengin uyak vardır. bir bölümünü farkl› bir uyak flemas› oluflturacak Yarım, tunç ve cinaslı uyak yoktur. flekilde düzenleyiniz. a 3 fiiirin uyak flemas›n› ve türünü yaz›n›z. b Sarma uyak a b a Düz ayak a b b 50 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 101 102 etkinlik Afla€›daki fliir örneklerinde uyak ve redifleri gösteriniz. I A benim hac› yârim Bafl›m›n tac› yârim Eller bana ac›maz Sen bari ac› yârim II "yârim" redif "–acı" zengin uyak III Yürü bre Çiçekda€› Sende suna boylum kald› Her kufllar›n dönüm ça€› Bülbülüm gülflenim soldu "–ı" redif,"–ağ" tam uyak "–dı" redif "ı" yarım uyak Ben kendi halimde durdu€um yerde Zalim sevda gelip bana dayand› Bir yâr için düfltü onulmaz derde Korkar›m ki ecel cana dayand› V "–erde" zengin uyak; –a dayandı"redif '–an" tam uyak IV Bal nas›l has›l olur Petek büyük az ar› Vefas›z yar› olan ‹flitmez mi azar› "azarı" cinaslı uyak Dedim dilber niçin eylersin cefa Dedi güzellerde eski âdettir. Dedim gayrilere edersin vefa Dedi mutlak afl›klara nispettir. "–efa" zengin uyak "–tir" redif "–et" tam uyak etkinlik Afla€›daki fliir örneklerinde uyak ve redifleri gösteriniz. I O güzel günleri unutur muyum Hepsi kalbimdedir aç bak istersen Aflk›n› bir lahza uyutur muyum Sen gibi duygusuz zalim miyim ben "–ur muyum" redif, "–ut" tam uyak; –en" tam uyak III II Sakal›mla bafl›m› B›y›€›mla kafl›m› Hak onara iflimi Bu sakal› k›rkar›m "–ımı" / –imi" redif, "ş" yarım uyak Korkaklara meydan olmaz IV Ta ezelden böyle yak›fl›kl›d›r Okumayan irfan olmaz fiu da€lara kale ne güzel uymufl Can vermeden canan olmaz Bir ah çekse bin dereyi sel al›r Sen de erde mana ara Âfl›klara çile ne güzel uymufl "olmaz" redif; "–an" tam uyak "–ır" tam uyak, "ne güzel uyumuş" redif "el" tam uyak 51 V Kara baht›m kör talihim Tafla bassam iz olur A€ustosta suya girsem Balta kesmez buz olur. "–m" yarım uyak, "olur" redif "z" yarım uyak 103 104 Şimdi Okuma Zamanı I. Metin Öpkem kelim ograd›m Arslanlayu kökredim Alplar bafl›n tograd›m Emdi meni kim tutar. Öfkelenip d›flar› ç›kt›m Arslan gibi kükredim Yi€itler bafl›n› do€rad›m fiimdi beni kim tutabilir II. Metin III. Metin Yol odur ki do€ru vara Bedava yafl›yoruz bedava; Göz odur ki Hakk’› göre Hava bedava, bulut bedava; Er odur ki alçakta dura Dere tepe bedava; Yüceden bakan göz de€il Ya€mur çamur bedava; Yunus Emre Otomobillerin d›fl›, Sinemalar›n kap›s› Camekanlar bedava; Peynir ekmek de€il ama Kofluk Örne€i Ac› su bedava; Kelle fiyat›na hürriyet Esirlik bedava Bedava yafl›yoruz bedava Orhan Veli video etkinlik Yukarıda verilen metinleri inceleyelim. I. metin ‹slamiyet öncesi dönemde, II. metin 13. yüzy›lda Anadolu’da, III. metin ise Cumhuriyet Dönemi’nde 1940’l› y›llarda yaz›lm›flt›r. I. metin, bir kofluk örne€idir. ‹slamiyet öncesi Türk fliirinde yayg›n olan bir türdür. ‹slam öncesi dönemde Türkler göçebe, savaflç›, do€ayla iç içe bir yaflam sürmekteydi. Dönemde en önemsenen unsurun yi€itlik, kahramanl›k oldu€unu bu fliirde de görmekteyiz. fiairin kendisini arslanla özdefllefltirmesi de do€ayla olan yak›n iliflkiyi ispatlar niteliktedir. Kullan›lan sözcüklerin öz Türkçe oluflu da yabanc› etkilerden uzak bir yaflam sürüldü€ünü gösterir diyebiliriz. II. metin, 13. yüzy›lda yaflayan ünlü ozan Yunus Emre’den al›nm›flt›r. Aç›k, anlafl›l›r bir dil kullan›larak yaz›lan fliir, didaktik (ö€retici) unsurlar tafl›maktad›r. Dürüst olma, inanç sahibi olma, alçakgönüllü olma gibi erdemler üzerinde durulmufltur. Dönemin tasavvuf kültürü ile olufltu€u gözlemlenen bu fliirde ‹slam inanc›na göre bir insanda bulunmas› gereken nitelikler s›ralanm›flt›r. III. metin, 20. yüzy›l Cumhuriyet Türkiyesi’nde Orhan Veli Kan›k taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Di€er metinlerden farkl› olarak dörtlük düzeninde yaz›lmam›flt›r. Ölçü, uyak gibi unsurlar da göz ard› edilmifltir. Anlafl›l›r bir dille yaz›lan bu metinde toplumsal bir içerik, alayc› bir dille sunulmufltur. “Geçim s›k›nt›s›” esprili bir dille elefltirilmifltir. 1940’l› y›llar II. Dünya Savafl› sonras› dönemdir. Bu dönemde yaflanan ekonomik s›k›nt›, yokluk flairin fliirine de yans›m›flt›r. 52 52 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 105 etkinlik Aşağıdaki dizelerin uyak örgüsünü bulalım. Ecel tuzağını açamaz mısın Açıp da içinden kaçmaz mısın Azâd eyleseler uçamaz mısın Kırık mı kanadın kolların hani Melekler bu yuvayı kanatlarıyla örter İki kaçak bir araya gelende Seni sevmek mor denizlerdi biraz Görelim ne işler meydan içinde Kesilir kelleler boşalır kanlar Umutlar ve yıkımlar ardında direnilen Yeğin olur leşler meydan içinde Seni sevmek mevsimler içinde en güzel yaz Biri bir dalda yorgun bir çılgın havada Düz Düz Biri daha ötede öter, durmadan öter Çapraz Akşam olunca döner, birleşir yuvada Sarma Ne kadar gidilse bir o kadar bitmeyen etkinlik Aşağıda boş bırakılan yerleri, istenen bilgilerle tamamlayalım. Keklik gibi taştan taşa sekerek On altıya karar verdim yaşını Çok şeyler var gece yatmaz Marifetin görmüşleri Gerdan açıp gelişini sevdiğim Yenice sevdaya salmış başını Hakkın cemalini görmüş Veysel Karani dervişleri Sağa sola taksim etmiş örgüsün El yanında yıkar gider kaşını Akarsular gece yatmaz Zikre başlar gece yatmaz Onar onar bölüşünü sevdiğim Tenhalarda gülüşünü sevdiğim Sanma her şey gece yatar Hakikatin ermişleri Sözüm yalan ile büyür Sarardı gül benzim soldu diyerek İstemem dünyaya duyur Vuslat kıyamete kaldı diyerek Sağ vücutlar gündüz uyur Hani Ruhsati noldu diyerek Hasta başlar gece yatmaz. Arayıp da buluşunu sevdiğim Uyak Örgüsü Düz Ölçüsü 8 Durak 4 + 4 Uyak Örgüsü Düz Ölçüsü 11 Durak 4 + 4 + 3 53 106 Konu Değerlendirme Testi - 1 1. Afla€›dakilerden hangisinde tunç uyak kullan›l- 107 117 4. Afla€›dakilerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r? m›flt›r? A)Hece ölçüsü Türk edebiyat›na, aruz ölçüsü ise Arap edebiyat›na aittir. A) Sofrada topland› bütün aile ‹kisi umulmaz bir sevinç ile B) Hece ölçüsünde tüm dizelerde eflit say›da hece bulunur. B) Veda ettim gençli€imin gams›z geçen rüyas›na Ç›kt›m aflk›n nihayeti olmayan sahras›na C) Aç›k hece, ünlüden oluflan veya sonunda ünlü bulunan hecelere verilen add›r. C) Solard› renginden nuru güneflin Sinmifl gönüllere sanki ateflin D)Hece ölçüsünde dizelerin bölümlenmesine takti ad› verilir. D) Yaflanmam›fl günleri ömür defterinden düşün Aflk, yaln›z aflk parças›d›r bu düflün E)Nakarat, fliirde tekrar edilen dizelere verilen add›r. E) Mektup yazd›m acele Al eline hecele 5. Yüksek uçan gönül yorulur bir gün 2. Yazd›€› mektubu verdi elime ……………………………………………… Mizan terazisi kurulur bir gün Herkesin etti€i sorulur bir gün Döner mi yarabbim dil yavafl yavafl Bu dizelerde afla€›dakilerden hangisi yoktur? Bu fliirin ikinci dizesinin sonuna afla€›dakilerden hangisi getirilirse oluflan uyak türü yar›m uyak olur? A) dilime B) dizime D) telime A) Sözcük hâlinde redif B) Ek hâlinde redif C) Zengin uyak C) belime D)Tekrar E) yelime E) Yar›m uyak 3. Afla€›dakilerin hangisinde dizelerdeki uyak türü 6. Dize sonundaki bir sözcü€ün, di€er dizenin so- yanl›fl belirtilmifltir? nunda bulunan sözcü€ün içinde olufluyla meydana gelen uya€a “tunç uyak” denir. A) Leyl oldu, akm›yor dere sahilde dinliyor Bayg›n, kesik nefesler uzaklarda inliyor (Tunç uyak) B) Dilerse, her yüzde keder görünsün A) Yüz yüze getirmez bizi as›rlar Meydana vurulsun saklanan s›rlar Y›ld›zlar yerlere düflüp sürünsün (Yar›m uyak) B) Anlad›m, kimlermifl dost sand›klar›m Muhabbetlerini k›skand›klar›m C) Bu ›sl›kla uzayan, dönen, k›vr›lan yollar Uykuya varm›fl gibi görünen y›lan yollar (Cinasl› Uyak) C) Akflam, yine akflam, yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam D) Gelse de en ac› sözler dilime D) Akflam silindi çehreler art›k birer birer Etrafa indi gölgeden asude cümleler Uçacak san›r›m birkaç kelime (Zengin uyak) E) Milletin kalbinde yer etmez keder Afla€›dakilerin hangisinde tunç uyak kullan›lm›flt›r? E) Bin atl›, ak›nlarda çocuklar gibi flendik Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik As›rlar de€iflir, seneler geçer (Tam uyak) 54 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. Aflk bir masal, yalanm›fl me€er, 9. Y›llar var ben onu hiç unutmad›m Seven bir kalp için s›€›n›lacak yer Bu dizelerde kullan›lan uyak türü afla€›dakilerin hangisinde yoktur? O beni sorar m› hat›rlar m› ki? Büsbütün silinip gitti mi ad›m? Gönlünün vefas› bu kadar m› ki? Bu dizelerin ahenk unsurlar› için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Zavall›n›n derdi çoktur Bir yuvas› bile yoktur A) I. ve III. dizelerde tunç uyak örneklenmifltir. B) Saadet benziyor bofl bir seraba Düflüyor her seven gönül azaba B) 11’li hece kal›b›yla yaz›lm›flt›r. C) Beni seviyorsan gönülden e€er Sözümü k›rmazs›n iflte bu eser C) Ek halinde redife yer verilmifltir. D) Sözcük hâlinde redife yer verilmifltir. D) ‹çimde var yeni bir heyecan›m O kadar coflkun ki bu akflam kan›m E) II. ve IV. dizelerde tam uyak kullan›lm›flt›r. E) Ey Fatih, iraden gibi kuvvetli bir elde Dünyan›n as›rlar boyu göz koydu€u belde 10. Çepeçevre bir bahar içinde bir yer gördük Ferhat ile Şirin'i beraber gördük Baktık geceden fecre kadar ellerde Yıldızlara yükselem eller gördük. Bu dörtlü€ün kafiye flemas› (uyak düzeni) afla€›dakilerde hangisidir? A) Çapraz Uyak B) Sarma Uyak C) Düz Uyak D) Örüflük Uyak E) Mani Tipi Uyak 8. Tam uyak, m›sra sonlar›ndaki iki ses benzerli€ine dayan›r. 11. I. Bu humma baflka sevgilerden yadigâr anne Afla€›dakilerin hangisinde tam uyak kullan›lm›flt›r? Sevmeyen sevenden bahtiyâr anne. A) ‹htiyar Angeli aktar küçük dükkânda II. Bilmezsin kaç gece böyle a€lad›m fiimdi tecrübem var art›k anlad›m III. O güzeller güzeli efli Növber Han›m›n iç ac›s› Kerim A€a… hamlac›, Abdülmecid’in hamlac›s› Sürme, laden, k›na hep ayr› durur duvarda B) Kutular ayr›, paletler, kavanozlar ayr› “Ne ararsan bulunur derde devadan gayr›” C) Her fley ona karfl› durur Günefl yakar, k›fl dondurur D) Ölürsem yaz›kt›r sana kanmadan Kollar›m boynunda halkalanmadan E) Birdenbire gökkubbe dolar velvelelerle Atlar, koflar ön safta kabarm›fl yelelerle IV. Huyu h›rç›ncad›r amma severiz. Hattat›m›z diyerek övünür, hem överiz. V. fi›kt›, bir parça da hatta züppe Baflta bir ince sar›k, s›rtta ipek bir cüppe Numaral› dizelerin hangisinde tam uyak kullan›lm›flt›r? A)I. 55 B) II. C) III. D) IV. E) V. Konu Değerlendirme Testi - 2 1. M›sra sonlar›nda anlamca ve görevce özdefl olan 129 4. Afla€›dakilerin hangisinde di€erlerinden farkl› bir ek ya da sözcüklere redif denir. uyak kullan›lm›flt›r? Afla€›dakilerin hangisinde redif yoktur? A) Boyamak gözlerini bir siyah, bir maviye Gece mehtaba dalmak sen de dalm›fls›n diye A) Vücudun cennet bahçe ba€›d›r. K›rklar›n sakisi Kevser da€›d›r. B) Duda€a kanla çizmek yeniden tebessümü Dosta el sallar gibi, davet etmek ölümü B) Örde€im var kazlar›m var Yare tenha sözlerim var. C) Baflka bir flekle koymak her gün güzel yüzünü Tek seni hayal için süzerek batan günü C) Güveyi güveyi bahçede gezer Fesine fesine püsküller düzer D) Seni istikbal için önce gelmek cihana Bir nefes dinlenmeden y›llarca koflmak sana D) Çok çekmiflim cefa gel bir insafa Andolsun mushafa ollam bîvefa E) Suda rüzgarda, kuflta, senin sedan› duyup Vuslat›n rüyas›n› görmek üzere uyuyup. E) El keyfi yetirdin çald›n ça€›rd›n Her çeflitten yedin sürdün savurdun 2. Bir bak›fl bir afl›€a neler anlat›r 5. Ben bir da€›n a€ac›y›m Bir bak›fl, bir afl›€› saatlerce a€lat›r Bir bak›fl bir afl›€› aflk›ndan emin eder Seven insanlar daima gözleriyle yemin eder 118 e tatl›y›m ne ac›y›m N Ben Mevla’ya duac›y›m Onun için inilerim Bu fliirin ahenk özellikleri için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Ahengi sa€lamak için sözcük tekrar›na baflvurulmufltur. A) aaab fleklinde uyaklanm›flt›r. B) Cinasl› uya€a yer verilmifltir. C) Ek hâlinde redif kullan›lm›flt›r. C) Düz uyak örgüsüyle uyaklanm›flt›r. D) Tasavvufî bir tema üzerine yaz›lm›flt›r. D) Hem ek hem sözcük hâlinde rediflere yer verilmifltir. E) Sanatl› bir dil kullan›lm›flt›r. B) Tam uyak kullan›lm›flt›r. E) Tam uya€a yer verilmifltir. 3. Afla€›dakilerin hangisinde bofl b›rak›lan yere ay- 6. Afla€›dakilerin hangisinde uyak, tek sesten raçla belirtilen sözcük getirilemez? oluflturulmufltur? A) ------ uyak, yaz›l›fllar› ayn› anlamlar› farkl› olan sözcüklerle oluflturulur. (Cinasl›) A) Kaya dibi düz gibi Bir su içtim buz gibi B) ------ ölçüsü, hece say›s›n›n tüm dizelerde eflit olmas›na dayan›r. (Hece) B) Beyime beyime Bayram beyime Bayramdan bayrama gelir evime C) ------, bir dönemin siyasi, dini, ekonomik, sosyal ve sanat ortam›n›n oluflturdu€u zevk ve anlay›fl bütünüdür. (Zihniyet) C) Kirpi€inden yavafl yavafl bir damla aks›n Çünkü, ruhum, sen de o gün anlayacaks›n D)------, fliirde ünlü bir sesin tekrar edilmesiyle oluflur. (Aliterasyon) D) Bir günde do€up can veren alt›n kelebekler Bizden daha genç bir flair öldü diyecekler E) ------, aruz ölçüsüyle yaz›lan bir fliirin dizelerinin kal›ba göre bölümlere ayr›lmas›d›r. (Takti) E) Senin yüzün benziyor aya Sevdam› hayk›rd›m tüm dünyaya 56 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. Afla€›dakilerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r? 10. Senin için kandiller tutufltu kendisinden Resmine sürme çektim kandillerin isinden A)Tam uyak m›sra sonlar›ndaki iki ses benzerli€ine dayan›r. B) Aruz ölçüsü hecelerin aç›kl›k kapal›l›k özelli€ine dayan›r. C) â, î, û gibi uzun ünlüler uyak incelenirken iki ses kabul edilir. Bu dizelerde kullan›lan uyak türü afla€›dakilerden hangisidir? A) Zengin Uyak B) Cinasl› Uyak C) Tam Uyak D) Tunç Uyak E) Yar›m Uyak D) Cinas, yaz›l›fl› ve okunuflu farkl›, anlamlar› ayn› olan sözcüklerle oluflturulur. E) Hece ölçüsü Türklerin millî ölçüsü kabul edilir. 11. Hasretinle geçiyorken bu gençlik ça€›m, y sevdi€im ben ümitsiz de€ilim gene E Ak düflünce saçlar›n kumral rengine Kollar›nda son afl›€›n ben olaca€›m 8. Caddeden sokaklara do€ru sesler elendi. Pencereler kapand›, kap›lar sürmelendi. Bir kömür duman›yla tütsülendi akflamlar Gurbete düflmüfllerin bafl›na çöktü damlar… Bu fliirin uyak düzeni afla€›dakilerden hangisidir? A) Düz Uyak Bu fliirin uyak düzeni afla€›dakilerden hangisidir? A) Örüflük Uyak B) Çapraz Uyak C) Düz Uyak D) Mani Tipi Uyak E) Sarma Uyak B) Çapraz Uyak C) Sarma Uyak D) Örüflük Uyak E) Mani Tipi Uyak 9. Kim bilir kaç kifli senin zarif hâllerini sevdi. 12. Sessizli€imi sesin sonland›rs›n sevgili Kaç kifli güzelli€ini sevdi Saçlar›ndan aks›n damlas›n hüzün Belki gerçek aflkla, belki de€il Bir bahar› and›rs›n gülümseyen yüzün Ama bir tek kifli seni sevdi Sana bakan yüzüm umutlans›n sevgili Bir tek kifli de€iflen yüzündeki hüznü sevdi Bu fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez? Bu dörtlü€ün ahenk özellikleriyle ilgili olarak afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Zengin uyak kullan›lm›flt›r. A) “s” sesleri ile aliterasyon sa€lanm›flt›r. B) Tekrarlarla ahenk sa€lanm›flt›r. B) “hüzün ve yüzün” kelimeleri yar›m uyaklıdır. C) ‹lk dizede “i” sesinin tekrar›yla asonans sa€lanm›flt›r. C) abba sarma uyak flemas›na uygun yaz›lm›flt›r. D) “sevgili” sözcükleri redif oluşturulmuştur. D) Serbest ölçüyle yaz›lm›flt›r. E) Dil, estetik haz uyand›racak flekilde kullan›lm›flt›r. E) Aç›k bir dil kullan›lm›flt›r. 57 Şiir İnceleme Yöntemi - 2 (Şiir Dili) 130 131 İMGE ‹mge, edebî ürünlerde yans›t›lmak isteneni daha canl›, etkili ve görünür k›lmak için zihinde canland›r›lmaya çal›fl›lan görüntüdür. Tasarlanan ve hayal edilendir. fiair; duygu, düflünce ve hayellerini günlük dilden yo- la ç›karak oluflturdu€u bir üst dille anlat›r. Sözcüklerin âdeta kabuklar›n› k›rarak, onlara yeni anlamlar yükleyerek sözcükleri zenginlefltirip kullanma e€ilimindedir. ‹mgenin oluflmas› dilin mecaz ba€l›d›r. Kavramlara, nesnelere, dünyaya bambaflka bir bak›fl aç›s›yla yaklaflan flair, bunlara uygun bir dil de yarat›r. fiiir dili ba€daflt›rmalarla Bunlar “imge” kal›plar›d›r. kullan›m›na , sanatç›n›n yeni kavram ve Söz sanatlar› duyufllar› yeni imgelerle anlatmas›na zengin olanaklar sunar. dedi€imiz bu yeni dil, farkl› yüklüdür. İmge, kapal› anlat›m ögesidir. ‹mge; mecaza, söz ve anlam oyunlar›na, simgelere ve ça€r›fl›mlara dayan›r. dedi€imiz ses ve söz etkinlik etkinlik Yandaki dizelerdeki imgeleri bulalım. Sonra o gider sesini y›kard›. (Cemal Süreya) Hele o ham cumalar , o haziran kökleri (Metin Elo€lu) Uykusuz camlar›n k›rm›z› boynuzlu öküzü Ellerimi yalad› m› yemyeflil kesilirim. (Oktay Rifat) Ay do€ar aç hayvan yavrular›na karfl› H›zla büyürken kanl› otlar Boflluklarda avlan›r çirkinlikle Bafls›z cinlerin bafls›z çocuklar› (Faz›l Hüsnü) Yaz›k! Sana ikram edecek Bir yaln›zl›€›m bile yok! (Osman Onur Ifl›l) etkinlik 58 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 132 133 SÖZ SANATLARI 1. Benzetme (Teflbih) Bir varl›€›n daha iyi alg›lanmas›n› sa€lamak üzere o alandaki güçlü bir varl›kla aralar›nda ilgi kurmakt›r. Örne€in sevgilinin gözlerinin siyahl›€›n› vurgulamak istiyorsak zetmeye çal›fl›r›z. Sevgilinin gözleri benzeyen (zay›f varl›k) kömür kendisine benzetilen (güçlü varl›k) De€irmen misali kendisine benzetilen benzetme edat› gibi benzetme edat› döner kapkarayd› benzetme yönü (ortak nokta) bafl›m. benzetme “siyahl›€›” ön planda olan bir varl›€a ben- benzeyen yönü Teflbih (Benzetme) Türleri 3) Pekifltirilmifl Benzetme 1) Ayr›nt›l› Benzetme (Tam Teflbih) Benzetmenin dört unsurunun da kullan›ld›€› benzetmedir. Benzetme edat› kullan›lmadan yap›lan benzetmedir. Aflk Çelik gibi sa€lam k.benz. b.edatı bir iradeye sahiptir. ben. yönü benzeyen 2) K›salt›lm›fl Benzetme Benzetme yönü belirtilmeden Sevdam benzeyen benzeyen bir atefltir yak›p kavuran k.benz. benzetme yönü Benzetme edat› söylenmemifl. 