elektrik tesislerinde güvenlik
Transkript
elektrik tesislerinde güvenlik
HEDEFLER İÇİNDEKİLER ELEKTRİK SİSTEMLERİNDE YANGIN GÜVENLİĞİ • Giriş • Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliğinin Sağlanması • Elektrik Tesislerinde Güvenlik • Elektrik İç Tesislerinde Güvenlik Prof. Dr. Köksal ERENTÜRK • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Elektrik sistemlerinde yangın güvenliği için kullanılanan standartları öğrenebilecek, • Elektrik sistemlerinde yangın güvenliği için nelere dikkat edilmesi gerektiğini öğrenebilecek, • Kablolamanın ve topraklamanın elektrik sistemlerinde yangın güvenliğine olan etkisini açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 8 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği GİRİŞ Binalardaki alçak gerilim elektrik tesisatlarının yangın güvenliği açısından doğrudan uyulması gereken tasarım ve uygulamada öncelikli olarak göz önüne alınması gereken temel standartlar, IEC (International Electrotechnical Commission) tarafından yayınlanan IEC 60364 serisi standartlar ve CENELEC (Fransızca: Comité Européen de Normalisation Électrotechnique; İngilizce: European Committee for Electrotechnical Standardization) tarafından yayınlanan HD 384 serisi ve HD 60364 serisi standartlardır. Bu standartlar binalardaki elektrik tesisatlarının güvenli ve düzgün çalışmasını sağlayacak tasarımı, donanımı (cihazları), kabloların seçimini, montajı, montaj sonrası doğrulama (denetleme ve deney), periyodik denetim ve deneyler ile ilgili temel kuralları içerir. ELEKTRİK SİSTEMLERİNDE YANGIN GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI 17.07.2013 Tarih ve 28710 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren, “İş Yeri, Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik”in EK-1’ in 5. maddesindeki “Elektrik tesisatının projelendirilmesi, kurulması, malzemesinin ve koruyucu cihazlarının seçimi kullanılacak gerilime ve ortam şartlarına uygun olarak yapılır ve bakımı, onarımı, kontrolü ve işletilmesi sağlanır.” İfadesiyle gerekli ölçüm ve raporlandırmaların yapılması şart koşulmaktadır. TS HD 60364’ e göre: • • • • • • • Gerilim altında bulunan tüm iletkenlerin, aşırı yük akımı ve arıza akımı olması durumunda beslemenin otomatik kesilmesini sağlayan bir ya da daha fazla cihaz ile korunması, Kullanılan iletken veya kablo tipine bağlı olarak hat sisteminin tesis edilmesi, dış etkiler ile ilgili ürün standartları da göz önüne alınarak ilgili çizelgeler doğrultusunda malzeme seçiminin yapılması, Yangının yayılmasını azaltan hat sistemlerinin seçimi ve montajının yapılması, Yangının yayılma tehlikesinin bulunduğu yerlere göre uygun malzemenin seçilmesi ve montajının yapılması, Elektrik tesisatında kullanılan tüm malzemelerin, ilgili standartlarında belirtilen yangına dayanım ve alev geciktirici özelliklere göre deneyden geçmiş olmalıdır. Özel risk olan tüm yapılarda ve alanlarda ise ilgili standart ve yönetmeliklere göre malzemelerin seçiminin yapılması, Binaların içindeki elektrik tesisatlarında kullanılan tüm kablolar, bara, donanımlı kablo kanalı vb. her türlü akım taşıyıcılar, zayıf akım sistem kabloları (data, yangın, güvenlik... vb.) en azından ürünlerin ilgili standartlarında belirtilen alev geciktirici özelliğine (FR/Flame redardent) göre deneyden geçmiş olması gerekliliği, Acil durum aydınlatması ve yönlendirmesi tasarım ve uygulaması EN 1838, EN 50172 standartlarına uygun olarak yapılacak ve tesisatta EN 60598-222’ye göre imal edilmiş armatürlerin kullanılması, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Potansiyel patlayıcı atmosferlerin bulunduğu alanlarda kullanılan gazın özelliği dikkate alınarak tüm elektrik tesisatı; (tablolar, anahtar, prizler, borular... vb.) ilgili EN standartlarına ve ilgili yönetmeliklere uygun olarak tasarımlarının ve tesisatlarının yapılması ve onaylamalarının tamamlanması, • Yangın ve ısıl etkilerle ilişikli tesisatların, kişilerin ve canlıların hayati risklerini ortadan kaldıracak şekilde, elektrik şoklarına ve yanmalara karşı periyodik denetlemelerinin yapılması, • Yangına karşı güvenli düşük duman yoğunluklu halojenden arındırılmış, yangına dayanıklı kabloların kullanılması, gerekmektedir. • Elektrik sistemlerindeki yangın riski, elektrik enerjisinin kullanımına ve elektrikli cihazların niteliğine bağlı olarak artış gösterebilir. Elektrik enerjisi kesinlikle sağlıklı bir projeye göre