Temel Bilgiler Koruma Mekanizmaları İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları
Transkript
Temel Bilgiler Koruma Mekanizmaları İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları
• Temel Bilgiler • Koruma • İl Mekanizmaları ve İlçe İnsan Hakları Kurulları İnsan Hakları: • Temel Bilgiler • Koruma Mekanizmaları • İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları 1. BASKI 2006, Ankara Baskı: Matus Basımevi Reklam ve Yayımcılık Tic. Ltd. Şti. Matbaacılar Sitesi 558. Sokak No:2 İvedik Organize Sanayi Sitesi Yenimahalle - Ankara Tel: 0312 395 9596 Fax: 0312 395 9599 V.D. : Yenimahalle V. No : 613 046 2266 T.Sicil No : 64/1828 ÖNSÖZ .......................................................................................................................................7 GİRİŞ .........................................................................................................................................11 I. BÖLÜM ................................................................................................................................ 15 İNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ÖNEMİ ........................................................................... 15 A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI ...................................................................................... 17 1. İnsan Haklarının Tanımı ................................................................................. 17 2. İnsan Haklarının Nitelikleri........................................................................... 19 B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ ........................................................... 26 C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMİ ................................................... 30 II. BÖLÜM .............................................................................................................................. 33 İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLERİ ............................................................................. 33 A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ ............................................. 35 1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması ............................................................. 35 a) Özgürlük Karinesi ........................................................................................... 37 b) Kanunla Sınırlama .......................................................................................... 37 c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi .............................. 38 d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi.. 38 e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı ............................................................. 40 2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları ..................................................... 41 3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı ...................................... 42 4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma” Yasağı ........... 44 5. İnsan Hakları ve Yabancılar ......................................................................... 45 6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi....................................................................... 46 7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar ............................................... 47 B. HAK KONULARI ............................................................................................................... 49 1. Sivil Haklar ve Özgürlükler........................................................................... 49 a) Yaşama Hakkı................................................................................................... 49 b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı............................................................. 51 c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı .......................................... 52 d) Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı ........................................................... 54 e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları ............................................................... 56 f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması.............................................. 57 g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı....................................................................... 58 3 İçindekiler İÇİNDEKİLER İçindekiler h) Haberleşme Özgürlüğü ................................................................................ 59 i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü.............................................. 59 j) İfade Özgürlüğü................................................................................................ 64 k) Bilim ve Sanat Özgürlüğü ............................................................................ 68 l) Basın Özgürlüğü ............................................................................................... 69 m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü ............................................................. 70 n) Örgütlenme Özgürlüğü ................................................................................ 71 o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı ................................. 74 p) Mülkiyet Hakkı ................................................................................................. 75 r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü ............................................................... 77 s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler ............................................ 79 t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü........................................... 82 u) Ayrımcılık Yasağı............................................................................................. 84 2) Siyasî Haklar ....................................................................................................... 86 a) Vatandaşlık Hakkı ........................................................................................... 86 b) Bilgi Edinme Hakkı ......................................................................................... 87 c) Dilekçe Hakkı ................................................................................................... 88 d) Seçme ve Seçilme Hakları .......................................................................... 89 e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı ............................................................... 90 3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar ...................................................... 93 a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı ............................................................................. 93 b) Çalışma Hakkı ve Ödevi................................................................................ 95 c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı ........................................................................... 96 d) Grev ve Lokavt Hakkı .................................................................................... 96 e) Sosyal Güvenlik Hakkı................................................................................... 98 f) Sağlık ve Hasta Hakkı ..................................................................................... 99 g) Çevre Hakkı ....................................................................................................100 h) Kadın Hakları .................................................................................................. 101 i) Çocuk Hakları ..................................................................................................103 j) Engelli Hakları .................................................................................................106 k) Akıl Hastalarının Hakları .............................................................................107 l) Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar .............................................................107 4 İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ...........................................111 A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMA YOLLARI .............................................113 1. Ulusal Koruma ...................................................................................................113 a) Yargısal Koruma .............................................................................................113 b) Yargı Dışı Yollar ..............................................................................................115 2. Uluslararası Koruma ......................................................................................118 a) Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları .............118 b) Avrupa Konseyi İnsan Hakları Koruma Sistemi .................................. 121 B. İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE İNSAN HAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ .............................................................124 1. Kurullara Genel Bir Bakış............................................................................124 a) Tarihsel Gelişim .............................................................................................124 b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu ................................................................125 c) Kurulların Üye Yapısı ...................................................................................127 d) Kurumsal Kimlik ............................................................................................ 131 2. Kurulların Görevleri.......................................................................................133 a) Genel Görevleri .............................................................................................133 b) Kurulların Tanıtılması ..................................................................................139 c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İşbirliği ........................................................149 d) Eğitim ve Bilinçlendirme ............................................................................153 e) Araştırma ve İzleme.....................................................................................160 f) İhlâl İddialarını İnceleme ve Karara Bağlama......................................173 3. Kurulların Çalışma Usulleri ........................................................................ 191 4. Sonuç yerine: Özeleştiri ve Denetim .....................................................198 KAYNAKLAR VE EKLER ................................................................................................ 203 KAYNAKLAR........................................................................................................................ 205 EKLER.................................................................................................................................... 210 EK A: İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Çalışmalarından Örnekler ......... 210 EK B: Kurullar İçin Performans Kriterleri ............................................................ 223 EK C: Tanıtıcı Kurul Üyesi Kimlik Kartı Örneği................................................... 225 EK D: İnsan Hakları İle İlgili Bazı Önemli Gün ve Haftalar ............................. 225 EK E: İnsan Haklarıyla İlgili Başlıca Kuruluşlar ve İletişim Adresleri.......... 226 EK F: İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Belgeler ...........................................231 5 İçindekiler III. BÖLÜM ............................................................................................................................111 6 İnsan hakları, artık devletlerin, kültürlerin, coğrafyaların çizdiği sınırların ötesinde kabul gören vazgeçilmez bir değerler sistemi olarak çağdaş dünya düzeninin temelini oluşturmaktadır. Aslında pek çok büyük teknolojik atılımlar, sosyo-kültürel dönüşümler yanında kitle imha silahları, küresel ısınma gibi kâbusları da beraberinde getiren modern çağın insanlığa sunduğu belki de en paha biçilmez kazanç, insan haklarının evrensel bir değere dönüşmesi olmuştur. Günümüzde insan haklarının, modernleşmenin içinde taşıdığı tehlikelere karşı ahlâki ve hukuki bir sigorta görevi yaparak toplumsal düzenleri korumakta olduğu söylenebilir. Tarihteki gelişim süreci içerisinde insan haklarının anlamı, neleri kapsadığı veya dışladığı sürekli olarak felsefi ve politik mücadelenin konusu olmuş, hatta savaşların, ekonomik bunalımların yaşandığı bazı dönemlerde insan haklarının “göz ardı edildiği” görülmüştür. Ancak insan hakları bu mücadeleden hem kavramsal bazda, hem de kurumsal düzeylerde güçlenerek çıkmış, insanlık dikta rejimlerinin, savaşların sebep olduğu yaraları hep insan haklarını yücelterek aşmak yoluna gitmiştir. Bütün büyük bunalımların sonucunda, dünyanın uzlaştığı nokta hep “insan haklarını geliştirmek ve güvence altına almak” olmuştur. Dolayısıyla insan hakları, “ahlâki bir ideal” olmanın ötesinde, aynı zamanda ulusal ve uluslararası düzenlerin istikrarı, barış ve güvenliğin sağlanması açısından da zorunlu olarak benimsenmesi ve korunması gereken bir değerler sistemidir. Bu değerler sistemi ile ilgili bilimsel, felsefi veya siyasal çalışmalar, genellikle iki ana cephede ilerlemiştir: • İnsan haklarının alanına nelerin girdiği veya girmediğini ortaya koymak, • İnsan haklarının hangi mekanizmalarla korunup geliştirilebileceğini araştırmak. Şimdiye kadar, bu çalışmalardaki önceliği, dinamik bir içeriği olan insan hakları alanının sınırlarının nasıl çizileceği hususu almıştır. Tarihin geriye doğru akıtılmaya çalışıldığı geçici dönemler dışında insan haklarının alanı hep genişlemiş, sivil ve siyasal haklardan oluşan Birinci Kuşak Hakları, 20. yüzyılın ortalarına doğru gelişen ekonomik, sosyal ve kültürel hakları ifade eden İkinci Kuşak Haklar izlemiş, küreselleşme ve bilgi çağı ise, çevre hakkı gibi bireydevlet ilişkilerini aşan nitelikteki Üçüncü Kuşak Hakları beraberinde getirmiştir. Tüm bu süreçler, yeni hak konularının ortaya çıkması yanında mevcut hakların da yeniden tanımlandığı, yorumlandığı aşamalar olmuştur. Diğer yandan, günümüzde “insan haklarının içeriği” kadar, özellikle temel hakların “hangi yöntem ve mekanizmalar ile korunabileceği” konusu da aynı 7 Önsöz ÖNSÖZ Önsöz derecede önem taşımaktadır. Çünkü yaşanan tecrübeler, insan hakları teorisinde sağlanan gelişmelerin uygulamaya hızlı ve doğru biçimde yansıtılamadığını, çoğu durumda geleneksel güvence mekanizmalarının yetersiz kalabildiğini göstermiştir. Dolayısıyla insan hakları alanında ulaşılan evrensel standartların muhtemel tehlikelere karşı nasıl korunabileceği ve uygulamaya daha iyi nasıl yansıtılabileceği konusunda yeni mekanizmalar kurmaya ve mevcutları da güçlendirmeye dönük arayışlar, günümüzde giderek yoğunluğunu arttırmaya başlamıştır. Nitekim Avrupa Birliği’ne girebilmenin temel koşullarını ifade eden Kopenhag siyasi kriterleri arasında “insan haklarını güvence altına alacak istikrarlı kurumların varlığı”nın “olmazsa olmaz”lar arasında belirtilmesi de, bu duruma bir örnek teşkil etmektedir. Büyük bir hız ve kararlılıkla gelişmiş ülkeler arasına girme aşamasında bulunan ülkemiz, insanlığın ortak değeri olan insan hakları alanında “sessiz bir devrim”i gerçekleştirmektedir. Tüm insanlığın ortak birikimiyle oluşan evrensel değerleri, bireylerin yaşamına tam manası ile yansıtabilmenin amaçlandığı bu “sessiz devrim”i başarıya ulaştırmak için, insan hakları alanında belli bir “zihinsel dönüşüm” ile birlikte yasal ve kurumsal anlamda bir “yeniden yapılanma” gerekmektedir. Dolayısıyla ülkemizde insan hakları alanında gerçekleştirilen çalışmalar da bu iki eksen üzerinde gelişmektedir. Günümüzün insan hakları değerlerinin lafzına değilse de ruhuna her zaman sahip olan bu topraklarda, pek çok farklı din, mezhep ve etnik kökenden topluluğun yüzyıllarca barış içinde yaşayabilmesini sağlayan bir hoşgörü iklimi vardır. Bu iklim, insan hakları ile ulaşılması arzu edilen hedefler için ideal bir bilgi ve düşünce zemininin varlığı anlamına gelir. Bu açıdan bakıldığında, insan haklarının “ithal bir kavram” değil, medeniyetimizin “yitik bir malı” olduğunu belirtmek gerekmektedir. İnsan hakları konusundaki “zihinsel dönüşüm” de, esas olarak insanımızın fikir ve gönül dünyasında zaten mevcut bulunan değerleri, evrensel dil ve içerikle bütünleştirmeyi sağlayacaktır. Bunun için öncelikle gerekli olan ise, insan hakları ile ilgili kavramsal ve teorik çerçeveyi doğru biçimde bilgi dağarcıklarına yerleştirebilmektir. Bu doğrultuda gerek kamu gerekse sivil toplum kuruluşları ve akademik çevrelerde yürütülen çalışmalar giderek yoğunluk kazanmaktadır. İnsan hakları alanındaki bu “sessiz devrim”in yasal ve idari yapılanma cephesinde ise, son dönemde reform niteliğinde bir çok düzenlemeler yapılmış ve yeni mekanizmalar hayata geçirilmiştir. Gerçekleştirilen kapsamlı anayasa değişiklikleri, çıkarılan yeni Türk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu gibi yasal düzenlemeler ve AB sürecinde hayata geçirilen uyum paketleri ile hukuk sistemi reforme edilirken insan hakları alanındaki idari kapasite de geliştirilmiştir. Bu bağlamda 2001 yılında kurulan Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ile 2000 yılında oluşturulan İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, ülkemizde insan hakları kurumsallaşmasının altyapısını oluşturmuşlardır. 8 Kitabın insan hakları kavramı ve önemi, insan haklarının tarihsel gelişimi, insan hakları hukukunun temel ilkeleri, hak konuları ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesine ilişkin genel bilgileri içeren bölümleri, insan hakları alanında yaptığı değerli çalışmalarla tanınan Prof. Dr. Mustafa ERDOĞAN tarafından hazırlanmıştır. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının kuruluş yapısı ve işlevleri ile ilgili bölüm ise, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nda görev yapan uzmanlarca hazırlanmıştır. Hak konularındaki detaylı açıklamaları ile insan hakları alanında yaşanan teorik bilgi eksikliğinin giderilmesine yapacağı katkı yanında, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ile ilgili zengin içeriği ile de Kurullarımızın çalışmalarına yol göstereceğine inandığımız kitaptan azami derecede yararlanılabilmesi umuduyla, kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere- özellikle Prof. Dr. Mustafa ERDOĞAN, Doç. Dr. Zühtü ARSLAN, İnsan Hakları Başkanlığı personeli Ahmet UZAK, Mehmet ALTUNTAŞ, Ali Yavuz BİRİNCİOĞLU, Proje danışmanları Prof. Dr. Susan NASH, Dr. Hamit ERSOY, Christine CURRY ve British Council görevlileri Esra ÇANAKÇI ve Çağrı ÖNER’e- teşekkür ediyorum. Mustafa TAŞKESEN İnsan Hakları Başkanı 9 Önsöz İnsan haklarının korunmasında yeni bir mekanizma olan ve pek çok sorunu mahallinde çözme potansiyeline sahip bulunan İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’na yönelik olarak İnsan Hakları Başkanlığı ile British Council tarafından ortaklaşa yürütülen “İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Etkinlik ve Verimliliğinin Arttırılması Projesi” kapsamında hazırlanan bu kitap da, ülkemizde insan haklarını geliştirmeye dönük çabalar çerçevesindeki yeni ve özgün bir ürün olarak başta İnsan Hakları Kurullarında görev yapanlar ve kamu görevlileri olmak üzere halkımızın istifadesine sunulmaktadır. Bu kitabın hazırlanmasında başlıca hedef, insan hakları kavramı ve koruma şekli konusunda ortak bir anlayışın gelişmesine katkı sağlamaktır. 10 Ç ağdaş hukuk ve siyaset gündeminin en başta gelen konularından birinin “insan hakları” olduğu şüphesizdir. Teorik olduğu kadar pratik bir sorun olarak da insan hakları, gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde son yılların ciddi tartışma alanlarından birini oluşturmuş durumdadır. Sadece akademik literatürde ve insan hakları aktivistlerinin bildiri ve açıklamalarında değil, aynı zamanda ister bürokratik isterse politik kaynaklı olsun resmî söylemde de, bu konu gitgide daha fazla tartışmanın odağında yer almaktadır. Akademik ve felsefî bir ilgi konusu olarak insan haklarının tarihi, aşağı yukarı modernliğin kendisi kadar eski (veya o kadar yeni) bir konudur. Bu anlamda insan hakları teması, devletin meşruluğu sorunu çerçevesinde gündeme gelen doktrinlerle ve özellikle de doğal haklar teorisiyle yakından ilgilidir. Siyasetin ele alınışında hakların- özel olarak da insan haklarının- öneminin artan ölçüde kabulü, modern dönemin karakteristik özelliklerindendir. Haklar söyleminin ortaya çıkması, insanoğlunun siyasî düzenin niteliğine ilişkin kavrayışında temel bir değişikliğin meydana geldiğine işaret etmektedir. Modern çağda, siyasî toplumun organik bir bütün olarak görülmesine ilişkin Aristocu düşüncenin yerini, özgür, eşit ve hak sahibi bireylerin amaçlarını gerçekleştirmek üzere bir araya geldikleri bir toplum anlayışı almıştır. Bu anlayışta devlet, sadece nispeten sınırlı amaçları gerçekleştirmek için değil, fakat aynı zamanda kişilerin temel haklarını korumak için de vardır. Haklar söyleminin ortaya çıkmasıyla, devletle vatandaş arasındaki temel ilişki tersine dönmüş ve vatandaşların temel veya “doğal” hakları birincil olarak kavranmaya başlamıştır (Loughlin 2000: 202). İnsan hakları sorununun özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasının uluslararası konjonktüründe özel bir önem kazanmış olduğu dikkati çekmektedir. Bütün savaşlar gibi 2. Dünya Savaşı da, her ne kadar esas olarak devletlerin egemenlik yarışından doğmuş ve sonuçları da büyük devletlerin aralarında vardıkları bir çıkarlar uzlaşması şeklinde ortaya çıkmış olsa da, savaşın galipleri, “zafer”i aynı zamanda totaliterizme karşı elde edilmiş bir başarı olarak gördüler ve dünyanın da öyle görmesini sağladılar. Böyle bir ortamda Birleşmiş Milletler’in (BM), iddia olarak da olsa, bir dünya barışı projesi şeklinde doğmuş olmasına şaşırmamak gerekir. BM Teşkilâtı, daha kuruluş aşamasında, uluslararası barışın insan haklarıyla doğrudan doğruya ilgili olduğu düşüncesine bağlılığını ilân etmiş ve bu anlayışa uygun olarak 1948 yılında meşhur İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’ni ilan etmiştir. Böylece, tarihte ilk defa insan hakları evrensel bir otorite kazanmış ve geçerliliğini genel uzlaşmadan almıştır (Loughlin 2000: 206). Bu konuda daha sonraki gelişmeler, insan haklarına saygı meselesini uluslararası ilişkilerin ve uluslararası hukukun temel sorunlarından birisi haline getirmiştir. 11 Giriş GİRİŞ Giriş Türkiye de, baştan beri BM teşkilâtının içinde yer alan bir devlet olarak, gerek insan hakları konusundaki bu duyarlılığı, gerekse Bildiri’de ve izleyen sözleşmelerde ifadesini bulan temel düşünceyi paylaştığını çeşitli vesilelerle açığa vurmuştur. Bununla tutarlı olarak, Türkiye, daha sonra Avrupa düzeyinde ortaya çıkan insan hakları ve demokrasi odaklı oluşumların da içinde yer alma iradesi göstermiş ve bu çerçevede 1949 yılında Avrupa Konseyi’nin (AK) kurucuları arasında yer almıştır. Tabiatıyla, Türkiye bu arada Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni (AİHS) de kabul edip onaylamıştır. Gerek bu Sözleşme gerekse BM ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilâtı (AGİT) çerçevesinde taraf olduğu diğer sözleşme ve deklarasyonlar, Türkiye’yi insan haklarına riayet konusunda birçok yükümlülükle karşı karşıya bırakmıştır. Şüphesiz bunların en önemli olanı, Avrupa insan hakları koruma sistemine dahil olmanın sonucu olarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) ihlâl kararlarının gereğini yapma ve onun insan hakları konusundaki genel içtihadına kendisini uydurma yükümlülüğüdür. Öte yandan, son yıllarda hız ve yoğunluk kazanan Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne (AB) tam üyelik çabaları da bu yönelimi kuvvetlendirmiştir. Başta “Kopenhag Kriterleri” olmak üzere AB’ye uyumun gerekleri, insan hakları taahhütlerine de bağlı kalma konusunda Türkiye’yi ciddî bir yükümlülük altına sokmuştur. Özellikle 1999 sonrasında sürat kazanan müktesebat uyumunu sağlama çalışmaları çerçevesinde çıkarılan uyum paketleri, 2001 Anayasa revizyonu ve onu izleyen birkaç küçük değişiklik esas olarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle ilişkilidir. Türkiye, bu arada insan haklarını koruma ve geliştirme konusunda, öteden beri var olan yargısal ve idarî mekanizmalara ek olarak yeni adımlar atmıştır. Bu yeni adımların başında, Türkiye’nin 1987 yılında kendi yetki alanındaki kişilere AİHS denetim organlarına başvuru hakkını tanıması ve buna bağlı olarak, 1990’da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini kabul etmesi gelmektedir. Yukarıda işaret edilen Avrupa Birliği’ne tam üyelik için “Kopenhag Kriterleri”ne uyma zorunluluğu da, Türkiye’nin insan hakları davasını resmî düzeyde daha ciddî olarak ele almasını gerektirmiştir. Türkiye bu çerçevede insan haklarına ilişkin evrensel standartlara yaklaşabilmek amacıyla 2001 yılında Anayasa’da ciddî bir revizyon yapmış, 2004 yılında ise temel insan haklarıyla ilgili uluslararası antlaşmaların ulusal kanunlara üstünlüğünü öngören hükmü, Anayasa’nın 90. maddesine eklemiştir. Türkiye’nin insan haklarını koruma ve geliştirme davasını ciddiye aldığının başka bir önemli işareti de, bu amaçla yeni kurumsal yapıların oluşturulması yoluna gitmesi olmuştur. Nitekim, Başbakanlığa bağlı bir İnsan Hakları Başkanlığı ile il ve ilçelerde İnsan Hakları Kurulları’nın oluşturulması bu doğrultuda atılmış önemli adımlardır. Bu kitabın son bölümünde ayrıntılı olarak açıklanacağı üzere, gerek İnsan Hakları Başkanlığı’na gerekse İnsan Hakları 12 Bütün bunlar, bir yandan, insan hakları konusunda zaten öteden beri yapılagelmekte olan akademik çalışmaların daha da artmasına ve derinlik kazanmasına yol açarken, öbür yandan da insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle ilgili uygulamayı yönlendirecek ve sürekli izleyecek resmî görevlilerin ve ayrıca yargı personelinin bu konularda daha donanımlı hale getirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu donanım ihtiyacının belki de en önemli yanını, insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek ve yönlendirmekle görevli olanlara yön gösterecek temel standartların belirlenmesi oluşturmaktadır. İşte bu kitap, öncelikle böyle bir ihtiyaca cevap olmak üzere hazırlanmıştır. Kitabın ilk amacı, insan hakları ihlâllerini izlemek, bu konularda inceleme ve araştırma yapmak, ihlâlleri gidermeye çalışmak ve gerektiğinde iyileştirici önerilerde bulunmakla görevli olan kamu personeli ile İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının üyelerinin insan hakları ve temel özgürlükler konusunda teorik ve içtihadî bilgilerle donatılmasıdır. Bu nedenle, kitabın esas olarak uygulayıcılar için pratik bir başvuru kitabı olacağı düşünülerek, konuların anlatımında ayrıntılı doktrin tartışmalarına girmekten özellikle kaçınılmıştır. Bu çerçevede, özellikle ve öncelikle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve uygulaması ile Türk anayasal mevzuatı tanıtılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber, kitap, aynı zamanda diğer insan hakları aktivistleri ile konuya ilgi duyan genel okuyucunun da insan haklarına ilişkin temel bilgiler edinmelerine elverişli olduğu kadar, üniversitelerimizin çeşitli bölümlerinde okutulan “anayasa hukuku” ve “temel hak ve özgürlükler” gibi derslerde de yararlanılabilecek bir kaynak özelliği taşımaktadır. 13 Giriş Kurulları’na, insan hakları ihlâllerinin tespiti ve giderilmesi konusunda önemli görevler yüklenmiştir. 14 I. Bölüm İnsan Hakları Kavramı ve Önemi 15 16 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi 1. İnsan Haklarının Tanımı T erimin çağrıştırdığının aksine, “insan hakları”, itiraf etmek gerekir ki, tanımlanması son derece zor bir kavramdır. Ancak şurası kesindir ki, insan hakları modern ve politik bir kavramdır. Daha açık bir anlatımla, “insan hakları” düşüncesi modern çağda kişilerin siyasî baskıdan korunma arayışı içinde ortaya çıkmıştır. İnsan hakları teriminin bir talihsizliği, demokrasi ile birlikte günümüzün en popüler kavramlarından biri olması nedeniyle, genellikle gelişigüzel kullanılan bir kavram olmasıdır. Akademik yayınların bile bu konuda her zaman yeterli özeni gösterdiğini söylemek zordur. Nitekim, çoğu kişi insan hakları kavramına kendi zihnindeki “olması gerekenler”i yüklemekte, “iyi” olan her şeyi insan hakkı olarak adlandırmaktadır. Bu bağlamda, örneğin adalet, demokrasi, hukukun üstünlüğü gibi başka toplumsal-siyasal ideallere başvurarak haklı gösterilebilecek iddia ve talepler, hiçbir kavramsal titizlik kaygısı güdülmeksizin, zaman zaman bu kavram altında dile getirilmektedir. Kimi zaman da, insan haklarının ahlakî gücüne atıfta bulunmadan –meselâ belli bir hukukî ilişkiye, bir yasaya veya idarî düzenlemeye dayanarak- pekalâ temellendirilebilecek olan taleplerin “insan hakkı” olarak ileri sürüldüklerine rastlanmaktadır. Bütün bu gibi durumlarda, insan hakları “simidi”, rasyonel muhakeme ve gerekçelendirme yeteneğimizi zayıflatan bir kolaycılığı beslemektedir. Hoşumuza giden, olmasını temenni ettiğimiz veya çıkarımıza olan her şeyi “insan hakkı” adı altında ileri sürmenin başka bir sakıncası da, insan haklarının üstün ve bağlayıcı ahlâkî gücünün zayıflamasına ve insan hakkı söyleminin sıradanlaşmasına yol açmasıdır. Bu yüzden, insan hakkı kavramını doğru tanımlamanın hayatî önemi vardır. İnsan hakkının ne olduğunu anlamak, önemli ölçüde “hak” teriminin anlamının aydınlatılmasına bağlıdır. Çünkü, insan hakları genel olarak hakların özel bir türüdür. Hak, hem ahlâkî hem de hukukî bir kavramdır. Her iki alanda da hak, bir kişi, bir kurum veya bir şey üzerindeki gerekçelendirilmiş bir iddia veya talebi ifade eder. Hak sahibi, başka insanlar veya sosyal kurumlar tarafından kendisine belli bir şekilde davranılmaya hakkı olduğunu ileri sürer (Orend 2002: 17). Bir hak iddiası, bu iddiada bulunan kişinin hakkın konusundan yararlanma yetkisinin genel veya özel olarak tanınması, ona saygı gösterilmesi talebini ifade eder. Hukukî haklar söz konusu olduğunda, bu tanınma ve saygı gösterilme talebi, siyasî otorite tarafından zorla yerine getirme (cebrî icra) ile takviye edilir. Böylece, hukukî haklar söz konusu olduğunda, hak sahibi, hakkını tanımayan veya ihlâl edenlere karşı yasal yollara başvurarak hakkın konusundan yararlanmasını fiilen sağlatabilir. Buna karşılık, sırf bir ahlâkî hak sözkonusu 17 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI İnsan Hakları Kavramı ve Önemi olduğunda ise, hakkı ihlâl edilen kişinin buna karşı koyabilmesi, ahlâki gerekçelendirmenin gücü ile sınırlıdır. Devlete yönelik (siyasî) bir talep olarak bir insan hakkı iddiası, özünde ahlâkî bir değerin korunmasıyla ilgilidir. Başka bir ifadeyle, insan hakkı iddiası, siyasî bir iddia olarak ortaya çıkmakla beraber, içeriği ahlâkîdir. Şüphesiz, anayasal veya uluslararası hukuk belgeleri tarafından tanınmaları, insan haklarına hukuken uygulanabilme olanağı sağlamak bakımından vazgeçilmez önemdedir. Ama bu, gerçekten bu nitelikte olmak kaydıyla, bir insan hakkının varlığının onun hukuken tanınmış olmasına bağlı olduğu anlamına gelmez. İnsan hakları sözleşmeleri ve anayasalar, bu anlamdaki hakları insanlara vermez veya onları bu belgeler yaratmazlar; onların yaptığı, insanların zaten sahip oldukları “insan hakları”nı tanımak ve dile getirmektir (Jones 1994: 82). Bundan dolayı, hukuk metinleri insan haklarına uygunluk veya aykırılıklarıyla değerlendirilir ve insan hakları kavramı hukukun değişiminde yol gösterici rol oynar. Hukukî haklar arasında kendilerine yer verilmemiş olsa bile, insan hakları siyasal iktidara karşı her zaman ileri sürülebilir. Esasen, insan haklarının işlevi de, aykırı yasal düzenlemelere rağmen ileri sürülebilmeleri ve yasaların o yönde değiştirilmesini devletten isteyebilmenin gerekçesi olmalarıdır. İnsan hakları genel olarak hakların özel bir türüdür. Bundan dolayı, “insan hakları” “insanların hakları”yla aynı şey değildir. Çünkü, insanların pek çok türden hakkı olabilir; ahlakî iddialar olarak insan hakları bunlardan sadece biridir. İnsan haklarına “özel”liğini veren de onların hiyerarşik olarak en üstün ahlâkî haklar niteliğinde olmalarıdır. Başka bir ifadeyle, tek tek insanların, “insan” olmaları itibariyle başkaları gibi sahip oldukları evrensel haklar yanında, kendi özel konum, ilişki ve kazanımlarına göre değişen başka pek çok hakkı da olabilir. Bu haklar duruma göre kanundan, sözleşmeden veya özel bir ilişkiden doğabilirler. Bunlar, insan haklarından farklı olarak, dayanaklarını oluşturan hukukî kurallara göre, içinde bulunulan somut durum ve ilişkiden bağımsız olarak, herkesin herkese karşı ileri sürebileceği haklar niteliğinde değildirler. Şu halde, her kişinin insan olmak sıfatıyla sahip olduğu genel bir ahlâkî hak olarak “insan hakkı”, insan kişisinin hak ettiği bir asgarî muamele meselesi olması nedeniyle, her insana borçlu olunan ve haklı gerekçeleri bulunan üstün, öncelikli bir iddia olarak tanımlanabilir (Orend 2002: 34). Amerikalı hukuk felsefecisi Ronald Dworkin hakların bu anlamda üstün ve öncelikli olmasını “koz” metaforuyla ifade etmiştir. Ona göre, nasıl ki, bazı kâğıt oyunlarında “koz” bütün diğer kâğıtları yenerse, aynı şekilde bir hak iddiası da ona rakip olan –örneğin, iktisadî büyüme ve çoğunluğun mutluluğu gibi- diğer toplumsal değerleri “yener” (Dworkin 1977). İnsan hakları bakımından bu öncelik en üstün noktaya çıkmaktadır. Haklar, özel olarak da insan hakları, bireylerin kendi plan ve projelerini gerçekleştirmekte özgür olacakları bir ahlâkî mekânı garanti etmeleri (Lomasky 1987) bakımından özellikle önemlidirler. 18 2. İnsan Haklarının Nitelikleri İnsan haklarının başka hak kategorilerinden daha iyi ayrıştırılabilmesi için, kavramın bellibaşlı niteliklerini gözden geçirmek gerekmektedir. Ancak, “insan hakkı” kavramı muhtelif düşünürler tarafından farklı şekillerde temellendirildiğinden, insan haklarının niteliklerine ilişkin her anlatım ister istemez tartışmaya açık olacaktır. Burada, hem tarihsel olarak hem de günümüzdeki algılanış şekli bakımından insan haklarının en yaygın temellendirilme biçimi olan “doğal haklar” yaklaşımı esas alınacaktır. Bu anlayış, insan haklarını, herkesin insan olmak itibariyle doğuştan sahip olduğu dokunulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez haklar olarak görür. Bununla beraber, insan haklarının başlıca özelliklerini gözden geçirmeye başlamadan önce belirtmeliyiz ki, aşağıda işaret edilen bütün özelliklerin günümüzün “insan hakları” söyleminde dile getirilen hakların tümü için geçerli olmadığı açıktır. Sadece günlük konuşma dilinde değil, ilgili akademik literatürde bile uluslararası sözleşmelerde ve ulusal mevzuatlarda yer verilen “temel haklar” veya “anayasal haklar” kavramı ile “insan hakları” kavramı çeşitli nedenlerle genellikle eş anlamda kullanılmakta olduğundan, bu noktayı belirtmeye ihtiyaç vardır. Bu ihtiyat kaydıyla birlikte, şimdi insan haklarının özelliklerini ele alabiliriz. İnsan hakları; ▪ Evrenseldir, ▪ Doğuştandır, ▪ Toplum öncesidir, ▪ Mutlaktır, ▪ Vazgeçilmezdir, ▪ Birey haklarıdır, ▪ Çoğunlukla özgürlük haklarıdır, ▪ Temel haklardır, ▪ Esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır. 19 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi İnsan haklarının niteliğiyle ilgili teorik açıklamaların bu hakların temel anlam ve işlevini unutturmaması gerekir. Onun için, tekrar belirtmek gerekir ki, insan haklarının temel anlam ve işlevi, siyasî baskıdan korunma ihtiyacında ve arayışında kendisini gösterir. İnsan hakları doktrininin amacı, insanlara ek kazanımlar sağlamak ve onları pozitif olarak donatmaktan çok, devlet baskısından koruyacak şekilde onların özgürlük alanlarını garanti etmektir. İnsan hakları, insanların hayat standartlarını yükseltmez, fakat bu ideale hizmet edebilecek bir sosyo-politik örgütlenmenin zeminini inşa eder. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi a) İnsan hakları evrenseldir. İnsan haklarının evrensel olması başlıca üç anlama gelir: (i) Bütün insanlar, zamana ve mekâna bağlı olmaksızın insan haklarına sahiptir. (ii) Dolayısıyla, insan hakları toplumsal aidiyeti, kültürel kimliği, sosyal kökeni, ırkı, dili, dini, sınıfı ne olursa olsun, bütün insanların sahip olduğu haklardır. (iii) İnsan hakları kültürel-göreceli gerekçelerle tanımazlık edilemez. Esasen, kültürel farklılıkların ifade edilmesi ve korunması da en başta insan haklarının tanınmasına bağlıdır. b) İnsan hakları doğuştandır. İnsan hakları, insanların doğuştan sahip oldukları, insan kişiliğinden ayrılamaz haklardır. Bu nedenle, insan hakları, varlığı hukukun tanımasına bağlı olan veya sonradan kazanılan haklardan tamamen farklıdırlar. Bunlar insan olarak var oluşumuzun ve insan kişiliğimizin ayrılmaz bir parçasıdır; onun için, insan haklarının kategorik olarak reddi insanın –insanî ve insanca varoluşun- inkâr edilmesidir. c) İnsan hakları toplum öncesidir. Bu özellik, insan haklarının “doğuştan” olmasının mantıkî bir sonucudur. Buna göre, (i) insanlar herhangi bir sosyal oluşumun üyeleri olarak değil, bundan da önce sırf insan olarak var oldukları için bu haklara sahiptirler. (ii) Bu nedenle de insan hakları toplumsal-siyasal varoluş biçiminin (siyasal toplumun) meşruluk temeli ve yön gösterici değerleridirler. (iii) İnsan hakları esas itibariyle topluma ve onun temsilcisi sayılan devlete karşı ileri sürülen haklardır. d) İnsan hakları mutlaktır. İnsan haklarının “mutlak” olması şu anlamlara gelir: (i) İnsan haklarının varlığı herhangi bir kayda veya şarta bağlanamaz; hiç bir düşünce veya mülâhazayla varlıkları inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. (ii) İnsan haklarının varlığı özellikle de topluma karşı ödevlerin yerine getirilmesine bağlı değildir. (iii) İnsan haklarının kapsamı daraltılamaz, pazarlık konusu yapılamaz. İstisnasız bütün insan haklarına saygı gösterilmelidir. (iv) Bir insan hakkının kullanımı, ancak başka bir insan hakkına tecavüz teşkil etmesi halinde veya bizatihi insan haklarının varlık şartlarını ortadan kaldıran ortamın giderilmesi amacıyla kısıtlanabilir. e) İnsan hakları vazgeçilmezdir. Kişiler insan haklarını sözleşmeyle başkalarına devredemeyecekleri gibi, bunlardan feragat de edemezler. Çünkü, insan hakları doğrudan doğruya bizim insan kişiliğimize bağlıdırlar. İnsan haklarının vazgeçilmezliği sadece teorik bir ilke değildir; aynı zamanda anayasal-demokratik devletlerin resmîleştirmekten kaçınamayacakları bir gereğin de ifadesidir. İnsan hakları düşüncesinden ilham alan bir temel haklar listesine yer vermeyen hiç bir anayasa, gerçek anlamda anayasa değildir. 