4) Güzel Benzetme (Yal›n Benzetme / Teflbih-i Beli€) yap›lan benzetmedir. rüzgâr gibiydi. k. benz. b. edat› ‹ki ana ögeyle yap›lan benzetmedir. Yaln›zca benzeyen ile kendisine benzetilen kullan›larak yap›l›r. Zeytin k.benz. gözlüm benzeyen sana meylim nedendir? Benzetme yönü söylenmemifl. Benzetme edat› ve yönü belirtilmemifltir. etkinlik 59 134 2. Teşhis (Kiflilefltirme) 3. ‹ntak (Konuflturma) ‹nsana ait özellik ve eylemlerin insan d›fl› varl›klar için kullan›lmas›d›r. ‹nsan d›fl› varl›klar›n konuflturulmas›d›r. “‹çmifl gibi geceyi bir yudumda Dolap niçin inilersin Ben Mevla’ya afl›k oldum Derdim var inilerim Onun için inilerim Gö€ün ma€rur bak›fll› bulutlar›” (ma€rur = gururlu) 135 Yunus Emre’den al›nan bu dörtlükte dolap konuflturulmufltur. Gururlu olmak, gururlu bakmak insana ait bir özelliktir. Bu dizelerde intak sa- “Bulut” bu nitelikler yüklenerek kiflilefltirilmifltir. nat› vard›r. Ancak ayn› zamanda “Ar›yor batan günefl, seni da€lar ard›nda” “teflhis” sanat› da vard›r. Çünkü konuflmak insana has bir eylemdir. “Aramak” özelli€i yüklenerek “günefl” kiflilefltirilmifltir. ‹nsan d›fl› varl›klara aktar›ld›€›na göre kiflilefltirmeye yani “teflhis” sanat›na baflvurulmufltur. 4. Mecazımürsel (Ad Aktarmas› / Düz De€İflmece) Benzetme amac› gütmeksizin bir sözcü€ün baflka bir sözcük yerine fiu örnekleri beraber inceleyelim. kullan›lmas›d›r. Telefonunu söyle de yazay›m. (telefon – numara) Bir sözcü€ü baflka bir sözcük yerine kullan›rken baz› anlam ilgileri do€rultusunda hareket edilir. Tüp bitti mi bilmiyorum. Koca tepsiyi bitirdi. Edebiyat›m›z usta kalemleri tart›fl›yor. (usta kalem – yazar) Araba – motor Araba bozulunca yolda kald›k. bütün parça tüp – gaz dış Biz Orhan Velileri okuyarak büyüdük. (Orhan Veli – fliirleri) iç tepsi – yiyecek dış Gemi Samsun’a yanaflt›. (Samsun – liman) iç Tamburi Cemil Bey çal›yor eski plakta. Anadolu çok a€lam›fl, çok gülmüfl. Uçaklar ölüm yağdırıyordu. T.Cemil Bey – beste sanatçı Eser Anadolu – halk yer insan ölüm – bomba sonuç sebep Tencere kaynay›nca ocaktan indir. (tencere – yemek/ s›v›) Cam› içeriden kapat. (cam – pencere) Bat› bizi anlam›yor. (bat› – insanlar) etkinlik 60 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 137 5. Tariz (‹€neleme / Dokundurma) Kinaye sanat›nda söz gerçek anlam›yla var olsa da mecaz anlam› vurgulan›r. Türkçedeki birçok atasözü ve deyim kinayeye örnek gösterilebilecek niteliktedir. Bir sözü cümle içinde tam tersi anlama gelecek flekilde kullanmakt›r. Amaç alay etmek, elefltirmektir. Söz, dolayl› yoldan anlat›lm›fl olur. “Düflene el uzatmak gerek” Bu cümlede bir kiflinin aya€a kalkmas› için elini uzat›p elinden tutmak anlam› rahatl›kla anlafl›lmaktad›r. Ancak bu, cümlenin gerçek anlam›, yani yüzeydeki anlam›d›r. Mecaz ve as›l vurgulu olan anlam›, kötü durumda olan insanlara yard›m etmek gerekti€idir. Cümle hem gerçek hem mecaz anlam› ça€r›flt›rd›€›na göre kinaye sanat›na örnektir diyebiliriz. Bize kâfir demifl müfti efendi Tutam ben ona diyem müselman Var›ld›ka yar›n rûz-i cezaya (ceza günü) ‹kimiz de ç›kar›z anda yalan Nefi Nefi, müftü efendinin ona “kâfir” deyifline karfl›l›k müftü efendiye “müslüman” diyor. Ve ekliyor. Ceza günü geldi€inde ikimizin de dedi€i yalan ç›kar diyerek kendisinin müslüman, müftünün ise kâfir oldu€unu ince bir nükteyle söylemifl oluyor. Ne de olsa k›fl›n sonu bahard›r Bu da gelir, bu da geçer a€lama Bu dizelerde k›fl ve bahar sözcükleri kinayeli kullanılm›flt›r. Hem gerçekten bir mevsim döngüsünden bah- sedilebilir iyi, huzurlu günler gelecektir mesaj› verilmektedir. Ama mecaz anlam daha ön plandad›r. 6. Kinaye (De€inmece) Bir sözün anlam›n› hem gerçek hem mecaz ça€r›flt›racak flekilde kullan›lmas›d›r. 7. Tevriye ‹ki temel anlam› bulunan bir sözün uzak anlam›n›n kastedilerek kullan›lmas›d›r. Bunca letafet çünkü sende var Bir buse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm O beyaz gerdanda bir de ben gerek Bir nim tebessümle o âfet gülü verdi. 1. Vücuttaki benek 2. Birinci kifli zamiri Bu örnekte “ben” kelimesinin iki anlam›na ulaflmak da mümkündür. “Beyaz gerdan›nda bir ben gerek“ derken hem “benek, siyah nokta”hem de “flairin kendisi” kastedilmifltir. 61 Nim : Yarım gülü vermek : 1. Gül vermek 123 ben : 123 139 2. Gülümseyivermek Eflsesli “gül” kelimesi ile hem “sevgilinin çiçek verdi€i” hem de “gülümseyiverdi€i” anlamlar›na ulaflmak mümkündür. 140 8. Tenasüp (Uygunluk Sanat›) 142 9. ‹stiare (E€retileme) Anlamca ilgili sözcüklerin bir arada kullan›lmas›d›r. fiairin bir fliirde “deniz, dalga, tekne, kum, sahil, liman” gibi sözcükleri bir arada kullanmas› tenasüp sanat›n› örnekler. Bir sözcü€ün benzetme amac›yla baflka bir sözcük yerine kullan›lmas›d›r. ‹stiarenin benzetmeden fark› fludur: Uçun kufllar uçun do€du€um yere; fiimdi da€lar›nda mor sümbül vard›r. Ormanlar koynunda bir serin dere Benzetme olmas› için benzeyen ile kendisine benzetilenin bir arada kullan›lmas› gerekir. Dikenler içinde sar› gül vard›r. İstiarede ya benzeyen ya da kendisine benzetilen kullan›l›r , diğeri kullan›lmaz. “Da€, orman, dere, mor sümbül, diken, gül” sözcükleri birbiriyle ilgilidir. “YGS’de binlerce fidan ter döktü.” Aflk derdiyle hoflem, el çek ilac›mdan tabib Bu cümlede “fidan” sözcü€ü benzetme amac›yla “ö€renci - genç” sözcüklerinin yerine kullan›lm›flt›r. K›lma derman kim helâkim zehr-i derman›ndad›r. “Tabib, ilaç, dert, derman” sözcükleri anlamca ilgilidir, tenasüp içerir. ‹stiare Türleri a. Aç›k ‹stiare Yaln›zca b. Kapal› ‹stiare kendisine benzetilenle yap›lan istiaredir. Yaln›zca benzeyenin Ay, bu gece üzerimize daml›yor. Yüce da€ bafl›nda siyah tül vard›r. duman – benzeyen ay siyah tül'e – su benzeyen kendisine benzetilen kendisine benzetilen Aflk›n açamad›€› kap› Kanatlan›p uçamad›€› yer mi var? Aşk Yedi tepeli flehirde b›rakt›m gonca gülümü sevgili kullan›ld›€› istiaredir. benzeyen – – kuş benzeyen gonca gül kendisine benzetilen Mehtab› yorgun mu, hasta m› bilmem! kendisine benzetilen Mehtap benzeyen – insan kendisine benzetilen Bu örnekte mehtab›n kiflilefltirildi€ini görüyoruz. Her kiflilefltirme ayn› zamanda kapal› istiaredir. etkinlik 62 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 143 145 c. Temsili ‹stiare Benzetmeyi oluflturan temel ögelerden biriyle, aralar›nda çok say›da benzerlik ilgisi kurularak yap›lan bir istiare türüdür. HAYAT Nedir bilir misin o€lum? Önünde hârelenen fiu mâvi safhaya bak, flimdi ans›z›n seni ben Söylenmeyen benzeyenin bütün özellikleri, kendisine benzetilende verilir. Tutup da f›rlat›versem onun derinli€ine Düflün biraz ne olur? Korku bilmesen de yine Tevfik Fikret’in “Hayat” fliirinde hayat, denize düflmüfl zavall› bir çocu€a benzetilir. Tahammül eyleyemez, ç›rp›n›rs›n, a€lars›n; Zavall› kollar›n›n hükmü yok ki kurtars›n, O mâvi fley seni yuttukça hayk›r›r, ba€›r›rs›n Fakat halâs olamazs›n, omuzlar›ndan a€›r, Demir, haflin iki el muttas›l itip zedeler. Ve çâre yok, ineceksin … Bu iflte ömr-i befler. Tevfik Fikret etkinlik 10. ‹st‹fhâm (Soru Sorma) Sözde soru cümlelerinin fliirde kullan›lmas›yla 11. Tecâhülüar‹f (Bilmezlikten Gelme) Bildi€i bir fleyi bilmiyormufl gibi davranmakt›r. Yani ârifâne cahilliktir. oluflturulan söz sanat›d›r. fiairler buna nükte Yan›t beklenmeksizin sorulan bu sorularda bir heyecan›, bir duyguyu veya onaylatmay› yans›tmak esast›r. yapmak amac›yla baflvururlar. fiakaklar›ma kar m› ya€d› ne var? Benim mi Allah’›m bu çizgili yüz? Birden kapand› birbiri ard›nca perdeler… Ya gözler alt›ndaki mor halkalar? Kandilli, Göksu, Kanl›ca, ‹stinye nerdeler? Neden böyle düflman görünürsünüz, Som zümrüt ortas›nda, muzaffer, ak›p giden Y›llar y›l› dost bildi€im aynalar? Fîrûze nehri nerde? Bugün sakl›d›r, neden? Aynada kendi yüzünü seyreden flair, yüzünü ilk kez görüyormufl gibi davran›yor, yaflland›€›n›n fark›nda de€ilmifl gibi yaparak “tecahül-i arif” sanat›na baflvurmufl oluyor. 63 146 149 12. Mübalağa (Abartma) 13. Telmih (Hat›rlatma) Var olan›, oldu€undan çok veya az olarak gösterme sanat›d›r. fiair; coflkusunu, heyecan›n›, duygular›ndaki taflk›nl›€› mübala€a yard›m›yla daha etkili anlat›r. fiiirde bir efsaneye, bir halk hikâyesine, masala, tarihteki bir olaya, bir savafla veya bilinen bir kifliye gönderme yap›lmas›d›r. Gökyüzünde İsa ile Alem sele gitti gözüm yafl›ndan Tur Dağı'nda Musa ile Elindeki asa ile Bu dizelerde flair, üzüntüsünün yo€unlu€unu aktar- mak için mübala€aya baflvurmufltur. Çok gözyafl› döktü€ünü belirtirken gözyafllar›n› sel oluflturmufl gibi aktar- m›flt›r. Çağırayım Mevla'm seni Bu dörtlükte flair Hz. ‹sa’n›n gökyüzüne yükselifli inanc›na, Tur Da€›’nda Allah’la konuflan Hz. Musa’ya ve onun mucizeler oluflturan asas›na de€inmifl, bu durum ve olaylar› hat›rlatm›flt›r. Bir of çeksem karfl›ki da€lar y›k›l›r. Havada uçuflan tüy bile Ne büyüksün ki kan›n kurtar›yor tevhidi Benim kadar hafif de€il. Bedr’in arslanlar› ancak bu kadar flanl› idi. Bu dizelerde flair, of çekerek karşıdaki dağların yıkılacağını söyleyip abartma yapmıştır. Bu dizelerde de Bedir Savafl'› hat›rlat›lm›flt›r. 14. Hüsnütalil (Güzel Sebebe Ba€lama) 15. Tezat Bir olay›n gerçek nedeni bilindi€i hâlde , onu daha güzel bir sebebe ba€layarak aç›klamak demektir. Yani gerçek d›fl› bir neden-sonuç iliflkisi kurmakt›r. Bir varlık, olay ve durumun karşıt eden sanattır. yönlerini ifade Amaç birbirine kaşıt kavramları bir arada kullanılmaktır. Yeni bir k›t’ada yem vermek için atlar›na Kat›lmafllard› bilerce atl› fetih rüzgâr›na Dünya o kadar büyük ki Bir noktayım ortasında, ne yapsam Bu dizelerde askerlerin ak›na kat›lmalar›n›n gerçek nedeni yeni topraklar elde etmek istemeleridir. Ancak flair bu nedenin d›fl›na ç›karak, atlar›na yeni bir k›t’ada yem vermek istediklerini gerekçe olarak gös termifltir. Bazen de o kadar küçülüyorum ki Devrilecek sanıyorum kımıldasam Bu dizelerde dünya hem büyük hem de küçük olarak verilmiştir. Öyle yürekten a€lad› ki Gözyafllar› gülü ala boyad› Gülün renginin al (k›rm›z›) olmas› kendi do€as› gere€idir. Ancak flaire göre gülün k›rm›z› olmas›n›n nedeni sevgilinin içten döktü€ü gözyafllar›d›r. etkinlik 64 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 150 151 Şimdi Okuma Zamanı YARININ BAfiLANGICI yaln›z›m karanl›klar tüküren kahrolas› bir denizde serseri bir may›n kadar yaln›z›m sizler de olmasayd›n›z sen de olmasayd›n ya siz de olmasayd›n›z ya siz de toz toprakl› bir rüzgâr telafl›yla etraf›m› al›vermeseniz sesleriniz güleç çocuklar gibi gelivermeseler ya öfkemiz de olmasayd› zulmün körü€üyle üfledi€imiz ya öfkemiz de bilmem ki ne yapard›m Attila ‹lhan etkinlik "Yarının Başlangıcı" fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz. 1 Bu fliirde kiflilefltirme (teflhis) sanat›na örnek olabilecek dizeleri yaz›n›z. 3 Bu fliirde kiflilefltirme sanat› d›fl›nda yer verilen söz sanatlar›n› yaz›n›z. Karanlıklar tüküren kahrolası denizde serseri mayın rüzgâr telaşı 2 fiiirde imgeli söyleyifle baflvurulmad›€›na örnek olabilecek bir dize var m›d›r? Varsa gösteriniz. Mısralarda bir bütün hâlinde imgeli söyleyiş vardır. 65 Teşbih (benzetme) sanatına yer verilmiştir. 4 fiairin dizeleri küçük harfle bafllatmas› ve hiç noktalama iflareti kullanmamas› fliirin yazıldı- €› dönemin zihniyeti ile ilgili hangi sonuçlara ulaflmam›z› sa€lar? Yaz›n›z. Dönemin şiir anlayışında kuralcılığın olma- dığını , serbest bir anlayışın hâkim olduğunu gösterir. 152 153 etkinlik Afla€›daki fliirlerde kullan›lan söz sanatlar›n› yazalım. 1 Yat›yor boynu bükük, yat›yor benzi uçuk Elli as›r yaflad› elli y›lda bu çocuk 1 Teşhis, Mübalağa 2 Kandilli yüzerken uykularda Mehtab› sürükledik sularda 2 Mecazımürsel, İstiâre 3 Cân› kim canan› için sevse cânân›n sever Cân› için kim ki cânân› sever can›n sever 3 Teşhis, Mübalağa 4 Karlar etraf› beyaz bir karanl›€a gömdü Kar de€il, gökyüzünden ya€an beyaz ölümdü 4 Tekrir, Aliterasyon, Tenasüp 5 Mübalağa, Teşbih, Tenasüp 5 Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer O ne müthifl tipidir: Savrulur enkaz-› befler etkinlik Afla€›daki fliirlerde kullan›lan söz sanatlar›n› yazalım. 1 On dokuzda olur hasta Zülüfleri deste deste Gelin fleker flerbet pasta 1 Teşhis, Tenasüp K›z petekte bala benzer 2 Gel benim sar› tamburam Sen ne için inilersin ‹çim oyuk derdim büyük 2 İntak, Teşhis, Kinaye Ben onunçün inilerim 3 Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda Bir susuz yolcu yok flimdi da€larda Ateflten k›zaran bir gül arar da 3 Telmih, Hüsnütalil, Teşhis, Tenasüp Gezer ba€dan ba€a çoban çeflmesi 66 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 154 etkinlik Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. 1 Benzetme; benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edat› gibi ögelerden oluflur. D 2 ‹nsana ait özelliklerin insan d›fl› varl›klara akar›lmas›na teflbih ad› verilir. Y 3 “Sen gittin diye üç gündür. Aral›ks›z ya€›yor ya€mur.” dizelerinde hüsnütalil (güzel sebebe ba€lama) örneklenmifltir. D 4 Anlamca ilgili sözlerin dizelerde bir arada kullan›lmas›yla tenasüp sanat› oluflur. D 5 ‹ki tür istiare vard›r: Aç›k ve kapal› istiare. D 6 “Çatma kurban olay›m çehreni ey nazl› hilâl” dizesinde parça - bütün iliflkisiyle “hilâl” söylenerek “bayrak” kastedilmifltir. D 7 Tevriye fliirde hem gerçek hem mecaz anlama gelebilecek söyleyifllere yer verilmesiyle oluflan bir söz sanat›d›r. Y etkinlik Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. 1 Tecahülüarif bir olay›, durumu gerçek nedeni d›fl›nda güzel bir nedene ba€lamaya dayanan söz sanat›d›r. Y 2 “Dönülmez akflam›n ufkunday›z vakit çok geç / Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nasıl geçersen geç” dizelerinde “geç” sözcükleri cinas oluflturmufltur. D 3 Her kapal› istiare ayn› zamanda teflhistir. Y 4 "Yakup’un kara su inmifl gözlerinde, / Yusuf’un kuyulu 盀l›klar› var” dizeleri telmih sanat›na örnektir. D 5 ‹ntak sanat›, insan d›fl› varl›klar›n konuflturulmas›d›r. D 6 “Ne kad›nlar sevdim, zaten yoktular” dizesinde hem sevilen hem var olmayan kadınlar imgesi tezat sanat›na örnektir. D 7 "Sa€›m solum, önüm arkam Bürütüs” dizesinde Kral Sezar’› haince öldüren Bürütüs’ten Y bahsedilerek tevriye örneklenmifltir. 