tesis edilmeli ve kullanılmalıdır. İş yerindeki değişiklikler ve gelişmeler de bu projeye uygunluk göstermelidir. Elektrikli cihaz, motor, armatür vb. unsurlar kesinlikle ex-proof (patlama güvenlikli/alev geçirmez) olmalıdır. Elektrikle ilgili onarım, montaj, bakım vb. işler yetkili elektrikçiler tarafından ve diğer çalışanların bilgisi dâhilinde yapılmalıdır. Topraklama devreleri çok sağlıklı tesis edilmelidir. Elektrik ve topraklama tesisleri periyodik olarak kontrol edilmeli, varsa aksaklıkları giderilmelidir. Şekil 8.1. Bir binadaki elektrik ve topraklama tesisatı İşletmelerde en önemli yangın riskini oluşturan unsurların başında yer alan statik elektriğin yol açacağı tehlikelere karşı sağlıklı bir koruma ve işletme topraklamasının yanında ayrıca seyyar topraklama yapılmalıdır. Statik elektrikten dolayı yangın ve patlama tehlikesinin yoğun olarak bulunduğu ortamlarda çalışanlara özellikle antistatik özelliğe sahip iş ayakkabıları verilmeli, havalandırma, nemlendirme ve seyyar topraklama uygulamalarına önem verilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Şekil 8.2. Antistatik özelliğe sahip iş ayakkabısı Bir yapıdaki elektrik tesisatlarında kullanılan kabloların yangın içindeki davranışları gerçek anlamda bir mayın tarlası gibidir. Yapılarda elektrik tesisatlarında kullanılan kabloların yangın yükleri, yapının yangın riski analizlerini yapan uzmanlar ve tasarımcılar tarafından dikkate alınmalıdır. Elektrik tesisat tasarımcıları, elektrik tesisatı yüklenicileri bu konuda doğru terminolojiyi kullanmalı; kabloların seçiminde ve uygulama sırasında çok dikkatli davranmalıdırlar. Yapılarda kullanılan yangına karşı güvenli kabloların (Yangına dayanıklı kablolar, alevin yayılmasını azaltan, düşük duman yoğunluklu, halojenden arındırılmış kablolar) seçimi elektrik sistemlerinde yangın güvenliği açısından göz önüne alınması gereken en önemli konulardandır. Şekil 8.3. Yangının kablolarda ilerleyişi Topluma açık tüm yapılarda kuvvetli akım besleme ve dağıtım kabloları, zayıf akım sistemleri kabloları (data, yangın, güvenlik... vb.) aydınlatma tesisatı kabloları, kullanılacak kablo ve bus-bar gibi her türlü akım taşıyıcılarda yalıtım amacıyla kullanılan malzemeler; alevin/yangının yayılmasını azaltan alev geciktirici Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği özellikte, halojenden arındırılmış, yangına maruz kaldığında herhangi bir zehirleyici gaz üretmeyen, korozif etki yapmayan nitelikte malzemeler olmalıdır. Şekil 8.4. Halojenden arındırılmış kablo katmanları. Binaların yıldırım tehlikesine karşı korunması için ilgili yönetmelik ve standartların gereğinin yerine getirilmesi şarttır. Elektrik yükünün yapı veya yapı içindeki diğer tesisat üzerinde risk yaratmaksızın toprağa iletilebileceği yeterli bağlantının sağlanması ve bir toprak sonlandırma ağının oluşturulması gerekir. Transformatör 1. Transformatörün kurulacağı odanın bütün duvarları, tabanı ve tavanı en az 120 dakika süreyle yangına dayanabilecek şekilde yapılır. 2. Yağlı transformatör kullanılması durumunda; a. Yağ toplama çukurunun yapılması gerekir. b. Transformatörün içinde bulunacağı odanın bina içinde konumlandırılması hâlinde; bir yangın hâlinde transformatörden çıkan dumanların ve sıcaklığın binadaki kaçış yollarına sirayet etmemesi ve serbest hareketi engellememesi gerekir. c. Uygun tipte otomatik yangın algılama ve söndürme sistemi yapılır. 3. Ana elektrik odalarından ve transformatör merkezlerinden temiz su, pis su, patlayıcı ve yanıcı sıvı ve gaz tesisatı donanımı ve ekipmanları geçirilemez ve üst kat mahallerinde ıslak hacim düzenlenemez. Jeneratör 1. Bir mahal içerisinde tesis edilen birincil veya ikincil enerji kaynağı olarak jeneratör kullanılan bütün bina ve yapılarda aşağıdaki tedbirlerin alınması şarttır: a. Jeneratörün kurulacağı odanın duvarları, tabanı ve tavanı en az 120 dakika süreyle yangına dayanabilecek şekilde yapılır. b. Jeneratörün içinde bulunacağı odanın bina içinde konumlandırılması hâlinde; bir yangın hâlinde çıkan dumanların ve sıcaklığın binadaki kaçış yollarına sirayet etmemesi ve serbest hareketi engellememesi gerekir. c. Jeneratörün ana yakıt deposunun bulunacağı yer için, yönetmelikte belirtilen şartlara uyulur. 2. Jeneratör odalarından temiz su, pis su, patlayıcı ve yanıcı sıvı ve gaz tesisatı donanımı ve ekipmanları geçirilemez ve üst kat mahallerinde ıslak hacim düzenlenemez. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Binalardaki mevcut elektrik sistemlerinin bakımsız şekilde kullanılması, standartlara aykırı ilaveler ve güç yüklemesi yapılması önemli bir yangın nedeni olabilmektedir. Her türlü binadaki elektrik iç tesisatı 4.11.1984 tarih ve 18565 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan "Elektrik İç Tesisat Yönetmeliği ve Fenni Şartnamesi" ne uygun olarak tesis edilmeli ve daha sonra uygunsuz ilaveler yapılması önlenmelidir. İş yerleri ve topluma açık binalarda mevcut elektrik sistemleri periyodik olarak kontrol edilerek kontrol formu hazırlanmalı ve yetkili kişilerce imzalanarak dosyalanmalı, bu kontroller sırasında tespit edilen olumsuzluklar zaman kaybetmeden giderilmelidir. Bu tip binalarda günün 24 saati görev yapacak ehliyetli elektrikçiler bulundurulmalıdır. Ayrıca elektrik tesislerinde Kaçak Akım Koruma Rolelerinin kullanılması şarttır. Kaçak Akım Koruma Rolelerinin görevi; elektrik tesisatında küçük görülen ancak zararları bakımından hiç de küçümsenmeyecek kaçak akımları fark ederek devreyi açan anahtarlara kaçak akım koruma anahtarları (diferansiyel koruma cihazı) denmektedir. Kaçak akım koruma anahtarlarının çalışma prensibi, herhangi bir tesisatın hattından gelen ve dönen akımların toplamının sıfır olması esasına göre çalışır. Normal bir tesisatta gelen akımların meydana getirdiği manyetik alanla giden akımların meydana getirdiği manyetik alan birbirine eşit ve zıttır. Burada tesisatın bir veya üç fazlı olması sonucu değiştirmez. Kaçak akım koruma anahtarının akım bobini, bir fazlı devreler için faz ile nötr, içinden geçecek şekilde bağlandığından, tesisata gelen ve giden akımların bileşkesinden etkilenmektedir. Şekil 8.5. Kaçak akım rölesinin kullanımı. Belirttiğimiz gibi gelen ve giden akımlar birbirine eşit ise bileşke alan sıfır olacağından, cihazın akım bobinine etki eden alan bulunmayacaktır. Ancak tesisatın herhangi bir yerinden küçük bir kaçak (hata akımı) akım varsa, gelen akım giden akıma eşit olmayacağından cihazın akım bobini üzerinde fark alanı (bileşke alan) meydana gelerek bir emk endükler. Bu emk, kaçak akım koruma anahtarının açma sınırına (30 mA) ulaştığında devreyi otomatik olarak kesmektedir. 300- 500 mA’de devreyi açanlar yangın koruma anahtarı olarak isimlendirilir. Kaçak akım koruma anahtarı evde ve işyerinde tesisatın ana girişine, yangın koruma anahtarları ise ana kolon hattı girişine bağlanmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Şekil 8.6. Kaçak akım rölesinin çalışma mantığı ve faydası. Şekil 8.6. Yangın koruma anahtarının kullanılış sebebi. ELEKTRİK TESİSLERİNDE GÜVENLİK Genel Güvenlik: Elektrik Tesisatı cins ve hacmine göre ehliyetli elektrikçiler tarafından tesis edilerek bakım ve işletmesi sağlanmalıdır. Bu hususta Elektrik ile İlgili Fen Adamlarının Yetki ve Sorumlulukluları Hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulmalıdır. Bu Yönetmelik; 1. Grup:En az 3 veya 4 yıl yüksek teknik öğrenim görenler. 2. Grup:En az 2 yıllık yüksek teknik öğrenim görenler ile ortaokuldan sonra en az 4 veya 5 yıl mesleki ve teknik öğrenim görenler. 3. Grup:En az lise dengi mesleki ve teknik öğrenim görenler, lise mezunu olup bir öğrenim yılı süreyle Bakanlıkların açmış olduğu kursları başarı ile tamamlamış olanlar ile 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitimi Kanunu’ nun öngördüğü eğitim sonucu ustalık belgesi alanlar. (Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetki, Görev Ve Sorumlulukları Hak. Yönetmelik Madde:3) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Tablo 8.1. Elektrik tesisatlarında yetki sınırları Elk. İç tesisi plan, Elk. iç tesisi proje yapım işleri hazırlanması ve imzalanması işleri İşletme ve bakım işleri Muayene ve kabul işleri Kendileri tarafından yapılan tesislerin bakım, muayene, bağlantı ve kabulü için gerekli işlerin tamamlanması, 1.Grup: 50 KW 150 KW 400 V 1500 KW 35KV 2.Grup: 30 KW 125 KW 400 V 1000 KW 35 KV 3.Grup 16 KW 75 KW 400 V 500 KW 400 V Yeterli elektrik bilgisi olmayan kimseler yardımcı olarak çalıştırıldığında, bunlara önceden gerekli bilgiler ve talimatlar verilmeli, açıklamalar yapılmalıdır. Elektrik tesisleri her türlü işletme konumunda cana ve mala herhangi bir zarar vermeyecek şekilde yapılmalı ve işletilmelidir. İnsanların dikkatsizlikle yaklaşılabilmelileri uzaklıkta bulunan elektrik tesislerinin