4 - Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.
Transkript
4 - Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.
Sayfa DÜNYA ŞEKER DURUMU No 1-3 4 SUNUŞ DÜNYA DURUMU 4-9 ÜRETİM 10-11 TÜKETİM 12-14 FİYATLAR 15 TİCARET 15-16 İHRACAT 16-17 İTHALAT 18-21 AVRUPA BİRLİĞİ 22-23 DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ 24 HFCS ÜRETİMİ TÜRKİYE ŞEKER SEKTÖRÜ 25-26 SEKTÖRÜN TARİHSEL GELİŞİMİ 27-28 SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER 29-31 TÜRKİYE’DE ŞEKER REJİMİ 32-35 ARZ – TALEP DURUMU 34-41 TÜRKİYE’DE PANCAR TARIMI 40-47 ŞEKER ÜRETİMİ 46-47 MELAS ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI 47-48 ALKOL ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI 49-51 SATIŞ – STOK DURUMU 51-54 İTHALAT - İHRACAT 55-56 ŞEKER FİYATLARI 56 YATIRIMLAR 57-59 ÖZELLEŞTİRME 60-63 SEKTÖRDE REKABET - SORUNLAR 2 TABLOLAR Sayfa No Tablo: 1 Dünya Şeker Üretimi 4 Tablo: 2 Dünya Şeker Dengesi 6 Tablo: 3 2013/14 Dünya Şeker Üretim/Tüketim Tahminleri 8 Tablo: 4 Beyaz Şeker Borsa Fiyatları 13 Tablo: 5 AB Şeker Kotaları 20 Tablo: 6 AB-27 Şeker Dengesi 21 Tablo: 7 Dünya HFCS Üretimi 24 Tablo: 8 Şeker Üreten Şirketler 27 Tablo: 9 Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları 32 Tablo: 10 Türkiye’ de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları 36 Tablo: 11 Türkşeker’in Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları 39 Tablo: 12 Kota-Üretim İlişkisi 41 Tablo: 13 Türkiye’de Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 42 Tablo: 14 Türkşeker’in Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 43 Tablo: 15 Nişasta Bazlı Şeker Üretimi 45 Tablo: 16 Melas Üretimi 46 Tablo: 17 İşlenen Melas-Üretilen Alkol 48 Tablo: 18 Türkiye Pancar Şekeri Satış-Stok Durumu 49 Tablo: 19 Türkşeker’in Şeker Satışları 50 Tablo: 20 Türkşeker’ in Kotalar İtibariyle Stokları 51 Tablo: 21 Yıllar İtibariyle İthalat 52 Tablo: 22 DİİB’ ye Kayden Satışlardan Doğan ve Türkşeker Bünyesinden Karşılanan Görev Zararı 54 Tablo: 23 Pancar Şekeri Kristal Şeker Satış Fiyatları 55 Tablo: 24 NBŞ Satış Fiyatları 56 www.turkseker.gov.tr 3 GRAFİKLER Sayfa No Grafik: 1 Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi 6 Grafik: 2 2013/14 Tahminlerine Göre Tüketimde İlk 10 Ülke 11 Grafik: 3 Son 10 Yıllık Beyaz Şeker ve Ham Şeker Fiyat Seyri 14 Grafik: 4 Üretim-Tüketim- Fiyat Dengesi 14 Grafik: 5 2013/14 Tahminlerine Göre İhracatta İlk 10 Ülke 16 Grafik: 6 2013/14 Tahminlerine İthalatta İlk 10 Ülke 17 Grafik: 7 Arz Talep Durumu 33 Grafik: 8 Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Üretiminde Ş.Pancarı Payı 36 Grafik: 9 Pancar Üretimi 37 Grafik: 10 Çiftçi Sayıları-Pancar Verimi 37 Grafik: 11 Pancar Üretimi-Çiftçi Sayısı 38 Grafik: 12 Şeker Üretimi 43 Grafik: 13 Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker’in Payı 44 Grafik: 14 Kampanya Süreleri 45 www.turkseker.gov.tr 4 KISALTMALAR VE TERİMLER AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri A KOTASI Yurtiçi talebe göre üretilen şeker B KOTASI Güvenlik payı için bulundurulacak şeker BKK Bakanlar Kurulu Kararı BM Birleşmiş Milletler BŞE Beyaz Şeker Eşdeğeri C ŞEKERİ A ve B kotaları dışında üretilen ihraç amaçlı şeker DİİB Dahilde İşleme İzin Belgesi DTÖ Dünya Ticaret Örgütü FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü GÜ Gelişmiş Ülke GYÜ Gelişme Yolundaki Ülke HFCS High Fructose Corn Syrup (Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu) ISO Uluslararası Şeker Örgütü KHK Kanun Hükmünde Kararname NAFTA The North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması) NBŞ Nişasta Bazlı Şeker OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü ÖİB Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ÖYK Özelleştirme Yüksek Kurulu PAZARLAMA YILI 1 Eylül - 31 Ağustos TAKVİM YILI 1 Ocak – 31 Aralık TAPDK Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TŞFAŞ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. YPK Yüksek Planlama Kurulu ¨ Türk Lirası $ Amerikan Doları € AB para birimi (Euro) www.turkseker.gov.tr Dünya’da son yıllarda yaşanan çeşitli gelişmeler tarım sektörünü doğrudan veya dolaylı olarak önemli ölçüde etkilemiştir. Sıkça yaşanmaya başlayan iklim hareketlerindeki oynaklık ve son yıllarda artan gıda fiyatları ile beraber ortaya çıkan gıda krizleri sadece tarım sektörünü değil, dünya ekonomilerini de ciddi boyutlarda etkiler olmuştur. Yapılan öngörüler 2050 yılına kadar sadece dünya nüfusunun doyurulabilmesi için tarımsal üretimin % 70 oranında artması, gelişmekte olan ülkelerde ise bu oranın % 100 seviyesine çıkması gerektiğini belirtmektedir. Tarım sektörü, gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerin ekonomik hayatlarında önemli bir yere sahiptir. İnsanların beslenmesi için gerekli gıda maddesi ve hammadde üreten bu sektörün ikame kaynağı bulunmamaktadır. Sektör toplam istihdam içerisinde de önemli bir yere sahiptir. Tarımda üretkenliğin artırılması ile sektörün temel hedefleri arasında yer alan çiftçi gelirinin artması, yoksulluğun azaltılması ve kırsal kalkınmanın sağlanması ulaşılamaz hedefler değildir. Türkiye’de tarım sektöründe ve gıda zincirinde yer alan hem küçük çiftçilerin hem de kurumsallaşmış şirketlerin gelirlerinin artması ülke içindeki sosyal refahın da önemli ölçüde artması demek olacaktır. Dünyada gelirlerin artması ve ticaretin büyümesiyle birlikte kişi başına düşen tüketim artmaktadır. Bu yüzden tarım üretiminin önümüzdeki on yıl içinde düzenli olarak, ancak önceki yıllardan daha yavaş bir oranda artması beklenmektedir. Türkiye, coğrafi konumu, iklim olanakları, çoğunluğu genç olan 75 milyon üzerindeki nüfusu, artan alım gücü ve genişleyen iç pazarı sayesinde pek çok ülkeye kıyasla oldukça avantajlı bir konumdadır. Özellikle gelişen üretim teknolojileri ve iklim avantajları sayesinde ülkemiz pek çok tarımsal ürünü yıl boyu belirli standartlarda üretebilme ve bu ürünleri pazarlayabilme potansiyeline sahiptir. Şeker çok çeşitli ürünlerden üretilebilmekte olup, dünya şeker arzı büyük oranda şeker kamışı ve şeker pancarından sağlanmaktadır. Dünya şeker borsa fiyatlarını ise, dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 80’ inini oluşturan ve ticarete hakim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Ülkemizde ve Avrupa’da iklim şartları nedeniyle daha ucuz bir hammadde olan kamış yerine stratejik bir ürün olan şeker pancarı üretilmektedir. Ülkemizde pancar şekerinin ihraç pazarlarında kamış şekeri ile rekabet şansı bulunmaması nedeniyle, ticaret amacıyla değil ama kendi kendine yeterlilik amaçlanarak üretilmektedir. Ülkemizde tarım ve sanayi entegrasyonuna en güzel örneklerden biri olan şeker sektörü, kuruluşundan bu yana köklü değişimler geçirmiş ve kalkınma yolunda sağladığı çok yönlü katkılarıyla ülkemiz için önemli konumunu sürdürmektedir. Sektör, kalkınma için seçilecek sektörlerde aranan en temel özellik olan ileri ve geri bağlantılara sahiptir. Yalnız şeker üretmek için tarımsal hammadde (şeker pancarı) kullanmakla kalmaz, aynı zamanda ürettiği yan ürünler de hayvancılık, alkol ve maya sektörü için önemli bir girdi kaynağıdır. Teknik ve ekonomik boyutta yaşanan hızlı gelişmelerin, ülkelerin sanayisine ve tarımına etkileri sonucunda rekabet ön plana çıkmıştır. Şeker neredeyse tüm ülkeler için yaşamsal önemini sürdürmekte olup, iki önemli hammaddeden üretilmekle birlikte, teknolojik gelişmeler sonucu, muadili konumunda olan yapay tatlandırıcılarla da rekabet etmek zorunda kalmıştır. Şeker Sektöründe; Dünyadaki gelişmeler göz ardı edilemeyeceğinden, şekerin yerli bir sanayi ürünü olmasının ötesinde küresel bir ürün olarak değerlendirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Pancardan şeker üreten ve dünyanın önde gelen şeker üreticisi konumunda olan, ortak tarım politikası ekseninde şekillenen bir şeker sektörüne sahip AB gibi siyasi ve ekonomik oluşumlar bile, uluslararası taahhütleri göz ardı edebilecek konumda değillerdir. Gelişmekte olan ülkemiz, coğrafi sebeplerle maliyet açısından oldukça pahalı olan pancardan şeker üretmektedir. Yarattığı katma değer ve sağladığı istihdam ile siyasi rant malzemesi yapılmaya müsait yapısı nedeniyle uzun yıllar istikrar sağlanamayan Ülkemiz Şeker Sektöründe; 4634 sayılı Şeker Kanunu ve diğer düzenlemeler sayesinde, son yıllarda üretim ve stok dengesi kurulmuştur. Pancar şekeri üreticilerinin, doğal rekabet gücüne sahip kamış üreticileriyle rekabeti mümkün olmamakla birlikte; gelecekte yaşanabilecek ithalat baskılarından korunmanın ve sürdürülebilirliğin temel şartı; sosyal sorumluluk ve çevre bilinci çerçevesinde, verimli bir yapının oluşturulmasıdır. Özelleştirme süreci içerisinde olan Türkşeker, mevcut durum itibariyle sektörün % 50’sini temsil eden, sanayinin tek kamu kuruluşudur. Programının ait ilke ve hedefleri 30/09/2013 tarih, 2013/5503 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilmiş olup, “2014 Yılı Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve turkseker.gov.tr Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Bağlı Ortaklıklarının 2014 yılına ait Genel Yatırım ve Finansman 2 Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ” 17/12/2013 tarih 28854 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. İlgili Tebliğin Kurumsal verilerin yayımlanması başlıklı 18 inci maddesi gereğince Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin “2013 yılı Sektör Raporu” hazırlanmıştır. Dünya ve Türkiye Şeker Sektörü takip edilerek Türkşeker’in sektör içindeki yerinin analiz edilebilmesi ve sektörel politikaların geliştirilmesine yardımcı olabilmesi amacıyla hazırlanan raporda; Dünya’da ve Türkiye’de sektörün durumu, Türkiye Şeker Sektörünün Tarihsel Gelişimi, Sektörün bütününde gösterilen faaliyetler ile Türkşeker’in gösterdiği faaliyetler, Özelleştirme, Pazardaki etkinlik ve rekabet Teşekkülün içinde bulunduğu darboğazlar ele alınmış, faaliyetler genellikle rakam ve grafiklerle yıllar itibariyle mukayeseli olarak verilmiştir. İki bölümden oluşan raporun birinci bölümünde dünya şeker durumunun genel bir perspektifi çizilmiş, ikinci bölümde ise Türkiye Şeker Sanayi ve Türkşeker detayları ile incelenmiştir. 2013 Yılı Sektör Raporu’nun ilgilenenlere yararlı olacağı temennisiyle. Dr. BÜLENT ÜZÜMCÜ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. turkseker.gov.tr Genel Müdür V. 3 ÜRETİM 2013/14 dünya şeker üretim miktarının, 2012/13 döneminden sonra tarihte ikinci en yüksek seviyesine 1,270 milyon ton, AB’ de 1,085 milyon ton, Ukrayna’ da 1,070 milyon ton ve Meksika’ da 0,850 milyon ton düşerken, Tayland’ da rekor seviyede üretim gerçekleşerek önceki döneme göre 1,237 milyon ton ve Pakistan’ da 0,575 milyon ton artış gerçekleştiği gibi, Çin üretiminde de 400 bin tonluk artış beklenmektedir. Dünyada 2013/14 pazarlama yılı itibariyle şekerin % 81,6’ sı kamıştan, % 18,4’ ü pancardan üretilmiş olup, dünya kamış ve pancar şekeri üretimi yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 1- Dünya Şeker Üretimi (Milyon Ton, Beyaz Değer) ORTALAMA 1970’ler 1980’ler 19990’lar 2000’ ler 2011/12 2012/13 2013/14 Dünya Üretimi 75,3 93,7 108,9 134,0 160,7 169,5 166,6 Pancardan 30,0 34,9 34,4 31,9 36,7 33,1 30,6 Kamıştan 45,4 58,8 74,5 105,7 124,0 136,3 136,0 60,2 62,8 68,4 76,8 77,2 80,5 81,6 Kamış Şekerinin Payı, % Kaynak: ISO World Sugar Market, May 2014. Küresel şeker tüketiminin (2,516 milyon ton’luk bilinmeyen net ticareti de içerecek şekilde) ham değer olarak 181,347 milyon ton’a (beyaz değer olarak 166,839 milyon ton) ulaşması beklenmektedir. 2012/13’te üretim-tüketim arasındaki fark üretim lehine artmaya devam etmiş ve 9,8 milyon ton fazlalık ortaya çıkmıştır. 2013/14’te ise bir önceki döneme göre bu fazlalık miktarının azalarak 4,2 milyon tona düşeceği tahmin edilmektedir (World Sugar Balances, February 2014). Sektör Raporu 2013 | 4 ulaşması beklenmektedir. 2012/13 dönemine göre üretim; Hindistan’ da 1,509 milyon ton, Brezilya’ da Üretim fazlalığının olduğu yılda tahmin edilebileceği gibi, sezonun bu döneminde önemli bir ticaret fazlalığı (dünya ihracat imkanı ile ithalat talebi arasındaki fark) tahmin edilmektedir. 2013/14 dönemi ihracat miktarının ham değer olarak 57,328 milyon ton (52,742 milyon ton beyaz şeker eşdeğeri) ihracat ile ithalat arasında ki farkın ise ihracat lehine olmak üzere 3 milyon 496 bin ton olması beklenmektedir. İthalat talebinin önceki dönemde tahmin edilen 55,642 milyon tondan 53,832 milyon ton’a düşmesi beklenmektedir. 