20 İnsan haklarının öznesi hiç şüphe yok ki insan toplulukları değil, yalnızca birey olarak insanlardır. İnsan hakları birey haklarıdır. Çünkü, topluluk, cemaat, grup, sınıf ve toplum gibi kollektiviteler, varlıkları bireylerden bağımsız olan aslî gerçeklikler olmayıp, birey-insanlardan ve onların arasındaki etkileşimlerden oluşan ilişki ağlarıdır. Dolayısıyla, kollektivitelerin hakları, bireysel insan haklarına göre ikincil konumdadır. Esasen, insan hakları bir yanıyla bu gibi kollektiviteler karşısında korunması gereken haklardır. Kaldı ki, sadece bireyler seçebilir, tercihte bulunabilirler. Çünkü, seçmek bir seçeneği diğer(ler)inden ayırt etmeyi gerektiren nedenleri düşünebilme yeteneğinin varlığını gerektirir, bu ise sadece bireylerde var olan bir yetenektir. Gruplar, topluluklar, uluslar mecazi anlamda bile düşünemez, mütalâa edemezler (de Jasay 1991: 58). Bu nedenle, insan hakları sadece birey olarak insanlar için kullanılması anlamlı olan bir kavramdır. Bir grubun, bir sınıfın, bir topluluğun, bir ulusun da elbette hakları olabilir; ancak bunlar insan hakları olarak adlandırılamazlar. Hatta bu gibi haklar sıkça bireysel insan haklarıyla çatışırlar. İnsan haklarının öznesinin bireyler olması demek, ayrıca, bu haklara sahip olmanın belli bir topluma veya kollektiviteye mensubiyet şartına bağlı olmaması da demektir. Bu haklar bireyin ahlâki doğasından kaynaklanan ve doğrudan doğruya onun kişiliğine bağlı olan haklardır. İnsan haklarının bir kollektiviteye mensubiyetten tamamen bağımsız olması şu bakımdan da zorunludur ki, bu haklar çoğu zaman topluma ve onun adına hareket eden siyasi otoriteye karşı ileri sürülürler. Esasen, insan hakları çok kere topluluklara ve kollektif kimliklere karşı tanımlanması gereken haklar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Daha doğrusu, kollektivitenin bireyin tercihlerini bastırabildiği yerde insan hakkının varlığından söz edilemez. Nitekim, günümüzde, kollektif kimlikler adına insan haklarının bastırıldığı veya en azından bu haklardan toplum veya topluluk lehine vazgeçilmesinin istendiği veya beklendiği pek çok durumla karşılaşmaktayız. Bununla beraber, çağdaş anayasalarda ve insan hakları belgelerinde, öznesi kollektif varlıklar olan kimi haklara yer verilmiştir. Dolayısıyla, insan haklarının özelliklerini tam olarak taşımasalar da, hukuken tanındıkları ölçüde bu haklara riayet edilmesi gerekmektedir. Ancak, bu hakların uygulamada insan hakları fikri doğrultusunda yorumlanması, ihmale gelmez bir zorunluluktur. g) İnsan hakları çoğunlukla özgürlük haklarıdır. İnsan haklarının çoğu özgürlüğün açılımlarıdır. Şu hak tanımı, özgürlüğü esas alan bir yaklaşımın ürünüdür: “Bir hak, başka bireyler veya kurumların müdahalesi veya zorlaması olmaksızın bir bireyin belli bir eylemi yapma veya yapmama konusundaki kayıtsız-şartsız özgürlüğüdür.” (Mueller 1996: 212) Özgürlük, en genel anlamda, hayatı hangi değer ve ideallere göre 21 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi f) İnsan hakları birey haklarıdır. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi yaşayacaklarına, keyfî bir dış müdahale olmadan bireylerin kendilerinin karar verebilmelerini ve o yolda hareket edebilmelerini ifade eder. Özgürlük, hemen hemen her durumda, insanların izleyecekleri amaçlar ve kullanacakları araçlar konusunda istedikleri tercihi yapabilmeleri demektir. Burada “keyfî” müdahaleyle kastedilen, insan eseri olup da, haklı bir nedene dayanmayan müdahaledir. Dolayısıyla, insan eseri olmayan, yani insan doğasından veya fizikî doğadan kaynaklanan engeller, buradaki anlamında özgürlüğün yokluğunu ifade etmez. Bireyin iç dünyasından kaynaklanan engeller de böyledir. Ayrıca, sosyal ve siyasî düzenlemeler de, değiştirilebilir oldukları ölçüde, “insan eseri” sayılırlar. Nihayet, dış müdahalenin haklı veya meşrû bir nedeni varsa, bu durumda da böyle bir müdahaleye maruz kalan kişinin özgür olmadığı söylenemez. Bir görüşe göre, özgürlük sadece engellenmemişlik veya kısıtlanmamışlık durumunu ifade etmez; özgür olmak için yapmak istediğimiz şeyi yapabilme güç veya yeteneğine de sahip olmamız gerekir. Kimi durumlarda gerçekten de gerekli araçlara veya donanıma sahip olmadığımız için teorik açıdan var olan bir seçeneği fiilen kullanamayabiliriz. Ne var ki, bu bizim özgür olmadığımızı değil, seçtiğimiz şeyi yapamadığımızı gösterir. Bu gibi durumlarda, hakkaniyet gerektirirse, kişinin o konuda eksiğini duyduğu olanaklarla donatılması doğru olabilir. Şu da var ki, bir şeyi yapmaya muktedir olduğumuz halde, keyfî bir müdahale yüzünden onu yapamadığımız durumlar da vardır. Onun için, güç veya yetenek özgürlük demek değildir. h) İnsan hakları temel haklardır. Bu önermenin ilk anlamı insan haklarının “mutlak”lığını teyit etmektedir. İnsan hakları temel haklardır; çünkü, varlıkları egemenin iradesine bağlı değildir. Daha özel olarak, insan haklarının “temel” olmasından kastedilen, onların anayasal düzenin temelini oluşturdukları veya daha doğrusu oluşturmaları gerektiğidir. İnsan haklarının anayasal düzenin “temel”ini oluşturmaları, onların hem kamu politikalarına yön gösterecekleri hem de bunlara aykırı hiçbir yasal ve idarî tasarrufta bulunulamayacağı anlamına gelir. i) İnsan hakları esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır. Bunun açık anlamı, insan hakları iddialarının muhatabının prensip olarak devlet olduğudur. Daha önce belirttiğimiz gibi, insan hakları politiktir ve esas hedefi de kişileri devlet baskısından korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıyla ilgili olarak, (a) tanıma, (b) dokunmama, (c) koruma, (d) temin/tedarik olmak üzere başlıca dört ödevinin bulunduğu söylenebilir. Bunlar, kişilerin devlete yönelik iddia ve talepleri olarak da belirtilebilirler. 22 ▪ Tanıma, ▪ Dokunmama, ▪ Koruma, ▪ Temin/tedarik. (i) Tanıma: Devlet insan olarak değerimizi ve bu değerden türeyen haklarımızı tanımak zorundadır. Tersinden söylersek, devlet insan haklarını tanımazlık edemez. Kendi yetki alanındaki kişilerin insan haklarını reddeden devletin meşruluğu şüphelidir. Esasen, devletin sırf devlet olarak meşruluğundan söz edilemez, meşruluk ona dışarıdan verilir. Bu da, esas olarak, onun insan haklarını korumak ve toplumda barışı temin etmek üzere “kurulmuş” bir müessese olmasından başka bir şey değildir. Devlet meşru olarak var olmasını, “insan” olmak itibariyle dokunulmaz haklara sahip kişilerin iradelerinden türemesine ve onların haklarını korumasına borçludur. Devlet, insan haklarını başta anayasası olmak üzere bütün bir hukuk düzeni ile tanır. Öyleyse, insan haklarını tanıyıp güvence altına almayan bir hukuki belge, adı anayasa olsa bile, gerçekte anayasa değildir. Çağdaş anayasalar genellikle “temel haklar ve hürriyetler” veya “kamu hürriyetleri” başlıklı bölümler içerirler, ama böyle olan anayasalar bile aslında insan haklarını reddediyor olabilirler. Bir “sözde anayasa” böyle bir bölüm içerse bile, temel haklara devletin keyfi müdahalesi için açık kapılar bırakmışsa veya bu hakları kendisinin tanımladığı ve uygun gördüğü ölçüde kullanılabilecek devlet bağışları olarak düzenlemişse, gerçekte insan haklarını tanımıyor demektir. Öte yandan, anayasalar hiç bir zaman bütün insan haklarını kapsamadıkları gibi, anayasaların tanıdıkları her hak da “insan hakkı” niteliğinde olmayabilir. Onun için, anayasaların “temel haklar ve hürriyetler” ve/veya “kamu hürriyetleri” olarak listeledikleri hakların hepsinin ahlâkî ve/veya hukukî gücü aynı değildir. Ancak, bir anayasanın tanıdığı hakların bazılarının “insan hakkı” niteliğinde olmaması, onların hukukî bağlayıcılığını ortadan kaldırmaz. Bu olsa olsa, anayasanın tanımaması halinde onların “insan hakkı” olarak ileri sürülemeyecekleri, ama belki (adalet, hakkaniyet, dayanışma gibi) başka nedenlere dayanılarak ileri sürülebilecekleri anlamına gelir. (ii) Dokunmama: Devlet sivil, kamusal ve siyasal alanda insan hakları kullanımlarına prensip olarak karışmamalıdır. İnsanlar, devlet müdahalesinden korunmuş bir şekilde kendi dünya görüşleri ve hayat tarzı tercihlerine göre kendi yaşamlarını tanzim edebilmeli, eğer gerek görüyorlarsa başkalarıyla ortak amaç ve idealleri çerçevesinde -yine müdahaleden masun bir şekilde- her türden gönüllü etkinlikler yapabilmelidirler. İnsan haklarına devletin müdahalesi istisnaî 23 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi Devletin insan haklarıyla ilgili dört ödevi: İnsan Hakları Kavramı ve Önemi bir durumdur ve böyle bir müdahale ancak bir tek ilkeyle, sivil barışın korunması amacıyla haklı gösterilebilir. Bunun da somut içeriği, başkalarının haklarına tecavüz edilmesini veya başkalarına doğrudan doğruya zarar verilmesini önlemekten ibarettir. Ayrıca, dışarıdan gelen bir saldırı veya doğal bir afet sonucunda toplumun varlığının ve özgürlüklerinin tehlikeye düşmesi durumu da, insan haklarını kısıtlamanın meşru gerekçesidir. Devlet en fazla “dokunmama” ilkesine uymamak suretiyle insan haklarını ihlâl eder. (iii) Koruma: Devletin temel görevi insan haklarını korumaktır. İnsan haklarının asıl ihlâlcisi devlet olmakla beraber, insan haklarının korunması sadece devletin bu haklara tecavüz etmemesi ile sağlanamaz. Devlet aynı zamanda insan haklarıyla korunan temel değerlere yönelik olarak başka kişi ve gruplardan gelecek saldırıları caydırmak ve önlemek, ayrıca vaki saldırıları müeyyidelendirmek yükümlülüğü altındadır. Devletten başka aktörlerin insan haklarıyla korunan değerlere saldırıda bulunabilmesi, insan haklarının devlete yönelik siyasî iddia ve talepler olduğu gerçeğini değiştirmez. İnsanların canına, malına, kişiliğine ve kendini bireysel veya toplu olarak ifade etme girişimlerine yönelik tehdit ve tehlikeleri bertaraf etmesini de kişiler yine bir insan hakkı olarak devletten talep edebilirler. Başka bir anlatımla, insan haklarını korumakla görevli olan devletin kendisidir; kişilerin insan haklarına tecavüz teşkil eden eylemleri, devletin, bizim insan haklarına sahip olmamızdan kaynaklanan görevini ihmal ettiğini gösterir. Bu görev, somut olarak, devletin insan haklarını korumak üzere etkin bir polis, icra ve mahkeme düzeni kurmasını gerektirir. (iv) Temin/Tedarik: İlke olarak insan hakları kişilerin devletten kendilerine genel olarak karşılıksız avantajlar sağlamasını talep etmeleri hakkını vermemekle beraber, istisnaî durumlarda devletin kişilere karşı bazı temin-tedarik yükümlülükleri olduğu söylenebilir. Bu ödevin istisnaî olması, devletin bu tür temin-tedarik faaliyetini genelleştiremeyeceği anlamına gelir. Bu faaliyetler birkaç grup olarak belirtilebilir: ▪ Kendi kusurları olmaksızın geçimlerini veya bakımlarını sağlayamayanlar (sakatlar, yaşlılar, kimsesiz çocuklar vb.) için devlet, toplumun bir kurumu sıfatıyla, gerekli tedbirleri almak ve kurumları kurmakla yükümlüdür. ▪ Tekelci, cebrî ve büsbütün karşılıksız olmamak şartıyla, devlet sosyal güvenlik düzenlemeleri yapabilir. Bu hizmetlerin tekelci olmaması, bu tür hizmetlerin sağlanmasında rekabetçi bir yapıya izin verilmesini; cebrî olmaması kişilerin bu sisteme katılmaya zorlanamamasını, yani gönüllü katılımı; karşılıksız olmaması ise ödeme gücüne sahip olanların bu hizmetlerin sağlanmasına katkıda bulunmalarını gerektirir. 24 25 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi ▪ İkinci şıkta belirtilen “sosyal hak”larda evrenselliğin sağlanmasının her zaman mümkün olmadığını unutmamak gerekir. Burada evrensellikten hem “her yerde aynı şekilde geçerli olma” hem de “hakkın öznesinin herkes olması” kastedilmektedir. Nitekim, bu kategoride yer verilen hakların çoğunun uygulamada da genelleştirilmiş haklar olmadıklarını görüyoruz. Ayrıca, bunların kapsam ve nitelikleri, zorunlu olarak, ülkeden ülkeye ve içinde bulunulan sosyo-ekonomik konjonktüre göre değişiklik göstermektedir. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ İnsan hakları modern çağın başında bir fikir olarak doğmuştur. İnsan hakları düşüncesini “doğal haklar” adı altında ilk dile getiren 17. yüzyıl İngiliz filozofu John Locke’dur. Mamafih, doğal haklar doktrini büsbütün yeni, tarihî arka planı olmayan bir düşünce değildi. Doğal haklar düşüncesinin oluşmasında daha önceki Stoa felsefesi ile Ortaçağın Hristiyan “doğal hukuk” anlayışının etkileri vardır. Ancak, akıl, “doğa” veya Tanrısal irade kaynaklı genel ahlâkî yükümlülükleri vurgulamış olmalarına rağmen, bu doktrinlerde doğrudan doğruya siyasî iktidara karşı ileri sürülebilecek talepler anlamında “haklar” düşüncesi yoktu. İnsan hakları zamanla sadece ahlakî-felsefî bir ilgi meselesi olmaktan çıkarak, bir yandan ulusal ve uluslararası belgelerin/bildirilerin konusu haline gelmiş, bir yandan da hukuk düzenleri tarafından peyderpey tanınmaya başlamışlardır. Bu gelişmede, siyasî iktidara karşı hak arayışı içine giren grupların yürüttüğü toplumsal mücadelelerin önemli bir katkısı olduğu şüphesizdir. Modern çağda insan haklarının gelişiminin ilk önemli adımı, 1688 “Büyük Devrim”i sonrasında İngiliz Parlamentosu tarafından Bill of Rights’ın (Haklar Bildirisi) kabul edilmesidir. Bu Bildiri adil yargılanmayı ve olağan olmayan cezaya çarptırılmamayı da doğal haklar arasında katmıştır. İngiltere’de insan hakları yönündeki gelişmenin başlangıcı aslında 13. yüzyılda kabul edilen Magna Carta Libertatum’a kadar geri gider. Yine İngiltere’de sivil haklar yanında, 1832 ve 1867 seçim kanunlarıyla başlayan seçme hakkının genişletilmesiyle ilgili düzenlemeler de siyasal hakları ve dolayısıyla demokrasiyi takviye etmiştir. Haklar Bildirisi ve onu izleyen Locke’un doğal haklar teorisi Batı dünyasında büyük etki yaratmıştır. Bu etki kendini önce Amerika kıtasında gösterdi ve Haziran 1776’da Virginia’da Temsilciler Meclisi, esas itibariyle Locke’un doğal haklar anlayışına bağlı olan, başka bir insan hakları bildirgesini kabul etti. Virginia Bildirgesi başlıca iki ilkeye, “eşit özgürlük” ve “vazgeçilmez haklar” ilkelerine dayanıyordu. Bildirge’de hayat, hürriyet, mülkiyet ve mutluluğu arama hakları “vazgeçilmez” olarak nitelenmişti. Daha sonra onüç Amerikan devleti tarafından Temmuz 1776’da ilân edilen ve esas olarak Thomas Jefferson tarafından kaleme alınmış olan Amerikan Bağımsızlık Bildirisi de aynı anlayışa bağlı kalmıştır. Bu belgeler, insan hakları konusunda tutarlı bir siyasal felsefeye dayanan ilk bildiriler idi. Amerika Birleşik Devletleri’nde 1791 yılında Anayasa’ya yapılan bir Ekle “Bill of Rights” olarak anılan temel haklar listesi anayasallaştırılmıştır. Bu çerçevede güvence altına alınan haklar arasında ifade, toplanma, basın, din, konut dokunulmazlığı, jürili bir mahkemede adil (süratli ve aleni) yargılanma, aşırı ve olağandışı cezaya çarptırılmama hakları dikkati çekmektedir. Ayrıca seçme hakkı 26 Onyedinci yüzyıl İngiliz ve onsekizinci yüzyıl Amerikan devrimlerinden büyük ölçüde etkilenen 1789 Fransız Devrimi de haklarla ilgili bu söylemi aşağı yukarı devam ettirerek, ünlü İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ni ilan etti. Bir farkla ki, bu Bildiriye “güvenlik” ve “baskıya karşı direnme” hakları da dahil edilmişti. Ayrıca Fransız Bildirisi bir de özgürlük tanımı veriyordu; buna göre, özgürlük “başkalarının haklarını ihlâl etmemek şartıyla istediğini yapmakta serbest olma” anlamına geliyordu. Ne var ki, devrimci Fransızlar soyut olarak herkese tanımış oldukları hakları, Devrimin ardından kurdukları terör yönetimi sırasında fiilen unutmuş göründüler. Fransa’daki gelişme 1789 Bildirisi’nin mantığına uygun olarak, Üçüncü Cumhuriyet Anayasası hariç olmak üzere, Devrim sonrası anayasalarda somutlaşmıştır. Nitekim, Birinci Cumhuriyet Anayasası (1793) İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisine yer vermiş, 1848 tarihli İkinci Cumhuriyet Anayasası ise özellikle Başlangıç kısmında bir kısım insan haklarını saymıştır. Bu iki anayasanın ortak özelliği, galiba ilk defa bazı sosyal haklara yer vermiş olmalarıdır. Fransa’nın Dördüncü Cumhuriyet (1946) Anayasası da Başlangıç bölümünde bazı sosyal hakları anayasanın dayandığı esaslar arasında zikretmiş, Beşinci Cumhuriyet (1958) Anayasası ise hem bu Başlangıca atıf yapmak, hem de “sosyal devlet” ilkesine yer vermek suretiyle aynı esası muhafaza etmiştir. İngiliz, Amerikan ve Fransız bildirilerinde ifadesini bulan doğal haklar anlayışı Aydınlanma Çağında yaygın bir etkiye sahip olmuş olmakla beraber, 1815’lerden itibaren bu etki azalmaya başlamış ve bu durum 1930’lara kadar sürmüştür. Ondokuzuncu yüzyıldaki ters gelişiminin nedenlerinden biri, siyasal alanda insan haklarının yerini “ulusların hakları” düşüncesinin almaya başlamasıdır. Doğal haklar düşüncesinin zayıflamasının başka bir nedeni de, 19. yüzyıl ortalarından itibaren felsefede Marksist, faydacı ve pozitivist görüşlerin ağırlık kazanmasıdır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise, yürürlüğe konmuş olan yasalardan ibaret saydıkları hukuku adalet ve haklar düşüncesinden bağımsızlaştıran hukukî pozitivistler ile, duyusal deneyimle doğrulanamayacak şeylerin anlamsız olduklarını ileri süren mantıki pozitivistler doğal haklar fikrinin keskin eleştiricileri oldular (Cranston 1993: 252). “İnsan hakları” asıl yirminci yüzyılda anayasalar ve kanunlarla sistematik bir biçimde düzenlenmeye başlamıştır. Özellikle sosyal haklar bakımından yüzyılımızdaki ilk örnek klasik hakların da aşağı yukarı tam bir listesine yer vermiş olan 1917 tarihli Meksika Anayasasıdır. Fakat iktisadi ve sosyal hakları anayasa yapımı konusunda popüler hale getiren asıl gelişme, 1919 Weimar Anayasası’nda bunlara geniş yer verilmesi olmuştur. Nitekim, Birinci Dünya Savaşı sonrasında yapılan birçok anayasa (1920 Estonya, 1920 Çekoslovakya, 27 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi 1787’den bu yana yapılan düzenlemelerle genişletilmiş ve nihayet 1964 yılında siyahlar da tümüyle oy verme hakkına kavuşturulmuşlardır. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi 1921 Yugoslavya, 1921 Polonya ve 1932 Romanya anayasaları) bu örneği izlemiştir. İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda, baskıcı rejimlere duyulan nefretin etkisiyle insan hakları düşüncesi yeniden güçlenmeye başladı. Ama bu sefer insan hakları neredeyse sınırsız talepler olarak düşünülmeye başlamıştı. Nitekim, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 10 Aralık 1948’de kabul ve ilân ettiği İnsan Hakları Evrensel Bildirisi oldukça geniş bir insan hakları listesi içeriyordu. Bu Bildiride bazı toplumsal grupların iktisadi ve sosyal talepleri de “insan hakkı” onuruyla taçlandırılmıştı. Maurice Cranston’ın ifadesiyle (1993: 253), Bildiri’nin sivil ve siyasi haklara ilişkin ilk yirmi maddesinde John Locke’un ve Thomas Jefferson’ın dili egemen iken, “iktisadî ve sosyal haklar”la ilgili müteakip maddelerde bundan farklı yeni bir dil hakimdir. Cranston’a göre, “bu ‘ekonomik ve sosyal haklar’, ülkelerinde bireyin hürriyet ve mülkiyet hakkını kurduğunu iddia edemeyecek, fakat kendilerinin kontrolü altındaki insanların çoğu için sosyal güvenlik, sağlık hizmetleri ve ücretli tatil sağladığını –veya sağlamaya çalışmakta olduğunu- öne sürebilecek ülkeler tarafından Beyannameye ilâve edilmiştir.” İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Evrensel Bildiri’nin de etkisiyle, anayasaların insan haklarını tanıma eğilimi gitgide yaygınlık kazanmıştır. Bu dönemde yapılan anayasalardan iktisadî ve sosyal haklara en kapsamlı olarak yer veren 1947 tarihli İtalyan Anayasasıdır. Almanya’nın 1949 tarihli Bonn Anayasası ise her ne kadar sosyal hakları saymamışsa da, gerek devletin “sosyal” niteliğini vurgulamak gerekse mülkiyet hakkının yükümlülük içerdiğini ve kamu yararıyla sınırlı olduğunu belirtmek suretiyle, Weimar Anayasasının oluşturduğu örneği bir ölçüde korumuştur. Daha sonraki yıllarda 1970’lerde demokrasiye geçen İspanya, Portekiz ve Yunanistan anayasaları da iktisadî ve sosyal hakları tanımışlardır. Bu gelişme komünizm-sonrası Doğu Avrupa anayasalarına (örneğin Bulgaristan, Romanya ve Polonya anayasalarına) da yansımıştır (Kaboğlu 1994: 36). Bu arada belirtmek gerekir ki, her ne kadar uluslararası topluluğun en kapsayıcı örgütü olan Birleşmiş Milletler tarafından kabul ve ilan edilmiş ise de, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi hukukî açıdan bağlayıcılığı ve zorunlu uygulanabilirliği bulunan bir belge değildir. Bu Bildiri ahlakî bir taahhüdün veya bir tür niyet beyanının ifadesi olarak görülebilir. Başka bir anlatımla, Evrensel Bildiri’yi, olsa olsa, devletlerin iç düzenlerinde gözetmeleri temenni olunan, siyasal alana ilişkin bir evrensel ahlak kodu önerisi olarak tanımlayabiliriz. Bununla beraber, daha sonra yine BM bünyesinde Evrensel Bildiri’nin tanıdığı haklara hukukî bağlayıcılık kazandırmaya dönük çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda, 1966 yılında imzaya açılan iki uluslararası sözleşme 28 İnsan haklarıyla ilgili gelişmeler şüphesiz bölgesel düzeylerde de kendini göstermiş ve dünyanın farklı bölgelerinde bu nitelikte birçok uluslararası sözleşme kabul edilmiştir. Bunların bir kısmı konusu bakımından genel insan hakları belgeleri niteliğindeyken, bir kısmı da tek bir insan hakkını düzenleyen belgelerdir. Birinci gruba girenler arasında İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Korumaya Dair Avrupa Sözleşmesi (1950, 1953) ve ona bağlı Protokoller ile Avrupa Sosyal Yasası (1961, 1965), Amerika Kıtası İnsan Hakları Sözleşmesi (1969, 1978) ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi (1981, 1986) sayılabilir. Avrupa Sosyal Yasası 1996’da gözden geçirilerek içerdiği haklar bakımından genişletilmiş ve bu haliyle 1999 yılında yürürlüğe girmiş ve Türkiye tarafından da imzalanmıştır. Avrupa Sosyal Yasası “İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin sosyal haklar alanındaki karşılığı” (Kaboğlu 2002: 486) olarak görülebilir. Buna karşılık Avrupa Sözleşmesi ve Amerika Kıtası Sözleşmesi sivil ve siyasal hakları, Avrupa Sosyal Yasası ise iktisadî ve sosyal hakları düzenlemiştir. Afrika Sözleşmesi ise hem (barış ve kalkınma hakkı gibi) kollektif haklara yer vermiş olması, hem de bireyin ödevlerini özel olarak vurgulamış olması bakımından ilginç bir belgedir. Sözleşmelerden bazıları da genel birer insan hakları listesi vermek yerine belli bir insan hakkını veya onun açılımlarını güvence altına almaya dönük, tek konulu sözleşmelerdir. Tek-konulu insan hakları sözleşmelerinin başlıcaları şunlardır: Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (1964), İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Muamele ve Cezalara Karşı Sözleşme (1984), Kadınların Siyasî Hakları Sözleşmesi (1952), Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (1979) ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989). Avrupa Konseyi çerçevesinde kabul edilmiş olan nispeten yeni tek-konulu sözleşmelerden ikisi özel olarak zikredilmeyi hak etmektedir. Bunlar, Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Yasası (1992) ile Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir (1995). Bu belgeler Avrupa ulus devletleri içindeki azınlıkların kollektif kimliklerini korumaya yönelik olmakla beraber, bunlara hakim olan temel yaklaşım, azınlık haklarını grup kimliklerine değil fakat bu kimliklere mensup bireylere tanımalarıdır (Çavuşoğlu 2001: 160-163). 29 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi 1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Bunlar Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’dir. Adlarından da anlaşılabileceği gibi, birinci sözleşme klasik haklarla, ikincisi ise “pozitif statü hakları”yla ilgilidir. İnsan haklarıyla ilgili literatürde bunların ikisi birlikte İnsan Hakları Uluslararası Yasası olarak anılmaktadır (Donnelly 1995: 34). Türkiye, bu konuda çok geç kalmış olsa da, sonunda her iki sözleşmeyi de 2003 yılında onaylamıştır. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMİ Nitelikleri gereği esas olarak devlet karşısında ileri sürülen haklar olmaları itibariyle insan hakları genellikle devlet tarafından ihlal edilir. Paradoksal görünmekle beraber, insan haklarını korumak da öncelikle devletin en önde gelen yükümlülüğüdür. Devletin insan haklarını koruması, dar anlamda, bu hakları kendisinin ihlâl etmemesini ve kendi yetki alanı içindeki kişi ve grupların ihlâl etmesine de izin vermemesini ifade eder. Bununla beraber, günümüzde insan haklarının korunması genellikle daha geniş anlamda düşünülmekte ve devletin insan haklarına elverişli bir ekonomik, toplumsal ve siyasal ortamı yaratmasının veya desteklemesinin de insan haklarının korunmasının kapsamı içinde olduğu kabul edilmektedir. Bugün için, buna nispî olarak en uygun ortam, özgür piyasalara ve açık topluma dayalı, çoğulcu-demokratik hukuk devleti sistemlerince sağlanabilmektedir. İnsan haklarının korunması birkaç bakımdan önem arzetmektedir. Her şeyden önce, insan haklarının korunmasının ahlakî bakımdan önemini takdir etmekte bir zorluk yoktur. Bu şöyle açıklanabilir; madem ki insan hakları, doğrudan doğruya insan kişiliğine ve onuruna saygının zorunlu bir sonucudur, öyleyse insan haklarına bağlılığın toplumsal-siyasal varoluşumuzun birinci ilkesi olmasından daha tabiî bir şey olamaz. Ancak insan hakları temeli üzerine kurulan bir sosyal-siyasal sistem insanların kendilerini gerçekleştirebilmelerine ve her bakımdan geliştirebilmelerine uygun bir ortam sağlayabilir. Bununla bağlantılı olarak, devleti insan haklarıyla kayıtlamak, onu ehlîleştirmenin en etkili yoludur. Devleti ehlîleştirmek gereklidir, çünkü insan haklarıyla ve hukukla kayıtlanmadığı sürece, devlet sadece bir güç organizasyonudur. Modern devlet, niteliği gereği, toplumdaki hiçbir birey veya grubun ulaşamayacağı büyüklükte ve üstelik rakipsiz olan bir güç temerküzü demektir. İktidar her zaman kötüye kullanılmaya açıktır; rakipsiz ve en üstün güç durumunda olan devlet için bu öncelikle ve kesinlikle böyledir. Bir düşünürün dediği gibi, tarih boyunca insan haklarının en büyük ihlâlcisi daima devlet olmuştur. Ayrıca, modern devletin kendi işlevini düzen ve adaleti sağlamakla sınırlı görmemesi ve sivil hayat alanını da düzenleme iddiası gütmesi, doğal olarak, onun kişilerin özgürlük alanlarına müdahale potansiyelini de artırmaktadır. Bu çerçevede, insan hakları devlet için bir sınır, kişiler için ise özgürlük ve adalet demektir. Başka bir ifadeyle, insan haklarını korumak kişilerin özgürlük alanını genişletmek yanında, devletle ilişkilerinde maruz kalabilecekleri -bazan zulüm derecesine varabilen- haksızlıkların temellerini kurutmak ve vaki haksızlıkların doğurduğu maddî ve manevî tahribatı gidermek anlamına da gelmektedir. 30 Öte yandan, insan haklarının korunması hem iç barışın hem de küresel barışın temelidir. Çünkü, ister bir toplumun içinde isterse uluslararasında olsun, barışı kolaylaştıran en büyük değer insan haklarının temelini oluşturan özgürlüktür. Özgürlük, kişinin kendisini hem maddî hem de manevî anlamda var etmesinin araçlarını bulmasını ve geliştirmesini mümkün kılar. Özgürlük olmadan ne barınma ve geçinme ne de sahici anlamda dayanışma mümkündür. Bu arada belirtmek gerekir ki, insan haklarının korunmasının küresel barışın da temeli olması, bu konuyu aynı zamanda egemenlik veya nüfuz alanlarını genişletme peşindeki devletlerin istismarına da açık hale getiren bir noktadır. Başka bir ifadeyle, insan hakları söyleminin evrensel gücü onun güçlü devletler elinde diplomatik bir araca dönüşmesinin de önünü açık bırakmaktadır (Ersoy 1998). Nitekim, günümüz dünyasında kimi devletler veya uluslararası kuruluşlar tarafından insan hakları ihlâli iddiası zayıf konumları yüzünden baskı altına alınmaya veya “şantaj”a açık olan devletlere karşı bir koz olarak kullanılabilmektedir. İnsan hakları meselesinin zaman zaman sırf bir diplomatik malzeme olarak kullanılması, ne yazık ki, baskı altındaki zayıfların zaman zaman bizatihi insan haklarına karşı şüpheci bir tutum içine girmelerine de yol açabilmektedir. Bu durumun küresel ölçekte insan hakları davasına zarar verdiği açıktır. İnsan haklarının devletçe korunmasının önemini, ayrıca, pozitif hukukumuz açısından da temellendirmek mümkündür ve kamu otoritesi kullananları bu davaya ikna etmek bakımından bu belki de daha önemlidir. Bu çerçevede, insan haklarının korunmasının Anayasamızın kesin bir buyruğu olduğu açıktır. Anayasa, her şeyden önce, Türkiye Cumhuriyeti’ni “insan haklarına saygılı” (m. 2) veya “insan haklarına dayanan” (m. 14) bir devlet olarak nitelemiştir. Ayrıca, 5. maddesinde Anayasa devlete “kişinin temel hak ve hürriyetlerini... sınırlayan siyasî, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırma, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlama” ödevi yüklemiştir. Nihayet, Anayasa “temel hak ve hürriyetlerin korunması”nı (m. 40) özel olarak düzenleme ihtiyacı duymuştur. Son olarak, Türkiye’nin uluslararası taahhütleri de insan haklarına riayetkâr olmasını ve onları korumasını gerektirmektedir. Bu aynı zamanda, Türkiye Cumhuriyeti’nin “medenîleşmek” ve “çağdaşlaşmak” şeklindeki resmî hedefinin de doğal bir sonucudur. Türkiye’nin baştan beri Avrupa Konseyi’nin üyesi olmayı seçmiş ve yaklaşık yirmi yıldır da Avrupa insan hakları koruma sistemine 31 İnsan Hakları Kavramı ve Önemi Onun için, insan haklarını korumak sırf entellektüelleri tatmin edecek soyut bir “iyi” değil, fakat insanlık durumunun somut zaruretlerinin politik alandaki bir karşılığıdır. İnsan Hakları Kavramı ve Önemi uyma yükümlülüğünün gereklerini yerine getirme konusunda ciddî adımlar atmış olması bunun bir göstergesidir. Avrupa Birliği’ne uyum çerçevesinde son yıllarda hız ve yoğunluk kazanan resmî çalışmalar da temelde aynı iradeyle ilgilidir. Bugün insan haklarına saygı ve bu hakları koruma konusunda geri kalan bir devletin genel olarak “medenî milletler” nazarında ve özel olarak da Avrupa camiasında güvenilir ve daimî bir ortak muamelesi görmesi mümkün değildir. Anayasamız da devletin insan hakları konusundaki uluslararası taahhütlerini o kadar ciddiye almaktadır ki, değişik 90. maddesinde bu taahhütlere bağlı kalmayı kanunlara uymaktan da üstün tutmuştur. 32 II. Bölüm İnsan Hakları ve Özgürlükleri 33 34 İ nsan haklarının uluslararası ve ulusal düzeylerde hukukîleşmesi, kişiler için, bu haklara ilişkin talepleri soyut siyasî doktrinler veya değerlerle haklılaştırmaya çalışmak yerine hukukî normlara başvurabilme yolunu açmıştır. Başka bir ifadeyle, vatandaşların artık siyasî olmaktan çok hukukî-yargısal yollardan haklarının onaylanmasını sağlamaya çalışmaları gerekmektedir. Bu aynı zamanda, siyasî faaliyetin gitgide bu hakların yasama organları tarafından tanınması ve mahkemeler tarafından uygulanması üzerinde odaklaşması anlamına da gelmektedir. Böyle olduğu ölçüde de haklar hareketinin gelişmesi siyasetin hukukîleşmesine yol açmaktadır (Loughlin 2000: 209). İnsan haklarının gerek uluslararası gerekse ulusal düzeylerdeki hukukîleşmesi süreci zamanla bir “insan hakları hukuku”nun ortaya çıkmasını sağlamıştır. İnsan hakları hukukunun uluslararası ve ulusal hukukî düzenlemeler ve yargı içtihatlarıyla geliştirilmiş olan birtakım temel ilkeleri vardır. Söz konusu ilkelerin açıklanacağı bu kısımda, yer yer başka uluslararası belgelere de atıf yapacak olmakla beraber, insan hakları hukukunun temel ilkeleri, esas olarak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu ve Strasbourg’da bulunan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihatlarıyla belirginleşen insan hakları rejiminden hareketle ve Türk hukukuyla karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Ulusal düzeye ilişkin anlatım ise genellikle anayasal normlar ve yorumlarla sınırlı tutulacaktır. 1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması İnsan haklarının sınırlandırılması düşüncesinin yukarıda insan haklarının özellikleri olarak açıklanan ilkelerle bağdaşmaz göründüğü açıktır. Buna rağmen “insan haklarının sınırlandırılması”ndan söz edilmesinin nedenleri şöyle açıklanabilir: Bir kere, insan haklarının “mutlak, devredilmez, vazgeçilmez” olduğu yolundaki önermeler tek tek insan haklarından çok “insan hakları” kategorisine atıfta bulunmaktadırlar. Anlatılmak istenen asıl düşünce, insan hakları fikrinin reddedilmesinin ahlâkî olarak meşru olmadığıdır. İkincisi, sınırlamayla ilgili normların atıfta bulundukları, genellikle, “temel haklar” veya “anayasal haklar” gibi hukuken tanımlandığı ölçüde riayet edilmesi öngörülen haklardır. Bu haklar ise her zaman insan haklarının felsefî-teorik tanımıyla örtüşmezler. Üçüncüsü, “insan hakları” olarak nitelenen hakların bile, ender de olsa, özneler-arası bağlamda birbirleriyle çatışması ihtimali vardır. Onun için, gerçekten var olduğu durumda bu gibi bağdaşmazlıkların giderilmesi sınırlamayı gerektirebilir. Nihayet, insan hakları kavramıyla bağdaşmasa da, modern devletin sivil hayat üzerindeki kontrol iddiası ve çabası onu insan hakları kavramıyla bağdaşmayan girişimlerde bulunmaya sevk etmekte ve daha da 35 İnsan Hakları ve Özgürlükleri A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ İnsan Hakları ve Özgürlükleri önemlisi, modern paradigma içinde çoğu insan bunu hayatın akışının doğal bir parçasıymış gibi olağan karşılamaktadır. Bu da insan haklarının sınırlanmasının gerekliliği konusunda hemen hemen evrensel bir mutabakatın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dolayısıyla, insan haklarının “mutlak” niteliği anayasal veya temel hakların sınırlanmasına engel sayılmamaktadır. Bu bağlamda, belirli bir eylemle ilişkili olarak hakların kullanımında çoğu hakkın sınırları olduğu gibi, hakların birbiriyle çatışması durumunda da onların taleplerini bağdaştırmak her birinin sınırlarının belli edilmesini gerektirir. Ancak, bu gibi durumları her hak için önceden görmek ve ona göre somut sınırları belirlemek mümkün olmadığından, anayasalar ve uluslararası insan hakları belgeleri çoğunlukla sınırlamayla ilgili genel ilkeler ve usuller öngörürler (Mueller 1996: 217). Nitekim, gerek uluslararası belgelerde gerekse demokratik dünyadaki ulusal mevzuatlarda bazı insan haklarının veya temel hakların gerektiğinde sınırlanabileceği öngörülmüştür. Bir hakkın sınırlanması, onun konusu bakımından kapsamının (“norm alanı”nın) daraltılması demektir. Başka bir anlatımla, sınırlandırmada, soyut olarak o hakla ilgili olan özgürlük kullanımlarının bazılarının koruma dışı bırakılması söz konusudur. İlgili hukukî metinlerde gösterilen şartlara bağlı olarak yapılabilecek sınırlamalar, “kural olarak, sadece olağan rejim içinde geçerli olan ve süreklilik arz eden kayıtlamalardır.” (Gemalmaz 2003: 754). Bu çerçevede, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 8. (özel hayatın ve aile hayatının korunması), 9. (düşünce, vicdan ve din özgürlüğü), 10. (ifade özgürlüğü) ve 11. (dernek kurma ve toplantı özgürlüğü) maddelerde belirtilen hakların sınırlanmasına ilişkin olarak bazı ortak ölçütler içermektedir. Dolayısıyla, Avrupa Konseyi üyesi ülkeler temel hakların sınırlanmasında bu ölçütlere riayet etmekle yükümlüdürler. Buna göre, bu temel haklar ancak demokratik bir toplumda zorunlu olduğu ölçüde, belirli nedenlerle ve kanunla sınırlanabilecektir. Ayrıca, Sözleşme’nin 18. maddesi sınırlamaların “ancak öngörüldükleri amaç için” uygulanabileceklerini belirtmiştir. Temel Hakların Sınırlanmasında Kullanılan İlke ve Ölçütler: ▪ Özgürlük karinesi, ▪ Hakların ancak kanunla sınırlanabilmesi, ▪ Sınırlamanın meşru bir amaca yönelik olması, ▪ Demokratik toplumda gerekli/zorunlu olma ölçütü ve ölçülülük ilkesi, ▪ Sınırlamanın hakkın/özgürlüğün özüne dokunmaması. 