Ferula mervynii - Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
Transkript
Ferula mervynii - Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR KORUMA EYLEM PLANI 2016 - 2020 HAZIRLAYANLAR Mustafa TEL Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Dr. Ümit SUBAŞI Grafik Tasarım Eda YILDIZ İLETİŞİM BİLGİLERİ T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Beştepe Mahallesi Alparslan Türkeş Caddesi No: 71 Tel: 0 312 207 50 00 ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Ömer nasuhi bilmen mah. Kombina cad. Orman bölge müdürlüğü kampüsü 25050 Merkez-Yakutiye / Erzurum Tel: 0 442 233 68 23 erzurum@ormansu.gov.tr AK-TEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. 1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA Tel :(0 312) 472 40 17 aktel1@aktel1.com 0532 333 87 39 www.aktel1.com 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu Gereği Telif Hakları Konusunda Yasal Uyarı: Tür Eylem Planı'nın ve eklerinin, isim hakları, içeriği, şablonu, tasarımı ve içindeki tüm dokümanlara ait hakları saklıdır. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan hiçbir doküman, sayfa, grafik, tablo, şekil, fotoğraf, tasarım unsuru ve diğer unsurlar izin alınmaksızın kopyalanamaz, başka yere taşınamaz, alıntı yapılamaz, internet üzerinden veya her ne şekilde olursa olsun yayınlanamaz ve kullanılamaz (arama motorlarının dizinleri için kullandıkları geçici bellek kayıtlarından alınmış olsalar dahi) Kullanıcılar; Tür Eylem Planı'nın telif hakkı konusunda Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın tüm talep ve açıklamalarını kabul ettiklerini beyan ve taahhüt ederler. Hakları saklı tutulmuş bu Tür Eylem Planı'nın ve ekleri; sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın muvafakati olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz, başka bir yerde kullanılamaz. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan tüm dokümanların, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın önceden verilmiş açık muvafakati olmaksızın başka bir raporda, akademik makale, eser yada medyalara kopyalanamaz. ÖNSÖZ Ülkemiz zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Bakanlığımızın temel vazifelerinden biri de biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır.Ülkemize özgü türlerimizin belirlenmesi ve korunmasına yönelik çalışmaları yapmak, nesli tehlike altına düşmüş, düşebilecek türlerin korunmasına yönelik eylem planlarını hazırlanmak Genel Müdürlüğümüzün görevleri arasındadır. 2-4 Şubat 2014 tarihlerinde Genel Müdürlüğümüzün organizasyonunda ilgili kamu kurumları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşlarından uzmanların katılımı ile yapılan Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Stratejisi Eylem Planı Çalıştayında ülkemizde bulunan bitki ve hayvan türlerinden 200-250 arası türün ülkemizde varlıklarını koruyabilmesi için özel koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Genel Müdürlüğümüz de 2023 hedefleri arasında bu türlerden en az 100’ü için eylem planı yaptırarak özel koruma tedbirlerini uygulamayı hedeflemektedir. Bu kapsamda endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Ferula mervynii (Kerkür)’nin, Erzurum İli sınırları içinde araştırılması, türün korunması ve alternatif üretim alanlarının tespiti için 2015 yılında Tür Eylem Planı hazırlanmıştır. Bu plan çerçevesinde Ferula mervynii (Kerkür) için 2015-2020 yıllarını kapsayan bir uygulama planı ortaya konmuştur. Literatür araştırmaları ve yapılan arazi çalışmaları neticesinde Ferula mervynii (Kerkür) için işbirliği yapılacak kişi ve kurum/kuruluşlar tespit edilerek toplantılar düzenlenmiş ve türü geleceğe taşıyabilmek için atılması gereken adımlar bu çalışma ile bir araya getirilmiştir. Hazırlanan “Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Eylem Planı”nın biyolojik çeşitliliğimizi korumak adına gerekli katkıyı yapması umuduyla planı hazırlayanlara özverili çalışmaları sebebiyle teşekkür ederim. Nurettin TAŞ Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü i ÖNSÖZ Biyolojik çeşitlilik bir ülkenin biyolojik zenginliğidir. Ülkemiz hem tür, hem genetik hem de ekosistem açısından zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Türkiye, sahip olduğu ekosistem ve habitat özelliğiyle biyolojik çeşitlilik açısından küçük bir kıta özelliği göstermektedir. Dünya üzerinde 1,7 milyondan fazla bitki ve hayvan türünün tanımlandığı bilinmektedir. Maalesef, son yüzyılda bu türlerin sayısı tarihte görülmemiş bir hızla azalmaya başlamıştır. 1970’ten beri dünya üzerindeki bilinen türlerin yüzde 30’u yok olmuştur. Biyolojik çeşitliliğin azalması insanlığın günümüzde karşılaştığı en ciddi küresel çevre tehditlerinden biri olarak tanımlanmaktadır. İnsanın çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda tür kayıplarının daha önceki dönemlere kıyasla daha da hızlandığı görülmektedir. Biyolojik çeşitlilikteki bu hızlı azalma halen yeryüzünün canlı kaynaklarından sağlamakta olduğumuz ekolojik, ekonomik, manevi ve kültürel kazançları tehdit etmektedir. Unutmayalım ki biyolojik çeşitlilik bizlere bırakılan bir emanettir. İnsanoğlu kadar her canlı da yaşama hakkına sahiptir. Ulusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalar çerçevesinde korumakla yükümlü olduğumuz türlerin izlenmesi ve korunma esaslarının belirlenmesi büyük önem arz etmektedir. Bu çerçevede Bakanlığımız, ülkemiz biyolojik çeşitlilik envanterinin oluşturulması konusunda başta kamu kurumları olmak üzere, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve ilgili birimlerle koordineli bir şekilde çalışmaktadır. Bu maksada yönelik olarak hazırlanan 16.03.2012 tarihli ‘’Tür İzleme ve Koruma Genelgesi’’ doğrultusunda ülkemi zde biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştır. Bu amaçla ülkemize özgü endemik, nesli tehlike altında bulunan türlerin korunmalarına yönelik ‘’Tür Koruma Eylem Planları’’ nın hazırlanması gerekli görülmüştür. Bu amaçla “Ferula mervynii (Kerkür) Tür Eylem Planı’’ projesi kapsamında; endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan “Ferula mervynii (Kerkür)” türünün Erzurum ili genelindeki yaşam alanlarının korunmasına temel olacak araştırmaların yapılması sağlanmıştır. Biyolojik çeşitlilik bilincini artırmaya yönelik bu projenin hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Ahmet AKKİPRİK Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Doğa Koruma ve Milli Parklar) 13.Bölge Müdürü ii TEŞEKKÜR Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planının hazırlanmasında, TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürü Ahmet AKKİPRİK’e Bölge Müdür Yardımcısı Mustafa ŞENTÜRK’e, Erzurum Şube Müdürü Vekili Oğuzhan ŞAHİNOĞLU’na Doğa Koruma ve Sulak Alan Şube Müdürü Mesut KARASU’ya, Orman Yüksek Mühendisi Nurdan KAKŞİ’ye, Biyolog Esra KESKİN UZEL’e, Tekniker M.Mustafa TOPALOĞLUNA, Orman Muhafaza Memuru Hasan BALAT’a, projenin her aşamasında bilgileriyle desteklerini sunan proje danışmanız Prof.Dr. Eyüp BAĞCI’ya ve Proje Botanik uzmanımız Dr. Ümit SUBAŞI’ya ayrıca şirket bünyesinde çalışan destek personellerimiz Ercan VELDET (CBS Uzmanı)’e projenin bu zamanlara kadar gelmesinde koordinasyonu sağlayan koordinatörümüz Mustafa TEL’e ve Ak-Tel Mühendislik Eğitim Turizm Gıda Sanayi ve Ticaret LTD. ŞTİ. çalışanlarına, proje kapsamında yardımlarını esirgemeyen diğer kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. iii COĞRAFİ KAPSAM Çalışma alanı; Kerkür (Ferula mervynii) türünün Erzurum İlindeki tüm yaşam alanlarını kapsamaktadır. iv PROJE EKİBİ Mustafa TEL (Proje Koordinatörü) Prof.Dr. Eyüp BAĞCI (Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Proje Danışmanı) Dr. Ümit SUBAŞI (Botanik Uzmanı) DESTEK PERSONEL Muharrem YILMAZ (Kamu Yöneticisi) Ercan VELDET (Çevre Mühendisi, CBS Uzmanı) Haydar KARACAN (Yük. Su Ürünleri Mühendisi) Oya ORBAY (Biyolog) Tolga ÇETİNKAYA (Biyolog) v PROJE KÜNYESİ PROJE SAHİBİNİN ADI ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ ADRESİ Ömer Nasuhi Bilmen Mah. Kombina Cad. Orman Bölge Müd. Kampüsü 25050 merkez - YAKUTİYE / ERZURUM TELEFON FAKS E-POSTA İHALE KAYIT NUMARISI 2015/39437 BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ 07 MAYIS 2015 03 EKİM 2015 (150 GÜN) PROJENİN ADI ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR EYLEM PLANI PROJENİN YERİ vi TEL : 4422336823 FAKS : 4422352433 erzurum@ormansu.gov.tr ERZURUM İLİ RAPORU HAZIRLAY AN KURULUŞUN ADI AK-TEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. RAPORU HAZIRLAYAN 1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA KURULUŞUN ADRESİ, TELEFON Tel :(0 312) 472 40 17 FAKS Faks :(0 312) 472 61 39 E-POSTA e-posta: aktel1@aktel1.com MOBİL GSM: 0532 333 87 39 WEB www.aktel1.com İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1 1. TÜRÜ TANIYALIM ............................................................................................................... 3 1.1 Hakkında Genel Bilgiler......................................................................................................... 3 1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi ........................................................................................................ 