2013/2014 sezonu için dünya dengesinin önceki sezona kıyasla, tahmin edilen küresel üretim fazlalığındaki önemli azalmaya rağmen, piyasadaki üretim fazlalığında üç önemli unsur ortaya çıkmaktadır: Tahmin edilen dünya üretimi tüketimden fazladır; ihracat imkanı ithalat talebini aşmaktadır 5 ve stok/kullanım oranı yüksektir. Yıldan yıla üretim yüzdelerindeki pay şeker kamışı lehine artmaktadır. Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir. 2013 yılında Brezilya 36,892 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 22’ sini karşılarken, ürettiği bu şekerin 23,5 milyon ton’unu ihraç ederek dünya şeker ticaretinin % 45’ ini karşılayan en büyük şeker ihracatçısı konumundadır. 2013/14 sezonu için Şubat ayı ISO tahminlerine göre beyaz şeker cinsinden olmak üzere; 166,839 milyon ton’luk üretim beklentisine karşılık 162,963 milyon ton tüketim beklenmekte olup, arz/tüketim dengesinde yaklaşık 3,88 milyon ton kadar üretim fazlası beklenmektedir. ISO’ nun Şubat ayı raporuna göre 2012/2013-2013/2014 Dünya şeker dengesi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo: 2- Dünya Şeker Dengesi, Milyon Ton (Beyaz değer) 2013/14 2012/13 Değişim Üretim 166,84 168,35 -0,90 Tüketim 162,96 159,27 2,27 Fazla/Açık 3,88 9,08 -134,27 İthalat 49,05 51,19 -4,01 İhracat 52,74 53,37 -1,09 Kapanış Stoku 68,74 68,08 0,88 Stok/Tüketim, % 42,18 42,74 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2014. Sektör Raporu 2013 | Dünyada 2013/14 pazarlama yılı itibariyle şekerin % 82’ si kamıştan, % 18’ i pancardan üretilmiş olup, dünya şeker borsa fiyatlarını, ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Kamış ve pancardan elde edilen şekerler arasında kalite bakımından bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, sadece tropik ve alt tropik bölgelerde yetiştirilebilen şeker kamışının şeker pancarına kıyasla daha düşük maliyetle üretilmesi, işleme maliyetlerinin düşüklüğü gibi nedenlerle pancar şekeri maliyetine göre kamıştan elde edilen şekerin maliyeti daha düşük olmaktadır. Üzerinde pancardan; ABD, Japonya, Çin gibi ülkeler hem pancardan hem kamıştan; Brezilya, Hindistan, Meksika, Pakistan, Tayland, Avustralya başta olmak üzere birçok ülke kamıştan üretmektedir. Grafik: 1- Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi Sektör Raporu 2013 | 6 bulunulan coğrafya gereği ülkemizde olduğu gibi Avrupa Birliği, Rusya, Ukrayna gibi ülkeler şekeri Büyük açık veren iki yıldan (2008/09-2009/10) sonra dünya şeker piyasası, art arda dört yıldır üretim fazlası vermiş ve bu fazlalık 2012/13’te 9,08 milyon tona ulaşmıştır. Bir önceki yıla göre üretimin azalması ve tüketimin artmasının etkisiyle bu farkın 2013/14 sezonunda azalarak 3,88 milyon ton civarında olması beklenmektedir. Dolayısıyla, devam eden üretim fazlalığı, dünya şeker fiyatlarını baskı altına almaya devam etmektedir. Dünya şeker üretiminde söz sahibi ülkelerin 2013/14 döneminde bir önceki döneme göre üretim 7 artış/azalışları ham şeker cinsinden şöyle gerçekleşmiştir. Milyon Ton Artanlar Azalanlar Hindistan -1,509 Tayland +1,237 Brezilya -1,270 Pakistan +0,575 AB -1,085 Çin +0,400 Ukrayna -1,070 Meksika -0,850 Kaynak: ISO World Sugar Market, May 2014. AB şeker üretiminin, 2013/14 dönemine gore 1,085 milyon ton düşmesi beklenmektedir. Üretimin önceki döneme göre yaklaşık % 6,16 oranında düşerek ham şeker cinsinden 16,535 milyon (beyaz şeker cinsinden 15,212 milyon ton) olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Önde gelen şeker analistlerinin şu ana kadar yayımladıkları 2012/13 dünya şeker üretim ve tüketim tahminleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Sektör Raporu 2013 | Tablo: 3- 2013/14 Dünya Şeker Üretim-Tüketim Tahminleri (Milyon Ton, Ham değer) Consumption Surplus/deficit Kingsman (b)# USDA (c) 23-May 18-Jun 177.85 174.85 172.95 168.15*** +4.90 -0.18 ABARES (b) 18-Jun 182.20 176.40 +5.80 ISO (b) 20-Aug 180.84 176.34 +4.50 Czarnikow (c) 5-Sep 181.80 179.80**** +2.00 Kingsman (b)# 12-Sep 178.80 174.12 +4.68 ABARES (b) 15-Sep 181.10 176.30 +4.80 F.O. Licht (b) 01-Nov 181.97 175.25*** +4.38 ISO (b) 14-Nov 181.48 176.75 +4.73 USDA (c) 25-Nov 174.13 168.48*** +0.22 Kingsman (b)# 9-Dec 178.74 174.32 +4.41 ABARES (b) 10-Dec 181.60 176.80 +4.80 Kingsman (b)# 7-Feb 177.71 175.37 +2.34 ISO (b) 21-Feb 181.35 177.13 +4.21 F.O. Licht (b) 25-Feb 181.03 175.83*** +3.57 ABARES (b) 4-Mar 182.30 176.80 +5.50 ISO (b) 9-May 181.14 176.71 +4.43 Kaynak: ISO World Sugar Market, May 2014. * 0,5 milyon ton kayıt dışı dahil edilmiştir. *** Kayıtdışı hariç # Ekim/Eylül ** Nisan/Mart **** 1 milyon ton kayıt dışı dahil edilmiştir Dünyanın en büyük şeker üreticisi Brezilya olup, beyaz şeker cinsinden olmak üzere; 2009/10’da 40,878 milyon tonluk rekor seviyede üretim ile dünya üretiminin dörtte birini karşılıyorken, üretim, olumsuz hava koşullarının yanı sıra kamışın yenilenmesi faaliyetleri sebebiyle 2010/11 ve 2011/12’de azalmış ancak 2012/13’te yaklaşık 40,895 milyon tona yükselterek 2009/10’daki üretim miktarını da yakalamıştır. 2013/14’te ise bir önceki döneme göre önemli bir değişiklik gerçekleşmeyerek 40,1 milyon ton düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Sektör Raporu 2013 | 8 Production Hindistan’da ise 2012/13 şeker üretimi, bir önceki döneme göre 1 milyon ton civarında azalarak yaklaşık 27,3 milyon tona düşmüştür. 2013/14’te Hindistan’ın üretim miktarının azalmaya devam ederek yaklaşık 26,5 milyon tona düşmesi beklenmektedir. Dünyanın dördüncü büyük üreticisi olan Çin’de ise 2012/13’te üretim geçen yıla gore yaklaşık 1,7 milyon ton artarak 14,2 milyon tona ulaşmış olup, 2013/14’te üretim miktarının değişmesi beklenmemektedir. Tayland’da, 2011/12’de 10,670 milyon ton rekor şeker üretimi yapılırken, 2012/13’de şeker üretim 11 milyon tonu geçmesi beklenmektedir. Dünyanın en büyük 10 üretici ülke sıralaması ve ürettikleri şeker miktarı aşağıda verilmiştir. DÜNYANIN EN BÜYÜK 10 ŞEKER (SAKAROZ) ÜRETİCİSİ (2013/14) (Milyon Ton, Beyaz Değer) Ülke Üretim BREZİLYA 36,9 HİNDİSTAN 24,4 AB 15,2 ÇİN 13,1 TAYLAND 10,4 ABD 7,3 MEKSİKA 6,0 RUSYA 4,2 AVUSTRALYA 4,0 Kaynak: ISO World Sugar Balances, February 2014 Ülkemiz, dünya pancar şekeri üretiminde 2012/13 döneminde % 6‘lık pay ile Rusya, ABD, Almanya, Fransa ve Ukrayna’nın ardından 6 ncı sırada yer almıştır. 2013/14’te ise Ukrayna’nın pancar ekim alanlarının daralması nedeniyle şeker üretim miktarının büyük miktarda azalacak olması ve ülkemizdeki üretim miktarının neredeyse aynı kalacak olması nedeniyle ülkemizin, dünya pancar şekeri üretiminde 5inci sıraya yükselmesi beklenmektedir. Sektör Raporu 2013 | 9 miktarı 670 bin ton azalmıştır. 2013/14’te ise üretim miktarının yeni bir rekor seviyesine ulaşarak TÜKETİM Ülkelerin kalkınma hızı arttıkça kişi başına şeker tüketimi de artmaktadır. Londra Şeker Haftası’ nda açıklanan bir rapora göre global şeker tüketiminin 20 yıl sonra, 257 milyon tona çıkması, Asya’nın dünya şeker tüketimindeki payının yüzde 40′ tan yüzde 49′ a yükselmesi beklendiği ifade edilmektedir. Uzun dönemde ortalama büyüme oranı, hem iç pazarda, hem de Dünya’da fiyatların makul seviyelerde 10 tutulmasıyla yükseltilebilir. EN BÜYÜK ŞEKER TÜKETİCİSİ ÜLKELER ve TÜRKİYE, 2013/2014 (BŞE) Hindistan AB Çin Brezilya ABD Endonezya Rusya Meksika Pakistan Mısır Türkiye* Tüketim (Milyon Ton) Kişi Başına Tüketim 23,7 18,8 15,0 12,5 10,0 5,5 5,4 4,7 4,7 3,0 2,3 (Kg/yıl) 19 34 11 57 31 22 39 38 22 36 25 Kaynak: F.O. Licht 1. World Sugar Balances, February 2014 *Ülkemizde kişi başı tüketim, yurtiçi satış miktarı üzerinden hesaplanmıştır. F.O. Licht’in yaptığı hesaplamaya göre ise, diğer ülkelerin ihraç edilen şekerli mamullerinde kullanılan şeker miktarları da tüketim hesaplamalarına dahil edilmektedir. Sektör Raporu 2013 | Dünya ortalamasının üzerinde olan tüketim artış oranları; Uzak Doğu Okyanusya ve Hindistan bölgelerinde daha yüksektir. Bu bölgeler Dünya tüketiminin yaklaşık % 40’ ına sahiptir. Her bölge global şeker kullanımının toplam artışının dörte birinden daha fazlası için sorumludur. Uzak Doğu ve Okyanusya için tüketimin % 3,1 oranında artması beklenirken; Hindistan’ da yıllık büyümenin % 2,2 olması beklenmektedir. Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da da 2013/14 ‘de şeker kullanımında % 2, 9 oranında artış beklenmektedir. Uluslararası Şeker Örgütünün Kasım ayı raporuna göre tüketimde ilk 10 sırayı paylaşan ülkeler sırasıyla 11 aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: 2- 2013/14 tahminlerine göre tüketimde ilk10 ülke. Kaynak: ISO World Sugar Balances ,February 2014. Dünyanın en büyük şeker tüketicisi Hindistan’dır. Nüfus artış hızı ve kişi başına gelir, tüketimi belirleyen en önemli unsurlardır. Genel bir ifadeyle gelişmiş ülkelerde kişi başına şeker tüketimi durağan seyretmekte, gelişmekte olan ülkelerde ve şeker ekonomisi güçlü ülkelerde artmaktadır. Uluslararası Şeker Örgütünün Şubat ayı raporuna göre; 2013/14 dönemi tüketiminin önceki yıla göre %2,3 oranında artarak ham değer cinsinden 177 milyon 134 bin ton (beyaz şeker cinsinden 162 milyon 963 bin ton) olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Dünya toplam tüketimi içerisinde 2,516 milyon ton (2,315 milyon ton beyaz değer) bilinmeyen ticaret dahildir. 10 yıllık ortalamalara gore dünya tüketimi ortalama % 2,33 oranında büyümektedir. Sektör Raporu 2013 | FİYATLAR Dünya şeker fiyatlarının oluşumunda başlıca belirleyici, arz/talep durumu olmakla beraber, spekülasyon, petrol ve emtia fiyatları, enerji politikaları, navlun bedelleri, döviz kuru değişimleri, faiz oranları, ticaret politikaları ve tercih anlaşmaları, enflasyon, politik ve finansal çalkantılar, ülkelerin ekonomik durumları gibi dış faktörler de fiyatlar üzerinde giderek artan ölçüde rol oynamaktadır. Üretilen şekerin talebin altında olması stokların azalmasına, dolayısıyla da fiyatların artmasına, tersi ise fiyatların düşmesine 12 sebep olmaktadır. 2008/09 ve 2009/10 dönemlerinde dünya şeker dengesinde arka arkaya ortaya çıkan açık nedeniyle, 2010 yılının son aylarında yükselmeye başlayan fiyatlar 2011 Temmuz ayında gün bazında 876 $/ton ile tarihi rekor kırmış, ancak bu tarihten sonra fiyatların yükselişine tepki olarak artan ekim alanları ve olumlu hava koşulları sebebiyle yükselen üretim ile birlikte 2012 yılı boyunca düşme eğilimine devam etmiş ve 2012 yılının sonunda 520 $/ton seviyelerine kadar inmiştir. Dünya şeker piyasasında 2011/12’de oluşan şeker arz fazlalığının 2012/13’te daha da artmış olması ve 2013/14’te devam edecek olması sebebiyle dünya şeker fiyatları üzerindeki baskının devam etmesi beklenmektedir. Sektör Raporu 2013 | Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyatları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. YIL BEYAZ DEĞİŞİM HAM DEĞİŞİM Beyaz-Ham ŞEKER % ŞEKER % Şeker 2004 240 12 157 1 83 2005 291 21 217 38 74 2006 422 45 325 50 97 2007 309 -27 222 -32 88 2008 351 13 282 27 69 2009 485 38 398 41 87 2010 615 27 468 18 147 2011 705 14 574 23 131 2012 588 -17 477 -17 111 2013 490 -17 386 -19 104 Dünyada şeker fiyatları artışına etki eden temel faktörler; etanol tüketimindeki değişim, hasat problemleri ve iklim koşullarıdır. Dünya şekerinin büyük bir kısmı Brezilya, Hindistan, Çin, Meksika ve Tayland gibi tropikal bölgelerdeki şeker kamışından üretilmektedir. Brezilya şeker ihracatları sofralık şekeri ve etanolü içermektedir. Dolayısıyla petrol fiyatlarındaki değişim ve Brezilya üretimlerindeki şeker-etanol kaymaları da fiyatları büyük ölçüde etkilemektedir. Sektör Raporu 2013 | 13 Tablo: 4- Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (US $/Ton) 2004-2014 dönemi beyaz şeker borsa fiyatları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. 14 Grafik: 3- Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyat seyri. Tüm diğer emtialar gibi, şeker fiyatları da dünya genelindeki şeker arz ve talebinden etkilenmektedir. Talep, fiyatları değiştirebilirken fiyatta arzı değiştirebilmekte olup, şeker fiyatlarındaki artışlar bundan yararlanmak isteyen üreticilerin daha çok alanda üretim yapmaları sonucunu doğurmakta, bu da üretim fazlası oluşturarak fiyatları düşürebilmektedir. Şeker miktarında fazlalık olunca fiyatlar düşerken şeker pancarı ya da kamışı üretiminde ya da hasadındaki sorunların yarattığı arz darlığı durumlarında ise şeker fiyatları artmaktadır. Grafik: 4- Üretim, Tüketim, Fiyat Dengesi Sektör Raporu 2013 | TİCARET Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir. 2013 yılında Brezilya beyaz şeker eş değeri olarak 36,892 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 22’ sini karşılarken, ürettiği bu şekerin 23,5 milyon ton’unu ihraç ederek dünya şeker ihracatının % 44,5’ ini karşılayan en büyük şeker 15 ihracatçısı konumundadır. İHRACAT İhraç edilebilirlik, 2013/14’te bir önceki döneme göre % 1,2 düzeyinde düşerek beyaz şeker cinsinden 52,742 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Brezilya, Taylan, Avusturalya ve Meksika tarafından yüksek ihracat yapılmıştır. Brezilya ihracatının rekor seviyelerin altında kalmasına rağmen, dünyada söz sahibi ihracatçı ülkelerdendir. Brezilya, 2013/14 döneminde ihracatının bir önceki döneme göre yaklaşık % 10 düşmesine rağmen liderliğini korumuştur. Dünyanın ikinci büyük ihracatçı ülkesi olan Tayland’da ihraç edilebilirliğin 7.557 milyon tona yükseleceği tahmin edilmektedir. 