gerilim altındaki bölümlerine doğrudan doğruya ya da günlük hayatta kullanılan aygıtlarla dokunulmasını önleyici teknik tedbirler alınmalıdır. Güvenlik mesafeleri: Tablo 8.2. Hava hattı iletkenlerinin en büyük salgı durumunda üzerinden geçtikleri yerlere olan en küçük düşey uzaklıkları İletkenlerin üzerinden geçtiği yer Hattın izin verilen en yüksek sürekli işletme gerilimi (kV) 0-1 (1 dahil) 1-17,5 36 72,5 170 420 En küçük düşey uzaklıklar (m) Üzerinde trafik olmayan sular (suların en 4,5* 5 5 5 6 8,5 kabarık yüzeyine göre) Araç geçmesine elverişli çayır, tarla, otlak vb. 5* 6 6 6 7 9,5 Araç geçmesine elverişli köy |ve şehir içi 5,5* 7 7 7 8 12 yolları Şehirler arası karayolları 7 7 7 7 9 12 Ağaçlar 1,5 2,5 2,5 3 3 5 Üzerine herkes tarafından çıkılabilen düz damlı 2,5 3,5 3,5 4 5 8,7 yapılar Üzerine herkes tarafından çıkılmayan eğik 2 3 3 3,5 5 8,7 damlı yapılar Elektrik hatları 2 2 2 2 2,5 4,5 Petrol ve doğal gaz boru hatları 9 9 9 9 9 9 Üzerinde trafik olan sular ve kanallar (bu 4,5 4,5 5 5 6 9 uzaklıklar suların en kabarık düzeyinden geçebilmeli taşıtların en yüksek noktasından ölçülmelidir.) İletişim (haberleşme) hatları 1 2,5 2,5 2,5 3,5 4,5 Elektriksiz demir yolları (ray demirinden 7 7 7 7 8 10,5 ölçülmelidir) Oto yollar 14 14 14 14 14 14 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Güvenlik boyutlandırması: Elektrik tesislerinin bütün bölümleri, işletme koşulları nasıl olursa olsun, kısa devre akımının kesilmesine ve bu kesilme anı dâhil olmak üzere, en büyük kısa devre akımının etkisiyle insanlar için herhangi bir tehlike oluşturmasına, yangın çıkmasına, ya da tesislerin zarar uğramasına engel olacak biçimde düzenlenmeli ve boyutlandırılmalıdır. Elektrik tesisleri gerek işletme, gerekse onarım ve bakım için kısa sürede, çabuk ve güvenle izlenebilmeli biçimde açık olarak düzenlenmelidir. Bütün önemli tesis bölümlerine ve aygıtlara yetkililerce kolayca ulaşılabilmeli, zorluk çekilmeden yerlerine konulabilmeli ya da yerlerinden çıkarılabilmelidir. Tesisler, arıza, bakım ve onarım nedeniyle çeşitli bölümlerin devre dışı olması durumunda, işletmenin olabildiğince kesintisiz sürebileceği biçimde bölümlere ayrılarak düzenlenmelidir. Devre dışı bırakılan tesis bölümleri ya da aygıtlar uygun ve kolayca görülebilen ayırma düzenleri ile gerilimsiz duruma getirilmelidir. Elektrik tesislerindeki kesiciler ve ayırıcılar her türlü hava şartlarında devreyi tam ve güvenli bir biçimde ayırmış olmalıdır. Bu aygıtların açık ve kapalı konumları güvenli bir düzenle ve bir konum göstergesiyle fark edilecek şekilde olmalıdır. ELEKTRİK İÇ TESİSLERİNDE GÜVENLİK Şekil 8.7. Kaçak akım koruma rölelerinin koordinasyonu. Aydınlatma tesisleri: İş yerlerindeki aydınlatma tesisatı Türk Standartlarına ve Elektrik İç Tesisler Yönetmeliği’nde belirtilen hükümlere, teknik usul ve koşullara uygun şekilde yapılmalı ve işletilmelidir. Aydınlatma araçları işçilerin sağlığına zarar vermemeli, keskin, göz kamaştırıcı ve titrek ışık meydana getirmeyecek özellikte olmalıdır. Makinelerin hareketli parçalarının ve bunların bulunduğu mekânların aydınlatılmasında görüntü yanılmalarını önleyecek teknik tedbirler alınmalıdır. İş yerlerinde herhangi bir arıza sebebiyle ışıkların sönmesi ihtimaline karşı yeteri kadar yedek aydınlatma araçları bulundurulmalı, gece çalışması yapılan yerlerin gerekli mahallerinde aydınlatma yetersizliği nedeniyle gerektiğinde otomatik olarak yanabilecek yedek aydınlatma tesisatı bulundurulmalıdır. Yangından zarar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği görebilecek yerlerdeki yedek aydınlatma cihazlarının bulunduğu yerlerde acil durumlarda kaçış istikametini gösteren fosforesan boyalı işaretler bulundurulmalıdır. Fiş-Priz Sistemleri: Fişler, aynı tesiste kullanılan farklı gerilimler için kullanılan prizlere sokulmayacak yapı ve özellikte olmalıdır. Ara fiş-priz düzenlerinin yalıtkan düzenekleri uygun şekilde korunmalıdır. Kırık ve çatlak fiş-prizler kullanılmamalıdır. Fiş ve priz sisteminde topraklama kontak elemanları akım kontak elemanlarından önce bağlantıyı sağlamalıdır. Şekil 8.8. Yanlış bir çoklu priz kullanım şekli. Elektrikli Makinelerin Bağlantıları: Elektrikli makinelerin koruma tipi, yerleştirildikleri yerlerdeki şartlara uygun seçilmeli, fazla nem, buhar bulunan yerler ile yağlı yerlerdeki elektrik motorlarının gerilim altındaki kısımlarıyla bağlantıları uygun şekilde