3 1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi .......................................................................................... 3 1.1.3. Ferula Cinsinin Özellikleri ................................................................................................ 4 1.1.4. Türkiye’nin Ferula Türleri................................................................................................. 5 1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri.............................................................. 7 1.1.6..Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi ...................................................................... 10 1.1.7..Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi ) ...................................... 11 1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi ..................................................................................................... 17 1.2. Dünyadaki Durumu ............................................................................................................... 18 1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu .......................................................... 18 1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Alanına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri ........... 19 1.3.2. Yaşam Alanı ....................................................................................................................... 20 1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu ................................................................. 22 1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu .................................................... 23 2. TÜR VE YAŞAM ALANINA YÖNELİK TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER 23 2.1.Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler .......................................................................... 25 2.2. Bitki Çeşitliğine Yönelik Tehditler ....................................................................................... 26 2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı ...................................................................................................... 27 3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER .............................. 28 4. HEDEFLER ............................................................................................................................. 29 4.1. İdeal Hedef ............................................................................................................................ 29 4.2. Faaliyet Hedefleri .................................................................................................................. 30 5.FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI ........................................................................ 31 6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI .......................................................................... 38 7. KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 41 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970) ...........................................2 Şekil 2. Ferula mervynii Morfoloji ............................................................................................................8 Şekil 3. F. mervynii’ nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin) ......................................................20 Şekil 4. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı ...............................................38 Şekil 5. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları ....................................39 FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm............................................................................................12 Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(1) ................................................................................13 Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(2) ................................................................................13 Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1) ..............................................................................14 Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (2) ..............................................................................14 Fotoğraf 6. Ferula mervynii’ ye Ait Dip Yaprak Yapısı(1) ......................................................................15 Fotoğraf 7. Ferula mervynii’ ye Ait Dip Yaprak Yapısı(2) ......................................................................15 Fotoğraf 8. Ferula mervynii’ ye Ait Gövde (Okrea) Görünümü .............................................................16 Fotoğraf 9. Ferula mervynii’ ye Kök Görünümü ....................................................................................16 Fotoğraf 10. Ferula mervynii’ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(1) ...........................................................17 Fotoğraf 11. Ferula mervynii’ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(2) ...........................................................17 Fotoğraf 12. Habitat Görünümü(1)............................................................................................................21 Fotoğraf 13. Habitat Görünümü(2)............................................................................................................21 Fotoğraf 14. Ferula mervynii’nin Artvin – Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu .............................................22 Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzurum – Uzundere) Uydu Görünümü ..............................23 Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1). .......................24 Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2) ........................24 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Ferula Taksonlarınm Endemizın Ve IUCN Kategorilerinin Karşılaştınlması ................................6 Tablo 2. Ferula mervynii’ nin Fenoloji Takvimi .......................................................................................11 Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası ..................................................19 Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi .......................25 Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler ......................................................................29 Tablo 6. Ferula mervynii Bitkisinin Tür Eylem Koruma Planı İdeal Hedefi ............................................29 Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri ......................................30 Tablo 8. Ferula mervynii Tür Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı .....................................40 viii KISALTMALAR BERN :Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması CITES :Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme CR :Critically Endangered(Kritik olarak tehlike altında) EN :Endangered(Tehlikede) EW :Extinct in the Wild(Doğada tükenmiş) IUCN :Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği LC :Az Tehdit Altında R :Rare (Nadir) Red Data Book of Turkish Plant : Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı UNEP : Birleşmiş Milletler Çevre Programı ve ark. : Ve Arkadaşları VU : Zarar görebilir WRI : Dünya Kaynakları Enstitüsü WWF : World Wildlife Fund (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) ix YÖNETİCİ ÖZETİ Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren tüm türlerin nesillerinin devamlılığı için biyolojik çeşitliliği meydana getiren unsurların bütüncül olarak değerlendirilmesiyle oluşturulan strateji doğrultusunda yapılan korumaya yönelik eylemlerin tamamı Tür koruma olarak ifade edilmektedir. Türün doğal yaşam alanında sürdürülebilir popülasyonlarının sağlanmasına yönelik olarak; türün biyolojik ve ekolojik ihtiyaçlarını ve koruma ve yararlanma ilkelerini tanımlayarak alandaki insan faaliyetlerinin ekonomik, kültürel ve sosyal boyutlarını düzenleyen plan ise Tür Eylem Planı olarak ifade edilmektedir. Ülkemizin biyolojik çeşitliliğinin zenginliği diğer ülke hatta bazı kıta biyoçeşitliliği ile karşılaştırılacak olursa ne kadar zengin olduğu bilinen bir gerçektir. Buna karşılık, son yıllarda sürdürülebilir kalkınmanın önemli ayaklarından birini oluşturan biyolojik zenginliğimizin çok kırılgan bir noktada olması ise çok az bilinen bir durumdur. Bu kadar zengin biyoçeşitlilik yanında önemli olan en ciddi konu, ülkemizde bazı türlerin neslinin tehdit ve tehlike altında olması, düşük birey ve popülasyon seviyeleri nedeniyle türün hayatını sürdürebilme zorluğudur. Ülkemizdeki bitki türlerinin hemen hemen 3’te birinin endemik olması ve bunlardan bir kısmının lokal popülasyonlaraa sahip olması, değişen ve gelişen Türkiye’ de ekolojik ve topoğrafik yapıların uğradığı değişiklikler de türlerin yok olma oranını artırmakta ve bunların korunma yükümlüğünü tüm vatandaş ve devlet kurumlarına zorunlu kılmaktadır. Bu amaçla, başlatılan