2013/14’te ihraç edilebilirliğin Avusturalya’da da az bir iktar da olsa artacağı ve üçüncü ihracatçı ülke olacağı tahmin edilmektedir. Sektör Raporu 2013 | 16 Grafik: 5- 2013/14 Tahminlerine göre ihracatta ilk 10 ülke. Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat, 2014. İTHALAT Dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 30’ u ticarete konu olmaktadır. ISO’ nun Şubat ayı verilerine göre ithalatta , AB, Endonezya ve ABD çok yakın ithalat rakamları ile ilk üçte yer almaktadırlar. Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir ve Kore takip eden ülkelerdir. Uluslararası Şeker Örgütü’ nün tahminlerine göre ithalat talebinin üçüncü kez düşmesi beklenmektedir. 2012/13 döneminde, ithalat talebinin ham şeker cinsinden 52,374 milyon tondan 48,241 milyon tona düşmesi beklenmektedir. Söz konusu dönemde ithalatçı ülkelerin üretimlerindeki büyüme yanlızca 125 bin olarak beklenirken, tüketimlerindeki büyümenin 1,917 milyon ton oması beklenmektedir. Ancak üretim-tüketim arasındaki bu denli büyük açığa rağmen ilave ithalat talebi öngörülmemektedir. 2011/12 döneminde ithalatın hatırı sayılır bir oranı stoklardan karşılanmıştır. Sonuç olarak; 2012/13 döneminde ithalatçı ülkelerin kendi kendine yeterliliğinin azalmasına rağmen ithalat talebinde azalma beklenmektedir. Sektör Raporu 2013 | 2012/13 ithalat haritasındaki temel değişiklik, önceki dönem ile karşılaştırıldığında Çin’in ithalat rakamlarındaki azalmadır. Bir diğer belirgin fark ise Meksika ve ABD’ nin ithalat taleplerindeki küçülme olarak söylenebilir. ISO’ nun tahminlerine göre üç büyük ithalatçı ülkenin (AB, Endonezya, ABD) talebinin 9,5 milyon ton olması beklenmektedir. Son 10 yıla kadar Rusya ithalatçı ülkeler arasında lider iken 2012/13 döneminde en büyük ithalatçı 10 ülke arasına girmesi beklenmemektedir. 17 Grafik: 6- 2012/13 tahminlerine göre ithalatta ilk 10 ülke. Sektör Raporu 2013 | AB Tarım Bakanları; 2005 Haziran ayında hazırlanan Avrupa Komisyonu Reform Önerisinden hareketle, Şeker İçin Ortak Piyasa Düzeninde kapsamlı bir reform yapılması üzerinde siyasi bir karara vardılar. Reform, AB Şeker sektörünün sürdürülebilirliğini uzun dönemde garanti altına almak üzere rekabetçi gücünü ve pazar odaklılığını artıracak, Dünya Ticaret Örgütünün mevcut müzakere turlarında pazarlık 18 gücünü kuvvetlendirecektir. 40 yıldır önemli bir değişikliğe uğramayan Şeker Rejimi Reformunun getirdiği sistemin temel hedefleri: Ortak Tarım Politikası reformu ile uyumlu bir şeker sektörü oluşturmak Piyasa dengelerini sürdürülebilir kılmak Piyasa odaklılığını güçlendirerek daha açık ve rekabetçi bir piyasa yaratmak En rekabetçi üye ülkelerde, mevcut koşullarda ciddi tehdit altında kalması öngörülen üretim faaliyetlerinin ve istihdamın devamlılığını sağlamak En az rekabetçi üye ülkelerin üretimden vazgeçerek yeniden yapılanmaları için onlara daha cazip koşullar sunmak Bu ülkelerde halen kota dahilinde bulunan üretim kapasitesini daha rekabetçi, daha piyasa odaklı sektörlere kaydırmak Ürünleri daha sağlıklı, daha kaliteli hale getirmek DTÖ’de AB’nin müzakereci konumunu güçlendirmek Sektörü gerek üçüncü ülkelerle yapılan, gerek uluslararası ticaret kurallarına uyumlu kılmak Çiftçiler ve üreticiler için daha dinamik bir girişimcilik ortamı yaratmak şeklinde özetlenebilir. Bu amaçlar doğrultusunda hazırlanan Reform önerileri; kota ve fiyat düzenlemeleri, telafi edici tedbirler ve yeniden yapılandırma olmak üzere dört ana başlıkta değerlendirilebilir. Sektör Raporu 2013 | Bu reform kapsamında AB, 2006/07 – 2009/10 pazarlama yılları arasındaki 4 yılda kademeli olarak, beyaz şeker referans fiyatını % 36 düşürerek 631,9 €/tondan 404,4 €/tona ve pancar minimum fiyatı ise % 40 düşürerek 43,63 €/tondan 26,29 €/tona indirmiştir. Reformun diğer önemli bir unsuru olan ve yine 2006/07 – 2009/10 dönemini kapsayan dört yıllık gönüllü yeniden yapılandırma ile yüksek maliyetli üretim tesislerinin kapatılarak kotalarının iptal edilmesi sonucunda, AB toplam şeker, izoglukoz ve inülin şurubu kotasının 6 milyon ton düşürülmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda kotasından vazgeçen işletmelere, vazgeçilen kotanın tonu başına yeniden yapılandırma yardımı ile çeşitlendirme yardımı verilmiş, bu uygulama sonucunda da toplam kotalarda 5,8 milyon ton düşüş sağlanmıştır. Slovenya pancar şekeri üretiminden; Fransa, Hollanda, İngiltere, Yunanistan, Romanya ve Finlandiya ise izoglukoz üretiminden çekilmişlerdir. Şeker reformu sonucunda AB, şekerde net ihracatçı konumdan net ithalatçı konuma geçmiştir. Bu çerçevede; reform öncesinin son pazarlama yılı olan 2005/06 döneminde 5,2 milyon ton (beyaz şeker) net ihracat yapan AB, reformun dördüncü yılı olan 2009/10 döneminde 522 bin ton net ithalat yapmıştır. 2012/13’te net ithalat 2,6 milyon ton ve tüketim 18,4 milyon ton olarak gerçekleşmiş olup, 2013/14’te ise net ithalatın 3,2 milyon ton, tüketimin 18,8 milyon ton olması beklenmektedir. Öte yandan AB, işlenmiş ürünler içerisindeki şeker ihracatı hariç olmak üzere, doğrudan şeker ihracatındaki sübvansiyonları 2008/09 pazarlama yılı itibariyle kaldırmıştır. 2006 şeker reformuna ilişkin yapılan tartışmalar sonucunda,26 Haziran 2013 tarihli AB basın duyurusunda, AB Komisyonu, AB Konseyi ve AB Parlamentosu Ortak Tarım Politikasında yeni bir reform yapma konusunda uzlaşmaya varıldığı belirtilmiştir. AB, sektörün şeker piyasasında gerçekleştirilmesi planlanan değişimlere uyum sağlayabilmesi için ilave süre tanıyacak şekilde 2014/15 pazarlama yılında sona erecek olan 2006 şeker reformunun yürürlük süresini 30 Eylül 2017 tarihine kadar uzatma ve bu tarihten sonra kotaları kaldırma kararı almış ve nitekim 17 Aralık 2013 tarihinde yayımlanan 1308/2013 Avrupa Birliği (AB) Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi arasında yaklaşık iki yıl süren müzakerelerden sonra, 26 Haziran 2013 tarihinde Ortak Tarım Politikası (OTP) reformu üzerinde politik bir anlaşmaya varılmış olup, bu reform, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından onaylanarak resmen 1 Ocak 2014 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmiştir. AB şeker piyasası ile ilgili olarak AB Komisyonu basın bildirisinde ise “Şeker kotalarının, 2017 itibarıyla kaldırılacağı ve şeker sektörü düzenlemesinin, sözleşmeler ve şeker sektöründeki her türlü anlaşmaların zorunlu hale getirilmesi esasına göre güçlendirileceği” ifadesine yer verilmiştir. Sektör Raporu 2013 | 19 Yeniden yapılandırma programı kapsamında Bulgaristan, İrlanda, Letonya, Portekiz (anakara) ve AB, 30 Eylül 2017 tarihine kadar yürürlükte olacak olan yeni 1308/2013 sayılı tüzük ve 1 Temmuz 2013 tarihi itibariyle Hırvatistan’ın AB’ye üye olması ile birlikte, Hırvatistan’a 192.877 ton beyaz şeker kotası tahsis ederek AB toplam beyaz şeker kotasını 13.529.618,2 tona, kota kapsamındaki izoglukoz üretim miktarını da kuru bazda 720.440,8 tona yükselmiştir. AB’de izoglikoz kotasının toplam şeker kotasına oranı % 5,32 olmuştur. Bir önceki yıla göre kota miktarları incelendiğinde Macaristan’ın kota kapsamındaki izoglukoz üretiminin yaklaşık 30.000 ton artarak 250.266 tona yükseldiği görülmektedir. Üye Ülkeler Almanya Avusturya Belçika Bulgaristan Çek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa (Anakara) Fransa (Denizaşırı) Hırvatistan Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İtalya Letonya Litvanya Macaristan Polonya Portekiz (Anakara) Portekiz (Azor Adaları) Romanya Slovakya Slovenya Yunanistan TOPLAM Şeker 2 898 255,7 351 027,4 676 235,0 0 000,0 372 459,3 372 383,0 80 999,0 3 004 811,2 432 220,1 192 877,0 804 888,0 1 056 474,0 0 000,0 498 480,2 293 186,0 508 379,0 0 000,0 90 252,0 105 420,0 1 405 608,1 0 000,0 9 953,0 104 688,8 112 319,5 0 000,0 158 702,0 13 529 618,2 İzoglikoz (Kuru Madde Bazında) 56 638,2 114 580,2 89 198,0 Toplam 2 954 893,9 351 027,4 790 815,2 89 198,0 372 459,3 372 383,0 80 999,0 3 004 811,2 432 220,1 30 000 53 810,2 32 492,5 220 265,8 42 861,4 12 500,0 68 094,5 720 440,8 804 888,0 1 056 474,0 0 000,0 552 290,4 293 186,0 540 871,5 0 000,0 90 252,0 325 685,8 1 448 469,5 12 500,0 9 953,0 104 688,8 180 414,0 0 000,0 158 702,0 14 027 182,0 Kaynak: 17 Aralık 2013 tarihli ve 1308/2013 sayılı Parlamento ve Konsey Tüzüğü (*) İnülin şurubu kotası, 2006/07 pazarlama yılından itibaren tahsis edilmemektedir. Sektör Raporu 2013 | 20 Tablo: 5- AB Şeker Kotaları (Ton) AB Şeker Üretimi: 2012/13 döneminde beyaz şeker eş değeri olarak 16,2 milyon ton olarak gerçekleşen AB şeker üretiminin 2013/14 döneminde % 6,2 düzeyinde düşerek 15,2 milyon tona olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Başta en büyük üç şeker üreticisinin (Fransa, Almanya ve Polonya) bulunduğu orta bölgedeki olumsuz iklim koşulları sebebiyle, AB’nin 2013/14 beyaz şeker üretiminin, bir yıl öncesine göre 1 milyon ton kadar düşeceği öngörülmektedir. Bu üretim seviyesi, 13,5 milyon tonluk AB kotasının üzerinde, ancak 18,8 21 milyon tonluk toplam tüketimin altındadır. AB Şeker Bilançosu - 2013/14 AB şeker üretiminin 2013/14 yılında bir önceki yıla göre % 6 düşerek 15,2 milyon ton olarak gerçekleşeceği tahmin etmektedir. AB ülkelerinin ithalatlarının 4,5 milyon ton, ihracat miktarının ise 1,2 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Geçtiğimiz kampanya dönemine ait olan rakamlardan hareketle 2013/14 yılı için üretim ve ithalat tahminleri yapıldığında toplam kullanılabilir şeker rakamı beyaz şeker cinsinden olmak üzere yaklaşık 18,5 milyon ton civarında görünmektedir. Tablo: 6- AB-27 Şeker Dengesi (Bin Ton-Beyaz Değer) 2013/14 2012/13 2011/12 2010/11 2009/10 2008/09 Üretim 15 212 16 210 17 628 15 409 15 905 14 349 Tüketim 18 790 18 437 18 214 17 675 17 696 16 416 İthalat 4 489 3 942 3 763 4 065 2 935 3 354 İhracat 1 242 1 362 2 159 1 026 2 412 1 188 Kaynak : ISO – World Sugar Balances, Şubat 2014. AB’de 2006 yılında uygulamaya konulan Şeker Reformunun temel araçlarından olan Yeniden Yapılandırma Planı kapsamında, hedeflenen düzeye yakın bir miktarda tüm şeker türlerinde toplam 5,8 milyon ton kotadan vazgeçilmesi sağlanmıştır. Sektör Raporu 2013 | Uluslararası ticaret sistemini liberalleştirmeyi amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çerçevesinde 2001 yılında başlatılmış yeni bir tur olan Doha Kalkınma Gündemi görüşmeleri halen devam etmektedir. Gündem; tarım, sanayi, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre gibi oldukça geniş konuları kapsamakta, bir başka ifadeyle uluslararası ticaretin her alanına ilişkin müzakereleri içermektedir. Müzakerelerin kilit konusu kabul edilen tarımda, bir yandan ticareti bozucu destek mekanizmalarının ortadan kaldırılarak rekabetçi piyasa koşullarının oluşturulması, diğer yandan yeni pazara giriş açılımlarının Doha Müzakere Turu, DTÖ üyelerinin 2/3’ünü oluşturan gelişmekte olan ülkelerin, bir blok halinde hareket ederek süreçte belirleyici hale geldiği ilk çok taraflı müzakere turu olma özelliğini taşımaktadır. Dünya Ticaret Örgütü Direktörü, 2008 yılı sonunda, Doha Round’ da gündeme getirilip konuşulan ticari konuların netlik kazandığını açıklamıştır. Buna göre; Ticareti bozucu iç desteklerde, en fazla destekten en fazla kesinti yapılacağı, Pazara giriş konusunda; tarife indirimlerinin dört band üzerinden gerçekleştirileceği, en yüksek tarifelerin uygulandığı bantta en fazla indirim yapılacağı, söz konusu indirimlerin eşit aralıklarla GÜ’ler için 5 yılda, GYÜ’ler için 10 yılda tamamlanacağı ve GYÜ’lere, gelişmiş ülke indirimlerinin 2/3’ünü uygulayacağı, İhracat sübvansiyonlarına ilişkin indirim formülleriyle ilgili olarak; GÜ’ ler için bütçe ve miktar bazlı sübvansiyonların 2013 sonuna kadar kademeli olarak, GYÜ’ ler için ise miktar ve bütçe bazlı sübvansiyonların 