67 155 156 157 Şimdi Okuma Zamanı O sabah erkenden koyulduk yola De€iflti birden tabiat›n görünüflü Orada gördük güneflin saltanat›n›, Bir ç›nar seslendi: U€urlar ola! Bafllad› ans›z›n bir renk cümbüflü, Ifl›klar›n renklerle vuslat›n›. Açt› sinesini bize ormanlar, Sihirli bir f›rça de€mifl her yere, Dillerde eski sevdalar›n tad›, Bafllad› birden eflsiz sonbahar... O eflsiz güzellik sinmifl renklere. Herkes ömrünü yeniden yaflad›... Alt›m›zda yapraklardan bir hal›, K›rm›z›s›, sar› ve yeflili, Daldan dala söyledi€i kufllar›n, Söyledi sular en eski masal›, Büyüledi bizleri bir fliir gibi. Eflsiz senfonisiydi sonbahar›n. Bakarken bir a€aca dalg›n dalg›n; Koro halinde dallar derin derin, Derken o güzelim saatler geçti, Duyduk hüznünü solan yapraklar›n. Söyledi flark›s›n› mevsimlerin. Döndük bir rüyadan uyan›r gibi. Gölgeli ve kuytu yollardan geçtik, Doldu içimize toprak kokusu Yedi Göller’de yedi iklim yaflad›k, Göründü bir ara sonsuz mavilik... Dünyaya yeniden bir geliflti bu. Mutluyuz öylesine, fakat ne yaz›k; Sonra bir sevinç sard› gönülleri, Kap›ld›k durgun sular›n sihrine, Gelmez bir daha böyle bir sonbahar, Bulduk karfl›m›zda Yedi Göller’i... Bir el tutup çekti bizi derine... ‹nsan o saltanat› bir defa yaflar. *** Ümit Yaflar O€uzcan Metni Değerlendirelim Ümit Yaflar’dan al›nan bu fliirde flair, yapt›€› bir yolculukla ilgili izlenimlerini yans›tm›flt›r. fiairin izlenimlerini oldu€u gibi yans›tmad›€›n› görüyoruz. fiair, fliiri olufltururken günlük dilin d›fl›nda farkl› bir dil kullanm›flt›r. Sözcükler a€›rl›kl› olarak mecaz anlamda kullan›lm›flt›r. fiiirin dizelerini mecazlardan ar›nd›rd›€›m›zda oluflturmak istedi€i atmosferi yakalayamayaca€›n› görürüz. fiiirde sanatlara da yer verilmifltir. Örne€in ç›nar›n seslenmesi, ormanlar›n sinesini açmas›, sular›n eski bir masal› söylemesi, yapraklar›n hüzünlü olmas› gibi ifadelerle kiflilefltirme yap›lm›flt›r. Yine yere dökülen yapraklar›n oluflturdu€u durum bir hal›, kufllar›n ötüflü bir senfoni gibi düflünülmüfl, yaflananlar bir rüya gibi sunulmufl böylece teflbih (benzetme) sanat› kullan›lm›flt›r. Bütün bunlar fliirin farkl› bir dille, anlat›mla ortaya kondu€unu göstermektedir. 68 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 158 159 etkinlik Afla€›daki dizelerde görülen söz sanatlarını bırakılan yerlere yazalım. 1 Ne nergis ne leylak, ne lale ne gül Hepsiyle dolu bir sensin güzel Tenasüp , Teşbih 4 Tutuşup yan küle dön Yok bu da yetmez mum gibi eri Hayır hayır ah kıyamam Ben öleyim yeter ki dön 2 Yok mu? Senin insafın yok mu? Bir güler yüzün çok mu? Dağ mısın taş mısın? Kapalı İstiare , Teşbih 5 Uzanıp Kanlıca'nın orta yerinde bir taşa Gözümün yaşını yüzdürürüm Hisar'a doğru İstifham Abartma 6 3 Yürüyorum hasretin, acının üstüne Sığmıyorum dünyaya dar geliyor Abartma Bir lodos lazım şimdi bana bir kürek bir kayık Zulada birkaç şişe yakut yer gök kırmızı Tenasüp Afla€›daki dizelerde görülen söz sanatlarını boşluklara yazalım. 1 Yandım yandım ah ki ne yandım Bana yeniden şarkılar söyleten kadın Kinaye Kapalı istiare 4 Güzel bebek buram buram İnsan, sevgi kokuyorsun Bir küçüçük dünya gibi varlığın Sırtında dünyayı taşıyorsun Teşbih, Abartma 2 5 Sanma ki dikecekler meydana Heykelini, taşını Kuş gibi özgür uçmaya kalkma Seller geçemez gözyaşını Abartma, Tenasüp 3 Yamaçtaki sürüden birkaç çelimsiz kuzu. Haykırıyor: "Ya bizikimler kurban edecek? Mecazımürsel, İstifham 6 Teşhis, İntak 69 Gülüşlerim vardı benim Ben kimim ben nerdeyim Tam karşıya geçerken Bıraktığın o el benim Bu kez pek afilli yalnızlık Aldatan bir kadın kadar düşman Teşbih Konu Değerlendirme Testi - 3 1. Anlamca ilgili sözcüklerin bir arada kullan›lmas›yla tenasüp 172 4. Ben bir ceviz a€ac›y›m Gülhane Park›’nda oluflturulan sanata “tenasüp” ad› verilir. Afla€›dakilerin hangisinde örneklenmifltir? 160 sanat› A) Giderken gözlerin iki pasl› çiviydi Çak›ld› yüre€ime Ne sen bunun fark›ndas›n ne de polis fark›nda Yapraklar›m ipek mendil gibi tiril tiril Yapraklar›m suda bal›k gibi k›v›l k›v›l Yapraklar›m ellerimdir, tam yüz bin elim var. Bu fliirde afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi yoktur? B) Notalar›n› kaybetmifl bir senfoni Keman›n, piyanonun arkas›ndan koflar A) ‹ntak B) Teflhis D) Teflbih C) Tekrir E) Hüsnütalil C) Gölgeli gözler ki Esmerleflmifl atefltir D) Yarin duda€›ndan getirilmifl Bir katre alevdir bu karanfil E) Beni sevmedi€in zamanlarda Al›flt›m susmaya 5. Bu gönlüm s›r gibi sevda var gibi I II Tutufltum kar gibi, yürek nar gibi III IV Gözyafl›m dür gibi gönlüm pir gibi V 2. Bir mum gibi eriyorum günden güne Yaln›zl›€›m bir yamal› bohça Sessizlik 盀l›k 盀l›k büyürken söyle ‹yilefltirmek için yaram› sesini sürüyorum üzerine Bu fliirde afla€›dakilerden hangisi yoktur? A) Teflbih B) Tezat ‹nanc›n dozunu yaranlar bilir. (dür: inci) Numaral› bölümlerin hangisinde benzetme yoktur? A)I. B) II. C) III. D) IV. E) V. C) ‹stiare D) TeflhisE)Tenasüp 6. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili sözcük 3. Yaprak yüklü dallar›na ›fl›klar giymifl A€açlar, fidanlar çal›lar içindeymifl Bu dizelerde yer alan söz sanatlar› afla€›dakilerden hangisinde do€ru verilmifltir? benzetme amac›yla baflka bir sözcü€ün yerine kullan›lm›flt›r? A)Ünlü raketler tenis turnuvas›n›n son gününde ‹ngiltere’deydi. A) Tenasüp - Teflbih B) Teflbih – Teflhis B) Edebiyat›m›z›n yeni y›ld›z›, son roman›yla ilgileri üzerine çekmeyi baflarm›fl. C) Tenasüp – Mecaz C)Koca taba€› tek bafl›na m› yedin? D) Mübala€a – Kinaye D) Biz , Kemalettin Tu€cu’yu okuyarak büyüdük. E) ‹stiare – Tezat E) Yazarlar, uzun zaman Anadolu’yu anlamad›lar. 70 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. “Ben ki dünyan›n en kalabal›k yaln›z›y›m” 11. Afla€›dakilerden hangisinde teşbih yoktur? Bu dizedeki söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? A) Sevgi k›nal› kekliktir. Uçar iken kanad›ndan vurulur. A) Tezat B) Kin öyle bir kas›rga gibi eser. Ki rüzgar›nda çocuktur yapraklar. B) Mûbala€a D) Teflbih C) Teflhis E) Mecaz›mürsel C) Bar›fl bir flark›l› gençliktir. Gül yürekler gö€üs kafeste çürür. D) Umut kavgalarda omuz omuzad›r. Yaln›z inananlar›n yüre€inde kurulur. E) Aflk, ayd›nl›k bir gökyüzüdür. Sevince ›fl›€›n› yeryüzüne indirir. 8. “Senin olmad›€›n zamanlarda Avaz avaz susuyorum” Bu dizelere hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? A) Teflbih B) Hüsnütalil D) Tekrir C) Tezat E) Tevriye 12.Afla€›dakilerin hangisinde dört ögesi de kullan›lm›fl bir benzetme vard›r? A) Hatice’m bir nazl› yaprak Rüzgâlar›n gezdirdi€i toprak toprak 9. Sen gittin gideli fiark› söylemeyi unuttu y›ld›zlar Bütün çiçekler mahzunlaflt› Sarard› dallarda yapraklar Denizler dalg›nlaflt›, tüm bulutlar kederli Sen gittin gideli Bu fliirde afla€›daki kiflilefltirilmemifltir? A) Y›ld›zlar varl›klardan B) Çiçekler D) Denizler B) Sen, sana benzeyen tüm renkler gibisin Sen, sana benzersin C) Hüzün, duman gibi a€›r a€›r Çöktü odan›n ortas›na D) Gül yüzlü yârime hoflçakal derim Aflk› valizime koyup buradan giderim hangisi E) Yüzünün merdivenlerinden Birkaç damla gözyafl› yuvarland›. C) Dallar E) Bulutlar 10. “Al geceyi, üstüne ört sevgili Dünyan›n tüm gecelerini” Bu dizelerdeki söz sanat› için afla€›dakilerden hangisi söylenebilir? 13. Kayalar merdin merdin A)“Gece” yorgana benzetilmifl, ancak “yorgan” söylenmeyerek kapal› istiare yap›lm›flt›r. B) “Gece”, “yorgan”a yap›lm›flt›r. benzetilerek teflbih C) Birbirleriyle ilgili sözcükler kullan›larak tenasüp sanat› örneklenmifltir. Kim bilir kimin derdin Deniz mürekkep olsa Yaz›lmaz benim derdim Bu fliirin son iki dizesine hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? D) “Gece” sözcü€ü kiflilefltirilmifltir. A)Tezat E) “Sevgili”, “y›ld›z”a benzetilmifltir. 71 B) Mübala€a D) Teflhis C) Tariz E) Tenasûp Konu Değerlendirme Testi - 4 1. Afla€›dakilerin hangisinde ayraçla belirtilen sanat 173 184 4. E€er ben ben isem nesin sen ey yâr ilgili dizelerde örneklenmemifltir? Ve e€er sen sen isen neyim men-i zâr A) Bin y›ldan uzun bir gecenin bestesidir bu Bin y›l sürecek zannedilen kar sesidir bu (Mübala€a) Bu dizelerde flair kendisini ve sevgilisini çok iyi bildi€i hâlde kifliliklerini sorgulayarak bilmezden gelmektedir. B) Güzel fleyler düflünelim diye Masmavi olmufl gökyüzü (Hüsnütalil) Buna göre verilen beyit afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisini örneklemektedir? A) Tariz C) Sular m› yand› Neden tunca benziyor mermer (Tecahülüarif) B) Tezat D) Tekrir C) Aliterasyon E) Tecahülüarif D) Akflam, yine akflam, yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam (Teflhis) E) Güllerden, nergislerden, sümbüllerden Ald›m haberin bülbüllerden (Tenasüp) 5. Benem ol aflk bahrisi, denizler hayran bana Derya benim katremdir, zerreler umman bana (O aflk denizi benim, denizler bana hayrand›r Deniz benim damlamd›r, zerreler büyük denizdir bana) 2. Nedim- i zâr› bir âfet esir etmifl iflitmifltim Bu beytin ikinci dizesinde afla€›daki söz sanatlar›ndan hangileri vard›r? Sen ol cellad-› din ol düflman-i îmân m›s›n kâfir Nedim A) Mübala€a – Tezat [Zavall› Nedim’i (yani beni) bir âfetin esir etti€ini iflittim. Yoksa o din cellad›, o iman düflman› olan kâfir sen misin?] B) Benzetme - Kiflilefltirme Nedim’den al›nan bu beyitte afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi kullan›lm›flt›r? E) Akis – Kiflilefltirme A)Tecahülüarif B) Hüsnütalil C) Tariz D) Tezat C) Tezat – Mecazımürsel D) Teflbih – ‹stiare E) Kinaye 6. I. Durakta üç kifli Adam, kad›n ve çocuk II. Adam›n elleri ceplerinde Kad›n çocu€un elinden tutmufl III. Adam hüzünlü Hüzünlü flark›lar gibi hüzünlü 3. Senin bu saçlar›n bu bûyun Senin bu benlerin öldürür beni Senin bu leblerin senin bu sözün IV. Kad›n güzel Güzel an›lar gibi güzel Senin bu dillerin öldürür beni (bûy: koku, leb: dudak) V. Çocuk güzel an›lar gibi hüzünlü Hüzünlü flark›lar gibi güzel Bu dizelerde afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi a€›r basmaktad›r? A) Telmih D) Teflbih B) Tekrir C) Tariz Numaral› dizelerin hangilerinde teşbihe yer verilmemiştir? A) I. ve II. E) Kinaye 72 B) II. ve III. D) IV. ve V. E) I. ve V. C) III. ve IV. COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. Geçmiflte yaflanan önemli bir olay›, bir savafl›, 10. Ömrünün borcunu öder güzelli€in efsaneyi, masal›, destan›, ünlü bir flahsiyeti fliirde hat›rlatmaya “telmih” ad› verilir. Güzelli€in borcunu ömrün öder Bu dizelerle örneklenen söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? Afla€dakilerin hangisinde telmih sanat› örneklenmifltir? A)Akis A) Uykusuz bir güvercinim Ecel beklemekten, ben direnmekten yorgunum B) Tesasûp D) Teflbih C) Telmih E) Hüsnütalil B)Gümüflî bir yaln›zl›k, toz kokan sofalarda fiimdi mehtap uykudad›r sahralarda C) Il›k nefesini üfleyince do€a Bir ilkbahar tomurcu€una döner yüre€im D) Kör kuyularda imdats›z kalan Yusuf’um K›skançl›k ipiyle ba€land›m, uykusuzum E) Gökyüzü sars›l›r da düflerse üzerimize Bir serçe kanad› dayanakt›r derdimize 11. Zaman bir erozyondur Silip götürür kad›nlar›n En bereketli güzelli€ini Geriye memnun bir hat›ra kal›r Bu dizeler için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) I. dizede benzetmeye baflvurulmufltur. 8. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili sözcü€ün karfl›lad›€› varl›k kiflilefltirilmemifltir? B) Kad›nlar›n güzelli€i topra€a benzetilmifltir. A) Bir köpe€in uykusunu ezdin ‹zmarit çi€ner gibi C) “Erozyon, götürmek, bereket” sözcükleri aras›ndaki anlam ilgisiyle tenasûp sanat› örneklenmifltir. B)Ben ölümle bar›flt›m sonunda Ölümsüzlerin aras›na kar›flt›m sonunda D) İstiare sanatı yapılmıştır. E) Telmih sanat› örneklenmifltir. C)Dalg›n rüzgârlarla söylefl Derelerin sesiyle e€lefl D)Dünyaya bakarken ne çok ac›y› gördü günefl Ölüm, ayr›l›k, zulüm birbiriyle kardefl. E) Dal›ndan kovulan bu yaprak A€ac›na k›rg›n, ben sana de€ilim 12. Depremi hemen fark etsinler diye 9. Y›lan kand›rm›fl, elma yenmifl bir defa Ya€mur fliddetle indi siteye Cennetten kovulmufl anam›zla babam›z Bu dizelere hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? Yukar›daki dizelere hâkim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir? A)Telmih B) Tevriye D) Teflbih C) Cinas A)Hüsnütalil B) Tecahülüarif C) Teflbih D) Tezat E) Mübala€a 73 E) Tariz Şiir İnceleme Yöntemi - 3 (Şiirde Yapı) 185 186 Naz›m Birimi 1. M›sra (Dize) fiiirde anlam ve söyleyiflçe uyumluluk gösteren en küçük bütünlük , olarak tanımlanabilir. fiiirin her sat›r›na verilen add›r. En küçük bö- lümdür. Divan fliirinde tek bafl›na anlam› tamamlanan dizelere âzâde m›sra ad› verilir. Bunlar özlü, yo€un Mısra NAZIM BİRİMİ ve çarp›c› dizelerdir. “Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr›” Abdülhak Molla “Fikir etse hal-i âlemi âdem garipser” fieyh Galip Beyit “Gün do€madan mesime-i flebden neler do€ar” K›r›ml› Rahmi NOT Bent Bir fliirin içinde yer alan veya ba€›ms›z flekilde oluflturulmufl, güzel anlaml›, dikkat çeken, seçkin m›sralar vard›r. Bunlara m›sra-› berceste denir. “Bâki kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl” Bâki 2. Beyit Gazel Ayn› ölçüyle yaz›lan anlamca birbirine ba€l› iki dizeden oluflur. Arapça bir sözcük olarak beyit; çad›r, ev anlamlar›nda kullan›l›r. Divan beyittir. Kaside fliirinde naz›m birimi genel olarak DİVAN ŞİİRİNDE BEYİTLE OLUŞTURULAN NAZIM ŞEKİLLERİ Kadr-i dürr ü gevheri âlem bilir Âdemi amma yine âdem bilir. fieyh Galip Mesnevi Kıt'a (Mücevherin, incinin k›ymetini âlem bilir; insan› ancak yine insan bilir.) Müstezat 74 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 187 188 3. Bent 3, 4, 5, 6 … sayıda dize ile kurulu fliir birlikleridir. Genellikle divan fliirinde bentlerin kullan›ld›€›n› görüyoruz. Bunlara musammat ad› da verilir. Dün dökerken yaflum sitârelerin Ol mehûn bir nezâresi düflmifl Gûldi didi ki görmedüm hergiz beş dizelik Sen kadar bir sitâresi düflmifl Cem Sultan (Rubai) Ey mah uyu uyu ki bu fleb Gûflunda yer ede bang-i yâ Rab Mâ’lum degil e gerçi matlab Dört dizelik Öyle gönünür ki hükm-i kevkeb Sih-› sitem kebap olursun fieyh Galip (Tardiyye) etkinlik fiiir Cümlesi Nedir? fiiirde anlam baz› örneklerde tek dizede tamamlanmayabilir. Akflam›n lacivert duman› Birinci dizede anlat›lmaya bafllanan olgu, ikinci hatta üçüncü dizede tamamlanarak bir cümle durumuna gelebilir. Güllerin kendinden geçiren kokusu ‹niyor bahçenin a€açlar›na Kalbi hasretle dolduruyor. (Uzlette - Günümüz Türkçesiyle) Tahsin Nâhid’den al›nan bu örnekte ise, birinci dizede bafllayan cümle ikinci dizede tamamlam›fl. Âh, yakt›k flu mabarek vatan›n her yerini Saçt›k eflâka kadar dudunu atefllerin Ayn› durum III ve IV. dizeler için de geçerli. (Vatan Mersiyesi) I. örnekte iki dize ve iki fliir cümlesi varken, Nam›k Kemal’den al›nan bu örnekte, her dize bafll› bafl›na anlamca tamamlanm›fl birer cümleden oluflmufltur. 75 II. örnekte dört dize ve iki fliir cümlesi vard›r. 189 190 Naz›m Biçimleri Bir fliirin naz›m birimi (m›sra, beyit, bent...) aç›s›ndan d›fl çerçevesini oluflturan yap›ya , uyak flemas› naz›m biçimi denir. Zihniyetin de€iflmesiyle birlikte uluslar›n edebî eserlerinde de , naz›m biçimlerinin Mani Türkü Ninni Ağıt ölçü farkl›laflt›€› görülür. Anonim Halk Edebiyatı Destan Koşuk Sagu Tekke-Tasavvuf Edebiyatı İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı TÜRK ŞİİRİNDE NAZIM BİÇİMLERİ Koşma Âşık Edebiyatı Halk Edebiyatı İlahi Devriye Nefes Şathiye Methiye Nutuk İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı Gazel Kaside Batı Etkisinde Türk Edebiyatı Mesnevi Sone Tuyuğ Terza-rima Triyole Rubai Kıt'a Divan Edebiyatı Murabba Balad Şarkı İkili Muhammes Serbest Müstezad Murabba Serbest Şiir Terkib-i Bent Terci-i Bent 76 özellikleri Varsağı Semai Destan COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) Şiir İnceleme Yöntemi - 4 (Şiirde Tema) 191 Çay›n rengi ne kadar güzel fiiir bir duyguyu, heyecan›, hayali yans›tmak amac›yla yaz›l›r. Bu anlamda fliirdeki her dize bu duyguya, hayale yöneliktir ve bir bütünlük oluflturur. Sabah sabah Aç›k havada; fiiirin temel ald›€› bu duyguya, hayale tema ad› verilir. Hava ne kadar güzel! Ö€len çocuk ne kadar güzel Aflk, ayr›l›k, ölüm, yaln›zl›k, yi€itlik en çok ifllenen temalard›r. Bunlar genel özellik tafl›r. Ancak bunlar›n özellefltirilmifl, s›n›rland›r›lm›fl biçimleri konuyu oluflturur. Savafl →Çanakkale Savafl› Tema Konu Yi€itlik Uzun Hasan’›n Yi€itli€i Tema Konu Çay ne kadar güzel! Tema Mutluluk Konu Mutluluğun bakışı etkilemesi etkinlik Afla€›da verilen fliirlerdeki duygu veya konuyu yazınız. I Say›s›n› unuttu€um günlerce bekleyiflten Ben yorgunum, r›ht›m tafllar› yorgun Art arda geçen gemiler bu limanda durmuyor Duranlardan sen ç›km›yorsun. Ayrılık II Zarlar at›lsa da olur at›lmasa da Zaten yenilmiflim Gün bat›m›nda Biri beklemifl ben gitmemiflim V Vazgeçiş III IV Ne güne duruyor adalet Ne var tarla için kan dönecek Gel azal›m bu kal›nt›dan Bitsin art›k çevremizde kan gütmek Bir dünya düflünürüm: Öylesine günlük günefllik, Orada her fley iyilik, güzellik, dostluk üstüne Bir dünya düflünürüm bir dünya Akl›n ayd›€›nl›€›nda Duygunun selinde y›kanm›fl. Umut Anlat rüzgar benim köylerimden geçtin mi Sallad›n m› Ayfle bebenin befli€ini Anam›n nas›rl› ellerini tuttun mu Doru at›m›n yelelerinde odalar›ma uçtun mu VI Gülüflün sabah esintisi kad›nc›€›m Evimiz ellerinde yuva O€lum, k›z›m ve sevdi€im Budur hayattaki cennet dünya Sıla Özlemi Barışçılık 77 Aile Sevgisi 192 Şiir İnceleme Yöntemi - 5 (Şiir ve Gelenek) fiiir, di€er edebî türler gibi oluflturuldu€u dönemin siyasî, sosyal, kültürel, askerî ve ekonomik yap›s›ndan etkilenir. 