korunmuş olmalıdır. Elektrik makinelerine ilişkin bağlantılar çalışma sırasında meydana gelebilecek titreşimlere dayanıklı biçimde seçilmeli ve yapılmalıdır. Sigortalar: Alternatif veya doğru akım devrelerinde kullanılan sigortalar kapalı bir tablo içine monte edilmeli, değeri 32 amperin üstünde olan sigortalar en az bir şalter veya anahtarla kontrol altına alınmalıdır. Bu şalter ve anahtarla akım kesilmeden tablo kutusu kapağı açılmamalı ve bu kapak kapanmadan akım verilmemelidir. Yüksek kesme güçlü şalterle enerji verilmesi sırasında şalter patlaması riskine karşı gerekli tedbirler alınmalıdır. Sigortalar değiştirilmeden önce gerilim dışı bırakılmalı ve gerilim yokluğu kontrol edilmelidir. Sigorta gerilim dışı bırakılamıyorsa, kesicilerle devrenin kesilmesi sağlanmalı, tesisatın tekrar servise konulmasında sigortanın yeniden yanması ihtimali göz önüne alınarak sigortayı değiştiren kişiye zarar gelmeyecek şekilde ellerin, yüzün korunması için gerekli kişisel koruyucular kullandırılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Elektrik tesislerinde orijinal olmayan, yamanmış ve tel sarılarak köprülenmiş sigortalar kullanılmamalıdır. Gerilim Altındaki Bölümler: Gerilim altındaki kısımların dokunmaya karşı gerilimi 50 Volt’tan yukarı olan alternatif veya 120 Volt’ tan yukarı olan doğru akımlı bölümleri devreleri yalıtılmış olmalı ya da doğrudan doğruya dokunmaya karşı korunmuş olmalıdır. Elektrik kabloları gerilim değerine uygun olarak yalıtılmalı ve bu kablolarla bunların bağlantı ve kontrol tertibatı dış etkilere karşı uygun şekilde korunmalıdır. Kaynak tesisleri, tavlama ve eritme ocakları ile elektroliz tesisleri gibi elektrokimyasal tesislerde teknik ve işletme bakımından dokunmaya karşı koruma yapılamazsa, çalışma zemininin yalıtılması, yalıtkan ayakkabı kullandırılması, yalıtkan aygıtlar verilmesi gibi tedbirler alınmalı, ayrıca tesisin uygun yerlerine gerekli ikaz levhaları asılarak çalışanlar uyarılmalıdır.Yalıtılan çalışma zemininin izolasyon direnci ölçülerek uygunluğu tespit edilmelidir. Vinçlere akım sağlayan hava iletkenleri uygun şekilde yerleştirilmiş ve korunmuş olmalı ve bunların altına veya yakınına malzeme istifi ve yığını yapılmamalıdır. İletkenler mekanik ve kimyasal etkilerden korunmuş olarak yerleştirilmelidir. Kontrol, bakım ve onarımı yapılmalı makine ve elektrik devrelerinin, tesisatının, motor veya teçhizatın enerji kaynağı ile bağlantısı kesilmeli, akımı kesen şalter veya anahtarların açık durumda olmaları ve bu şekilde kalmaları sağlanmalı, onarım bitirilmeden devreye akım verilmemelidir. Akım kesen şalter veya anahtarlarda kilitleme tertibatı bulunmalı veya şalter ve anahtarların üzerine, çalışma yapıldığını gösteren ikaz levhaları asılmalıdır. Çalışma yerinde gerilim yokluğu tespit edildikten sonra bakım onarım çalışmalarına başlanmalıdır. Tevzi Tabloları: İş yerinde çalışanların erişebileceği yerlerde bulunan tevzi tabloları, panoları ve kontrol tertibatı ile benzeri tesisat, kilitli dolap veya hücre içinde olmalıdır. Sacmalzemeden yapılmış ana kuvvet panolarının ön ve arka çalışma tabanları, elektrik akımını geçirmeyen, uygulama gerilimine dayanıklı izole malzeme ile kaplanmış olmalıdır. Bu malzemenin eni el ulaşma mesafesi dikkate alınarak seçilmelidir. Tevzi tablolarının üretim ve kullanımında Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği hükümlerine uyulmalıdır. Tevzi tablo ve pano yanına ve altına malzeme istif edilmemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Şekil 8.9. Alçak ve orta gerilim tevzi panoları. Tevzi tablosu veya benzeri tertibat üzerinde bulunan sigortalar, şalterler, ilgili standartlara ve Elektrik İç Tesisler Yönetmeliği hükümlerine uygun yapılmış ve korunmuş olmalıdır. Tablo veya pano üzerindeki sigorta, şalter ve anahtarların üzerine, kumanda ettiği yeri gösteren etiketler bulunmalıdır. Tozlu ve nemli yerlerde kullanılan tablolar tamamen sızdırmaz biçimde kapalı dökme demir ya da çelik sacdan yapılmalıdır. Tevzi tabloları, panolarının metal gövdesi ile gerilim altında olmayan bütün metal bölümleri topraklanmalıdır. Gerilimi 1000 Volt’ u geçmeyen ana dağıtım tabloları, bakımı ve ayarı gerektiren her kısmı kolayca erişilebilmeli, iletkenler kolayca izlenebilmeli, şalter veya kumanda cihazları tablonun önünden idare edilebilmeli ve bütün ölçü ve kontrol aletleri ile sinyalizasyon cihazları tablonun ön