2016 yılı sonuna kadar eşit dilimler halinde azaltılarak sıfırlanması öngörülmektedir. Sektörel anlaşmalar konusundaki fikir ayrılıkları, ticari mallar ve tarım ürünleri güvenlik mekanizması üzerinde liberalleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Özel Güvenlik Mekanizması, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftçileri, ithalatta oluşabilecek risklerden ve ani fiyat düşüşlerinden korumaktadır. Direktör, aynı zamanda 2009 yılında izlenecek tarım politikasının temel bakış açısını da açıklamıştır. Teknolojideki en son gelişmeler tartışılmıştır. Tarım ve tarım dışı ürünlerde pazara giriş konusundaki çok taraflı müzakereler şimdi belirsiz bir gelecekle yüz yüzedir. Sektör Raporu 2013 | 22 gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. DTÖ’nün kurulmasını müteakip gümrük tarifelerinin aşamalı olarak indirilmesi, mal ve hizmet ticaretinin önündeki çeşitli engellerin kaldırılması, sermayenin uluslararası alanda dolaşımının hızlanması, doğrudan yabancı yatırımları çekme yönündeki çabaların artması, iklim değişikliği ve emisyon ticareti gibi hususlar gündeme gelmektedir. Dünya Ticaret Örgütünün 2001 yılından bu yana uygulamaya çalıştığı serbest ticaret ve küresel ekonomi uygulamaları için süregelen müzakereler ülkelerin çıkar çatışmaları yüzünden bir türlü Pancardan şeker üreten ülkelerde, bir yandan ucuz şekeri ithalatını engellemek için gümrük duvarlarının olması, diğer yandan da bu ülkelerin yüksek desteklerle konuma gelmesi; büyük çoğunluğu az gelişmiş ve ülkelerden kamış gelişmekte olan şeker kamışı üretiminin yapıldığı ihracatçı oluşan ülkelerin, dünya ticaretinde var olabilmelerini zora sokmaktadır. Bu durum DTÖ’nün ticaretin serbestleştirilmesi hedeflerine de ters bir durum oluşturmaktadır. Bu eğilimler, gerekli yapısal dönüşümleri gerçekleştirebilen ülkeler açısından bir fırsat olarak değerlendirilebilecekken, yapısal dönüşüm kapasitesine sahip olmayan veya dönüşümü zamanında gerçekleştiremeyen ülkeler açısından bu süreç bir tehdit olarak karşımıza çıkmaktadır. Sektör Raporu 2013 | 23 sonlandırılamamaktadır. Dünya'da kalorili tatlandırıcılar, sakaroz ve nişasta bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Sakaroz kökenliler pancar ve kamıştan, nişasta kökenliler mısır, buğday, patates gibi hammaddelerden üretilmektedir. Dünyada sadece mısırdan üretilen nişasta kökenli tüm şuruplara, glukoz dahil mısır şurubu, fruktoz içeren şuruplara HFCS (high fructose corn syrup - yüksek fruktozlu mısır şurubu) denilmektedir. Nişasta 55 fruktoz, % 41 glukoz içerenler HFCS -55 olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan HFCS -55, pancardan elde edilen sakarozun ikamesi olarak kabul edilmektedir. 2005-2012 dönemi dünya HFCS (High Fructose Corn Syrup) miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo : 7- Dünya HFCS Üretimi (Milyon Ton, Kuru Ağırlık) ÜLKE 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ABD 8,4 8,5 8,4 8,2 7,7 8,2 8,2 8,3 KANADA 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 MEKSİKA 0,3 0,5 0,4 0,4 0,2 0,5 0,6 0,4 KUZEY AMERİKA TOPLAMI 9,1 9,4 9,3 9,1 8,4 9,2 9,3 9,04 ÇİN 0,2 0,3 0,6 0,5 0,9 1,1 1,3 1,7 JAPONYA 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,9 0,9 0,9 GÜNEY KORE 0,,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 TAYVAN 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 DİĞER(ASYA/OKYANUSYA) 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 ASYA/OKYANUSYA TOP. 1,7 1,8 2,1 2,0 2,3 2,6 2,9 3,2 AB-27 0,5 0,6 0,7 0,8 0,7 0,7 0,8 0,7 DİĞER(AVRUPA) 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 AVRUPA TOPLAMI 0,8 1,0 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 0,9 ARJANTİN 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 DİĞER(L.AMERİKA/ AFRİKA) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,05 LAT. AMERİKA / AF. TOP. 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 DÜNYA TOPLAMI 12,0 12,5 12,8 12,6 12,1 13,3 13,6 13,6 Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Report Q4, 2013. Sektör Raporu 2013 | 24 kökenli fruktoz içeren şuruplardan yaklaşık % 42 fruktoz, % 53 glukoz içerenler HFCS -42; yaklaşık % Şeker Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sanayi işletmelerindendir. Şeker fabrikası kurma çalışmaları ilk defa, Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından Uşak’ta başlatılmıştır. 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli atılmıştır. Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken 22 Aralık 1925 tarihinde Alpulu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26 Kasım 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde 1933 yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde elde edilen tecrübelerin de yardımıyla 05/12/1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikası, 19/10/1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açılmıştır. Ayrı şirketler halinde kurulan Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları; tarımsal, teknik ve idari çalışmaların koordine edilmesi, sermaye kaynaklarının birleştirilmesi, şeker politikasının tek elden yürütülmesi amacıyla 6 Temmuz 1935 tarihinde, üç milli bankamızın eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak, 22 milyon ¨ sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan "Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır. 20 Sektör Raporu 2013 | 25 işletmeye açılmıştır. 1951 - 1956 yıllarını kapsayan dönemde toplam onbir yeni şeker fabrikası inşa edilerek, 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır. 1962 yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede % 65'i imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının % 95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılnda Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye alınmasıyla halihazırda pancardan şeker üreten fabrika sayısı toplam 33’e ulaşmıştır. Sınırlı Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik)’ne bağlı bulunan özel statülü Amasya, Kayseri, Konya Şeker Fabrikaları, kuruluş tarihlerinden itibaren 1990'lı yılların başına kadar, kendi Yönetim Kurullarında alınan kararlarla, sevk ve idareleri ile finansman işleri (mali, idari, teknik, ticari, zirai ve hukuki) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından yürütülmüştür. T.Ş.F.A.Ş.'ye verdikleri tedvir yetkilerini Amasya Şeker Fabrikası 1991'de, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikaları ise 1992 yılında Yönetim Kurulları'nın kararları ile kaldırmışlardır. Sektör Raporu 2013 | 26 açılmıştır. Son olarak ta özel statülü Çumra, Boğazlıyan ve Aksaray şeker fabrikalarının işletmeye SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER Türkiye’de sakaroz kökenli ve nişasta kökenli olmak üzere iki tür şeker üretimi bulunmaktadır. Sakaroz kökenli olarak pancar şekeri üretimi yapılırken, nişasta kökenli olarak glukoz şurubu, izoglukoz, (yüksek fruktozlu mısır şurupları-HFCS) ve kristal fruktoz üretimi yapılmaktadır. Pancar Şekeri ve nişasta kökenli şeker (NBŞ) üreten şirketler aşağıda verilmiştir. Tablo : 8- Şeker Üreten Şirketler TÜRKŞEKER ( 25 fabrika ) ŞEKERİ Konya Şeker Fabrikası A.Ş.(2 fab.) Pankobirlik Konya Şeker Fabrikası - Çumra Şeker kası Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. (2 fab.) Pankobirlik Kayseri Şeker Fabrikası - Boğazlıyan Şeker Fabrikası ÜRETEN Amasya Şeker Fabrikası ŞİRKETLER Pankobirlik Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. Pankobirlik ÖZEL ÖZEL Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş. Cargill Tarım ve Gıda San. Tic. A.Ş. NİŞASTA PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş. BAZLI ŞEKER Sunar Mısır Entegre Tesis. San.Tic ÜRETEN Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş. ŞİRKETLER Sektör Raporu 2013 | 27 PANCAR KAMU Türkiye’de şeker sektörü bünyesinde; yedi adet pancar şekeri üreticisi ve beş adet nişasta bazlı şeker üreticisi olmak üzere birbirine rakip oniki şirket faaliyet göstermektedir. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER); Sektörde 25 Şeker Fabrikasının yanı sıra 4 Alkol, 5 Makina, 1 Elektromekanik Aygıtlar, 1 Tohum İşleme Fabrikası ve 1 Şeker Enstitüsü ile 87 yıldır ülkemizin önde gelen kuruluşlarındandır. Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun (ÖYK) 20.12.2000 tarih ve 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına alınmıştır. Amasya Şeker Fabrikası A.Ş., Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. ve Konya Şeker Fabrikası A.Ş. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (“Pankobirlik”) bünyesinde özel şirket statüsündedir. Pankobirlik; pancar ekicileri kooperatifi ile Türkşeker’in ortak teşebbüsleriyle, pancar tarımının gelişmesi ve birim kooperatiflerin ekonomik ve teknik noksanlıklarını gidererek haklarının korunması amacıyla 28 kurulmuş bir üst birliktir. Daha önceleri Türkşeker’in Bağlı Ortaklığı statüsünde olan Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ve Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş.’deki Türkşeker’e ait kamu hisseleri özelleştirme programına alınmıştır. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. 2004 yılında Torunlar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş.’ye, Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. ise S.S. Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi’ne satılmıştır. Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ise kuruluşundan buyana özel statüdedir. Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayiinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir. 23 Sektör Raporu 2013 | Ülkemiz ekonomisinin ağırlıklı olarak tarıma dayalı olması nedeniyle; Yurtiçi şeker ihtiyacının, yurtiçi kaynaklardan karşılanması, Sektörde rakip durumda olan ürünlerin birbirleri ile denge içerisinde; istikrarlı olarak ve bir program dahilinde üretilmeleri, Yeterli düzeyde üretimin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Türkiye’nin gıda tüketimine yönelik şeker ihtiyacı, şeker pancarından üretilen beyaz şeker ve nişastadan üretilen glukoz ve izoglukoz ile karşılanmakta olup, ülkemiz şeker sektörü, 1925 yılından bu yana, özel mevzuat hükümlerine göre düzenlenmektedir. Türkiye‘de şeker rejimini düzenleyen 22 Haziran 1956 tarihli ve 6747 sayılı Şeker Kanunu’nun birçok maddesinin işlerliğini yitirmesi Sektörde yeni bir hukuki altyapı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Bu nedenle 1996 yılından itibaren şeker rejiminin yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalar başlatılmış ve 19 Nisan 2001 tarihinde halen uygulanmakta olan 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe 29 girmiştir. 4634 Sayılı Şeker Kanunu’nun İlkeleri : 1 2 3 4 Şeker üretiminde istikrarın Sektörün iç piyasada Avrupa Birliği Özelleştirmeye olanak sağlanması ve korunması rekabet kurallarına göre düzenlemeleri, Dünya sağlayacak hukuki alt yönlendirilmesi Ticaret Örgütü ve diğer yapının hazırlanması uluslararası taahhütlere uyum sağlanması Türkiye'de Şeker Sektörü; 2002/2003 pazarlama yılından bu yana, 4634 sayılı Şeker Kanunu ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan Yönetmelikler çerçevesinde düzenlenmektedir. Sektör Raporu 2013 | 4634 sayılı Kanun ile uygulamada meydana gelen başlıca değişiklikler; şeker üretim ve arzında kota uygulanması, pancar ve şeker fiyatlarındaki serbesti sistemi ve Kanun kapsamındaki konularda sektörü düzenlemek ve denetlemekle Şeker Kurulu’nun yetkilendirilmesidir. Söz konusu Kanunun ve ilgili diğer mevzuatın uygulanmasını sağlamak; uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak; Kanun ile verilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler yapmak ve Ülkemizin şeker sektörüne ilişkin diğer görevleri yerine getirmek üzere; bir Kamu Tüzel Kişiliği olan T.C. Şeker Kurumu oluşturulmuştur. Kurum, 7 üyeden oluşan Şeker Kurulu ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Kurumun ilişkili olduğu bakanlık T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’dır. Kurum, Şeker Kurulu “Kurul” tarafından yönetilmektedir. Bu itibarla, Kanuna ve ilgili mevzuata aykırı herhangi bir uygulamaya ve bundan kaynaklanacak mağduriyete meydan vermemek üzere tüm işlemler Şeker Kurumu tarafından yürütülmektedir. Şeker Kurulu aynı zamanda tatlandırıcı politikalarının yönetiminden de sorumludur. Üretimin kotalar aracılığıyla planlanmasını hükme bağlayan 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca; yurtiçi şeker talebi doğrultusunda şeker kotaların Kanun kapsamında yer alan tüm Şirketlere tahsisi görevi değerlendirerek, ilgili bütün kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde, ülke ve sektör menfaatlerini gözeterek, politika ve stratejiler belirleyip, uygulanmasını sağlamakta ve sektörde faaliyet gösteren şirketlerin şeker üretim ve arzına yönelik faaliyetlerini yönlendirmektedir. Kapasite artırımı ve yeni fabrika kurulabilmesi, Kurul tarafından kota tahsis edilmesini gerektirmektedir. Bir başka deyişle Şirketlerin, Kuruldan izin ve kota temin etmeksizin kapasite artırım amaçlı yatırımlar yapmaları engellenmiştir. 