193 194 ‹slamiyet sonras› Halk Şiiri ve Divan Şiiri fleklinde iki koldan geliflmifltir. Bununla birlikte en eski sanat ürünlerinden olan fliirin yüzy›llard›r kendi içinde oluflturdu€u, biriktirdi€i baz› özelliklerin de bulundu€unu söyleyebiliriz. Halk Şiiri TÜRK ŞİİRİNDEKİ GELENEKLER Bu birikimler fliir gelene€ini oluflturur. Di€er sosyal olgularda oldu€u gibi kimileri ça€la örtüflemedi€inden terk edilir, kimisi varl›€›n› devam ettirir. Bir yandan da gelenek; yaflanan, üretilen unsurlarla yenilenir, eklentiler olarak ço€al›r. Divan Şiiri Modern Şiir Türk fliiri ‹slamiyet öncesi dönemde sözlü gelenekle do€up yaz›yla kal›c›l›k kazanm›fl. A. Halk fiiiri Gelene€i Birço€u okuma-yazma bilmeyen, usta-ç›rak iliflkisi ile yetiflmifl sanatç›lard›r. ‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam› niteli€indedir. saz fiiir genellikle le söylenir. Özellikleri Biçimden ziyade öz önemsenmifltir. Aç›k, anlafl›l›r, yal›n (süssüz) bir dil ye€lenmifltir. Genellikle kullan›l›r. hece ölçüsü Millî ölçü kabul edilen kullan›lm›flt›r. Baz› ozanlar aruzla da fliirler yazm›fllard›r. (Yunus Emre, Afl›k Ömer, Gevheri…) Hecenin 7’li, 8’li, 11’li kal›plar› s›kl›kla kullan›lm›flt›r. ve ozan ve cinasl› Halk fliirleri merakl›lar› taraf›ndan verilen defterlerde toplanm›flt›r. uyak “cönk” ad› Halk flairleri de takma isimler kullan›r. Buna “tapfl›rma” ad› verilir. Koflma, semai, varsa€›, destan, mani, türkü, a€›t gibi naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r. âfl›k yar›m Yal›n bir anlat›m› ye€leyen ozanlar, fliirlerinde az da olsa mazmunlara (kal›plaflm›fl söyleyifller) yer verirler: boy, selviye benzetilir; göz, kömüre benzetilerek aktar›l›r. dörtlüktür. Soyut de€il, somut Naz›m birimi bir dünya anlat›lm›flt›r. Halk flairlerine ezgiler- Ozanlar fliirlerini irticalen (do€açlama, haz›rl›ks›z) söylerler. Aflk, ayr›l›k, ölüm, yi€itlik, zamandan flikâyet gibi temalar ele al›nm›flt›r. eflli€inde, belli Halk fliiri üç kola ayr›l›r: Anonim halk şiiri, âfl›k tarz› halk şiiri, tekke şiiri. ad› verilir. etkinlik 78 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 195 196 1.Anonim Halk fiiiri c. Türkü Söyleyeni belli olmayan ürünlerden oluflur. Mani, ninni, türkü, a€›t gibi naz›m biçimleri vard›r. Anadolu insan›n›n ac›s›n›, sevincini yans›tan bu ürünler, bir ezgi ile saz eflli€inde söylenir. Söyleyeni belli olan türküler de vard›r. a. Mani Tek dörtlükten kurulan, aaxa fleklinde kafiyelendirilen manide ilk iki dize doldurmad›r. As›l anlat›lmak istenen son iki dizede aktar›l›r. Ezgilerine göre Kayabafl›, Türkmani, Hoyrat adlar›n› al›r. Türküler as›l sözlerin bulundu€u “bentler” ve her bent sonunda yinelenen “nakarat”tan oluflur. Nakarat k›sm›na kavufltak/ba€lama denir. 7’li, 8’li, 11’li hece kal›plar›yla yaz›l›r. Ba€a girdim üzüm yok El yârinde gözüm yok Ben yârimi küstürdüm Bar›flmaya yüzüm yok Bebekleri uyutmak söylenen basit için kendine özgü ezgiyle sözlü ürünlerdir. Uyu ey can›m uyu A€larsan baban gelir Zeynebim Zeynebim anl› Zeynebim Uyu sultan›m uyu Üç köyün içinde flanl› Zeynebim Derde derman›m uyu 123 Zeynep bu güzellik var m› soyunda Elvan elvan güller kokar koynunda Arife gününde, bayram ay›nda b. Ninni Kavufltak video 2. Âfl›k Tarz› Halk fiiiri Âfl›k ad› verilen halk ozanlar›nca söylenen fliirlerin son dörtlü€ünde sanatç›lar›n, “tapfl›rma” ad› verilen takma isimleri yer al›r. Genellikle saz eflli€inde söylenir. Koflma, semai, destan, varsa€› naz›m biçimleri kullan›l›r. Güzelleme: Aşk Sevgi, doğa, ata övgü gibi konular. Koçaklama: Yiğitlik, kahramanlık, Savaş gibi konular a. Koflma 11’li hece kal›b›yla yaz›l›r. 4 + 4 + 3 veya 6 + 5 fleklinde duraklara ayr›l›r. Taşlama: Bir kişiyi eleştirmek veya toplum eleştirmek 3 – 6 dörtlükten oluflan koflman›n uyak düzeni genellikle flu flekillerde oluflur: abab / cccb / dddb … aaab / cccb / dddb … Koşma Nazım Türleri gibi konular Ağıt: Ölüm acısı, ölenin iyiliklerini anlatan konular Aflk, do€a, ayr›l›k, yi€itlik gibi temalar›n ifllendi€i koflmalar, konular›na göre baz› isimler al›r. Bunlara “naz›m türü” ad› verilir. etkinlik 79 197 198 etkinlik Afla€›daki koşmaların naz›m türlerini belirleyelim. 1 Dadalo€lu’m yar›n kavga kurulur Öter tüfek davlumbazlar vurulur Nice koç yi€itler yere serilir Ölen ölür kalan sa€lar bizimdir. “Koçaklama”d›r. Yi€itçe bir söyleyifl oldu€u 3 Vard›m ki yurdundan ayak göçürmüfl Yavru gitmifl, ›ss›z kalm›fl ota€› Camlar flikest olmufl, meyler dökülmüfl Sâkiler meclisten çekmifl aya€› görülmekte, bir baflkald›r› oldu€u sezilmekte- Ölen birinin yoklu€undan duyulan ac›, perişan anlat›ld›€›ndan naz›m türü “a€›t”t›r. dir. Seni sevmek bana verdi de çile 4 Y›lmadan çekerim yeter ki he de Senin gibi biten ender bir güle Gözyafl› dökerim yeter ki he de Sevgiliye yakar›fl söz konusu oldu€undan naz›m türü “güzelleme”dir. Ormanda büyüyen adam azg›n› 2 Çarfl›da pazarda seyran be€enmez Medrese kaçk›n› softa bozgunu Selam vermek için insan be€enmez Elefltiri oldu€u için naz›m türü “tafllama”d›r. Behey ala gözlü dilber Vaktin geçer demedim mi Harami olmufl gözlerin b. Semai Koflma gibi naz›m birimi dörtlüktür, 3 – 6 dörtlük hâlinde oluflturulur, kafiyelenifli de koflma ile ayn›d›r. Ancak semai 8’li hece ölçüsüyle ve kendine has bir ezgiyle saz eflli€inde söylenir. Do€a, aflk, sevgi gibi temalar üzerine kurulur. Beller keser demedim mi d. Destan Hecenin 8’li veya 11’li kal›b›yla söylenir. Halk flairlerinin farkl› konularda söyledikleri uzun fliirlerdir. Savafllar, afetler, flehir hikâyeleri, ölüm, ayr›l›k, kar›koca kavgalar›, eflkiya hikâyeleri, mizahî konular gibi birçok tema ele al›nabilir. Biçim olarak koflmaya benzer, ayr›lan yönü ise oldukça uzun olmas› ve 8’li hece kal›b›yla da söylenebilmesidir. fiu karfl›dan bin nâz ile Gelen güzele aflk olsun Lutf edüp hatr›m› ala Alan dilbere aflk olsun. c. Varsa€› Biçim yönünden semaiye benzer. 8’li hece kal›b›yla söylenir. Güney Anadolu’da (Marafl’tan Mersin’e kadar) yaflayan Varsak Türklerinin kendine has bir ezgiyle oluflturduklar› bu fliirlerde yi€itçe bir söyleyifl vard›r. Genellikle ilk dörtlükte “hey, bre, behey” gibi ünlemler kullan›larak oluflturulur. Terzi Destan›’ndan Kumafl verdim terzilerin birine Var olsun eline almadan dikti K›rk dokuz adamla haber yollad›m Ellinci selâm› salmadan dikti video 80 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 199 200 3.Tekke fiiiri a. ‹lahi ‹slam inan›fl›n› konu edinen tekke fliiri, hecenin yan› s›ra aruzla da yaz›lm›flt›r. Allah’›n birli€i, peygambere duyulan muhabbet, dünyan›n geçicili€i, ahiret, ahlakî ö€ütler gibi hususlarda söylenen bu fliirlerdir. Allah aflk›n› ele al›r. Allah’›n birli€i, Allah’›n kullar›na merhameti, dünyan›n geçicili€i gibi konular ifllenir. Genellikle hecenin k›sa kal›plar›yla yaz›l›r. Özel bir ezgiyle okunur. ‹lahiler farkl› tarikatlarda de€iflik adlar al›r. Sûfilere sohbet gerek İlahi Ahîlere ahret gerek Nefes Mecnun’lara Leyla gerek Bana seni gerek seni TEKKE ŞİİRİ Nutuk NOT Devriye Mevleviler “ayin“ , Bektafliler “nefes”, Gül- fleniler “tapu€”, Halvetiler “durak”, kimi tarikatlarsa “cumhur” ad›n› verir. Şathiye video b. Nefes e. fiathiye Bektaflilerin söyledikleri dini içerikli fliirlerdir. Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi, vahdet-i vücud... konular›n› ifller. Törenlerde ezgiyle okunur. Yüzeysel bak›flta saçma gibi görünse de iyi incelendi€inde derin anlamlar tafl›yan i€neleyici, alayc›, dolayl› ifadelerle kurulan tekke fliirleridir. Allah’la senli benli konuflmalar içeren bu fliirlerde yarad›l›flla ilgili kapal› söyleyifller bulunur. Tasavvuf derinli€ini kavrayamayan kiflilerce küfür olarak alg›lanm›flt›r. c. Nutuk Tarikat fleyhlerinin, müridlere ahlâk, tarikat adab›, gibi konularda söyledikleri ö€retici fliirlerdir. Sadece okunur, bir ezgiyle söylenmez. d. Devriye “Hak’tan gelip Hakk’a dönmek” düflüncesine dayan›r. En az 8 dörtlükle söylenir. Genelde 11’li hece kal›b›yla yaz›l›r, aruzla söylenmifl biçimleri de vard›r. video 81 201 202 B. Divan Şiiri Geleneği Divan edebiyat›, Klasik Türk fliiri olarak da adland›r›l›r. Bu gelenekle yetiflen flairlerin fliirlerini “divan” ad› verilen bir kitapta toplamalar›ndan dolay› “divan edebiyat›” ad›n› alm›flt›r. ve Fars edebiyatlar›ndan Arap al›nan, gazel, kaside, mesnevi, rubaî, murabba, k›t’a, müstezad, terci-i bent, terkib-i bent, muhammes ve Türklerin edebiyata kazand›rd›€› tuyu€, flark› gibi naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r. Özellikleri Türklerin ‹slamiyet’le tan›flmalar› sonras›nda Arap ve Fars kültürüne ait fliir tarzlar›ndan etkilenmeleri sonucu do€mufltur. Aruz bir dünyan›n anlaSomut de€il, soyut t›ld›€› divan fliirlerinde aflk,flarap, kad›n güzelli€i, ölüm konular› ve dini, tasavvufi konular ele al›nm›flt›r. ölçüsü kullan›l›r. Kuralc› bir edebiyat olan divan edebiyat›nda oldukça kapal›, dolayl›, süslü bir anlat›m ye€lenmifltir. Naz›m birimi beyittir. Tam ve zengin uyak s›kça kullan›l›r. , Farsça Arapça kullan›lm›flt›r. sözcük ve tamlamalar etkinlik Kal›plaflm›fl sözlere (mazmun) yer verilmifltir. Sevgilinin yüzü aya (mah) a€z› mim harfine , boyu selviye , burnu elife s›kça Halk fliirinde oldu€u gibi, fliirlerin özel bir ismi bulunmaz, fliirler genellikle naz›m biçimiyle adland›r›l›r. , , kirpikleri tire (ok) anlat›lm›flt›r. benzetilmifl, sembollerle Üslup güzelli€i Sanat için sanat özün önüne geçmifltir. anlay›fl› hâkimdir. Divan fiiiri Naz›m Biçimleri DİVAN ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ Dil ve anlat›mından dolay› halka de€il, ayd›n tabakaya seslenilmifltir. ‹yi bir e€itim alarak yetiflen flairler, genellikle divan fliirine, nazire yazarak bafllam›fllard›r. Nazire, bir flairin fliirine ölçü, uyak ve içerikçe benzeyen fliir yazma gelene€idir. esas Bütün güzelli€i de€il, parça güzelli€i al›n›r. Her beyitte farkl› bir konudan söz edilebilmifltir. 82 Beyitlerle Kurulanlar Dörtlüklerle Kurulanlar Gazel Kaside Mesnevi Müstezat Kıt'a Rubai Terkib-i Bent Tuyuğ Terci-i Bent Murabba Şarkı Bentlerle Kurulanlar COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 203 204 a. Gazel gibi konular Aflk, flarap, kad›n güzelli€i içeren bu naz›m biçimi, Arap edebiyat›ndan al›nm›flt›r. 5 - 15 beyitten oluflur. aa, ba, ca… fleklinde kafiyelenir. Bir söz dedi cânân ki karemet var içinde a Dün geceye dair bir iflaret var içinde a , son beyitine “makta” ad› verilir. matla Meyhane mukassî görünür taflradan amma b Bir baflka ferah baflka letafet var içinde Eyvah o üç çifte kay›k ald› karar›m ‹lk beytine “matla” a c fiark› okuyup geçti, bir âfet var içinde Olmakda derûnunda heva âtefl-i sûzân En güzel beytine “beytü’l - gazel” denir. Gazelde tüm beyitler ayn› üslup güzelli€ine sahipse “yek - avaz” , konu bütünlü€ü söz konusuysa “yek - ahenk” olarak nitelenir. a d Nay›n diyebilmem ki ne hâlet var içinde a Ey fluh Nedima ile bir seyrin iflitdik e Tenhaca varup Göksuya iflret var içinde a makta Nedim “var içinde” redif, “et” sesleri tam uyakt›r. Makta bölümünde flair mahlas›n› kullanm›flt›r. b. Kaside Kasideler rediflerine göre adland›r›labilir Su Kasidesi, Kerem Kasidesi, Gül Kasidesi gibi gibi. Genel anlamda övgü fliiri olarak alg›lan›r. fiairler bir devlet büyü€üne, padiflaha, fleyhülislama sunmak amac›yla da yazarlar. Kasideler 33 ilâ 99 Uyak düzeni gazel ile ayn›d›r: ‹lk beytine “matla” son beytine “makta” İlk bölümde (nesib-teflbib) ele ald›klar› konuya göre adland›r›labilir: ramazaniyye, rahfliyye, sayfiye, flitaiyye … beyitten oluflur. aa, ba, ca… ; ; Kafiyesinin son harfine göre adland›r›labilir: mimiyye, raiyye… Kasideler yaz›l›fl amaçlar› ve temalar›na göre türlere ayr›l›r: veya en güzel beytine “beytü’l - kâsid” “flah beyit” ; flairin isminin geçti€i beyte ise “tac beyit” ad› verilir. Arap Fars kasideyi edebiyat›nda do€an kaside edebiyat›na geçmifl, Türkler de Fars edebiyat›ndan alm›flt›r. Türk edebiyat›nda en güçlü kaside flairi Nef’i kabul edilir. : 83 Allah›n birli€ini anlat›yorsa, Allah’a yakar›fl içeriyorsa, münacaat ; Hz. Muhammed’e övgü içeriyorsa, naat ; övgü içeriyorsa, methiye ; yergi içeriyorsa, hicviye ; ölüm ac›s›n› anlat›yorsa, mersiye gibi. tevhid; 205 206 Kasidenin Bölümleri 3. Methiye Kasidenin sunuldu€u kifliye yönelik övgülerin bulundu€u bölümdür. En sanatl› bölümdür. Methiyelerde genellikle abart› söz konusudur. 4. Tegazzül Her kasidede bulunmayabilir. Kaside içindeki gazeldir. fiairlik yetene€ini gösterme amac›yla oluflturulur. 1 . Nesib (Teflbib) 5. Fahriyye Sevgiliye yönelik yaz›lan ve fliir yönü a€›r basan kasidelerin ilk bölümüne nesib; tabiat, bahar, bayram tasvirleri ile başlayanlara ise teflbib ad› verilir. fiairin kendini övdü€ü bölümdür. Her kasidede yoktur. fiair, flairlik yetene€ini överken fliirle ilgili görüfllerini belirtir. 