tür eylem koruma planları ülkemizdeki bu türlerin korunmasını bilimsel temeller çerçevesinde tek bir kurumun değil de belli bir koordinasyonla paydaş kurumlarla sürdürülebilir korumayı hedeflemektedir. Model bir örnek çalışma olarak dünyada sadece Erzurum–Uzundere ve Artvin-Yusufeli ilçe lerinden bilinen ve IUCN (2001) kategorisine göre; CR (Critically Endangered/Kritik Tehkilede) seviyede tehlike altında olan Ferula mervynii (Kerkür) bitkisi gibi Korunma zorunluluğu olan türlerle ilgili olarak kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisinde olması ülkemizin doğal zenginliğinin korunması bakımından büyük önem arzetmektedir. x GİRİŞ Ferula mervynii (Sağıroğlu & Duman) 2007 yılında Kuzeydoğu Anadolu’dan ayrı bir bir tür adıyla tanımlanmış ve uluslararası bir dergide yeni tür olarak yayınlanmıştır. Türün tip lokaliteleri Türkiye Florası’ndaki grid sisteme göre A8 olarak Artvin ve Erzurum olarak belirtilmektedir. Tür Ferula cinsi içerisinde Güney Anadolu’da yayılış gösteren Ferula coskunii’ ye benzerlik göstermekle beraber genel görünüşü, dip yaprakları, çiçeklenme şekli ve merikarp özellikleri bakımından farklılıklar göstermektedir. Bir ülkenin florasının zenginliği, o ülkede yetişen türlerin sayısı ile, ilginçliği ise bitkilerin yayılışı ve çeşitli vejetasyon tiplerine sahip olması ile ölçülebilir. Ülkemiz, üzerinde barındırdığı bitkiler açısından dünyada zengin ve ilginç ülkeler arasında yer alır. Bu zenginlik ve ilginçlik çeşitli iklim tiplerinin etkisi altında olması, coğrafik durumu, jeolojik yapısı, değişik topoğrafik yapılara ve toprak gruplarına sahip olması ve üç farklı fitocoğrafik bölgenin birleştiği yerde olmasından kaynaklanır (Davis & Hedge, 1975). Türkiye kuzey yarıkürede yer alan ülkeler arasında floristik açıdan önemli bir yere sahiptir. Türkiye’nin bu kadar çeşitliliğe sahip olmasının başlıca nedenleri olarak; Avrupa’nın nispeten az engebeli topografik yapısına göre Türkiye’nin sahip olduğu oldukça fazla sayıdaki dağlık kesimlerinden, vadilerinden ve bu vadilerin barındırdığı mikroklimalarının etkisinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca, Türkiye, Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa -Sibirya gibi üç farklı bitki coğrafyası bölgesinin kesiştiği alanda bulunur (Şekil 1); Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının arasında köprü oluşturur ve her üç kıta arasında karşılıklı bitki göçleri ile çeşitliliğini artırır. İklimsel, topografik, jeolojik ve edafik çeşitliliğe s ahiptir. Ayrıca Anadolu toprakları tarımın ilk yapılmaya başlandığı bölgelerden biridir ve buğday, arpa, çavdar, nohut ve mercimek gibi birçok tarım bitkisinin gen merkezidir (Davis & Hedge, 1975). Bu özellikler Türkiye’yi ve biyoçeşitliliğini önemli kılmaktadır. Ülkemiz sahip olduğu biyolojik kaynakların değerinin bilincinde olarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve devamlılığının sağlanarak insanlık yararına kullanılması adına yürütülen uluslararası süreçlerin yakın takipçisi olmuştur. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi başta olmak üzere birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taraf olmuş Türkiye, doğal biyoçeşitliliğimizin korunması noktasında son yıllarda ciddi çabalar göstermektedir. Belirlenen amaçlara ulaşmak için kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisine girmesinin sağlanması hedeflenmektedir. Tedbir alınması zorunluluk arz eden türler kısa, orta ve uzun vadeler düşünülerek önceliklendirilmiş ve bunların korunması için uygulanması gereken yöntemler paydaş kuruluşlarla birlikte tanımlanmıştır 1 Bu türün ait olduğu Ferula cinsi Apiaceae familyası içinde 3. Büyük cins olup, dünya üzerinde 180-185 türle temsil edilmektedir (Pimenov & Leonov, 2004). Ferula mervynii, Dünyada sadece Artvin ve Erzuruma ait küçük popülasyonlardan kaydı bulunması nedeniyle IUCN (2001) kategorilerine göre EN (Endangered B1 a- Tehlike atında) olarak sınıflandırılmış, fakat CR (Critically Endangered B2 – Kritik olarak tehlike altında) kategoroisinde değerlendirilmesi önerilmiştir (Sağıroğlu ve Duman, 2007). Türle ilgili yapılan literatür araştırmaları ve arazi çalışmaları sonucunda Artvin ve Erzurum’dan 2-3 lokaliteden kayıt verilen türün bu popülasyonlarının da bir kısmının yok olduğu saptanmıştır. Bölgede projelendirilmiş ve yapımı devam eden baraj projeleri bu populasyonların yok edilmesinde birinci tehdit ve tehlike olarak görülmektedir. Türün böyle sınıflandırılmasının en önemli sebepleri olarak, türün yayılış alanın gittikçe azalması ve bu popülasyonlardaki olgun birey sayısının ciddi azalışın olması ve bu durumun bu proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları sırasında da tespit edilmesi bitkinin ciddi tehdit altında olduğunu ve korunmaya ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. Şekil 1: Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970)’ e ; Anadolu Diyagonali (Çaprazı); Grid Sistem (http://www.dkm.org.tr/anadolu-caprazi/anadolu-caprazi-nedir.php)) 2 1. TÜRÜ TANIYALIM 1.1. Hakkında Genel Bilgiler Literatürde Ferula isminin ilk kullanılışı Linne ile başlar. Linne ilk olarak Ferula communis'i isimlendirmiştir. Ferula türleri Anadolu' da genel olarak Çaşır, Çakşır otu olarak isimlendirilmektedir. Ferula cinsine ait bazı türler Umbelliferae familyasının bazı cinsleri ile karıştırılmaktadır (Thapsia, Foeniculum). Doğu Anadolu bölgemizde de Ferula türleri, Prangos (P. pabularia Llndl., P. paltyclaena Boiss., P. ferulacea Boiss.) ve bazı Ferulago türleri (F. asparagifolia Boiss., F. longistylis Boiss.) ile Seseli andronakii Woron türü çaşır veya çakşır otu olarak bilinmektedir. Van ve çevresinde Ferula türlerine (F. orientalis, R hausknechtii) beliz adı verilmektedir. Anadolu'nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine değişik isimler verilmektedir. Bunların başlıcaları çağşır, çanşur, hiltik, bitik, asa otu (Silifke), helizan, kerkür, siyabo, kasın (Sivas- F. szowitsiana )’dır. 1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi Kingdom (Alem) : Plantae Division (Bölüm) : Magnoliophyta Class (Sınıf) : Magnoliopsida Subclass (Altsınıf) : Rosidae Order (Takım) : Apiales Family (Aile) : Apiaceae Genus (Cins) : Ferula Species (Tür) : Ferula mervynii Sagiroglu & H.Duman 1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi Apiaceae familyası üyeleri genellikle internodlarda içi dolu ve kuvvetli gövdeye sahip otsu bitkilerdir. Bitkiler sukkulent yada değildir. Yapraklar tabanda rozet şeklinde; gövdede almaçlı dizilmiş; tabanda yaprak kını bulunur; basit ya da bileşik bazen peltattır, bileşik olduğunda ternat, pinnat, bipinnat ya da çok pinnat bazen de palmat; yaprak kenarı düz, parçalı, dikenli olabilir; stipul bulunmaz; yaprak büyüklüğü değişkendir; damarlanma pinnat, palmat ya da paraleldir. Genellikle birleşik umbel, basit umbel nadiren simöz çiçek durumları 3 görülür. Çiçek durumunda 3 brakte vardır ya da yoktur. Çiçekler genellikle brakteollü; brakteoller küçüktür. Bitkiler genellikle hermafrodittir, andromonoik, poligam ya da dioik olabilir. Kaliks indirgenmiş; indirgenmemişse serbest ya da birleşik, kesinlikle kaliks tüpü oluşturmaz, sepal 5, çok küçük. Korolla serbest; petal 5; beyaz, sarı, pembe ya da eflatun; nadiren petalsizdir. Stamen 5, perianttan bağımsız, sepallerle karşılıklı dizilir, fertil, tomurcukta içe dönüktür. Ovaryum alt durumlu (1-)2 bölmelidir. Stilus 2, tabanı genişleyip stilopodyum oluşturmuştur. Plesantasyon axillar ya da apikaldir. Ovül her bölmede 1 ya da 2 tanedir. Meyve kuru, 2 merikarplı şizokarptır. Her merikarp 1 tohumludur; merikarpların iç yüzleri birbirine bakar; arada birbirine bağlayan karpofor bulunur; dış yüz ise 5 birincil sırtlı, nadiren 4 ikincil sırt da bulunur. Sırtlar arasında vitta (yağ kanalları) bulunur. Tohumlarda yağlı endosperm bulunur (Pimenov and Leonov, 2004; Davis, 1972). Apiaceae familyasındaki bitkiler genellikle kendilerine has bir kokuya sahiptirler, buna neden taşıdıkları uçucu yağ, reçine zamk veya müsilaj karışımlarıdır. Bu karışımlar bitkinin özellikle meyve, petiol, gövde, yaprak ve köklerinde yer alan salgı kanallarında bulunur. Apiaceae familyasında Conium maculatum L., ve Aethusa cynapium L. gibi pek çok zehirli tür bulunurken, Petroselinium crispum (Miller)A.W. Hill., Daucus carota L., Apium graveolens L., Pastinaca sativa L., Foeniculum vulgare Miller, Pimpinella anisum L., Anethum graveolens L., Coriandrum sativum L. ve Carum carvi L. gibi türleri sebze, şifalı bitki ve baharat olarak değerlendirilir. Dorema ammoniacum D. Don. ve Aegopadium podagraria L. gibi bazı türlerde uzun süre şifalı bitki olarak kullanılmıştır. 