4634 sayılı Şeker Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre; Pancar fiyatı; “Şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üretici ve/veya üretici temsilcileri arasında, pancar ekiminden önce, yıllık enflasyon oranı, üretici maliyetlerindeki artış, dünya pancar fiyatları ve alternatif ürün paritesi dikkate alınarak” “C şekeri karşılığı C pancarı fiyatları, C şekerinin ihracatından oluşacak fiyata göre” Şeker satış fiyatları; şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler tarafından serbestçe belirlenmektedir. Şekerin üreticiden tüketiciye istikrarlı bir fiyattan ulaşmasını ve şeker arzının spekülatif amaçlı girişimlerden korunarak düzenliliğini sağlamak üzere depolama prim ve kesinti sistemi oluşturulmuştur. Sektör Raporu 2013 | 25 30 Şeker Kuruluna aittir. Bu kapsamda Şeker Kurumu; sektördeki tüm gelişmeleri takip edip ŞEKER KANUNU TASARISI 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten bugüne Dünyada ve Türkiye’de şeker sektörünü doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklerden bazıları; 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulundan kuruluş izni almış 3 adet özel pancar şekeri üreten fabrikanın işletmeye alınmaları, özelleştirme kapsamında olan Türkşeker’in Özelleştirme Programına alınarak özelleştirme çalışmalarına hız verilmesi, kota temin edilmeksizin şeker üretim tesisi kurarak doğrudan ya da şekerli ürünler içinde pazara arzı yönünde girişimlerin ortaya çıkması, Dahilde İşleme Rejimi uygulamalarında şekere ilişkin yapılan değişikler, Avrupa Birliği’nde şeker reformuna ilişkin gelişmeler şeklinde özetlenebilir. Diğer taraftan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile ilk defa uygulamaya konulan düzenlemeler, sektörde köklü değişimlere ve bu değişimlere bağlı olarak madde hükümlerinde bazı değişikliklerin ve ilave 31 düzenlemelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu gelişmeler doğrultusunda; 2013 yılı programında “Şeker Sektöründe kurumsal düzenleme tamamlanacak, kota yönetimi ve denetimi etkinleştirilecektir” ifadesine yer verilmiş, yani kota yönetimi ve denetiminin etkinleştirilmesi için AB politikalarındaki değişimleri de gözeten mevzuat düzenlemelerinin sonuçlandırılması planlanmıştır. Bu doğrultuda Şeker Kurumu tarafından “Şeker Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı Taslağı” üzerinde çalışmalara başlanmış ve yapılan çalışmalarda Kanunun tüm maddelerinde değişiklik gerektiği görülmüştür. Bunun üzerine çerçeve kanundan ziyade, yeni müstakil Şeker Kanunu Tasarısı taslağı hazırlanmış, 22 Şubat 2013 tarihinde Bakanlar Kurulu’nda imzaya açılmıştır. 1/763 Esas Numarası ile 08/04/2013 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na gönderilen Şeker Kanunu Tasarısı, Esas Komisyon olarak Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu’nda, tali komisyonlar olarak da, Adalet Komisyonu, Plan ve Bütçe Komisyonu ile Tarım, Orman ve Köyişleri Komisyonu’nda görüşülecektir. Sektör Raporu 2013 | Üretim planlaması; Coğrafi konumu nedeniyle pancardan şeker üreten ülkemiz şeker fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması, Dünya Ticaret Örgütü’ne taahhütlerimiz kapsamında şeker ihracatına sübvansiyon uygulanamaması ve pancardan şeker üretiminin göz ardı edilemeyecek boyutta yarattığı katma değer nedenleriyle, “yıllık yurtiçi şeker ihtiyacı ve güvenlik stoku” esasına göre yapılmaktadır. Mevcut Kanun kapsamında faaliyet gösteren tüm şeker şirketleri, Şeker Kurulunca kendilerine tahsis edilen kotalar paralelinde üretim programı yapmaktadırlar. Pancar şekeri ve NBŞ kotaları aşağıda verilmiştir. Pancar Şekeri NBŞ Kotası NBŞ Kota Toplam Pazarlama Yılı Kotası (A+B) (A) Artışı % * Kota 2004/2005 2 149 234 50 2 500 2005/2006 2 191 234 50 2 542 2006/2007 2 191 234 50 2 542 2007/2008 2 168 234 35 2 484 2008/2009 2 474 267 25 2 808 2009/2010 2 560 271 50 2 966 2010/2011 2 288 244 50 2 655 2011/2012 2 288 244 35 2 617 2012/2013 2 288 244 38 2 625 2013/2014 2 266 244 ** 2 510 2014/2015 2 318 250 ** 2 568 *Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile NBŞ kotasında yapılan artış oranı. **BKK ile henüz artış yapılmamıştır. (Kaynak Şeker Kurumu) Sektör Raporu 2013 | 32 Tablo : 9- Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları (Bin Ton) Ülkemiz şeker sektöründe, dönemsel olarak değişen ithalatçı ve ihracatçı konumu ile istikrarsız bir üretim seyri izlenmiştir. Özellikle 1990’lı yıllarda üretim miktarında meydana gelen istikrarsızlıklar sektörü kimi zaman ithalat riski, kimi zaman da stok sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. 33 Grafik: 7- Arz-Talep Temel amacı kendi kendine yeterlilik olan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile Türkiye’de şeker talebini karşılayacak düzeyde üretim planlaması yapılmaktadır. Ülke toplam tatlandırıcı talebi ile toplam pancar şekeri üretim miktarları değerlendirildiğinde, 2007/08 pazarlama yılında yaşanan kuraklık ve bazı yıllarda Türkşeker’in kotasının bir kısmını stoklarından karşılaması dışında, 2002/2003 pazarlama yılından itibaren fiilen uygulanmakta olan 4634 Sayılı Şeker Kanunu ile üretimde istikrarın sağlandığı görülmektedir. Ülkemizde pancar üretimi, Şeker Kurulu tarafından her yıl belirlenen şeker kotalarına bağlı olarak, Şirketler tarafından programlanmaktadır. Şeker üretiminde ve dolayısıyla pancar üretiminde kota uygulaması ülke kaynaklarının optimum düzeyde verimli ve etkin kullanımını sağlamaktadır. Sektör Raporu 2013 | 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca çıkarılan Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliğinin Hammadde Teminine ilişkin 4 üncü maddesi ile hammadde teminine ilişkin hükümler belirlenmiştir. Söz konusu yönetmelik hükümleri 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yeniden düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümlerine göre; Kurul tarafından tespit edilerek Şirketlere tahsis edilen şeker kotalarının garantisi için gerekli hammaddenin temini amacıyla, şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üreticiler ve/veya temsilcileri arasında Sözleşme düzenlenir. Kurul tarafından tespit edilerek şirketlere veya fabrikalara tahsis edilen pancar şekeri kotalarını üretim/arz garantisi için gerekli olan şeker pancarı, yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle temin edilir. Şirketler, kendilerine tahsis edilen pancar şekeri kotalarını karşılamak üzere sözleşme yapmadan önce; üreticiler ile bu üreticilere tahsis edilecek A ve B kotası şeker pancarı kota miktarının tespitine ilişkin esasları belirleyerek kuruma bildirirler. Sözleşmede hammadde fiyatları ve miktarı, üretim şartları, münavebe, tohum, ekim ve mücadele, teslim ve alım şartları, fire tespiti, hammadde taşımaları, tarımsal destekler, yan ürünler, 34 bedel ödemeleri, teknik ve cezai şartlar ile anlaşmazlıkların çözümüne ilişkin hususlar yer alır. Ayrıca, Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliği’nde 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yurtiçine arz edilecek olan NBŞ üretiminde yerli mısır kullanılması şartı getirilmiştir. Ülkemizde şeker fabrikalarının kurulmasının ana hedefi; ülkemizin şeker ihtiyacının karşılanması yanında, tarımı ve dolayısıyla çiftçiyi kalkındırmaktır. Şeker pancarı tarımı ülkemizin sosyal ve ekonomik yaşantısında da çok önemli rol oynamıştır. Şeker pancarı tarımının gelişmesi sonucu dünyada şeker üretimi önemli derecede artmıştır. Diğer taraftan şeker pancarı yalnız sanayi ham maddesi değil, aynı zamanda besi hayvancılığında çok kıymetli gıda olan yaprak, baş ve posa ile bir yem bitkisidir. Bu ürünün gelişmesi, et ve süt üretiminin artmasına, böylece artan gıda kalitesi ile daha yüksek hayat standardının oluşmasına ön ayak olmuştur. Sektör Raporu 2013 | Üretilen pancar; taşımacılık, tarım alet ve makinaları başta olmak üzere birçok sanayinin gelişmesine, gübre, ilaç gibi girdilerin kullanımı ile endüstriyel sektöre önemli katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, şeker pancarı tarımı; ekim yapılan alana eşdeğer bir orman alanına kıyasla 3 kat daha fazla oksijen 27 yarattığından, tüm canlılar için hayati önem arz eden bir oksijen kaynağı olmakta, kendinden sonra ekilecek ürünlerde verim artışı sağlamakta, alternatiflerine göre daha fazla istihdam imkanı yaratmaktadır. Çiftçiye mekanizasyonu, gübreyi ve tarım ilacını kullanmayı öğreten şeker pancarı tarımı, çiftçiyi köye ve tarlaya bağlayarak ailenin bütün fertlerine iş imkânı sağlamakta, göçün önlenmesinde, bölgelerarası gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli bir rol oynamaktadır. Pancar bir münavebe bitkisi olup, 2001 yılından bu yana aynı alana dört yılda bir ekilmektedir. (Erciş, Kars ve Muş Şeker Fabrikalarında üç yılda bir ekilmektedir.) Yurdumuzda şeker pancarı her yıl üreticilerle yapılan “Şeker Pancarı Üretim Sözleşmesi” esaslarına uygun olarak yapılmaktadır. Şeker pancarı tarımı ülkemizde Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışındaki altı bölgede yapılmaktadır. Sözleşmeli üretimin ilk örneklerinden biri olup, tarımın sanayiye entegre olmasını sağlamış ve gıda 35 sanayinin temel taşını oluşturmuştur. Pancar tarımında maliyetleri düşürmek ve üretici gelirlerini yükseltmek amacıyla, Türkşeker, kuruluşundan itibaren verim ve kaliteyi artırma çalışmalarına önem vermiştir. Bu amaçla, pancar ekim alanlarında modern tarım tekniklerinin uygulanması için yapılan çalışmalar yoğunlaştırılmış, toprak işleme, kaliteli tohum kullanma, gübreleme, sulama ve mekanizasyon tedbirleri ile verim ve kalitenin artırılması, buna karşılık üretim masraflarının azaltılarak üretici gelirlerinin artırılmasında büyük mesafeler kaydedilmiştir. Şeker Sanayi, şeker pancarını yetiştiren büyük çiftçi kitlesi ile güçlü bir ilişki kurmuştur. Şeker pancarının yetiştirilmesinde çiftçiye gerekli olan tarım aletleri, gübre, çeşitli malzeme ve nakdi yardımlar yapılırken, çiftçinin eğitilmesi ve kültürünün artırılmasına da çalışılmıştır. Şeker pancarı üretimi, ilgili Kanun ve Yönetmelik hükümleri doğrultusunda; Şeker Kurulu tarafından tespit edilerek şirketlere tahsis edilen pancar şekeri kotalarının üretim garantisi için yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle kotalı olarak yapılmaktadır. Sektör Raporu 2013 | TÜİK verilerine göre; 2012 yılında Türkiye sınırları içinde toplam 154 milyon 630 bin dekar alanda tahıllar ve bitkisel ürünlerin ekimi yapılmış, bu grubun içerisinde şeker pancarı, toplam ekim alanının % 2’sini, üretim miktarının % 17’sini oluşturmaktadır. Grafik:8- Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Üretiminde Şeker Pancarının Payı Şeker üretim kotası paralelinde gerçekleştirilen pancar üretimi ve ilgili diğer bilgiler aşağıda verilmiştir. Pancar Eken Ürün Üretilen Çiftçi Taşıyan Alan Pancar Verim (A Kotası) Yıllar Adet Bin Da Bin Ton Ton/Da TL/Ton ** 2004 390 635 3 207 13 753 4,289 98,909 2005 347 814 3 356 15 181 4,524 99,000 2006 311 799 3 237 14 452 4,464 92,000 2007 246 797 2 989 12 414 4,154 96,000 2008 209 115 3 207 15 488 4,829 110,000 2009 187 937 3 240 17 275 5,332 116,000 2010 196 904 3 287 17 942 5,458 118,000 2011 171 752 2 938 16 126 5,488 126,000 2012 140 682 2 802 14 920 5,325 137,000 2013 126 307 2 909 16 489 5,668 147,000 (*) Kaynak: Şeker Kurumu Taban Fiyat (**)Ağırlıklı ortalama. Sektör Raporu 2013 | 36 Tablo : 10- Türkiye'de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları * 2007 yılında yaşanan aşırı kuraklık sonucu ülke genelinde su kaynaklarında önemli ölçüde azalmalar meydana gelmiş, hatta bazı bölgelerde su kaynakları tamamen kurumuştur. Bunun sonucunda diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi şeker pancarı veriminde de önemli oranlarda düşmeler meydana gelmiştir. 2008 yılından itibaren pancar tarımı için oldukça verimli bir dönem olmuş, dekara pancar verimi rekor düzeylere ulaşmıştır. 