6. Dua 2. Girizgah Kasidenin sunuldu€u kifli ve inananlar için dua edilen bölümdür. Basamak durumunda bir beyittir. As›l konuya girifl yap›laca€›na iflaret eder. Kaside Örne€i Şimdi Okuma Zamanı Necatî Bey BAHÂR‹YYE (Sultan II. Bâyezid’e Sunulmufl) (Nesib – Teflbib Bölümünden) Nevbahar irifldi yapraklarla zeyn old› zemin Bârekâllah ey kemâl-i sun’-i Rabbü’l- âlemin Günümüz Türkçesiyle ‹lkbahar eriflti, yeryüzü yapraklarla bezendi; ey Allah’›m yarat›fl›n›n eksiksizli€ini ispat eden manzara Mübarek olsun. Ba€ sersebz ü saba can-perver ü sahn-› çemen Ta’ne-i H›zr ü mesihâdur hezâran âferin Ba€ bafltan bafla yeflil, rüzgar can besleyici, çimenin üstü H›z›r ve ‹sa peygamlerlere dil uzatmaktad›rlar, yaflafl›nlar! Hz. ‹sa ve Hz. H›z›r gibi her yeri canland›rd›lar Za’il old› arsa-i âfakdan berd-i flita Hât›r-› mü’min gibi kim kalmaya âsar-› kîn (… ) ‹çinde kin eseri kalmayan inanm›fl insan gönlü gibi ufuklar›n meydan›ndan k›fl›n so€uklu€u kalkt›. (Methiyye Bölümünden) Âfitâb-› adl Sultan ‹bn-i Sultan Bâyezid Kâmi - i flirk ü dalalet lâmi-i nur-i yakîn Adalet günefli Sultan o€lu Sultan Bayezid sapk›nl›€› ve Allah’ ortak kofluculu€u afla€›layan ve bilme nurunu yayan sensin. Devlet ü âyin ü resmi nâfî-i zulm ü fiten Saltanat›, usul ve tavr›, zulmü ve fitneyi yok eden; Âdet ü kânunu urfi zînet-i fler’-i mûbin âdeti, kanunu ve davran›fl› Allah’›n kanunlar›n›n süsü (…)(…) etkinlik 84 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 207 208 Şimdi Okuma Zamanı (Fahriyye Bölümünden) Günümüz Türkçesiyle Medhuni yazanlarun olur mu’anber hâmesi Vasfun› idenlerün olur kelâm› flekkerin Senin övgünü yazanlar›n kalemi anber kokar; özelliklerini anlatanlar›n ise sözü flekerlenir. Devletûnde hasrevâ evzâ’-› ashâb- kemâl Berkarâr olm›fldurur mânend-i idrâk-i metin Ey padiflah, senin devletinde olgun ve bilgin kiflilerin vaziyetleri sa€lam kavray›fl gibidir. Gevher- i medhûnle zeyn old› Necâtî sözleri Umar›m kim ona tahsin ide tahsin - âferin (…) Senin övgünün incileriyle Necati’nin sözleri bezendi; k›ymet bilmeyi ö€renmeyi yaratan Allah ümit ederim ki onu be€enir. (Dua Bölümünden) Askerine devletine zât›na evlad›na Sen inayet eyle daim yâ ‹lahe’l - âlemin Askerine, devletine, zât›na, çocuklar›na sen daima yard›m eyle ey alemlerin Rabbi! Dört yan›ndan du’â-y› Çâryâr -› bâ - safâ Hem naflir ü hem zahîr ü hem flefî’ü hem mu’in Mübarek Dört Halife’nin duas› dört yan›ndan ona hem yard›mc› hem destek hem flefaat edici hem destekleyici olsun. c. Mesnevi Fars edebiyat›na ait bir naz›m biçimidir. Uzun öyküleri anlatmaya imkân tan›yan bir türdür. Her beyit kendi içinde kafiyelenir. (aa, bb, cc…) Bu özelliği mesnevinin yaz›l›fl›n› kolaylaflt›r›r. Beyit say›s› konuya ve flairin iste€ine ba€l›d›r. Aflk, tasavvuf, ahlak, mizah, savafl gibi çok farkl› alanlara yönelik yaz›labilir. Bir sanatç›n›n yazd›€› befl mesnevisinden oluflan esere “hamse” ad› verilir. Cemflid ü Hurflid’den Günümüz Türkçesiyle Kayser’in bir k›z› oldu€unu bilirim; Bilürem Kayser’in bir k›z› vardur k›z de€il sanki inci tanesi Ne k›z kim ol durur dür-dâne-i dür Ay onun yüzünün güzelli€i karfl›s›nda utan›p Tutar ay yüzi flerminden nikâb› örtünür, bu utanç günefli de yakar. Yüzinün flermi yakar aftâb› Hiç kimse onun yarat›ld›€› çamurun, su ve Dimezler tîzini kim âb u gildür topraktan oldu€unu söyleyemez, çünkü o Ki bafldan aya€a ol cân u dildür. bafltan aya€a can ve gönüldür. Ahmedi etkinlik 85 209 210 d. Müstezad e. K›t’a Ziyadelefltirme, art›rma anlam›na gelir. Gazelin özel bir fleklidir. En az iki beyitle oluflturulur. Matlas›z gazellere benzer. Genellikle mahlas söylenmez. Gazelin beyitlerinin her dizesine k›sa birer dize eklenerek oluflturulur. Eklenen bu k›sa dizeye ziyade denir. Konu alan› genifltir. Ölüm, do€a, savafl, sünnet veya dü€ün törenleri, bir nûkte, dinî, tasavvufî konular içerebilir. Aruzun “Mef’ûlü / mefâîlü / mefâîlü / fa’ûlün” kal›b›yla yaz›l›r. ‹lm kesbiyle pâye-i rif’at Ârzû-y› muhâl imifl ancak Iflk imifl her ne var âlemde ‹lm bir kîyl u kâl imifl ancak Ziyade dizeler ise “mef’ûlü / fa’ûlün” fleklindedir. Çihre - i zîbas› onun gülflen-i cândur Halk-› cihâna f. Bentlerle Kurulan Naz›m Biçimleri Mâ’î ridâs› sanas›n ab-› revandur Ba€-› cihâna Fuzulî Rubaî, tuyu€, flark›, murabba, terkib-i bent, tecri-i bent ve muhammesler bu gruba girer. Tafll›cal› Yahya C. Modern fiiir Gelene€i görülür, ölçüsüz Dilde sadeleflme ve uyaks›z yazma yayg›nlafl›r, kimi flairler söz sanatlar›na yer vermezken II. Yeni sanatç›lar› divan fliirini an›msatan kapal›, süslü söyleyifllere yönelirler. Arap ve Fars kültürü Uzun süre etkisinde kalan Türk edebiyat› 19. yüzy›l itibariyle özellikle Frans›z fliirinden etkilenmeye bafllar. Sone, terza-rima, balad, triyole gibi Bat› tarz› naz›m biçimlerinin örnekleri verilir. Klasik Türk fliirine ait olan müstezad› gelifltirerek özgürlefltirip serbest müstezad formunu kullanmaya bafllarlar. 20. yüzy›lda ise serbest yayg›nl›k kazan›r. fliir anlay›fl› Halk ozanlar› varl›klar›n› sürdürse de eski popülaritelerini yitirmifl durumdad›rlar. Hece, 20. yüzy›l bafllar›nda Millî Edebiyat 盀›r›yla gündeme gelse de 1940 sonras›na serbest fliir egemen olur. etkinlik 86 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 211 212 Şimdi Okuma Zamanı I. Metin II. Metin III. Metin Ey tâb-› hüsnün âfet-i nîrûy-› âfitâb A benim baht› yârim Sevdi€im insanlara k›zabilirdim Haclet-pezîr -i reng-i ruhun rûy-› âfitab Gönlümün taht› yârim E€er sevmek bana Fey-âflinâ-y› da€-› dil olmak muhâldir Yüzünde göz izi var Mahzun durmay› ö€retmeseydi Reng-i flikeste-i gül-i had-rûy-› âfitâb Sana kim bakt› yârim Naili Orhan Veli Kan›k Anonim etkinlik Yukarıdaki metinleri gelenekleri bakımından inceleyelim. 1 Türk fliirine ait bu fliirlerin dillerinde farkl›l›klar görmekteyiz. kullan›lm›fl, ancak III. metinde uyak önemsenm emifltir. I. metinde Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalar vard›r. II. metin halk›n konuflma diline yak›n bir dille oluflturulmufltur. III. metinde ise günümüzdeki söyleyifl özelliklerini tafl›yan bir fliir dili kullan›lm›flt›r. 4 Bu fliirler ölçü aç›s›ndan da ayn› özellikleri göstermez. I. metinde aruz ölçüsü (Mef’ûlü / fâilâtü / mefâ’ilü / fâ’ilün), II. metinde 7’li hece ölçüsü kullan›lm›fl, ancak III. metin ölçüsüz yaz›lm›flt›r. 2 Bu fliirlerin naz›m birimleri 5 Sanatlara yer verilip verilmemesi yönüyle de birbirinden farklılar. I. metin söz sanatlar› ile yüklüdür. Örne€in ilk beyitte flair flöyle söyler: “Ey sevgili, senin güzelli€inin parlakl›€›, günefl ›fl›€›n›n gücünü yok eder. Senin yana€›n›n rengi, utançtan güneflin yüzünü k›zart›r.” II ve III. metinlerde söz sanatlar›na pek yer verilmemifltir. de farkl›dır. I. metinde beyit , II. metinde dörtlük , III. metinde ise m›sra birimi kullan›lm›flt›r. 3 Bu fliirlerde uyaklan›fl›n da farkl› oldu€unu görmekteyiz. I. metinde ilk beyitte zengin uyak ve redif, II. metinde yar›m uyak ve redif 87 213 214 Şimdi Okuma Zamanı I. Metin II. Metin DE⁄‹L KOKUDAN UYUYAMAMAK Bilmem ki nas›l anlatsam ‹ki Nas›l, nas›l size derdimi Çiçektiler Bir dert ki yürekler ac›s› Döktüler yapraklar›n› Bir dert ki düflman bafl›na Aralar›na Gönül yaras› desem… F. Hüsnü DA⁄LARCA De€il! Ekmek paras› desem… De€il! Bir dert ki … Dayan›l›r fley de€il. Orhan VEL‹ video etkinlik Bu metinlere yönelik afla€›daki sorular› cevaplay›n›z. 1 ‹ki metni dil yönünden karfl›laflt›rarak farkl›l›klar›n› yaz›n›z. İki metin de sade bir dille yazılmıştır. 2 ‹ki metinde ele al›nan konuyu yaz›n›z. İki metinde de aşk teması ele alınmıştır. 88 5 Bu iki fliiri ahenk unsurlar› yönünden karfl›laflt›r›n›z. I. metin II. metin Ölçü: serbest serbest Uyak: zengin yok Uyak flemas›: serbest serbest COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 215 etkinlik Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. 1 Halk fliiri gelene€i ‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam›d›r. D 2 20. yüzy›l Türk fliirinde serbest fliir anlay›fl› hâkimdir. D 3 Bir flairin befl kasidesiyle oluflan bütüne hamse ad› verilir. Y 4 Divan fliirinde naz›m birimi beyittir. D 5 Halk fliiri, oldukça kapal›, soyut ve süslü bir söyleyifle sahiptir. Y 6 Halk edebiyat›ndaki a€›t, divan fliirindeki mersiye ile içerikçe benzeflir. D 7 Sone, terza-rima, mesnevi ve kaside Türk fliirine farkl› kültürlerden giren naz›m biçimleridir. D 8 Koflma, semai, varsa€› ve destan söyleyeni belli olmayan naz›m biçimleridir. Y 9 Ölçü, uyak düzeni ve naz›m birimleri naz›m biçimini belirleyen unsurlard›r. D 10 Mesnevi aruzun uzun kal›plar›yla yaz›l›r. Y etkinlik Aşağıdaki sözcüleri ait oldukları boşluklara yazalım. Bir sözcük d›flta kalacakt›r. Hangi sözcük verilen cümlelerin hiçbirine getirilemez? [tafllama / mani / tekke / somut / mersiye / hamse / mesnevi / a€›t / gazel / makta / dörtlük / aruz / hece / soyut] 1 Halk fliiri somut van fliiri soyut bir dünyay› anlat›rken dibir dünyay› anlat›r. 6 Divan fliirinde rubai ve tuyu€; halk fliirinde ise mani tek dörtlükle kurulur. , divan fliirinde uzun öyküleri 2 Mesnevi anlatmaya imkân tan›yan bir naz›m biçimidir. 7 Genellikle aflk, flarap, kad›n güzelli€i temalar›n›n ifllendi€i ve 5-15 beyitten kurulan divan fliirine gazel denir. 3 Bir kaside ölüm ac›s›n› ele alm›flsa buna mersiye ad› verilir. 8 Bir flairin yazd›€› befl mesneviye hamse ad› verilir. 4 Koflmada bir kifliyi veya toplum düzenini elefltirmek söz konusu ise bu koflman›n naz›m türü taşlama olur. ölçüsü kullan›l›r ve 5 Halk fliirinde hece naz›m birimi olarak dörtlük tercih edilir. 9 ‹lahi, nefes, devriye, nutuk ve flathiye tekke fliirine ait ürünlerdir. 10 Gazelin son beytine makta 89 ad› verilir. 216 217 etkinlik Verilen bulmacayı çözelim. 2 4 1 M E 3 A B M E 2 Befl mesneviye verilen add›r. S Y 3 Divan edebiyat› naz›m birimidir. S N E V İ E T 5 Halk edebiyat›nda söyleyeni belli olmayan ürünlerin oluflturdu€u edebiyat koludur. İ M E A İ 7 9 4 Halk edebiyat›nda 8’li hece vezniyle söylenen naz›m biçimidir. 6 A N O N 10 1 Divan edebiyat›nda uzun hikâyeleri anlatmaya elveriflli fliir fleklidir. H M 5 8 N K A S İ 6 7’li hece ölçüsüyle, tek dörtlük hâlinde söylenen halk edebiyat› ürünüdür. D E O T A Ş Ü M R A 218 L A M A K Ü 7 Devlet büyüklerinin övüldü€ü divan edebiyat› fliir türüdür. 8 11’li hece ölçüsüyle oluflturulan afl›k edebiyat› naz›m biçimidir. 9 Bireyin veya toplumun alayc› bir dille elefltirildi€i koflma naz›m türüdür. 10 Kavufltak ve bentten oluflan, saz eflli€inde söylenen anonim halk edebiyat› naz›m biçimidir. etkinlik Numaralanmış açıklamaları karşıda verilen kavramlarla eşleştirelim. (Numarayı, kutunun içine yazalım.) 1 Divan şiiri nazım birimidir. Üslup 7 2 Divan şairlerin kullandığı kalıplaşmış sözlerdir. Zengin 4 3 Divan şiirinde kullanılan ölçüdür. Arap 10 4 Divan şiirinden en çok kullanılan kafiye türüdür. Beyit 1 Nazire 6 5 Divan şiirinde anlatılan dünyadır. 6 Bir şairin şiirine ölçü, uyak ve içerikçe benzeyen Soyut şiir yazma geleneğidir. 5 Mazmum 2 Aruz 3 9 Bütün güzelliği yerine ele alınan güzelliktir. Parça 9 10 Divan şiirinin etkilendiği kültürdür. Aydın 8 7 Divan şiirde içerikten daha çok önem verilen unsurdur. 8 Divan şiirinin seslendiği tabakadır. 90 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 219 220 etkinlik Numaralanmış açıklamaları karşıda verilen kavramlarla eşleştirelim. (Numarayı, kutunun içine yazalım.) 1 Ozanların şiirlerini söyledikleri üsuldür. Dörtlük 4 2 Halk şâirlerinin kullandıkları takma isimlere verilen addır. Tapşırma 2 Halk şiiri nazım biçimidir. 3 Öz 5 Halk şiiri nazım birimidir. 4 Bağlama 8 Biçimden ziyade önemsenendir. 5 Doğaçlama 1 Genellikle kullanılan uyaktır. 6 Varsağı 3 Tekke 9 Hece 10 9 Halk şiirinin kollarından biridir. Yalın 7 Kullanılan ölçüdür. 10 Yarım 6 7 Ozanların benimsedikleri üsluptur. 8 Şiirlere eşlik edilen enstrümandır. etkinlik Aşağıdaki nazım biçimlerinin ait oldukları gelenekleri " 3" işareti kullanarak belirleyelim. ŞİİR GELENEĞİ Biçim Triyole Muhammes Koşma Mani Destan Rubai Balad Semai Ağıt Şathiye ŞİİR GELENEĞİ Halk Şiiri Divan Şiiri Modern Şiir ✗ ✗ 3 3 3 ✗ ✗ 3 3 3 ✗ 3 ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ Biçim Sone Mesnevî Ninni Sagu Nefes Tuyuğ Terzarima Varsağı Gazel Kaside 91 Halk Şiiri Divan Şiiri Modern Şiir ✗ ✗ 3 3 3 ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ 3 3 3 ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ 3 ✗ ✗ ✗ Konu Değerlendirme Testi - 5 1. Divan fliirinde aflk, flarap ve kad›n güzelli€i üze- I II kal›b›yla oluflturulur. Tek dörtlükten oluflan mani, III aaxa fleklinde kafiyelenir. As›l anlat›lmak istenen Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir? IV son iki dizede söylenir. A) gazel – medhiye – rubai B) koflma – naat – mesnevi C) gazel – kaside – mesnevi D) güzelleme – kaside – manzume E) gazel – kaside – manzum hikâye 2. Halk fliirindeki a€›t içerikçe, divan fliirindeki V Bu parçada numaralanmış bölümlerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r? A) I. ------ B) II. C) III. D) IV. E) V. ile benzeflir. 5. Selviye benzer meflesi Bu cümlede bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir? Del’olup aflka düflesi Top top olmufl menekflesi Burcu burcu kokan da€lar A da€lar âh ulu da€lar Eflinden ayr›lan a€lar Bu fliir, afla€›daki halk edebiyat› ürünlerinden hangisine örnek gösterilebilir? A) mesnevi B) methiye D) mersiye C) dua E) hicviye A) Türkü 3. Satirik fliir, yergi içeren nükteli bir üslupla B) Mani D) Ninni C) Koflma E) A€›t 6. Karac’o€lan sözün hakt›r yaz›l›r. Türk fliir gelene€inde de bu tarz fliirler yaz›lagelmifltir. Halk fliirinde -------, divan fliirinde ------- bu tarz fliirlerdir. 232 4. Anonim halk fliiri ürünü olan maniler, 8’li hece rine yaz›lan fliirlere ------; din ve devlet büyüklerini övmek için yaz›lan fliirlere ------; uzun hikâyeleri anlatmaya elveriflli fliirlere de ------ ad› verilir. 221 Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir? Düflman›n dostundan çoktur Bizim’çin ayr›l›k yoktur Ya sen ya ben ölmeyince Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) tafllama – koçaklama A) Halk fliiri gelene€i ürünüdür. B) koçaklama – at›flma B) Bir semaiden al›nm›flt›r. C) tafllama – mersiye C) Hece kal›b›na uydurmak için ünlü düflmesi yap›lm›flt›r. D) hicviye – at›flma D) Anonim halk fliiri örne€idir. E) tafllama – hicviye E) Ölçü, uyak gibi biçimsel ögelere dikkat edilmifltir. 92 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. Yana yana kül oldum 10. Divan edebiyat›nda fliir denilince akla gazel geldi€i Bir esmere kul oldum Kufl dili bilmez iken fiak›d›m bülbül oldum Bu fliir, afla€›dakilerden hangisine örnek gösterilebilir? A)Mani B) Koflma D) Destan için, flairlik de gazeldeki baflar› ile ölçülürdü. Dolay›s›yla flair kaside yazarken flairlik yetene€ini göstermek için kasideye bir gazel de eklerdi. Kaside içinde gazele ayr›lan bu bölüme ----------ad› verilirdi. C) Varsa€› E) Semai Parçada bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerin hangisi getirilmelidir? A) girizgâh B) fahriye D) tegazzül Evvel hele ol gamze-i mebbâr ile söylefl deki kavram uyumlu değildir? A) Tekkeye yeni gelenlere tekke adab›n›, dinî ve ahlaki konular› ö€retmek amac›yla söylenen fliirlerdir. (nutuk) (Gönlünün s›rr›n› Neflatî gibi sevgiliye açma, önce bir hilekâr gamze ile konufl.) Neflati’nin bir gazelinden al›nan bu beyit, divan fliiri gelene€inin afla€›daki özelliklerinden hangisini örneklemez? B) “Allah’tan geldik, Allah’a dönece€iz” felsefesini içeren dinî fliirlerdir. (devriye) C) Bektaflî’lerin Allah sevgisini iflledikleri fliirlerdir. (ilahi) A) Arapça ve Farsça sözcük ve tamlamalar kullanma D) Allah’la senli benli konuflur gibi oluflturulan ve asl›nda derin dinî anlamlar tafl›yan fliirlerdir. (flathiye) B) Söz sanatlar›na yer verme C) Mahlasa, makta (son) beyitte yer verme D) Daha çok bireysel temalar› ele alma E) Ölenin ard›ndan onu övmek, ölüm ac›s›n› anlatmak için yaz›lan koflma türüdür. (a€›t) E) Tam ya da zengin uyak kullanma 12. I. Naz›m birimi beyittir. 9. Dürzüler dört mevsim taze yemifller Vatandafl› eze eze yemifller Bir ekmek çalanlar ceza yemifller Devlet doland›rmak kârm›fl o zaman Bu fliirin naz›m türü afla€›dakilerden hangisidir? D) A€›t B) Sema E) teflbib 11. Râz-› dilüni açma Neflati gibi yâre 8. Afla€›dakilerin hangisinde aç›klama ile ayraç için- A) Koçaklama C) methiye C) Güzelleme E) Tafllama II. aa, ba, ca… fleklinde kafiyelenir. III. Matla ve makta bölümleri vard›r. IV. Din ve devlet büyüklerine sunulur. V. Aruz ölçüsü ile yaz›l›r. Numaralanmış özelliklerin hangisi, kaside ve gazelin ortak nitelikleri aras›nda yer almaz? A) I. 93 B) II. C) III. D) IV. E) V. Konu Değerlendirme Testi - 6 1. Afla€›dakilerden hangisi Divan fliirinin genel özel- 233 245 5. Afla€›daki beyitlerden hangisi bir mesneviden liklerinden biri de€ildir? al›nm›fl olabilir? A) Her tabakadan insana seslenilmesi A)fiark› söylerdin hüzzamdan muhayyerden vaktiyle B) A€›r, süslü, kapal› bir dille yaz›lmas› C) Bireyselli€in ön planda tutulmas› Oysa flimdi bir udun k›r›k tellerine dönmüflsün B) Ki kullar›na buyurmufl muhakkak D) Aruz ölçüsüyle yaz›lmas› E) ‹çerikten çok, üslup güzelli€inin önemsenmesi Taleb sizden û virmek benden ol Hak C) A€lad›€umca uyhu gözüme harâm olur Yahyâ acebleme an› hâb› âb açar D) Meyhane mukassi görünür taflradan ammâ Bir baflka ferah baflka letafet var içinde E) Ne yanar kimse mana âtefl-i dilden özge 2. Afla€›dakilerin hangisi naz›m birimi yönünden Ne açar kimse kapum bâd-› sabadan gayr› di€erlerinden ayr›l›r? A)Tuyu€ B) Gazel D) Kaside C) Mesnevi E) K›t’a 6. Halk fliir gelene€inde oluflturulan bir fliirde afla€›daki özelliklerin hangisi bulunmaz? 