1.1.3. Ferula L. Cinsinin Özellikleri Yurdumuzda 23 tür ve dört alt tür ile temsil edilen Ferula cinsi bitkileri otsu, çok yıllık, monokarpik veya polikarpik, çoğunlukla soğan (Allium) gibi kokan bitkilerdir. Kazık kök kuvvetli olup, odunsudur. Gövde dallanması, alternat, karşılıklı veya vertisillat olup, gövde tabanı lifsi artık kınlarla örtülüdür. Gövde 0.2-10 cm çapında, (20-)50-250(-500) cm uzunluğunda, genellikle sağlam yapılı, dik, silindirik, genellikle belirgin oluklu, yeşilimsimumsu veya menekşe renktedir. Tabanda bulunan alt gövde yapraklarının ayası genellikle triangular-ovat, yaprak sapı genişleyerek gövdeyi sarıcı, tüylü ya da tüysüz, yaprak sapının kınsız kısmı 0-50 cm; yaprak ayaları 3-7 pinnat, yaprak segmentleri ovat-oblong, filiformsetaseous ile linear arasında değişmekte, segmentler 1-70 mm, tüylü ya da tüysüz, uçları akutakuminat, segment lopları bazen 1-2 pinnatisekttir. Üst gövde yaprakları kınlı olup 4 oblong-ovat ile lanseolat arasında değişmektedir; daha yukarılarda giderek küçülmektedir. Kınlar çok iyi gelişmiş, genellikle derimsi, gövdeyi sarıcıdır. Çiçek durumu panikulatkorimboz, çiçekler genellikle hermafrodit, bazen yan umbellerde erkek organlar gelişmiştir. Dallanma seyrek veya sık, tabana yakın veya uzaktır. Merkezi umbellalar verimli, saplı veya sapsız, raylar genellikle dik yükselicidir. Yan umbellalar genellikle verimsiz, uzun saplı olup bazen yan umbel yoktur. Umbellulalar 6-55 çiçekli, olgun meyve sapı 1-20mm’dir. Brakteler yoktur. Brakteoller birkaç tane çok küçük, tüylü veya tüysüz, dökülücü bazen yoktur. Sepaller körelmiş veya yoktur. Petaller genellikle sarı renkte, tüysüz veya nadiren tüylüdür. Merikarplar; sırtta basık şekilde yassılaşmış, eliptik-oblong ile ovat-obovat arasında değişmekte, 5-20 x 3-15 mm, olgunlaştığında kahverengiden kremsi renge kadar değişiklik gösterirler. Sırttaki kanatlar genellikle filiform, yan taraftakiler 0.3-4 mm genişliğindedir. Merikarplar stilopodyuma yakın tarafta şişkin veya değil, kommisural yüzeyleri genellikle düz, nadiren asperousdur. Stilus kalıcı veya dökülücü olup genellikle başcıklı; stilopodyum konikal veya terete; reçine kanalları belirgin veya değil, sırt kısımdaki her valekulada 1-6, kommisuralda ise 2-10 reçine kanallıdır. Kommissural taraftaki reçine kanalları karpofora yakın veya uzaktır. Karpofor tabanda iki yarıklıdır. Tohum yüzeyi düz veya az konkavdır (Peşmen, 1972; Sağıroğlu, 2004; Menglan and Watson, 2005). Ferula isminin ilk kullanılışı Linne (1753) ile başlar. Linne, ilk olarak Ferula communis’i isimlendirmiştir (Baytop, 1977). Linne’den sonra ilk ciddi araştırmayı Boissier (Boissier, 1872) yapmıştır; çalışmasını ‘Flora Orientalis’ adlı eserde toplamıştır. Boissier, bu eserde tüm Ferula türlerini üç seksiyon altında toplamıştır; bu seksiyonlarda toplam 29 tür belirtmiştir. Boissier, 1888’de, yayınladığı ek cilttekilerle beraber toplam 30 tür vermiştir. Boissier, bu seksiyonları yaparken merikarplardaki vittae sayıları ve petallerin şeklini temel almıştır. 1.1.4. Türkiye’nin Ferula türleri Ferula cinsi yurdumuzda Doğu Anadolu, orta Anadolu, Güney ve Güneydoğu Anadolu ile Doğu Akdeniz de çokça yetişmektedir. Ortalama yükseklikleri 2 metreyi bulan sarı renkli çiçekleri olan otsu bir şifalı bitkidir. Anadolu’nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine değişik isimler verilmektedir. Ferula drogları, geçmişte insanlar tarafından çok değişik amaçlarla kullanılmıştır. Günümüzde de çeşitli şekillerde kullanıldığı görülmektedir. “çakşır”, Türkiye’deki Ferula cinsinin revizyonu ile ilgili çalışmada (Sağıroğlu, 2005), Ferula cinsi yeni tanımlanan türler de dahil edilerek altcins ve seksiyonlara ayrılmıştır. Sağıroğlu (2005), cinsin ülkemizde 23 tür ve dört alt tür olmak üzere 27 taksonla temsil 5 edildiğini belirtmiş; bunların ülkemizdeki yayılışlarını göstermiştir. Bu çalışma ile Türkiye Florasındaki dokuz endemik taksona sekiz endemik takson daha ekleyerek 17 endemik taksonu olan (%62.9) bir cins durumuna getirilmiştir (Sağıroğlu, 2005). Tablo 1.’de ülkemizde yayılışa sahip Ferula taksonlarının endemizm durumları ve IUCN kategorileri literatür verileriyle sunulmuştur. Bu tabloya göre 10 Ferula taksonu CR ve 5 taksonda EN kategorisinde tehdit ve tehlike altındadır. Tablo 1. Ferula taksonlarınm endemizın ve IUCN kategorilerinin karşılaştınlması (Sağıroğlu, 2005). Endemizm Tehlike kategorisi Taksonlar Sağıroğlu (2005)’e göre RED data Book’a göre Sağıroğlu (2005)’e göre LC Endemik Endemik CR Endemik CR Endemik CR 1 F. szowitsiana 2 F. drudeana 3 F. cosk:unii sp. nov. 4 F. mervynii sp.nov. 5 F.communis VU 7 F. tingitana LC 8 F. duranii sp. nov. 9 F. lycia 10 F. hermonis 11 F. anatolica 12 F. orientalis subsp. orientalis 13 F. orientalis subsp. ingolensis 14 F. brevipedicellata 15 F. halophila 16 F. rigidula subsp. rigidula 17 F. rigidula subsp. rupestris 18 F. parva 19 F. tenuissima 20 21 6 Türkiye Florasına (Davis, 1972)’e göre Endemik Endemik Endemik Endemik Endemik LR(cd) VU VU CR DD CR LC Endemik Endemik Endemik CR Endemik EN Endemik VU EN LC VU Endemik Endemik VU Endemik Endemik EN VU F. haussknechtii F. pesmenii subsp. nov. pesmenü CR Endemik EN 22 F. pesmenii subsp. hadimensis 23 F. elaeochytris 24 F. longipedunculata 25 26 27 F. amanicola F. huber -morathü F. caspica Endemik CR LC Endemik Endemik EN CR Endemik Endemik EN CR Endemik Endemik EN EN - - VU VU 1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri Diğer Ferula Türlerinden kolayca ayrılan belirgin bir tür olan F. mervynii görünüş olarak F. coskunii' ye benzer. Polikarpik, çok yıllık, kök silindirik-dikdörtgenimsi, 0.5-2 cm genişliğinde, kök bazen 2 gövdeli. Gövde tabanında ipliksi yaprak sapı kalıntıları mevcut, 1-3 cm, gövde silindirik, 30-90 (-130) cm, tabanda 1,5-6 mm çapında, tüysüz. Taban yaprakları triangular-ovat, 10-20 x 6-15 cm, tüysüz, kınsız yaprak sapı 1-3 cm; yaprak ayası 3-4 pinnat, son segmentler linear, 5-25 x 0,5-2 mm, gövde yaprak lopları daha uzun, uçları akut-mukronat. Bütün kınlar zarımsı yapıda, tüysüz, oluklu, hafifçe şişkin, hafifçe mavimsi yeşil, linear-lanseolat, 4-10 x 0,2-0,5 cm; alt ve orta kısımdaki kınlar gövdeyi sarıcı; üst taraftaki kınlar gövdeyi yarı sarıcı. Çiçeklenme durumu çok seyrek panikulat-kompound, genellikle yan umbeller yok varsa merkezi umbel 2 cm uzunluğunda; ray'lar 4-11 tane, 2-8 cm, eşit değil, yükselici; umbellulalardaki çiçek sayısı 20-55 tane, olgun meyve sapı 5-15 mm, eşit değil. Brakteol genellikle yok, nadiren 2-4, 1-2 mm, linear-lanseolat, tüysüz, dökülücü. Sepaller tamamen körelmiş. Petaller koyu sarı renkte, 1-1,5 mm, tüysüz, uçtan içe kıvrık. Merikarplar eliptik-oblong, 4-5 (-7) x 2-4 mm, olgunlaştığında koyu kahve renkte meyvenin sırt taraftaki kanatlar belli belirsiz filiform yapıda, yan taraftaki kanatlar 0,1-0,3 mm genişliğinde, commissural yüzey asperous; stilus kalıcı, sitilopodyum silindirik, belirgin şekilde dalgalı; sırttaki her kanat arasında 2-4, karın tarafında ise 2-4 reçine kanallı,reçine kanalları karpafora yada lateral kanatlara yakındır (Şekil 2). Çiçeklenme: 7-8. ay. Yetişme ortamı ve yükseklik : Eğimli taşlı yerler, serpantin kayalıklar, 650-1100 m. Tehlike kategorisi: CR. (Critically endangered) Endemizm: Yöresel endemik. 7 Şekil 2 . F. mervynii. Morfoloji A(l ): Taban yaprağı, A(2): Alt Gövde Yaprağı. B: Taban Yaprağı. C: Meyveli Unıbel. D: Merikarp. E: Merikarpın Enine Kesiti (Sağıroğlu, 2005). 8 Meyye yapısı Merikarpların rengi: Koyu kahverengi Merikarpların şekli: Eliptik-oblong Merikarpların ölçüleri: 4-7 x 2-4 mm Stilopodyumun şekli : Silindirik Sırttaki kanat: Belli-belirsiz ipliksi Yan kanat : 0.1-0.3 mm genişliğinde Sırtta her valekuladaki vittae sayısı :2-4 tane Kommissural yüzeydeki vitta sayısı ve yüzeyin yapısı :2-4 Kommissural yüzeyin özelliği: Karpofora veya yan kanatlara yalcın ve yüzey süngerimsi. Yüzey ornemantasyonu: Tüpsü, pulsu (Tubules, scale)yapıda. Tüpsü yapılar 2-6 µ kalınlığında Polen Özellikleri Polen tipi :Radial-simetrili, trikolporate Polen şekli :Perprolata Polar eksen(P) :34.60 µ. Ekvatoral eksen(E) :14.10 µ. P/E :2.45 µ. Apertür özelliği :Kolpus'lar (C) belirgin, dar ve uzun, 26.92 µ; por şekli oblata, endoapertür şeklinde uzamış, plg:3.58 µ., plt: 5.17 µ, plglplt: 0.68 µ. Ekzin yapısı :Tektat Omemantasyon : Rugulat Taban yapraklarının özellikleri hariç, ince gövde özelliği, kın şekli ve yapısı, çiçeklenmesi, küçük meyveli olması ile F. coskunii ' ye benzerlik: gösterir. F. coskunii 'den taban yapraklarının 3-4 pinnat ve tüysüz oluşu, kınsız yaprak sapının kısa olması, umbellulalardaki çiçek sayısının fazla olması, meyve sapının daha uzun olması, merikarplarının daha küçük ve kommissural yüzeyin asperous olması, dorsal vitta'ların fazla olması ile ayrılır. 9 1.1.6. Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi Ferula cinsine ait bitkilerin yurdumuzda ve dünyanın değişik yerlerinde halk tıbbında şifalı bitkiler olarak kullanıldığı bilinmektedir (Kılıc and Bagci, 2013). Günümüzde Ferula drogları; kuvvet verici (afrodizyak), vücudu güçlendirici, mikrop öldürücü, öksürük sökücü, kabızlıkta gevşetici olarak, hemoroid tedavisinde, idrar yolu hastalıklarında ve zehirlenmelere karşı panzehir olarak kullanılmaktadır. Cinsin tıbbi ve farmakolojik özelliklerinden dolayı birçok türün kimyasal yapısı çalışılmış olup halen devam etmektedir. Özellikle cinsin kokulu ve aromatik yapıları olan uçucu yağları ve bu yağlarn bazı hastalıklar üzerindeki etkileri üzerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Bitki üzerinde yapılan bu çalışmalarda; benzoik asit, methanolik koumarinler, antibakteriyal sesquiterpenoidler, terpenoidler, ferulenol, esterler, methanol, ethanol, sülfidler, fosfolipidler, germakrane alkol,13 hidroksimetilen 12 tetradekatrien gibi kimyasallar tespit edilmiştir. Çakşır otunun Yararları olarak; cinsel isteği ve gücü arttıran önemli bir afrodizyak, sperm sayısını ve sperm hareketlerini de arttırıcı etkisinin olduğu, kasların güçlenmesine ve s inir sistemine de olan faydası nedeniyle sinirleri yatıştırma, sakinlik verme özelliği de bulunduğu bildirilmektedir. Ferula cinsinin bazı türleri insanlar tarafından tüketilmektedir. Ferula meifoliae türü çok eski tarihlerden beri bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Doğu Anadolu’da haşlanıp acılığı giderildikten sonra gıda olarak kullanılır, turşusu yapılır. Ayrıca hayvan yemi olarak da kullanılır. Çakşır otu, kökleri toz edilip bal ile karıştırılıp kudreti arttırıcı olarak da kullanılmaktadır. Orta ve Doğu Anadolu dağlarında yetişen diğer bir Ferula türü, F. rigidula “suyabu” adıyla tanınır. Rayları (ışınları), Van bölgesinde hazırlanan, çok sevilen ve yenen meşhur “Otlu peyniri”nin içine konmakta ve özel bir tad vermektedir. Ülkemizde yetişmeyen, İran ve Türkistan’da yetişen Ferula assa-foetida türünün köklerinden elde edilen usâre “şeytan tersi” adını alır. Bu madde sarımsı esmer renkte, sarımsak kokusunda, soğukta sertleşen, sıcakta yumuşayan ve acı lezzettedir. İçerisinde, zamk, uçucu yağ ve organik asitler vardır. Sinir sistemini yatıştırıcı, hazmı kolaylaştırıcı ve kurt düşürücü etkileri görülür. Baharat olarak da Doğu ülkelerinde kullanılır . Ege bölgesinde ise kuru gövdesi baston olarak kullanılır. Orta Asya ve diğer bölgelerde kökleri kaynatılarak elde edilen süt sonradan hava ile temasta kahverenk alır ve donar. Bu, içecek olarak kullanılır. Köklerinden elde edilen özüt su ile karıştırılarak lapa yapılır ve yenir. Güzel kokulu ve ekşimsi bir tadı vardır. 10 1.1.7. Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi) Ferula mervynii Haziran ayının başlarında çiçek tomurcuları görülmeye başlayıp, ilk çiçeklerini bu ay içerisinde göstermektedir. Çiçeklenme dönemi Haziran ayı sonu ile başlayıp Temmuz ayının ortalarına kadar devam etmektedir. Aynı zamanda ve aynı çiçek üzerinde hem çiçek hemde meyve görülebilmektedir. Olgunlaşmamış ilk meyveler Temmuz ayının ilk haftalarında gözlenmektedir. Olgunlaşmış ilk meyve ve tohumlar ise Temmuz ayının son haftasında gözlenmektedir. Bu süreç Eylül ayının ilk haftalarına kadar devam etmektedir (Tablo 2) Tablo 2. Ferula mervynii’nin Fenoloji Takvimi Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Vejetatif Dönem Çiçek Tomurcuğu Çiçek Generatif Dönem Olgunlaşmamış Meyve Olgunlaşmış Meyve /Tohum 11 Haziran 2015, Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm 12 Haziran 2015, Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (1) Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (2) 13 Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1) Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapı sı (2) 14 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiDip Yaprak, Uzundere-ERZURUM Fotoğraf 6. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiDip Yaprak , Uzundere-ERZURUM Fotoğraf 7. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (2) 15 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiYaprak Bağlantısı (Okrea), Uzundere-ERZURUM Fotoğraf 8. Ferula mervynii’ ye ait Gövde (Okrea) Görünümü Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiKök Yapısı, Uzundere-ERZURUM Fotoğraf 9. Ferula mervynii’ ye ait Kök Görünümü 16 1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi Umbeldeki çiçek sayısı 35-50 arasında olup, merikarp açılmayan kuru meyve tipine sahiptir (Fotoğraf 10;11). Ferula mervyniiOlgun Meyve, Uzundere-ERZURUM Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Fotoğraf 10. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (1) Ferula mervyniiTohum, Uzundere-ERZURUM Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Fotoğraf 11. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (2) 17 1.2. Ferula Cinsinin Dünyadaki Durumu Ferula cinsi, Güney-Batı Avrupa, Orta Avrupa, Orta Asya, Çin, Afganistan, Suriye, Filistin-İsrail, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika’ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Ferula cinsinin gen merkezi Orta Asya’dır. Ferula, Apiaceae familyasından dünyada en fazla tür içeren üçüncü cins olması yönü ile de ilginçtir. Dünyada şu ana kadar yaklaşık 445 Ferula taksonu yayınlanmıştır. Fakat bunların büyük bir kısmı sinonimdir. Ferula cinsi, günümüz dünyasında yaklaşık 180-185 tür ile temsil edilir (Peşmen, 1971; Pimenov and Leonov 2004; Sağıroğlu, 2005; Elibol, 2009). Ferula cinsi ile ilgili 1947 yılında Korovin tarafından yapılmış bir monograf çalışması vardır. Korovin, tüm Ferula’ları altı altcinse ayırmıştır. Korovin’den sonra yazılan Filistin florasında sekiz Ferula türü belirtilmiştir. Ancak burada bu altcinsler kullanılmamıştır. Türler seksiyon adı altında verilmiştir. Seksiyonlar ise Boissier’in sınıflandırması dikkate alınarak sunulmuştur (Zohary 1966 a;b). Suriye florasında sekiz Ferula türü vardır. Buradaki türlerin verilişinde herhangi bir altcins ve seksiyon ayırımı yapılmamıştır (Mouterde, 198a;b). İran Florası’nda ise 53 tür vardır. Bu bitkiler, altcins kullanılarak Korovin’in Monografına uygun şekilde verilmiştir (Chamberlain and Rechinger, 1987 a;b) 1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu Bitkinin tip lokalitesi (Tip A8. Artvin – Yusufeli Sarıgöl Yolu 1. Km. 650 m. 26.07.2002. M. Sağıroğlu- 2207)’dir. Ayrıca Artvin Yusufeli lokalitel erinden birkaç iyi populasyonun var olduğu bildirilmekle beraber bu bölgede yapılan ve yapılacak olan barajların sayısının fazla olması bitkinin geleceğinin ciddi tehlike altında olduğunu göstermektedir. Ayrıca yapılan arazi çalışması sonrasında Ferula mervynii’nin Erzurum sınırları içerisinde yayılışı Erzurum merkezine 84 km uzaklıkta bulunan Uzundere ilçesi ile sınırlı olduğu görülmüştür. Muhtemel yayılış alanı olarak Uzundere ilçesine bağlı Altınçanak köyü sınırları içerisinde yayılışa sahip Ferula mervynii, yaklaşık 0,156 km2 yayılış alanına sahip olarak saptanmıştır. Yaklaşık ardarda 4 -5 tepe de yayılış gösteren bitkinin bu lokalitedeki potansiyel birey sayısının 250-300 birey olarak sayılmıştır. Bunun dışında Erzurum il sınırları içinde farklı lokalitelerde de arazi çalışması yapılmış fakat sadece bu lokaliteden bitki örneğine rastlanmıştır. Var olduğu belirtilen Azort yaylası ve baraj girişi lokalitelerinde yapılan arazi çalışmalarıında bitkiye rastlanmamıştır. 18 1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Ala nına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri Türün yayılış alanında, 15 familyadan 19 takson gözlemlenmiştir. Bu taksonlardan 3’ünün uluslararası ölçekte tehlike sınıfları IUCN(2001)’göre Tablo 3’te sunulmuştur. Bu taksonlardan 6’sı ise Ulusal ölçekte Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabına göre endemik olarak değerlendirilmektedir. Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası Familya Bilimsel Adı Türkçe adı Endemizm IUCN Sumak Endemik VU Sığır kuyruğu - - Anacardıaceae Rhus coriaria L. Scrophulariaceae Verbascum gracilescens Hub.-Mor. Apiaceae Ferula szowitsiana DC. Çakşır - - Anethum graveolens L. Dere otu - - Caragana grandiflora (Bieb.) DC. Karagana Erzurum çiviti - - Hum - LC Tesbihcik - VU Brassicaceae Isatis erzurumica Davis, Ephedraceae Ephedra major Host Liliaceae - - - Boraginaceae Asphodeline tenuior (Fischer) Ledeb. ssp. tenuiflora (C.Koch) Tuzlaci Atraphaxsis billardieri Jaub. & Spach. var. tournefortii (Jaub. & Spach) Cullen Onosma sericeum Willd. Kağıt emcek - - Fabaceae Chesneya elegans Fomin L. Hoş Çeşneya Endemik - Fabaceae Astragalus eriocephalus Willd. Geven Endemik - Kaya yarpuzu Endemik - Boz şavlak Endemik Kısakılaç - - Yaz iğneliği - - Savran - - Güngülü - - Gökmahmuz - - Polygonaceae subsp. eriocephalus Lamiaceae Micromeria elliptica C.Koch, Phlomis armeniaca Willd. Poaceae Stipa caragana Trin. Geraniaceae Erodium oxyrrhynchum Bieb. Asteracae Helichrysum plicatum DC. subsp. plicatum Helianthemum nummularium (L.) Miller Ranunculaceae Consolida hohenackeri (Boiss.) Grossh. 19 1.3.2. Yaşam Alanı (Habitat) Ülkemizde 2 (A8: Erzurum; A9: Artvin) ilimizden bilinen Ferula mervynii, Habitat olarak eğimli taşlı yerleri ve serpantin kayalıklar tercih etmekte olup 650-1100 m. aralıktaki yüksekliklerde yayılış göstermektedir (Fotoğraf 12 ve Fotoğraf 13). Şekil 3 . F. mervynii’nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin) 20 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiHabitat Görünümü , Uzundere-ERZURUM Fotoğraf 12. Habitat Görünümü (1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM Fotoğraf 13. Habitat Görünümü (2) 21 1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu Ferula mervynii Erzurum ve Artvin olmak üzere ülkemize iki lokaliteden bilinmektedir. Ancak burada yalnızca Erzurum il sınırları içerisinde bulunan dağılımından ve populasyon büyüklüğü değerlendirilmiştir. Ferula mervynii, Erzurum ili Uzundere ilçesi Altınçanak köyü sınırlarında yayılış göstermektedir. Altınçanak köyü 0,156 km2 alanda (Fotoğraf 15) yayılış göstermekte olup buradaki populasyonda gözlenen birey 250-400 olarak tespit edilmiştir. Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Yusufeli-ARTVİN Fotoğraf 14. Ferula mervynii’ nin Artvin – Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu 22 Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzuru m–Uzundere) Uydu Görünümü (Google, 2015) 1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu Ferula mervynii yayılış alanı mülkiyeti kamu arazisi olup hazineye aittir. Yusufeli lokalites i bölgedeki baraj yapımından dolayı ve bölgenin su altında kalma tehlikesi altındadır (Fotoğraf 16;17). 2. TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER Çalışma sırasında elde edilen bulguların değerlendirmesinden ve literatür araştırması sonrasında türü tehdit eden dört ana problem tespit edilmiştir. Tehditler ve tehdit düzeyleri Tablo 4’de verilmekte olup, tehditlerle ilgili ayrıntılı bilgiler aşağıda verilmiştir. 23 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2) 24 Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi Tehditler Etkisi Bölgede antropojenik etkilerin Türün tamamen alandan yok genişlemesi olmasına sebep olacaktır. Bölgede yapılacak tarım ve orman Sürülmesi veya seki kesilmesi sonucu faaliyetleri tür tamamen yok olacaktır Tehdit düzeyi Kritik Kritik Bitkilerin gelişmemesi veya tohum Bölgede baraj benzeri yapıların, alanın bırakamaması sonucu birey sayısının su bakımdan fakirleşmesine ve azalmasına, yakın ve uzun vadede mikroklima özelliğini değiştirmesi bitkinin populasyonlarını tehdit Yüksek etmektedir. Yörede çakşır bitkisinin toplanarak kullanıması sonucu toplanarak yanlışlıkla da olsa kullanılma ihtimali Bitkinin az olan popülasyon ve birey sayısının tamamen yok olması Orta 2.1. Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler Bitkinin Artvin - Yusufeli popu lasyonu türün otörleri (Sağıroğlu & Duman, 2002) tarafından birey sayısı açısından daha iyi populasyonlara sahip olduğu fakat bölgede yapılan ve yapılacak baraj çalışmalarının bitkinin neslinin tehdit edebileceğini rapor etmişlerdir. Bitkinin Erzurum–Uzundere populasyonu genel olarak yerleşim alanına yakın yerler olması nedeniyle antropojenik(insan) etkilerle tehdit altındadır. Bunun yanında özellikle tip lokalitesininde bitkinin ilçenin (Yusufeli) merkezinde yerleşim yerinde bulunması bitkinin tehdit ve tehlike seviyesini artırmaktadır. Erzurum–Uzundere lokalitesi ise aynı şekilde Altınçanak köyünün üst kesimleri olması ve yerleşim alanına çok yakın ve sınır olması nedniyle ve özellikle şahıs mülkiyetinin hemen sınırında bulunması nedeniyle ciddi tehlike altındadır. Arazinin kadastro dışı ve hazine arazisi olması bitkinin korunmasında çeşitli kolaylıklar getirmekle beraber yörede yapılacak her türlü tarımsal, ormansal ve antropojenik faaliyetler bitkinin populasyon sayısının azalmasına sebebiyet verecektir. Bu bağlamda yapılan Tür Koruma Eylem Planı büyük önem arzetmektedir. 25 2.2. Bitki Çeşitliliğine Yönelik Tehditler Biyoçeşitlilik; kara, deniz ve diğer sucul habitatlarda ve ekolojik komplekslerdeki canlılar arasındaki çeşitliliktir ve tür içinde, türler arasında ve ekosistemlerdeki farklılıkları kapsar (UNEP, 1992). Küresel Biyoçeşitlilik Stratejisi kapsamında desteklenen tanıma göre biyoçeşitlilik; bir bölgedeki gen, tür ve ekosistemlerin tamamıdır (WRI, IUCN and UNEP 1992). Castri ve Younes ise biyoçeşitlilik için daha farklı bir tanım geliştirmiştir: ―Biyoçeşitlilik, genetik, taksonomik ve ekolojik ölçekli organizasyonların farklı düzeyleri arasındaki hiyerarşik etkileşimlerin bir bütünüdür (Castri ve Younes, 1996). Popu lasyonlar (kendi gen havuzlarıyla birlikte), türler ve ekosistemler de bu üç ölçek arasındaki etkileşim noktalarındaki temel taşlardır (Solbrig,1991). Norse ve arkadaşları (1986) biyoçeşitliliği üç temel sınıfa ayırmışlardır: (i) genetik çeşitlilik, (ii) tür çeşitliliği ve (iii) ekosistem çeşitliliği. Buna göre: genetik çeşitlilik türler arasındaki, DNA düzeyinde oluşan farklılıkları incelemektedir. Genetik çeşitliliğin ölçülmesinde temel olarak gen havuzunu oluşturan popülasyonlar incelenmektedir. Tür çeşitliliği ekosistem içerisindeki farklı türler arasındaki etkileşimleri inceler ve temel etkileşim öğesi türlerdir. Ekosistem çeşitliliği ise farklı ekosistemleri ve bunlar arasındaki etkileşimleri incelemektedir. Tür çeşitliliğinin kaybı doğal bir süreçtir. Fosil ve tarihsel verilerden elde ettiğimiz kadarı ile tüm türler belirli bir yaşam süresine sahiptir. Tahminle re göre her yüz milyon yılda bir tür yok olmaktadır. Bu yok olmaları açıklamak için farklı araştırıcılar türler arası rekabet, iklim değişiklikleri, ölümcül genlerin birikimi, akrabalar arası çaprazlanma stresi gibi farklı teoriler ortaya atmıştır. Türlerin kaybında, kayba neden olan etkinin rastgele olup olmadığına bağlı olarak 2 farklı süreç bulunmaktadır. Rastgele olmayan etkiler: Ormanların kesilmesi, habitatların parçalanması gibi belirlenebilme şansı olan, insan kaynaklı etkilerdir. Bu olaylarda bir popülasyon parçalanabilir veya amamen ortadan kalkabilir. Ayrıca, bu etki sonucunda güçlenen yeni bir popülasyon yerel popülasyonu baskılayarak yok olmasına neden olabilir. Önceden belirlenemeyen rastgele etkiler: Doğal dinamiklerin işin içine daha çok karıştığı bu süreçte, etkiler önceden tahmin edilememektedir: 1. Nüfus belirsizliği: Popülasyon büyüklüğü hayatta kalma şansı açısından en temel etkendir (Lande ve Barrowclough, 1987). Araştırmalar 100 bireyden daha az olan bir popülasyonun soyunu devam ettirebilme şansının oldukça düşük göstermiştir. Yani küçük popülasyonlar yok olmaya daha yakındırlar. 26 olduğunu 2. Çevresel belirsizlikler: İklimlerdeki ani değişiklikler, besin kaynaklarının azalması, hastalık ve zararlıların yaygınlaşması, rekabetin artması gibi çevresel etkenler tür çeşitliliğinin kaybolmasında önemlidir (Shaffer, 1987). 3. Doğal felaketler: Sel, fırtına yangın kuraklık gibi doğal felaketler de tür çeşitliliğini etkiler. Bunlar genellikle çok kısa sürer, ancak etkisi oldukça büyük olur. 4. Genetik belirsizlik: Genomda meydana gelen rastgele değişiklikler ve mutasyonlar da tür kaybına neden olur. Rastgele ve Rastgele olmayan etkenler, birlikte veya tek başlarına çalışarak, türlerin çeşitliliğini etkilemektedirler. 2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı Türlerin kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olması ve azalması ile ilgili sorunlar 1992 BM konferansında geniş olarak tartışılmıştır. Sonuçta IUCN (International Union for Conservation of Nature) (1995) kırmızı kategorileri oluşturulmuştur.Buna göre: 1- Kaybolma Tehlikesi Taşıyan Türler: Nesli tükenmiş/Yok Olmuş (Extinct, EX): Son 50 yılda yabani formda bulunmayan, ancak tarımsal yöntemlerle (kültürlemelerle) nesli devam ettirilen türlerdir. Bununla beraber, bu türler ancak kültürde yaşatılabildikleri için çoğu araştırıcı ―doğada yok olmuşǁ (EW, Extinct in the Wild) tanımının kullanılmasının daha uygun görmektedir (Koopwitz ve Kaye, 1990). Nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler (Endangered, EN) : Kısa bir süre içerisinde (birkaç on yıl) doğadaki yabani formlarının yok olacağı öngörülen türlerdir. Bu gruba birey sayısı kritik sayıda azalmış ve/veya habitatları ciddi bir şekilde zarar görmüş/azalmış taksonlar girer. Kaybolma eğiliminde olan türler (Vulnerable, VU) : Olumsuz şartlar devam ettiği takdirde, yakın bir gelecekte nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler grubuna gireceği öngörülen türlerdir. Bu gruba, popülasyonları çok fazla dağılan, habitatları şiddetli bir şekilde bozulan veya popülasyonlarının çoğu veya tamamının boyutunun küçüldüğü taksalar girer. 27 Nadir bulunan türler (Rare, R) : Sadece belli bir coğrafik bölgede veya habitatta, küçük, yerel bir popülasyon olarak bulunan türlerdir. Şu anda kaybolma riski olmasa da insan eliyle ve/veya doğal etkenlerle habitatlarının tahrip edilmesi durumunda bir üst tehlike seviyesine dâhil edilebilirler. Tanımlanmamış (Indeterminant,I) türler: Bu gruptaki türler, kaybolma riski veya eğilimi taşıyan veya nadir bulunan türleridir, ancak bu sınıflardan hangisine yerleştirilmesi gerektiğinin belirlenebilmesi için daha fazla bilgiye ihtiyaç duyulmaktadır. 2- Durumu Bilinmeyen Türler: Yeterince bilinmeyen türler (K): Yukarıda anlatılan kategorilerden birine dahil olduğundan şüphelenilen, ancak bilgi eksikliği nedeniyle henüz belirlenememiş olan türlerdir. Belirsiz türler (?, Status Unknown): Bu türler hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Aday (Candidate, C): Yukarıda tarif edilen kategorilerden birine dahil olduğundan şüphelenilen ancak hala incelenmekte olan türler bu gruba girer. 3- Tehlikede Olmayan Türler: Güvenli veya kaybolma riski taşımayan türler (Not Threatened, NT): Yok olma tehlikesi içermeyen türleri tanımlayan sınıftır. 3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER Ferula mervynii, tüm populasyonları göz önüne alındığında tehlike kategorisi IUCN (2001)’e göre Critically Endangered (Kritik Tehlikede) B1ab(i,ii,iii) ver 3.1 (http://www.iucnredlist.org/details/200169/0) olarak değerlendirilmiştir (Duman, H. & Sağıroğlu, M., 2014). Bununla birlikte türün, Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması (BERN) Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İl işkin Sözleşme (CITES) uluslararası mevzuatlarda herhangi bir değerlendirmesi bulunmamaktadır. 