37 Grafik: 9- Pancar Üretimi Grafik: 10- Türkiye’de Çiftçi Sayıları – Pancar Verimi Sektör Raporu 2013 | Kanunun temel amacı kendi kendine yeterlilik olduğundan, 2002 yılından buyana pancar üretiminin azalması doğaldır. Ancak, bir yandan yeni kurulan özel şeker fabrikaları, diğer yandan geçmiş yıllardan devreden stoklar nedeniyle, 2002 yılında toplam pancar üretiminde Türkşeker’in payı % 70 iken, son yıllarda % 55-56 olarak gerçekleşmiştir. Gerek Türkiye genelinde, gerek Türkşeker genelinde, pancar eken çiftçi sayısında yaklaşık % 78 oranında azalma görülmektedir. Çiftçi sayısındaki bu düşüşün en önemli nedenleri, planlı tarıma yönelik çalışmalar kapsamında; 2002 yılından itibaren çiftçi kayıt sistemine geçilmesi, Ziraat Odasına kayıt zorunluluğunun getirilmesi Kotalı üretimin uygulanması nedenleriyle aile bireylerinin tek tek çiftçi sayılmayıp, toplu olarak kayıt altına alınmasından kaynaklanmaktadır. 38 Grafik: 11- Pancar Üretimi- Çiftçi Sayısı (Türkiye) Türkşeker tarafından Türkiye genelinde 2013 yılında; 55 ilde, 2 bin 644 köyde, 85 bin 700 çiftçi tarafından pancar tarımı yapılmıştır. Sektör Raporu 2013 | Tablo:11- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER)’nin Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları Yıllar Ürün Taşıyan Alan Bin Da 2 228 2 218 1 977 1 741 1 865 1 872 1 969 1 749 1 697 1 769 Verim Ton/Da 9 319 9 603 8 588 6 880 8 355 9 522 10 132 8 951 8 427 9 285 4,177 4,327 4,253 3,952 4,480 5,087 5,145 5,117 4,967 5,249 Taban Fiyat (A Kotası) TL/Ton 98,909 99,00 89,00 95,00 108,00 115,00 118,00 125,00 31 135,00 144,00 39 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Pancar Eken Çiftçi Adet 295 150 253 087 223 844 172 433 143 099 124 092 137 545 118 338 92 919 85 700 Üretilen Pancar Bin Ton Pancar üreticilerinin uzun vadede düzenli gelir temin etmeleri, şeker fabrikalarının optimum düzeyde çalıştırılmasını sağlayabilecek düzeyde hammadde teminine bağlıdır. Türkşeker tarafından bu hususa özel hassasiyet gösterilmekte, üretici maliyetlerinde; pancar üretim giderleri, tarla kirası, gübre bedeli, işçilik, çeki gücü, tohum bedeli, mibzer kirası gibi masraf unsurları ayrı ayrı değerlendirilmektedir. 2013 yılında üretici tarafından teslimi taahhüt edilen % 16 polar şeker ihtiva eden, net bir ton A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 31 Ekim 2013 tarihinde 144 TL olarak tespit edilmiştir. 2013 yılı ürünü için toplam 1 milyar 437 milyon TL pancar bedeli tahakkuk etmiş, bu miktarın 658 milyon TL’si ayni ve nakdi avans olarak yani toplam bedelin yaklaşık % 46’sı önceden ödenmiştir. Bakiye pancar bedeli ödemelerine 31 Aralık 2013 tarihinde başlanmış ve 10 Mart 2013 tarihi itibariyle tamamı ödenmiştir. 2013 yılında çiftçinin brüt geliri, bir önceki yıla göre hektar başına % 13,69 oranında, pancar teslim eden üretici başına ise % 28 oranında artmıştır. Sektör Raporu 2013 | 2013 yılında A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 144 TL/ton olarak belirlenmekle birlikte, fiili alım fiyatı 155,9 TL/ton olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca, firesi düşülmüş net bir ton C pancarının alım fiyatı 80,-TL olarak tespit edilmiştir. 2013 yılı ürünü şeker pancarının ortalama fiili alım fiyatı 154,80 TL/ton olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu Kanun ve ilgili yönetmelikler doğrultusunda, 144,- TL/ton olarak açıklanan 2013 yılı ürünü şeker pancarı kesin fiyatının fiyat ise sektörde aynı zamanda, 2014 yılı avans olarak açıklanması, kesin fiyatın ve ülkede oluşacak gelişmelere bağlı olarak 2014 yılı Ekim ayı sonuna kadar belirlenmesi uygun Türkiye genelinde uygulanan ortalama pancar alım fiyatları ile Türkşeker’in uyguladığı fiyatlar arasında büyük farklılık bulunmamaktadır. ŞEKER ÜRETİMİ Türkiye’de halihazırda; 3 milyon 151 bin tonu pancar şekeri, 990 bin tonu nişasta bazlı şeker olmak üzere toplam 4 milyon 141 bin ton şeker üretim kapasitesi mevcuttur. Pancardan şeker üreten şirketlerin toplam günlük pancar işleme kapasitesi ise 155 bin 550 ton’dur. 2006/2007 pazarlama yılından itibaren pancar şekeri üretimine tahsis edilen kota ile gerçekleşen üretim miktarları Türkşeker ve Özel Fabrikalar itibariyle aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sektör Raporu 2013 | 40 görülmüştür. Tablo : 12- Kota - Üretim İlişkisi (Pancar Şekeri A Kotası) Türkşeker Özel Fabrikalar Genel Toplam Kota Bin Ton Üretim Bin Ton Üretim/ Kota, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton Üretim/ Kota, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton 2006/07 1 307 1 092 84 805 719 89 2 112 1 811 86 2007/08 1 215 934 77 869 752 87 2 084 1 686 81 2008/09 1 385 1 157 84 969 934 96 2 354 2 091 89 2009/10 1 403 1 323 94 1035 1035 100 2 438 2 358 97 2010/11 1 252 1 260 101 948 1002 106 2 200 2 262 103 2011/12 1 249 1 215 97 951 1 055 111 2 200 2 270 103 2012/13 1 240 1 170 94 960 959 100 2 200 2 129 97 2013/14 1 230 1 295 105 970 1 095 113 2 200 2 390 109 2014/15 1 262 1 262 (P) 100 988 41 Paz. Yılı Kota Kullanım Oranı, % 2 250 (P) Program. Kanunun fiilen uygulanmaya başladığı 2002/03 pazarlama yılından itibaren Türkiye genelinde işlenen pancar, üretilen şeker ile bazı teknik değerler aşağıda verilmiştir. Sektör Raporu 2013 | Yıllar Kampanya Süresi Gün İşlenen Pancar Bin Ton Üretilen Şeker Bin Ton Polar Şeker Varlığı % 2004/05 93 13 302 1 940 16,96 2005/06 98 14 676 2 070 16,41 2006/07 88 13 742 1 845 16,06 2007/08 73 12 122 1 708 16,55 2008/09 87 15 182 2 152 16,59 2009/10 96 16 982 2 531 17,25 2010/11 98 17 261 2 262 15,61 2011/12 88 15 585 2 270 16,84 2012/13 82 14 516 2 129 16,94 2013/14 94 16 036 2 390 17,32 Kaynak : Şeker Kurumu 4634 sayılı Şeker Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulu Kararı ile şeker fabrikası kurma izni alan 3 özel şeker fabrikasından Çumra Şeker Fabrikası 2004/2005 pazarlama yılında, Boğazlıyan ve Aksaray fabrikaları 2006/2007 pazarlama yılında üretim faaliyetlerine başlamışlardır. Bu durum; Sektördeki diğer şirketlerle birlikte Türkşeker’in kota ve üretim miktarlarında daralmaya, kampanya sürelerinin kısalmasına neden olmuştur. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin şeker üretim politikası; öncelikle yurt içi tüketimini karşılayacak seviyede, standartlara uygun kalitede, asgari maliyet ve azami katma değer yaratacak şekilde üretim yapmaktır. Tablo : 14- Türkşeker’in Yıllar itibariyle Şeker Üretimi Sektör Raporu 2013 | 42 Tablo : 13- Türkiye'de Yıllar itibariyle Pancar Şekeri Üretimi İşlenen Pancar Ton Üretilen Şeker Ton Pancardaki Şeker Varlığı % 2004/05 85 9 165 000 1 326 760 17,08 2005/06 86 9 560 750 1 331 822 16,41 2006/07* 74 6 425 000 859 700 15,85 2007/08 64 6 702 000 937 800 16,43 2008/09 76 8 185 000 1 160 700 16,57 2009/10 86 9 270 000 1 369 673 17,18 2010/11 90 9 613 000 1 259 650 15,61 2011/12 88 8 557 000 1 214 500 16,68 2012/13 80 8 130 000 1 169 900 16,80 2013/14 91 8 923 000 1 294 600 17,06 43 Yıllar Kampanya Süresi Gün (*) 2006/07 kampanyasında Bor, Ereğli, Ilgın Şeker Fabrikaları Sümerholding bünyesinde (Özelleştirme programına alınması nedeniyle) olduğundan Türkşeker 22 fabrika toplamıdır. Üç fabrikanın 2006/07 kampanyası toplam üretimi 254 bin 210 tondur. Grafik: 12- Şeker Üretimi, Bin Ton (*) 2006/07 kampanyasında Bor, Ereğli, Ilgın Fabrikalarının 254.210 ton şeker üretimi Türkşeker’e dahildir. Sektör Raporu 2013 | 35 Türkşeker 2 milyon 36 bin ton şeker üretim kapasitesi ile; pancardan şeker üreten şirketler içerisinde % 65, toplam tatlandırıcı kapasitesi içinde % 49 paya sahip olup, günlük pancar işleme kapasitesi 104 bin 550 ton’dur. 2002/2003 pazarlama yılında Türkiye toplam pancar şekeri üretiminin % 74’ü Türkşeker tarafından üretilirken; bu oran toplam pancar üretimine paralel olarak son yıllarda % 54’e kadar gerilemiştir. Şeker fabrikalarında kapasite kullanım oranları ve kampanya süreleri verimliliği doğrudan etkileyen önemli kriterlerdir. Şeker fabrikalarının optimum kampanya süreleri bölgelere göre 85 ile 130 gün arasında değişmektedir. 35 2013/2014 üretim döneminde; Türkiye ortalaması olarak kampanya süresi 94 güne, Türkşeker’in ise 91 güne yükselmiştir. Türkşeker fabrikalarından Alpulu, Çarşamba ve Susurluk fabrikalarında pancar yetersizliği nedeniyle üretim yapılmamış, Ağrı fabrikasında 23,5 gün, Kars fabrikasında 9,5 gün sürerken, Eskişehir’de 123, Ilgın’da 125, Ereğli’de 135 gün sürmüştür. Türkşeker’e ait; Ağrı, Alpullu, Çarşamba, Kars ve Susurluk Fabrikalarının bulunduğu bölge özelliklerine bağlı olarak; pancardaki polar şeker varlığının düşük olması sonucu fiili pancar alım fiyatının taban fiyatın altında gerçekleşmesi, alternatif ürün deseninin zenginliği ve üreticilerin bu ürünlerden pancara göre daha yüksek gelir elde etmeleri, diğer tarımsal ürünlere verilen desteklerin artması, kiralama suretiyle pancar ekecek üreticiler için tarla kiralarının yüksek olması ve genç nüfusun köyden şehirlere göç etmesi nedeniyle pancar üretiminde çalışacak iş gücünün azalması gibi sebeplerle pancar üretimi her geçen yıl önemli oranda azalmakta ve fabrikaların kampanya süreleri giderek kısalmaktadır. Sektör Raporu 2013 | 44 Grafik: 13- Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker’ in Payı, % Grafik: 14- Kampanya Süreleri, Gün Şeker Kanunu kapsamında kota tahsisi yapılan 5 şirkete ait yıllık nişasta bazlı şeker üretim kapasitesi yaklaşık 990 bin tondur. Bunun dışında kota hakkı bulunmayan ve kota tahsis edilmeyen, sadece yurt dışına ihraç edilmek üzere nişasta bazlı şeker üretim faaliyetinde bulunabilen şirketler de bulunmaktadır. 4634 sayılı Şeker Kanunu kapsamında yer alan kotalı Şirketlerin A kotası ve C şekeri üretim miktarları 45 toplamı aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo : 15- Nişasta Bazlı Şeker Üretimi (Bin Ton)* NBŞ Üretimi* 2005/2006 415 2006/2007 440 2007/2008 411 2008/2009 418 2009/2010 515 2010/2011 516 2011/2012 483 2012/2013 506 Kaynak : Şeker Kurumu (Kotasız Şirketlerin üretimleri dahil değildir) Sektör Raporu 2013 | MELAS ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI Şeker fabrikalarında yan ürün olarak melas ve yaş pancar posası üretilmektedir. Yaş pancar posası doğrudan veya melas ile karıştırılarak hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Üretim miktarı işlenen pancar miktarı ile paralellik göstermektedir. Tablo : 16- Melas Üretimi (Ton) Türkşeker 2004 550 391 2005 552 390 2006 537 261 2007 481 269 2008 586 322 2009 663 366 2010 698 394 2011 596 350 2012 552 322 2013 631 370 46 Şeker Sanayi Kaynak : Şeker Kurumu Türkiye’deki melas üretiminde 2002 yılında Türkşeker’in payı % 71 olarak gerçekleşirken, sektör kompozisyonunda meydana gelen değişiklikler nedeniyle, üretim ve kota miktarlarıyla paralellik içinde %49’a kadar gerilemiş, 2013 yılında ise Türkşeker’in payı % 59 olarak gerçekleşmiştir. Sektör Raporu 2013 | % 50 şeker içeren melas; • Fermantasyon hammaddesi olarak, • Etil alkol üretiminde, • Doğrudan hayvan yemi olarak, • İçilebilir kalitede direk damıtılan içkilerde, • İçilemeyen kalitede endüstriyel tüketim ve ilaç sanayiinde, • Sirke, hamur mayası, yemlik maya’da, • Briket kömür imalinde, • İnşaat harçlarında, • Kozmetik sanayiinde kullanılmaktadır. ALKOL ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI karbondioksite parçalanması metodu ile bazı şeker fabrikalarında etil alkol üretimi de yapılmaktadır. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. bünyesinde; Erzurum, Eskişehir, Malatya ve Turhal Şeker Fabrikaları’nda toplam dört alkol üretim tesisi mevcuttur. Alkol üretim atık maddesi şlempenin, çevre kirliliğine etkisinin büyük olması nedeniyle; Eskişehir Alkol Üretim Tesisi’ne Şlempe Arıtım Tesisi kurulmuş olup, bu alkol üretim tesisinin haricindekiler çalıştırılamamaktadır. Ayrıca özel statülü şeker fabrikalarından; Amasya Şeker Fabrikasında, melastan Etil Alkol üretmek üzere, günlük 50 bin litre, yıllık 10 milyon litre alkol üretme kapasiteli Etil Alkol Fabrikası bulunmaktadır. Üretilen alkol; alkollü içeceklerde, sağlık sektöründe, sanayi imalatı sektöründe kullanılmaktadır. Alkol üretimi, çevresel kısıtlar ve talebin sınırlı kalması nedeniyle düşük gerçekleşmektedir. Sektör Raporu 2013 | 47 Yan ürün olarak üretilen melastaki şekerin enzimler vasıtası ile fermantasyona uğratılarak alkol ve Yıllar İşlenen Melas Üretilen Alkol ( Ton) (1000 Litre) 2004 32 374 9 612 2005 25 790 9 555 2006 22 324 7 045 2007 21 880 6 650 2008 20 930 6 560 2009 13 266 4 200 2010 20 924 6 560 2011 16 086 5 190 2012 15 334 5 200 2013 18 520 6 400 Son yıllarda; motorlu taşıtlarda kullanılan yakıtlara, belli oranlarda yerli tarım ürünlerinden elde edilen yakıt alkolünün katılması uygulamaları önem kazanmıştır. Türkşeker’ce de, benzine belirli oranda karıştırılarak kullanılan biyoetanol üretimi yapmak ve ürün çeşidi sağlamak amacıyla; Eskişehir Fabrikasında 15 milyon litre kapasiteli “Alkol Susuzlaştırma Tesisi”, Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu’ndan (TAPDK) gerekli izinler alınarak kurulmuştur. Ayrıca, Konya Şeker Fabrikası A.