3. Bre âfet, sürdür at›n Geçer ça€›n demedim mi A) Konuflma diliyle oluflturulmak Harami olmufl gözlerin B) Dörtlükler hâlinde yaz›lmak Yollar keser demedim mi C) ‹mgelerle yüklü olmak Bu fliirin naz›m biçimi afla€›dakilerden hangisidir? D) Hece ölçüsü ile yaz›lmak A) Koflma B) Mani D) Güzelleme I. Grup E) Soyuttan çok somutu yans›tmak C) Varsa€› E) Semai II. Grup 7. Afla€›dakilerin hangisi tekke edebiyatının özellik- 4. I. ‹lahi 8’li Hece Ölçüsü lerinden biri de€ildir? II. Tafllama Kavufltak Bölümü A)Tümüyle aruz ölçüsü ile söylenmiş şiirlerden oluşur. III. SemaiTek Dörtlük IV. TürküElefltiri B)Allah sevgisini temel alan bir anlay›flla oluflturulur. V. Koçaklama I. gruptaki numaral› terimlerden hangisi, II. gruptan bir ögeyle iliflkilendirilemez? A) I. B) II. C) III. Allah Sevgisi D) IV. C) Duygunun yan› s›ra düflünce boyutu yans›t›l›r. D)‹lahi, nefes, nutuk gibi naz›m türleri kullan›lm›flt›r. E) V. E) Eserlerin baz›lar› ö€retici özellik de tafl›r. 94 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 8. Türk fliir gelene€i ile ilgili afla€›dakilerin hangisi 11. Musa ile ç›kt›m Tûr’a söylenemez? A)fiiir gelene€inin biçimlenmesinde din önemli bir unsur olmufltur. B)Türklerin yaflad›€› co€rafi de€iflim, kültür ve dillerini etkilemifl, bu da edebî anlay›fl› yönlendirmifltir. Gözlerim Hak yüzün göre Tecelli olunan nûra Erdim de geldim bu ile Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) 8’li hece kal›b›yla oluflturulmufltur. B) Tekke edebiyat› ürünüdür. C) Arap ve Fars kültürünün etkisiyle geliflen Divan fliiri gelene€inde halka seslenmek amaçlanm›flt›r. C) Telmih sanat›na baflvurulmufltur. D) Bir varsa€› örne€idir. D)Bat› etkisindeki Türk fliiri gelene€inde sone, terzarima gibi naz›m biçimleri de kullan›lm›flt›r. E) Aç›k bir söyleyifl tercih edilmifltir. E) Türk fliir gelene€i farkl› kaynaklardan beslenmifltir. 9. Afla€›daki naz›m biçimlerinden hangisi Türk 12. Afla€›dakilerin hangisinde içerikçe benzeflen tür- fliirine baflka edebiyatlardan geçmemifltir? A) Mesnevi B) Sone D) Tuyu€ ler efllefltirilmemifltir? C) Balad E) K›t'a A) A€›t - Mersiye B) Güzelleme - Gazel C) Hicviye - Tafllama D) ‹lahi - Nefes 10. I. Bir ölçüye göre yaz›lma 13. (I) Halk fliiri, ‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam› II. Uyakl› söyleyifllere yer verme III. Söyleyeni belli olmayan ürünler de içerme IV. Ayd›n zümreye seslenme V. Söz sanatlar›na yer verme Numaral› özelliklerden hangi ikisi Divan ve Halk fliiri geleneklerinin ortak özellikleri aras›nda yer almaz? A) I. ve II. B) II. ve III. D) IV. ve V. E) Nutuk - Müstezat durumundad›r. (II) Anonim ve âfl›k edebiyat› olmak üzere iki koldan geliflme göstermifltir. (III) Söyleyeni belli olmayan, halka mal olmufl fliirler anonim Halk fliirini oluflturur. (IV) Âfl›k fliirinde de flairler, as›l isimleri yerine mahlaslar›n› kullan›rlar. (V) Aflk, sevgi, kahramanl›k, ölüm, ayr›l›k gibi temalar âfl›kların en çok iflledikleri temalard›r. C) III. ve IV. Parçada numaral› cümlelerden hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r? A) I. E) II. ve V. 95 B) II. C) III. D) IV. E) V. Şiir İnceleme Yöntemi - 6 (Şiirde Gerçeklik ve Anlam - Yorum) 246 247 Şiirde Gerçeklik ve Anlam Şairler, tanık olduğumuz olayları Gerçek; bir durum, nesne veya nitelik olarak var olan, demektir. Gerçek somut ve nesneldir. Gerçeklik duyular aralıcılığıyla anlaşılır. , yaşadığımız duyguları bizim kullandığımız sözcüklerle anlatır. Ancak ortaya çıkan eser bilinen gerçekliğin dışında kurmaca bir gerçekliktir. Şiirde kullanılan sözcükler daha çok mecaz ve yan Sanatçılar yaşadıkları dünyadan bağımsız düşünülemez. Şair çağrışıma Sanat eseri gerçekten yola çıkar ancak gerçeği ol anlamdadır. açık bir dil kullanır. Şair, doğrudan anlatan değil, sezdiren duğu gibi yansıtmaz. hissettiren kişidir. Sanatçı gerçeği kendi zihninde yeniden kurgular. Sanatçı çağrışım , imge ve söz sanatlarıyla gerçeği değiştirir. Metni Değerlendirelim Şimdi Okuma Zamanı Çak›l Seni düflünürken Bir çak›l tafl› ›s›n›r içimde Bir kufl gelir yüre€imin ucuna konar Bir gelincik aç›l›r ans›z›n Bir gelincik sinsi sinsi konar Bu fliirde flair çak›l tafl›ndan, kufltan, gelincik çiçe€in-den, erik a€ac›n›n yeflermesinden vs. söz etmektedir. Ama bunlar› bilinen yönleriyle, bilinen anlamlar›yla de€il kendi bak›fl aç›s›yla, kelimeleri kendisinin hayal dünyas›nda flekillendirdi€i anlamlarla ifade etmifltir. Seni düflünürken Bir erik a€ac› tepeden t›rna€a donan›r Deliler gibi dönmeye bafllar Döndükçe yumak yumak çözülür Çözüldükçe ufal›r küçülür Bunu yaparken de imgelerden, ça€r›fl›mlardan bolca yararlan- lanm›flt›r. Nesnelere, olaylara farkl› anlamlar yüklemifl, anlatmak istedi€ini bu flekilde yans›tmaya çal›flm›flt›r. Yani bilinen gerçe€i, nesnel gerçekli€i de€ifltirme yoluna gitmifl, bunlar› duygular›n› yans›tmada araç olarak kullanm›flt›r. Çekirde€i henüz süt ba€lam›fl Masmavi bir erik kesilir a€z›mda Dokundukça yanar dudaklar›m Seni düflünürken Bir çak›l tafl› içimde Örne€in, “seni düflünürken bir kufl gelir yüre€imin ucuna konar” ifadesinde “yürek” “ucu olan bir varl›k” gibi düflünülmüfl, bir kuflun oraya konmas› hayal edilmifltir. Bunun nesnel dünyada bir karfl›l›€› yoktur. Ama flair duygular›n› anlatabilmek için bu flekilde düflünmüfl, gerçekli€i bu flekilde de€ifltirmek anlatımı güçlendirmiştir. Bedri Rahmi Eyübo€lu video 96 , COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 248 249 Metni Değerlendirelim ‹nsan›n duygular›, hayalleri, düflünceleri s›n›rs›zd›r. Bunlar› ifade etmek ister. Bunu yaparken dildeki sözcüklerden yararlanmak zorundad›r. Ama dildeki sözcükler s›n›rl›d›r. K›saca flair bilinen gerçekli€in d›fl›na ç›km›fl, fliirin kendine ait gerçeklik dünyas›n› oluflturmufltur. Şairler şiirsel gerçekli€i olufltururken nesnel gerçeklikten faydalan›rlar. Oluflan bu gerçeklik yaflanan gerçeklikten farkl› olsa da büsbütün ondan kopuk de€ildir. Onun yeniden yorumlanmas›, ça€r›fl›mlara aç›k hâle getirilmesidir. Böylece ortaya ç›kan metnin tek bir anlam› yoktur. Okuyan her bir insan›n kendince yeni anlamlar ç›karabilece€i bir anlam dünyas›, yeni bir gerçeklik ortaya ç›km›fl olur. fiair bu s›n›rl›l›€› aflmak için sözcüklere yepyeni anlamlar verir. Uygun gördü€ü sözcükleri bir araya getirerek yeni dil birlikleri kurar; imge dedi€imiz kavram da bu noktada devreye girer. Bu fliirde bolca imgeye yer verilmifltir. fiair sevgilisini düflünürken hissettiklerini tabiattaki baz› olaylar üzerinden anlatmıştır. Onu düflünürken duydu€u mutlulu€u “çak›l tafl›n›n ›s›nmas›, gelinci€in açmas›, gelinci€in kanamas›, erik a€ac›n›n donanmas›, deliler gibi dönmesi, yumak yumak çözülmesi” gibi olaylarla vermifltir. K›saca flairler kelimelerin s›n›rl› dünyas›ndan yola ç›karak, bu s›n›rlar›n çok ötesinde bir dünyay› anlat›rlar. Bunu yaparken de sanata ait gerçekli€i oluflturur, bunu yans›t›rlar. Yorum Ba€lam, bir dil birimini (mesela kelimeyi, kelime grubunu veya cümleyi) çevreleyen, bu dil biriminden önce veya sonra gelerek söz konusu birimi etkileyen, onun anlam›n› belirleyen birimler bütünüdür. Yorum, bir metnin anlafl›lmas› güç yönlerinin aç›klanarak ayd›nl›€a kavuflturulmas›dır. Yorum, bir olay›, bir durumu, bir anlat›y› belli bir görüfle göre aç›klama, de€erlendirmesidir. Yorumlama bir metni anlamlandırma çabasıdır. Ba€lam, kelimelerin, kelime gruplarının veya cümlelerin kullandıkları yere göre kazandığı anlamdır. Anlam, bir kelimeden, bir sözden, bir davran›fl veya olgudan anlafl›lan fley, bunlar›n hat›rlatt›€› düflünce veya nesnedir. Metni anlamland›rmaya çal›fl›rken metindeki ifadeleri kendi ba€lam› içerisinde de€erlendirmek gerekir. 97 250 251 Bir metni yorumlarken ANLAM YAPI ANLATIM Şiir, her okunduğunda farklı anlamlar kazanabilir. TEMA Bir kişi aynı şiiri farklı zamanlarda okunduğunda farklı anlamlar çıkarabilir. Kişinin yönlerini çözümlemek gerekir. Sağlıklı bir yorum yapılabilmesi için Şiirin yapısının Şiirdeki ahenk ögelerinin Şairin benimsediği anlatımın Yazıldığı dönemin zihniyetinin bulunduğu ortamı psikolojik durumu gelişen zevki kültürü anlayışı şiirden çıkardığı anlamda etkili olur. bilinmesi gerekir. etkinlik Yandaki şiiri yorumlayalım. Şimdi Okuma Zamanı fiiirin ilk dörtlü€ünde flair sevgilisini (ki bu sevgili birçok fley olabilir) nas›l sevgi, hasret ve istekle bekledi€ini anlat›yor. Bunu anlat›rken de birbirine anlamsal aç›dan çok ba€l› olan kavramlar› kullan›yor. Bir hasta, sabah› yani ayd›nl›€›, iyileflme ümidini tafl›r içinde; bir mezar›n bekleyip de kavuflabildi€i tek fley, ölü bir insand›r; şeytan ise günahtan baflka bir fley istemez, düflünmez . Beklenen Ne hasta bekler sabah› Geçti istemem gelmeni Ne taze ölüyü mezar Yoklu€unda buldum seni Ne de fleytan bir günah› B›rak vehmimde gölgeni Seni bekledi€im kadar Gelme art›k neye yarar ‹flte flair, sevgilisiyle olan güçlü ba€›n› ve ona kavuflma iste€inin kuvvetini bu sözler yard›m›yla iletmifltir. Böylesine bekleyen bir sevgilinin iste€ine kavuflamamaktan dolay› duydu€u hüzün ve sitem ikinci dörtlükte görülüyor. fiair, sevgilisinin yoklu€uyla avunur olmufltur ve art›k sevgilinin gelmesinin hiçbir anlam› yoktur. Necip Faz›l 98 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) Şiir İnceleme Yöntemi - 7 (Metin ve Şair) 252 253 Şairin Hayata bakışı Yaşam biçimi Duygu ve düşünce dünyası Edebî zevk ve anlayışı Kültür birikimi şiirinde kendini gösterir. NOT fiair şiiriyle şiir de şairiyle bir bütün hâlindedir. Lale Devri'nin ünlü şairi Nedim, "Makamdır benim sühanım (sözüm) mahlas istemez." diyerek eserlerinden tanınabileceğini ifade etmiştir. Şimdi Okuma Zamanı fiiiri, belli ölçülere ba€lamak, belli kal›plara s›€d›rmak olanaks›zd›r; bu bak›mdan fliiri tan›mlamak da zordur. Ne var ki, basmakal›p da olsa, ö€retici nitelik tafl›yan flu tan›m, okullar›m›zda bugün de geçerli say›lmaktad›r: Sanat de€eri tafl›yan, insanda derin duygular uyand›ran manzum yaz›lara fliir denir. fiiirlerin kimilerinde duygu, kimilerinde ö€reticilik, kimilerinde kahramanl›k, kimilerinde do€a ve do€a güzellikleri, kimilerinde de ak›c›l›k, dokunakl›l›k a€›r basar. Bu bak›mdan fliiri, konular›na göre befl öbe€e ay›rmak mümkündür: 1. Lirik fliir 2. Didaktik fliir fiiir, içerik ve biçim dedi€imiz ögelerin oluflturdu€u bir sanat ürünüdür. ‹çerik; fliirin özüdür, anlam›d›r. Okuyucuyu duyguland›ran, düflündüren, etkileyen içeriktir. Biçim ise; içeri€i en yetkin (mükemmel) söyleyebilmek için baflvurulan bir araçt›r. Bu araç dil, uyak, ölçü dize kümelenifli... gibi ayr›nt›lardan oluflur. 3. Epik fliir 4. Pastoral fliir 5. Dramatik fliir fiunu da söylemek gerekir ki, bir fliirde çeflitli temalar bir arada bulunabilir. Sözgelimi, duygusal bir fliir, kahramanl›k, hatta ö€reticilik temas›n› da içerebilir. Yaşar YÖRÜK / Güzel Konuşma - Yazma Kılavuzu 99 Şiir Okuma 254 255 fiiir Okurken Uyulmas› Gereken ‹lkeler Kifli, sevdi€i fliirleri ezberlemelidir. Ezberlenen fliirleri unutmamak için, zaman zaman tekrar okumal›d›r. Dinleyici karfl›s›nda fliiri, ka€›da, deftere ya da kitaba bakarak okumamal›d›r. Bu tür davran›fl, dinleyicilere kitaptan f›kra okumaya benzer; fliirin dinleyici üzerindeki etkisi azal›r. Duyarak duymak gerekir. okumal›d›r; duyurmak için, , fliirin anlam›na uygun düflmeli; fliir Ses tonu do€al bir sesle okunmal› ve dinleyicilerin duyaca€› biçimde ayarlanmal›d›r. Davran›fllar do€al olmal›; fliirin anlam›n› etkilemeyen jest ve mimiklerden kaç›nmal›d›r. Törenlerde, topluluklarda okunacak fliirler k›sa olmal›d›r. düflmelidir. Okunan fliir, ortama uygun Sözgelimi, ulusal bir bayramda okunacak fliirle, bir flenlik sofras›nda okunacak fliir farkl›d›r. fiiirdeki sözcüklerin, deyimlerin, sözcük öbeklerinin anlamlar›n› ö€renmek; fliirin anlam›n› kavramak gerekir. Çünkü, anlam› kavranmam›fl bir fliiri güzel okumak mümkün de€ildir. Şimdi Okuma Zamanı fiiirdeki her dizeyi de€erini vererek okumal›, sözcükleri do€ru söylemelidir. Seçilen fliirin ilk ve son bölümleri iyi ezberlenmelidir. çok Okurken unutuverme durumu olursa, çok iyi ezberlenen bölümleri okuyarak güç durumdan kurtulmak mümkün olur. fiiir Okuma Sanat› fiiir, edebiyat sanatlar› içinde sesle okumay› en çok isteyen bir sanatt›r. Nas›l, piyes oynanmak içinse, fliiri de türlerindan ay›ran en belirli özellik, sese en çok ba€l› sanat olufludur. okumam›z; arkadafl topluluklar›nda söylememiz, radyolarda fliir saati, özel olarak fliir günleri düzenlememiz, fliir plaklar›, fliirin sese ba€l› bir sanat oluflundan ileri gelmektedir. fiiir; jestlerle, mimiklerle, pozlarla okunmaya pek gelmez. Böyle fliir okuyan kimse, dinlenen biri olmaktan ç›karak, seyredilen bir kimse durumunu al›r. Eski ça€larda, fliirlerin a€›zdan a€za, ses hâlinde dolaflmas›; görülen de€il, iflitilen bir fley oluflu; topluluklara karfl› parayla tutulan ozanlarca okunuflu; fliirin yaz›ya geçmedi€i devirlerde gelenek halindeydi. Matbaan›n icad›yla fliir, yaln›z söylenen sanat olmaktan ç›kt›, yaz›lan bir sanat oldu. Böylece fliirin musikisi yaz› içinde gizli kald›. fiiir okuma sanat›n›n temeli, fliiri ses hâline koymakt›r. Bunun için; metnin psikolojik havas› içinde kelimeler seslendirilmeli; anlama en yak›flan ton bulunmal›, di€er yandan sese en uygun düflen anlam belirtilmeli; anlam›n istedi€i sesleri bulup verebilmelidir. fiiir okumak sanat›n›n özü; sesle anlam› okurken kaynaflt›rabilmekte; sesin hangi kelime, heceler üzerinde yükselece€ini, hangisinde hafifleyece€ini, bir m›sradan di€erine nas›l geçilece€ini, nerelerde durulaca€›n›, anlam› sese, sesi anlama feda etmeden ayarlayabilmektedir. fiiiri yaz›dan sese çevirme iste€ini duymam›z, gözün musikiyi kavrayamamas›ndan, kula€›n ise fliirdeki kelimeleri sese çevirmek arzusundan do€maktad›r. fiiir okumak, yaz›da gizlenen sesleri, ses olanaklar›n› bulmak sanat›d›r. fiiirleri kendi kendimize yüksek bir sesle fiiir okumak, üslup gibi, kifliseldir; taklitçili€e hiç gelmez. Taklit edilirse etkisini yar› yar›ya kaybeder. fiiirde daima heyecan gizlidir. fiiiri kendine has bir heyecanla okumal›d›r. Seyit Kemal Karaalio€lu / Konuflmak ve Yazmak Sanat› 100 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 256 257 Sesli okumalarda flu noktalara dikkat edilmelidir: Birbirinden ayr› olmas› gereken sesleri birbirine benzer flekilde telâffuz ederek kar›fl›kl›€a sebep olmaktan kaç›nmal›d›r. iyi Okurken ç›kan sesler, matbaa harfleri gibi ç›kmal›, afl›nt›s›z, silintisiz olmal›d›r. Seslerin afl›nmas› , seslerin yok olmas› , dikkatsiz söylenmesi konuflmay› ve sesli okumay› bozar. Sesler, kelimeler, cümleler dil bilgisi kurallar›na göre vurgulanmal›; ses tonu metnin ruhuna uygun olarak ayarlanmal›d›r. yapmamal›: Bir Kelimelerin söyleniflinde yanl›fl kelimenin seslerini iyi ç›kararak, tane tane söylemelidir. etkinlik Cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayalım. Bir sözcük, iki yere gelecektir. Bunu bulalım. [al›fl›lmam›fl – öznel – de€ifltirerek – mecaz – fliir – yorum – ba€›ms›z – fliirsel – müzik] d›fl dünyan›n de€ifltirilip dönüfl1 Şiir türülmesiyle ortaya ç›kan, genelde ölçülü ve uyakl› olarak düzenlenen edebî türdür. 6 Okuyucunun metni kendi durumuna ve anlay›fl›na göre anlamland›rmas›na yorum denir. anlat›ma sahip olduklar›ndan 7 fiiirler öznel kiflilere göre farkl› alg›lanabilir. 2 fiair kendinden ve d›fl dünyadan söz etse bile bunu fliire değiştirerek aktar›r. 3 fiairler, dili daha çok şiirsel kullan›r. ifllevde 8 Hiçbir sanat eseri sanatç›s›ndan bağımsız düflünülemez. 4 fiiirde sözcükler daha çok mecaz da kullan›l›r. anlam- ba€daflt›rmalara 9 fiiirlerde alışılmamış di€er türlerden daha çok yer verilir. 10 fiiir, sese dayal› oldu€u için sanat dallar›ndan müzik ile ortakl›k gösterir. okuyucunun içinde bulundu€u du5 Şiir ruma göre yeni anlamlar kazanan, edebî sanatlara yer verilen bir türdür. 101 258 259 Şimdi Okuma Zamanı HAN DUVARLARI Ya€›z atlar kiflnedi, meflin k›rbaç flaklad›, Bir dakîka araba yerinde duraklad›. Neden sonra sars›ld› alt›mda demir yaylar, Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar... Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya, Uluk›flla yolundan Orta Anadolu’ya. ‹lk sevgiye benzeyen ilk ac›, ilk ayr›l›k! Yüre€imin yakt›€› ateflle hava ›l›k; Gök sar›, toprak sar›, ç›plak a€açlar sar›... Arkada zincirlenen yüksek Toros da€lar›, Önde uzun bir k›fl›n soldurdu€u etekler, Sonra dönen, dönerken inleyen tekerlekler... Her tarafta yükseklik, her tarafta ›ss›zl›k, Yaln›z arabac›n›n duda€›nda b›r ›sl›k. Bu ›sl›kla uzayan, dönen, k›vr›lan yollar, Uykuya varm›fl gibi görünen y›lan yollar, Bafl›n› kald›rarak bofllu€u dinliyordu. Gökler bulutlan›yor, rüzgâr serinliyordu. Serpilmeye bafllad› bir ya€mur ince ince. Son yokufl noktas›ndan düzlü€e çevrilince Nihâyetsiz bir ova a€artt› benzimizi, Yollar bir flerid gibi ufka ba€lad› bizi. Gurbet beni muttas›l çekiyordu kendine. Yol, hep yol, dâima yol... bitmiyor düzlük yine. (...) Ellerim tak›l›rken rüzgârlar›n saç›na, As›ld› arabam›z bir da€›n yamac›na. Kendimi kapt›rarak tekerle€in sesine Uzanm›fl›m, kalm›fl›m, yayl›n›n fliltesine. (...) video etkinlik Yukar›da verilen fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz. 1 fiiirden hareketle flairle ilgili neler söyleyebilirsiniz? Seyahat ettiğini, gözlemlerinin güçlü olduğunu, duygularını yoğun bir şekilde anlatabildiğini, çevresine karşı duyarlı olduğunu söyleyebiliriz. 