28 Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler Türkiye’nin sözleşmeye Uluslar Arası Sözlemenin Adı Koruma Statüsü taraf olduğu tarih ve yayımlandığı Resmi Gazete Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam 20 ŞUBAT 1984 Ortamlarının Korunması (BERN) - RG:18318 Sözleşmesi Nesli Tehlike Altındaki Türlerin 20 HAZİRAN 1996 Ticaretine İlişkin Sözleşme - RG: 22672 (CITES) 4. HEDEFLER 4.1. İdeal Hedef Bitkinin in – situ korunması ideal hedef olmakla beraber, bunun yapılması için merkezi idare ile (Erzurum Orman ve Su İşleri Müd.) görüşmeler yapılmıştır. Bitkinin yetişme alanında korunmasına yönelik yapılması gerekenler bağlamında halkın bilgilendirilmesi, Milli parklar çalışanlarının bilgilendirilmesi, eğitilmesi, bölgenin koruma planının hazırlanması bu çalışmalardan bazılarıdır. Ex–situ koruma sağlanması için de çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bununla birlikte toplanan bitki örneklerinden herbaryum örnekleri hazırlanarak Ankara Üniversitesi, Fırat Üniversitesi Herbaryumlarına verilmiştir. Ayrıca toplanan tohumlar merkezi idareye teslim edilerek tohum bankalarına gönderilmeleri ve ex – situ korunmaları sağlanmıştır. Böylece modern biyolojik koruma yöntemleri kullanılarak bitkinin ex – situ korunmasına çalışılmıştır. Tablo 6. Ferula mervynii’nin Tür Koruma Eylem Planı İdeal Hedefi İdeal Hedef No İDEAL HEDEF UYGULAMA ZAMAN 1. Kerkür bitkisini ve yaşam alanını korumak ve sürdürülebilir yönetimini sağlayarak gelecek nesillere aktarmak 2016-2020 29 4.2. Faaliyet Hedefleri Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı kapsamında 4 faaliyet hedefi ve bu hedefler altında toplam 13 faaliyet belirlenmiştir. Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür. 1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde bireylerini saymak. 2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli olarak izlemek ve raporlamak. 3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle çevirmek. 4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve haritalandırmak. 5.Türün Erzurum ilindeki muhtemel diğer populasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için araştırma yapmak. Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin populasyonunda %50 artış sağlandı. Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür. 1. Her yıl, bitkinin meyveye geçtiği dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak ve kontrollü ekimini yapmak. 2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik bahçelerine göndermek 3. Bitkilerin yeni populasyonlarının oluşturulması için üretimi yapılan bireylerin uygun habitatlara aktarılması Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında bilgi eksikliği giderildi. Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür. 1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini araştırmak. 2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini belirlemek Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür. 1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak ve ilgi gruplarına ve yöre halkına dağıtmak. 2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak. 3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü web sitelerinde bitkinin tanıtımına yönelik bilgi vermek. 4. Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve korunması konusunda eğitim toplantılarını yapmak. 30 5. FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. İlgili Hedefler Faaliyet no ve faaliyet adı Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. 1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde bireylerini saymak. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Hizmet Alımı Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü 2016-2020 yılları, Temmuz ve Ağustos aylarında yılda iki kez Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından birlikte bitkinin habitatındaki Kerkür bitkisi bireyleri, tek tek sayılacak, genç ve çiçekli bitki sayıları belirlenecek. Faaliyet akış planı Bitkilerin sayılmasında geçici işaretleme yapılacak ve sayım yapıldıktan sonra işaretler kaldırılacaktır. Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Yönetici yorumu İlgili Hedefler Faaliyet no ve faaliyet adı Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı Faaliyet akış planı Personel, ekipman ve maliyet Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. 2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli olarak izlemek ve raporlamak Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Hizmet Alımı Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi 2016-2020 yılları, Haziran ve Ekim aylarında yılda iki kez Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından bitkinin yaşam alanı izlenecek ve raporlanacak Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Yönetici yorumu 31 İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. 3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle çevirmek. Faaliyet no ve faaliyet adı Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Uzundere Kaymakamlığı, Altınçanak köyü muhtarlığı ve Hizmet Alımı Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi Faaliyetin yeri 2016-2020 yılları arasında Faaliyetin zamanı ve sıklığı Erzurum Şube Müdürlüğü, Bilim uzmanı ve Altınçanak köyü muhtarı ile birlikte bitkinin yaşam alanı belirlenerek uygun olan yerlerin çevresi tel örgüyle çevrilecek. Faaliyet akış planı Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri (çit, tel örgü, profil demir vb.) Yönetici yorumu İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. Faaliyet no ve faaliyet adı 4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve haritalandırmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü kuruluşlar Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yıllarında Temmuz, Ağustos aylarında yılda bir kez Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin yayılış alanının sınırları GPS ile belirlenerek haritalara işlenecek Personel, ekipman ve maliyet Yönetici yorumu 32 Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı. İlgili Hedefler 5.Türün Erzurum ilindeki diğer muhtemel popülasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için araştırma yapmak. Faaliyet no ve faaliyet adı Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı Faaliyet akış planı Personel, ekipman ve maliyet Erzurum ili geneli 2016-2017 yılları içerisinde Erzurum Şube Müdürlüğü, Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı ile birlikte bitkinin Erzurum ilindeki diğer popülasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için iş birliği içerisinde bilimsel araştırmalar yapacak Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, ormancılık araştırma teknik personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Yönetici yorumu Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin popülasyonunda %50 artış sağlandı. İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin popülasyonunda %50 artış sağlandı. Faaliyet no ve faaliyet adı 1. Her yıl, bitkinin meyve sonrası dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak ve kontrollü ekimini yapmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2018-2020 yıllarında Hazıran ve Ekim ayında birer kez Faaliyet akış planı Faaliyet hedefi 3.2 ye türün çimlenme potansiyeli sonucuna göre Erzurum Şube Müdürlüğü, Üniversite ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin meyveye geçtiği dönemde tohumları toplanacaktır. Toplama işleminde bitkiler, rastgele seçilecek, 30 birey ve her birinden 20-40 (toplam 600-1200) tohum toplanacaktır. Toplanan tohumlar ekilerek yerleri işaretlenecektir. Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Yönetici yorumu 33 İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin popülasyonunda %50 artış sağlandı. Faaliyet no ve faaliyet adı 2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik bahçelerine göndermek Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2017-2018 yıllarında Ağustos- Eylül ayında Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından toplanan tohumlar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tohum gen bankasına ve botanik bahçelere gönderilecek. Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, bilim uzmanı Yönetici yorumu Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi. İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi. Faaliyet no ve faaliyet adı 1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini araştırmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü, Fidanlık Müdürlüğü, Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2018 yılları içerisinde Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü, Erzurum Orman Fidanlık Müdürlüğü, ve bilim uzmanı tarafından toplanan bitki tohumlarının fidanlık sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme potansiyeli araştırılacak. Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü Fidanlık Müdürlüğü teknik personelleri, bilim uzmanı Yönetici yorumu 34 İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında bilgi eksikliği giderildi. Faaliyet no ve faaliyet adı 2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini belirlemek Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Hizmet Alımı Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yılları içerisinde Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü ve öğretim elemanları ile birlikte bitkinin ve kimyasallarının belirlenmesi ve farmakolojik, antimikrobiyal, antioksidan vb. etkileri araştırılacak Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri Yönetici yorumu Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. Faaliyet no ve faaliyet adı 1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak ve ilgi gruplarına ve yöre halkına dağıtmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Uzundere kaymakamlığı, Uzundere belediyesi Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı Faaliyet akış planı Personel, ekipman ve maliyet 2016-2020 yıllarında Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür bitkisinin tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet, gibi materyal ilgi gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır. Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak. Erzurum Şube Müdürlüğü personeli Yönetici yorumu 35 İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. Faaliyet no ve faaliyet adı 2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Uzundere kaymakamlığı, Uzundere belediyesi Faaliyetin yeri Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yıllarında Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür bitkisinin bayrak tür olarak tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet, gibi materyal ilgi gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır. Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak. Faaliyet akış planı Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü personeli Yönetici yorumu İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. Faaliyet no ve faaliyet adı 3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü web sitelerinde bitkinin tanıtımına yönelik bilgi vermek. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Uzundere kaymakamlığı, Uzundere belediyesi Faaliyetin yeri Faaliyetin sıklığı zamanı ve Uzundere Kaymakamlığı ve Uzundere Belediyesi ile görüşmeler yapılarak kurumların web sitesinde türün tanıtımına yönelik doküman hazırlanacak. Bu kurumların web sitesinde türün tanıtımı yapılacak Faaliyet akış planı Personel, maliyet ekipman Yönetici yorumu 36 2016-2020 yıllarında ve Erzurum Şube Müdürlüğü personeli İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı. Faaliyet no ve faaliyet adı 4.Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve korunması konusunda eğitim toplantılarını yapmak. Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Uzundere kaymakamlığı, Uzundere ilçe milli eğitim müdürlüğü Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü, muhtemel alanlar Faaliyetin sıklığı zamanı ve 2016-2020 yılları Mayıs ayında yılda bir kez Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından, Uzundere Kaymakamlığı ve İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ile Nisan ayında ön görüşme yapılacak. Mayıs ayı 3. veya 4. haftasında öğrencilere Kerkür bitkisinin tanıtımı konusunda ilköğretim öğrencilerine yönelik bir sunu yapılacaktır. Faaliyet akış planı Sunu Erzurum Şube Müdürlüğü personelleri tarafından verilecektir. Personel, maliyet ekipman ve Erzurum Şube Müdürlüğü personeli Yönetici yorumu 37 6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI Ferula mervynii (Kerkür) bitkisinin Tür eylem planı kapsamında öngörülen işbirliği ve çalışma planı şeması aşağıda görülmektedir. Şekil 4 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı 38 Şekil 5 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları 39 Tablo 8. Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı İzleme Dönemi I. Dönem II. Dönem III. Dönem IV. Dönem V. Dönem 40 Süresi İzleme Kıstasları 1.Koruma planı oluşturuldu mu? 2. Koruma bandı oluşturuldu mu? 3. Antropojenik etkiler önlenebildi mi? 4. Popülasyon artışı sağlandı mı? 5. Birey sayısında artış sağlandı mı? 3. yıl 6. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi? 7. Halkın bilinç düzeyinde artış var mı 8. Bölge halkında koruma üzerine eğitim verildi mi? 9. Planın yürütülmesinde paydaşların görevleri belirlendi mi? 10.Paydaşlar arası işbirliği sağlanabiliyor mu? 1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında artış sağlandı mı ? 3. Halk ve kurumlarTür Koruma konusunda bilinçli mi? 4. Türle ilgili Bilimsel çalışmalar yapılabildi mi? 5. Bitkinin sera çalışmaları yapıldı mı? 5. yıl 6. Sera çalışmaları sonucu tohum ve bitkinin çimlenme yüzdesi arttı mı? 7. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi? 8. Çevredeki baraj yapımları mikroklimayı değiştirdi mi? 9. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu? 10. İlgili mevzuat hükümleri uygulanıyor mu? 1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında artış sağlandı mı? 3. Mikroklimatik değişiklikler bitkinin gelişimini etkiledi mi? 7. yıl 4. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu? 5. Yeni habitatlarda bitkinin yaşam alanları aktif mi? 6. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan kaldırıldı mı? 1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında yeterli artış sağlanabildi mi? 3. Bitkiler yaşam ortamlarında sağlıklı mı? 4. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan kaldırıldı mı? 10. yıl 5. Popülasyonlarda ve birey sayılarında azalma saptandımı? 6. İlgili mevzuat uygulanabiliyor mu? 7. Tür eylem koruma planı başarıya ulaştımı? 1.Türün tehlike sınırları IUCN kategorisine göre değişebildi mi? 15. Yıl 2. Paydaşlar eylem planının başarılı buluyor mu? 3. Koruma Eylem planı diğer Bitki türleri için uygulanabilir mi? Başarı puanı Evet: 10 Hayır: 0 Evet: 10 Hayır: 0 Evet: 10 Hayır: 0 Evet: 10 Hayır: 0 Evet: 20 Hayır: 0 Değerlendirme (≥50 başarılı) 7. KAYNAKLAR Baytop, A., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara, 1997. Boissier, E., Flora Orientalis, Volumen Secundum, Geneve, Switzerland, 1872. Boissier, E., Flora Orientalis, Suplement 23., Basileae et Genevae, Switzerland, 1888. Castri, F. and Younes, T. (1996). Introduction: Biodivesity, The Emergence of a New Scientific field – Its Perspectives and Constrains. In: di Castri, F. and Younes T. (Eds.). Biodiversity Science and Development. Towards a New Partnership. CAB International & IUBS, Wallingford, UK, pp. 1-11. Chamberlain, D.F., Rechinger, K.H., Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz: kademische Druck-u. Verlagsanstalt, s: 387 -425, (1987a). Chamberlain, D.F., Rechinger, K.H., Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz: Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, s:317 -384, (1987b). Davis, P. H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 4, Edinburgh University Press, Edinburgh, (1972). IUCN, 1995. IUCN Red List Categories. IUCN, Gland, Switzerland. Koopwitz, H., Kaye, H., Plant Extinction. A Global Crisis. Christopher Helm, London (2nd ed.) (1990).. Lande, R., Barrowclough, G.F. (1987). Effective population size, genetic variation, and their use in population management. In: Soulé, M.J., (Ed.). Viable Populations of Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.87-124. Menglan, S., Watson, M.F., Ferula L., Flora of China, 14, 174-180, (2005). Mouterde, S.J. Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et, De La Syrie Tome II Second, Atlas, Beyrouth, s:298-302, (1986b). Mouterde, S.J., Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et De La Syrie Tome II Texte. Beyrouth, s:639 -643, (1986a). Peşmen H., Materials for a Flora of Turkey XXIV: Ferula and Ferulago. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh vol. 31, 1971. Peşmen,H. Ferula L., P.H. Davis (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburg University Press. Edinburg. 4. Cilt, pp. 440-453, 1972. Pımenov, M. G., and Leonov, M. V., “The Asian UmbelliferaeBiodiversity Database (ASIUM) with Particular Reference to South-West Asian Taxa”, Turk J. Bot., 28:139145, (2004). 41 Sağıroğlu, M., Türkiye Ferula L. (Apiaceae) Cinsi’nin Revizyonu, Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2005. Shaffer, M., 1987. Minumun viable population: Coping with uncertainity. In Soulé, M.J., (Ed.). Viable Populations of Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.5968. Solbrig, O. T (Ed.). 1991. From Genes to Ecosystems: A Research Agenda for Biodiversity , IUBS, Paris. UNEP (United Nations Environment Programme), 1992. Convention on Biological Diversity, June 1992. UNEP, Nairobi. WRI, IUCN,UNEP 1992. Global Biodiversity Strategy: Guidelines for Action to Save, Study, and Use Earth‘s Biotic Wealth Sustainably and Equitably. WRI Publications, Baltimore, MD. Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (plate), Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, s:629-637, (1966b). Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (text), Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, s: 435-439, (1966a). 42