Ş. bünyesinde bulunan Çumra Şeker Entegre tesislerinde bioetanol üretim tesisi bulunmaktadır. Sektör Raporu 2013 | 48 Tablo : 17- İşlenen Melas, Üretilen Alkol – (Türkşeker) SATIŞ – STOK DURUMU Sektörde faaliyet gösteren şirketler, 4634 sayılı Şeker Kanunu kapsamında pazarlama yılı itibariyle belirlenen A kotası kadar şekeri aynı pazarlama yılında yurtiçinde pazarlayabilmektedirler. Şirketler sahip oldukları A kotası kadar şekeri pazarlayamamaları halinde, pazarlanamayan miktar gelecek pazarlama yılının A kotasına aktarılır ve bir sonraki yılın A kotası bu miktar kadar düşürülür veya cari yıl içinde, şirketlerin talepleri halinde ihraç edilmek üzere C şekerine aktarılabilir. Yine Kanun gereğince Şirketler güvenlik stoklarını (B kotası) muhafaza etmek zorundadırlar. Kanunun yürürlüğe girdiği 2002/2003 pazarlama yılından itibaren pancar şekerine ait satış – stok durumu aşağıda verilmiştir. Tablo : 18- Türkiye Genelinde Pancar Şekeri Satış - Stok Durumu (Pazarlama Yılı - Bin Ton) Pazarlama Yılı Sonu Stok Yurtiçi Yurtdışı Toplam (A+B) (DİİB dahil) Satış 2004/05 1 700 178 1 878 415 2005/06 1 713 256 1 968 360 2006/07 1 901 217 2 118 91 2007/08 1 684 178 1 862 46 2008/09 1 828 185 2 013 153 2009/10 2 158 241 2 399 211 2010/11 1 867 283 2 150 333 2011/12 2 151 290 2 441 48 2012/13 1 918 339 2 256 118 49 ( A kotası) Nişasta bazlı şeker üreten şirketler genellikle kotaları eşdeğerinde üretim ve satış gerçekleştirmekte olup, pazarlama yılı sonunda stokları 10 – 15 bin ton civarında olmaktadır. Sektör Raporu 2013 | Türkşeker, pazarlama stratejisini; şeker için güvenlik stoklarını muhafaza ederek ve pazar göstergelerini dikkate alarak, 4634 sayılı Kanun kapsamında pazarlama yılı itibariyle belirlenen A kotası şekere göre belirlemekte ve pazar payını koruyacak önlemler almaktadır. Türkşeker; özel şeker fabrikalarının pazarlama avantajları karşısında rekabet ederek yerini korumak, milli ekonomi ile uyum içerisinde çalışılmasını gerçekleştirmek üzere; ürettiği A kotası şekeri aynı pazarlama yılı içinde satarak kota kaybının önüne geçebilme, Finansman Programında Hazine Müsteşarlığı’nca istenen satış miktarındaki artışları gerçekleştirme ve üretilen şekeri stokta atıl olarak bulundurmak yerine nakde dönüştürme çabası içerisinde olmuştur. Bu amaçla, üretilen şekerin piyasa şartları dahilinde satılabilmesi için, Türkşeker; indirimsiz peşin, vadeli, indirimli vadeli, indirimli peşin satış usulleri, pancar bedeli karşılığı satışlar, şekerli mamul ihracatçılarına satışlar, ihraç amaçlı satışlar ve hatta yurtiçinde ihale yoluyla şeker satışı dahil yürürlükte olan yasalar ve maliyet göz önüne alınarak tüm pazarlama taktikleri kullanmaktadır. Türkşeker’in yıllar itibariyle satış ve stok miktarları aşağıda verilmiştir. 50 Tablo : 19- Türkşeker’in Şeker Satışları (Pazarlama Yılı - Bin Ton)* Yurtdışı Yurtiçi (DİİB+İhraç+ Toplam Nahçıvan) 2004/05 1 045 117 1 162 2005/06 1 027 191 1 218 2006/07 933 201 1 134 2007/08 921 169 1 090 2008/09 871 175 1 046 2009/10 1 124 134 1 258 2010/11 919 208 1 127 2011/12 1 200 181 1 381 2012/13 975 305 1 280 (*) 2003/04’ten itibaren Kütahya, 2004/05’ten itibaren Adapazarı özel statüdedir. 2006/07 pazarlama yılında; Bor, Ereğli, Ilgın Sümer Holding bünyesinde. Sektör Raporu 2013 | Pazarlama A Kotası B Kotası C Şekeri TOPLAM 2004/05 252 31 18 301 2005/06 318 31 96 445 2006/07 360 46 122 528 2007/08 91 41 124 256 2008/09 46 49 18 113 2009/10 153 69 8 230 2010/11 211 70 61 342 2011/12 333 50 91 474 2012/13 48 50 209 307 2013/14 118 50 29 197 Yılı Başı İTHALAT - İHRACAT Diğer ürünlerde olduğu gibi şekerde de koruma tedbirlerimiz Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması, “Pazara Giriş Taahhütleri” doğrultusunda belirlenmiş ve uygulanmaktadır. İthalatta tavan olarak taahhüt edilen %150 oranındaki koruma oranından 2004 yılına kadar %10 indirim taahhüt edilmiştir. 2004 yılından itibaren gümrük vergisi %135’e indirilmiş ve halen aynı oran devam etmektedir. Özel koruma tedbiri öngörülmediğinden mevcut ithalat koruma oranı, Dünya şeker fiyatları ve kur değişikliklerine bağlı olarak zaman zaman yetersiz kalabilmektedir. Dünya borsa fiyatlarının iç fiyatların altında olması, sektörün sürdürülebilirliğinin yüksek koruma oranları ile güvence altına alınmasını gerektirmektedir. Pancar şekeri ihracatı Satış – Stok bölümünde verilmiş olup, 2002 yılından buyana pancar şekeri ithalatı ve NBŞ ithalat – ihracat durumu TÜİK verilerine göre aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sektör Raporu 2013 | 51 Tablo : 20- Türkşeker’in Kotalar İtibariyle Stokları – Bin Ton Tablo : 21- Yıllar İtibariyle İthalat (Takvim Yılı - Bin Ton) Nişasta Bazlı Şeker İthalatı İthalat İhracat 2004 0, 6 35,0 42,70 2005 3,9 38,5 45,90 2006 7,4 30,6 48,70 2007 4,2 11,6 51,60 2008 4,3 21,6 56,90 2009 4,3 8,2 39,60 2010 4,2 8,8 88,50 2011 4,7 11,0 104,26 2012 5,5 11,2 85,50 2013 9,0 13,2 105,95 Kaynak : Şeker Kurumu (DTM, TÜİK) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.; stokların azaltılması, kota ve kapasite kullanım oranının korunması, ihracatın ülkemiz ekonomisine katkısının devamı göz önünde bulundurarak, A kotası dışındaki C şekerini ihracat ve Dahilde İşleme İzin Belgesine kayden imalatçı-ihracatçı firmalara satış yaparak değerlendirmektedir. 4634 sayılı Şeker Kanunu çerçevesinde, destekleme alımı uygulamasına son verilerek, şeker üretiminin yurt içi talebe göre gerçekleştirilmesi amaçlanmış, talep fazlası olarak üretilen şeker pancarının düşük fiyat ile alınması suretiyle, şeker ihracı ve imalatçı-ihracatçılara DİİB’ne kayden yapılan şeker satışlarının sonucunda oluşan TŞFAŞ zararının minimum seviyede gerçekleşmesi öngörülmüştür. Sektör Raporu 2013 | 52 Pancar Şekeri Şeker Kanunun uygulanmasını müteakip 24/04/2003 tarih ve 2003/T-8 sayılı YPK Kararı ile Türkşeker’in mevcut şeker stoklarının azaltılabilmesini teminen doğabilecek zararın Türkşeker’ce karşılanması kaydıyla ihracat dahil her türlü tedbirin alınması için Şirket Yönetim Kurulu yetkili kılınmış, bilahare istihsal edilen 2005/8705 sayılı BKK ile, şeker ihracı ve şeker fiyatları tespiti hakkında 91/2518 sayılı ve 93/4196 sayılı BKK ile bünyesinde şeker ihtiva eden ihraca konu mamul üretimi yapan imalatçı-ihracatçılara dünya borsa fiyatları baz alınmak suretiyle şeker satışı yapılması konusundaki 92/3114 sayılı BKK yürürlükten kaldırılmıştır. Böylece, şeker satışları nedeniyle Türkşeker’e görev zararı ödenmesine imkan sağlayan tüm mevzuatlar yürürlükten kaldırılmıştır. Görev zararı ödenmemesine rağmen; gereksiz şeker ithalatının önlenmesi, pazar payının korunması, kota indirimleri ile karşılaşılmaması, finansman ihtiyacının kısmen karşılanması, bir taraftan da ülke şekerli mamul ihracatının kazanımına katkı sağlanması amacıyla Türkşeker, şekerli mamul imalatçı – ihracatçılarına, üretilen düşük maliyetli C şekerine ilaveten A kotası kapsamında yüksek maliyetle üretilen stok fazlası şekeri de C şekerine aktarmak suretiyle dünya fiyatlarından Hazine desteği almaksızın satmaya devam etmiştir. Bu kapsamda; 2003 yılının ikinci yarısından itibaren 2013 yılı sonuna kadar Hazine’ye yük getirilmeden yaklaşık 1 milyon 725 bin ton şeker teslim edilmiştir. İmalatçı-ihracatçı firmalara yabancı firmalarla rekabet imkanı sağlanarak ülkemiz ihracatının artışına katkıda bulunulmuş, ithalat denetim altında tutularak şeker kaçakçılığı önlenmiştir. Türkşeker tarafından üstlenilen zarar, 947 milyon (947 trilyon eski TL) TL’ye ulaşmıştır. Sektör Raporu 2013 | 53 yerli hammaddeye dayalı olarak yapılması ve böylece ülkemiz döviz Tablo : 22- DİİB’ye Kayden Şeker Satışlarından Doğan ve Türkşeker Bünyesinden Karşılanan DİİB Kayden ve Tahsis Belgeli Satış Bin Ton Net Menfi Fiyat Farkı Bin TL 2003 138 (86) 27 171 2004 114 61 809 2005 145 92 729 2006 131 40 368 2007 132 107 604 2008 163 150 278 2009 176 139 134 2010 137 57 912 2011 204 12 231 2012 164 64 000 2013 273 194 000 TOPLAM 1 725 947 236 Şeker Kurulu'nun 12 Aralık 2006 tarih ve 135/1 sayılı Kararı ile imalatçı - ihracatçılara düşük fiyatla yapılan şeker satışlarının dahilde işleme rejimi kapsamından çıkarılarak müstakil bir mevzuat ile yürütülmesi hüküm altına alınmıştır. Bu uygulama ile; ülke kaynaklarından ve dünya fiyatlarından karşılanmakta olan imalatçı-ihracatçı firmaların şeker ithal hakları, şekerli mamül ihracatının öncesi yerine, ihracat sonrasında teslim edilmeye başlanmıştır. Böylece, temin ettiği ucuz şekeri iç piyasaya sunan art niyetli firmaların suistimalleri önlenmiştir. 2013 yılında; 8 000 tonu bedeli mukabilinde doğrudan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne olmak üzere 44 bin 368 ton şeker ihraç edilmiş olup, 24,7 milyon $ gelir elde edilmiş, ortalama teslim fiyatı 557,67 $ olarak gerçekleşmiştir. Sektör Raporu 2013 | 54 Görev Zararı (Bin TL - Takvim Yılı) ŞEKER FİYATLARI Şeker Kanunu’nun uygulamaya konulduğu 2002/03 pazarlama yılından itibaren pancar şekeri için satış fiyatları Türkiye ortalaması ve Türkşeker ortalaması olarak, NBŞ için genel ortalama olarak aşağıda verilmiştir. Tablo : 23- Pancar Şekeri Satış Fiyatları (TL/kg, Pazarlama Yılı) Türkiye Değişim Türkşeker Değişim Ortalaması % Ortalaması % 1,26 1,36 2003/04 1,43 13 1,49 10 2004/05 1,56 9 1,57 5 2005/06 1,45 -7 1,47 -6 2006/07 1,51 4 1,54 5 2007/08 1,62 7 1,66 8 2008/09 1,72 6 1,76 6 2009/10 1,78 3 1,82 3 2010/11 1,79 1 1,85 2 2011/12 1,93 8 1,94 5 2012/13 2,11 9 2,13 10 Sektör Raporu 2013 | 55 2002/03 Tablo : 24- NBŞ Satış Fiyatları (TL/kg) Türkiye Ortalaması Değişim % 2002/03 0,78 2003/04 0,91 17 2004/05 0,97 7 2005/06 0,93 -4 2006/07 0,94 1 2007/08 1,03 10 2008/09 1,15 12 2009/10 1,17 2 2010/11 1,26 10 2011/12 1,37 9 2012/13 1,47 7 56 YATIRIMLAR Ülkemizde şeker talebine göre belirlenen 2 milyon 500 bin ton civarındaki kotaya karşılık toplam kapasite 4 milyon 141 bin tondur. Pancar şekerinde % 30’a, NBŞ’de ise % 70’e yakın kapasite fazlası bulunmaktadır. 4634 sayılı Şeker Kanunu hükümlerine göre, yeni fabrika kurulabilmesi veya ilave kapasite için önce kota temini gerekmektedir. Bu nedenle sektörde yurtiçi üretimi karşılamak üzere yeni fabrika kurulmasına veya mevcut fabrikalarda kapasite artırımına ihtiyaç olmayıp, mevcut koşullarda ancak idame, yenileme, modernizasyon ve çevre yatırımları yapılmaktadır. Türkşeker, yatırımlarında yeterli düzeyde şeker üretiminin idamesine yönelik önceliklere, çevrenin korunmasına, teknolojik yapının geliştirilmesine önem vermektedir. Çevre yatırımları kapsamında, Türkşeker bünyesindeki tüm şeker fabrikalarında bir program dahilinde atık-su arıtım tesisleri kurulmaktadır. Şeker üretiminde gıda güvenliği ön planda tutulmakta, hijyene uygun üretim yapılmaktadır. Gıdanın güvenilir olarak üretilmesi ve tüketiciye güvenilir bir şekilde sunulmasını sağlayan koruyucu ve önleyici sistem kurulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Sektör Raporu 2013 | Ülkemizde İktisadi Devlet Teşekküllerinin Özelleştirilmesi, 4046 sayılı yasa ile düzenleme altına alınmıştır. Bu konuda her türlü tasarruf Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun aldığı kararlar doğrultusunda Özelleştirme İdaresinin bağlı bulunduğu Bakanlığa aittir. Türkşeker’in özelleştirme gündemine girmesi ilk kez 22 Haziran 2000 tarihinde IMF’ye verilen niyet mektubu ile olmuştur. Mektup, 2000 yılı Ağustos sonu itibariyle Özelleştirme İdaresine devredilecek işletmeler portföyüne, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin bazı fabrikalarının alınması hükmünü içermiştir. Türkşeker, Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun 20 Aralık 2000 tarih, 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına alınmıştır. Aradan geçen bu sürede; Türkşeker’in Bağlı Ortaklığı durumundaki Kütahya ve Adapazarı Şeker Fabrikaları ile iştiraklerindeki hisselerinin özelleştirme işlemleri tamamlanmıştır. Tarım İşletmeleri Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından satılmıştır. Şeker üretimi ile doğrudan ilgisi olmayan atıl durumdaki varlıkların bir bölümü, ÖYK kararları ve 233 sayılı KHK hükümleri doğrultusunda, Türkşeker tarafından düzenlenen ihaleler sonucunda satışa sunulmuştur. 