2 fiiirde nesnel gerçeklik, fliirsel gerçekli€e nas›l dönüfltürülmüfltür? Şair havanın ılık olmasını yüreğini ateşine bağlamıştır. Tekerleklerin dönmesi inlemeye dönüştürülmüştür. Yollar uykuya dalan yılanlara benzetilmiştir. 3 fiair, fliirsel gerçekli€i olufltururken ça€r›fl›mlardan ve sanatlardan yararlanm›fl m›d›r? Teşhis, teşbih gibi sanatlardan yararlanmıştır. 102 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 260 261 etkinlik Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. 1 fiair yaflanan gerçekli€i yorumlayarak de€ifltirir. D 2 fiiirde ço€unlukla ça€r›fl›mlara aç›k bir dil tercih edilir. D 3 ‹mgeler hayal ürünü olsa da varl›€›n› nesnel gerçeklikten al›r. D 4 Okuyucu fliirsel bir metni oluflturuldu€u dönemin flartlar› içerisinde de€erlendirmemelidir. Y 5 Bilimsel ve ö€retici metinler yoruma aç›k de€ildir. D 6 Okuyan kiflinin metni kültürüne, birikimine, zevkine ve hayal gücüne göre anlamland›rmas› yorumu oluflturur. D 7 fiiir, flairin hayat›ndan, zevklerinden, bilgi birikiminden etkilenmeyen bir türdür. Y 8 fiair, kendinden önceki sanatç›lar›n eserlerinden yararlanma yoluna gitmemelidir. Y 9 fiiir okuyan kifli okudu€u fliire uygun bir ses tonu seçmelidir. D 10 fiiir, edebiyat sanatlar› içinde sesle okunmay› en çok isteyen sanatt›r. D etkinlik Bu şiirden hareketle, şairle ilgili olarak hangi yargılara ulaşabileceğinimizi belirtelim. BEN SANA MECBURUM BİLEMEZSİN Ben sana mecburum bilemezsin Sevmek kimi zaman rezilce korkuludur Adını mıh gibi aklımda tutuyorum Insan bir akşamüstü ansızın yorulur Büyüdükçe büyüyor gözlerin Tutsak ustura ağzında yaşamaktan Ben sana mecburum bilemezsin içimi seninle ısıtıyorum. 2 Şiirlerini ezgiyle söylemiştir. ✗ Kimi zaman ellerini kırar tutkusu 3 Her dönemde ilgiyle okunmuştur. Birkaç hayat çıkarır yaşamasından 4 Toplumun değerleriyle çatışmıştır. ✗ ✗ 5 Şiirin ahenk unsurlarına önem ✗ Hangi kapıyı çalsa kimi zaman Ağaçlar sonbahara hazırlanıyor Arkasında yalnızlığın hınzır uğultusu Bu şehir o eski İstanbul mudur? Karanlıkta bulutlar parçalanıyor Fatih'te yoksul bir gramofon çalıyor Sokak lambaları birden yanıyor Eski zamanlardan bir cuma çalıyor Kaldırımlarda yagmur kokusu Durup köşebaşında deliksiz dinlesem Ben sana mecburum sen yoksun. Sana kullanılmamış bir gök getirsem vermemiştir. 6 Serbest tarzda şiir yazmıştır. 7 Çevresinde olan bitenleri gözlemleyebilmiştir. Ne yapsam ne tutsam nereye gitsem 8 Sözcüklerin çağrışım güçlerinden yararlanmıştır. 9 Söz sanatlarına başvurmuştur. Ben sana mecburum sen yoksun. 10 Kişisel duygularını ifade etmiştir. Haftalar ellerimde ufalanıyor video 1 Gelenekten yararlanmıştır. Attila İLHAN 103 Konu Değerlendirme Testi - 7 1. (I) Sanatsal ürünlerde sanatç› ile eser aras›nda Duyduk bir musiki gibi zamandan Çinilere sinmifl Kur’ân sesini, Fetih günlerinin saf neflesini Ayd›nlanm›fl buldum tebessümünle. B) II. C) III. D) IV. Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Devrik cümlelere yer verilmifltir. B) Anlam bir dizeden di€erine tafl›nm›flt›r. Bu parçada metin ve flair ile ilgili olarak söylenenlerden hangisi yanl›flt›r? A) I. 271 4.Yeflil türbesini gezdik dün akflam, kaydade€er bir iliflki söz konusudur. (II) Duygular›n anlat›m›n›n yo€unluk kazand›€› fliirde bunu daha rahat görebiliriz. (III) fiair, fliirine birikimini, etkilendi€i gelene€in özelliklerini önemli ölçüde yans›t›r. (IV) fiair kendi düflüncelerini, hayallerini yans›tabilece€i gibi yaflad›€› olaylardan da söz edebilir. (V) fiair, bunu yaflarken d›fl dünyay› de€iflikli€e u€ratmadan yans›tmaya çal›fl›r. 262 C)Geçmifl günlerin mutlu havas›na gönderme yap›lm›flt›r. E) V. D) Dilin al›fl›lm›fl kal›plar› y›k›lmaya çal›fl›lm›flt›r. E) 11’li hece ölçüsüyle oluflturulmufltur. 2. Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendik Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik Ak tolgal› beylerbeyi hayk›rd›: “‹lerle” Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle Bu fliirden hareketle flair için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? 5. Senenin sonbahar fasl› gibiydi, Toprak, bulut, yaprak pasl› gibiydi, Serviler sararm›fl, yasl› gibiydi, Düflünen kayalar mahzundur sand›m. Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Edebî sanatlardan yararland›€› A) Sanatl› bir söyleyifl benimsenmifltir. B) Tarihi konular› ele ald›€› B) Bir düflünceyi iletme kayg›s›yla oluflturulmufltur. C) Kafiye ve redife yer verdi€i C) “Hüzün” temas› etraf›nda flekillenmifltir. D) Anlafl›l›r bir dil kulland›€› D) Redif ve uya€a yer verilmifltir. E) Toplumcu bir anlay›flla yazd›€› E) 11’li hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r. 6. (I) Yorum, bir metnin anlafl›lmas› güç yönlerinin aç›klanmas›d›r. (II) Yorum yaparken metnin neye iflaret etti€i ortaya konur. (III) Bu yap›l›rken de kesinlikle flairin söylediklerine ba€l› kal›n›r, metinden yeni sonuçlar ç›kar›lmaz. (IV) Yorum yap›l›rken sözcükleri ba€lam› içerisinde de€erlendirmek gerekir. (V) Bir metni yorumlarken anlam, yap›, anlat›m ve tema yönlerini çözümlemek gerekir. 3. fiiir okuma ile ilgili olarak afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A)Hangi tür fliir olursa olsun dikkat çekmek için yüksek sesle okunmal›d›r. B) Davran›fllar do€al olmal›, jest ve mimikler uygun flekilde kullan›lmal›d›r. C)fiiiri etkili okuyabilmek için fliirin anlam› iyi kavranmal›d›r. D)Mümkün oldu€unca ka€›da bakmadan okumaya çal›flmal›d›r. Yukar›da numaralanm›fl cümlelerden hangisinde bilgi yanl›fl› söz konusudur? A) I. E) Kelimelerin söyleyiflinde yanl›fl yap›lmamal›d›r. 104 B) II. C) III. D) IV. E) V. COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. B›rak beni hayk›ray›m, susarsam sen matem et; 9. Bugün hava güzel, Unutma ki flairleri hayk›rmayan bir millet, Sevenleri toprak olmufl öksüz çocuk gibidir; Bugün içim içime s›€m›yor. Annemden mektup ald›m, Memlekette gibiyim. Allah’a çok flükür karn›m tok Elimi uzatsam kahve fincan› dudaklar›mdad›r Zaman ona kan damlayan difllerini gösterir. Bu zavall› sürü için ne merhamet, ne hukuk; Yaln›z bir sert bak›fll› yüz, yaln›z a€›r bir yumruk!... Kufllar kaçm›yor, benden Bir güvercin kanad›nda okfluyorum Göklerin mavili€ini Yukar›daki fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Söz sanatlar›na yer verilmifltir. Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? B) Bireysel bir tema etraf›nda flekillenmifltir. A) Yaflama sevinci dile getirilmifltir. C) Kafiyeye yer verilmifltir. B) ‹mgelere yer verilmifltir. D) fiairlerin toplumun sözcüsü olmalar› gerekti€i dile getirilmifltir. C) fiairin psikolojik durumu fliire yans›m›flt›r. D)fiair, toplumsal konular› anlatmada fliiri araç olarak kullanm›flt›r. E) Yi€itçe bir söylefli vard›r. E) Deyimlere ve sanatlara yer verilmifltir. 10. Bir eylüldü bafllayan içimde 8. I. fiiirde sözcükler daha çok gerçek anlam›n›n d›fl›nda kullan›l›r. II. fiiirde her okuyan›n farkl› anlamlar ç›karabilmesi söz konusu olabilir. III. fiiirdeki gerçeklik, yaflanan hayattaki gerçeklikten farkl›d›r. IV. fiiirde günlük ve tarihî olaylar de€ifltirilerek verilir. V. fiiirde mesaj verme amac› ön plandad›r. fiiirde gerçeklikle ilgili olarak numaralanm›fl cümlelerin hangisinde bilgi yanl›fl› vard›r? A) I. B) II. C) III. D) IV. A€açlar dökmüfltü yapraklar›n› Çimenler sararm›flt› Rengi solmufltu tüm çiçeklerin Gökyüzünü kara bulutlar sarm›flt› Katar katar gidiyordu kufllar uzaklara Deli deli esiyordu rüzgar Da€›lm›flt› yazdan kalan ne varsa Yaflanmam›fl bir mevsim gibiydi bahar Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Rüzgâr kiflilefltirilerek verilmifltir. B) Serbest ölçüyle oluflturulmufltur. C) Tüm sözcükler gerçek anlaml›d›r. D) fiair kendi duygular›n› sonbahar›n hüzünlü atmosferiyle anlatm›flt›r. E) V. E) Yinelemelerden yararlan›lm›flt›r. 105 Manzume ve Şiir 272 273 Edebî ürünlerde anlat›m iki yolla gerçeklefltirilir: Manzume ve Şiir Arasındaki Farklar Nesir (düzyaz›) a€›rl›k kazan›rken fiiirde imgeli söyleyifller manzumeler imge yönünden zay›ft›r. yoluyla Naz›m (ölçülü - uyakl› anlat›m) yoluyla. arka plandayManzumelerde estetik kayg› ken fliirlerde güzellik ön plandad›r. fiiirle (naz›m) oluflturulan eserler manzum eser kabul edilir. Ancak ölçü ve uyakla oluflturulan her eseri fliir olarak adland›rmak yanl›flt›r. anlatmay›, bu yolla Manzumeler olay okura bir mesaj vermeyi amaç edinirken fliirde as›l amaç okurda haz uyand›rmakt›r. Günümüzde bunlar farkl› kategorilerde de€erlendirilmektedir: manzume ve fliir. Manzumeler istenirse rahatl›kla düzyaz›ya çevrilebilirken fliirde bu yap›lamaz. NOT Manzumeler fliir ile öykü aras›nda de€erlendirilir. Ço€u kez ikisinin sentezi durumundadır. Manzumelerde toplumsall›k reysellik esast›r. , fliirlerde bi- Manzumelerde dil konuflma fliirde ise konuflma dilinden diline yak›n, uzakt›r. , manzumelerde fiiirde sanatsall›k ö€reticilik öndedir. etkinlik etkinlik Aşağıdaki özelliklerin hangisiyle ilgili olduğunu belirleyelim. (Bazı özellikler ortak olabilir.) Özellikler 1 Düzyazıya kolayca çevrilebilir. 2 Konuşma diline yakındır. 3 Estetik kaygı, güzellik ön plandadır. 4 İmge bakımından zengindir. 5 Dizeler hâlindedir. 6 Sözcükler genellikle mecaz anlamlıdır. 7 Sanatsal yönü güçlüdür. 8 Öğreticilik amaçlanır. 9 Anlatım yoruma kapalıdır. 10 Sanatsal metindir. Manzume Şiir ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ ✗ 106 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 274 275 Şimdi Okuma Zamanı Manzume Örne€i fiiir Örne€i (...) Çekerek dizlerinin üstüne eski bir aba Söylenmifl aflk›n güzelli€iyledir Sürünüp mangala yaklaflt› Seyfi Baba. Ka€›tlarda yar›m b›rak›lm›fl fliir – ‹hlamur verdi demin komflu… Bulayd›k, flunu bir… ‹nsan ya€mur kokan bir sabaha karfl› Hat›rlar bir gün bir cam› açt›€›n› – Sen otur, ben arar›m... Duran bir bulutu, bir kuflun uçtu€unu – Olsa içerdik, iyidir... Çöküp peynir ekmek yedi€i tafl› Aha buldum aramak istemez o€lum, gitme… Bütün bunlar aflk›n güzelli€iyledir. Ben de bir karn› genifl cezve geçirdim elime Bafllad›m kaynatarak vermeye fincan fincan Az›c›k geldi bizim ihtiyar›n benzine kan. (...) Ahmet Muhip D›ranas Mehmet Akif Ersoy video etkinlik Verilen örnekleri karşılaştıralım. 1 Manzumede olaylar aktar›lm›flt›r. Adam›n üzerine kal›n bir örtü örtmesi Mangala yaklaflmas› Ihlamuru aramas› Cezvenin bulunup ›hlamur ›s›t›lmas› Fincanlara doldurulup içilmesi Adam›n yüzüne kan gelmesi fiiirde olay örgüsü yoktur 2 . M 3 anzume örne€inde diyaloglara yer verilmifltir, fliir örne€inde diyaloglar yoktur. M 4 anzumede anlat›m konuflma diline yaklaflt›r›lm›flt›r, fliirde ise böyle bir kullan›m M 5 anzumedeki ifadeler düzyaz›ya M 6 anzumede söz yal›n yer verilmifltir. çevrilebilir. kullan›lm›fl, fliirde ise imgelere 107 yoktur. 276 277 1. Lirik fiiir Ad›n› Yunankültürüne ait “lir” adl› telli çalg›dan alm›flt›r. Bu çalg› eflli€inde söylenen fliirlere Eski Yunan’da lirik fliir denirdi. Lirik fliir, bireysel konular› duygulan›mlar› iflleyen, coflkuya, ilham dayanan fliirdir. Bunlarda aflk, sevgi, ayr›l›k, özlem gibi duygular, okuru derinden etkileyecek flekilde anlat›l›r. Edebiyat›m›zda güzellemeler, gazeller, semailer bu tarz fliirlerdir. Dünya edebiyat›nda ilk lirik flair, ayn› zamanda ilk kad›n flair say›lan Yunanl›Sappho’dur . Bir Günün Sonunda Arzu Yorgun gözümün halkalar›nda Güller gibi fecr oldu nümâyân, Güller gibi... sonsuz, iri güller, Güller ki kam›fltan daha nâlân, Gün do€du yaz›k arkalar›nda! Alt›n kulelerden yine kufllar, Tekrar›n› ömrün eder ilân, Kufllar m›d›r onlar ki her akflam, Âlemlerimizden sefer eyler... Akflam, yine akflam, yine akflam, Bir s›rma kemerdir suya baksam; Üstümde sema: Kavs-i mutalsam! Akflam, yine akflam, yine akflam, Göllerde bu dem bir kam›fl olsam! 2. Epik fiiir “Epope” (destan) sözcü€ünden do€mufltur. Yi€itlik, kahramanl›k, savafl gibi temalar›n coflkulu bir dille aktar›ld›€› fliirlerdir. Edebiyat›m›zda koçaklamalar, destanlar bu tarzda yaz›lm›fl naz›m biçimi ve türleridir. 108 Ahmet Haflim Bizdik o hücumun bütün aflkiyle kanatl›; Bizdik o sabah ilk at›lan safta yüz atl›. Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle, Canland› o meflhur ova at kiflnemesiyle, Fethin daha bir ülkeyi parlatt›€› gündü, Biz u€runa can verdi€imiz yerde göründü. Gül yüzlü bir âfetti ki her bûsesi lâle; Girdik zaferin koynuna kand›k o visâle. Dünyaya vedâ ettik, at›ld›k dolu dizgin; En son koflumuzdur bu! as›rlarca bilinsin!... Bir bir aç›l›rken gö€e son def’a yar›flt›k, Allah’a giden yolda meleklerle kar›flt›k. Geçtik hepimiz dört nala cennet kap›s›ndan; Gördük ebedî cedleri bir anda yak›ndan! Bir bahçedeyiz flimdi flehitlerle beraber; Bizler gibi ölmüfl o yi€itlerle beraber, Lâkin kalacak do€du€umuz topra€a bizden, fiimflek gibi bir hat›ra, nal seslerimizden! COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 278 279 3. Didaktik fiiir Bir konuda okuru bilgilendirmek, ona bir fleyi aç›klay›p ö€retmek için yaz›lan sanat yönü zay›f, ço€u kez anlat›mca kuru fliirlerdir. Divan fliirinde “hikemi fliir’ olarak da örnekleri verilmifltir. Manzum hikayeler ve fabllar didaktik özellik gösterir. Dünya edebiyat›nda bu türün ilk örneklerini Yunan flair Hesiodos vermifltir. I. Dinle sana bir nasihat edeyim Yi€idin bafl›na bir ifl gelince fiairsen e€er dizene sahip ç›k As›l meziyet ise do€all›k II. Hat›rdan günülden geçici olma Bunu yâd ellere aç›c› olma Özgünlük amac›n olmal› art›k Sözü o yapar güzel ve aç›k 4. Satirik fiiir Eleştirel şiirdir. Bir kişiyi, bir düşünceyi, toplumu dolaylı, iğneleyici söyleşiyle eleştirmek amacıyla yazılan şiiirlerdir. Türk şiirinde taşlamalar ve hicviyeler satirik(yergi) özelliği taşıyan eserlerdir. Ormanda büyüyen adam azg›n› Çarfl›da pazarda insan be€enmez Medrese kaçk›n› softa bozgunu Selam vermek için kesan be€enmez Âleme ta’n eder yan›na varsan Seni yan›lt›r bir mesele sorsan Bir cim ç›kmaz e€er karn›n› yarsan Camiye gelir de erkan be€enmez 109 280 281 5. Pastoral fiiir Do€a güzelliklerini, k›r ve köy yaflam›n›, çoban hayat›n› anlatan fliirlerdir. Do€rudan do€ruya do€ay›, köyü, çoban hayat›n› anlatan pastoral fliirlere “idil”; bunu çobanlar›n karfl›l›kl› konuflmalar› hâlinde anlatan pastoral fliirlere ise “eglog” ad› verilir. Yani eglogda diyalog vard›r. I. Bir kaval sesi doldurur ovay› Börtü böcek tan›r Çoban ‹sa’y› Sürü koklamaya bafllar havay› Günefl siler karanl›ktaki tasay› II. Rüzgar eser dallar›n›z at›fl›r Kufllar›n›z birbiriyle ötüflür Ören yerler bu bayramda pek üflür Ören yerler bu bayramda pek üflür 6. Dramatik fiiir Baz› tiyatro metinlerinde diyaloglar fliir fleklinde oluflturulmufltur. Bu tür tiyatro eserlerine manzum tiyatro denir. Bunlarda yer alan fliirlere de dramatik fliir denir. Z‹NC‹RE VURULMUfi PROMETHEUS’tan Karabafl›: Aç›kla öyleyse her fleyi fluna karfl›l›k ver: Zeus hangi suçundan ötürü düflman oldu sana? Niçin bu korkunç, bu yüz karas› duruma soktu seni Anlat bize bunu, anlatmak ac› gelmezse sana Premetheus: Anlatmak ac› gelmesine ac› gelir bana, Ama susmak da baflka türlü ac› Her türlüsü bir baflka bafl belas› Günün birinde bir öfkedir sard› tanr›lar› Birbirine girdi bütün ölümsüzler 110 Aiskhylos COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 282 283 I. Metin Şimdi Okuma Zamanı BALIKÇILAR –Bugün aç›z yine evlatlar›m, diyordu peder Bugün aç›z yine; lâkin yar›n, ümid ederim, Sular biraz daha sakinleflir... Ne çare, kader! –Hay›r, sular ne kadar coflkun olsa ben giderim D›flarda gürleyerek kükremifl bir ordu gibi Döverdi sahili binlerce dalgalar asabi. – Yar›n sen a€lar› gün do€madan haz›rlars›n; Diyordu o€lu, yar›n sen biraz ninemle otur; Sak›n yedek biraz ip, mantar almadan gitme... Zavall›c›k yine kaç gündür iflte hasta... Aç›nca yelkeni hiç bakma, oynas›n vars›n; Kay›k çocuk gibidir: Oynuyor mu kaydetme, –Olur; Dokunma keyfine; yaln›z tetik bulun, zirâ Biraz da sen çal›fl o€lum, biraz da sen çabala; Deniz kad›n gibidir: Hiç inanmak olmaz ha! Ninen baban, iki miskin, biz art›k ölmeliyiz... Çocuk düflündü flikayetli bir nazarla; – Ya biz, Deniz d›flarda uzun sayhalarla bir h›rç›n Ya ben nas›l yaflar›m siz ölürseniz?... Kad›n gürültüsü neflreyliyordu ortal›€a. –Hâlâ Tevfik FİKRET video Şimdi Okuma Zamanı II. Metin OTUZ BEfi YAfi Yafl otuz befl, yolun yar›s› eder Zamanla nas›l de€ifliyor insan! Dante gibi ortas›nday›z ömrün Hangi resmime baksam ben de€ilim. Delikanl›l›k ça€›ndaki cevher Nerde o günler, o flevk, o heyecan? Yalvarmak yakarmak nafile bugün Bu güler yüzlü adam ben de€ilim; Gözünün yafl›na bakmadan geçer Yaland›r kayg›s›z oldu€um yalan fiakaklar›ma kar m› ya€d› ne var Hayal meyal fleylerden ilk aflk›m›z; Benim mi Allah’›m bu çizgili yüz? Hat›ras› bile yabanc› gelir. Ya gözler alt›ndaki mor halkalar? Hayata beraber bafllad›€›m›z Neden böyle düflman görünürsünüz Dostlarla da yollar ayr›ld› bir bir; Y›llar y›l› dost bildi€im aynalar Gittikçe art›yor yaln›zl›€›m›z. video 111 Cahit Sıtkı TARANCI 284 285 etkinlik Yukar›da verilen iki metni afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyelim. 