cephesinden kolayca görünebilmeli şekilde düzenlenmelidir. Gerilimi 1000 Volt’ tan fazla olan ana dağıtım tabloları, hücreler ve yüksek gerilimle çalışan bütün aletlerin metal koruyucuları topraklanmış olmalı veya bunlar uygun şekilde izole edilmeli ve bütün metal kollar ile diğer bütün metal bağlantılar topraklanmalıdır. Bunların kontrolünde, bakım ve onarımında akım kesilmeli ve kontrol bakım veya onarımı yapılan tablo veya hücre diğerlerinden bir paravan veya bölme ile ayrılmalıdır. Transformatörler ve Kondansatörler: Transformatör, kondansatör ve benzerlerinin konulduğu iş yerlerinin yeteri kadar havalandırılması sağlanmalı ve duvarları ile kapıları yangına dayanıklı olmalıdır. Transformatör, kondansatör ve benzerleri, şarj kalıntılarını önleyecek şekilde bağlanmış ve kontrol edilmiş olmalı ve bu teçhizatın bulunduğunu bildiren ve bunlara dokunulmadan önce alınması gereken tedbirleri açıklayan levhalar uygun yerlere konmalıdır. İş yerine konacak hava soğutmalı transformatörler yanabilir malzemelerden yeteri kadar uzakta bulunmalı veya yanabilir maddelerden, ısı geçirmeyen ve yanmayan bir bölme ile ayrılmış ya da uygun şekilde kapatılmış olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Transformatörler ve kondansatör merkezlerindeki diğer yüksek gerilim cihazları, parmaklıklı veya kafes telli kapılar ile kapalı özel hücrelere yerleştirilmiş olmalıdır. Yüksek gerilim hücrelerinde yalıtılmış tabure, kauçuk eldivenler, neon lambalı ıstankalar, manevra çubuğu, yangın söndürme cihazları, topraklama- kısa devre teçhizatı ve manevra talimatı haiz tabela vb. bulundurulmalıdır. Akümülatör Tesisleri: Kurşun-asitli sabit akümülatör tesisleri, tabanı aside dayanıklı malzemeden yapılmış, iyi havalandırılmış ve özel yapılmış odalarda veya hücrelerde bulundurulmalıdır. Akümülatör odaları kuru havalı, serin ve sarsıntısız olmalı, sıcaklık değişmelerinden korunmalıdır. Akümülatörlerin bulunduğu yerler tercihen doğal havalandırmanın yeterli olabileceği biçimde yapılmalıdır. Pencere, kapı vs. ile havalandırma için gerekli hava sağlanamazsa, akümülatör tesislerinin büyüklüğüne göre kıvılcım yapmayan aspiratör, havalandırma boruları ya da kanalları gibi yapay havalandırma düzenleri kullanılmalıdır. Bu boru ve kanallar elektrolit etkisine dayanıklı malzemeden yapılmış olmalı, duman bacalarına veya ateşli yerlere açılmamalıdır. Akümülatör bataryalarının kutuları cam, sert kauçuk, plastik ve benzeri akım geçirmeyen malzemeden yapılmış olmalı ve bunlar akım geçirmeyen sağlam ayaklar üzerine oturtulmalıdır. Kurşun asitli akülerin tespit edildiği yalıtkan gereçler elektrolitlere dayanıklı olmalıdır. Akümülatör odalarına açık alevli araçlarla girilmemeli ve sigara içilmemelidir. Akümülatör bataryaları, tesisi gerektiğinde bütün kutupları kesilecek şekilde yapılmalıdır. Bataryalar kolayca ulaşılabilecek ve denetlenebilecek şekilde yerleştirilmeli,yerleştirme konusunda havalandırma durumu da dikkate alınmalıdır. Akümülatör bataryalarında asit hazırlama işinde hiçbir suretle asit üzerine su ilave edilmemelidir. Suya yavaş yavaş ve azar azar asit ilave edilmelidir. çalışanlara işe uygun yüz siperi, muşamba önlük, lastik eldiven ve benzeri kişisel koruyucular verilmeli ve kullandırılmalıdır. Akümülatör odaları açık ateş veya kızgın cisimlerle ısıtılmamalı, kapılar dışarı doğru açılacak şekilde yapılmalıdır. Kapılar pencereler, duvarlar, tavanlar, döşemeler elektrolit etkisine dayanıklı olmalıdır. Akümülatör odalarındaki elektrik tesislerinde, nemli ve benzeri yerler için seçilen iletken, kablo ve gereçler kullanılmalıdır. Bu yerlerde akkor telli lamba ve sızdırmaz tip armatür kullanılmalı, kıvılcım yapabilen kollektörlü aspiratörler kullanılmamalıdır. Anahtar, priz vs. gibi işletme sırasında alevlenmeye sebep olabilacak kıvılcım çıkaran elektrik araçları akü odalarının dışına konulmalıdır. Seyyar İletkenler: İş yerlerinde sürekli olarak taşınabilir veya çekme iletkenler kullanılmamalıdır. Ancak işin gereği olarak geçici olarak kullanılacağında gerekli iş güvenliği tedbirleri alınmalıdır. Taşınabilir iletkenlerin kullanılması gereken yerlere yeteri sayıda ve uygun şekilde topraklanmış elektrik prizleri tesis edilmelidir. Taşınabilir elektrik kablo iletkenlerin çok damarlı, dayanıklı kauçuk veya plastik malzeme ile kaplanmış olmalı, gerektiğinde eğilip bükülebilen bir metalle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği dayanıklılığı artırılmalı ve bunların kaplamaları bozulmamalı, bağlantıları iyi durumda tutulmalıdır. Şekil 8.10. Tehlikeli bir seyyar kablo bağlantısı. Seyyar uzatma kabloları kullanılmadığı zamanlarda prize bağlı tutulmamalı, yerde serili hâlde bırakılmamalıdır. Bu kablolara ekleme yapılmamalıdır. Ezilmiş ve izolasyonu hasar görmüş kablolar kullanılmamalıdır. Kazan içinde veya buna benzer dar ve iletken kısımları bulunan yerlerle ıslak yerlerde alternatif akımla çalışan lambalar kullanıldığı taktirde, küçük gerilim veya koruyucu ayırma sağlayan aygıtlar (güvenlik tranformatörü) çalışma yerinin dışında tutulmalıdır. El aletleri: Elektrik işlerinde kullanılan pense, kargaburun, tornavida vb. el aletleri uygun şekilde yalıtılmış ve yağdanlıkların, süpürgelerin, fırçaların ve diğer temizlik araçlarının sapları akım geçirmeyen malzemeden yapılmış olmalıdır. Şekil 8.11. Elektrikte kullanılan çeşitli aletler. Elektrikli el aletleri iyi bir şekilde muhafaza edilmeli ve her an işe hazır şekilde bakımlı bulundurulmalıdır. Elektrikli el aletleri kendi özel gayeleri için doğru olarak ve kendi kapasiteleri içinde, aşırı zorlanmalara başvurulmadan kullanılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Taşınabilir elektrikli el aletlerinin sapları yeterli cins ve kalınlıkta akım geçirmeyen maddeyle kaplanmalı veya bu gibi malzemeden yapılmış olmalı ve bu aletlerin üzerlerinde devreyi kapalı tutmak için sürekli basılması gereken yaylı devre kesicileri bulunmalıdır. Asılı olarak kullanılması gereken taşınabilir elektrikli aletler, yay veya bir kablo ya da bir zincir ucuna asılarak uygun ağırlıklarla dengede tutulmalıdır. Taşınabilir ağır elektrikli aletlerin bir yerden diğer bir yere taşınması özel sapan veya askılarla yapılmalı ve bu sapan askılar çalışma sırasında kullanılmamalıdır. Taşınabilir elektrikli aletler ile çalışanlar, bol ve etekleri geniş elbiseler giymemeli, işe uygun izole eldiven takmalıdırlar. Elektrikli el aletleri kullanılmadan önce yetkili kimseler tarafından kontrol edilmeli, topraklaması arızalı, motoru fazla kıvılcımlı, priz, fiş, anahtar ve bağlantı kablosu bozuk olanlar kullanılmamalıdır. Elektrikli el aletleri kullanılmadığı zamanlar, kablosu prizden çekilip toplanarak uygun yerlerde muhafaza edilmelidir. Elektrik kaynak makinelerinde güvenlik: Elektrik kaynak işlerinde ehil kaynakçılar çalıştırılmalıdır. Elektrik kaynağı işlerinde çalışan işçilere, işin özelliğine uygun kaynak maskesi, deri eldiven, yanmaz önlük, iş ayakkabısı gibi kişisel korunma araçları verilmelidir. Elektrik kaynağı yapılan yerler, başka işçilerin çalıştığı yerlerden ayrı olmalı veya işçilerin çalışmasına engel olmayacak şekilde ışık geçirmeyen taşınmaz veya taşınabilir uygun paravanlarla ayrılmış olmalıdır. Elektrik kaynağı sırasında ortama yayılan kaynak gaz ve dumanlarının intişar ettiği yerden emilerek dışarı atılması için alttan veya yandan çeken uygun aspirasyon sistemi kurulmalıdır. Elektrik kaynak makineleri ve teçhizatı yalıtılmış veya topraklanmış, kaynak penseleri kabzalı ve dış yüzleri yalıtılmış ve kaynak ısısına karşı elektrot pensleri uygun şekilde korunmuş olmalıdır. Elektrik kaynak makinelerinin şalteri, makine üzerinde bulunmalı, kablolar sağlam şekilde tespit edilmiş olmalıdır. Otomatik veya yarı otomatik dikiş ve punta kaynağı makinelerinde operasyon noktasına kapalı koruyucu yapılmalıdır. Besleme ve kaynak kabloları, üzerinden taşıt geçmesi hâlinde zedelenmeyecek ve bozulmayacak şekilde korunmalıdır. Yanıcı maddelerin yakınında elektrik kaynağı yapılmamalıdır. Elektrik kaynak makinelerinin temizlenmesi, tamir ve bakımı veya yerinin değiştirilmesi sırasında makineler şebekeden ayrılıp elektriği kesilmelidir. Kaynak makinelerinin bakım ve onarımı yetkili elektrikçiler tarafından yapılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği Özet •Elektrik tesisatlarında kullanılan malzemeler; alevin/yangının yayılmasını azaltan alev geciktirici özellikte, halojenden arındırılmış, yangına maruz kaldığında herhangi bir zehirleyici gaz üretmeyen, korozif etki yapmayan nitelikte malzemeler olmalıdır. •Gerilim altında bulunan tüm iletkenlerin, aşırı yük akımı ve arıza akımı olması durumunda beslemenin otomatik kesilmesini sağlayan bir ya da daha fazla cihaz ile korunması gerekmektedir. •Elektrik tesislerinde izolasyon (yalıtım), topraklama, dokunmaya karşı koruma