08/10/2007 tarih, 2007/57 sayılı ÖYK kararı ile Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. deki kamu hisselerinin tamamı özelleştirme programına alınarak ÖİB’ye devredilmiştir. Şeker-İş sendikası 7 Aralık 2007 tarihinde Danıştay 13. Dairesi nezdinde dava açarak Türkşeker’in özelleştirme programına alındığı 2007/57 sayılı ÖYK kararına itiraz etmiştir. Yapılan itiraz talebi reddedilmiş olup, bunun üzerine Sendika tekrar Danıştay İdari Dava Dairelerine başvurarak itirazını yenilemiş ve Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu tarafından 12/06/2008 tarihinde, 2007/57 sayılı ÖYK ÖYK’nın 12/08/2008 tarih, 2008/50 sayılı kararı ile Türkşeker, yeniden özelleştirme programına alınarak portföy grupları halinde özelleştirilmesine, Şeker Kurulu tarafından belirlenecek toplam şeker kotası çerçevesinde en az 5 (beş) yıl şeker üretim şartı getirilmesine karar verilmiştir. Türkşeker’in programa alınmasından sonra, ilgili yasal mevzuatlar ve alınan kararlar çerçevesinde; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) ve ÖİB’ye danışmanlık hizmeti veren Konsorsiyum üyeleri, Türkşeker tarafından temin edilen bilgi belge ve görüşler doğrultusunda çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Sektör Raporu 2013 | 57 kararı hakkında yürütmeyi durdurma kararı alınmıştır. Söz konusu çalışmalar kapsamında hazırlanan strateji raporlarında yer alan öneriler de dikkate alınarak oluşturulan ortak görüşler doğrultusunda; Maliye Bakanlığı, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ve Rekabet Kurumu’nun olurları ile, portföy grupları oluşturulmuştur. Coğrafi bazlı portföy grupları; Portföy A: Kars, Erciş, Ağrı, Muş ve Erzurum, Portföy B: Elazığ, Malatya, Erzincan ve Elbistan, Portföy C: Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba, Portföy D: Bor, Ereğli ve Ilgın, Portföy E: Uşak, Alpullu, Burdur, Afyon ve Susurluk Portföy F: Eskişehir ve Ankara Şeker Fabrikaları şeklinde oluşturulmuştur. Portföy A grubunda yer alan Şeker Fabrikaları için 24 Eylül 2008 – 27 Kasım 2008 tarihleri arasında çıkılan ihale, teklif gelmemesi nedeniyle 28 Kasım 2008 tarihi itibariyle iptal edilmiştir. T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından 11/09/2009 tarihinde 4046 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde Türkşekere ait; Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları (Portföy C) portföy grubu olarak bir bütün halinde “Satış” yöntemi “Varlık Satışı” şeklinde uygulanmak suretiyle “Pazarlık Usulü” ile özelleştirilmek üzere ihaleye çıkılmıştır. Söz konusu ihale ile ilgili olarak Danıştay 13. Dairesinde Şeker-İş Sendikası tarafından açılan davada, önce bu ihalenin yürütülmesinin durdurulmasına, daha sonra ise ihale komisyonunun kararının iptaline karar verilmiştir. (Portföy B) özelleştirilmesini teminen 05/11/2009 tarihinde itibaren yayımlanan ilanlarla ihaleye çıkılmıştır. Söz konusu B Portföy Grubunun ihale koşullarını belirleyen “İhale Şartları Belgesi”nin iptali ve yürütmenin durdurulması talebiyle ÖİB aleyhine Danıştay 13. Dairesinin 2009/6778 E. sayılı dosyasında açılan davada 12/01/2010 tarihli karar ile dava konusu işlemin yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmiştir. Sektör Raporu 2013 | 58 ÖİB’nca, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.ye ait Elazığ, Malatya, Erzincan ve Elbistan Şeker Fabrikalarının Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun 18 Ağustos 2011 tarih 2011/67 sayılı kararı ile, ÖYK’nın 2008/50 sayılı kararının; Üretim şartına ilişkin 4 üncü maddesinin “Yapılacak ihaleler için İdare tarafından hazırlanacak şartnamelerde, coğrafi bazlı portföy gruplarını devir alacak şirketlere; Şeker Kanunu’nun 3 üncü ve 4 üncü maddeleri çerçevesinde portföy grubu için Şeker Kurulu tarafından tahsis edilecek toplam şeker kotasının devir alacak şirket tarafından yapılacak tefrikine göre, fabrika bazında kampanya/şeker üretimi döneminde, alıcı şirkete tam kapasiteyle en az 5 (beş) yıl süre ile yerli pancardan beyaz şeker üretimi şartı getirilmesine” şeklinde, 5 inci maddesinin ise “ihalelere İdare tarafından uygun görülecek portföy grubundan/gruplarından başlanılarak devam edilmesine” şeklinde değiştirilmesine ve özelleştirme işlemlerinin 31 Aralık 2014 tarihine kadar tamamlanmasına karar verilmiştir. T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından,Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’ye ait Portföy-B: Malatya, Erzincan, Elazığ ve Elbistan Şeker Fabrikaları ile Portföy-C: Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, portföy grubu olarak bir bütün 59 halinde tekrar ihale ilanı verilmiş, nihai pazarlık görüşmeleri 29/11/2011 tarihinde yapılmıştır. Ancak, Portföy-C ve Portföy B Şeker Fabrikaları’nın ihaleleri Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun 09/10/2012 tarih ve 2012/151 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. Sektör Raporu 2013 | Şeker, dünyada en fazla devlet müdahalesi altında üretilen ürünlerden biridir. Üretim kotaları, tarife kotaları, yüksek korumalar ve tercihli ticaret anlaşmaları dünya ticaretine kısıtlamalar getirmektedir. Dünyada özellikle son 25-30 yıldır meydana gelen gelişmeler, şekerin diğer tarımsal ürünlerle ve yakıt piyasalarıyla etkileşimine neden olmuştur. Bir yandan genellikle mısırdan üretilen nişasta bazlı şekerin pancar ve kamış şekeriyle rekabeti artmış, diğer yandan etanolün yakıt olarak kullanılması petrol ve şeker fiyatlarını birbirinden etkilenir hale getirmiştir. Şeker sektöründe müdahale, Türkiye’de de dünya genelinden pek farklılık göstermemektedir. 2001 yılında uygulamaya konulan yapısal uyum politikaları kapsamında şeker politikaları da değişime uğramak zorunda kalmıştır. 2001 yılında yürürlüğe giren 4634 sayılı Şeker Kanunu ile piyasa daha sıkı kontrol altına alınmıştır. Türkiye şeker sektöründe iç piyasa değişim içindedir. Dünyada yaşanan küreselleşme süreci, getirdiği bazı avantajlar yanında olumsuz gelişmelere de yol açabilmektedir. Dünya borsalarına hakim olan düşük maliyetli kamış kökenli şeker nedeniyle, yerli şekerin ithal şeker ile47 rekabet gücü bulunmamaktadır. Yerli üretimin tercihini sağlamak üzere ithalattaki koruma oranları büyük önem arz etmektedir. Hiçbir ülkede borsa fiyatlarından şeker tüketilmemesine rağmen, Dünya borsa fiyatlarına bağlı olarak ithal maliyeti değiştiğinden ve tarife oranları CIF fiyat (mal bedeli+sigorta+navlun dahil olmak üzere alıcının limanında gemide teslim) üzerinden uygulandığından, ithal şekerin iç 60 piyasada rekabet gücü borsa fiyatlarından etkilenmektedir. Pancar şekerinin ihraç edilmesi durumunda da, iç fiyatlara göre düşük teşekkül eden Dünya fiyatları ile iç fiyatlar farkının sübvanse edilmesi gerekmektedir. Sektör Raporu 2013 | Türkiye’nin şeker sektöründe dünya ticaretini takip ederek tedbirli bir yaklaşım sürdürmesi gerekmektedir. Ülkemizin etrafında ciddi miktarlarda şeker ithal eden ülkelerin var olması Türkiye için bir fırsattır. Dünya Borsa fiyatlarının üretim maliyetlerine göre oldukça düşük olması ve ülkemizde şekerin, ağırlıklı olarak şeker pancarından üretilmesi, sektörün global rekabette en zayıf yönü olup, yukarıda açıklanan ihracat ile ilgili engeller nedeniyle ülkemizin sahip olduğu; pancar üretim potansiyelinin ve toplam üretim kapasitesinin yaklaşık yarısı kullanılabilmekte, lojistik açıdan avantajlı olduğumuz dış pazarlar gereği gibi değerlendirilememektedir. Dünyada şeker arzında meydana gelen azalmadan kaynaklanan bu fiyat artışını, dünya piyasasına hakim olan düşük maliyetli kamış şekeri ile ülkemizde üretilen şekerin rekabet şansını artırdığı, kaçak şeker girişlerinin cazibesini azalttığı, AB’deki şeker reformu nedeniyle AB ülkelerindeki şeker üretiminin azaldığı, ülkemizde de iklim koşullarına bağlı olarak şeker üretiminin tahminlerin üzerinde gerçekleştiği dikkate alındığında bu gelişmeler ülkemiz adına bir fırsat olarak görülmektedir. AB ve DTÖ ile ilişkiler bağlamında maliyetlerin düşürülmesi ve özelleştirme sürecindeki belirsizliklerin hızla giderilmesiyle sektörün rekabet gücünün artırılması çalışmalarının hem pancar, hem pancar şekeri üretiminin sürdürülebilirliği açısından büyük önem taşıdığı açıktır. Pancar şekerinde özel sektörün payı, yeni kurulan özel statülü fabrikalar nedeniyle artmıştır. Pancardan şeker üreten 8 özel şeker fabrikası, nişasta bazlı şeker üreten 6 fabrika Türkşeker’in şeker sektöründe rakipleri durumundadır. Rakip tüm şeker fabrikaları, konumları itibariyle hammaddeye ve pazara yakınlıkları pancar verimlerinin yüksekliği, kapasite büyüklükleri ve optimal kapasite kullanımları, modern teknolojileri, endüstriyel üretebilmektedirler. Aksaray, Boğazlıyan ve Çumra şeker fabrikaları, Şeker Kanunu ve ilgili yönetmelik hükümleri çerçevesinde, yeni üretime başlamaları nedeniyle tam kapasite ile üretim yapma imkanına sahip olmuşlardır. Sektör Raporu 2013 | 61 otomasyona sahip oluşları, yakıt sarfiyatı dahil Türkşeker’e göre çok daha düşük maliyetle şeker Türkşeker’e göre avantajlı maliyet yapısı ve üretim ölçeği, entegre fabrikalardan oluşması, fiyatlama ve satış koşullarında esnekliği sayesinde rakip konumundaki özel şeker şirketleri, pazar paylarını karlı bir şekilde artırmaktadırlar. Bu kısır döngü, Türkşeker’in düşen pazar payı, üretimi ve kotası nedeniyle her geçen yıl maliyet dezavantajını artırmaktadır. Özel Şeker fabrikalarına göre Türkşeker’in ortalama üretim maliyetinin yüksek olmasının temel nedenleri; sosyo-ekonomik amaçla kurulmuş küçük ölçekli doğu fabrikalarında hammaddenin yetersiz oluşu, hammaddeye olan uzaklıkları, fire oranlarının yüksekliği, kapasitelerinin düşüklüğü olarak sıralanabilir. Şeker üretim maliyetinde masraf unsurları arasında hammadden sonra en yüksek pay işçilik giderlerine aittir. Uyulması gereken yasal düzenlemeler ve belirlenen ücretler nedeniyle, maliyet içindeki işçilik payının düşürülmesi kamu fabrikaları için mümkün olamamaktadır. Türkşeker, Kamu ciddiyeti içerisinde her müşteriye eşit imkanlar sağlayarak, hakkaniyet kuralları içerisinde maliyetinin altında ve zarara sebep olmayacak fiyatlarla pazarda yer almak zorundadır. Dünyada ve Türkiye’de şekere alternatif NBŞ kullanımının artması pancar şekeri açısından sorun olarak görülmektedir. Ayrıca, sakaroza göre bağıl tatlılıkları çok yüksek olması sebebiyle daha fazla tat veren kalorisiz sentetik tatlandırıcı tüketimi de pazarda rekabeti güçleştiren bir unsurdur. Gereksiz şeker ithalatının önlenmesi, pazar payının korunması, kota indirimleri ile karşılaşılmaması, finansman ihtiyacının kısmen karşılanması, bir taraftan da ülke şekerli mamul ihracatının yerli Türkşeker tarafından şekerli mamul imalatçı – ihracatçılarına üretilen C şekerine ilaveten A kotası kapsamında yüksek maliyetle üretilen stok fazlası şekeri de C şekerine aktarmak suretiyle dünya fiyatlarından Hazine desteği almaksızın şeker satılmaktadır. Böylece sosyal sorumlulukların tamamı Türkşeker tarafından üstlenilmekte olup, serbest piyasa şartlarında rekabeti engellemektedir. Sektör Raporu 2013 | 62 hammaddeye dayalı olarak yapılması ve böylece ülkemiz döviz kazanımına katkı sağlanması amacıyla Ayrıca, özelleştirme sürecinin uzaması, sektörde hem ekonomik olarak hem de nitelikli işgücünde önemli kayıplar yaratmaktadır. Bunun yanında kamu fabrikaları için ödeneklerin kısıtlanması nedeniyle yatırım yapılamaması giderek eskiyen teknolojinin kullanılmasını zorunlu hale getirmekte, özellikle sosyal amaçlı şeker fabrikalarının performansının düşmesine, maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır. Kuruluş amacı öncelikli olarak sosyal kalkınmayı amaçlayan Türkşeker, yukarıda da bahsedilen haksız rekabet koşulları nedeniyle bilançosunu bazen kar, bazen de zarar ile kapatmıştır. Tüm olumsuzluklara ve bazı eleştirilere maruz kalmasına rağmen Türkşeker, her dönemde ülkenin sosyo-ekonomik kalkınmasında yarattığı katma değer ve sağladığı istihdam ile görevini daha iyi şekilde yerine getirme gayretine devam etmiş, 2013 yılında 908 milyon TL katma değer yaratmış, İstanbul Sanayi Odasının 500 Büyük Firma Anket değerlendirmelerinde ön sıralarda yer almıştır. Sonuç olarak; Ülkemiz şeker sektörünün ve Türkşeker’in içinde bulunduğu sorunlar, sektörün sürdürülebilirliği için çözüme kavuşturulması gereken hayati hususlar olup, özelleştirme sonrasında sektörün sürdürülebilirliğini sağlayacak politikalar üretilerek zamanında uygulamaya konulması önem 63 arz etmektedir. Sektör Raporu 2013 |