1 Metinlerden hangisi manzum hikâye örne€idir? Bu metin, manzum hikâyenin hangi özelliklerini yans›t›r? I. metin manzum hikâyedir. İçinde olay örgüsünün olması, kişilere ve karşılıklı konuşmalara yer veril- mesi bu metni manzum hikâye yapmıştır. 2 II. metinde I, ve II. dörtlükte kullan›lan uyak ve redifleri gösteriniz. (eder / cevher / geçer) tam uyak, (ömrün, bugün) tam uyak (halkalar / aynalar) –lar redif, –a yarım uyak 3 Verilen metinleri ele ald›klar› tema yönünden karfl›laflt›r›n›z. I. metinde geçim sıkıntısından bahsederken II. metinde yaşlanma ve ölüm korkusundan bahsediliyor. Şiir türlerini aşağıdaki şemada bir kez daha görelim: Lirik Satirik Şiir Şiir Dramatik ŞİİR Epik Şiir TÜRLERİ Şiir Didaktik Pastoral Şiir Şiir etkinlik 112 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 286 287 etkinlik Afla€›daki sözcükleri ait oldukları boş yerlere yazalım. [şiir - manzum eser - lirik - epik - satirik - olay örgüsü - manzume - didaktik - ölçü - uyak - duygu ve heyecan] fliir; duygu a€›rl›kl› olarak oluflturulur, 1 Lirik coflkun söyleyifller içerecek flekilde oluflturulur. 6 Manzumelerde anlat›lanlar bir olay örgüsü içerisinde verilir. 2 Divan fliirindeki hicviyeler ve halk fliirindeki tafllamalar satirik fliirin özelliklerini tafl›r. dilim estetik ve etkileyici flekilde 7 Şiir kullan›lmas›yla oluflturulur. 3 Baz› fliirler içerikçe birden çok fliir türünün özelli€ini tafl›yabilir. Örne€in vatan sevgisini anlatan bir fliirde yi€itlik vurgusuyla epik şiirin; gençlere uyar›lar içermesiyle didaktik şiirin özellikleri bulunabilir. 8 Naz›m biçiminde düzenlenmifl eserlere manzum eser denir. ölçü ve 4 Manzum hikâyede gibi ahenk unsurlar› da önemsenir. uyak 9 Önceki dönemlerde yaflanm›fl bir olay manzume fleklinde anlat›labilir. 10 fiiir farkl› ça€r›fl›mlara imkân verecek flekilde düzenlenmeli, okuyucuda duygu ve heyecan uyand›rmal›d›r. 5 Manzum hikâyeler ö€retici, ibret verici özellikler tafl›mas›ndan dolay› didaktik fliir türüne örnek gösterilebilir. etkinlik Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. 1 Pastoral fliir iki türe ayr›l›r. D 2 Halk fliirinde güzellemeler lirik fliir özelli€i tafl›r. D 3 K›r, çoban hayat›n› anlatan fliirlere eglog, çobanlar›n karfl›l›kl› konuflmas›yla oluflanlara ise idil ad› verilir. Y 4 Manzum hikâyelerde söz sanatlar›na s›kl›kla baflvurulur. Y 5 fiiirlerde daha çok, bireysel; manzum hikâyelerde ise toplumsal temalar ele alınır. D 6 fiiir istenirse rahatl›kla düzyaz›ya çevrilebilir. Y 7 Manzumeler olay, kahraman, zaman ve mekân unsurlar› içerir. D 8 ‹stiklal Marfl›, epik fliir özellikleri tafl›r. D 9 Sadece ac›kl› konular› iflleyen fliirlere dramatik fliir denir. Y 10 Manzumelerde dil konuflma diline yaklaflt›r›l›r. D 113 288 289 Şimdi Okuma Zamanı Memlekete gitmek için geliverdim erken Otogarda beklemek de çekilmezmifl derken Ö€rendim ki otobüsün geç gelece€ini Düflündüm okuman›n derdi silece€ini Hemen bir dergi ald›m ilerdeki köfleden Gazozum efllik etti bisküvime flifleden Yöneldi€im banka oturmufltu beyefendi Bir gazete okuyordu benim gibi kendi Dedim: “Oturabilir miyim yan›n›za ben?” Dedi: “Hay hay! Böyle buyrun çekinmeyin lütfen!” Osman Onur IfiIK / Tesadüf etkinlik Bu parça hakkındaki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim. D 1 Bir fliirden al›nm›flt›r. Y 9 Bir olay örgüsü içermektedir. 2 Bu metin istenirse düzyaz›ya çevrilebilir. D 10 Konuflma dilinden uzak bir dil kullan›lm›flt›r. Y 3 Bir manzume örne€idir. D 4 Serbest ölçüyle yaz›lm›flt›r. Y 5 Tüm uyak türlerine örnek içermektedir. 6 Düz uyak flemas›na sahiptir. 11 Lirik bir anlat›mla oluflturulmufltur. Y 12 Diyaloglara yer verilmifltir. D Y 13 Metinde öykülemeden çok betimlemeye baflvurulmufltur. Y D 14 Bir hikâyenin ölçülü ve uyakl› yaz›lm›fl biçimidir. D 15 Sözcükler a€›rl›kl› olarak mecaz anlamlar›yla kullan›lm›flt›r. Y 16 Okuyucuda duygu ve heyecan uyand›racak flekilde aç›k bir dil kullan›lm›flt›r. Y 7 Anlat›mca fliirden çok hikâyeye yakındır. D 8 Söz sanatlar›na pek baflvurulmam›flt›r. D 114 COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 290 291 etkinlik Aşağıda soruları cevaplayalım. 3 Konularına göre şiir türlerini yazalım. 1 Türk şiirinde kullanılan ölçü türleri nelerdir? Lirik Didaktik Pastoral Epik Satirik Dramatik Hece ölçüsü Aruz Ölçüsü Serbest Ölçü 4 Aşağıdaki terimleri açıklayalım. Çapraz uyak: Bir dörtlükte I ve III. dizelerin kendi arasında uyaklı olmasıdır. 2 Zihniyeti oluşturan ögeleri yazalım. İnanç sistemi Siyasî yapı Sosyal olaylar Sanata yaklaşım Ekonomik durum Askerî durum Eğitim anlayışı Takti : Bir aruzla yazılmış bir manzu- menin dizlerinin durak yerlerinin belirlenmesidir. Aliterasyon : Şiirde aynı sessizin tekrarlanmasıdır. Asonans : Şiirde aynı seslinin tekrarlanmasıdır. Şimdi Okuma Zamanı 1 Ne doğan güne hükmüm geçer Ve gönül Tanrısına der ki: Ne hâlden anlayan bulunur –Pervam yok verdiğin alemden Ah aklımdan ölümüm geçer Her mihnet kabulüm, yeter ki Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur Gün eksilmesin penceremden 2 Tema: Yaşama isteği Nazım birimi: Serbest Ölçü: Serbest Hele bir düşün ki gözümün nuru Anadan doğunca kürkün var mıydı Şu kadar parayı sana kim verdi Üryan gelmedin mi börkün var mıydı Bazı fukaraya bulma kusuru Torba torba mecidiyen var mıydı Mesti kundurayı sana kim verdi Tükenmez parayı sana kim verdi Nazım Şekli: Koşma Redif: [–u / –yı kim verdi] [var mıydı] [–ün] Kafiye: [–ur / tam kafiye] [–ra / tam kafiye] Ölçü:11'li hece ölçüsü 115 Konu Değerlendirme Testi - 8 292 302 1. Ayn› siyah günefl, ayn› siyah 3. Venedikten gelir teli Ayn› susay›fl, ayn› koflufl, ayn›… Of … hep ayn› fley ayn› fley, ayn› fley Ayn›, ayn›, ayn›, ayn›, ayn› … Ard›ç a€ac›ndan kolu Be Allah’›n sersem kulu fieytan bunun neresinde Bu fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez? Bu fliir afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özelliklerini yans›t›r? A) Serbest fliir gelene€ine uygun yaz›lm›flt›r. A)Satirik B) Ahenk; ölçü ve uyaktan başka, tekrarlarla da sa€lanm›flt›r. B) Didaktik D) Epik C) Lirik E) Pastoral C) ‹mgeye yer verilmemifltir. D) Yaflam›n monotonlu€u üzerinde durulmufltur. E) “Siyah günefl” ifadesi al›fl›lmam›fl bir ba€daflt›rmadır. 4. ‹stanbul’da Bo€aziçi’nde Bir garip Orhan Veli’yim Veli’nin o€luyum Tarifsiz kederler içinde Urumelihisar›’na oturmuflum Oturmufl da bir türkü tutturmuflum Bu fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez? A) Serbest fliir gelene€i ürünüdür. B)Yal›n ve yapmac›ks›z bir söyleyiflle oluflturulmufltur. C) Uyak, redif, ölçü gibi ögelerden yararlanılmıştır. D) Bireysel bir temay› içermektedir. E)Son dizede hem aliterasyona hem asonansa örnek verilmifltir. 2. Hoyratt›r bu akflamüstüleri daima Gün saltanat›yla gitti mi bir defa Yaln›zl›€›m›zla doldurup her yeri Bir renk 盀l›€› içinde bahçemizden Bir el ç›karmaya bafllar bahçemizden Lavanta çiçe€i kokan kederleri 5. Dumanl› da€lar›n ard›ndad›r ova Hoyratt›r bu akflamüstleri daima Kuzular köye iner karard› m› hava Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? Kuyulardan çekilir su kova kova Köpekler yürür çobanlar›n ard› s›ra Bu fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özelliklerini tafl›maktad›r? A) Düz uyak düzenine göre uyaklanm›flt›r. B) Lirik fliirin özelliklerini yans›t›r. C) Tekrarlarla ahenk vurgulanm›flt›r. D)Ölçü, uyak, redif gibi biçimsel ögeler önemsenmifltir. A) Pastoral fliir B) Lirik fliir C) Dramatik fliir D) Epik fliir E) ‹mgelere yer verilmifltir. 116 E) Didaktik fliir COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 6. Duyarak sa€›rlaflt›k, bakarak görmüyoruz. 9. I. Ölçü ve uya€a yer verilmesi Tomurcuk hor elinde, güllere yaz›k oldu. Ahdimize vefa yok, kararda durmuyoruz. Dudaklar kallefl ç›kt›, dillere yaz›k oldu. II. Düz yaz›ya çevrilmeye uygun olması ‹çerik ve söyleyifl aç›s›ndan de€erlendirildi€inde bu fliirin türünün afla€›dakilerden hangisi olduğu söylenebilir? A) Lirik fliir B) Satirik fliir C) Pastoral fliir D) Didaktik fliir III. Ö€reticili€in amaçlanmas› IV. Konuflma diline yak›n bir dil kullan›lmas› V. Olay anlatmaya dayanmas› Yukar›da numaral› özelliklerin hangisi fliir ve manzume için ortakt›r? A) I. D) IV. E) V. sevgi, ayr›l›k gibi temalarla yaz›lan fliirlere ----; k›r, çoban hayat›n› iflleyen fliirlere ise ---- fliir denir. Bu parçada tan›t›lan fliir türü afla€›dakilerden hangisidir? C) III. 10. Savafl, yi€itlik, kahramanl›k temal› fliirlere ----; aflk, türü; aflk, sevgi, hasret, ayr›l›k gibi temalar›n coflkulu bir söyleyiflle anlat›lmas›na dayan›r. Gazel ve koflmalar bu fliir türüne örnek gösterilebilir. Sappho bu türün kurucusu kabul edilir. A) Epik B) II. E) Dramatik fliir 7. Ad›n› eski Yunan’da bir sazdan alan bu fliir B) Lirik D) Didaktik Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir? A) epik – satirik – lirik C) Satirik B) lirik – destans› – pastoral E) Dramatik C) epik – lirik – pastoral D) dramatik – lirik – epik E) epik – dramatik – pastoral 8.(…) Yan›nda koskocaman bir küfeyle bir çocucak Yavafl yavafl geliyorlar. Fakat tesadüfe bak; Çocuk, benim o sabah gördü€üm zavall› yetim… fiu var ki yavruca€›n hali eskisinden elim: C›l›z bacaklar›n›n dizden alt› ç›rç›plak… Bir ince mintan›n alt›nda titriyor donacak! 11. Bu hayattan alacakl›d›r gönlüm. (…) Bu dizeler için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) Bir manzumeden al›nm›flt›r. Ac›ma, kederime cömert; Nefleme, saadetime cimri... Ben; bin günefle bin kez körüm! Bu fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez? A) Didaktik fliir örne€idir. B) Olaylar ölçü ve uyakl› söyleyiflle aktar›lm›flt›r. B) “Ac›, keder / nefle, saadet” gibi ilgilli sözcükler bir arada kullan›lm›flt›r. C) Dizeler istenirse düz yaz›ya çevrilebilir niteliktedir. C) Karamsar bir ruh hâli yans›t›lm›flt›r. D) Anlat›ma duygular kat›lmam›flt›r. D) Söz sanatlar›na yer verilmifltir. E) Konuflma diline yaklaflt›r›lm›fl bir dil kullan›lm›flt›r. E) I. ve IV. dizeler kendi aralar›nda kafiyelidir. 117 Konu Değerlendirme Testi - 9 1. Öldük ölümden bir fleyler umarak 4. Bir büyük bofllukta bozuldu büyü Nas›l hat›rlamazs›n o türküyü Gök parças›, dal demeti, kufl tüyü Al›flt›€›m›z bir fleydi yaflamak Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? 303 314 I. Metin Bir zaman vardı ya kutsal tarih modası Yeni yaptırdığı köşkün büyücek odası Mutlaka eski tasvirler ile süslensin Diye, ressam aratır hayli zaman bir zengin A) Lirik fliire örnektir. B) Ölüm kavram› ele al›nm›flt›r. C) abbba fleklinde uyaklanm›flt›r. D) 11’li hece kal›b›ylâ yaz›lm›flt›r. E) Bir manzum hikayeden al›nm›flt›r. II. Metin ‹flim gücüm budur benim, Gökyüzünü boyar›m, her sabah Hepiniz uykudayken Uyan›r bakars›n›z ki mavi Yukar›da verilen iki metin için afla€›dakilerden hangisi söylenemez? A) I. metin düz yaz›ya çevrilebilecek özelliktedir. B) II. metin fliir, I. metinse bir manzum hikâye örne€idir. C) I. metin ölçülü iken II. metin ölçüsüz yaz›lm›flt›r. D) I. metinde söz oyunlar›na baflvurulmam›fl, II. metinde ise hüsn-i talil sanat› örneklenmifltir. 2. Afla€›daki dizelerin hangisinde didaktik bir E) ‹ki metin de bir öykünün fliirlefltirilmesine örnektir. anlat›m vard›r? A) Bu dünyada en fazla uysallar rahat eder Açgözlülük ederseniz eldeki de gider B) Ölürsem yaz›kt›r sana doymadan Kollar›m boynunda halkalanmadan 5. Afla€›dakilerden hangisinde manzume ile fliir karfl›laflt›rmas›nda bir yanl›fll›k söz konusudur? C) Ak tolgal› beylerbeyi hayk›rd›: “‹lerle!” Bir yaz günü geçtik Tuna’dan, kafilelerle... A)Manzumeler bir olay zincirine dayan›rken fliirde böyle bir durum yoktur. D) Beyaz, hoyrat ›fl›l ›fl›l flamdanlar Sönmeyi unutacakt› içimizde B)Manzumeler duygu yönünden zay›f, fliir ise güçlüdür. E) On kad›n dövse yorulmaz ‹hsan Beyim Bilmez miyim ne tosundur o! C) Manzumeler biçim yönünden kesin kurallarla s›n›rland›r›l›r, fliir ise özgürdür. D)Manzumeler ö€reticili€i amaç edinirken fliir estetik hazz› amaçlar. E)Manzumeler toplumsal, fliirler bireysel içerik tafl›r. 6. Bast›€›n yerleri “toprak” diyerek geçme, tan›! 3. Okutmal› o€lan› k›z› Budur âlimin son sözü ‹lme irfana aç›lmal› gözü Kitap beyne, kalem ele gerek Yukar›daki fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özelliklerini tafl›maktad›r? A) Satirik fliir B) Lirik fliir C) Didaktik fliir D) Pastoral fliir Düflün alt›ndaki binlerce kefensiz yatan› Sen flehit o€lusun,incitme, yaz›kt›r atan› Verme dünyalar› alsan da bu cennet vatan› Bu dizeler, içerik ve üslupça afla€›daki fliir türlerinden hangilerinin özelliklerini yans›t›r niteliktedir? A) Epik – Didaktik B) Lirik – Dramatik C) Lirik – Pastoral D) Epik – Dramatik E) Dramatik fliir 118 E) Satirik – Didaktik COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 7. Elman›n yar›s› sen yar›s› ben 10. Doktor dedi kalp damar›n t›kanm›fl Günümüz gecemiz evimiz bark›m›z bir Mutluluk bir çimendir bast›€›n yerde biter Yaln›zl›k gitti€in yoldan gelir. Geçen y›l kurbanda et yemifltim ya Mideniz maflallah güzel beslenmifl ‹ki sene önce süt içmifltim ya Bu fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özelliklerini tafl›maktad›r? Bu fliir afla€›daki fliir türlerinden hangisini özelliklerini tafl›maktad›r? A)Lirik B) Didakdik D) Satirik C) Epik A)Satirik E) Pastoral B) Lirik D) Pastoral C) Epik E) Didaktik 11. Küçücük bir yuvam›z olacakt› 8. Afla€›daki dizelerden hangisi farkl› bir fliir türüne örnektir? Kutu kutu sak›z gibi odalar Pencereden taflacak gülüfller A) Köfle bafl›n› tutan leylak kokusu Yakam› b›rak da gideyim Bir yuvam›z olacakt› B) Benim yârim hem sultand›r hem han’d›r Mal›m yoksa, tatl› can›m kurband›r. Kör olas› mesafeler girmeyecekti aram›za O€lumuzun ad› Tayfun C) Mevlam güzelli€i hep sana vermifl Seni gören baflkas›n› dener mi? K›z›m›z›n Türkan Bir yuvam›z olacakt›. D) Helal durur iken harama kaçma Do€ru duvar y›k›lmaz demedim mi? Yukar›daki fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez? Mesafeler E) Ayr›l›rken sen, dal›ndan kopmufl yaprak; Ben, yapraks›z kalm›fl bir dal A) Mutlu bir yuva özlemi dile getirilmifltir. B) Söz sanatlar›na yer verilmemifltir. C) Serbest tarzda yaz›lm›fl bir fliir örne€idir. D) Tekrarlarla ahenk sa€lanmaya çal›fl›lm›flt›r. E) Lirik fliire örnektir. 9. Su bafl›nda durmufluz Ç›nar, ben, kedi, günefl bir de ömrümüz Su serin 12. Sürahide, ›fl›l ›fl›l, içilecek su Ç›nar ulu, Deniz kokusu, toprak kokusu, çiçek kokusu Ben fliir yaz›yorum Yüzüme vuran ›fl›k, kula€›ma gelen ses Kedi uyukluyor. Ah bütün sevdiklerim, her fley herkes… Günefl s›cak Anl›yorum birbirinden mukaddes Çok flükür yafl›yoruz Al›p verdi€im her nefes Suyun flavk› vuruyor bize Bu fliirin temas› afla€›dakilerden hangisidir? Bu fliirde ele al›nan konu afla€›dakilerden hangisidir? A) Yaflama sevinci B) Do€a sevgisi A) Tabiat sevgisi B) Yaflama sevinci C) Huzuru aray›fl D) Özgürlük C) ‹nsana verilen de€er D) Kanaatkârl›k E) Do€a ile insan›n dostlu€u 119 E) Yaflam›n anlam› Benim Sayfam 120 121