ve aşırı akım ve ısıya karşı koruma elemanlarının kullanımı hayati önem arz etmektedir. •Kullanılan her bir elektrikli cihazın kendine has koruma tertibatlarına sahip olması gerekir. •İzolasyonun seviyesi ve kullanılan malzeminin iyi yapılandırılmış olması elektrik tesislerinde yangını riskini azaltacak en önemli unsurların başında gelmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Ödev Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği •Ülkemizde her yıl elektrik sebepli çıkan yangınların oranını araştırınız. •Topraklamanın elektrik sebepli yangınlar üzerine etkisini araştırınız. •Acil durum uyarı sistemlerinde kullanılan malzemelerin özelliklerini araştırınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “Bölüm Sonu Testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi “Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği” ile ilgili standart kavramı ile ilgili değildir? a) IEC b) CENELEC c) TSE d) IEEE e) HD 60364 2. Aşağıdakilerden elektrik tesisatlarında kullanılacak kablolarda bulunması gereken özelliklerden biri değildir? a) Yangına dayanıklı b) Alevin yayılmasını azaltan c) Renkli dış kılıfa sahip d) Düşük duman yoğunluklu e) Halojenden arındırılmış 3. Aşağıdakilerden hangisi elektrik tesisatlarında yangın oluşturucu etkenlerden biri değildir? a) Kablonun rengi b) Kablo kesiti c) Çalışma gerilimi d) Çalışma akımı e) Ortam sıcaklığı 4. Aşağıdakilerden hangisi bir topraklama çeşidi değildir? a) Koruma b) İşletme c) Fonksiyon d) Gelişim e) İşletme 5. Aşağıdakilerden hangisi kaçak akım koruma anahtarının özelliklerinden birisi değildir? a) “Normal bir tesisatta gelen akımların meydana getirdiği manyetik alanla giden akımların meydana getirdiği manyetik alan birbirine eşit ve zıttır.” İlkesine göre çalışır. b) Faz ile nötr arasındaki kısa devre anında çalışır. c) Koruma anahtarının açma sınırlarından birisi 30 mA’ dir. d) 300- 500 mA’de devreyi açanlar yangın koruma anahtarı olarak isimlendirilir. e) Tesisatın ana girişine, yangın koruma anahtarları ise ana kolon hattı girişine bağlanır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği 6. Aşağıdakilerden hangisi güvenlik boyutlandırması ile ilgili değildir? a) En az 10 m2 olmalı, b) Kesintiyi en aza indirecek şekilde yapılandırılmalı, c) Ayırma düzenekleri bulunmalı, d) Gözle görülebilir yapılandırılmalara sahip olmalı, e) Bakım ve onarım için kısa sürede müdahele edilebilir olmalı, 7. Aşağıdakilerden hangisi bir güvenlik tedbiri değildir? a) Dokunmaya karşı koruma yapılması, b) Çalışanların göz renginin siyah olması, c) Çalışma zemininin yalıtılması, d) Yalıtkan ayakkabı kullandırılması, e) Tesisin uygun yerlerine gerekli ikaz levhaları asıl, 8. Aşağıdakilerden hangisi seyyar bir iletkende veya uzatma kablosunda bulunması gereken özelliklerden biri değildir? a) Uygun topraklamasının yapılması, b) Elektrik kablo iletkenlerin çok damarlı ve yalıtılmış olması, c) Gerilim düşümünü dikkate alınması, d) Antigron sistemlerde kullanılacak kabloların dış renginin beyaz olması, e) Dayanıklılığının artırılmış olması, 9. Aşağıdakilerden hangisi elektrik tesislerinde kullanılan güvenlik ve koruma amaçlı elemanlardan biri değildir? a) Elektrik sayaçları b) Kesiciler c) Ayırıcılar d) V-Otomat sigortalar e) Kaçak akım koruma röleleri 10. Aşağıdakilerden hangisi elektrikli bir cihazın kullanımı sırasında güvenliği etkileyen parametrelerden biri değildir? a) İzoleli olması, b) Kullanılan iletken kesitlerinin akıma göre hesaplanmış olması, c) Kullanıcak gerilime göre izolasyonunun belirlenmesi, d) Kullanılacağı ortamın (nemli, dış ortam, tozlu ortam vb.) göz önüne alınarak imal edilmesi, e) Aydınlatmasının mutlaka yapılması, Cevap Anahtarı 1.D, 2.C, 3.A, 4.D, 5.B, 6.A, 7.B, 8. D, 9. A, 10. E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Elektrik Sistemlerinde Yangın Güvenliği YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Günaydın, S. (2012). “Türkiye’de Binalarda Elektrik Tesisatı Standardları ve Yönetmelikler”. Elektrik Mühendisleri Odası. Günaydın, S. (2012). “Binalarda Elektrik Tesisatı Ve Yangın Güvenliği, Yangına Karşı Güvenli Kablolar”, Elektrik Mühendisleri Odası. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI, 2012 Elektrik-Elektronik Teknolojisi, Yangın Algılama ve İhbar Sistemlerinin Bağlantıları Ve Montajı Modül Eğitim Kitapçığı, Ankara, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20