36 Hakların sınırlandırılmasında kullanılan ölçütlere geçmeden önce, temel hakların sınırlanmasına hakim olması gereken genel bir ilkeye, özgürlük kaninesine, temas etmek gerekir. Özgürlük karinesi, ilgili hukukî metinlerde yer alsın almasın, temel hakların sınırlanmasında göz önünde bulundurulması gereken en temel ilkedir. Özgürlük karinesi, kısaca, temel hakların kapsamı ve sınırı söz konusu olduğunda özgürlüğü esas, özgürlükten ayrılmayı ise istisna saymayı veya, tersinden söylemek gerekirse, özgürlüklerden yana yorumu (özgürlük ilkesinin prima facie önceliğini) yansıtmaktadır (Barnett 2003; Erdoğan 2005: 193-94; Alexy 2002: 80, 384). Bu ilkenin pratik anlamı, aksine çok güçlü nedenler olmadıkça, hak ve özgürlüklerin sınırlanmaması ve onlara istisna getirilmemesi gereğidir. Bu da iki şekilde olur. Birincisi, kişilerin insan haklarına sahip olmalarının hukukî tanımaya bağlı olmadığını ve dolayısıyla insan haklarının hukukî metinlerde sayılanlardan ibaret olmadığını ifade eder. Özgürlük karinesinin doğrudan doğruya hakların sınırlanmasıyla ilgili olan (ikinci) anlamı ise, belli bir temel hakkın ancak çok güçlü veya zorlayıcı nedenlerin varlığı halinde ve istisnaî olarak sınırlanabileceğidir. Bu anlayış kanun koyucu ve uygulayıcıya, temel hakları sınırlamak için öngörülen nedenlerin çok dar yorumlanmasını, ve özellikle de hakları sınırlamayı haklı göstermek için dolambaçlı akıl yürütmelere başvurulmamasını buyurur. Bu çerçevede, sınırlamayı haklı göstermek için ileri sürülen mülâhaza veya gerekçelerin belirsiz olması veya açık-seçik olmaması yahut ikna edici/tatminkâr olmaması durumunda, sınırlamadan kaçınmak gerekir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’de ve Türk Anayasası’nda bu ilkeye açık bir şekilde yer verilmemiştir. Bununla beraber, Sözleşme’nin ondan söz etmemesi özgürlük karinesinin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadında yeri olmaması gerektiği ve olmadığı anlamına gelmemektedir. Nitekim, Mahkeme birçok defalar, Sözleşme’nin 8-11. maddelerinde belirtilen sınırlama hükümlerinin, özgürlük karinesinin ruhuna uygun olarak, dar olarak yorumlanması gerektiğini belirtmiştir. Böylece, “şüphe halinde özgürlükten yana yorum” (in dubio pro libertate) düsturu Sözleşme’ye uygulanması kabul edilmiş olan bir yorum ilkesi durumundadır (Bernhardt 1994: 306-307). Ayrıca, Sözleşme’nin öngördüğü sınırlama nedenlerinin “demokratik toplumda zorunlu” olması şartını yorumlarken, Strasbourg Mahkemesi’nin sınırlama için “zorlayıcı (pressing) bir toplumsal ihtiyacın” varlığını gerekli görmesi de, aynı anlayışın bir yansımasıdır. b) Kanunla Sınırlama Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne göre, temel haklara getirilecek sınırlamalar her şeyden önce kanunla öngörülmüş olmalı veya kanuna uygun olarak 37 İnsan Hakları ve Özgürlükleri a) Özgürlük Karinesi İnsan Hakları ve Özgürlükleri yapılmalıdır. Bu demektir ki, temel haklara getirilecek sınırlamaların ulusal kanunlarda dayanağının bulunması gerekir. Sınırlamada kanun kaydı keyfiliğin önlenmesi amacına yöneliktir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’de işaret edilen “kanun” kavramını şeklî değil, maddî anlamda yorumlamaktadır. Bu yoruma göre, temel hakları sınırlayan düzenlemenin bir parlamento işlemi olması şart değildir; Sözleşme’nin öngördüğü kanun, “türü ne olursa olsun (kanun, tüzük, yönetmelik, yerleşik içtihat vb.) soyut norm koyan” işlemlerdir. Ayrıca, bu gibi düzenlemeler genel olarak “ulaşılabilir” ve “anlaşılabilir” de olmalıdır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 376). Temel hak sınırlamalarının “kanun”a dayanması Türk anayasal sistemi bakımından da zorunlu olmakla beraber (Anayasa, m.13), burada açıkça şeklî anlamda kanun kastedilmiştir. Daha açık bir anlatımla, Türkiye’de temel haklar ancak, özel usulüne uygun olarak TBMM’nin “kanun” adı altında yaptığı işlemlerle sınırlanabilir. Ancak Anayasa (m. 91/1), istisnaî olarak, kanun hükmünde kararnamelerle sosyal ve ekonomik hakların “düzenlenmesi”ne izin vermektedir. Dolayısıyla, Türk anayasal düzeninde temel hakların kanunî bir dayanak olmaksızın idarî işlemlerle sınırlanması mümkün değildir. Türk anayasal sistemi, sadece bu yönden, insan haklarının korunmasına Strasbourg Mahkemesi’nin içtihadından daha elverişlidir. c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi Sözleşme insan hakları ve temel özgürlüklerin sebepsiz yere veya meşru olmayan nedenlerle sınırlanmasını da yasaklamıştır. Temel hak sınırlamalarının her bir hakla ilgili maddelerde belirtilen amaçlara yönelik olması gerekir. Bu amaçlar her hak bakımından tamamen aynı olmamakla beraber, bazıları ortaktır: kamu güvenliği, başkalarının hak ve özgürlüklerinin, kamu sağlığı ve ahlâkının veya kamu düzeninin korunması gibi. Sınırlama nedenleri sınırlı olarak sayılmış olduğundan, kanun koyucu veya yargı mercileri analoji yoluyla yeni sınırlama nedenleri icat edemezler. 2001 değişikliklerinden sonraki haliyle bizim Anayasamızın sınırlama nedenleri konusundaki sistemi de esas olarak Sözleşme’ninkiyle aynıdır. Nitekim, değişik 13. madde temel hakların “yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak” sınırlanabileceğini öngörmektedir. Dolayısıyla, Türk anayasa sisteminde de hiç bir şekilde sınırlanamayacak temel haklar vardır. Örneğin, Anayasa’nın 74. maddesi “dilekçe hakkı” için vatandaşlar bakımından herhangi bir sınırlama nedeni getirmemiştir. Buna karşılık, kimi haklar için Anayasamız “Cumhuriyetin temel nitelikleri” veya “laik Cumhuriyet” gibi Sözleşme’de yer almayan sınırlama nedenleri de öngörmüştür. d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi Sözleşme söz konusu olduğunda, temel hakların sınırlanmasının bir ölçütü 38 AİHM konuyla ilgili çeşitli kararlarında demokratik toplumun başlıca şu unsurlarını özellikle vurgulamıştır: ▪ İnsan onurunu korumayı amaçlayan insan hakları demokrasinin ve hukuk devletinin temellerindendir. ▪ Çoğulculuk, hoşgörü ve geniş-fikirlilik demokratik toplumun vazgeçilmez esaslarındandır. ▪ Demokrasi çoğunluğun mutlak üstünlüğü demek değildir. Demokratik toplum, azınlıkta kalanlara adil davranılmasını (onların haklarına riayet edilmesini) ve hakim durumda olanların yetkilerini kötüye kullanmalarının önlenmesini gerektirir. ▪ Düşünceyi açıklama özgürlüğü demokratik toplumun temel taşlarından biridir. ▪ Örgütlenme özgürlüğü ve özellikle de siyasî partiler aracılığıyla “kamusal tartışma”ya katılma demokratik toplum bakımından aynı derecede vazgeçilmezdir. ▪ Din ve vicdan özgürlüğü Sözleşme’nin hem 9. (düşünce, vicdan ve din özgürlüğü) hem de 10. maddeleri (ifade özgürlüğü) anlamında demokratik toplumun temel taşlarından biridir. Belirtmek gerekir ki, İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, bir temel hak sınırlamasının meşru olması için onun demokratik toplumlarda caiz, makul veya kabul edilebilir nitelikte olması yeterli değildir. Sınırlama gerçekten gerekli olmalıdır. Strasbourg Mahkemesi’nin içtihadına göre; burada söz konusu olan “gereklilik” kavramı “kabul edilebilir”, “olağan” veya “uygun/münasip” kelimelerinin akla getirdiği şekilde demokratik toplumla zayıf bir bağlantıya işaret etmemekte; aksine burada “mübrem (zorlayıcı) bir sosyal ihtiyaç” kastedilmektedir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 378). Görüldüğü gibi, Avrupa Mahkemesi “demokratik toplumda gereklilik/ zorunluluk” ölçütünü, temel hakların sınırlanmasının başka bir evrensel ilkesiyle, “ölçülülük” ilkesiyle, sentezleyerek kullanmaktadır. “Ölçülülük” ilkesi, sınırlamanın ölçülü olmasını, yani, “sınırlamada başvurulan aracın 39 İnsan Hakları ve Özgürlükleri olarak “demokratik toplumda gereklilik”, aslında sınırlama nedenlerinin anlamını kayıtlayan bir kavramdır. Başka bir ifadeyle, sınırlama nedenlerinin anlamı “demokratik toplumun gerekleri”ne göre belirlenecektir. Buna göre, örneğin bir sınırlama nedeni olarak “kamu düzeni”ne dayanılmasının meşruluğu, bu kavramın demokratik bir toplumda nasıl anlaşılması gerektiğine bağlı olarak değerlendirilmek gerekir. Daha açık bir anlatımla, esas olan, herhangi bir “kamu düzeni” anlayışının değil, demokratik bir toplumun -veya demokratik bir toplumla bağdaşabilen- kamu düzeni anlayışının neyi gerektirdiğidir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli olmasını ve araçla amacın ölçüsüz bir oran içinde bulunmamasını” ifade etmektedir (Özbudun 2003:104). Mahkeme “ölçülülük” ilkesini, Sözleşme’de kullanılan formülasyona uygun olarak, demokratik topluma nispeti ile belirlemektedir. Bu yaklaşıma göre, bir temel hakkın sınırlanmasında başvurulan tedbirin hem demokratik toplum açısından zorunlu bir ihtiyaca dayanması hem de bu kısıtlama veya tedbirin söz konusu ihtiyaç ölçüsünde olması gerekecektir. Bununla beraber, Avrupa Sözleşmesi çerçevesinde ölçülülük ilkesi sadece demokratik toplumun gerekleri açısından söz konusu olmamaktadır. Sözleşme’de ölçülülük kavramına, ayrıca, 2. (“kesin zorunluluk”), 15. (“durumun gerektirdiği ölçüde”), 17. (öngörüldüğünden daha geniş ölçüde”) maddelerde de yer verilmiştir. Özellikle 17. maddenin taraf devletlere yüklediği “Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlükleri... burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde” sınırlamaya uğratmama şeklindeki genel yükümlülükten hareketle, ölçülülük ilkesinin Sözleşme ve Protokollerdeki bütün hakların sınırlanması bakımından geçerli olduğu sonucuna varmak gerekir (Eren 2004: 202). Türk anayasa sistemi açısından da (Anayasa, m. 13), temel hak ve hürriyetlere getirilecek yasal sınırlamaların “demokratik toplum düzeninin gerekleri”ne aykırı olmaması gerekir. Ne var ki, Anayasa Mahkememiz “demokratik toplum” kavramını, özgürlük ve katılımı Avrupa Mahkemesi’nin yaptığı ölçüde öne çıkaran bir yaklaşımla yorumlama eğiliminde değildir. Öte yandan, ölçülülük ilkesi ise bizim sistemimizde 2001 Anayasa değişikliklerinden sonra bağımsız bir sınırlama kriteri haline gelmiştir. Esasen, bu ölçüt Anayasada olağan dönemler bakımından açıkça öngörülmüş olmadığı halde, daha önce de Anayasa Mahkemesi tarafından zaman zaman kullanılmaktaydı (Erdoğan 2005: 203). e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı Sınırlamaların temel hakların özüne dokunmaması güvencesi Türk Anayasası’nın değişik 13. maddesinde bağımsız bir ölçüt olarak yer almaktaysa da Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde bu yönde açık bir belirleme yoktur. Bununla beraber, Strasbourg Mahkemesi öze dokunmama ilkesini zaman zaman demokratik toplumun gereklerini belirleme bağlamında bir ölçüt olarak kullanmaktadır. Nitekim, Mahkeme eğitim, evlenme ve sendika haklarıyla ilgili muhtelif kararlarında, devletlerin bu konulardaki düzenleme yetkisini söz konusu hakların özüne dokunmayacak şekilde kullanmaları gerektiğini belirtmiştir (Eren 2004: 105; Gemalmaz 2003: 425-26). Öze dokunmama güvencesi, bir temel hakkın kullanılmasını son derece zorlaştıran veya imkânsız hale getiren sınırlamaları yasaklamaktadır. Böyle bir ihtimal, sınırlayıcı normun bir hak ve hürriyetin “vazgeçilmez unsuru(na), dokunulduğu takdirde söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak aslî çekirdeği”ne (Özbudun 2003: 59) dokunulması halinde söz konusu olur. Ancak, tüm haklar 40 2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları Olağandışı veya istisnaî yönetim usullerinin yürürlüğe konması temel haklara geçici olarak olağan rejimdekinden farklı kayıtlamalar getirilmesine yol açar. Bu kayıtlamalar olağan rejimdeki sınırlamalardan daha ağırdır. Çünkü, sınırlamalar hakların kullanım alanını daraltırken, olağanüstü rejimlerdeki kayıtlamalar haklardan yararlanmayı, onların kullanılmasını durdurur veya askıya alırlar (Gemalmaz 2003: 760). Ancak, bütün olağanüstü yönetimler şüphesiz aynı nitelik ve ağırlıkta değildir. Söz gelişi, savaş ve seferberlik hali toplumun varlığını belli bir bölgede başgösteren salgın hastalıktan veya doğal afetten daha fazla tehdit eder; dolayısıyla birinci durumda temel haklara getirilecek kayıtlamalar ve alınacak istisnaî tedbirler genellikle ikincisinden daha ağır olur. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 15. maddesi, taraf devletlerin “(s)avaş veya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde... durumun gerektirdiği ölçüde ve uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere ters düşmemek şartıyla, bu Sözleşme’de öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler” alabilmelerine izin vermektedir. Maddenin ikinci fıkrası, bu gibi durumlarda bile –meşru savaş fiilleri sonucunda meydana gelen ölüm halleri dışında- yaşama hakkı (m. 2) ile, işkence (m. 3), kölelik ve kulluk (m. 4/1) yasaklarının ve suç ve cezaların kanunîliği ve geçmişe yürümezliği ilkelerinin (m. 7) hiç bir şekilde ihlâl edilemeyeceğini belirtmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, “ulusun varlığını tehdit eden genel tehlike” kavramı “halkın tamamını etkileyen ve devleti oluşturan topluluğun düzenli yaşamı için bir tehdit teşkil eden istisnaî ve pek yakın bir kriz veya tehlikeyi ifade eder.” Mahkeme ayrıca, maddenin ikinci fıkrasında belirtilen “dokunulmaz haklar”a, niteliği gereği askıya alınması mümkün olmayan 14. maddedeki ayrımcılık yasağını da eklemiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 406, 409). Bu arada belirtmek gerekir ki, meşru savaş fiilleri sonucunda meydana gelen ölüm halleri yaşama hakkının dokunulmazlığının istisnası olması ile, savaş döneminde ölüm cezasına yer verilmesi birbirinden farklı konulardır. Nitekim, 2003 yılında yürürlüğe giren 13 Nolu Protokol ölüm cezasını mutlak olarak yasakladığından, Sözleşme’nin sistemi içinde savaş döneminde bile ölüm cezası verilemez. Bu maddeyle devletlere tanınmış olan istisna tedbirlerine başvurma izni mutlak değildir. Olağanüstü hallerde devletler ancak “durumun gerektirdiği ölçüde” Sözleşme’nin tanıdığı haklara riayet yükümlülüğünden geçici 41 İnsan Hakları ve Özgürlükleri için geçerli olacak bir öz belirlemek çok zor olduğu gibi, bazı hakların da özü ile kendisi arasında bir ayrım yapılamaz. Söz gelişi, yaşamak bölünebilir bir şey olmadığından, yaşama hakkını sınırlamak ancak hayatı sona erdirmekle mümkün olur (Doehring 2002: 266). İnsan Hakları ve Özgürlükleri olarak kaçınabilirler. Buradaki ölçü olağanüstü hallerde hem hangi hakların durdurulacağını hem de bu gibi durumlarda başvurulan tedbirlerin ağırlık derecesini belirleyecektir. Ayrıca, Sözleşme’ye aykırı tedbirlerin hangi kapsam ve ağırlıkta olacağının ölçüsü yürürlüğe konan olağanüstü halin niteliğine göre de değişecektir (Erdoğan 2005: 207). Sözleşme’nin 15. maddesi, ayrıca, olağanüstü hallerin gerektirdiği tedbirlerin alınmasında “uluslararası hukuktan doğan başka yükümlülükler”e de ters düşülmemesini de amirdir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletler bakımından bu kaydın ilk akla getirmesi gereken, şüphesiz, bu Sözleşme’nin kendisine uyma zorunluluğudur. Dolayısıyla, ulusal makamların ve bu arada yargı mercilerinin Strasbourg Mahkemesi’nin bu temel hakların durdurulması konusunda içtihatlarını da göz önünde bulundurmaları gereklidir. Ancak, insan hakları konusunda taraf devletlerin uluslararası hukuktan doğan yükümlülükleri elbette Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlerden ibaret değildir. Mahkemeye göre, ilgili devlet insan haklarının korunmasına ilişkin olarak –Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi veya Cenevre Sözleşmesi gibi- başka bir uluslararası sözleşmenin tarafı ise, ondan doğan yükümlülükler de aynı şekilde bağlayıcıdır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 408). Sözleşme’nin olağanüstü hallerde insan haklarının kayıtlanmasıyla ilgili 15. maddesinin T.C. Anayasası’nda da bir karşılığı vardır ve ilginç bir tesadüf eseri olarak onun da madde numarası aynıdır. Anayasa’nın 15. maddesindeki bu düzenleme de Sözleşme’ninden çok farklı değildir. Anayasamız da hem ölçülülük ilkesine hem de uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere riayet gereğine yer vermiştir. Şu farkla ki, Sözleşme’den farklı olarak Anayasamız durdurma tedbirlerine başvurulabilecek olağanüstü yönetim usullerini tanım yoluyla belirlemek yerine isim olarak saymıştır. İki hüküm arasındaki bir fark da, T.C. Anayasası’nın olağanüstü hallerde dokunulmasını yasakladığı haklar listesinin –şaşırtıcı bir şekilde- daha geniş olmasıdır. Nitekim, Sözleşme’nin 15. maddesinde temas edilmeyen din, vicdan ve kanaat özgürlüğü ile suçsuzluk karinesi Anayasamızın öngördüğü “dokunulmaz haklar” arasında yer almaktadır. 3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı Hakların kötüye kullanılmasını hukukun korumaması, hatta gerektiğinde yaptırıma bağlaması hukukun genel ilkelerindendir. Bundan dolayı, sadece anayasal ve diğer ulusal mevzuatlar değil, fakat uluslararası insan hakları belgeleri de, tanıdıkları hakların devletler veya kişiler tarafından kötüye kullanılmasını genellikle yasaklamışlardır. Örneğin, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 30. maddesinde, “bu Bildiri’nin hiçbir hükmü hiçbir devlete, gruba veya kişiye, bu Bildiride belirtilen herhangi bir hakkı ve özgürlüğü tahrip etmeye yönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir şekilde yorumlanamaz” denmektedir. Yine BM çerçevesinde hazırlanan Sivil ve 42 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 17. maddesinde yer alan bu konuyla ilgili hüküm ise şöyledir: “Bu Sözleşmenin hükümlerinden hiçbiri bir devlete, topluluğa veya kişiye Sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerin tahrip edilmesine veya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlamalara tabi tutulmasına yönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir şekilde yorumlanamaz.” Bu hükmün dikkat çeken bir özelliği, kötüye kullanmayı hem devletler hem de kişi ve gruplar açısından yasaklamış olmasıdır. Kişi ve gruplar açısından “kötüye kullanma”, bunların Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri yine aynı hak ve özgürlüklerin tahribine veya yok edilmesine yönelik olarak kullanmalarını ifade etmektedir. Buna karşılık devletler açısından “kötüye kullanma” aynı şekilde temel hakların tahribine yönelik bir girişim olabileceği gibi, ayrıca onların temel hak ve özgürlükleri Sözleşme’nin öngördüğünden daha geniş ölçüde sınırlamaları şeklinde de ortaya çıkabilir. Sözleşme’nin tanıdığı hakların kötüye kullanılmasının Avrupa insan hakları koruma sisteminde ortaya çıkabilecek olan bir örneğini yine Sözleşme’nin kendisinde bulmaktayız. Nitekim, Sözleşme’nin 35. maddesinin üçüncü fıkrasında, “başvuru hakkının kötüye kullanılması niteliğindeki” kişisel başvuruların kabul edilemez olduğu belirtilmiştir. Mamafih, bu özel hüküm olmasaydı bile, bu tür başvuruların Sözleşme’nin 17. maddesine göre reddedilmesi yine de mümkün olurdu (Anayurt 2004: 240). Ancak burada kişiler bakımından önemli bir hak arama yolu söz konusu olduğundan, başvuru hakkının “kötüye kullanılması” kavramının olabildiğince dar yorumlanması gerekir. Şüphesiz, Strasbourg Mahkemesi’nin de tespit ettiği gibi, Sözleşme’de tanınan her hak ve özgürlük (meselâ 5. maddedeki kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile 6. maddedeki adil yargılanma hakkı) kişi ve gruplar bakımından 17. madde anlamında “kötüye kullanma”ya elverişli değildir. Kötüye kullanma daha çok ifade ve örgütlenme özgürlükleri bakımından söz konusu olmaktadır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 414). Buna karşılık, devletlerin, temel hakları sınırlama yetkilerini, sınırlanabilen her hak ve özgürlük bakımından kötüye kullanmaları mümkündür. Belirtmek gerekir ki, kişiler açısından kötüye kullanma soyut olarak düşüncenin kendisiyle değil, fakat etkinlik veya eylemle gerçekleştirilebilir. Başka bir ifadeyle, bir hakkın kötüye kullanıldığından söz edebilmek için, hak kullanıcısının hukukun korumadığı bir amaca yönelmesinden başka, bu yönde gerçekleştirdiği bir etkinlik veya eylem de bulunması, ayrıca bu amaca yönelik 43 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi de 5. maddesinde benzer bir hükme yer vermiştir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri etkinlik veya eylemle arasında açık-seçik ve mevcut bir nedensellik bağı bulunması gerekir (Eren 2004: 31). Temel hakların ve temel hakları sınırlama yetkisinin kötüye kullanılması T.C. Anayasası’nın 14. maddesinde de yasaklanmış olmakla beraber, bu hükmün formülasyonu, kişiler bakımından Sözleşme’nin 17. maddesi hükmünden daha kısıtlayıcı olarak yorumlanmaya elverişlidir. Nitekim, Sözleşme kişilerin sadece temel hak ve özgürlükleri “yok etmeye” yönelik eylemlerini yasaklarken, Anayasa’nın 14. maddesi, buna ek olarak, devletin bazı özelliklerine aykırı hak kullanımlarını da temel hakların kötüye kullanılması saymaktadır. 4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma” Yasağı Avrupa Sözleşmesi’nin 18. maddesi, hak ve özgürlüklere getirilecek sınırlamaların öngörülenden başka amaçlar için uygulanamayacağını belirtmiştir. Bu hüküm, kamu hukuku tekniğinden bildiğimiz, kamusal işlemlerde “amaç saptırma” yasağını temel hakların sınırlanması bakımından dile getirmektedir. Amaç saptırması, meşru bir amaç için öngörülmüş olan bir yetkiyi kullanarak meşru olmayan bir amaca ulaşılmak istenmesi durumunda ortaya çıkar. Daha özel olarak temel hakların sınırlanması açısından, sınırlamanın sadece meşru olmayan bir amaca yönelik olması değil, bir temel hakla ilgili olarak öngörülmüş bulunan meşru bir amacın başka bir hak için sınırlama gerekçesi olarak kullanılması da bu hükme aykırıdır (Eren 2004: 195). Bu özelliğiyle yetki saptırmasının “kötüye kullanma”nın özel bir türü olduğu söylenebilir. Böylece Sözleşme, kendisinin izin vermediği bir temel hak kısıtlamasının taraf devletlerce Sözleşme’nin öngördüğü bir amaca ulaşmak görüntüsü altında yapılmasını yasaklamış olmaktadır. Bu hükümden ayrıca şöyle bir sonuç da çıkarılabilir: Sözleşme’nin meşru saydığı bir amaca dayanarak yapılan bir temel hak sınırlamasının, uygulamada, bu amaçla ilgisiz ve gayrımeşru başka bir amaca ulaşmak için kullanılması yasaktır. Bir önceki başlıkta ele alınan 17. madde gibi, bu madde hükmü de, niteliği gereği, bağımsız olarak uygulanmaya elverişli olmayıp, ancak Sözleşme’nin sınırlama öngören başka bir hükmüyle bağlantılı olarak uygulanabilir. Dolayısıyla, 17. ve 18. maddelerin hiçbir sınırlamaya tabi tutulamayan işkence yasağı (m. 3) ile kölelik ve kulluk yasağı (m. 4/1) gibi hak ve özgürlükler bakımından uygulanma kabiliyeti yoktur (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 416). Amaç saptırma yasağı açısından bizim Anayasamızın durumu ilginçtir. Şöyle ki: Değişiklikten önceki şeklinde Anayasa’nın 13. maddesinin ikinci fıkrası, aynen Sözleşme’nin 18. maddesindeki gibi, temel hak ve özgürlüklerle 44 5. İnsan Hakları ve Yabancılar İlginçtir ki, insan haklarının evrenselliği söylemini benimseyen günümüz demokratik devletleri yine de “temel haklar”ı her insana tanımazlar. Nitekim, insan hakları belgeleri ve anayasalar temel hakların sınırlanması konusunda vatandaşlarla yabancılar arasında birincileri kayıran şekilde ayrım yaparlar. Bu ayrım genellikle siyasi haklar –özellikle de seçme ve seçilme haklarıbakımından ortaya çıkmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de, Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlüklerden taraf devletlerin yetki alanları içindeki “herkes”in yararlanacağını (m. 1) ve ayrıca kimseye ayrım yapılmayacağını (m. 14) belirtmesine rağmen, yabancıların bazı haklarının kısıtlanabileceğini öngörmüştür. Nitekim, Sözleşme’nin 16. maddesi, 14. maddede belirtilen “hak ve özgürlüklerde eşitlik” ilkesine (ayrımcılık yasağına) yabancıların siyasî faaliyetleri bakımından bir istisna getirmektedir. Buna göre, taraf devletler, 10. maddede düzenlenen ifade özgürlüğü ile 11. maddede öngörülen örgütlenme ve toplantı özgürlüklerine yabancılar bakımından istisnalar getirebilir ve onların siyasî faaliyetlerini önleyici düzenlemeler yapabilirler. Bu arada belirtmek gerekir ki, maddedeki “yabancı” kavramı elbette Sözleşme’nin tarafı olmayan devletlerin vatandaşları ile vatansızları da kapsar. Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadı bakımından, Avrupa Birliği üyesi devletlerin vatandaşları Sözleşme’nin 16. maddesi anlamında “yabancı” sayılmamaktadırlar (Eren. 2004: 64). Bununla beraber, aşağıdaki ilgili alt başlıklarda açıklanacağı üzere, Sözleşme’nin sadece 16. maddesine bakarak, yabancılar hakkında her türlü hak kısıtlayıcı tasarrufta bulunulabileceği sonucuna varılmamak gerekir. Çünkü, 4 ve 7 No.lu Protokoller taraf devletlerin yabancılarla ilgili işlemlerine bazı kısıtlamalar getirmiştir. Bu çerçevede, yabancıların keyfî (7 No.lu Protokol, m.1) ve toplu şekilde (4 No.lu Protokol, m. 4) sınırdışı edilmeleri gibi, serbest dolaşım ve 45 İnsan Hakları ve Özgürlükleri ilgili sınırlamaların “öngörüldükleri amaç dışında” kullanılamayacaklarını belirtmişken, maddenin değişiklikten sonraki halinde böyle bir ibareye yer verilmemiştir. Öyle anlaşılıyor ki, anayasa koyucu, değiştirilmiş metinde yer alan “ölçülülük” ilkesinin bu eksiği telâfi edeceğini, daha doğrusu ölçülülük ilkesinin anayasallaştırılmasının eski ibareye ihtiyaç bırakmadığını düşünmüştür. Ne var ki, ölçülülük ilkesi “amaç saptırma” yasağını ancak kısmen telâfi edebilir. Çünkü, “amaç saptırma” yasağı, sınırlamada başvurulan araçların güdülen amaçla zorunlu bir ilişki içinde olmasını gerektirirse de, onun kapsamı bundan daha geniştir. Bu yasak, izlenen araçların niteliğinin dışında, bizatihi güdülen amacın meşru olup olmadığının ve o temel hak bakımından öngörülmüş olup olmadığının da incelenmesini gerektirir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri yerleşme özgürlüklerinin engellenmesi de (4 No.lu Protokol, m. 2) mümkün değildir. Yabancıların haklarının sınırlanması konusunda T.C. Anayasası’nda da Sözleşme’dekine benzer bir hüküm bulunmaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 16. maddesi temel hak ve hürriyetlerin yabancılar için milletlerarası hukuka uygun olarak sınırlanabileceğini belirtmektedir. Ne var ki, bu hüküm yabancıların temel haklarına Sözleşme’nin öngördüğünden daha fazla kısıtlama getirilmesine elverişlidir. Çünkü, Sözleşme’deki siyasi faaliyetlerle ilgili sınırlamalardan farklı olarak, burada yabancıların temel haklarının sınırlanmasına genel olarak izin verilmesi söz konusudur. Bununla beraber, Anayasa’nın temel haklar rejiminin bütünlüğü içinde yorumlanması yoluyla (Erdoğan 2005: 208-209), yabancıların temel haklarına getirilecek sınırlamaların kapsamını Sözleşme’nin öngördüğü ölçüde daraltmak mümkündür. Esasen, Anayasa’yı bu şekilde yorumlamak, Türkiye’nin Sözleşme’yle üstlendiği yükümlülüklere uyma taahhüdünün de bir gereğidir. 6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi Temel hakların hukukî rejimiyle ilgili bir konu, bu hakların kişiler arası ilişkilerde de geçerli olup olmadığıdır. Bu sorunun önemi, önceki bölümlerde işaret ettiğimiz gibi, özünde politik talepler olmaları itibariyle insan haklarının öncelikle ve esas olarak devlete karşı ileri sürülebileceğine ilişkin genel kabulden ileri gelmektedir. Her şeyden önce, temel haklarının bir başkası tarafından tehdit edilmesi durumunda, kişinin devletten bu hareketi önlemesini talep edebileceğinde şüphe yoktur. Şu halde, temel hakların üçüncü kişiler bakımından etkisinin bu anlamda dolaylı olarak ortaya çıkmakta olduğu söylenebilir. Onun için asıl sorun, temel hakların kişiler arası ilişkilerde de ileri sürülebilip sürülemeyeceğinde yatmaktadır. Bir görüşe göre, temel hakların kişilere karşı ileri sürülmesi onların gerçek anlamını ortadan kaldırır. Kişi, devlet ile olan ilişkileri çerçevesinde ileri sürebileceği türden hakları (söz gelişi ifade özgürlüğü hakkına dayanan bir iddia), sözleşme ilişkisi içinde olduğu diğer tarafa karşı ileri süremez. Çünkü böyle bir iddia karşı tarafın aynı türden iddiası ile çatışacağından, burada temel hak iddialarına dayanarak bir çözüme varmak mümkün değildir. Onun için bu gibi konularda özel hukuk hükümlerinin uygulanması gerekir; dolayısıyla burada anayasa hukuku açısından değil, normal yasallık açısından söz konusu olan bir koruma sorunu vardır (Doehring 2002: 263-64). Temel hakların yatay etkisi sorununu daha ayrıntılı olarak incelemiş olan bir yazar, bu konuda Alman hukuk doktrininde başlıca üç görüş bulunduğunu 46 Şu halde, bir temel hakka vaki bir tecavüz durumunda da, yargı ve icra gücü marifetiyle, duruma göre hakkın iadesini veya uğranılan zararın tazmin ve telâfisini sağlamak yine devletin görevidir. Ancak bu gibi durumlarda, gerçekte kişinin bir temel hakkını başka bir kişiye karşı ileri sürmesi değil, fakat o hakkın devlet gücü tarafından korunmasını talep etmesi söz konusudur (Doehring 2002: 265). Başka bir ifadeyle, burada Alexy’nin işaret ettiği üçüncü anlamda “devlete karşı hak” aracılığıyla gerçekleşen bir tür dolaylı yatay etki söz konusudur. Nihayet belirtmek gerekir ki, temel hakların yatay etkisinin her hak için geçerli olacak şekilde genel bir kurala bağlanması mümkün olmayıp, bu, her bir hakkın ahlâki içerik ve gücü ile anayasal tanımına bağlıdır. Bu nedenle, aşağıda tek tek hakların ele alındığı bölümde yapılan açıklamalarda bu nokta, genellikle göz önünde tutulmuştur. 7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar Kimi uluslararası insan hakları belgelerinde olduğu gibi, bazı anayasalarda da insan haklarının veya temel hakların genel olarak veya kısmen ödev ve sorumluluk da yüklediğine işaret eden hüküm veya ibarelere yer verilir. Meselâ, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 29. maddesinde herkesin mensubu olduğu topluma karşı ödevleri bulunduğunu belirtmiştir. Buna benzer bir bir ibare Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin Başlangıç kısımlarında yer almıştır. Burada “bireyin başkalarına ve bağlı olduğu topluluğa karşı ödevleri bulunduğu” ve hatta “tanınmış hakların geliştirip gözetilmesi yolunda çaba göstermek zorunda” olduğu belirtilmiştir. Herkesin insan haklarının veya temel hakların öznesi olmasının yanında, toplum(un)a karşı ödevleri de bulunmasının ilk anlamı, daha önce gördüğümüz gibi, kişilerin haklarını “kötüye kullanma”larının yasaklanmasında kendisini göstermektedir (Gemalmaz 2003: 742). Nitekim gerek Evrensel Bildiri (m. 30) gerekse Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) bu yönde hükümler içermektedir. 47 İnsan Hakları ve Özgürlükleri açıklamaktadır (Alexy 2002: 355-57). Bir görüş, anayasal hakların yatay etkisinin dolaylı nitelikte olduğunu ileri sürmektedir. Bu bağlamda dolaylı yatay etkiden kastedilen, anayasal hakların objektif ilkeler olmak itibariyle özel hukukun yorumunu etkilemeleridir. Bu etkinin muhatabı yargıçlardır. Bu görüşün biraz değişik bir yorumu ise, anayasal hakların objektif ve bağlayıcı normlar niteliğinde olmaları nedeniyle özel hukuku doğrudan doğruya etkilediğini belirtmektedir. Başka bir görüşe göre, anayasal hakların vatandaşlar arası ilişkilerdeki etkisi, devletin bu haklarla subjektif kamu hakları olarak bağlı olmasının sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, özel kişiler tarafından yapılmış olsa bile hakların ihlalinden devlet sorumludur. Bu anlamda yatay etki ise hem yasama organına hem de yargıya hitap etmektedir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri Uluslararası sözleşmelerin bazılarında ayrıca, özel olarak bazı hakların “özel ödevler ve sorumluluklar çerçevesinde” kullanılacağı belirtilmiştir. Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili 19. maddesi buna örnek olarak zikredilebilir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de bu genel modele uymaktadır. Nitekim, yukarıda ele aldığımız üzere, bu Sözleşme’nin 17. maddesi kişi ve grupların haklarını kötüye kullanmalarını genel olarak yasaklamaktadır. Ayrıca, aşağıda göreceğimiz gibi, Sözleşme’nin 10/2. maddesi ifade özgürlüğü hakkının kullanılmasının “ödev ve sorumluluk yüklediği”ni belirtmiştir. Bunun muhtemel anlamlarının ne olabileceği ilgili başlık altında açıklanacaktır. T.C. Anayasası ise, kişilerin temel hakları kötüye kullanmalarını yasakladıktan (m. 14) başka, temel hak ve özgürlüklerin “niteliği”ni belirleyen 12. maddesinin ikinci fıkrasında, bu hak ve özgürlüklerin kişinin “topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını” da içerdiği belirtilmektedir. Anayasa bu anlayışa uygun olarak temel haklarla ilgili İkinci Kısım’ın başlığını “Temel Haklar ve Ödevler” şeklinde koymuştur. Temel hak ve özgürlüklerin aynı zamanda kişinin başkalarına ve topluma karşı ödevlerini de içerdiğini belirten tanımın insan hakkı kavramıyla uyuşmadığı açıktır (Erdoğan 2005: 192). Bunu, uluslararası belgelerdeki formüllerle haklılaştırmak da zordur. Çünkü, meselâ Evrensel Bildiri’de bu konuyla ilgili ifade (m. 29) ödev ve sorumluluğu, Anayasa’mızın 12. maddesinden farklı olarak, temel hakların tanımının bir unsuru olarak değil, fakat temel haklarını kullanan kişilerin gözetmeleri gereken haricî bir faktör olarak işaret etmiştir. Avrupa Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili maddesinde yer alan kayıt bakımından da durum buna benzemektedir. Anayasamızın formülünün Avrupa Sözleşmesi’nden ayrıldığı daha önemli bir nokta; ilkinde hakların kullanılmasında “ödev ve sorumluluk”a sadece ifade özgürlüğü bakımından işaret edilmiş olmasına karşılık, bizim Anayasa’mızın 12. maddesinin bunu hakların genel bir özelliği olarak göstermiş olmasıdır. Bununla beraber, Anayasamızın gerek “Temel Haklar ve Ödevler” şeklindeki Kısım başlığının gerekse 12. maddesindeki temel hak tanımının onun kendi iç tutarlılığı bakımından anlaşılabilir olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü, Anayasa İkinci Kısım’da gerçekten de kişilerin sadece haklarını değil, fakat aynı zamanda birkısım ödevlerini de (m. 72: “vatan hizmeti” ve m. 73: “vergi ödevi” gibi) düzenlemiştir. Anayasa yine kendisiyle tutarlı olarak, ilgili maddelerinde birçok temel hakkı aynı zamanda ödev olarak da nitelemiştir. Eğitim hakkı ve ödevi (m. 42), çalışma hakkı ve ödevi (m.49), çevreyi koruma ödevi (56/2) gibi. 48 Bu bölümde geleneksel üçlü tasnifi esas alarak temel hakların hukukî bir incelemesini yapacak ve inceleme konusu her bir hakkın niteliğini, normatif yapısını ve konu bakımından sınırlarını ana hatlarıyla aydınlatmaya çalışacağız. Belirtmek gerekir ki, her bir gruba giren haklar arasında, hukukî nitelikleri, özellikle de “hukuken icra edilebilir” (legally enforceable) olup olmamaları bakımından önemli farklar vardır. Bununla beraber, günümüzde her üç gruba giren hakların da, insan onurunun korunmasına şu veya bu şekilde hizmet ettikleri genellikle kabul edilmektedir. 1. Sivil Haklar ve Özgürlükler Sivil haklar, tek başlarına veya başkalarıyla birlikte kendilerini gerçekleştirmelerine ve geliştirmelerine imkân verecek şekilde, kişilere devlet karşısında korunmuş bir özel alanı garanti eden haklardır. Başka bir anlatımla, bu haklar hem bireyselliğin hem de sivil toplumun temelini oluştururlar. Bunlar aynı zamanda anlamlı bir siyasal katılıma zemin oluşturan haklardır. a) Yaşama Hakkı Yaşama hakkı en temel haktır. Bu hak bağımsız bir insan hakkı olmasının yanında, aynı zamanda bütün diğer insan haklarının da varlık şartıdır. Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi’nin bir “Genel Yorum”unda belirtildiği gibi (Gemalmaz 2002: 38), yaşama hakkı “ulusun yaşamını tehdit eden kamusal tehlike halinde bile aykırı önlem (sapma önlemi) alınamayacak olan üstün bir haktır.” Yaşama hakkı Amerikan Bağımsızlık Bildirisi ile Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nden bu yana, evrensel olarak tanınan insan haklarının başında gelmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da, yaşama hakkını bir insan hakkı olarak tanımış ve koruma altına almışlardır. Yaşama hakkı, kişiyi fizikî ve manevî varlığına son verecek kamu otoritesi müdahalelerinden korur. Bu türden müdahalelerin özel kişilerden gelmesi halinde de, şüphesiz devletin bunu önleme ve/veya müeyyidelendirme ödevi bulunmaktadır. Ancak bu bağımsız bir insan hakkı değil, fakat kişinin bir insan hakkı olarak hayat hakkını devlete karşı ileri sürebilmesinin bir sonucudur. Ayrıca, devletin bu ödevi, hayatına kast eden müdahalelere karşı kişinin kendini savunma hakkını ortadan kaldırmaz. Yaşama hakkı, ancak kişinin hayatına son verme (öldürme) eylemiyle ihlâl edilebilir. Bundan dolayı, ölümle sonuçlanmayan haksız kamusal güç veya şiddet kullanımı da insan haklarına aykırı olmakla beraber, böyle bir eylem 49 İnsan Hakları ve Özgürlükleri B. HAK KONULARI İnsan Hakları ve Özgürlükleri yaşama hakkına değil, duruma göre işkence ve kötü muamele yasağına veya kişi dokunulmazlığına bir saldırı teşkil eder. Bununla beraber, yaşama hakkını, bir kamu otoritesi tarafından veya onun izniyle kişinin hayatına son verilememesinden daha kapsamlı olarak anlamlandıranlar da vardır. Buna göre, yaşama hakkı, ayrıca, “yaşama yönelik tehlike ve risklere karşı yine kamusal otoriteler tarafından korunma”yı da (Kaboğlu 2002: 272) içermektedir. Ne var ki, böyle geniş anlaşılması halinde yaşama hakkını sosyal güvenliğin bazı türlerinden ayırmak zorlaşacaktır. Ayrıca, “kayıp kişiler” konusu da yaşama hakkıyla yakından ilgilidir. Nitekim, BM Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan İnsan Hakları Komitesi, bir “Genel Yorum”unda, “kayıp kişiler” olgusunu hayat hakkının ihlâlinin özel bir türü olarak değerlendirmiş ve taraf devletlerin buna karşı tedbirler almalarını istemiştir (Gemalmaz 2002: 44). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 2. maddesinde yaşama hakkını tanımakla beraber, mahkemelerce kanuna uygun olarak verilen ölüm cezasını bu hakkın bir istisnası saymıştır. Ancak, Sözleşme’ye Ek 1983 tarihli 6 Nolu Protokol savaş veya yakın savaş tehlikesi zamanları dışında ölüm cezasını kaldırmıştır. Dolayısıyla, yaşama hakkına getirilen ölüm cezası istisnası bu Protokole katılan devletler bakımından sadece olağanüstü durumlarda geçerlidir. Nihayet 2002 yılında kabul edilip 2003 yılında yürürlüğe girmiş olan 13. Protokol, ölüm cezasını mutlak olarak kaldırmıştır. Türkiye, bu Protokolü 20.2.2006 tarihinde onaylamıştır. Ayrıca, aynı maddenin 2. fıkrasında da, yaşama hakkına bazı istisnalar getirilmiştir. Buna göre öldürme fiili, a) bir kimsenin yasadışı şiddete karşı korunması, b) bir kişinin hukuka uygun olarak yakalanması veya hukuka uygun olarak tutuklanmış bir kişinin kaçmasını önlemek, c) ayaklanma veya isyanın hukuka uygun olarak bastırılması şeklindeki amaçlar için zorunlu olarak kuvvet kullanılmasının sonucu olarak ortaya çıkmış ise, bunlar yaşama hakkının ihlâli sayılmayacaklardır. Burada belirtilen şekillerdeki ölümlerin her durumda değil, fakat sadece kuvvet kullanılmasının bir zorunluluk teşkil etmiş olması halinde yaşama hakkının ihlâli sayılmadığına dikkat edilmelidir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 17. maddesi, bu istisnalara bir dördüncüsünü eklemiştir. Nitekim, söz konusu maddenin değişik 3. fıkrasına göre, “sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri” yaşama hakkını ihlâl etmiş sayılmaz. Böylece, Türk pozitif 50 Yaşama hakkının devlete ilk olarak “öldürme yasağı” getirdiği açık olmakla beraber, bunun devlete “kişilerin yaşama hakkını korumak” şeklinde pozitif bir yükümlülük de yüklediği açıktır. Ancak bu olumlu yükümlülük, devletin kişilerin yaşama hakkını her durumda desteklemesini değil, fakat sadece, onları haksız öldürmelerden koruması anlamına gelmektedir. Bu koruma ödevi, keza devletin öldürme fiillerini cezalandırmasını da zorunlu kılmaktadır. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, 2. maddenin ikinci fıkrası, taraf devletlere, biri negatif diğeri pozitif olmak üzere, iki tür yükümlülük yüklemektedir. Negatif yükümlülük, devletlerin haklı bir neden olmadan hiç kimseyi öldürmemelerini ifade etmektedir. Devletlerin bu konudaki pozitif yükümlülükleri ise, (a) kendi yetki alanlarında yaşayan insanların hayat hakkını korumak üzere gerekli tedbirleri almak ve (b) hayat hakkından yoksun bırakılma (öldürülme) durumunda etkin bir soruşturma yapmak şeklinde kendisini göstermektedir (Arslan 2004: 172). Bununla beraber, Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesiyle ilgili BM İnsan Hakları Komitesi’nin bir yorumunda da görüldüğü gibi (Gemalmaz 2002: 46-47), uluslararası camiada, “bebek ölümleri”nin azaltılması ve “yetersiz beslenme”nin giderilmesi için tedbirler alınmasının da, yaşama hakkının gerektirdiği güvenceler kapsamında ele alınması yönünde güçlü bir eğilim vardır. b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı İşkenceye ve kötü muameleye maruz kalmamak kişi dokunulmazlığının bir gereğidir. Nitekim, T.C. Anayasası işkence ve eziyeti yasaklayan hükme kişi dokunulmazlığı başlıklı 17. maddesinde (üçüncü fıkra) yer vermiştir. Gerek işkence gerekse kötü muamele, kişinin hem maddî hem de manevî bütünlüğüne yapılan birer saldırı niteliğindedir. Özellikle işkence, insan kişiliğinin ve onurunun açık ve kaba bir reddi anlamına gelmektedir. İşkence kişinin maddî ve/ veya manevî varlığına yapılabilecek en kaba ve haksız bir tecavüz niteliğindedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. maddesine göre, “Hiç kimse işkenceye, insanlık dışı veya onur kırıcı cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.” Türkiye hem 1984 tarihli İşkence ve Diğer Zalimce, İnsanlıkdışı veya Onur Kırıcı Davranış veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ni, hem de 1987 tarihli İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Aşağılayıcı Muamele yahut Cezanın Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi’ni onaylamıştır. BM Sözleşmesi’nin 1. maddesinde işkence, “maddî veya manevî ağır acı vermek veya eziyette bulunmak” olarak tanımlanmıştır. İşkence, ister fizikî isterse 51 İnsan Hakları ve Özgürlükleri hukukunda yaşama hakkının kapsamı Avrupa Sözleşmesi’ne göre daha da daraltılmıştır. İnsan Hakları ve Özgürlükleri manevî nitelikte olsun, kişinin insanlık onuruna yapılan ve kişiyi madden ve/ veya ruhen katlanılmaz bir acı ve eleme maruz bırakan çok ağır bir saldırıdır. Onun için, gerek Avrupa Sözleşmesi gerekse Türkiye Cumhuriyeti Anayasası tarafından mutlak olarak yasaklanmıştır. Başka bir ifadeyle, işkence yasağının hiç bir meşru istisnası yoktur. Avrupa Sözleşmesi’nin 3. maddesi sadece işkenceyi değil, fakat aynı zamanda insanlık dışı veya onur kırıcı ceza ve/veya muameleyi de yasaklamıştır. İşkence ile insanlık dışı veya onur kırıcı ceza yahut muamele arasında nitelik farkı değil, sadece derece farkı vardır. Başka bir anlatımla, bunların hepsi de “kötü muamele” niteliğinde olmakla beraber, birbirlerinden sadece “kötü”lüğün, yani kişinin maruz bırakıldığı baskının (acı veya elemin) ağırlık veya yoğunluğu bakımından farklılaşırlar. Şu halde, kişinin maruz bırakıldığı baskı, ağırlığı veya yoğunluğu bakımından işkence olarak nitelenemese bile yine de insanlık dışı veya onur kırıcı nitelikteki bir kötü muamele olabilir. Bu ceza veya muamelelerin her zaman maddî-fizikî baskı biçiminde olması gerekmese de, bunlar çoğu zaman aşağılamak, küçük düşürmek ve kendine güven ve saygısını tahrip etmek suretiyle, kişinin manevî bütünlüğünü zedeler. Dolayısıyla, muamelenin bu niteliklerinin tespitinde kişinin özel durumu da önem arzeder. Bazen sadece ayrımcı muamele, kişinin durumuna göre onur kırıcı sayılabilir. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kimi kararlarında renk, ırk veya dine dayanan bir ayrımın buna maruz kalan kişinin durumuna göre onur kırıcı bir muamele oluşturabileceğine hükmetmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 203). Türkiye hakkında verdiği bazı kararlarda AİHM, evinin ve malmülkünün tahrip edilmesinin başvurucunun üzerinde yarattığı “manevî acı”ya işaret ederek, bu eylemin insanlıkdışı muamele ölçüsüne vardığına hükmetmiştir (Arslan 2004: 318-19). c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı Bu hak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde “Kölelik, Kulluk ve Zorla Çalıştırma Yasağı” (m. 4), Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda ise “Zorla Çalıştırma Yasağı” (m. 18) başlıkları altında düzenlenmiştir. Aralarındaki temel fark, Anayasamızın Sözleşme’de yer alan “kölelik” ve “kulluk” terimlerine yer vermemiş olmasına karşılık, orada yer almayan “angarya” terimini özel olarak belirtmiş olmasıdır. Maddeye “angarya” teriminin dahil edilmesinin Sivil ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin 8. maddesindeki düzenlemeden mülhem olduğu söylenebilir. Öte yandan, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 4. maddesi, özel olarak “köle ticareti”ni yasaklamıştır. Bütün bu belgeler bu terimleri tanımlamamış olmakla beraber, istisnaların formüle edilme biçimi bu konuda bazı ipuçları vermektedir. Bu terimlerin hepsinin ortak unsuru, kişinin zorla başkasına hizmet ettirilmesidir. İnsanın “kişi”liğinin reddini ifade eden kölelik, “zorla çalıştırma”nın tipik ve en 52 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bir kararında, zorla çalıştırma kavramının maddî ve manevî bir baskıyı içerdiğini ve bu baskının kişinin iradesine rağmen olması gerektiğini belirtmiş; İnsan Hakları Komisyonu ise zorla çalıştırmanın ayrıca “adaletsiz”, “çok zahmetli”, “gereksiz şekilde ağır” veya “onur kırıcı” olması gereğine işaret etmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 217). Ne var ki, gönüllü olarak (meselâ, sözleşmeden doğan bir yükümlülük sonucu) başlayan bir çalışma çok uzun süreli olup da kişinin iradesiyle sona erdirilemiyorsa, belli bir noktadan sonra bir “zorla çalıştırma” durumunun var olduğu kabul edilebilir. Nitekim, Türk Borçlar Kanunu’nun süresiz veya on yıldan fazla süreli bir “hizmet akdi”ni işçinin on yıl geçtikten sonra her zaman feshedebileceğini öngören 343. maddesi hükmü, böyle bir varsayıma dayanmaktadır. Öte yandan, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’nun zorla çalıştırma için “çok zahmetli” veya “onur kırıcı” olma şartı araması da isabetli olmasa gerektir. Bize göre, kişinin iradesine rağmen ve ücretsiz olarak gördürülen bir iş bu nitelikte olmasa da zorla çalıştırma sayılmalıdır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na göre (m. 18), “Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır.” Anayasamız köleliğin yasak olduğunu özel olarak belirtmiş olmamakla beraber, ondan daha hafif olan zorla çalıştırma biçimlerini yasakladığına göre, köleliğe cevaz vermiş olduğu elbette düşünülemez. Avrupa Sözleşmesi’nin ilgili 4. maddesi kölelik ve kulluk yasağını mutlak olarak vaz ederken, zorla çalıştırma yasağına kimi istisnalar getirmiştir. Buna göre: a) usulüne uygun olarak tutuklu bulunan kişiden, tutukluluğu veya şartla salıverilme süresince olağan olarak yapması istenilen çalışma, b) askerî nitelikte bir hizmet veya vicdanî gerekçelerle askerlik hizmetini yapmayı reddetme hakkını (vicdanî red) kabul eden ülkelerde vicdanî redçilere askerlik yerine gördürülen başka bir hizmet, c) toplumun hayatını ve refahını tehdit eden kriz ve afet hallerinde istenecek her hizmet, d) normal yurttaşlık yükümlülükleri kapsamına giren her türlü çalışma veya hizmet, zorla çalışma veya zorunlu çalışma sayılamaz. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın bu yasağa getirdiği istisnalar da kabaca benzer niteliktedir. Ancak, Anayasamız “vicdanî red”çilerin durumuyla 53 İnsan Hakları ve Özgürlükleri ağır biçimidir. Köle, “kişi” olarak tanınmadığı için her türlü haktan, bu arada medenî ve siyasî haklardan yoksun olan, mal gibi alınıp-satılabilen ve efendisinin mutlak tasarrufu altında olan insandır. Kulluk da köleliğe benzemekle beraber, yoğunluk bakımından ondan daha hafiftir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 215). Angarya ise genellikle geçici ve arızî bir durum olup, ücretsiz olarak zorla çalıştırma demektir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri ilgili olan istisnaya yer vermemiş ve ayrıca Sözleşme’nin “normal yurttaşlık yükümlülükleri” olarak belirttiği zorla çalıştırma ve zorunlu hizmetleri “ülke ihtiyaçlarının zorunlu kılması” (m. 18/2) şartına bağlamıştır. “Normal yurttaşlık yükümlülükleri” kavramının belirsizliği karşısında “ülke ihtiyaçlarının zorunlu kılması” ibaresinin eklenmesinin tercihe şayan olduğu açık olmakla beraber, bu ibare de büsbütün problemsiz değildir. Dikkat edilirse, her iki düzenlemenin de temel mantığı, yasaklanan türden zorla çalıştırmanın kapsamını fazlasıyla daraltmaktır. O kadar ki, bu istisnalardan sonra, “zorla çalıştırma” adına geriye ne kaldığı sorulabilir. Çünkü, zorla çalıştırma veya zorunlu çalışma derken akla gelenlerin çoğu zaten istisna sayılmıştır. Başka bir anlatımla, bu hükümler aslında sadece kölelik ve kulluğu yasaklamakta, zorla çalıştırmayı ise istisna değil kural haline getirmektedirler. d) Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı “Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı” hem Avrupa Sözleşmesi’nde (m. 5) hem de Anayasamızda (m. 19) bu adla belirtilmiş ve güvence altına alınmıştır. Sözleşme’deki hükümden, bu hakkın esas olarak, “kişinin özgürlüğünden yoksun bırakılması”yla ihlâl edilebileceği anlaşılmaktadır. Ancak Sözleşme ve Anayasa, kanuna uygun olarak belli hallerde kişinin özgürlüğünden yoksun bırakılmasını, “kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı”nın ihlâli olarak görmemektedirler. Kişi özgürlüğü terimi, kişinin fizikî veya bedensel özgürlüğünü ifade etmektedir. Kişiyi bu özgürlüğünden keyfî olarak yoksun bırakan, bir yere kapatmak veya bedensel olarak engellemek suretiyle onun hareket serbestisini ortadan kaldıran eylemler bu hakkı ihlâl eder. Kişi güvenliği kişi özgürlüğünü tamamlayan bir haktır. Kişi güvenliği, bireyin bedensel bütünlüğünün her türlü keyfî müdahaleye karşı korunmasını, kişinin bu bakımdan kendisini güven içinde hissetmesinin sağlanmasını gerektirmektedir. Ayrıca belirtmek gerekir ki, kendisini “güvenli” veya “emin” hissetmedikçe, kişinin maddî ve manevî varlığını geliştirmesi de mümkün değildir (Armağan 1980: 51). Kişi özgürlük ve güvenliğine yapılabilecek müdahaleler yakalama, tutuklama ve hapsetme gibi hukukî işlemlerdir. Gerek Sözleşme gerekse Anayasa, kişi özgürlük ve güvenliğini genel olarak güvence altına almakla beraber, belirli durumlarda kanuna uygun olarak bu hakka yapılacak müdahalelere izin vermekte, yani bu tür müdahaleleri “keyfî” saymamaktadırlar. Bu gibi müdahalelerin her şeyden önce kanunla belirtilmiş olmaları gerekir. Böylelikle, kişi özgürlük ve güvenliğine yapılan kanuna dayanmayan müdahaleler yasaklanmış olmaktadır. Sözleşme’nin 5. maddesi ile Anayasamızın 19. maddesine göre, kanuna dayanan müdahalelerin de belirli şartlara uygun olması gerekmektedir. Bu şartlar, kişi özgürlük ve güvenliğini korumaya dönük güvenceler niteliğindedirler. Bu güvenceler, kişi özgürlüğünün ya kısıtlanması aşamasında ya da kısıtlanma sonrasında söz konusu olmaktadır. 54 AİHS’nin 5. maddesine göre özgürlüğünden mahrum bırakılan kişiler şu haklara sahiptirler: ▪ Yakalanan kişiye, yakalama nedenlerinin ve yapılan suçlamanın en kısa zamanda anladığı bir dilde bildirilmesi (m. 5/2); ▪ Suç şüphesi altında olduğu veya suç işlemesi yahut suç işledikten sonra kaçma tehlikesi bulunduğu için yakalanan veya tutuklanan kişinin hemen adlî merci önüne çıkarılması; makul bir süre içinde yargılanmayı veya serbest bırakılmayı isteyebilmesi (m. 5/3); ▪ Özgürlüğü kısıtlanan herkesin, bu işlemin hukukîliği hakkında kısa sürede karar vermesi ve gerektiğinde serbest bırakmasını sağlamak üzere mahkemeye başvurabilmesi (m. 5/4); ▪ Bu esaslara aykırı olarak yakalanan veya tutuklanan kişinin tazminat isteyebilmesi (m. 5/5). Sözleşme’nin kişi özgürlüğünün kısıtlanmasına ilişkin olarak öngördüğü bu esaslar, kimi farklarla, Anayasa tarafından da (m. 19) kabul edilmiştir. Bir fark, yakalanan veya tutuklanan kişilere bu işlemin nedenleri ve kendilerine yapılan suçlamaların yazılı olarak bildirilmesinin “toplu suçlar”da hakim önüne çıkıncaya kadar geciktirilebilmesidir (m. 19/4). Bu süre dört güne kadar uzayabileceğine göre (m. 19/5), bunun Sözleşme’nin belirttiği “en kısa zaman”la uyumlu olmadığı söylenebilir. Bununla beraber, Anayasa’nın ilgili hükmünde sözlü bildirimin her durumda “derhal” yapılacağının öngörülmesi muhtemel sakıncaları bir ölçüde önleyebilir. Kişi özgürlüğünün kısıtlanmasıyla ilgili güvenceler bakımından Sözleşme ile Anayasa arasındaki başka bir fark da, Anayasamızın yakalanan veya tutuklanan kişilerin hakim önüne çıkarılma 55 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Kişi özgürlüğünün kısıtlanması durumundaki güvenceler, kısıtlayıcı işlemlerin açıkça belirlenmiş hukukî usullere göre yapılmasını, bazı durumlarda bu işlemlerin ayrıca mahkeme kararına dayanmasını gerektirmektedir. Meselâ, kişinin hapsedilmesi ancak yetkili mahkeme tarafından mahkûm edilmesinin sonucunda gerçekleşebilir (Sözleşme, m. 5/1-a). Bazen bir mahkeme kararına uymamaktan dolayı veya kanunî bir yükümlülüğün yerine getirilmesini sağlamak için kişinin yakalanması veya tutuklanması söz konusu olabilir (Sözleşme, m. 5/1-b). Ayrıca, suç şüphesi altında bulunan veya suç işlemesi yahut suç işledikten sonra kaçma tehlikesi bulunan kişi, yetkili yargı mercii önüne çıkarılmak üzere yakalanabilir veya tutuklanabilir (Sözleşme, m. 5/1-c). Bir küçüğün gözetim altında eğitimi için verilmiş bir karar gereğince veya yetkili merciin önüne çıkarılmak üzere usulüne uygun olarak tutulması (Sözleşme, m. 5/1-d); bulaşıcı hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoliğin, uyuşturucu madde bağımlısı bir kişinin yahut bir “serseri”nin usulüne uygun olarak tutulması (Sözleşme, m. 5/1-e); usulüne aykırı olarak ülkeye girmeye çalışan veya sınırdışı etme yahut geri verme kararına direnen bir kişinin yine usulüne uygun olarak yakalanması veya tutuklanması (Sözleşme, m. 5/1-f) caizdir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri süresinin olağanüstü hallerde uzatılabileceğine ilişkin hükmünden (m. 19/5) doğmaktadır. Nihayet, aynı maddenin 6. fıkrasında Sözleşme’nin öngörmediği bir güvenceye daha yer verilmiştir. Buna göre, kişinin yakalandığı veya tutuklandığı derhal yakınlarına bildirilir. Son olarak belirtmek gerekir ki, gerek Sözleşme gerekse Anayasamız, kişi özgürlüğünden mahrumiyet durumlarını sınırlı olarak saymış olduğundan, ilgili hükümlerde açıkça belirtilen durumlar dışında kişi özgürlüğünün kısıtlanamayacağı açıktır (Kuzu 1997: 179). e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (SSHUS)’nin 10. maddesine göre, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişiler şu haklara sahiptir: ▪ Bu kişilere insanî biçimde ve onların insan onuruna saygılı şekilde muamele edilmelidir; ▪ Sanıklar hükümlülerden ayrı bulundurulmalı ve onlardan farklı bir rejime tabi tutulmalıdır; ▪ Çocuk yaştaki sanıklar ve hükümlüler, büyüklerden ayrı bulundurulmalıdır; ▪ Cezaevi rejiminin asıl amacının hükümlülerin iyileştirilmeleri ve topluma kazandırılmaları olduğu düşünülerek, onlara buna uygun davranılmalıdır. Bu konuda akılda tutulması gereken temel nokta, hükümlüler ve tutuklular gibi, kişi özgürlüğünden haklı olarak yoksun bırakılmış olan kişilerin “insan hakları”nın öznesi olmaktan çıkmayacaklarıdır. Onlar sadece, hukuka aykırı bir eylemleri yüzünden, kanunlarda tanımlanmış bir hak yoksunluğu ile müeyyidelendirilmiş kişilerdir. İster suçlu isterse sanık olsunlar, onlar elbette hala “insan”dırlar. Dolayısıyla, “haklarına getirilen kısıtlamalar (onların) onurunu zedeleyici boyutlara ulaşmamalıdır.” (Kaboğlu 2002: 319). Kaldı ki, SSHUS’de belirtildiği gibi, suçluları hapsetmek her ne kadar bir cezaî müeyyide olarak ortaya çıkıyorsa da, bu yolla onların aynı zamanda ıslah edilmesi ve topluma kazandırılması da amaçlanmaktadır. Bundan dolayı, fizikî mekân ve diğer şartlar bakımından cezaevleri ve tutukevlerinin özellikleri, ceza siyasetinin bu amacıyla uyumlu olmalı; bu arada, hükümlü ve tutuklulara insanca muamele edilmeli ve bunların insan haklarından yararlanmaları engellenmemelidir. Bu da, her şeyden önce, hapishane ve tutukevi şartlarının hükümlü ve tutuklular için makul olmayan ilâve kısıtlamalar ve yasaklar getirmemesini, onlara kötü muamelede bulunulmamasını gerektirir. Özel olarak, bu yerlerdeki barınma ve sağlık şartlarının insanî olması, ortak yaşama alanlarının bulunması, hükümlü ve tutukluların sosyal ve kültürel ihtiyaçlarına cevap verecek mekânlar içermesi gerekmektedir. 56 Sözleşme’nin tutuklu sanıklara tanıdığı başka bir hak da, haksız tutuklananlara tazminat verilmesidir. Sözleşme’nin 5. maddesinin beşinci bendinin öngördüğü bu hakkın varlığı, sanığın tutuklama kararına itiraz etmesine de bağlı değildir. Başka bir ifadeyle, tutuklama kararına itiraz hakkını kullanmamış olan sanığın da, haksız tutuklamadan dolayı tazminat isteme hakkı vardır. Ancak, tutuklu sanığın beraat etmesi her zaman tazminata hak doğurmaz. Bunun için, tutuklama kararı verildiği sırada bunun için haklı nedenlerin var olmaması gerekir (Donay 1982: 197-98). Tutuklu sanıkların bu hakları, Anayasamızın 19. maddesi (7., 8. ve 9. fıkraları) tarafından da tanınmıştır. f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesi özel hayatın ve aile hayatının korunması hakkını düzenlemiştir. Bu maddede “özel hayata ve aile hayatına saygı” başlığı altında şu hükme yer verilmiştir (1. fıkra): “Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.” Anayasa ise, bu hükmün kapsamına giren hak konularını birbirini izleyen üç ayrı maddede düzenlemiştir; özel hayatın gizliliği (m. 20), konut dokunulmazlığı (m. 21), haberleşme hürriyeti (m. 22). “Özel hayat” kavramı, kişinin kendi bireysel hayatını başkalarının karışmasından muaf olarak serbestçe düzenlemesini ve yaşamasını ifade etmektedir. “Aile hayatı” ise, özel hayatın bir parçası olarak, kişinin aile içi ilişkilerinin başkalarının müdahalesinden uzak olması demektir. Konut da kişinin özel hayatının bir parçasıdır. Bireylerin cinsel hayatlarına, psikolojik-psikiyatrik durumlarına ve gördükleri tedavilere ilişkin bilgiler, özel evrakları, yazışmaları ve sözlü iletişimleri, hayat tarzları, kimlikleri ve sırları gibi konularla ilgili bilgilerin hepsi özel hayat kavramına dahildir. Sözleşme’nin uygulanması bakımından “aile” kavramı, sadece hukukî olarak kurulmuş aileyi değil, fakat hukukî niteliği bulunmayan birlikte yaşama durumlarını da kapsar (Anayurt 2004: 115-16). Özel alanlarını kısmen veya tamamen başkalarının bilgisine açıp açmamak veya başkalarını bu alana dahil 57 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, tutuksuz yargılanan sanıklar yanında tutuklu sanıklara da birtakım haklar tanımaktadır. Tutuklu sanığa tanınan bu hak ve güvenceler, esas olarak, “sanığın özgürlüğünü kısıtlayan geçici bir önlem olan tutuklamanın, bu önlemle elde edilmek istenen amaca erişilmesi halinde kaldırılmasına veya geri alınmasına ilişkindir” (Donay 1982: 193). Bu amaçla, Sözleşme’nin 5. maddesinde tutuklu sanığa, tutuklama kararının hakim tarafından gözden geçirilmesi ve bu karara itiraz hakkı tanınmıştır. İster sanığın mahkeme veya hakim önüne çıkarılması hakkının gereği olarak, isterse sanığın itiraz yoluyla tutukluluğunun sona erdirilmesini talep etmesinin bir sonucu olarak olsun, her iki halde de mahkeme, sanığı yargılayıp şartları varsa salıverecektir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri edip etmemek, prensip olarak, kişilerin kendi takdirinde olan bir konudur. Ayrıca, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, 8. maddenin sağladığı korumadan, tüzel kişiliğe sahip olsun olmasın, “hükümet dışı kuruluşlar” veya “insan toplulukları” da yararlanır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 331). Bu vesileyle belirtmek gerekir ki, “özel hayata ve aile hayatına saygı”yla ilgili hükümde kullanıldığı anlamda –ve genel olarak insan hakları bağlamında- “saygı gösterme” (riayet: respect) kavramı, bir eylem veya tutumu özel olarak takdir etmeyi veya onaylamayı ifade etmez. Buradaki “saygı” moral değil hukukî bir terimdir; dolayısıyla bununla kastedilen hakka riayet etmedir. Şu halde, başkasının özel hayatını tasvip veya takdir etmesek bile, onun hayatını kendi istediği gibi düzenleme ve yaşama hakkına sahip olduğunu kabul ederek ona müdahale etmeme şeklinde bir hukukî yükümlülük altındayız. Ancak, Sözleşme organlarının yorumuna göre, görevleri veya meslekleri gereği kamuya mal olmuş kişilerin özel hayatlarına saygı isteme haklarının kapsamı diğer kişilere göre daha dardır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002. 337). Dolayısıyla, bu istisna dışında, öncelikle kamu otoritesinin bu yükümlülüğe uygun davranması, yani hem kendisinin kişilerin özel hayatına müdahale etmemesi hem de başkalarının müdahalesine izin vermemesi gerekir. Söz konusu 8. maddenin 2. fıkrası, kamu makamlarının bu hakka müdahale edebilmesinin şartlarını göstermektedir. Esasen, bireysel davranışı ilgilendiren kurallar koyduğu her durumda devletin özel hayata müdahalesi söz konusu olduğundan, bu gibi müdahalelerin meşru olması için 2. fıkra hükümlerine aykırı olmamaları gerekir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 334). Maddenin ikinci fıkrasına göre, kamu makamlarının özel hayata saygı hakkına müdahale edebilmesi ancak kanuna uygun olarak ve demokratik bir toplumda ulusal güvenlik, kamu güvenliği, ülkenin ekonomik refahı, dirlik ve düzenin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarının gerektirdiği ölçüde mümkündür. Anayasamızın 20. maddesindeki düzenleme de Sözleşme’nin 8. maddesi hükmüne paraleldir. Şu var ki, 20. maddenin ikinci fıkrası özel hayata müdahaleye cevaz verdiği benzer durumlarda hakim kararını şart koşmaktadır. Aynı güvence kişinin üstünün, özel evrak ve eşyasının aranmasında ve bunlara el konmasında da geçerlidir. Ancak, hakim kararı şartına “gecikmesinde sakınca bulunan haller” bakımından istisna getirilmiş ve 24 saat içinde hakim onayına sunulmak kaydıyla “yetkili merci”in yazılı emri yeterli görülmüştür. g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı Sözleşme’nin 8. maddesinde özel hayata saygı çerçevesinde yer verilmiş olan “konuta saygı” hakkını bizim Anayasamız “konut dokunulmazlığı” adı altında ayrı bir maddede (m. 21) düzenlemiştir. Konut, kişilerin özel hayatlarının geçtiği mekânlar ile ticarî veya meslekî hayatlarını sürdürdükleri yerlerdir. Dolayısıyla, 58 Konut dokunulmazlığına müdahale edebilmenin şartları Sözleşme’nin 8. maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen –ve yukarıda açıklanmış olan- hususlardır. Anayasa’nın bu konudaki düzenlemesi de (m. 21/2), özel hayata saygı hakkına müdahale edebilmeyi aynı şartlara bağlamıştır. h) Haberleşme Özgürlüğü Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin “özel hayata ve aile hayatına saygı” ile ilgili 8. maddesi, diğerleri yanında, özel yazışma ve haberleşmelerin de gizliliğinin korunmasını öngörmektedir. Sözleşme organlarının yorumuna göre, mektuplara el konulması ve açılması veya telefon konuşmalarının dinlenilmesi veya kaydolunması yanında, haberleşmenin engellenmesi de, 8. maddedeki anlamında haberleşme özgürlüğünü ihlâl eder (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 342). Anayasa ise, bu konuyu “haberleşme hürriyeti” başlıklı 22. maddesinde ayrı olarak düzenlemiştir. Haberleşme özgürlüğü hakkının sınırlanmasında da yine aynı maddenin 2. fıkrasında belirtilen esaslar geçerlidir. Bizim Anayasamız bakımından da durum esas itibariyle böyle olmakla beraber, Anayasa’nın 22. maddesinin üçüncü fıkrasında, kamu kurum ve kuruluşları bakımından haberleşmenin sınırlanmasında bu esaslardan ayrılmanın mümkün olduğuna ve bu durumların kanunla gösterileceğine ilişkin ayrı bir hüküm de yer almaktadır. i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü Düşünce, vicdan ve din özgürlüğünün konusu, ilk olarak kişinin vicdanî bir kanaate sahip olması, ikinci olarak ise bu kanaatini dışa vurabilmesidir. Başka bir ifadeyle, bu özgürlük bireylerin hem kozmik-metafizik inanç veya kanaatlerini, hem de bu dini-felsefi öncüllerin dış dünyaya yansıyan ifadelerini korur. Şu halde, düşünce, vicdan ve kanaat özgürlüğünün birinci boyutu vicdanî özgürlükle, ikincisi ise inancı dışa vurma veya “izhar” etmeyle ilgilidir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 9. maddesi bu özgürlüğü düzenlemiştir. Maddenin 1. fıkrasına göre, herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir. Bu hak din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, alenî veya özel olarak ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancını izhar veya ifade etme özgürlüğünü de içerir. Ancak, inanç özgürlüğünün öznesi sadece gerçek kişiler olabilirken, din özgürlüğünden tüzel kişiler veya tüzel kişiliği bulunmayan örgütler de yararlanabilir. Nitekim Sözleşme 59 İnsan Hakları ve Özgürlükleri meselâ 8. maddenin ikinci fıkrasına aykırı olarak yapılan bir kamulaştırma, konuta saygı yükümlülüğünün ihlâli anlamına gelir (Anayurt 2004: 117). Kişilerin evlerinden çıkarılarak başka bir yere götürülmeleri ve evlerine dönmelerinin engellenmesi de Avrupa İnsan Hakları Komisyonu tarafından konuta saygı hakkının ihlâli sayılmıştır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002. 340). İnsan Hakları ve Özgürlükleri organlarının yorumu da aynı yöndedir (Anayurt 2004: 118; Ünal 2001: 230; Öktem 2002: 304vd.). Sözleşme’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasında ise, dinini veya inançlarını açıklama özgürlüğünün kanunla sınırlanma esasları gösterilmiştir. Dolayısıyla, inancın dışa vurumu sınırlanabilir, ancak ister vicdanî isterse dinî nitelikte olsun, bizatihi inanca sahip olma ve bundan dolayı kınanmama hakkı sınırlanamaz. Nitekim, bu hak T.C. Anayasası tarafından (m. 15/2) olağanüstü dönemlerde bile dokunulamayacak haklar arasında sayılmıştır. Anayasa, 24. maddesinde din ve vicdan özgürlüğünü esas olarak tanımış olmakla beraber, Avrupa rejiminden kimi önemli farklılıklar da içermektedir. Düşünce vicdan ve din özgürlüğünün başlıca dört unsuru vardır: ▪ İnanma veya inanmama, ▪ Dinin gereklerini yerine getirme, ▪ Dini inancı telkin ve tebliğ etme, ▪ Eğitim ve öğretim özgürlükleri. (i) Bir Dine İnanma ve İnanmama Özgürlüğü Din ve vicdan özgürlüğünün birinci boyutunu ifade eden “bir dine inanma ve inanmama” özgürlüğü, bireylerin istediği dine inanmakta olduğu kadar herhangi bir dine inanmamakta da serbest olduklarını ifade eder. Buna göre, gerek inanma gerekse inanmama tutumu, din ve vicdan özgürlüğünün koruması altındadır. Başka bir ifadeyle, din ve vicdan özgürlüğü sadece dindarları –herhangi bir din veya mezhebe inananları- değil, aynı zamanda dine ilgisiz veya kayıtsız olanlarla, hiç bir dine inanmayanları, şüphecileri ve tanrıtanımazları da korur. Dinî inancı olanlar arasında din veya mezheplerine göre veya mensup oldukları dinî cemaat veya kiliseye yahut bağımsız olmalarına göre ayrım yapılamaz. Bu özgürlük ayrıca Sözleşme’nin 9. maddesinin birinci fıkrasında belirtildiği gibi, dinini değiştirmeyi ve dinden çıkmayı da bir insan hakkı olarak tanır ve güvence altına alır. Din ve vicdan özgürlüğünün bu yönü, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (m. 18) ile, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (m. 24) tarafından da tanınmıştır. Din ve vicdan özgürlüğü hakkının buna bağlı olarak sağladığı somut güvence, devletin dinî-vicdanî inançları veya kanaatleri nedeniyle bireyleri herhangi bir şekilde kınamasını, hak mahrumiyetine ve ayrımcı muameleye maruz bırakmasını ve inancını değiştirmek için onlara baskı yapmasını yasaklar. Din ve vicdan özgürlüğü prensip olarak devletin bir dini benimsemesi veya resmîleştirmesi ile bağdaşmaz. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, 60 Vicdan özgürlüğü de, şüphesiz Sözleşme’nin 9. maddesinin koruması altındadır. Vicdanî inanç veya kanaat de, varoluşa ve hayatın anlamına ilişkin olmakla beraber, kökeni bakımından dinî olmayan, felsefî veya başka türden derin inaçları ifade eder. Vicdan ve din özgürlüğü T. C. Anayasası tarafından da prensip olarak tanınmıştır. Anayasa’nın 24. maddesinin birinci fıkrası şöyle demektedir: “Herkes vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.” Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre de kimse dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. Maddede, Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesindeki gibi, bu özgürlüğün sınırlanmasına ilişkin herhangi bir hüküm yer almamaktadır. Böylece bizim Anayasamıza göre de dinî inanç ve vicdan özgürlüğü mutlak koruma altındadır. O kadar ki, Anayasa’nın 15. maddesinde bu hak, olağanüstü dönemlerde bile dokunulması yasaklanmış olan haklar arasında sayılmıştır. (ii) Dinin Gereklerini Yerine Getirme Özgürlüğü Din ve vicdan özgürlüğü sadece bireylerin inançlarını ve vicdanî kanaatlerini güvence altına almakla gerçekleşmiş olmaz; ayrıca inananların gerek bireysel hayatlarında gerekse toplumsal ilişkilerinde, dinî inançlarının gerektirdiği şekilde davranma özgürlüklerinin de garanti edilmesini gerektirir. Ancak, Sözleşme organlarına göre, bu özgürlük konusu bakımından mutlak değildir; yani bir din veya inancın gerekli kıldığı veya ilham ettiği her hareketi korumaz. Meselâ, bir eylem bizatihi dinî inancın doğrudan bir tezahürü olmayıp, sadece bu inancın telkin ettiği bir davranış şekli ise, bu 9. maddenin koruması altında değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 347-48, 351; Öktem 2002: 324). Dinin gerekleri, başlıca, bireysel ve toplu ibadetler ile dinî ayinlerden oluşur. Ayrıca, dinin inanan kişiye yüklediği toplum hayatıyla ilgili ödevler de böyledir. Din ve vicdan özgürlüğünün inananlara sağladığı koruma, 9. maddenin birinci fıkrasından da anlaşıldığı gibi, ibadet ve ayinlerin alenî –yani, kamu önündeyapılabilmesini de kapsar. İbadet hakkı, mü’minlere açık ibadethanelere sahip olma hakkını ve ibadethanelerin dışarıdan gelecek rahatsız edici müdahalelere karşı dokunulmazlığını da kapsar (Öktem 2002: 334). Anayasamız, “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünü ilke olarak tanımış 61 İnsan Hakları ve Özgürlükleri zorunlu katılma istenmemesi veya isteyerek ayrılmanın mümkün olması şartıyla bir “devlet dini”nin varlığını 9. maddeye aykırı bulmamıştır. Aynı hüküm, muaf tutulma imkânının tanınması şartıyla, zorunlu “din bilgisi” dersi bakımından da geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 350, 347). Komisyona göre, Sözleşme’ye aykırılık oluşturan husus, bir devlet kilisesinin varlığı değil, böyle bir kiliseye mensubiyet zorunluluğudur (Öktem 2002: 322). Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi 1943 yılında kişilerin dinî inançlarına aykırı resmî törenlere (bu örnekte: “bayrak selamlama”ya) katılmaya zorlanamayacağına karar vermiştir (Barnum 1993: 116-17). İnsan Hakları ve Özgürlükleri olmakla beraber (m. 24/2), bu özgürlüklerin kullanımının “hakların kötüye kullanımı” şeklinde olamayacağı hükmünü getirmiştir. Hakların kötüye kullanılmasını tanımlayan 14. maddeyle birlikte düşünüldüğünde, bunun açık anlamı, bu özgürlüklerin “laik Cumhuriyeti” ortadan kaldırma amacıyla kullanılmalarının yasak olmasıdır. (iii) Dini Tebliğ ve Telkin Etme Özgürlüğü Kişinin dinî inancını yaymak üzere başkalarına tebliğ ve telkinde bulunabilmesi, inancın izharı çerçevesinde din ve vicdan özgürlüğünün kapsamına girer. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yunanistan’a karşı verdiği bir kararda dinî telkinin “ikna” etme hakkını da kapsadığını belirtmiştir (Kokkinakis v. Greece, 25.5.1992). Herhangi bir dinî inancın yayılması amacıyla yürütülen propaganda faaliyetlerinin yasaklanması ve/veya cezaî müeyyideye bağlanması, din ve vicdan özgürlüğüne aykırıdır. Bu güvence, ABD Yüksek Mahkemesi’ne göre geleneksel semavî dinler dışındaki (Yahova Şahitliği vb.) inanç sistemleri için de geçerlidir. Çünkü, devlet neyin “din” veya “dinî” olup, neyin olmadığı konusunda karar vermeye yetkili değildir. Mahkeme bağış toplama kampanyası yürüten “Varım” (“I am”) dininin mensuplarının koğuşturulmasıyla ilgili olarak 1944 yılında verdiği bir kararda (United States v. Ballard), jürinin, sanıkların inancının sahici mi yoksa sahte mi olduğuna karar veremeyeceğini belirtmiş ve şöyle demiştir: “İnsanlar kanıtlayamayacakları şeylere inanabilirler, (dolayısıyla) dinî doktrin ve inançlarını kanıtlamak zorunda değildirler.” (O’Brien 1995: 74849). Bu konuda T.C. Anayasası’nda herhangi bir hüküm veya ibare yer almamakla beraber, dinî tebliğ ve telkin özgürlüğünün Türk hukuku açısından da din ve vicdan özgürlüğü hakkının doğal bir parçası olduğu açıktır. Dolayısıyla, kişinin dinini tebliğ ve telkin etme özgürlüğü konusunda, Türkiye’de de Avrupa Sözleşmesi hukuku geçerli olacaktır. (iv) Dinî Öğretim ve Eğitim Özgürlüğü Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinde olduğu gibi, Evrensel Bildiri başta olmak üzere bütün uluslararası hukuk belgelerinde din ve vicdan özgürlüğünün “öğretim” hakkını da içerdiği hüküm atına alınmıştır. Öğretim özgürlüğü, kamu okulları yanında, dinî ağırlıklı olanları da dahil olmak üzere, her türlü özel eğitim kurumunun kurulup işletilmesinin serbest olmasını gerektirir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’nin 9. maddesinde yer alan “öğretim” kelimesinin kastının okullardaki dinî eğitim faaliyetlerinden daha geniş olduğuna hükmetmiştir. Mahkemeye göre, “9. madde anlamında dini(ni) izhar etme özgürlüğü... ilke olarak başkalarını ‘öğretim’ yoluyla ikna etme hakkını (da) içerir; aksi takdirde 9. maddenin öngördüğü ‘dinini veya kanaatini değiştirme özgürlüğü’ hükümsüz, ölü bir ifadeden ibaret kalacaktır” (Öktem 2002. 332). Sözleşme’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesi, devletin eğitim-öğretim 62 Devlet okullarında din eğitim-öğretimi, ancak isteğe bağlı olarak yapılması halinde bu özgürlükle uyuşabilir; kimse kendi dinî inancına veya vicdanî kanaatine aykırı olarak din eğitimi almaya zorlanamaz. Ancak, belli bir din ve/ veya mezhebin eğitimi şeklinde olmamak kaydıyla, dinler ve ahlakî öğretiler hakkında genel kültür bilgisi veren derslerin müfredatta yer alması, din ve vicdan özgürlüğüne aykırı değildir. Nitekim, Amerikan Yüksek Mahkemesi, 1963 tarihli bir kararında “laik bir eğitim-öğretim programının kapsamı içinde objektif olarak yer alması durumunda” böyle bir dersin din ve vicdan özgürlüğüne aykırı olmadığı sonucuna varmıştır (O’Brien 1995: 681). Buna karşılık, kamu okullarında öğrencilere bir dinin ibadet şekillerinin uygulatılması, genel “bilgi verme” niteliğindeki faaliyetler olarak görülemez; bu tür etkinlikler, öğrencileri belli bir din doğrultusunda –veya dinî doğrultuda“eğitmek” anlamına geleceğinden, din ve vicdan özgürlüğüne aykırı olur. Bundan dolayı, Amerika Birleşik Devletleri’nde kamu okullarında toplu dua yaptırılmasına ilişkin kimi eyaletlerdeki uygulamalar Yüksek Mahkeme tarafından anayasaya aykırı bulunmuştur. Mahkemeye göre, “yurttaşların, devlet desteğiyle dinin icrasına tabi kılınmaları, özgür bir toplumun göstergesi olan vicdan ve dinî inanç alanının dokunulmazlığını korumak ve ona saygı göstermek yükümlülüğünden devletin cayması” anlamına gelir (Barnum 1993: Chapter 8). Konu bizim Anayasamız açısından ele alındığında, 24. madde ilk ve orta dereceli devlet okullarında “din kültürü ve ahlâk öğretimi”nin zorunlu dersler arasında yer alacağını öngörmüştür. Bu hüküm, derslerin içeriğinin çoğulculuğu gözetmesi ve belli bir dinî inancın aşılanması niteliğinde olmaması kaydıyla, Avrupa standartlarıyla bağdaşabilir. Anayasa ayrıca, devlet okullarındaki zorunlu “din kültürü ve ahlâk” dersine ilâveten, isteğe bağlı olarak din eğitim ve öğretimi yapılması yolunu da açık bırakmıştır. Bu hüküm, devletin isteyene seçimlik ders olarak daha fazla dinî bilgi vermesini gerektirmektedir. İsteğe bağlı seçimlik ders imkânı ayrıca tanındığına göre Anayasa’da yer alan zorunlu din dersi ile amaçlanan husus, herhangi bir dini inancın benimsetilmesi değil, tüm dini inanç ve yaklaşımlar ile ilgili, çoğulcu nitelikte gerçek bir “kültür” dersi verilmesidir. Buna karşılık, Anayasa, devlet okullarının dışında din eğitimi ağırlıklı özel eğitim kurumlarının kurulmasına açıkça izin vermiş değildir. Bununla beraber, 24. maddenin, din ve ahlâk eğitim ve öğretiminin “Devletin gözetim ve denetimi altında” yapılacağını belirten 4. fıkrasının ilk cümlesi böyle bir imkânı açık bırakmış sayılabilir. Maddenin böyle anlaşılması halinde, “devletin gözetim ve denetimi”ne tabi olmak kaydıyla, özel din öğretimi kurumlarının kurulmasına 63 İnsan Hakları ve Özgürlükleri görevini yerine getirirken ebeveynin bu eğitim-öğretimin kendi dinî ve felsefî inançlarına göre yapılmasını sağlama haklarına saygı göstermesi gerektiğini belirtmektedir. Bu konu aşağıda “eğitim ve öğrenim hakkı” başlığı altında ayrıca ele alınacaktır. İnsan Hakları ve Özgürlükleri bir engel yoktur. Anayasa’nın 42. maddesinin altıncı fıkrasının özel ilk ve orta dereceli okulların kurulmasına izin verdiği gerçeği de, bu yorumu teyit eden bir kanıttır. (v) Dinî İfade Özgürlüğünün Sınırları Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasına göre, dinî ifade özgürlüğü kamu güvenliği, kamu düzeni, genel sağlık, genel ahlâk ve başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma amaçlarıyla sınırlanabilir. Ancak bu sınırlamaların kanunla ve demokratik bir toplumda zorunlu olduğu ölçüde yapılması gerekmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, başka özgürlükler yanında, inanç ve din özgürlüğü de demokrasinin temel taşlarındandır. T.C. Anayasası’nın din ve vicdan özgürlüğüyle ilgili 24. maddesi ise, Sözleşme’dekine benzer bir sınırlama nedenleri listesi içermemekte, buna karşılık ikinci fıkrasında “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünün kötüye kullanılmasını yasaklamaktadır. Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasında, “kimsenin ibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya zorlanamayacağı” belirtilmektedir. Bizim Anayasamızın din özgürlüğüne getirdiği başka bir sınırlama daha vardır ki, bu da “dinin istismarı” olarak nitelediği kimi faaliyetleri yasaklamış olmasıdır. Nitekim 24. maddenin son fıkrasında şöyle denmektedir: “Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.” j) İfade Özgürlüğü İfade özgürlüğü anayasal demokrasilerin temel taşlarındandır. En geniş anlamda ifade özgürlüğü bir düşünce, inanç, kanaat, tutum veya duygunun barışçı yoldan açığa vurulmasının (izharının) veya dış dünyada ifade edilmesinin serbest olması demektir. Bundan da anlaşılabileceği gibi, birer özgürlük kullanma biçimi olarak korunması gereken pek çok ifade ve izhar biçimi vardır. Bu geniş anlamında ifade özgürlüğü, sözlü ve yazılı anlatım, sanatsal icra, kişisel görünüm ve görüntü tercihi, gösteri, yürüyüş, toplantı yapma ve örgütlenme gibi özgürlüklerin hepsini içine alır. Örneklemek gerekirse, sadece kitap, makale, deneme, roman ve hikâye yazmak ve yayınlamak değil; fakat aynı zamanda bir resim veya heykel yapmak, bir oyun sahnelemek, bir gösteri yürüyüşüne veya bir toplantıya katılmak, bir dernek veya topluluk kurmak da kişisel veya toplu ifade biçimleridir. Mamafih, ifade özgürlüğünün bir temel hak olarak çağdaş anayasal demokrasilerin temel taşlarından biri olduğu söylendiğinde, genellikle, bu belirtilenden daha dar anlamda bir “ifade” kastedilir. Bu, yukarıda 64 (i) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Açısından Avrupa Sözleşmesi’nin “ifade özgürlüğü” başlıklı 10. maddesinin birinci fıkrası şöyledir: “Herkesin ifade özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile kamu otoritelerinin müdahalesi ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir alma ve verme özgürlüğünü de içerir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema işletmelerini bir izin rejimine bağlı tutmalarına engel değildir.” Görüldüğü gibi, bu hüküm, kişilerin hem bir kanaate sahip olmaları, hem de devlet müdahalesi olmaksızın birbirleriyle bilgi ve fikir alışverişinde bulunmaları özgürlüğünü, bir temel hak olarak tanımaktadır. İfade özgürlüğü hakkının hür ve demokratik toplumun varlık şartlarından biri olduğuna şüphe yoktur. Çünkü, bu özgürlük hem kişilerin kendilerini geliştirmelerini ve toplumdaki başka kişilerle iletişim kurmalarını mümkün kılar; hem de kamu hayatına ve siyasete katılım bakımından vazgeçilmez bir önemi bulunan kamusal tartışma için zemin oluşturur. Dolayısıyla, ifade özgürlüğünün güvence altında olmadığı, insanların birbirleriyle kamu işlerinin gidişatı hakkında bilgi ve fikir alışverişinde bulunamadıkları yerde anlamlı bir demokratik katılım mümkün değildir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin ifade özgürlüğü konusundaki içtihadı da, esas olarak aynı noktaları öne çıkarmaktadır. Bunları şöyle özetleyebiliriz: ▪ İfade özgürlüğü “demokratik toplumun başlıca temel taşlarından ve kişinin gelişmesinin aslî şartlarından biri”dir. ▪ İfade özgürlüğü, “demokratik toplumun vazgeçilmez özelliklerinden olan çoğulculuk, hoşgörü ve geniş görüşlülüğün gereğidir.” ▪ (İfade özgürlüğü sayesinde var olacak olan) özgür siyasî tartışma, Sözleşme’nin bütününe hakim olan demokratik toplum kavramının özünü oluşturur. ▪ İfade özgürlüğü sadece genel kabul gören, zararsız veya önemsiz fikir ve haberler için değil; fakat aynı zamanda devlete veya toplumun bir kısmına aykırı gelen, kural dışı, şaşırtıcı veya endişe verici olan fikir ve 65 İnsan Hakları ve Özgürlükleri örneklediğimiz özgürlük kullanım biçimlerinin (kılık-kıyafet tercihi, toplu ifade biçimleri gibi) korunması gerekmediği anlamına gelmez; burada asıl anlatılmak istenen, dar anlamda ifade özgürlüğünün koruma altında olmasının demokrasinin asgari, vazgeçilmez şartı olduğudur. Esasen, diğer özgürlükler, ifade özgürlüğünden bağımsız olarak da, kendi başlarına korunmayı hak eden özgürlükler olmak itibariyle zaten ayrıca evrensel kabul görmüş durumdadırlar. İfade özgürlüğünden yana olanlar arasında elbette bazı görüş farklılıkları vardır; ama bunlar bir prensip uzlaşmazlığından ziyade bu özgürlüğün kapsamı ve sınırları hakkındaki farklı anlayışlardan kaynaklanırlar. İnsan Hakları ve Özgürlükleri haberler için de geçerlidir. ▪ Kamusal kişi sıfatıyla hareket eden siyaset adamlarını eleştirmek amacıyla yapılan fikir ve görüş açıklamalarındaki “özgürlük sınırı”, sade bir vatandaş hakkında yapılan beyanlara göre daha geniştir. ▪ Ticarî beyanlar da, ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer alırlar. Ancak, bunlar siyasî ifadeye göre daha sınırlı bir korumadan yararlanırlar. Sözleşme’nin 10. maddesi çerçevesinde, ifade veya izhar kavramının propagandayı da kapsadığı açıktır. Türk Anayasası’nın paralel 26. maddesi, Sözleşme’den farklı olarak, düşüncelerin açıklanması ve “yayılması”ndan söz etmektedir ki bu ifade biçimi “propaganda”yı da kapsar şekilde anlaşılmaya daha elverişlidir. Mamafih, propagandanın ifade özgürlüğü kapsamında olması, kimi propaganda türlerinin (şiddet propagandası gibi) yasaklanmasına engel değildir (Can 2003: 381). Ayrıca, Strasbourg Mahkemesi, maddede sözü edilen “haber alma” özgürlüğünün, haber sahibinin kendinde kalmasını isteği haberleri değil, fakat sadece onun vermek istediği haber veya bilgiyi alma özgürlüğünü ifade ettiğine karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 359). Radyo, televizyon ve sinema yoluyla görüş ve düşüncelerin açıklanması da, prensip olarak bu hükmün koruması altındadır. Ancak, 1. fıkrada açıkça belirtildiği gibi, bu tür yayınlar yapan işletmelerin kurulması izne bağlanabilir. Yazılı basın yoluyla ifadenin de 10. maddenin kapsamına girdiği açıktır. Aynısı, 10. maddede açıkça belirtilmese de, ifade özgürlüğü kavramı içinde yer alan bilim ve sanat özgürlüğü bakımından da geçerlidir. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadı da bu yöndedir (Anayurt 2004: 123). Sözleşme’nin 10. maddesinin ikinci fıkrasında ifade özgürlüğü hakkının sınırlanma esasları gösterilmiştir. Sınırlamanın bir kanuna dayanması genel kuralı, şüphesiz bu hak bakımından da geçerlidir. Sınırlamanın fıkrada belirtilen nedenlere dayanması zorunluluğu ve bu zorunluluğun demokratik toplum açısından takdir edilmesi gereği de böyledir. Maddenin ifade özgürlüğü için öngördüğü sınırlama nedenleri şunlardır: Ulusal güvenlik, ülke bütünlüğü, kamu güvenliği, düzenin sağlanması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın, ahlakın ve başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli belgelerin açığa vurulmasının önlenmesi, yargının otorite ve tarafsızlığının sağlanması. Bunların dışında, söz konusu ikinci fıkra hükmünün dikkat çeken ve özel olarak ele alınması gereken bir özelliği vardır. Bu da, maddenin birinci fıkrasında tanınan özgürlüklerin kullanılmasının “ödev ve sorumluluk” yüklediğinin belirtilmiş olmasıyla ilgilidir. Burada ilk akla gelen soru, söz konusu ibarenin fıkrada belirtilen sınırlama nedenlerinden bağımsız bir neden olarak anlaşılıp anlaşılamayacağıdır. Kanaatimizce, fıkranın İngilizce orijinali göz önünde bulundurulduğunda, “ödev ve sorumluluk” ibaresinin başlı başına bir sınırlama 66 “Ödev ve sorumluluk” ibaresi, ayrıca, “görevleri nedeniyle bazı bireylerin diğer kişi kategorilerinden daha geniş sınırlamalara tabi tutulması”nın dayanağı olarak da görülebilir. “Bu çerçevede, avukatlık mesleği, askerî statü ve kamu görevliliği, ifade özgürlüğünün kullanımı konusunda mesleğe özgü kayıtlamaların getirilmesini meşru kılabilir” (Kaboğlu 2000: 110-11). Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yorumuna göre, devlet memurları ve avukatlar gibi bazı meslek mensuplarının ifade özgürlüğünün disiplin gerekçesiyle daha dar tutulması 10. maddenin ihlâli sayılmaz (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 357). İfade özgürlüğüyle ilgili önemli sorunlardan biri, bu özgürlüğün kapsamı ve sınırı konusudur. Bu konuda literatürde ifade özgürlüğünün sınırının “açık ve mevcut tehlike” kriterine göre belirlenebileceği görüşü yaygındır. Amerikan Yüksek Mahkemesi tarafından 20. yüzyılın ilk yarısında geliştirilen “açık ve mevcut tehlike” doktrinine göre, ifadeyi oluşturan kelimelerin açık ve mevcut bir tehlike yaratacak şekilde kullanılmaları halinde, bu, “ifade özgürlüğü” çerçevesinde korunacak bir ifade değildir. Başka bir anlatımla, eğer bir görüşün açıklanması bireyler veya toplum için açık ve mevcut bir tehlike yaratıyorsa bu açıklama sınırlanabilir. Tehlikenin “açık” olması, tehlikenin şüpheye mahal bırakmayacak şekilde ortada olması demektir. Tehlikenin “mevcut” olması ise, kullanılan kelimelerin zarar yaratma ihtimalinin kesine yakın olması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, sırf bir tehlike ihtimali içermesi, kendiliğinden o ifadeyi korumasız bırakma nedeni olamaz. Amerikan Yüksek Mahkemesi 1949 yılında verdiği bir kararda şöyle demiştir: “Konuşma (ifade-M.E.) sıklıkla provokatif ve meydan okuyucudur. O, önyargılara ve daha önce oluşmuş kanaatlere saldırabilir ve bir düşünceyi kabul ettirmek için alışılmadık, önemli etkiler doğurabilir. Bu nedenle, sınırsız olmamakla birlikte ifade özgürlüğü, kamusal rahatsızlığın, kızgınlığın ve huzursuzluğun ötesinde ciddî ve somut bir zararın açık ve mevcut tehlikesi gösterilmedikçe sansür edilip cezalandırılamaz.” Amerikan Yüksek Mahkemesi “açık ve mevcut tehlike” kriterini daha sonra özgürlükten yana geliştirerek, 1969 yılında, “hukukdışı bir eyleme kışkırtması ya da bu eylemi doğurması” söz konusu olmadığı sürece ifadelerin güvence altında olduğuna hükmetmiştir (Arslan 2003: 30-31, 32). 67 İnsan Hakları ve Özgürlükleri nedeni olmayıp, sayılan nedenlerin temellendirilmesi meyanında kullanılmış olduğu sonucuna varmak gerekir. Bu çerçevede, söz konusu ibare, bir yandan ifade özgürlüğü hakkını kullanan kişiye, bir yandan da sınırlama nedenlerini takdir edecek konumda olan yasama ve yargı organlarına bu noktayı göz önünde bulundurma ödevi yüklemektedir. Strasbourg Mahkemesi’nin, “kutsal değerlere ve ahlâkî değerlere saldırı”ya izin verilemeyeceği yolundaki kimi kararlarının (Bıçak 2003: 301-302), ifade özgürlüğünün kullanılmasının “ödev ve sorumluluk” gerektirdiği anlayışı çerçevesinde verilmiş olduğu düşünülebilir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ifade özgürlüğü konusunda “açık ve mevcut tehlike” kriterini kullanmamaktadır. Bu tutumun bir sonucu olarak, Mahkeme bazı görüşlerin sırf muhtevaları açısından sınırlanabileceğine ilişkin bir içtihat geliştirmiştir. Nitekim, Strasbourg Mahkemesi muhtelif başvurularda Nazi yanlısı veya Holokost’u (Yahudi soykırımı) reddeden görüşlerin, 10. maddenin koruması kapsamında olmadığına karar vermiştir (Lawson 2003: 262-63). Ancak, Mahkeme’nin aksi yönde kararları da vardır. Danimarka’ya karşı yapılan bir başvuru üzerine verdiği kararda, Mahkeme, ırkçı beyanların yayılmasına yardım ettiği gerekçesiyle bir televizyon muhabirinin mahkûm edilmesinin Sözleşme’nin ihlâli olduğuna karar vermiştir (Bıçak 2003: 285). (ii) T.C. Anayasası Bakımından Anayasamız ifade özgürlüğünü üç ayrı madde halinde düzenlemiştir. Bu konudaki ana hüküm, Anayasa’nın “düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti” başlıklı 26. maddesinde yer almaktadır. Bu maddenin birinci fıkrası Avrupa Sözleşmesi’nin 10. maddesinin birinci fıkrasına benzemekte, ancak ondan farklı olarak ifadenin alabileceği şekilleri de belirtmektedir. Buna göre, düşünce ve kanaatler “söz, yazı, resim veya başka yollarla” açıklanabilir. Maddenin ikinci fıkrası ise bu hakkın sınırlanabilme nedenlerini saymaktadır. Bu hüküm, Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlere ek olarak, Cumhuriyetin temel nitelikleri, suçluların cezalandırılması ve meslek sırlarının korunması nedenlerine de yer vermekte; buna karşılık sağlığın ve ahlâkın korunmasını sınırlama nedenleri olarak göstermemektedir. İfade özgürlüğünü koruyan diğer hükümler ise, aşağıda ele alınacak olan, Anayasa’nın 27. maddesinde düzenlenen “bilim ve sanat hürriyeti” ile, 28. ve devamı maddelerde tanımlanan “basın ve yayımla ilgili” diğer özgürlüklerdir. k) Bilim ve Sanat Özgürlüğü Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bilim ve sanat özgürlüğünü, 10. maddesinde düzenlediği ifade özgürlüğü aracılığıyla, dolaylı olarak tanımıştır. Nitekim Strasbourg Mahkemesi 1999 tarihli bir kararında Sözleşme’nin 10. maddesinin sanatsal ifade özgürlüğünü de içerdiğini belirtmiştir (Lawson 2003: 259). Buna karşılık T.C. Anayasası bilim ve sanat özgürlüğünü başlı başına bir hak olarak düzenlemiştir. Nitekim, Anayasa’nın 27. maddesi bilim ve sanatı öğrenme ve öğretme ile bilimsel araştırma yapma ve ayrıca bu faaliyetlerin ürünlerini açıklama ve yayma özgürlüklerini güvence altına almaktadır. Bilim ve sanat özgürlüğünün sınırları 26. maddeden farklı olarak düzenlenmiştir. Buna göre, bu özgürlük Anayasa’nın 1. (Devlet şeklinin Cumhuriyet olması), 2. (Cumhuriyetin nitelikleri) ve 3. (bütünlük, resmî dil, bayrak, millî marş, başkent) maddelerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Gerçi, maddenin ikinci 68 Bu sınırlama gerekçeleri ve yabancı yayınların ülkeye girişine devletin müdahale edebilmesine izin veren son fıkra hükmü, bilim ve sanat sanat özgürlüğüne keyfî müdahaleye açık kapı bırakmaktadır (Arslan 2004: 183). Bu sınırlamaların Avrupa Sözleşmesi organlarının ifade özgürlüğüne ilişkin içtihadına uygun olduğu da çok şüphelidir. Çünkü, bu hüküm politik tartışmanın alanını ciddî surette daraltmakta olup, Avrupa Mahkemesi’nin tanımladığı anlamda “demokratik toplum”un gerekleriyle de bağdaşmamaktadır. l) Basın Özgürlüğü Basın özgürlüğü ifade özgürlüğünün doğal bir uzantısı olarak Avrupa Sözleşmesi’nin yukarıda incelenen 10. maddesinin koruma alanına girmektedir. T.C. Anayasası da, 28. maddesinde bu özgürlüğü düzenlemiştir. Bu maddenin birinci fıkrasına göre, “basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin alma ve malî teminat şartına bağlanamaz.” Bunu izleyen 29. madde ise, aynı güvencelerin “süreli ve süresiz yayın”lar için de geçerli olduğunu belirtmektedir. Ancak, maddenin ikinci fıkrası uyarınca, bu yayınları çıkarabilmek için idarî makamlara bazı bilgi ve belgelerin verilmesi gereklidir. Ayrıca, 29. maddenin üçüncü fıkrası, süreli ve süresiz yayınlarla ilgili kanunî düzenlemenin “haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasî, ekonomik, malî ve teknik şartlar” koymasını da yasaklamaktadır. Sansür, basılacak materyalin idarî makamların ön denetimine tabi tutulmasını ifade etmektedir. Sansür yasağıyla tutarlı olarak, Anayasa, basımevi kurmakta serbestlik esası getirmiştir; yani herhangi bir makamdan izin almadan ve malî teminat göstermeden herkes basımevi kurabilir. Bu negatif korumaya ek olarak, maddenin ikinci fıkrası devlete bu konuda “basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirler(i) alma” şeklinde pozitif bir görev de yüklemektedir. Ne var ki, 28. madde, basın özgürlüğüne çok sayıda kısıtlama getirmektedir. Her şeyden önce, maddenin üçüncü fıkrasına göre, gerek ifade özgürlüğü (m. 26), gerekse bilim ve sanat hürriyeti (m. 27) için getirilmiş olan kısıtlamalar basın özgürlüğü için de geçerlidir. Ayrıca, aynı maddenin dördüncü fıkrası basın özgürlüğüne özgü olarak birtakım sınırlama nedenleri öngörmektedir. Bu fıkra, dağıtımın “tedbir yoluyla” önlenmesine de –kimi durumlarda hakim kararı bile olmaksızın- izin vermektedir. Bunun gibi, beşinci fıkraya göre, basın organlarına hakim kararıyla yayım yasağı konabilir. Keza, altıncı ve yedinci fıkralar uyarınca, süreli ve süresiz yayınların toplatılması ile zapt ve müsaderesi de mümkündür. Son olarak, süreli yayınlar 28. maddenin son fıkrasında belirtilen nedenlerle mahkeme kararıyla “mahkûm” edilebilir ve kapatılabilirler. 69 İnsan Hakları ve Özgürlükleri fıkrasında belirtilen sınırlar “yayma” hakkı bakımından söz konusudur, ama bilimsel araştırma zorunlu olarak bilimsel çalışmanın sonuçlarını yaymayı da kapsar. Kamuya açıklanamadıktan sonra bilimsel ve sanatsal faaliyet yapmanın hiçbir işlevsel değeri yoktur. İnsan Hakları ve Özgürlükleri Buna karşılık, 30. maddeye göre, basımevi ve eklentileri ile basın araçlarına el konamaz veya bunlar işletilmekten alıkonamazlar. Anayasa, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçları karşısında kişilerin haklarını özel olarak düzenleyen bir maddeye de yer vermiştir. Nitekim, Anayasa’nın 31. maddesine göre, kişiler ve siyasî partiler belirtilen kitle haberleşmesi araçlarından yararlanma hakkına sahiptirler. Ayrıca, bu maddenin ikinci fıkrası, bu fıkrada sayılan dört nedenin gerektirdiği durumlar dışında, halkın bu araçlar kanalıyla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını veya kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici yasal düzenleme yapılmasını yasaklamaktadır. m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü Yerleşme ve seyahat özgürlüğü, her şeyden önce, “açık toplum” olmanın olağan tezahürlerinden bir olarak ortaya çıkmaktadır. Bu özgürlük, kişilerin ülkenin herhangi bir yerinde ikamet edebilme, konut edinebilme, meslekî ve sosyal bir faaliyette bulunabilme gibi amaçlarla, bir kamu gücü tarafından engellenmeksizin bir yerden başka bir yere gidebilmesi olarak tanımlanabilir (Korkusuz 1998: 252). Yerleşme ve seyahat özgürlüğü de Sözleşme’nin orijinal metninde yer almamış, ancak 1968 yılında yürürlüğe giren 4 Nolu Protokol’ün 2. maddesiyle tanınmıştır. Bu madde, bir devletin ülkesinde hukuka uygun olarak bulunan herkesin orada serbestçe dolaşma ve ikametgâhını seçme hakkına sahip olduğunu belirtmektedir. Maddenin ikinci fıkrası ise, kişilere bulundukları herhangi bir ülkeyi terketme serbestisi tanımaktadır. Bu haklar (seyahat ve yerleşme hürriyeti ile ülkeyi terk etme serbestisi) ancak üçüncü fıkrada belirtilen şekilde –orada öngörülen nedenlerle ve kanunla- sınırlanabilir. Ayrıca, dördüncü fıkra hükmüne göre, seyahat ve yerleşme hürriyetleri, belirli yerlerde, yine kanuna dayalı olarak ve demokratik toplumda kamu yararının gerektirdiği durumlarda sınırlanabilir. Madde, bir ülkede hukuka uygun olarak bulunanlardan söz ettiğine göre, birinci fıkra hükmü, herkese herhangi bir ülkeye serbestçe girme, orada serbestçe dolaşma ve yerleşme hakkı tanımamaktadır. Başka bir ifadeyle, bu haklara sahip olabilmek için, o ülkede meşru olarak bulunuyor olmak gerekir. Bu hükmün vatandaşları da kapsayacak şekilde anlaşılması makul olmakla beraber, ifade şeklinden öncelikle yabancıları hedef aldığı anlaşılmaktadır. Tabiatıyla, bir ülkede bulunması hukuka uygun olmaktan çıkan veya ülkeye hukuka aykırı olarak girmiş bulunan kişi bu haklarını yitirir veya bu haklara hiç sahip olamaz. Aynı Protokol’ün 4. maddesi de, yabancıların toplu olarak sınırdışı edilmesini yasaklamaktadır. Buna karşılık 7 Nolu Protokol’ün 1. maddesi, hukuka uygun bir karara dayanmak şartıyla yabancıların bireysel olarak sınırdışı edilmelerine izin vermektedir. Vatandaşlar açısından ise, 4 Nolu Protokol, başlıca iki güvence 70 Anayasa’nın 23. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarına göre yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak amacıyla sınırlanabilir. Seyahat hürriyeti ise, suçların soruşturulması, koğuşturulması ve suç işlenmesini önlemek amaçlarıyla sınırlanabilir. Maddenin dördüncü fıkrasına göre, her iki halde de sınırlamanın kanunla yapılması gerekir. Vatandaşların seyahat hürriyeti, yurt dışına çıkma bakımından da mutlak değildir. Nitekim, Anayasa’nın 23. maddesinin beşinci fıkrası, vatandaşların yurt dışına çıkma hürriyetinin “vatandaşlık ödevi” veya ceza soruşturma ve kovuşturması sebepleriyle sınırlanabileceğini öngörmektedir. Ancak, Pasaport Kanunu’nun “memleketten ayrılmalarında genel güvenlik bakımından mahzur bulunduğu İçişleri Bakanlığı’nca tespit edilenler”e pasaport verilmeyeceğini belirtmesi, uygulamada bu hakkın daha fazla kısıtlanmasına sebebiyet verebilecek niteliktedir. n) Örgütlenme Özgürlüğü Örgütlenme özgürlüğü, birden fazla kişinin ortak amaçlar etrafında gönüllü olarak bir araya gelebilmelerini ve bu amaçlarla daimî bir örgüt kurarak faaliyet yapabilmelerini ifade etmektedir. Bu anlamda örgütlenme özgürlüğü temel bir haktır. Sivil örgütlenmenin tipik biçimi “dernek” olduğundan, dernek kurabilme ve bu çerçevede faaliyet yapabilme hakkı örgütlenme özgürlüğünün odağında yer alır. Genel anlamda örgütlenme özgürlüğü, ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer almakla beraber, o aynı zamanda başlı başına bir haktır. Demokratik bir devletin örgütlenme özgürlüğünü tanıması bir zorunluluktur; çünkü, ifade özgürlüğü gibi, örgütlenme özgürlüğü de olmadan demokratik bir sistemin varlığından söz edilemez. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11. maddesi “toplantı ve dernek kurma özgürlüğü” başlığı altında bu hak ile ilgili esasları belirlemiştir. Maddenin birinci fıkrasında, “herkes(in) barışçı şekilde toplanma ve çıkarlarını korumak için sendika kurmak ve sendikaya katılmak hakkı dahil olmak üzere, başkalarıyla birlikte dernek kurma özgürlüğü hakkına sahip” olduğu belirtilmektedir. Türk Anayasası örgütlenme özgürlüğü çerçevesinde dernek (m. 33), sendika (m. 51) ve “vakıf” kurma (m. 33/son) haklarını da tanımıştır. Örgütlenme özgürlüğünün sınırlanmasıyla ilgili esaslar ise, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasında gösterilmiştir. Bu hakkın sınırlanma nedenleri bakımından Sözleşme ile Türk Anayasası arasında (m. 33/3, 34/2 ve 51/2) esasta bir fark yoktur. Anayasamızın 71 İnsan Hakları ve Özgürlükleri getirmektedir. Bu Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar sınırdışı edilemez ve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar. Vatandaşların bu hakkını, bizim Anayasamız da, yerleşme ve seyahat hürriyetini tanıyan 23. maddesinin son fıkrasında güvence altına almıştır. İnsan Hakları ve Özgürlükleri dernek hürriyetiyle ilgili 33. maddesinin beşinci fıkrası, derneklerin kapatılmasında ayrıca prensip olarak hakim kararını gerekli görmektedir. Bu şarttan istisna edilen özel durumlarda da, yetkili merciin faaliyetten men kararının yirmidört saat içinde hakim onayına sunulması, aksi halde bu kararın yürürlükten kalkacağı öngörülmüştür. Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasıyla ilgili olarak belirtilmesi gereken bir nokta, burada silahlı kuvvetler ile kolluk kuvvetleri mensupları ve genel olarak idare ajanları için örgütlenme hakkına özel sınırlamalar getirilmesine izin verilmiş olmasıdır. Bu izin, demokratik bir toplumda örgütlenme hakkına getirilebilecek sınırlamalarla ilgili genel esasları belirten cümleden sonra geldiği için, sözü edilen kategoriye girenlere başka kişilere nispetle daha fazla kısıtlama getirilebileceği anlamına gelmektedir. Nitekim, Strassburg Mahkemesi kolluk kuvveti mensuplarının (polislerin) bir siyasî partiye üye olmalarını yasaklayan uygulamanın 11. maddeye aykırı olmadığına karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 391). T.C. Anayasası bakımından da aynı durum söz konusudur. Nitekim, dernek kurma hürriyetini düzenleyen 33. maddenin altıncı fıkrasında, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasının son cümlesiyle aynı nitelikte bir istisna hükmüne yer verilmiş olduğu gibi; sendika kurma hakkıyla ilgili 51. maddenin beşinci fıkrası da, işçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin sendika hakkının, istisnaları da belirtecek şekilde özel olarak düzenlenmesini öngörmektedir. AİHM’nin örgütlenme özgürlüğüyle ilgili olarak çeşitli kararlarında ortaya koyduğu temel ilkeler şu şekilde özetlenebilir: ▪ Örgütlenme özgürlüğü demokratik toplumun vazgeçilmez bir unsurudur. ▪ Bu özgürlük, demokratik bir toplum için vazgeçilmez olan başka bir özgürlükle, ifade özgürlüğüyle, yakından ilişkilidir. ▪ Örgütlenme hakkı, siyasi parti özgürlüğünü de kapsar. ▪ Örgütlenme özgürlüğü, gönüllü üyeliğe dayanan örgütlenmeler için söz konusudur. Dolayısıyla, 11. maddenin öngördüğü koruma, örneğin, bu nitelikte bir örgüt veya dernek olmayan Barolar için geçerli değildir. (i) Dernek ve Sendika Özgürlüğü Gerek dernek gerekse sendika bakımından üyelik gönüllülüğe dayanmalıdır; dolayısıyla bir kimsenin bu örgütlerden birine zorla üye yapılması bu hakkın ihlâli anlamına gelir. Bu husus AİHM tarafından da dernek hakkı bakımından kabul edilmiştir (Ünal 2001: 289). T.C. Anayasası’nın dernek kurma özgürlüğüyle ilgili 33. maddesinin ikinci fıkrasında da, hiç kimsenin bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamayacağı açıkça hükme bağlanmıştır. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kişiyi belli bir sendikaya 72 Avrupa İnsan Hakları Komisyonu bir olayda dernek kurmanın izne bağlanmasını, bu özgürlüğün özüne dokunan, dolayısıyla meşru olmayan bir müdahale niteliğinde görmüştür (Anayurt 2004: 125-26). Anayasamız da 33. maddesinde bu hakkın izne bağlanmasını açıkça yasaklamıştır. Aynı güvence Anayasa’nın 51. maddesinin birinci fıkrasında sendikalar bakımından da getirilmiştir. Ancak, Dernekler Kanunu’nun getirdiği “bildirim” şartı uygulamada bu güvencenin değerini önemli ölçüde azaltmaktadır (Kaboğlu 2000: 143; Tanör&Yüzbaşıoğlu 2001: 173-74). Sendika şeklinde örgütlenme özgürlüğü Sözleşme’nin 11. maddesinin koruması altında olmakla beraber, aynısı grev hakkı bakımından söz konusu değildir. Grev hakkı 11. maddede işaret olunan “çıkarlarını korumak” amacıyla doğrudan doğruya ilgiliyse de, maddede tanınan sadece bu amaçla örgütlenme, yani sendika kurmadır; yoksa bu amacı gerçekleştirmenin araçları değil. Mamafih, 11. madde, işaret ettiği “çıkarlarını korumak” amacının gerçekleştirilmesi için elverişli araçların yasallaştırılmasına elbette engel değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 371). Anayasamızın 51. maddesinin beşinci fıkrası işçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin de sendika kurma hakkını tanımıştır. Esasen, sendika hakkını tanımlayan birinci fıkrada bu hakkın öznesinin “çalışanlar” olarak belirtilmesinden de bu sonuç çıkarılabilir. Söz konusu beşinci fıkrada, kamu görevlilerinin sendika hakkının kapsamı ile istisna ve sınırlarının ayrı bir kanunda gösterileceği belirtilmektedir. Sendika kurma hakkının hem bireysel hem de kollektif bir yanı vardır. Bireyler açısından bu hak sendika kurma, sendikalara üye olma veya olmama, üyelikten ayrılma ve ayrılmaya zorlanamama gibi güvenceler içerir. Dolayısıyla, bir işyerinde çalışmak sendika üyesi olmak veya olmamak şartına bağlanamaz. Bu hakkın kollektif yönü ise sendikanın bir tüzel kişilik olarak sahip olduğu hak ve yükümlülükleri ifade eder. Sendika tüzel kişiliği izne bağlı olmaksızın, kuruluş bildirimiyle başlar (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2000: 179). (ii) Siyasî Parti Özgürlüğü Avrupa Sözleşmesi’nin 11. maddesinde açıkça bundan söz edilmemesine rağmen, siyasî parti özgürlüğünün de örgütlenme özgürlüğünün kapsamı içinde 73 İnsan Hakları ve Özgürlükleri üye olmaya zorlamanın Sözleşme’ye her zaman aykırı düşmeyebileceği kanaatindedir. Aynı gönüllülük esası nedeniyle, yasalar gereği zorunlu üyeliğe dayanan kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları (barolar, tabip odaları gibi) 11. maddenin öngördüğü korumadan yararlanamazlar. Buna karşılık, başka amaçlarla dernek kurmalarına izin verilmek şartıyla, kişilerin bu nitelikteki meslek kuruluşlarına üye olma zorunluluğu getirilmesi Sözleşmeye aykırı görülmemektedir (Ünal 2001: 289; Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 369-70). İnsan Hakları ve Özgürlükleri olduğu açıktır ve esasen Sözleşme organları da bu görüştedirler. Nitekim, Türkiye Birleşik Komünist Partisi ve diğerlerinin Türkiye’ye karşı yaptıkları başvuruda, Türk hükümetinin 11. maddenin siyasî partilere uygulanamayacağı yolundaki iddiasını Komisyon ve Mahkeme kabul etmemiş ve başvuruyu bu özgürlük açısından değerlendirmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 388). Bir yazar Avrupa Mahkemesi’nin siyasî partilerle ilgili genel yaklaşımını şu şekilde özetlemektedir (Anayurt 2004: 127): “Bir siyasal parti(nin) tüzük ve programındaki öneriler ve projeler ile istemler devletin mevcut idarî, sosyal, siyasal yapısı ve ilkeleriyle bağdaşmayabilir. Bu durum onların demokrasi ilkesine aykırılı(ğı) sonucunu doğurmaz. Bir devletin mevcut anayasal organizasyon modeliyle çatışsa da, farklı siyasal programların önerilmesi, tartışmaya açılması, demokratik ilkeler içerisinde kalmak, bizzat demokrasiye zarar vermemek kaydıyla demokratik toplumun özünü ifade eder. Siyasal partilere uygulanabilecek en radikal yaptırım olarak kapatma kararı izlenen amaçla orantılı, bu amaç bakımından elverişli ve demokratik toplum açısından zorunlu olmadıkça (bu yola) başvurulamaz. Partinin toplum, devlet ve demokrasi bakımından gerçek bir tehlike oluşturduğunu gösteren açık, somut ve inandırıcı deliller olmaksızın bu yaptırımın uygulanması ölçüsüz bir nitelik taşır. İsmine bakılarak kapatma gibi bir yaptırım uygulanamaz. Tüzüğünde yer alan ifadeler şiddet içermedikçe, suç işlemeyi tahrik ve teşvike yönelmedikçe, terörü övmedikçe, dinî ve ırkî ayrımcılığı temel almadıkça ifade özgürlüğünden yararlanır. Elbette bu kapsama girdikleri, sanılar, tahminler veya kuşku ve korkularla değil somut, gerçek, inandırıcı yakın ve açık tehlike ve tehditlerle belirlenir.” Bu konu aşağıda siyasî haklar bölümünde ayrıca ele alınacaktır. o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin yukarıda aktarılan 11. maddesi dernek ve sendika özgürlükleri yanında toplanma özgürlüğünü de tanımıştır. Toplanma, bireylerin ortak çıkarlarını korumak ve savunmak veya fikir alışverişinde bulunmak amacıyla önceden belli bir organizasyon dahilinde geçici olarak bir araya gelmelerinden oluşur (Anayurt 1998: 16). Avrupa Komisyonu’na göre toplantı özgürlüğü, bir fikir veya amacı açıklamak için bireylerin kapalı veya halka açık yerlerde toplantı, gösteri ve yürüyüş vb. şekillerde bir araya gelebilmeleri demektir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 367). Sözleşme’nin 11. maddesinde “barışçı” toplantıdan söz edilmektedir; yani asayişi bozan toplanma hakkı yoktur. Türk Anayasası bu hususu “silahsız ve saldırısız toplantı” (m. 34/1) şeklinde belirtmektedir. Toplanma özgürlüğü gerçek kişiler tarafından kullanılabileceği gibi, tüzel kişiler tarafından da kullanılabilir. Maddede “barışçı şekilde” toplanmadan söz edildiğinden, Komisyon, asayişi sağlamak veya korumak için toplantı düzenlemenin bildirimde bulunma, 74 AİHM’ye göre, ayrıca, toplantı ve gösteri özgürlüğü her zaman devletin negatif tutumuyla (karışmama) sağlanamaz; devletin gerektiğinde bireylerarası ilişkilerde de geçerli olmak üzere bu özgürlüğün fiilen kullanılabilmesini sağlamaya yönelik tedbirleri almak yükümlülüğü de vardır. Bu yükümlülük, özellikle, barışçı bir toplantının başkaları tarafından engellenmesini önleyici tedbirler şeklinde kendisini gösterir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 368). Son olarak belirtmek gerekir ki, toplanma özgürlüğü de ifade ve örgütlenme özgürlükleri gibi demokratik toplum bakımından vazgeçilmez önemdedir. Türkiye’de Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu’ndaki toplanma tanımında (m. 2/a) yer alan “halkı aydınlatmak ve bir kamuoyu yaratmak” ibaresi toplanma özgürlüğünün bu işlevsel yönünü işaret etmektedir. Bununla beraber, toplanma özgürlüğünün demokrasi bakımından önemi, bu hakkın tek işlevinin bu olduğu anlamına gelmez. Aksi halde onu sivil özgürlükler içinde ele almanın bir anlamı olmazdı. p) Mülkiyet Hakkı Mülkiyet hakkı Sözleşme’nin orijinal metninde değil, fakat 1 Nolu Ek Protokol’de tanınmıştır. Protokol’ün 1. maddesi hem gerçek hem de tüzel kişilerin kendi mal-mülklerinden barışçı şekilde yararlanma hakkına sahip olduklarını ve hiç kimsenin kamu yararının gerektirdiği ve şartları kanunla ve uluslararası hukukun genel ilkeleriyle belirlenen durumlar dışında malmülkünden yoksun bırakılamayacağını öngörmüştür. Mahkeme içtihat yoluyla bu şartlara “ölçülülük” ilkesini de eklemiştir (Çoban 2004: 205). Maddenin ikinci fıkrası ise bu hükmün, “genel yarar” veya vergi politikası amaçlarıyla devletlerin mülkiyeti düzenleyebilmelerine engel olmadığını belirtmektedir. Bu hükümlerden ve Mahkeme’nin “kamu yararı”nı geniş yorumlamasından da anlaşılacağı gibi, Sözleşme’nin mülkiyet hakkına getirdiği güvence ilk bakışta sanılabileceği kadar geniş değildir. Strasbourg Mahkemesi’nin “kamu yararı”nı çok geniş yorumladığının çarpıcı bir kanıtı, onun “şimdiye kadar (bu hakka yapılan) müdahalenin güttüğü amacın kamu yararına olmadığına hiç bir zaman karar vermemiş olması”dır. Nitekim Mahkeme muhtelif başvurular vesilesiyle aşağıda sıralanan amaçların hepsinin kamu yararına olduğuna karar vermiştir (Çoban 2004: 201-202): 75 İnsan Hakları ve Özgürlükleri hatta izin şartına bağlanmasının ve toplantı yerinin sınırlanmasının bu hükme aykırı olmadığına karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 368) Buna karşılık, Türk Anayasası (m. 34/1) açıkça toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin izne bağlanamayacağını belirtmektedir. Ayrıca, genel toplantı yasağı prensip olarak meşru değildir; buna ancak olağan tedbirlerle üstesinden gelinemeyecek derecede vahim durumlarda izin verilebilir (Ünal 2001: 287). İnsan Hakları ve Özgürlükleri • Kira sözleşmelerinde hakkaniyeti sağlamak suretiyle daha fazla sosyal adaleti temin, • Tarımın rasyonalizasyonunu artırmak, • Vergi kaçağıyla mücadele etmek, • Tarımsal ve ormanlık arazilerin kötüye kullanımını önlemek, • Devletin iktisadî menfaatlerine zarar verici bir sözleşmeyi sona erdirmek, • Devletin malî çıkarlarını korumak, • Devletin mevzuatını komşu ülkelerinkiyle uyumlu hale getirmek, • Bir anayol açmak, • Ülkenin kültür ve sanat mirasını korumak amacıyla sanat eserleri piyasasını kontrol etmek, • Ülkenin bir cumhuriyet olma anayasal statüsünü korumak. AİHM, şu amaçları da “genel yarar” çerçevesinde değerlendirmiştir (Çoban 2004: 2002-203): • Ahlâkın korunması, • Devletin sosyal politikası çerçevesinde alkollü içkilerin satışının düzenlenmesi, • Kasaba ve şehir planlaması, • Çevrenin korunması, • Konut politikası, • Bir suçun kanıtlarının muhafazası ve suçların artmasının önlenmesi, • Suç ile mücadele edenlerin yeteneğini geliştirmek için bir mesleği örgütlemek, • Uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele etmek. Sözleşme’deki anlamında “mal ve mülk” (possessions) deyimi sadece fizikî varlığa sahip menkul ve gayrı menkul malları değil; fakat aynı zamanda, parasal bir değere sahip olmak kaydıyla, fizikî varlığı bulunmayan hak ve menfaatleri, mameleke dahil olan her türlü aktif ile malî ve ekonomik değerleri de kapsamaktadır. Telif hakları, patentler, markalar gibi fikrî mülkiyet hakları da Protokol’ün 1. maddesinin kapsamına girmektedir. Buna karşılık, bu madde sadece halen mevcut bir hakkı koruduğundan, mal ve mülk edinme hakkını güvence altına almış değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 418, 419; Çoban 2004: 145-46, 149-50). 76 T.C. Anayasası mülkiyet hakkını ilk bakışta Sözleşme’den daha geniş olarak koruma altına almış görünmektedir. Nitekim, Anayasa’nın 35. maddesi miras hakkını da mülkiyet hakkının kapsamı içine almıştır. Ayrıca, 30. madde basın araçlarına suç aleti oldukları gerekçesiyle el konmasını yasaklamaktadır. Bununla beraber, Anayasa mülkiyet hakkına çok sayıda kısıtlama da getirmiştir. Her şeyden önce, mülkiyet ve miras haklarını garanti altına alan Anayasa’nın 35. maddesinin ikinci fıkrası bu hakların “kamu yararı” amacıyla sınırlanabileceğini öngörmüştür. Buna paralel olarak, 46. madde “kamu yararının gerektirdiği hallerde” özel mülklerin kamulaştırılmasına ve 47. madde “kamu hizmeti niteliği taşıyan” özel teşebbüslerin devletleştirilmesine izin vermektedir. Keza, 63. maddenin ikinci fıkrasına göre “tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması” amacıyla özel mülkiyete sınırlamalar getirilebilir. Ayrıca, “devletin hüküm ve tasarrufu altında” olan kıyılar (m. 43), tabiî servet ve kaynaklar (m. 168) ile ormanlar (m. 169) üzerinde mülkiyet hakkı söz konusu olmadığı gibi, topraksız köylüye toprak dağıtımı için de toprak mülkiyetine sınır getirilebilir (m. 44). Son olarak, devletin planlama (m. 166) ve piyasaları denetleme ve düzenleme (m. 167) yetkileri de zorunlu olarak mülkiyet hakkına kısıtlamalar içerir. Anayasamızın mülkiyet hakkıyla ilgili düzenlemesinin daha ilginç yanı, 35. maddenin son fıkrasında, mülkiyet hakkının “toplum yararına” aykırı olarak kullanılamayacağını öngörmüş olmasıdır. Bu hüküm şu bakımdan “ilginç”tir: Mülkiyeti toplum yararına aykırı olarak kullanmama şartı, mülkiyet hakkının “kamu yararı” amacıyla –ve kanunla- sınırlanabilmesinden bağımsızdır. Bu hüküm mülkiyet hakkının hangi kapsamda tanındığını göstermektedir; yani bu hak daha baştan “toplum yararı”yla sınırlanmış olarak tanınmaktadır. Bu hükmün sakıncalı bir yanı da vardır. Çünkü, mahkemeler bu hükme dayanarak, kanuna dayanan meşru bir sınırlama niteliğinde olmasa bile, bu hakka yapılan keyfî bir müdahaleyi, müdahale edilen mülkün “toplum yararına” uygun kullanılmadığı gerekçesiyle onaylamasının önünü açık bırakmakta ve mahkemelere mülk sahiplerinin mülkiyet haklarını nasıl kullanmaları gerektiğini takdir etme hakkı vermektedir. r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü Çalışmayla ilgili olarak uluslararası belgelerde ve anayasalarda genellikle iki haktan söz edilir. Birincisi bir özgürlük hakkı olarak çalışma, ikincisi ise bir 77 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Ayrıca, bu hükümde mal ve mülklerden her ne şekilde olursa olsun yararlanma değil, fakat “barışçı şekilde yararlanma” (peaceful enjoyment) güvence altına alınmıştır. Mahkeme, bu deyimin, mülkiyet hakkından yasalara uygun olarak, dürüst ve başkalarına zarar vermeyecek şekilde yararlanmayı ifade ettiği içtihadındadır. Nitekim, yasa dışı yollardan elde edilen ve yasadışı amaçlarla kullanılan mallara el konmasını Mahkeme Sözleşme’ye aykırı görmemiştir (Ünal 2001: 320). İnsan Hakları ve Özgürlükleri pozitif hak olarak çalışma. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 23. maddesi her iki hakkı da kapsayacak şekilde kaleme alınmıştır: “Herkesin çalışma, işini serbestçe seçme, adil ve elverişli şartlarda çalışma hakkı ve işsizlikten korunma hakkı vardır.” Burada ele alınacak olan, negatif bir hak olarak çalışma özgürlüğüdür. Bu anlamda, herkesin çalışmaya hakkı vardır ve çalışma engellenemez. Bu hak, kişinin çalışıp çalışmama, çalışacağı işi seçme ve çalıştığı işten ayrılma özgürlüğünü korur (Balkır 2000: 237). Çalışma özgürlüğü ücretli olarak bağımlı çalışma hakkını olduğu kadar, iktisadî-ticarî faaliyet yapma hakkını da içerir. Sözleşme serbestisi ve özel teşebbüs özgürlüğü çalışma hakkının ayrılmaz bir parçasıdır. Sözleşme serbestisi gereğince, gerek işçilerin gerekse işverenlerin istedikleri kişiyle sözleşme yapabilme ve sözleşmeyi bozabilme hakkı vardır. Sözleşme serbestisi işçinin istemediği yerde çalışmama, istemediği kişiyle hizmet akdi yapmama hakkını güvence altına alır. Bundan dolayı, zorla çalıştırma çalışma ve sözleşme özgürlüğünün ihlâlidir. Özel teşebbüs özgürlüğü ise, ticaret ve sanayi alanında olduğu kadar, esnaf faaliyeti niteliğinde işyeri açma özgürlüğünü de içerir. Tabiatıyla, işverenler bakımından sözleşme serbestisinin olmadığı yerde, teşebbüs özgürlüğünün de anlamı kalmaz. Dolayısıyla, işverenler de işçiler gibi istedikleri kişiyle sözleşme yapma ve istemedikleri kişiyle sözleşme yapmaya zorlanmama hakkına sahiptirler. Nitekim, T.C. Anayasası da 48. maddesinde sözleşme serbestisi ile özel teşebbüs özgürlüğü haklarını aynı başlık altında düzenlemiştir. Buna göre, herkes dilediği alanda çalışma ve sözleşme özgürlüğüne sahiptir; özel teşebbüsler kurmak serbesttir. Ancak, özel teşebbüs özgürlüğü T.C. Anayasası açısından mutlak bir hak değildir. Nitekim, Anayasa’nın 48. maddesinin ikinci fıkrası, “millî ekonominin gerekleri” ve “sosyal amaçlar”la bu özgürlüğe sınırlamalar getirilebileceğini belirtmektedir. Ayrıca, “çalışma hakkı”yla ilgili 49. maddenin ikinci fıkrasının devlete yüklediği görevler, devletin çalışma hayatına, dolayısıyla özel teşebbüs özgürlüğüne müdahale edebilmesine imkân ve izin vermektedir. Keza, 50. maddenin öngördüğü “çalışma şartları”nın devletçe sağlanması da özel teşebbüs ve sözleşme özgürlüklerine kimi kısıtlamalar getirilmesine dayanak oluşturmaktadır. Nihayet, 55. maddede devlet için öngörülen “adaletli ücret”i sağlayacak tedbirleri alma yetkisi ve “asgarî ücret” tespiti zorunluluğu da sözleşme özgürlüğü üzerinde benzer bir kısıtlayıcı etkiye sahiptir. Teşebbüs özgürlüğü bakımından aynı etki devletin devletleştirme (m. 47), ekonomik kalkınmayı planlama (m. 166), piyasaları denetleme ve dış ticareti düzenleme (m. 167) yetkilerini kullanmasının sonucunda da ortaya çıkacaktır. 78 (i) Adil Yargılanma Hakkı Adil yargılanma hakkı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesinde düzenlenmiş, T.C. Anayasası’na ise (m. 36) bu isim altında ancak 2001 değişiklikleriyle girmiştir. Gerçi, bu değişiklikten önce de adil yargılamanın kimi gerekleri Anayasamızda tanınıp güvence altına alınmıştı, ama söz konusu değişiklikle Anayasa’nın “hak arama hürriyeti” başlıklı 36. maddesinde “adil yargılanma”nın bağımsız bir temel hak haline getirilmiş olması önemlidir. Adil yargılama, her şeyden önce, bağımsız ve güvenceli hakimler tarafından yapılan, tarafsız yargılama demektir. Yargılamanın tarafsızlığı, başka şeyler yanında, yargılama usulünün tarafların iddia ve kanıtlarını hakkıyla sunabilmelerine –özellikle de kendilerini yeterince savunabilmelerine- imkân verecek bir nitelikte olmasını da gerektirmektedir. Savunma hakkının bihakkın kullanılabilmesi özellikle ceza yargılamasında tarafların eşitliğine riayet edilmesine bağlıdır. Adil yargılama şüphesiz “tabiî hakim” ilkesine uyulmasını da gerektirir. Bu arada duruşmalar prensip olarak alenî olmalı ve hakkaniyete uygun olarak – tarafların eşitliğini gözetecek şekilde- yürütülmelidir. Keza, davaların gereksiz yere uzatıldığı ve makul bir süre içinde sonuçlandırılmadığı yerde adil yargılama yapıldığından söz edilemez. Makul süre, kabaca, davanın taraflarına ilâve maliyetler yüklemeyen ve yargılama sonunda hakkın mahkemece teslimini bile anlamsız hale getirmeyecek bir süre olarak tanımlanabilir. Nihayet, delil toplamada hukuka uygun usullerin izlenmesi ve kişilerin kendileri ve yakınları aleyhine delil göstermeye zorlanmamaları da adil ve tarafsız bir yargılamanın gereklerindendir. Avrupa Sözleşmesi adil yargılamanın birçok gereğini belirtmiştir. Nitekim, Sözleşme’nin 6. maddesinin birinci fıkrasına göre, herkes gerek medenî hak ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar gerekse ceza kovuşturmalarında kendisine yöneltilen suçlamalarla ilgili olarak kanunla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından makul bir süre içinde, hakkaniyete uygun ve açık olarak yargılanma hakkına sahiptir. Duruşmalar açık olmalıdır. Ancak, mahkeme belli nedenlerle davanın kısmen veya tamamen gizli yürütülmesine karar verebilir. Gizli yargılamaya mahkeme demokratik bir toplumda genel ahlâk, kamu düzeni, ulusal güvenlik, küçüklerin korunması, tarafların özel hayatlarının gizliliğinin korunmasının ve adaletin selâmetinin zorunlu kıldığı ölçüde karar verecektir. Burada gözden kaçırılmaması gereken bir nokta, 6. maddenin birinci fıkrasının sadece açılmış bir davanın “adil” olarak görülmesini değil, fakat aynı zamanda hükümde belirtilen uyuşmazlık ve suçlamalarla ilgili olarak bir mahkemeye başvurma veya bir mahkeme tarafından yargılanma hakkını da tanımış 79 İnsan Hakları ve Özgürlükleri s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler İnsan Hakları ve Özgürlükleri olduğudur. Dolayısıyla, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin de işaret ettiği gibi, mahkeme önünde hak arama yolunun şu ya da bu şekilde kapatılması veya bu yolun kullanılmasını imkânsızlaştıran şartlara bağlanması Sözleşme’nin 6. maddesine aykırı olur (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 277-78). Nihayet, 6. maddenin üçüncü fıkrası sanık hakları bakımından adil yargılamanın bazı gereklerini saymıştır. Bu hakları şu şekilde sıralayabiliriz: ▪ Kendisine hangi suçlamanın yöneltildiği hakkında gerekçesiyle birlikte sanığa anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak bilgi verilmesi, ▪ Sanığa savunmasını hazırlaması için gerekli zamanın tanınması ve kolaylıkların sağlanması, ▪ Sanığın kendisini doğrudan doğruya veya bir temsilci aracılığıyla savunması, bir avukat tutamıyorsa veya adalet gerektiriyorsa mahkemenin görevlendireceği bir avukatın ücretsiz yardımından yararlanması, ▪ Savcılığın tanıklarını bizzat sorgulamak veya sorgulatmak, kendi tanıklarının iddia makamının tanıklarıyla aynı şartlar altında çağrılmasının ve dinlenilmesinin sağlanmasını istemesi, ▪ Duruşma sanığın anlamadığı veya konuşamadığı bir dilde yapılıyorsa ücretsiz tercüman yardımından yararlanması. Belirtmek gerekir ki, adil yargılama ile ilgili Sözleşme hükmü her türlü dava ve yargılama için değil, fakat sadece “medenî/sivil hak ve yükümlülükler”le ilgili uyuşmazlıklarla ilgili davalarda ve ceza yargılaması alanında geçerlidir. Bundan dolayı, meselâ idarî davalar ve disiplin hukukundan doğan davalar bakımından aynı güvencelerin sağlanması Sözleşme’nin şart koştuğu bir durum değildir. Bununla beraber, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi birçok kararında, niteliği itibariyle kamusal özellik taşıyan bazı işlem ve eylemleri medenî hak ve yükümlülük kapsamında görmüştür. Bunlar arasında, bir mesleğe kabul veya mesleği yapabilme, mesleği sürdürebilme ve meslekte ilerleme hakkını etkileyen idarî veya yargısal yaptırımlar; Sözleşme’ye aykırılığı görülmeyen bir derneğe üyelik yüzünden kamusal haklardan mahrumiyet veya disiplin müeyyidesi uygulanması; idarenin kusurundan kaynaklanan zararların giderilmesiyle ilgili davalar sayılabilir (Anayurt 2004: 110; Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 271-72). Öte yandan, ulusal hukuk düzenlerinin adil yargılama ölçütlerini bu tür davalarda da gerekli görmelerine elbette bir engel yoktur. Ayrıca, Sözleşme’nin idarî davalarda adil yargılamanın gereklerine uyulmasını şart koşmaması ile, idarî dava hakkının tanınması farklı durumlardır. Başka bir anlatımla, idarî davalarda adil yargılamanın gereklerinin gözetilmesi zorunluluğu bulunmasa bile, idarî işlem ve eylemlerden bu Sözleşme’yle tanınan hak ve menfaatleri zarar görenlerin “etkili başvuru hakkı” (m. 13) gereğince dava hakkına sahip olmaları, Sözleşme’nin de açık bir gereğidir. 80 Anayasa ayrıca hem mahkemelerin bağımsız (m. 138) ve güvenceli (m. 139) olmalarını öngörmekte, hem de kişilerin “kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılma”sını yasaklamaktadır (m. 37/1). Mamafih, buradaki “kanunî hakim” terimi “tabiî hakim” ilkesinin gereklerini her zaman karşılamaz. Aynı şekilde, Avrupa Sözleşmesi de maalesef “tabiî” değil “kanunî” hakimden söz etmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 141. maddesi duruşmaların alenî ve mahkeme kararlarının gerekçeli olmasını şart koşmuştur. Buna karşılık, Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilmiş olmayan mahkeme kararlarının gerekçeli olması gereği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından içtihat yoluyla kabul edilmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 293; Anayurt 2004: 112). Yine Anayasamızın 141. maddesinin son fıkrasında, Sözleşme’nin 6. maddesindekine benzer şekilde, “davaların mümkün olan süratle sonuçlandırılması” mahkemelerin anayasal bir ödevi olarak belirtilmiştir. Ayrıca, T.C. Anayasası, Sözleşme’nin 6. maddesinde temas edilmiş olmayan başka bir güvence daha sağlamaktadır. Nitekim Anayasa’nın 38. maddesinin altıncı fıkrasında hukuka aykırı olarak elde edilmiş bulguların delil olarak kullanılamayacağı belirtilmiş, beşinci fıkrasında ise kişilerin kendileri veya yakınları aleyhine beyanda bulunmaya ve delil göstermeye zorlanmaları yasaklanmıştır. (ii) Adil Yargılanma Hakkını Tamamlayıcı İlkeler Gerek Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (ve 7 Nolu Protokol) gerekse T.C. Anayasası adil yargılanma hakkını tamamlayıcı nitelikte başka bazı haklara da yer vermiştir. Bunların başında “suçsuzluk karinesi” ile “kanunîlik ve geçmişe yürümezlik” ilkeleri gelmektedir. Sözleşme’nin 6. maddesinin 2. fıkrasında suçsuzluk karinesine yer verilmiştir. T.C. Anayasası’nın 38. maddesinin dördüncü fıkrası da aynı güvenceyi getirmiştir. Suçsuzluk karinesi, bu fıkrada da belirtildiği gibi, bir suçla itham edilen herkesin suçluluğu hukuka uygun olarak bir mahkeme hükmüyle tespit edilinceye kadar suçsuz muamelesi görmesini gerektirmektedir. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na göre, suçsuzluk karinesi suçluluğu ispatlama yükümlülüğünün iddia makamına ait olmasını ve şüpheden sanığın yararlanmasını olduğu kadar, kötü muamele sonucu baskı altında elde edilen itirafın da geçersiz olmasını gerektirir (Çavuşoğlu 1994: 39). Bununla beraber, İnsan Hakları Mahkemesi bu hükmün, mahkemenin cezayı tespit ederken sanığın sabıka kaydını gözönünde tutmasına engel olmadığına 81 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Anayasamız da çeşitli hükümlerinde adil yargılamanın birçok gereğini tanımış ve güvence altına almıştır. Her şeyden önce, “adil yargılanma hakkı”ndan söz eden 36. maddede “meşru vasıta ve yollar”dan yararlanmak suretiyle herkesin dava hakkına sahip olduğunu belirtilmiştir. Bu hükümde geçen “meşru vasıta ve yollar” ibaresinin avukat yardımından yararlanmayı da zımnen içerdiği söylenebilir. Nitekim, Anayasa Mahkemesi de 1971 yılında verdiği bir kararda bu noktayı belirtmiştir (Arslan 2004: 177-78). İnsan Hakları ve Özgürlükleri hükmetmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 298). Sözleşme’nin 7. maddesi suç ve cezaların kanunîliği ilkesine yer vermiştir. Maddenin birinci fıkrasında hiç kimsenin işlendiği zaman ulusal ve uluslararası hukuka göre suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahkûm edilemeyeceği ve hiç kimseye suçun işlendiği tarihte uygulanabilecek olan cezadan daha ağır bir ceza verilemeyeceği belirtilmiştir. Ancak, ikinci fıkra hükmü, birinci fıkra hükmünün, işlendiği zaman medenî milletler tarafından tanınan genel hukuk ilkelerine göre suç sayılan bir fiil veya ihmal ile suçlanan bir kimsenin yargılanmasına ve cezalandırılmasına engel olmadığını belirtmek suretiyle, suçların kanunîliği ilkesine bir istisna getirmiştir. Bu istisnanın suçlanan kişiler açısından sakınca yaratabileceği açıktır. Çünkü, tanımlandığı şekliyle ulusların üzerinde mutabık oldukları ve kanunî bir düzenlemeyi ikame edebilecek şekilde açık seçik bir “genel hukuk ilkesi”nin bulunması hiç de kolay değildir. Daha da önemlisi, bu tür “ilkeler”in bilinmesi çoğunlukla uzmanlık düzeyinde bilgiyi gerektirdiğinden, sıradan bir kişinin bu konudaki bilgisizliğinden dolayı mazur olması gerekir. Öyleyse, bilgi sahibi olmadığı, ulaşması kendisinden beklenemeyecek ve ancak olaydan sonra mahkeme tarafından ne olduğu tanımlanacak olan soyut bir ilkeyi ihlâl ettiği gerekçesiyle yargılanan kişi bakımından, suçların geçmişe yürümezlik ilkesi zedelenmiş olacaktır. Adil yargılamayla ilgili başka bir önemli ilke 7 Numaralı Protokol’ün 4. maddesinin birinci fıkrasında dile getirilmiştir. Buna göre, hiç kimse aynı devlette aynı suçtan iki defa yargılanamaz. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, iki ayrı mahkeme kararının hukukî nitelendirilmeleri farklı olsa bile aynı fiile dayanmaları halinde bu hüküm ihlâl edilmiş olur. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, iki defa yargılama yasağının, kişinin aynı suçtan dolayı başka bir devlette tekrar yargılanmasına engel olmadığıdır (Anayurt 2004: 152; Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 314). Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasına göre, aynı suçtan iki defa yargılanma yasağı olağanüstü dönemlerde bile gözetilmesi zorunlu olan bir ilkedir. t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü Hak arama özgürlüğü başlıbaşına bir temel hak olduğu kadar hukuk devletinin de bir gereğidir. Bu hakkın önemi, diğer temel hakların korunmasının bir aracı olmasından ileri gelmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hak arama özgürlüğünü “etkili başvuru hakkı” adıyla 13. maddesinde tanımıştır. T.C. Anayasası’nda ise bu hakla ilgili olarak, birisi doğrudan doğruya “hak arama hürriyeti” (m. 36), diğeri ise “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlığını taşıyan (m. 40) başlıca iki madde yer almaktadır. Sözleşme’nin 13. maddesine göre, Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri 82 Başvuru veya hak arama yolunun “etkin” olması, Mahkeme’ye göre, onun “hayalî veya teorik” değil; sonuç doğurabilir, işe yarar ve elverişli olması anlamına gelir. Başka bir anlatımla, ihlâl iddiasının önüne getirilecek olduğu mercinin işin esasını inceleme ve gerektiğinde ihlâli düzeltici ve uygulanabilir karar alma yetkisine sahip olması gerekir. Bununla beraber, başvurulacak makamın yargısal nitelikte olması şart değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 392-93). Bizim Anayasamızın tanıdığı, idarî makamlara ve TBMM’ye başvurma hakkının (m. 74) genel olarak bu anlamda “etkili” bir yol olduğu kolaylıkla söylenemez. Buna karşılık “dava ve savunma hakkı”nın (m. 36/1) tipik bir etkili başvuru yolu olduğunda şüphe yoktur. Öte yandan, 13. maddede tanınan ulusal makamlara başvuru hakkı bağımsız bir hak olmayıp, Sözleşme’de yer verilen haklardan birinin ihlâli durumunda gündeme gelen usulî bir haktır. Bundan dolayı, Avrupa Mahkemesi’ne yapılan kişisel başvurunun konusu Sözleşme’de güvence altına alınmayan bir hakkın ihlâli oluşturuyorsa, bu başvuru kabul edilebilir değildir. Ayrıca, şüphe yok ki, Protokoller’de tanınan haklar da “Sözleşme’nin tanıdığı” hak ve özgürlükler kapsamındadır (Anayurt 2004: 133). Önemli bir nokta da şudur: Bu hakkı daha önce incelediğimiz “adil yargılanma hakkı”yla (m. 6) karıştırmamak gerekir. Başvuru hakkına ilişkin 13. madde hükmü 6. maddeye göre genel bir hükümdür ve adil yargılanma hakkı da dahil olmak üzere Sözleşme’deki bütün hakların ihlâl edilmesi halinde bireylere ulusal makamlar önünde başvuruda bulunma hakkı tanımaktadır (Ünal 2001: 308). Bizim hukukumuzdaki tipik hak arama yolu, Anayasa’nın 36. maddesinde belirtilen “davacı ve davalı olarak iddia ve savunma hakkı”nda somutlaşmaktadır. Bu hak mahkemelere, maddenin ikinci fıkrasında da belirtildiği üzere, görevli ve yetkili oldukları davaları sonuçlandırma ödevi yükler. Anayasamız temel hakların korunmasıyla ilgili genel bir güvence de öngörmüştür. Nitekim, 40. maddenin birinci fıkrasına göre: “Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.” Bu hükmün, Sözleşme’nin 13. maddesinde öngörülen ulusal makamlara başvurma hakkının bir benzeri olup, onun Türk hukuku tarafından bir teyidi niteliğindedir. Bu hüküm genel niteliği dolayısıyla, hem idarî ve siyasî (m. 74) hem de yargısal 83 İnsan Hakları ve Özgürlükleri ihlâl edilen herkes, ihlâl resmî sıfatla hareket eden kişiler tarafından yapılmış olsa da, ulusal bir makama etkili bir başvuru yapabilme hakkına sahiptir. Bu madde taraf devletlere, her şeyden önce, kendi iç hukuklarında bu nitelikte hak arama yollarını getirme yükümlülüğü yüklemektedir. Dolayısıyla, ihlâlin varlığına rağmen herhangi bir başvuru yolunun getirilmemiş olması veya daha önceki uygulamalardan herhangi bir etkisinin olmadığının anlaşılması 13. maddeye aykırılık teşkil eder (Anayurt 2004: 134). İnsan Hakları ve Özgürlükleri başvuru (m. 36) yollarını kapsamaktadır (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2001: 186). u) Ayrımcılık Yasağı Ayrımcılık yasağı hem Avrupa Sözleşmesi’nin hem de Türk Anayasası’nın tanıdığı bir temel güvencedir. Sözleşme’nin 14. maddesine göre: “Bu Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, özellikle cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal azınlığa mensubiyet, servet, doğum veya herhangi başka bir statü gibi hiçbir nedenle ayrım yapılmaksızın sağlanır.” Ayrımcılık yasağı olarak bilinen bu güvenceye “Sözleşme önünde eşitlik hakkı” da (Anayurt 2004: 134) denebilir. T.C. Anayasası’nın “kanun önünde eşitlik” başlıklı 10. maddesinin birinci fıkrası da benzer bir hüküm getirmektedir. Ancak, Anayasamızın bu konuda sağladığı güvence Sözleşme’nin öngördüğünden daha kapsamlıdır. Nitekim, Sözleşme’nin 14. maddesi bu güvenceyi sadece kendisinin tanıdığı haklar bakımından öngörmüşken, Anayasamızın 10. maddesinde böyle bir kayıtlama söz konusu değildir. Dahası, 10. madde bu güvenceyi genel olarak temel haklara da inhisar ettirmemiş olup, ilgili oldukları her konuda kanunların eşitliğe uygun olmalarını buyurmaktadır. Buna karşılık T.C. Anayasası’nda meşru sayılmayan ayrımcılık nedenleri, Sözleşme’ye göre daha dar tutulmuştur. Sözleşme bu hakla ilgili bir sınırlama ilkesine yer vermemiş olmasına rağmen, Strasbourg Mahkemesi meşru olmayan ayrım nedenlerini yorumlarken, ayrımın “objektif ve makul bir neden”e dayanıp dayanmadığını araştırmaktadır. Mahkemeye göre, bir işlem veya uygulama meşru bir amaca yönelikse ve izlenen amaçla kullanılan araç arasında makul ve ölçülü bir ilişki varsa, 14. maddenin ihlâl edildiği söylenemez (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 400; Anayurt 2004: 135). Sözleşme’nin 14. maddesinin öngördüğü eşit yararlanmanın genel olmayıp, bu Sözleşme’de sayılan haklarla sınırlı olduğunu belirtmiştik. İşte bu durumu telâfi etmek ve genel bir ayrımcılık yasağı getirmek üzere 2000 yılında 12 No.lu Protokol kabul edilmiştir. Ne var ki, bu Protokol yeterli sayıda üye tarafından onaylanmadığı için henüz yürürlüğe girmemiştir. 12 No.lu Protokolün 1. maddesine göre: “Cinsiyet, renk, ırk, dil, din, siyasal veya başkaca düşünce, ırk ya da sosyal köken, ulusal azınlığa aidiyet, servet, doğum veya başka her tür duruma dayalı olarak bir ayrıma gidilmeksizin yasalarla düzenlenen tüm haklardan herkes eşit bir biçimde yararlanır. Hiç kimse, yukarıdaki paragrafta belirtilen sebeplere dayalı olarak kamu makamları önünde farklı bir işleme tâbi tutulamaz.” Böylece, iç hukuk düzenlerinde tanınan haklardan yararlanmada da eşitlik esası getirilmiş olmaktadır (Anayurt 2004: 154-55, 368): 84 Bu arada belirtmek gerekir ki; Anayasa’nın 10. maddesinin muhatabı sadece devlet ve onun ajanlarıdır. Zaten, 10. maddenin kendisi açıkça “kanun önünde” eşitlikten söz etmektedir. Buradaki “kanun” terimini “hukuk kuralları sistemi” veya “hukuk düzeni” şeklinde anlamak gerekir. Kaldı ki, 10. maddenin üçüncü fıkrası, açıkça, eşitlik buyruğunun muhatabının “devlet organları ve idare makamları” olduğunu belirtmektedir. Mamafih, “kanun önünde eşitlik” ilkesi atıfta bulunduğu kişi özelliklerini esas alan kamu işlemlerinin -örneğin, kanunların ve düzenleyici işlemlerinhiç yapılamayacağı anlamına gelmemektedir. Hayatın zaruretleri bazan belli bir cinsle (kadınlar), bir grupla (öğrenciler) veya bir mesleğin (hakimler) mensuplarıyla ilgili kimi özel düzenlemeler yapılmasını gerektirebilir. Bir meslek veya toplumsal statü için özel kurallar konması gereken durumlarda, o mesleğe veya statüye dahil olan veya girmek isteyen kişilere herkes için geçerli olmayan bazı kuralların uygulanması kaçınılmazdır. Eşitlik ilkesinin yasakladığı ayrımcılık, bu tür özel düzenlemeler olmayıp; özel farklılıkları ne olursa olsun, genel statüleri bakımından benzer konumda olanları aynı kurallara tabi tutmayan ayrımcı işlem ve muamelelerdir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre de, ayrım yasağı aynılık veya benzerlik gösteren durumlar veya şartlar bakımından geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 400). Başka bir anlatımla, hukuk kurallarının genel olması gerekir; ancak bu genellik her zaman aynı genişlikte ve kapsayıcılıkta olamaz. Daha özel ve belirli sayıda kişi veya grubu ilgilendiren hukuk kurallarına da ihtiyaç vardır. Ancak, bu tür kuralların yapıldığı durumlarda, eşitlik ilkesi kuralın kapsamına giren kişiler arasında ayrım yapılmamasını gerektirir. Eşitlik ilkesinin Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen ikinci yönü imtiyaz tanınması yasağıdır. Hukuk devleti imtiyazlara değil, haklara dayanır. İmtiyaz veya ayrıcalık, aynı durumda olan benzerlerine tanınmayan bir hak veya avantajın münhasıran belli kişi veya kişilere tanınmasını ifade eder. Ancak, bir kişi veya grubun, kendisine özel birtakım haklar tanınmasını gerektiren 85 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da, belirttiğimiz gibi, aynı ilkeyi teyit etmiştir. Nitekim, Anayasa’mızın 10. maddesi eşitliği hem negatif hem de pozitif olarak tanımlamaktadır. Buna göre, kamu makamları kişiler arasında dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım yapamazlar. Bu kural, kişiler lehine “eşit muamele görme” veya “ayrıma uğratılmama” hakkı doğurur. Bundan dolayı, ister hukuk normlarının yapısından isterse uygulamanın özelliğinden kaynaklansın, hiç kimsenin hakları maddede sayılan nedenlerden dolayı kısıtlanamaz. Bu hüküm yasama, yürütme organlarını ve kamu idaresini olduğu kadar şüphesiz yargı mercilerini de bağlar. İnsan Hakları ve Özgürlükleri bazı özellikleri bulunabilir. Bu durumda, özel veya farklı muamele için keyfî olmayan, makul bir neden veya nedenler var olmalıdır. Örneğin, devletin, kendisine bakacak durumda ve bakacak kimsesi olmayan yaşlıların veya hastaların bedava bakımını sağlayacak özel yerler kurması keyfî bir “imtiyaz” değildir. Bunun gibi, milletvekillerine anayasal olarak sağlanmış bulunan “dokunulmazlık” ayrıcalığı da keyfî değildir; bunu haklı gösterecek makul nedenler vardır. Anayasa’nın 10. maddesine 5170 No.lu Kanunla 7.5.2004 tarihinde şöyle bir ek yapılmıştır: “Kadın ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür.” Bu hüküm genel olarak kadınların hukukî durumunu kuvvetlendirmek amacıyla getirilmiş olmakla beraber, onun 10. maddenin normatif etkisinde bir değişiklik yaratmış olduğu söylenemez. Çünkü, kadın-erkek eşitliği bu maddenin cinsiyet ayrımını da yasaklayan ilk fıkrasının anlamında zaten mündemiçtir. Bu hüküm, hukuk kurallarıyla kadınlara sadece erkeklerden daha az hak verilemeyeceğini göstermekte, ancak onlara bunun ötesinde ilâve haklar verilmesini buyurmamaktadır. Öte yandan, ek hükmün son cümlesi ise devlete kadın-erkek eşitliğini sağlama yönünde sadece genel bir ödev yüklemekte, ancak somut bir emir vermemektedir. Sonuç olarak, bu ek kadınlara erkeklerden fazla hak tanımak yerine, onların durumunu genel olarak iyileştirici sosyal tedbirler alınmasını gerektiren bir program hükmü niteliğindedir. 2) Siyasî Haklar Siyasî haklar kişilerin siyasal bir toplumun üyesi olmalarını ve toplumun yönetimine katılmalarını sağlayan, bu nitelikleri dolayısıyla da demokrasinin temelini oluşturan haklardır. Bu gruba giren hakların bir kısmı nitelik bakımından sivil hakların –başta ifade ve örgütlenme özgürlüklerinin- siyasal alandaki uzantıları olarak görülebilirler. Esasen genel bir güvenceli sivil haklar rejiminin bulunmadığı yerde demokratik siyasetin zemininin var olduğu söylenemez. a) Vatandaşlık Hakkı Vatandaşlık, belli bir devletle kişi arasındaki karşılıklı hak, görev ve yükümlülük ilişkilerini belirleyen hukukî bağı ifade etmektedir (Aybay 2000: 179). İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 15. maddesi herkesin bir “uyrukluğa hakkı” olduğunu ve kimsenin bu haktan keyfî olarak yoksun bırakılamayacağını belirtmektedir. Bu hüküm keza kişinin uyrukluğunu değiştirme hakkını da tanımaktadır. Ayrıca, Vatansızlığın Azaltılmasına İlişkin BM Sözleşmesi 1975 yılında yürürlüğe girmiştir. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi buna ek olarak, başka bir devletin uyrukluğuna sahip olmaması halinde herkesin ülkesinde doğduğu devletin uyrukluğuna hak kazanacağını belirtmektedir. Buna karşılık Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi uyrukluk veya vatandaşlık 86 T.C. Anayasası vatandaşlıkla ilgili esasları 66. maddesinde belirtmiştir. Bu maddenin ikinci fıkrası vatandaşlık hakkını soy esasına göre tanımaktadır. Buna göre, Türk vatandaşı olmak için Türk babanın veya Türk ananın çocuğu olarak doğmak gerekir. Dolayısıyla, Türkiye’de doğmuş olsa bile, anası veya babası Türk vatandaşı olmayan çocuk Türk vatandaşlığına hak kazanamaz. Bununla beraber, Türk Vatandaşlığı Kanunu (m. 4), istisnaî olarak, bu durumda olan çocukların herhangi bir vatandaşlığı kazanamamaları halinde doğumdan itibaren Türk vatandaşı olacaklarını ve Türkiye’de bulunmuş çocukların, aksi sabit olmadıkça, Türkiye’de doğmuş sayılacaklarını belirtmektedir. Öte yandan, Anayasa’ya göre (m. 66/3) şartlarının kanunla belirtilen durumların var olması halinde doğum dışı nedenlerle de Türk vatandaşlığı kazanılabilir. Vatandaşlık hakkı bakımından belki daha da önemli olan husus vatandaşlığın kaybedilmesidir. Vatandaşlığın bir temel hak olması, vatandaş olan bir kimsenin keyfî olarak bu haktan yoksun bırakılmamasını zorunlu kılar. Anayasa’nın 66. maddesinin üçüncü fıkrası vatandaşlığın hangi hallerde kaybedileceğinin kanunda gösterileceğini belirtmiştir. Ancak, maddenin dördüncü fıkrasına göre “vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça” kimse vatandaşlıktan çıkarılamaz. Mamafih, günümüzde birçok başka hakkın veya imkânın varlığının “vatandaşlık”a bağlı olduğu gerçeği karşısında, “vatana bağlılıkla bağdaşmayan eylem” kavramının çok dar yorumlanması zorunludur (Eroğul 1991: 83). Söz konusu maddenin son fıkrası ise vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili işlemlere karşı yargı yolunun kapatılamayacağını belirtmektedir. Evrensel Bildiri’nin tanıdığı “uyrukluğunu değiştirme” hakkı Türkiye’de anayasal olarak değilse de yasal olarak kısmen tanınmıştır. Nitekim, Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun 20. maddesine göre, kişiye kendi isteği üzerine Türk vatandaşlığından çıkma ve başka bir devletin vatandaşlığını kazanma izni verilebilir. b) Bilgi Edinme Hakkı Bilgi edinme hakkı, kişinin, kamusal faaliyetler ve -başta kendisiyle ilgili olanlar olmak üzere- kamu işlemleri hakkında resmî makamlar tarafından bilgilendirilmeyi talep edebilmesini ifade etmektedir. Anayasa’nın 40. maddesi kişilere, resmî işlemlere karşı hak arama yolları konusunda bilgilendirilme hakkı tanımıştır. Nitekim, maddenin ikinci fıkrasına göre, resmî makamların yaptıkları 87 İnsan Hakları ve Özgürlükleri hakkına açıkça yer vermiş değildir. Ancak, Sözleşmeye Ek 4 Nolu Protokol vatandaşlara iki güvence getirmiştir. Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar sınırdışı edilemez ve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar. Vatandaşlık kavramı, her şeyden önce, devletin vatandaşlarına kendi ülkesinde yerleşme hakkı vermesini gerektirmektedir (Arslan 2004: 151). Bunun bir sonucu da, Anayasamız da 38. maddenin son fıkrasında belirtildiği gibi, vatandaşların suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilememesidir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri işlemlerde hangi kanun yollarına ve mercilere başvuracakları ve bu başvuruların süreleri hakkında ilgili kişileri bilgilendirmesini gerektirmektedir. Dolayısıyla, bu hak bir yanıyla sivil bir yanıyla da politik niteliktedir. Anayasa’nın 74. maddesi de bilgi edinme hakkını dolaylı olarak tanımıştır. Buna göre, vatandaşların –ve kısmen yabancıların- kamu makamlarına ve TBMM’ye başvurarak dilek ve şikâyetlerini iletebilmeleri hakkına yer vermiştir. Aynı maddenin ikinci fıkrası, kendileriyle ilgili başvuruların sonucunun dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirileceğini öngörmektedir. Cevap verme zorunluluğu sayesinde, kişiler belli bir konuda hiç değilse kendileriyle ilgili olarak bir işlem yapılıp yapılmayacağı veya yapılmakta olup olmadığı hakkında bilgi edinme imkânına sahip kılınmışlardır. Bilgi edinme hakkının etkili ve işlevsel olabilmesi, önemli ölçüde, kamu idaresinin işleyişinde şeffaflığın esas olmasına bağlıdır. Dolayısıyla, gizliliğin ve “devlet sırrı”nın kapsamı genişlediği ölçüde bilgi edinme hakkının kapsamı daralır. Bizim kamu idaresi sistemimiz bu bakımdan önemli zaaflar taşımaktadır. Nitekim, Bilgi Edinme Kanunu vatandaşların gizlilik gerekçesiyle birçok bilgiye ulaşmalarını engelleyici nitelikte hükümler içermektedir. Bilgi edinme hakkının nasıl kullanılacağı 2003 tarihli Bilgi Edinme Hakkı Kanunu tarafından düzenlenmiştir. Kanun sadece kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının faaliyetleri hakkında (m. 2) bilgi edinmeyle ilgilidir. Kanun herkesin bilgi edinme hakkına sahip olduğunu (m. 4) ve kamu kurum ve kuruluşlarının bilgi verme yükümlülüğü bulunduğunu (m. 5) belirtmekle beraber; “devlet sırrı” (m. 16), “ülkenin ekonomik çıkarı” (m. 17), “istihbarat” (m. 18), “ticari sır” (m.23) gibi birtakım gerekçelerle önemli bazı istisnalara da yer vermiştir. c) Dilekçe Hakkı T.C. Anayasası’nın 74. maddesinin tanıdığı “dilekçe hakkı”, işleyişi açısından her zaman “etkin” sonuç doğurmasa da, bir hak arama yolu olarak büsbütün değersiz de değildir. Anayasa’nın 74. maddesine göre, vatandaşlar -ve karşılıklılık gözetilmek şartıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar- kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve TBMM’ye yazı ile başvurma hakkına sahiptirler. Kişiler genel konularla ilgili olarak doğrudan doğruya TBMM’ye dilek ve şikâyette bulunabilecekleri gibi, insan hakları ihlâlleri hakkında da özel olarak TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’na başvurabilirler. Burada işaret edilen “yetkili makamlar” idarî nitelikteki makam ve mercilerdir. Bu hakkın içeriği ise “dilek ve şikâyet”te bulunabilme ve başvurunun cevabını alabilmedir. Dolayısıyla, sadece bir hakkının ihlâl edildiğini düşünenler değil, fakat bir idarî işlemin veya kanunî düzenlemenin yapılmasını isteyenler de bu 88 Belirtmek gerekir ki, kişilerin kendileriyle ilgili başvurularının sonucunun yazılı olarak kendilerine bildirilmesi zorunluluğu, başvurulan makamın kendisini o konuda yetkisiz görmesiyle veya başvurunun içeriğini hukuka yahut Anayasaya aykırı bulmasıyla ortadan kalkmaz. Başvurulan makam ister kendisini yetkisiz görsün isterse talebin hukuka aykırı olduğunu düşünsün, cevap vermek ve cevabında yetkili makamı veya talebi neden hukuka aykırı gördüğünü belirtmek zorundadır. Esasen, birinci nokta Anayasa’nın 40. maddesinin ikinci fıkrasının da öngördüğü bir zorunluluktur. Çünkü, fıkrada şöyle denmektedir: “Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları(na) ve mercilere başvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.” d) Seçme ve Seçilme Hakları Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin orijinalinde yer almayan serbest seçim hakkı 1 Nolu Protokol’ün 3. maddesinde tanınmıştır. Bu maddede seçme hakkı doğrudan doğruya kişilerin bir hakkı olarak değil de devletin yasama organının serbestçe oluşmasını sağlama ödevinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Başka bir anlatımla, 3. maddenin ilk amacı taraf devletlerde demokratik kurumları güvence altına almaktır. Maddeye göre, devletler yasama organını, halkın kanaatinin serbestçe ortaya çıkmasına imkân verecek şekilde, gizli ve serbest oya dayanan, düzenli aralıklarla yapılacak hür seçimlerle belirleme ödevi altındadırlar. Bu hüküm kişilere, parlamento seçimlerinde baskı altında olmadan oy kullanma ve aday olma hakları getirmektedir. Maddede “halkın kanaatinin serbestçe açıklanması”ndan söz edildiğine göre, serbest seçimler yapma yükümlülüğü devletlere tam bir politik ifade ve örgütlenme özgürlüğü sağlama ödevi de yüklemektedir. Ancak, halkın kanaatinin serbestçe ortaya konmasının şartlarının bundan fazlasını gerektirdiği açıktır. Her şeyden önce, seçimlerin özgür ve tartışmacı bir ortamda gerçekleşmesini sağlamak üzere devletin gerekli diğer tedbirleri alma yükümlülüğü de vardır. Sözleşme organlarının yorumuna göre, serbest seçim ilkesi seçmenlerin belli bir yönde oy kullanma zorunda bırakılmamasını, onlara tercih imkânı tanınmasını gerektirir. Seçimlerin gizli oy esasına dayanacağı ilgili maddede zaten belirtilmiştir. Ayrıca, herkesin eşit oy hakkına sahip olması ve seçimlerin dört veya beş yıl gibi makul aralıklarla ve düzenli olarak yapılması gerekir. Nihayet, seçmenlerin farklı seçenekler arasında tercihte bulunabilmeleri için, seçimler rekabetçi bir çok-partili ortamda yapılmalıdır. Seçim sisteminin belirlenmesi devletlerin takdirine bağlı olduğu gibi, genel oy ilkesi de seçme ve seçilme 89 İnsan Hakları ve Özgürlükleri hakkı kullanılabilirler. Maddenin ikinci fıkrasına göre de başvuru makamı, bu dilek ve şikâyetlerin en azından kişilerin kendileriyle ilgili olanlarını yazılı olarak cevaplandırmak zorundadır. Buna karşılık, madde toplu başvuru yapma hakkını tanımamıştır. İnsan Hakları ve Özgürlükleri haklarına devletlerin (yaş, ikametgâh, kısıtlılık vb. nedenlerle) kimi makul kısıtlamalar getirmesine prensip olarak engel değildir. Ancak bu kısıtlamaların hakkın kullanılmasını olumsuz olarak etkileyecek derecede hakkın “özü”ne dokunmaması gerekir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 438-39; Anayurt 2004: 141). Türk Anayasası 67. maddesinde seçme ve seçilme haklarını tanımış, ancak bunları vatandaşlara tahsis etmiştir. Siyasî nitelikteki bu hakların vatandaşlara tahsis edilmesi Batı demokrasilerinin de genel eğilimidir. Ancak, kimi Batı Avrupa ülkelerinde hiç değilse yerel yönetim organlarının seçiminde vatandaş olmayanlara da seçme hakkı tanınması yönünde bir eğilim gözlenmektedir (Eroğul 1991: 81). Çok zayıf bir ihtimal olmakla beraber, yasama organlarının belirlenmesinde de yabancılara seçme hakkının tanınması halinde, bu hakkın, öznesi “herkes” olan tam bir “insan hakkı”na dönüşeceği umulabilir. Eroğul’un işaret ettiği gibi (1991: 205), “günün birinde, ulusal sınırların önemi azaldıkça, oy hakkı için yurttaşlık koşulunun da önemi ister istemez yitip gidecektir.” Anayasamızın 67. maddesinin ikinci fıkrası seçimlerin ve halk oylamasının serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre yargının yönetim ve denetimi altında yapılacağını öngörmektedir. Üçüncü fıkraya göre de, onsekiz yaşını dolduran her vatandaş seçimlerde ve halk oylamasında oy kullanabilir. Ancak, beşinci fıkraya göre silah altında bulunan er ve erbaşlar, askerî öğrenciler ve taksirli suçlardan başka suçlar yüzünden hüküm giymiş olanlar, yaşları uygun olsa da, oy kullanma hakkına sahip değildir. Bir yazarın, demokratik kurallar açısından tartışılabilir bulduğu (Eroğul 1991: 203), hükümlülere oy hakkı tanınmaması, kanaatimizce, hiçbir haklı nedeni bulunmayan keyfî bir hak mahrumiyetidir. Türkiye’de seçilme hakkı seçme hakkından daha fazla kayıtlanmıştır. Bir kere, milletvekili seçilebilmek için 30 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Avrupa standartlarına göre bu yüksek bir yaştır. Seçimlerde oy kullanabilmek için olduğu gibi, aday olabilmek için de vatandaş olma şartı vardır. Milletvekili seçilebilmek için, ayrıca, en az ilkokul mezunu olmak, kısıtlı olmamak, erkekler için askerlik görevini yapmış olmak, kamu hizmetinden yasaklanmış olmamak, taksirli suçlar dışında bir yıl ve daha fazla hapis cezasına mahkum edilmiş olmamak ve nihayet özel olarak belirtilmiş olan suçlardan hüküm giymiş olmamak da gerekir. e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı Anayasa’nın 67. maddesinin birinci fıkrasında vatandaşların siyasî faaliyette bulunma hakkına da yer verilmiştir. Bu hak bir siyasî parti içinde veya bağımsız olarak kullanılabilir. Anayasa’nın 68. maddesi ise, bunu tamamlayıcı nitelikte olmak üzere, 18 yaşını dolduran vatandaşların siyasî parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma hakkı açıkça tanınmıştır. Son olarak, hem bu maddede hem de izleyen 69. maddede siyasî partilerle ilgili esaslar, bir anayasa için 90 Söz konusu 68. maddenin ikinci fıkrasında siyasî partilerin demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurları olduğu belirtilmektedir. Bu hüküm hem demokratik teoriyle hem de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadıyla uyumludur. Gerçekten de çağdaş liberal demokrasiler esas itibariyle temsilî demokrasilerdir. Gerçi, öteden beri temsilî demokrasiye çeşitli eleştiriler yöneltilmiştir; ama eleştiriciler henüz alternatif bir demokrasi modeli sunabilmiş değildirler. Mamafih, bu eleştiriler temsili demokrasinin kimi eksiklerini telâfi etmeye, onu “demokrasi” kelimesinin çağrıştırdığı anlamların tümünü kapsayacak bir mahiyete yaklaştırmaya hizmet edebilirler. Bu demektir ki, liberal temsili demokrasiye yöneltilen eleştirilerin sahiplerinin tavsiye ettikleri düzeltmeler yapılabilse bile, demokrasi uygulamasında siyasi partilerin merkezî önemi yakın gelecekte ortadan kalkmayacaktır. Bununla beraber, yapıları ve işleyişleri, hatta demokrasideki rollerinin önem derecesi bakımından siyasi partilerin kimi değişikliklere uğraması da ihtimal dışı değildir. Esasen, bu eleştirilerden bağımsız olarak, siyasi partilerde bu gibi değişikliklerin işaretleri bir süredir zaten ortaya çıkmaya başlamıştır. Sonuç olarak, bir ölçüde yapı, işlev ve rol değişikliğine uğramış olsalar da, siyasi partiler bugün halâ birçok ülkede geniş toplum kesimleri için siyasal katılmanın ve genel olarak kamusal tartışmanın başlıca araçları konumundadırlar. Siyasî katılmanın araçları olmak dışında, siyasî partiler hukuk devletinin ve özgürlüklerin yeterince güvence altında olmadığı Türkiye gibi bazı ülkelerde, vatandaşlar için bir tür sığınak olarak da işlev görebilirler, görmektedirler. Ne var ki, getirdiği kısıtlama ve yasaklar nazara alındığında, Anayasamızın demokratik hayat için “vazgeçilmez” olduklarını kabul ettiği siyasî partilere bu kabulün gerektirdiği gibi muamele edip etmediği hususu, tartışmalara konu olmaktadır. Nitekim, Anayasa, siyasî partilere amaçları, örgütlenmeleri ve faaliyetleri bakımından birçok yasak getirmiştir. Siyasî parti yasakları Anayasa’nın 68. ve 69. maddelerinde gösterilmiş ve Siyasî Partiler Kanunu bunları daha da genişletmiştir. Demokratik siyaset imkânını zorlaştırdığı iddia edilen asıl yasakların yer aldığı 68. maddenin dördüncü fıkrası şöyledir: “Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz. Sınıf veya zümre diktatörlüğünü; veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.” Anayasa’nın 69. maddesi bu yasaklara uymama halinde partilerin kapatılmasını öngörmektedir. Bu münasebetle belirtmek gerekir ki, parti yasakları ve bu arada parti kapatma kurumu Batı demokrasilerinde istisnaî bir durumdur. Her şeyden önce, Kuzey Amerika’da partiler tam bir serbesti içinde faaliyet gösterirler; bu ülkelerde partilerin 91 İnsan Hakları ve Özgürlükleri ayrıntılı sayılabilecek genişlikte, gösterilmiştir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri kapatılması söz konusu değildir. Batı Avrupa’ya gelince, aynı durum burada da esas olarak geçerlidir. Siyasi partiler, anayasal ve/veya yasal düzenlemeye konu olmuştur. Parti yasağına ve yasaklara aykırılık nedeniyle kapatılmaya anayasasında açıkça yer veren Avrupa demokrasileri sadece Almanya ve Danimarka’dır. Bazı ülkelerde ise partilere kanunlarla yasak getirilmiştir. Bunlar Avusturya, Fransa, İspanya ve Portekiz’dir. Bu yasakların çoğu da faşist örgütlenmeleri önleme amacına dönüktür ( Sağlam 1999: 55-74). Anayasa’nın 69. maddesine göre, siyasî partiler Anayasa Mahkemesi tarafından şu üç durumda kapatılabilir: • Partinin tüzük ve programının 68. maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı olması; • Partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasındaki yasaklara aykırı fiillerin odağı haline gelmesi; • Partinin yabancı devletlerden, gerçek ve tüzel kişilerden ve uluslararası kuruluşlardan malî yardım alması. Burada dikkat çeken en önemli nokta, partilerin henüz hiçbir faaliyet yapmadan bile, sırf tüzük ve programlarında ifade edilen görüşlerden dolayı yasaklanabilmelerine imkân verilmiş olmasıdır (m. 69/5). Nitekim, AİHM Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin başvurusu üzerine verdiği kararda, partinin “henüz faaliyete geçmeden” kapatılmasını Sözleşme’ye aykırı bulmuştur (Gözübüyük&Gölcüklü 2002: 389). Daha genel olarak, bu yasaklarla ilgili temel mesele, buradaki kavramların genellikle demokratik siyaset imkânını daraltır şekilde yorumlanmasıdır. Bu durumun, ülke bütünlüğü ve laiklik gibi temel kavramların farklı yorumlanmasından ileri geldiği söylenebilir. Bir siyasî partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasına aykırı eylemlerinden dolayı kapatılabilmesi için, partinin bu tür eylemlerin “odağı” haline gelmiş olması gerekir (m. 69/6). Somut durumda bir siyasî partinin bu anlamda bir “odak” haline gelip gelmediğine karar verecek veya bunu takdir edecek olan Anayasa Mahkemesi’dir. Bir partinin Anayasaya aykırı fiillerin odağı haline gelmiş sayılabilmesi için, “bu nitelikteki fiillerin o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği(nin) ve bu durum(un) o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük millet meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği(nin) yahut bu fiiller(in) doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği”nin sabit olması gerekir. Bu tanımın amacı, Anayasa Mahkemesi’nin partinin bu tür faaliyetlerin odağı haline geldiğine ilişkin takdir yetkisini sınırlamaktır. Burada partiler lehine kısmî bir güvence, Anayasa’nın 149. maddesinin birinci fıkrasına göre, bir siyasî partinin kapatılmasına Anayasa Mahkemesi’nin ancak beşte üç oy çokluğuyla karar verebilecek olmasıdır. Başka bir güvence, kapatma sebeplerinin mevcut olması halinde dahi Anayasa Mahkemesi’nin 92 Kapatmanın hukukî sonuçlarına gelince, her şeyden önce, temelli kapatılan bir parti başka bir ad altında yeniden kurulamaz (m. 69/8). Ayrıca, bir siyasî partinin “temelli kapatılması”na beyan ve faaliyetleriyle sebep olan üyeleri 5 yıl süreyle başka bir parti kuramaz ve belli bazı parti görevlerini alamazlar (m. 68/9). Bunlardan milletvekili olanların ayrıca milletvekilliği de sona erer (m. 84/son). Nihayet, Siyasî partiler Kanunu’na göre (m. 107/1), kapatılan partiler tasfiye edilir ve bütün malları Hazineye geçer. Partinin kapatılmasına bağlanan bu siyasî ve hukukî sonuçların son derece katı olduğu açıktır (Arslan 2004: 188). Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de Türkiye’yle ilgili bazı kararlarında bu noktaya işaret etmiş ve bu “ölçüsüz” yaptırımları Sözleşme’nin ihlâli olarak görmüştür. Anayasa’nın yürürlüğe girdiği tarihten buyana Anayasa Mahkemesi çok sayıda siyasî partiyi kapatmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önüne getirilen davaların biri hariç hepsinde Türkiye’nin Sözleşme’nin örgütlenme özgürlüğüne ilişkin 11. maddesini ihlâl ettiği sonucuna varmıştır. Tek istisna, Refah Partisi’nin kapatılmasının Sözleşme’ye aykırı bulunmamış olmasıdır. 3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar Bu grupta yer alan hakların her bakımdan aynı özelliği gösterdikleri söylenemezse de, hepsinin gerçekleşmesi şu veya bu şekilde devletin pozitif faaliyetini gerektirir. Özellikle “kültürel haklar”ın, bunların korunmasında benimsenen modele göre, sivil haklar içinde tasnif edilmesini gerektiren durumlar vardır. Bu hakların bireysel düzeyde tanındığı ve fakat özel olarak desteklenmediği ülkelerde durum böyledir. Buna karşılık, kültürel grupların ve azınlıkların haklarının sırf tanınmasıyla yetinilmeyip, bunların desteklenmesinin öngörüldüğü yerde bu haklar pozitif nitelik kazandıklarından bu üçüncü grup içinde mütalâa edilmeleri gerekir. a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı Eğitim ve öğrenim hakkı AİHS’de 1 Nolu Protokol’ün 2. maddesinde ve Anayasanın 42. maddesinde tanınmıştır. Protokol’ün ilgili maddesi hiç kimsenin eğitim hakkından yoksun bırakılamayacağını belirttikten sonra, devlete, eğitim ve öğretim alanında üstlendiği görevlerini ebeveynin dinî ve felsefî inançlarına uygun olarak yerine getirme yükümlülüğü yüklemektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, bu madde öğretim özgürlüğünü, yani özel okulların varlığını güvence altına almış değildir. Hüküm özellikle devlet okulları için geçerlidir ve öncelikle temel (ilk) öğrenim amaçlanmaktadır. 93 İnsan Hakları ve Özgürlükleri davalı parti hakkında kapatma kararı yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre, devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına da karar verebilecek olmasıdır (m. 69/7). İnsan Hakları ve Özgürlükleri Yüksek öğrenim görebilme bu maddenin kapsamında değildir. Bununla beraber, 2. maddenin ilk cümlesi kişilere eğitime ilişkin olarak pozitif bir hak veriyor, dolayısıyla devlete belirli tür ve düzeylerde eğitim kurumları oluşturmak ve herkese bu kurumlarda eğitim yaptırmak zorunluluğu yüklüyor değildir. Bu hüküm sadece, kimsenin, belirli bir zamanda mevcut olan resmî eğitim kurumlarına girme hakkından yoksun bırakılamayacağını garanti etmektedir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 432-33; Ünal 2001: 324). Sözleşme’nin tarafı olan devletler eğitim-öğretim programlarını belirleme ve yürütme konusunda takdir hakkına sahip olmakla beraber, belirli bir dinin veya felsefenin aşılanmasını sağlamak amacı güdemezler; eğitimin objektif, çoğulcu ve akılcı olmasını sağlamakla yükümlüdürler. Ayrıca, eğitim hakkının özünü ve Sözleşme’nin varlık nedenini ihlâl etmemek kaydıyla eğitim ve öğretimin düzenini, süresini ve muhtevasını belirlemek de devletlerin yetkisindedir (Anayurt 2004: 139). Devletin, ebeveynin dinî ve felsefî inançlarına saygı gösterme yükümlülüğünün başlıca iki gereği vardır (Arslan 2005: 64). Birincisi, anne-babanın çocuklarına din eğitimi vermelerinin engellenmemesi, ikincisi ise okullardaki derslerin müfredatının belirlenmesinde ebeveynin dinî ve felsefî inançlarının dikkate alınmasıdır. Mahkemeye göre, özel okulların varlığı devlet okullarının bu yükümlülükten muaf olmasına yol açmaz. Ayrıca, burada söz konusu olan sadece din dersleri değil bütün müfredattır. Devlet anababanın dinî ve felsefî inançlarına aykırı nitelikte belli bir fikri aşılayamaz ve böyle bir amaç güdemez (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 432, 433). Bu son nokta, kendi dinî-felsefî kanaatlerine ters düşen derslerden çocuklarının muaf tutulmasını ebeveynin isteyebilmelerini gerektirmektedir. Anayasamızın eğitim ve öğrenim hakkının esaslarını belirten 42. maddesi, kapsamı kanunla belirlenecek bir eğitim ve öğrenim hakkından kimsenin yoksun bırakılamayacağını öngörmektedir. İfadenin negatif olmasına rağmen, hüküm eğitim ve öğrenimden yararlanmayı herkes için garanti etmesi bakımından aslında bu pozitif bir haktır. Nitekim, maddenin beşinci fıkrasında ilköğretimin devlet okullarında parasız olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, yedinci fıkra, devletin başarılı fakat yoksul öğrencilere ve özel öğrenime ihtiyacı olanlara çeşitli şekillerde yardım yapmasını amirdir. Buna karşılık, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası antlaşmaların öngördüğü durumlar saklı kalmak kaydıyla, eğitim kurumlarında vatandaşlara Türkçe’den başka bir dilin “anadil” olarak okutulamayacağına ilişkin son fıkra hükmü Avrupa Mahkemesi’nin içtihadıyla uyumludur. Nitekim, Strasbourg Mahkemesi’ne göre, 1 Nolu Protokol’ün öngördüğü eğitim-öğretim hakkı herkese kendi anadilinde öğrenim hakkı vermemektedir (Ünal 2001: 327). 94 b) Çalışma Hakkı ve Ödevi Anayasa’nın 49. maddesi “çalışma hakkı ve ödevi” başlığını taşımaktadır. Maddenin birinci fıkrası “çalışma”nın herkesin hem hakkı hem de ödevi olduğunu belirtmiştir. Kavramsal olarak bakıldığında, bir temel hak olarak çalışma, devletin çalışabilecek durumda olan herkese iş bulmasını veya iş vermesini gerektirir. Ne var ki, maddenin devamında (ikinci fıkra) “çalışma hakkı”ndan kastedilenin, devletin herkese çalışacağı bir iş sağlaması olmayıp, çalışanların korunması ve hayat düzeyi ve çalışma şartları bakımından durumlarının iyileştirilmesi olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre, devlet hem “çalışanların hayat seviyesini yükseltmek” hem de “çalışanları ve işsizleri korumak” için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür. Esasen, çalışma hakkının devletin herkese iş temin etmesi anlamında yorumlanması, piyasa ekonomisine dayanan liberal demokratik sistemlerin yapısıyla zaten bağdaşmaz. Çünkü, bu şekilde devletin herkese bir iş sağlaması ancak ekonominin devletin kontrolünde bulunduğu veya üretim araçlarının devletin elinde olduğu sistemlerde mümkün olabilir. Ne var ki, hem teorik hem de pratik kanıtlar böyle bir sistem içinde insan haklarına saygının tutarlı bir şekilde sürdürülmesine imkân olmadığını göstermiştir. Bununla beraber, Anayasa’nın 49. maddesi mutlak olarak çalışma hakkını değilse de, mümkün olduğunca fazla sayıda kişinin iş bulabilmesi için uygun şartları veya ortamı sağlamaya gayret etmeyi devletin bir yükümlülüğü haline getirmiştir. Nitekim, maddenin ikinci fıkrası, devlete “işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak” ödevi yüklemiştir. Öte yandan Anayasa çalışmayı aynı zamanda bir “ödev” olarak da tanımlamıştır. Bu iki anlama gelebilir. Birincisi, çalışmanın Anayasa’nın 12. maddesinde belirtilen anlamda “topluma karşı bir ödev” olduğunu ifade eder. Bu, insantoplum ilişkisine bakışla ilgili ahlâkî bir yargı olup, bunu genel bir hukukî ilke veya kural olarak anlamaya imkân yoktur. Eğer öyle olsaydı, devletin herkesi istediğinde zorla çalıştırması meşru olurdu. İkinci olarak, çalışmanın bir ödev olmasına hukukî olarak da sınırlı bir anlam verilebilir. Nitekim, Anayasa çeşitli maddelerinde vatandaşlar için istisnaî çalışma yükümlülükleri getirmiştir. Anayasa’nın 18. maddesine göre, hükümlü ve tutukluların çalıştırılması, olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler ile ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı hallerde öngörülen “vatandaşlık ödevi” niteliğindeki bedensel ve fikrî çalışmalar bu niteliktedir. Anayasa’nın 121. ve 122. maddeleri de bu anlayışa uygundur. Anayasa’nın 121. maddesinin ikinci fıkrasında, tabiî afet ve ağır ekonomik bunalım nedeniyle olağanüstü hal ilân 95 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Anayasa’nın 42. maddesinin son fıkrasında söz konusu olan başlıca uluslararası antlaşma ise Lozan Antlaşması’dır. İnsan Hakları ve Özgürlükleri edilmesi durumunda vatandaşlar için “çalışma yükümlülükleri” getirilebileceğini belirtmektedir. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş haliyle ilgili 122. maddede ise (beşinci fıkra) savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halinde vatandaşlar için “yükümlülükler” getirilebileceği öngörülmüştür ki, bunun çalışma yükümlülüklerini de içerdiği açıktır. c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı Toplu iş sözleşmesi hakkının uluslararası düzeydeki hukukî dayanağını Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1949 yılında kabul ettiği Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı İlkelerinin Uygulanmasına İlişkin 98 Sayılı Sözleşme oluşturmaktadır. Türkiye’nin 1951 yılında onayladığı bu sözleşmenin 4. maddesine göre, “çalışma şartlarının toplu iş sözleşmeleri yoluyla düzenlenmesi amacıyla işverenler veya işveren örgütleriyle işçiler arasında serbest toplu görüşme yönteminin yerleşmesini ve gelişmesini özendirmek ve sağlamak üzere, gerektiğinde ulusal şartlara uygun önlemler almak” üye devletlerin yükümlülüğüdür (Tuncay 2000: 261). Toplu iş sözleşmesi hakkı aynı zamanda Avrupa Sosyal Şartı’nın 6. maddesinin de bir gereğidir. Anayasamız da 53. maddesinde toplu iş sözleşmesi hakkını tanımıştır. Maddede bu hak hem işçilere hem de işverenlere tanınmış olsa da, toplu iş sözleşmesi hakkı gerçekte tarihsel olarak da fiilen de işçilerin işverenler karşısındaki durumunu koruyan bir haktır. Anayasa bu hakkın konusunu, tarafların “ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek” olarak belirtmektedir. Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nun 2. maddesinde de, toplu iş sözleşmelerinde “tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, sözleşmenin uygulanmasını ve denetimini, uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları düzenleyen hükümler”in yer alabileceği belirtilmiştir. Anayasada bu hakkın sınırlarından söz edilmiyorsa da, 53. maddenin ikinci fıkrasında toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağının kanunla gösterileceği belirtilmiştir. Toplu iş sözleşmesi hakkının öznesi her ne kadar “işçiler” olarak görünüyorsa da, 53. maddenin üçüncü fıkrası, bu hakkı, kamu hizmetinin “aslî ve sürekli” görevlileri (m. 128/1) olarak memurlara ve “diğer kamu görevlileri”ne de tanımıştır. Aynı fıkra, kamu görevlilerinin “toplu görüşme” hakkına sahip olmakla beraber, grev hakkına sahip olmadıklarını belirtmektedir. Fıkranın devamında kamu görevlilerinin toplu görüşme usulü gösterilmiştir. Kamu görevlileri için öngörülen toplu görüşme sonunda düzenlenecek olan “mutabakat metni” iş hukuku anlamında bir toplu iş sözleşmesi değildir (Tuncay 2000: 266). d) Grev ve Lokavt Hakkı Grev, bağımlı çalışanların, yani bir işverene hizmet ilişkisi ile bağlı olan işçilerin, ortak çıkarlarını korumak veya belli bir durum yahut karara karşı koymak amacıyla toplu halde işi bırakmalarına denir. Hukukî olarak grev toplu 96 Lokavt ise işverenlerin greve karşı başvurabilecekleri bir baskı aracıdır. Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu (m. 26/1) lokavtı şöyle tanımlamıştır: “İşyerinde faaliyetin tamamen durmasına sebep olacak tarzda, işveren veya işveren vekili tarafından kendi teşebbüsü ile veya bir işveren kuruluşunun verdiği karara uyarak işçilerin topluca işten uzaklaştırılmasına lokavt denir.” Grev hakkına yer veren ilk uluslararası sözleşme 1965’te imzalanan Avrupa Sosyal Yasası’dır. Türkiye 1989 yılında bu sözleşmeyi onaylamakla beraber, grev hakkına işaret eden 6. maddeyi bunun dışında tutmuştur. Öte yandan, Türkiye’nin 2003 yılında onaylamış olduğu İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin 8. maddesi de taraf devletlere grev hakkını tanıma yükümlülüğü yüklemiştir (Tuncay 2000a: 291). Anayasamız (m. 54/1) sendikal faaliyetin kapsamı içinde gördüğü grev hakkını tanımış olmakla beraber, bu hakkın sadece “toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında” doğan uyuşmazlık üzerine kullanılabileceğini belirtmiştir. Dolayısıyla, “kazanılmış işçi haklarının ihlâl edilmesi durumunda yapılabilecek hak grevleri anayasal güvence dışında bırakılmış” olmaktadır (Sabuncu 2005: 166). Buna karşılık, Anayasa gerek 54. maddenin başlığında gerekse madde metninde lokavtı bir hak olarak adlandırmaktan kaçınmıştır. Ancak bu tutumun lokavtın anayasal bir hak olma değerini kaldırdığı söylenemez. Anayasaya göre (m. 54/2), gerek grev gerekse lokavt hakları “iyi niyet kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaz.” Bu hakların “iyi niyetli” kullanımı, gerek grevin gerekse lokavtın işçilerle işveren(ler) arasındaki somut uyuşmazlığın çözümüne yönelik olması gereği şeklinde anlaşılmak gerekir. Bu, söz konusu hakların politik ve başka amaçlarla kullanılmasını onaylamayan bir anlayıştır. Nitekim, bununla tutarlı olarak, aynı maddenin 7. fıkrası “siyasî amaçlı” ve “dayanışma” niteliğindeki grev ve lokavtlar ile “genel grev”i ve ayrıca işyeri işgali, işi yavaşlatma, verim düşürme ve benzeri direnişleri de yasaklamıştır. Bu sonuncuların anayasa koyucu tarafından “toplum zararına ve millî serveti tahrip edici” olarak görüldükleri anlaşılmaktadır. Yine bu anlayışla tutarlı olarak, üçüncü fıkra işçilerin ve sendikanın grev esnasında kasıtlı veya kusurlu eylemleri sonucunda sebep oldukları maddî zarardan sendikanın sorumlu olacağını belirtmiştir. Ayrıca, maddenin dördüncü fıkrasına göre, grev ve lokavtlar kanunla gösterilen şekilde yasaklanabilir veya ertelenebilir. Bu durumlarda, ertelemeyi takiben 97 İnsan Hakları ve Özgürlükleri iş uyuşmazlıklarında başvurulacak bir yoldur. Toplu iş uyuşmazlığı, bireysel iş uyuşmazlığından farklı olarak, bir işçi grubu (sendika) ile işveren veya işveren grubu (sendika) arasında ortaya çıkan uyuşmazlıktır. Toplu iş uyuşmazlıklarının çözümünde, yargı yolundan ayrı olarak, grev ve lokavt gibi kollektif baskı araçlarına veya tahkim ve uzlaştırma gibi barışçı çözüm yollarına başvurulabilir (Tuncay 2000a: 285-86, 290). İnsan Hakları ve Özgürlükleri uyuşmazlığın Yüksek Hakem Kurulu’nca çözülmesi gerekir. Yüksek Hakem Kurulu’nun gerek bu durumda gerekse anlaşmalı olarak kendisine yapılan başvuru sonunda vereceği kararlar, beşinci fıkraya göre, kesin olup toplu iş sözleşmesi hükmündedir. Nihayet, grev hakkıyla ilgili olarak maddenin son fıkrasında, bu hakkın etkinliğini azaltıcı olsa da barışçı nitelikte bir hüküm yer almıştır. Buna göre, greve katılanların greve katılmayanların işyerinde çalışmalarını engellemeleri kesin olarak yasaktır. e) Sosyal Güvenlik Hakkı Sosyal güvenlik hakkı devlete pozitif faaliyette bulunma ödevi yükleyen sosyal hakların tipik olanıdır. Sosyal güvenlik, esas olarak, toplum içindeki dezavantajlı grupların durumlarını iyileştirmeye yönelik olan bir haktır. Bu hak, hayatın olağan akışı içinde ve özellikle çalışma hayatında karşılaşabilecekleri risklere karşı kişilere telâfiler, destekler ve yardımlar şeklinde çeşitli güvenceler sağlar. Sosyal sigortalar ve sosyal hizmetler sosyal güvenlik hakkını gerçekleştirmenin başlıca araçlarıdır. En geniş anlamıyla sosyal güvenlik “yaşlılık, hastalık, sakatlık veya işsizlik gibi nedenlerle çalışamayan, dolayısıyla geliri sürekli veya geçici olarak kesilen kişilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli desteğin sağlanması” (Sabuncu 2005: 160) anlamına gelmektedir. Bu tanım, sosyal güvenlik hakkının İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 25. maddesindeki geniş anlamını içermektedir. Avrupa Sosyal Yasası da (m. 12) bu hakkı hastalık, analık, malüllük, yaşlılık, iş kazaları ve meslek hastalıkları, işsizlik ve ölüm yardımları gibi oldukça geniş bir alanı kapsayacak şekilde tanımlamıştır. Sosyal güvenliği gerçekleştirmek devletin sorumluluğundadır. Bu nedenle, devlet, bu hakkın anayasalarda ve devleti bağlayan uluslararası sözleşmelerde tanınması ölçüsünde, sosyal güvenliği sağlayacak hizmetleri sağlama ve bunlar için gerekli teşkilâtı kurup işletme yükümlülüğü altındadır (Balkır 2000: 250). Bu yükümlülük devletin “sosyal” bir devlet olmasının doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. “Bir devletin sosyal bir devlet olabilmesi, bu ilkenin gerektirdiği birtakım hakların tanınması ve birtakım önlemlerin alınmasına bağlıdır” (Sabuncu 2005: 157). Sosyal güvenlik işte bu haklardandır. Anayasamız da sosyal güvenlikle ilgili esasları üç maddede göstermiştir. Nitekim Anayasa’nın 60. maddesine göre, herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir; devlet sosyal güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilâtı kurar. Bu maddede hakkın öznesinin “herkes” olarak belirtilmiş olması, devletin durumu ne olursa olsun herkesi iktisadî veya sosyal açıdan koruyacak veya onları destekleyecek tedbirleri almasını değil, fakat korunma veya desteğe ihtiyacı olanlar arasında ayrım yapmamasını gerektirmektedir. Bu durumda olanların bir kısmını Anayasa 98 Sosyal güvenlik hakkı sınırsız bir hak değildir. Anayasa’nın 65. maddesinin devletin sosyal ve ekonomik alanlardaki görevlerine getirdiği genel sınır şüphesiz sosyal güvenlik hakkının gerçekleştirilmesinde de geçerlidir. Buna göre, devlet sosyal ve ekonomik alanlardaki görevlerini, “bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.” f) Sağlık ve Hasta Hakkı İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (İSKHUS)’nin 12. maddesinin 1. fıkrası, taraf devletlerin herkese yüksek beden ve ruh sağlığı standardından yararlanma hakkını tanımasını öngörmektedir. Maddenin 2. fıkrasında ise, bu hakkın sağlanmasının gerektirdiği belli başlı tedbirler sayılmakta ve devletlere buna uygun davranma yükümlülüğü getirilmektedir. İSKHUS Madde 12/2’de sayılan tedbirler ve yükümlülükler: • Ölü doğum oranının ve çocuk ölümlerinin azaltılması ve çocuğun sağlıklı gelişmesi için gerekli önlemlerin alınması, • Çevresel ve endüstriyel sağlığın iyileştirilmesi, • Salgın hastalıklar, meslek hastalıkları ve diğer hastalıkların önlenmesi, tedavisi ve denetlenmesi, • Hastalık halinde herkese tıbbî hizmet ve bakım sağlayacak şartların hazırlanması. Anayasamızın 56. maddesi, muhtevası açıkça tanımlanmış bir sağlık hakkından çok, “sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı”nı tanımıştır. Bu hak, meselâ, herkesin devletten “tıbbî bakım” talep edebilmesini kapsamamaktadır. Anayasa’nın 56. madde çerçevesinde tanıdığı hak, esas olarak, devletin –ve vatandaşların- çevreyi sağlığa elverişli bir hale getirmesi ve bu halde tutmasıyla sağlanacaktır (ikinci fıkra). Devlet ayrıca, üçüncü fıkraya göre, “herkesin hayatını beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak” üzere, tek elden planlanmış bir sağlık hizmeti vermekle yükümlü kılınmıştır. Ancak, dördüncü fıkra gereğince, devlet sağlık hizmetini tek elden verme yükümlülüğünü özel sağlık kuruluşlarını devletleştirerek değil, fakat bunları sadece denetleyerek yerine getirecek ve ayrıca bunlar üzerinde sağlık hizmetini planlamanın 99 İnsan Hakları ve Özgürlükleri izleyen maddelerinde belirtmiştir. Nitekim, Anayasa’nın 61. maddesi savaş ve görev şehitlerinin dul ve yetimlerini, malûlleri ve gazileri, sakatları, yaşlıları ve korunmaya muhtaç çocukları devlet tarafından özel olarak korunması gereken gruplar olarak belirlemiştir. Ayrıca, 62. maddede, yabancı ülkelerde çalışan Türklerin aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması için gereken tedbirlerin alınmasını da devlete görev olarak yüklemiştir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri gerektirdiği yetkileri kullanabilecektir. Devlet nihayet, 56. maddenin son fıkrası gereğince, sağlık hizmetlerinden herkesin yararlanmasını sağlamak üzere genel sağlık sigortası da kurabilecektir. Şu halde, Anayasa’nın 56. maddesi devlete “herkesin hayatını beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlama” ve bu amaçla sağlık hizmetlerini planlama şeklinde genel bir ödev yüklemiştir. Bu haliyle 56. madde hükmü devlet bakımından bir “program hüküm” niteliğindedir. Başka bir ifadeyle, devletin bu konudaki yükümlülüğü tek tek bireylerin beden ve ruh sağlıklarını doğrudan doğruya temin etmesini (herkesin sağlık bakımının üstlenmesini) zorunlu kılmamakta, fakat onun sağlık hizmetlerini bu amaca uygun olarak koordine etmesini, planlamasını ve denetlemesini gerektirmektedir. Dolayısıyla, 56. madde çerçevesinde, devlete karşı kişiler ancak genel olarak böyle bir sağlık sistemi kurması, bu sistemi iyi işletmesi (koordine etmek ve denetlemek anlamında), aksayan yönlerini gidermesi şeklinde talepler ileri sürebileceklerdir. Bu arada devlet sağlık hizmetlerini yaygınlaştırmak üzere genel sağlık sigortası sistemi kurabilirse de, bu devletin bu hizmetin bütün giderlerini sadece kendisinin üstlenmesini zorunlu kılmaz. g) Çevre Hakkı Çevre hakkı özünde çevrenin korunmasıyla ilgili olup, insanların yaşadığı fizikî ortamın insan sağlığı için tehlikeli hale gelmesini önlemek amacına yöneliktir. Çevre kavramının tabiî çevre yanında, insan yapısı olan sosyo-kültürel çevreyi de kapsadığı genellikle kabul edilmektedir (Kuzu 1997: 157). Çevreyi sağlık için tehlikeli hale getirebilecek etkiler, başlıca “çevresel felâketler” ile sanayileşme ve iktisadî kalkınma faaliyetlerinden doğmaktadır. Nükleer kazalar, deniz kirliliğine yol açan petrol tankerleri kazaları, kimyasal sızıntı ve akıntılar vb. çevreyi kirleten bu türden felâketlerin başında gelmektedir. Bu arada hava kirliliği ciddî bir çevre sorunudur. Ayrıca, madencilik faaliyetleri de çevreyi kirleten sonuçlar meydana getirmeye elverişlidir (Kaboğlu 2000: 337). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ayrı bir “çevre hakkı”na yer vermemiş olsa da, Strasbourg Mahkemesi bunu hayat hakkı, özel ve aile hayatına saygı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasağı, mülkiyet ve konut hakları gibi diğer haklar aracılığıyla dolaylı olarak korumaktadır (Kaboğlu 2005: 307). Anayasamız ise çevre hakkıyla ilgili hükümlere sağlık hakkıyla birlikte 56. maddede yer vermiştir. “Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması” başlıklı bu madde herkesin “sağlıklı ve dengeli bir çevrede” yaşama hakkına sahip olduğu belirtilmektedir. Sağlıklı ve dengeli bir çevrenin sağlanmasının ise, devletin çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önleyici tedbirler alması sayesinde mümkün olacağı düşünülmektedir. 100 Hukukî açıdan “çevre hakkı”, ilk bakışta sanılabileceğinin aksine, kişinin çevreye ilişkin her talebini korumaz. Anayasamızın 56. maddesi açısından hakkın konusu çevrenin mutlak olarak korunmasını değil, onun “sağlıklı ve dengeli” olarak korunmasını ve bu yönde geliştirilmesini talep edebilmeyle ilgilidir. Çünkü, çevrenin mutlak olarak korunmasını istemek yeryüzünde insanlar için hayatı durdurmayı istemek anlamına bile gelebilir. Başka bir anlatımla, çevrenin değeri insanın varolmasına ve kendisini geliştirmesine katkı yapabilmesinden ileri gelmektedir. Kısaca, çevrenin korunmasını ve bu meyanda “çevre hakkı”nı, doğayı kutsallaştıran ve insanı onun karşısında ikincil bir konumda gören bir anlayışla temellendirmek yanlıştır. Bunun gibi, “dengeli çevre” mülâhazasını da, yeryüzünü insandan başka her varlığın (hayvanlar, bitkiler ve hatta cansız varlığın) yaşaması için elverişli olacak bir doğal çevre anlayışına kadar ileri götürmemek gerekir. Çünkü her ikisi de, “insan hakları”nı insana karşı haklar haline dönüştürmekle sonuçlanabilecek yaklaşımlardır. Ayrıca, meselâ çevreyle ilgili olarak estetik mülâhazalar veya kalkınma gereklerine dayalı talep ve iddialar da çevre hakkının koruma alanı dışında kalır. Öte yandan çevrenin “sağlığa elverişli” olarak muhafaza edilmesini isteme hakkı, ilgili kanunlarda somutlaştırılan özel durumlar dışında, kişilere sadece devletten bu konuda genel bir talepte bulunma hakkı verir. Bu da olsa olsa devletin sağlığı koruma (“hıfzıssıhha”) ödeviyle ilgili bir hak olabilir. Bu yönüyle çevre hakkı, iddia edildiğinin (Kuzu 1997: 193-94) aksine, anayasal-normatif değeri sınırlı olan ve program hükmü olma özelliği ağır basan bir haktır. h) Kadın Hakları “Kadın hakları”nın insan hakları ile ilişkisi karmaşık bir konudur. İlk bakışta, bu kavramın insan haklarına göre daha özel bir kategori teşkil ettiği izlenimi doğmaktaysa da, bu izlenim tam olarak doğru değildir. Bunun doğru olan tarafı şudur: Kadın hakları terimi, bir yanıyla, kadınların insan kişiliğine bağlı haklarına atıfta bulunur; bu anlamda kadın hakları kadınların insan haklarını ifade eder. Ne var ki, günümüzdeki “kadın hakları” söylemine hakim olan bakış açısı ve anlam bu değildir. Nitekim, bu terimle çoğu zaman kadınların insan olmak itibariyle erkeklerle paylaştıkları haklardan çok, kadın cinsinin 101 İnsan Hakları ve Özgürlükleri Madde bu konuda “vatandaşlar”ı da ödevli saymaktadır. Bu nokta, “çevre hakkı”nın politik –yani, devlete karşı ileri sürülebilme- özelliğini ve dolayısıyla normatif etkisini zayıflatmaktadır. Çevrenin korunması ve geliştirilmesinden vatandaşların da sorumlu tutulmasından, bireylere doğrudan doğruya zarar verici eylemlerden sorumlu tutulma –ki zaten medenî hukuk tarafından tanınmakta olan- durum dışında, herkesin başka herkesten çevreyi koruması konusunda somut bir hak talebinde bulunabileceği sonucu çıkmaz. Vatandaşların da bu konuda ödevli olması, daha ziyade, devletin kişilerin çevreyi kirletmesini önleyici tedbirler almasını ve çevreyi kirletenlere karşı müeyyide uygulayabilmesini gerektirir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri özelliklerine karşılık gelen her türlü haklar kastedilmektedir. Bu hakların bir kısmının aynı zamanda “insan hakkı” niteliğinde olması mümkün ise de, geri kalanı insan haklarıyla aynı normatif üstünlüğe sahip olmayan genel anlamdaki haklardır. Kadın haklarına atıfta bulunan gerek uluslararası gerekse ulusal hukukî belgelerde de bu konuda her zaman bir açıklık yoktur. Evrensel İnsan Hakları Bildirisi’nin Başlangıç bölümünde “erkeklerin ve kadınların eşit haklarına olan inanç”a vurgu yapılmış, 2. maddesinde ise, başkaları yanında, cinsiyete dayanan ayrımcılık da yasaklanmıştır. Buna uygun olarak, İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (m. 2) ile Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (m. 2) de cinsiyete dayanan ayrımcılığı yasaklamışlardır. Bu bağlamlarda söz konusu olanın kadınların insan hakları olduğunda şüphe yoktur. Birleşmiş Milletler çerçevesinde kadın hakları ile ilgili olarak kabul edilen en önemli sözleşme 1981 tarihli Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’dir. Bu Sözleşme 1986 yılından itibaren Türkiye bakımından da bağlayıcı hale gelmiştir. Bu Sözleşme’nin 3. maddesi taraf devletlere, kadınların erkeklerle eşit haklara sahip olmasını ve bunları fiilen kullanabilmesini sağlama yükümlülüğü getirmektedir. Dahası, 4. madde kadın-erkek arasında fiilî eşitliği sağlamak amacıyla kadın lehine geçici nitelikte özel tedbirler alınmasını öngörmektedir. Sözleşme’de yer alan bu haklar ve başkaları doğrudan uygulanabilir haklar olmayıp, “program hükümler” niteliğindedirler (Gemalmaz 2003: 393-98). Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’nin bütün insan hakları belgeleri içinde en fazla çekince konmuş belge olduğuna işaret eden bir yazar, haklı olarak, bunu ataerkil yapıların ve kültürün dünyanın her yanında egemen olmasına bağlamaktadır (Berktay 2000: 365-66). Bunun yanında, Avrupa Konseyi çerçevesinde 1961’de kabul edilmiş ve 1996 yılında yenilenmiş olan Avrupa Sosyal Yasası da kadınlara bazı haklar tanımıştır. Bunları şu şekilde belirtebiliriz: çalışan kadınların korunması (m. 8), annenin sosyal ve ekonomik açıdan korunması (m. 17), işe alınmada erkeklerle fırsat eşitliği (m. 20) . Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi özel olarak kadın haklarını düzenlememiştir. Yine de gerek Sözleşme’nin orijinal metninde gerekse 7 No.lu Ek Protokol’ünde kadın hakları bakımından önem taşıyan hükümler vardır. Nitekim, Sözleşme’nin haklardan eşit yararlanmayı düzenleyen 14. maddesi, diğer uluslararası hukuk belgeleri gibi, cinsiyete dayalı ayrımcı muameleyi de yasaklamaktadır. Ayrıca, 7 No.lu Protokol’ün 5. maddesi evlilikte eşler arasında hak eşitliğini öngörmektedir. Burada söz konusu olan eşitlik medenî hak ve yükümlülükler bakımındandır. Keza, 5. maddenin öngördüğü kadın-erkek eşitliği evliliğin kurulmasının hukukî şartları bakımından değil, fakat evli eşler arasında geçerlidir 102 T.C. Anayasası’nın kadınların haklarının korunmasına genel olarak katkıda bulunabilecek hükmü 10. maddede tanımlanan “kanun önünde eşitlik” kuralıdır. Bu madde birinci fıkrasında, başkaları yanında, cinsiyete dayalı ayrımcılığı da yasakladığı gibi, ikinci fıkrasında kadın-erkek hak eşitliğini özel olarak vurgulamış ve devlete bu eşitliği gerçekleştirecek tedbirler alma yükümlülüğü getirmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 41. maddesi, 7 No.lu Protokole benzer şekilde, “eşler arasında eşitlik”i ailenin temeli saymıştır. Anayasa’nın 50. maddesinin ikinci fıkrası ise, kadınların çalışma şartları bakımından özel olarak korunmasını öngörmüştür. İş ve sosyal güvenlik mevzuatımızda da bu Anayasal gereğe uygun olarak kadınları koruyucu bir çok hüküm yer almış bulunmaktadır. i) Çocuk Hakları Çocukların hakları kavramı 1970’lerden beri tartışma konusu olmaktadır ve bu konuda farklı bakış açılarını yansıtan çok geniş bir literatür vardır. Literatürde çocuk hakları konusunda tartışılan belli başlı sorunlar üç grupta toplanabilir. Birincisi, “çocukların özgürleşmesi” taraftarlarının ileri sürdükleri gibi, çocukların yetişkinlerin özgürlüklerinden yararlanmaya hakları olup olmadığı sorunudur. “Çocukların özgürleşmesi” yanlıları çocukların kendi hayatlarının sorumluluğunu daha fazla üstlenme yeteneklerini vurgulayarak, onların haksahibi olan ayrı bir grup teşkil ettiğini ileri sürmektedirler. Bu bağlamda, “çocukların hakları” kavramının kendisi tartışma konusu olmaktadır. İkinci olarak, çocukların hak-sahibi olabilecekleri kabul edilse bile, bu haklarla yetişkinlerin –özellikle de ebeveynin-çocuklar üzerindeki haklarıyla bunların nasıl dengeleneceğinin aydınlatılması gerekir. Üçüncü olarak, çocukların sırf çocuk oldukları için hangi haklara sahip oldukları da tartışmalıdır. Buna bağlı olarak, çocukların hakları arasındaki öncelik ilişkisinin veya dengenin nasıl kurulacağı sorunu ortaya çıkmaktadır (Fortin 1998: 3-4). Teorik tartışmalar bir yana, çocukların hak-sahibi olabilecekleri uluslararası düzeyde yaygın kabul gören bir fikirdir. Nitekim, 1990 yılında yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi kırk tane çocuk hakkı saymaktadır. Bununla beraber, bunların çoğu doğru anlamda hak olmaktan ziyade, çocuklara nasıl davranılması ve onlara nelerin sağlanması gerektiğine ilişkin ideal standartlara dayanan iddialar niteliğindedir. Nitekim, bazı yazarlar bunları “manifesto” haklar olarak nitelendirmişlerdir (Fortin 1998: 13-14). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesi hem “hiç kimse(nin) eğitim hakkından yoksun bırakılamayacağı”nı hem de “bu eğitim ve öğretimin ebeveynin dinî ve felsefî inançlarıyla uyumlu olmasının temin edilmesi haklarına devletin saygı göstereceği”ni öngörmektedir. Bu hüküm, bir yandan çocukların eğitim ve öğretim hakkı bulunduğunu kabul ederken, bir yandan da, bu eğitim-öğretimin içeriği konusunda çocukların 103 İnsan Hakları ve Özgürlükleri (Anayurt 2004: 153-54). İnsan Hakları ve Özgürlükleri haklarıyla ebeveynin onlar üzerindeki hakları arasında teorik bir gerilimin varlığını da dolaylı olarak göstermektedir. Çünkü, eğer çocuklar kendileri hakkında karar vermeye muktedir iseler ve bu onlar için bir temel hak ise, o zaman ebeveynin (veya devletin) onlar için iyi olanı belirlemelerinin çocukların özerkliğine bir müdahale olacağı açıktır. Bunun gibi, çocuklara kötü muamelenin önlenmesi için gerekli olan devlet gözetim ve denetiminin derecesi çocuklarına iyi bakan ebeveyne kabul edilemez bir müdahale teşkil edecektir (Fortin 1998: 363). Bu bakımdan, çocukların haklarıyla ebeveynin çocuklarını yetiştirme ve gözetme hakkı ve aile hayatının mahremiyeti (AİHS, m. 8) arasında da bir gerilim doğabilir. İnsan haklarıyla ilgili genel sözleşmelerde yer alan hakların, durumları uygun olduğu ölçüde, çocuklar bakımından da geçerli olduğuna şüphe yoktur. Böyle olmakla beraber, çocukların özel olarak korunmaya ihtiyacı olduğu da bir gerçektir. Dolayısıyla, durumları ve ihtiyaçları dikkate alınarak çocukların haklarının özel olarak tanınmasını ve korunmasını amaçlayan sözleşmelerin yapılmasının gerekli olduğu söylenebilir (Gemalmaz 2003: 508-509). Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nde çocukların haklarına ilişkin hükümler de yer almaktadır. Sözleşme’nin 24. maddesi herhangi bir ayrıma tabi olmaksızın bütün çocukların yaşlarına uygun tedbirlerle korunmasını ailelerine, topluma ve devlete birer ödev olarak yüklemiştir. Yine aynı madde, her çocuğun doğar doğmaz nüfus kütüğüne yazılıp bir soyadı alma ve vatandaşlık hakkı bulunduğunu belirtmiştir. İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin çocuklara tanıdığı haklar (m. 10) ise daha kapsamlıdır. Buna göre, bütün çocuklar için ayrım yapılmaksızın özel koruma ve yardım tedbirlerinin alınması, çocuk ve gençlerin ekonomik ve toplumsal istismardan korunması, çocukların uygunsuz işlerde çalıştırılmaması, belli bir yaş altındaki çocukların çalıştırılmasının yasaklanması gerekmektedir. Çocuk hakları konusu Birleşmiş Milletler tarafından daha sonra özel olarak ele alınmış olup, bu konuda 1989 yılında Çocuk Hakları Sözleşmesi kabul edilmiştir. Türkiye bu sözleşmeyi bir çekinceyle birlikte 1994 yılında onaylamıştır. Sözleşme’ye göre, 18 yaşın altındaki herkes “çocuk” sayılır. İçerdiği hakların geniş kapsamı bakımından (bkz. Sayıta 2000), bu Sözleşme paralel bir insan hakları sözleşmesi gibidir. Çocuk Hakları Sözleşmesi, Sözleşme’de yer alan hakların uygulanması için gerekli her türlü hukukî, idarî ve diğer tedbirleri almakla taraf devletleri yükümlü kılmıştır. Avrupa Konseyi de çocuk haklarıyla ilgili olarak başlıca iki sözleşme kabul etmiştir. Bunlardan, Türkiye’nin tarafı olmadığı 1975 tarihli “Evlilik Dışında Doğan Çocukların Hukukî Statüsü Hakkında Avrupa Sözleşmesi” evlilik dışı çocukların hukukî ve sosyal statüsünü evlilik içinde doğan çocukların düzeyine getirmeye veya ikisi arasındaki farkı azaltmaya yöneliktir. Sözleşme’nin 104 Ayrıca, Avrupa Sosyal Yasası’nda da özel olarak çocukların korunmasına yönelik bazı hükümler yer almaktadır. Nitekim Sosyal Yasa’nın 7. maddesi çocukların ve gençlerin, 17. maddesi ise anne ve çocukların sosyal ve ekonomik bakımdan korunmasını taraf devletlere birer yükümlülük olarak yüklemiştir. Anayasanın çocuklara tanıdığı haklar: • Evlilik içinde çocukların korunması (m. 41/2), • Eğitim ve öğrenim görme hakkı (m. 42/1), • Parasız ilköğretim hakkı (m. 42/5), • Yoksul ve başarılı öğrencilere burs ve başka yardımlar sağlanması (m. 42/7), • “Küçükler”in çalışma şartları bakımından özel olarak korunması (m. 50/2) • Gençlerin alkol, uyuşturucu ve diğer kötü alışkanlıklardan korunması (58/2), • Korunmaya muhtaç çocukların korunması (m. 61/4), • Küçüklerin yetişkinler için geçerli olandan farklı özel hükümlere göre yargılanması (m. 141/2). Belirtmek gerekir ki, Türkiye’nin ulusal mevzuatının Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne uymayan bazı yanları vardır. Ancak, insan haklarıyla ilgili bir antlaşma niteliğinde olması dolayısıyla, çatışma halinde Anayasamızın 90. maddesi gereğince Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Türk kanunlarına üstün tutulması gerekecektir. 2005 tarihli Çocuk Koruma Kanunu, “korunma ihtiyacı olan ve suça sürüklenen çocukların korunması, haklarının ve esenliklerinin güvence altına alınması” amacına (m. 1) yönelik olarak bazı “koruyucu ve destekleyici tedbirler (m. 5) yanında, çocuklar hakkındaki soruşturma (m. 15 vd.) ve kovuşturmaya (m. 22 vd.) ilişkin özel usulleri (m. 15 vd.) de düzenlemektedir. Kanunda ayrıca çocuk mahkemelerinin kuruluş ve işleyişiyle ilgili esaslar (m. 25 vd.) gösterilmektedir. 105 İnsan Hakları ve Özgürlükleri hükümleri arasında, evlilik dışı çocuğa karşı anababanın yükümlülüklerinin evlilik içi çocuğa karşı olanlarla aynı olduğunu (m. 6) ve anne ve babasının evlenmesi halinde evlilik dışı doğan çocuğun evlilik içinde doğan çocuğun hukukî statüsünü kazanmasını (m. 10) öngören hükümler dikkati çekmektedir. Türkiye’de yeni Medenî Kanun’un 2002’de yürürlüğe girmesinden sonra, bu Sözleşme’yle ulusal mevzuatımız arasında bir çelişki kalmamıştır. 1996 tarihli “Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi” ise Türkiye tarafından 2002 yılında onaylanmıştır. Sözleşme’ye göre, 18 yaşına ulaşmamış kişiler çocuk kabul edilmektedir. Sözleşme esas olarak çocuklara bazı usulî haklar tanımıştır (Gemalmaz 2003: 511-14). İnsan Hakları ve Özgürlükleri j) Engelli Hakları Bu gruba giren kişiler Türkçe’de “engelli”, “sakat” veya “özürlü” gibi çeşitli adlarla anılmaktadırlar. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 1975 yılında kabul ettiği Sakat Kişilerin Hakları Bildirisi’nin 1. maddesine göre “Sakat kişi, fiziksel veya zihinsel yeteneklerindeki, ister doğuştan isterse sonradan olan, bir noksanlık sonucu normal bir bireysel ve/veya sosyal hayatın gereklerini tamamen veya kısmen kendi kendine yerine getiremeyen kişidir.” Söz konusu 1975 Bildirisi engellilere birtakım haklar tanımış ve bu hakların hiç bir ayrıma tabi olmaksızın dünyadaki bütün sakatlar için geçerli olduğunu belirtmiştir. Bu Bildiri’nin 3. maddesi sakatların insan onuruna saygı gösterilmesini onların doğal (inherent) hakkı olarak nitelemiş ve buna uygun hayat şartlarına sahip kılınmalarını onlar için bir hak olarak göstermiştir. BM Bildirisi’nin sakatlara tanıdığı diğer haklar arasında “tıbbî, psikolojik ve fonksiyonel tedavi” görme hakkı (m. 6) ile ekonomik ve sosyal güvenlik yanında uygun veya kabul edilebilir bir hayat düzeyi hakları (m. 7) sayılmıştır. Öte yandan, Uluslararası Çalışma Teşkilâtı’nın 1983 tarihli Genel Toplantısı’nda kabul ettiği 159 Sayılı Sözleşme “Sakatların Meslekî Rehabilitasyonu ve İstihdamı” hakkında bazı kurallar belirlemiştir. Bu Sözleşme Türkiye tarafından 4407 sayılı ve 8.7.1999 tarihli kanunla onaylanmıştır. Sözleşme’nin 1. maddesi (ikinci fıkra) meslekî rehabilitasyonun amacını, sakatların iş edinmesi, sürdürmesi ve işinde ilerlemesini mümkün kılmak ve onların bu şekilde topluma entegre edilmelerini ve rehabilitasyonlarını kolaylaştırmak olarak belirtmiştir. Sözleşme’ye göre (m. 2) her üye ülke bu amaca uygun bir meslekî rehabilitasyon ve istihdam politikası tespit edip uygulamakla ödevlidir. Bu politika her kategorideki sakatlar için uygun meslekî rehabilitasyon tedbirleri alınmasını ve işgücü piyasasında onlar için istihdam olanaklarının artırılmasını hedeflemelidir (m. 3). Ayrıca, BM Genel Kurulu 1993 tarihli bir toplantısında “Sakatlar İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar”ı belirleyen bir Karar almıştır. Tıbbî bakım, rehabilitasyon, yardım hizmetleri, eğitim, istihdam, sosyal güvenlik, aile hayatı ve sakatların örgütlenmesi gibi başlıklar içeren bu Karar ayrıca söz konusu standartların etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamak üzere bir de izleme mekanizması kurmuştur. T.C. Anayasası’nın değişik yerlerinde eğitim, istihdam ve sosyal güvenlik açısından sakatlarla ilgili özel hükümler yer almaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 42. maddesi devletin “durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanlar”la ilgili tedbirler almasını öngörmüştür. “Özel eğitime ihtiyacı olanlar”ın başında sakatların geldiği açıktır. Dolayısıyla, sakatlara özel eğitim sağlanması devletin anayasal bir yükümlülüğüdür. Anayasa’nın 50. maddesi ise (ikinci fıkra) bedensel ve ruhsal özürlülerin çalışma şartları bakımından özel olarak korunmasını gerektirmektedir. Nihayet, Anayasa’nın 61/2. maddesinde sakatlar sosyal 106 k) Akıl Hastalarının Hakları Akıl hastaları yukarıda hakları açıklanan “engelliler”in bir alt grubunu oluşturmaktadır. Uluslararası belgelerde bunlara “zihinsel bakımdan engelli” denmektedir. Bizim Anayasa’mızda kullanılan “ruhî yetersizliği olanlar” ifadesi (m. 50/2) bununla eş anlamlı olmasa da benzer bir kavramdır. Akıl hastaları veya daha doğrusu “zihinsel özürlüler” sakatlar grubu içinde yer aldıklarından, sakatların haklarıyla ilgili açıklamalar şüphesiz bunlar için de geçerlidir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 1971 yılında kabul ettiği bir Bildiri “Zihinsel Bakımdan Engelli Kişilerin” özel haklarını belirtmiştir. Zihinsel engellilerin diğer insanlarla mümkün olan en yüksek derecede aynı haklara sahip olduğunu belirten (m. 1) Bildiri’ye göre, bu kişilerin kendi yeteneklerini azamî dereceye çıkarmayı mümkün kılacak şekilde tıbbî bakıma, eğitime ve rehabilitasyona hakları vardır (m. 2). Bildiri’nin 3. maddesi gereğince, zihinsel özürlüler de diğer engelliler gibi, ekonomik güvenlik ve uygun hayat standardı hakkına sahiptirler. Keza kapasitesi elverdiği ölçüde üretken bir iş yapma veya anlamlı bir işle uğraşma zihinsel özürlünün bir hakkıdır. Bildiri’nin tanıdığı diğer haklar arasında şunları da sayabiliriz: Kendi ailesiyle veya koruyucu ana-babayla yaşama ve toplum hayatına katılma (m. 4), kendi iyiliğinin ve çıkarlarının gerektirmesi halinde nitelikli bir vasiye sahip olma (m. 5), sömürülmeden, kötüye kullanılmadan ve aşağılayıcı muameleden korunma (m. 6). l) Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar Azınlık hakları konusu kültürel haklarla yakından ilişkilidir. Kültürel hak kavramı, benimsenen yaklaşıma göre, negatif veya pozitif olarak anlaşılabilir. Negatif anlamda kültürel hak, kişinin veya topluluğun kendi kültürünü serbestçe ifade edebilmesi ve geliştirebilmesi demektir. Kültürel hakların negatif korunması, devletin sivil ve siyasal hakları genel olarak herkese tanıması ve bu haklardan yararlanmada farklı kültürel gruplara karşı ayrım yapmaması demektir. Buna karşılık pozitif koruma ise, devletin çoğunluktan farklı kültüre veya kültürlere mensup kişileri veya grupları kendi kültürlerini geliştirme konusunda destekleyici tedbirler almasını gerektirir. Kültürel haklar konusunda yapılabilecek başka bir ayrım, bu hakların bireysel veya topluluk düzeyinde tanınması şeklinde kendisini gösterir. Geleneksel olarak, kendi kültürel kimliğini ifade ve geliştirme hakkının esas olarak bireysel haklar 107 İnsan Hakları ve Özgürlükleri güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler arasında sayılmıştır. Ayrıca, 1983 ILO Sözleşmesi 1999 yılından bu yana iç hukukumuzun bir parçası haline geldiğinden, Anayasa’nın 50. maddesinin sakatların çalışma şartlarıyla ilgili olarak devlete yüklediği genel görevi bu Sözleşme’nin bazı bakımlardan ayrıntılandırdığını da belirtmek gerekir. İnsan Hakları ve Özgürlükleri yoluyla korunabileceği ve bireysel kültürel haklar yoluyla topluluk kültürlerinin de korunmuş olacağı kabul edilir. Oysa, kollektivist yaklaşım, kültürel kimliklerin ancak topluluklara haklar tanınmak suretiyle korunabileceğini kabul eder. Bu yaklaşım toplum içindeki farklı kültürleri korumanın kendi başına değerli olduğu düşüncesinden hareket ettiği için, genellikle pozitif korumayı ve dolayısıyla pozitif hakları benimser. Kültürel kimliklerin en önemlileri etnik ve dinî azınlıklardan oluşmaktadır. Bu gibi azınlıkların korunması ise başlıca iki şekilde mümkündür. Birincisi, ifade, din, eğitim ve sanat gibi ilgili hakların geniş yorumlanması yoluyla, bu azınlıklara mensup olanlara, onların çoğunluktan farklı olan özelliklerini kamusal olarak ifade etme olanağının tanınmasıdır. İkincisi ise, belirli bir topluluğa mensup olanların bu mensubiyete dayanarak devlete karşı ileri sürebilecekleri “topluluk hakları”nın tanınmasıdır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi “azınlık hakları”nı başlıbaşına bir hak olarak düzenlememiştir. Bununla beraber, ayrımcılık yasağıyla ilgili olan 14. maddede “ulusal azınlığa mensubiyet”in Sözleşmenin tanıdığı haklardan yararlanmada bir ayrım nedeni olamayacağı belirtilmektedir. Ancak daha sonra 2000 yılında kabul edilen 12 No.lu Ek Protokol’ün 1. maddesi, yukarıda belirttiğimiz gibi, ulusal azınlıklara mensup olan kişilerin eşit muamele görme hakkını devletlerin iç düzenlerinde tanınan bütün haklar bakımından tanımış bulunmaktadır. Bu hükümlerde işaret edilen şekliyle ayrımcılığa uğramama hakkı negatif bir haktır. Oysa, bugün “azınlık hakları” derken genellikle kastedilen, azınlıklara, kendi kimliklerini korumak ve geliştirmek üzere özel olarak bazı pozitif hakların bireysel veya topluluk düzeyinde tanınmasıdır. İşte Avrupa Konseyi daha sonra bu anlamda azınlık hakları konusunda ortak standartları belirlemeye yönelik iki sözleşme daha kabul etmiştir. Bunlar, Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı ile Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir. Türkiye’nin henüz imzalamadığı bu sözleşmelerden birincisi, bir devletin ülkesinde nüfusun daha küçük bir bölümünü oluşturan vatandaşların geleneksel olarak kullandıkları, resmî dil veya dillerden farklı olan dilleri (“azınlık dilleri”ni) koruma amacına yöneliktir. Hangi dil veya dillerin “bölgesel veya azınlık dili” olduğunu belirleyecek olan ilgili taraf devlettir. İkincisi ise, devletin ülkesinde bulunan azınlıkların ve bu azınlıklara mensup vatandaşların haklarının özel olarak korunması amaçlanmaktadır. Ancak Sözleşme “ulusal azınlık” kavramını tanımlamış değildir. Her iki sözleşme de azınlık dilini konuşanlara veya ulusal azınlığa mensup olanlara vatandaşı oldukları devletin “egemen eşitliği”ne ve “ülke bütünlüğü”ne aykırı faaliyette bulunma hakkı vermemektedir (Gemalmaz 2003: 516, 518-19). Bu belgelerde “ülke bütünlüğü”nün vurgulanması, ayrılma hakkı anlamında 108 Konuşma dilinde, hatta kısmen ilgili literatürde “etnik azınlık” ve “ulusal azınlık” kavramları arasında ayrım yapılmamakla beraber, uluslararası hukuk bakımından bunlar farklı kavramlardır. “Ulusal azınlık”, kendisiyle tarih, kültür veya dil bağlarının bulunduğu etnik grubun egemenliği altındaki devletin ülkesi dışında, başka bir devletin ülkesinde yaşayan grup anlamına gelmektedir. Bu anlamda, ayrı bir devleti bulunmayan etnik gruplar ulusal azınlık kavramının dışında kalmaktadır. Buna karşılık, Çerçeve Sözleşme’de kullanılan “ulusal azınlık” teriminin başka bir ulusla etnik bağı bulunan azınlıkları değil, fakat bir devletin ülkesindeki (bütün) azınlıkları ifade ettiği ileri sürülmüştür (Çavuşoğlu 2001: 41, 44). Anayasamız her ne kadar “azınlık” ve “azınlık hakları” gibi hukukî kategoriler tanımamışsa da, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması niteliğindeki 1923 Lozan Antlaşması gayrımüslim azınlıkların kimi kültürel ve dinî haklarını topluluk hakları olarak tanımış ve koruma altına almıştır. Belirtmek gerekir ki, Lozan Antlaşması azınlık haklarını sadece “gayrimüslimler”e tanımıştır. Lozan Antlaşması’nın gayrimüslimlere özel olarak tanıdığı hakların en önemlileri şunlardır: • Masrafları kendilerine ait olmak üzere, kendi vakıf ve okullarını kurarak bunları yönetmek, buralarda kendi dillerini kullanmak ve ayinlerini yapmak; • Kimi durumlarda anadillerinde öğretim bütçesinden hakkaniyete uygun pay almak; yapabilmek için kamu • Aile ve kişi statüleri konusunda gelenek ve göreneklerine saygı gösterilmesini istemek; • İnançlarına aykırı davranışta bulunmaya ve hafta tatilinde resmî işlemleri yapmaya zorlanmamak. Antlaşma ayrıca Türkçe’den başka bir dil konuşan –yani, anadili Türkçe olmayan- Türk vatandaşlarına mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanma hakkı da tanımıştır. Bundan başka, bütün Türk vatandaşları resmî daireler dışındaki herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda istediği dili kullanma hakkına sahiptir. Mamafih, bu bir “azınlık hakkı” değildir (Oran: 21217). Etnik ve dinî azınlıklara veya kültürel gruplara mensup kişilerin herkes gibi 109 İnsan Hakları ve Özgürlükleri “kendi kaderini tayin hakkı”nı azınlık hakları içinde görmediklerinin işaretidir (Çavuşoğlu 2001: 160-163). Çerçeve Sözleşme’nin önemli bir özelliği, azınlıkları kollektif olarak hak öznesi yapmak yerine, öngördüğü korumayı azınlığa mensup kişilerin bireysel hakları yoluyla gerçekleştirmeye dönük olmasıdır (Çavuşoğlu 2001: 62). İnsan Hakları ve Özgürlükleri Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen “kanun önünde eşitlik” ilkesinden yararlanacakları açıktır. Bu topluluklara ve onların mensuplarına karşı ayrım yapılması elbette 10. madde hükmüne aykırı olacaktır. 110 III. Bölüm İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi 111 112 H akların korunması denince genellikle akla ilk gelen hakların hukukî olarak, daha özel olarak da yargı yoluyla korunmasıdır. Ne var ki, haklar sadece hukukî-yargısal yoldan değil, fakat aynı zamanda siyasî (teşriî) ve idarî yollardan da korunabilir. Hakların korunması, her şeyden önce, pozitif hukukun insan haklarına uygun hale getirilmesini, kamu görevlilerinin –özellikle polis ve jandarmanın- insan hakları bilinciyle donatılmasını ve yargı mercilerinin pozitif hukuku insan hakları öncelikli bir perspektiften yorumlayıp uygulamalarını gerektirir. Bunların yanında, resmî eğitim müfredatının ve eğitim kurumlarının ortamının insan hakları anlayışıyla bağdaşık olması ve eğitim personelinin insan hakları duyarlılığına sahip olması insan haklarının korunması bakımından zorunludur. 1. Ulusal Koruma Anayasa’nın “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlıklı 40. maddesi, anayasal hakları ihlâl edilen herkesin “yetkili makama” geciktirilmeden başvurma hakkının sağlanmasını öngörmektedir. Burada geçen “yetkili makam” teriminden kasıt öncelikle yargı mercileri olmakla beraber, anayasal-hukukî sistemimizde başvuru makamlarının mahkemelerle sınırlı olmadığı da açıktır. Maddede ayrıca, idarî ve siyasi mercilere başvurma hakkına da işaret edilmiştir. a) Yargısal Koruma İnsan haklarını korumanın en etkili yolu, şüphesiz, kişilerin mahkemelerde davacı veya davalı olarak haklarını savunmasıdır. Kısaca buna yargı yolu denmektedir. Yargı yolu, kişinin bir hakkını elde etmek veya maruz kaldığı bir hak ihlâlinin giderilmesini yahut telâfi edilmesini sağlamak üzere dava açması kadar, kendisine karşı açılan davada kendi haklarını savunmasını da kapsamaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 36. maddesinin birinci fıkrası herkesin “meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma... hakkına sahip” olduğunu belirtmiştir. Belirtmek gerekir ki, dava yoluyla ihlâlin telâfi edilmesi, Anayasa’nın 40. maddesinde işaret edilen, devletin uğranılan zararı tazmin etmesini de şüphesiz kapsamaktadır. Aynı maddenin ikinci fıkrasında yargı yoluyla hak aramanın etkinliğini sağlayıcı başka bir hükme maddesinde yer verilmiştir. Buna göre, hiçbir mahkeme görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz. Bu hükme dayanarak, yargı sisteminin kişilerin başvurularını mutlaka sonuçlandırması gerektiği sonucunu çıkarabiliriz. Yargı yolunun temel hakların korunmasına sahiden hizmet edebilmesinin bir şartı, “tabiî hakim” ilkesinin kabul edilmesidir. Anayasamızın 37. maddesinde güvence altına alınan “kanunî hakim” ilkesi önemli olmakla beraber, bunun “tabiî hakim”in bütün gereklerini 113 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMA YOLLARI İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi karşılamadığı açıktır (bkz. Erdoğan 2005: 185). Yargı yoluyla hak aramaya hem idarî, hem adlî hem de anayasal yargı aracılık edebilir. İdarî yargı, idarî işlem ve eylemlerden doğan hak ve menfaat uyuşmazlıklarının çözüm yeridir. Anayasa’ya göre (m. 125/1), kamu idaresinin her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır. Askerî niteliktekiler dışında kalan idarî işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğu, tepesinde Danıştay’ın bulunduğu ve genel ilk derece mahkemelerinin idare ve vergi mahkemeleri olduğu idarî yargı mercileri denetler. Buna karşılık askerî işlemlerin denetimi Askerî Yüksek İdare Mahkemesi (m. 157) tarafından yerine getirilir. Ancak Anayasa’nın Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler (m. 105/2, 125/3) ile Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (m. 159/4) ve Yüksek Askerî Şura’nın (m. 125/3) işlemlerini yargı denetiminden muaf tutması hukuk devleti ilkesi açısından eleştiriye açık bir husustur. Temel hakların korunmasında adlî yargı da işlev görür. Kimi idarî işlemlerin bazı yönlerinden doğan uyuşmazlıklar (örneğin, mülkiyet hakkıyla ilgili olarak kamulaştırma bedeliyle ilgili uyuşmazlıklar) adlî yargıda çözüldüğü gibi, ceza yargılaması da pek çok durumda temel hakların korunmasıyla ilgilidir. Özellikle sanık hakları ve adil yargılama açısından durum böyledir. Adlî yargının en üst karar mercii Yargıtay’dır. Anayasa yargısının temel hakların korunmasında özel bir yeri vardır. Kanunların ve kanun hükmündeki kararnamelerin anayasaya uygunluğunu denetleyen Anayasa Mahkemesi (m. 146-153), temel hakların kapsamı, sınırları ve kötüye kullanılamaması konularındaki içtihatlarıyla bu hakların korunmasına hizmet etmesi gereken önemli bir organdır. Bu arada, anayasa yargısı sistemimizde Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (“anayasa şikâyeti”) kurumunun yer almamış olmasının temel hakların korunması bakımından önemli bir eksik olduğunu da belirtmek gerekir. Anayasa’nın düzenlediği “itiraz yolu”nun (m. 152), yapısı gereği, temel hakların korunmasına katkısı ne yazık ki fazla değildir. Yargı yoluyla hakların korunmasının nihaî aşamasını Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde hak arama oluşturmaktadır. Bu yol bir Avrupa Konseyi kurumuna başvurma şeklinde ortaya çıkmakla beraber, bugün itibariyle bu bizim iç hukukumuzun bir parçası durumundadır. Bu çerçevede, Türkiye’nin “yetki alanı”ndaki herkes (kişiler, kişi toplulukları ve devlet-dışı örgütler), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ve Türkiye’nin onayladığı Ek Protokollerde tanınan haklarından birinin Türkiye Cumhuriyeti tarafından ihlâl edildiği iddiasıyla kişisel olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurabilir. Bu hakların hangileri olduğu tek tek haklarla ilgili olarak yukarıda yapılan açıklamalarda gösterilmiştir. Strasbourg Mahkemesi’ne kişisel başvuru hakkından sadece vatandaşlar değil, o ülkede yaşayan yabancılar da yararlanabilir. Ancak, kişisel başvuru yolunun kullanılabilmesi için yukarıda açıkladığımız diğer iç hukuk 114 b) Yargı Dışı Yollar (i) İdarî Başvuru İdarî ve siyasî yollardan hak arama ise Anayasa’nın 74. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, kişiler kendileriyle ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük millet Meclisi’ne yazılı olarak başvurabilirler. Hükümde TBMM özel olarak zikredilmiş olduğuna göre, burada sözü edilen “yetkili makamlar” idarî başvuruyla ilgili olup yürütme ve idare makamlarına işaret etmektedir. İdarî Yargılama Usulü Kanunu idarî başvuruyu ve sonuçlarını genel olarak düzenlemiş olduğu gibi, hukukumuzda idarî işlemlere karşı itiraz yoluyla başvurulabilecek makamları gösteren başka kanunlar ve düzenleyici işlemler de vardır. Bu nokta, özellikle disiplin işlemleri bakımından özel bir önem taşımaktadır. İdarî başvurunun özel olarak insan hakları ihlâlleri ile ilgili olan bir türü, son yıllarda kurulan Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ile İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’na yapılabilecek başvurudur. Bu konu aşağıda ayrı olarak incelenecektir. Bununla beraber, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları insan hakları ihlâlleri konusunda başvuru makamı olmanın yanında, insan haklarının korunmasına başka türlü de hizmet eden kuruluşlardır. Nitekim, ilgili Yönetmelik’te bu kurulların görevleri arasında şu hususlar da sayılmış bulunmaktadır: Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmalar yapmak (m. 9/d), idarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle yaklaşılmasını sağlayıcı çalışmalar yapmak (m. 9/f), görev ve çalışmalarında sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştirmek (m. 10/e). İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının bu görevleri, onların sadece başvuru üzerine harekete geçen pasif merciler olmakla yetinmeyip, aynı zamanda gerek insan haklarını korumak ve geliştirmek gerekse devlet-vatandaş ilişkisini insan hakları duyarlılığına uygun hale getirmek üzere inisiyatif alabilecek bir konuma yükseltmektedir. Bunun yanında, söz konusu kurullar sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştiren çalışmalar yapmak suretiyle de, bir yandan kamu otoriteleri veya kamu görevlileri ile sivil kuruluşlar arasındaki mesafeli duruşun yumuşamasına, bir yandan da İnsan Hakları Kurulları’nın güvenilirliğinin artmasına hizmet edebilecek durumdadırlar. Bu da, özellikle, vatandaşların insan hakları ihlâlleriyle ilgili şikâyetlerini kamu makamlarına –özellikle de İl ve İlçe İnsan Hakları kurullarınaulaştırmadaki çekingenliklerinin zamanla ortadan kalkmasına veya büyük ölçüde azalmasına katkı yapacaktır. Ülkemizde insan haklarının daha iyi korunup geliştirilmesine yönelik idari bir yapılanma oluşturmak amacıyla 1990 yılından itibaren çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Bu dönemde kurulan hükümetlerde insan haklarından sorumlu 115 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi bir Devlet Bakanı görev yapmış, 58 ve 59. Hükümetlerde ise bu görev Başbakan Yardımcılığı’na verilmiştir. İnsan hakları alanındaki kurumsal yapı eksikliğini gidermek amacıyla 1993 yılında çıkarılan bir kanun hükmünde kararname ile İnsan Hakları Müsteşarlığı kurulmuş ise de, yetki kanununun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi nedeniyle bu girişim sonuçsuz kalmıştır. Aynı amaç doğrultusunda 19942001 arasında oluşturulan İnsan Hakları Başmüşavirliği, İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulu, İnsan Hakları Koordinasyon Üst Kurulu gibi yeni yapılar ise çeşitli nedenlerle kalıcı olamamışlardır. Bu alandaki en son adım ise, 12.04.2001 tarih ve 4643 sayılı Kanun ile, Başbakanlık Merkez Teşkilatı Kanununda değişiklik yapılarak Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nın kurulması olmuştur. İnsan Hakları Başkanlığı, kanunla kendisine verilen dört temel görevi yerine getirmektedir. Başkanlık, ilk olarak, insan hakları ile ilgili konularda görevli kuruluşlarla sürekli temas halinde bulunmakta ve bu kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamaktadır. İkinci olarak, insan hakları konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasını izlemekte, izleme sonuçlarını değerlendirmekte, uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye’nin ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalışmaları koordine etmekte ve önerilerde bulunmaktadır. Üçüncü olarak, kamu kurum ve kuruluşlarının hizmet öncesi, staj ve hizmet içi insan hakları eğitim programlarını izlemekte, değerlendirmekte ve koordine etmektedir. Dördüncü olarak, insan hakları ihlâl iddiaları ile ilgili başvuruları incelemekte ve araştırmakta, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirerek alınabilecek önlemlere ilişkin çalışmaları koordine etmektedir. İnsan haklarının korunmasına çeşitli şekillerde katkıda bulunan başka kurumlar da vardır. Bunlar arasında İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu ile İnsan Hakları Eğitimi 10 Yılı Ulusal Komitesi yer almaktadır. Bunlardan, Başbakanlık bünyesinde yer alan İnsan Hakları Üst Kurulu 2001 tarihinde kurulmuş olup, görev ve yetkileri bir yönetmelikle düzenlenmiştir. Başkanlığını Başbakanın görevlendireceği bir Devlet Bakanının yapması öngörülen İnsan Hakları Üst Kurulu, Başbakanlık, Adalet, İçişleri, Dışişleri, Millî Eğitim, Sağlık ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik bakanlıklarının müsteşarlarından oluşur. Kurul’un toplantılarına gerektiğinde ilgili kamu kuruluşları ile özel kuruluşların temsilcileri de çağrılabilir. Üst Kurul’un başlıca görevleri, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi için yasal ve idarî düzenlemelerle ilgili hazırlıkları yapmak, mevzuatın uluslararası insan hakları hukukuna uygun hale getirilmesine yönelik tavsiyelerde bulunmak, insan haklarının uluslararası standartlara uygun olarak korunması ve geliştirilmesi için yapılacak çalışmaları 116 İnsan Hakları Danışma Kurulu ise, Devlet Bakanına bağlı olarak çalışmak ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesinde danışma hizmeti vermek üzere kurulmuştur. Danışma organı olarak başlıca görevi, bu konularda öneri ve tavsiyeler içeren raporlar hazırlamaktır. Kurulda ağırlıklı olarak sivil toplum örgütleri, üniversiteler, sendikalar ve meslek kuruluşları temsil edilmektedir. 1998’de çıkarılan bir yönetmelikle kurulmuş olan İnsan Hakları Eğitimi On yılı Ulusal Komitesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Planı gereğince İnsan Hakları Üst Kurulu tarafından oluşturulmuştur. Kurul’un üyeleri çeşitli kamu kuruluşlarının ve insan hakları konusunda faaliyet gösteren gönüllü kuruluşların temsilcileri ile bu alandaki çalışmalarıyla tanınan beş öğretim üyesinden oluşmaktadır. Üzerinde durulması gereken önemli bir husus, insan haklarını korumak ve geliştirmekle görevli bulunan insan hakları kurumlarının sahip olması gereken temel niteliklerdir. İnsan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insan hakları kurumlarının kurulmasını, veya zaten mevcut iseler, güçlendirilmesini tavsiye eden 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Birleşmiş Milletler Genel Kurul Kararı, bu kurumların statüsüne, yapı ve işleyişine, yetki ve sorumluluklarına ilişkin bir takım ilkeler benimsemiştir. “Paris Prensipleri” olarak bilinen bu ilkeler insan hakları ulusal kuruluşlarına ilişkin “normatif standartlar”ı ifade etmektedir. Bu ilkelerin somut olarak kurumların yapısına nasıl yansıtılacağı ülkelerin şartlarına siyasal ve hukuksal geleneklerine göre değişkenlik gösterebilmektedir. “Paris Prensipleri”ne göre, genel olarak, ulusal insan hakları kuruluşları şu özellikleri taşımalıdır: • Anayasayla veya yasayla kurulmalı, görev ve yetkileri mümkün olduğunca geniş ve açık bir şekilde kuruluş metninde yer almalıdır. • Sivil toplum güçlerinin (STK’lar, öğretim üyeleri, sosyal-mesleki kuruluşlar, din ve felsefi akım temsilcileri), “çoğulcu” bir şekilde temsiline olanak sağlanmalıdır. • Bağımsızlıklarını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahip olmalıdır. • Etkinliklerini sorunsuzca sürdürülmesini sağlayacak yeterli bir altyapıya 117 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi koordine etmektir. Kurul’un ayrıca, insan haklarıyla ilgili hizmet içi eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi’nde görevlendirilecek öğretim üyeleri ve temsilci gönderecek gönüllü kuruluşlar ile İnsan Hakları Danışma Kurulu’nda görev alacak kurum ve kuruluş temsilcileri dışındaki üyeleri seçmek ve nihayet insan hakları ihlâl iddialarına ilişkin olarak ilgili kurulların yaptıkları incelemeleri değerlendirmek ve alınması gereken önlemlere ilişkin tavsiyelerde bulunmak gibi görevleri de vardır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ve mali olanaklara sahip olmalıdır. • Yetki alanlarına giren bütün konuları özgürce araştırmalı, bütün bilgi ve belgelere ulaşabilmeli, gerektiğinde bütün kişileri dinlemelidir. • Görüş ve tavsiyelerini doğrudan doğruya veya basın yoluyla kamuoyuna duyurabilmeli, STK’larla her türlü diyalog ve işbirliğine gidebilmelidir. (ii) Siyasî Başvuru Anayasa siyasî başvuru makamı olarak sadece TBMM’yi göstermiştir. TBMM’ye hem genel olarak kişisel ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetler, hem de özel olarak insan hakları talepleri ulaştırılabilir. Birinci türden şikâyetler TBMM Dilekçe Komisyonu’nca, insan haklarıyla ilgili olanlar ise TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu’nca incelenir. Bu talepler, yasal olarak tanınmış olmayan bir insan hakkının yasalaştırılması dileği şeklinde olabileceği gibi, maruz kalınan bir temel hak ihlâlinin giderilmesi için girişimde bulunulması dileği şeklinde de olabilir. Keza, kişinin somut bir hakkını ihlâl etmiş olan yürütme ve idare makamları hakkındaki denetim talepleri veya genel veya özel bir ihlâl iddiasının araştırılması talepleri de bu madde gereğince TBMM’ye iletilebilir. Ayrıca, Bilgi Edinme Kanunu çerçevesinde kamu makamlarından belli konular hakkında bilgi alma usulü bir tür hak arama yoludur. Çünkü, bu yolla kişilerin elde edecekleri bilgiler çok kere onların kimi fiilî veya potansiyel hak ihlâlleri konusunda aydınlanmasını sağlayabilir ve böylece kişiler gerek kendilerini savunma gerekse diğer hak arama yollarını kullanma konusunda daha donanımlı hale gelirler. 2. Uluslararası Koruma İnsan haklarının uluslararası alanda korunması çeşitli düzeylerde ortaya çıkmaktadır. Türkiye açısından bunların en önemlileri, Birleşmiş Milletler çerçevesindeki koruma mekanizmaları ile Avrupa Konseyi’nin insan hakları koruma sistemidir. a) Birleşmiş Milletler’in İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları (Tarhanlı 2000) (i) BM Antlaşması’nın Kurduğu Sistem Birleşmiş Milletler Antlaşması’na göre, BM’nin doğrudan doğruya insan hakları alanına giren konularda faaliyet yapan organı Ekonomik ve Sosyal Konsey’dir. Ekonomik ve Sosyal Konsey ve ona bağlı alt birimler insan hakları konusundaki uluslararası antlaşmaların hazırlanması çalışmalarının merkezinde yer alırlar. Nitekim, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal 118 İnsan Hakları Komisyonu, 60’ların ikinci yarısından itibaren, dünyadaki insan hakları ihlâllerini yakından izlemeye ve bu konudaki şikâyetleri incelemeye başlamıştır. Komisyon bu faaliyetlerini Ekonomik ve Sosyal Konsey’in kabul ettiği, başlıca, “1235 Usulü” ve “1503 Usulü” denen yollarla yapmaktadır. Ayrıca, bunların dışında duruma göre izlenebilecek bazı özel usuller de vardır. İnsan Hakları Komisyonu 1235 Usulü aracılığıyla “insan hakları ve temel özgürlüklerin ağır ihlâllerine ilişkin bilgileri” inceledikten sonra, bu ihlallerin süreklilik kazanmış olduğunu gösteren örnekleri etraflıca araştırıp, bu konudaki bulgularını kendi tavsiyeleri ile birlikte Ekonomik ve Sosyal Konsey’e sunacaktır. Bu usul çerçevesinde Komisyon’a tanınan yetki bir “soruşturma” yetkisi niteliğinde değildir. 1503 Usulü ise Azınlıklara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların Korunmasına Dair Alt Komisyon’un oluşturduğu çalışma grubunun insan hakları ihlâlleriyle ilgili olarak yapacağı incelemelerle ilgilidir. Çalışma grubu bu konudaki bütün şikâyetleri ve eğer varsa ilgili hükümetlerin BM Genel Sekreteri’ne sundukları cevapları da inceleyip, temel hak ve özgürlüklere ağır insan hakları ihlâllerinin süreklilik gösterip göstermediğini tespit edecektir. Yaptığı inceleme sonucunda çalışma grubunun bu nitelikteki durumları söz konusu Alt Komisyon’a, onun da İnsan Hakları Komisyonu’na sunması halinde bu Komisyon iki yol izleyecektir. Komisyon ya, kendisinin de yapacağı etraflı bir incelemenin bulgularıyla birlikte kendi tavsiyelerini de içeren bir rapor hazırlayıp Ekonomik ve Sosyal Konsey’e bildirecek, ya da bu konuda kendisi ayrı bir özel komisyon kurup onun konuyu soruşturmasını isteyecektir. İkinci usulün işleyebilmesi için, buna göre incelemeye tabi tutulacak olan devletin bunu açıkça kabul etmesi ve yürütülecek soruşturmanın şartlarını onunla varılacak bir anlaşmayla belirlenmesi gerekir. Bu durumda, soruşturmaya konu olan ihlâl iddiasıyla ilgili olarak ulusal düzeydeki bütün başvuru yollarının tüketilmiş olması gerekir. Ayrıca, ihlâlin uluslararası veya bölgesel bir sözleşme çerçevesinde zaten bir incelemeye tabi tutuluyor olmaması veya ilgili devletin bir uluslararası antlaşma uyarınca bu konuda başka bir usulün uygulanmasını tercih etmemiş olması gerekir. Bu soruşturma gizli yürütülür ve amacı “dostane bir çözüm”e ulaşmaktır. Birleşmiş Milletler’e ulaştırılan insan hakları ihlâllerine ilişkin bazı şikâyetlerin konusu gerçekleşmesi çok yakın olan ve insan haklarının ağır biçimdeki ihlâlleri 119 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, bu Konsey’e bağlı olan İnsan Hakları Komisyonu tarafından hazırlanmıştır. 1947 yılında kurulmuş olan İnsan Hakları Komisyonu (Commission on Human Rights) gerek insan haklarını ihlâl ettiği ileri sürülen devlet hakkında gerekse belli konulara özgü olarak insan hakları ihlâllerini ortaya koyan raporlar hazırlayabilir. Komisyon, ayrıca, belli bir uluslararası insan hakları antlaşmasına dayanmayan ihlâl iddialarının araştırılması için de özel raportörler görevlendirmeye yetkilidir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ile ilgili olabilir. Bu durumlarda, ilgili özel raportör veya çalışma grubuna yapılacak şikâyete konu olan durumun “acil” olduğunun belirtilmesi BM’nin “acil eylem”e geçmesini gerektirir. Bu sayede, ilgili birim hemen harekete geçirilerek, şikâyetçinin haklarının güvenceye alınması için şikâyet edilen devlet nezdinde girişimde bulunulması sağlanabilir. (ii) BM İnsan Hakları Sözleşmelerinin Öngördükleri Mekanizmalar Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin bu Sözleşme’de belirtilen hakların korunması için öngördüğü denetim sisteminin temel organı İnsan Hakları Komitesi’dir (Human Rights Committee). Bu Komite, taraf devletlerin vatandaşları arasından seçilmesi öngörülen 18 bağımsız uzman üyeden oluşur. Komite düzenli olarak yılda üç defa toplanmakta ve çalışmalarını “Komite Usul Kuralları” çerçevesinde yürütmektedir. Komite’nin üç işlevi vardır. Bunlardan birincisi, taraf devletlerin, Sözleşme’nin tanıdığı hakların uygulamaya geçirilmesi için aldıkları tedbirleri ve insan haklarının kullanımında sağladıkları ilerlemeyi gösterir bir raporu iki yılda bir Komite’ye sunmalarıyla ilgilidir. Bu raporun, Sözleşme’nin o devlet bakımından yürürlüğe girmesini takip eden ilk yıl içinde sunulması gerekir. İnsan Hakları Komitesi bu raporlar üzerinde çalışmak ve bu taraf devletlere “genel yorumlar” hazırlayıp iletmek temel işleviyle donatılmıştır (Gemalmaz 2003: 347-48). Komite’nin ikinci işlevi, Sözleşme’yle üstlendiği yükümlülükleri yerine getirmediği iddiasıyla bir taraf devlet hakkında başka bir taraf devletin Komite’ye şikâyette bulunması durumunda ortaya çıkmaktadır. Ancak bu yolun işleyebilmesi için, ilgili devletin Komite’nin bu yetkisini özel bir “bildirim” ile tanımış olması gerekir. Komite bu tür şikâyetleri dostane çözüme kavuşturmaya çalışır ve gerektiğinde bunun için özel bir komisyon kurar (Gemalmaz 2003: 348). Nihayet İnsan Hakları Komitesi’nin üçüncü ve belki de en önemli işlevi, Komite’ye yazılı olarak yapılacak bireysel başvuruların karara bağlanmasıdır. Bu yetki, Sözleşme’nin İhtiyarî Protoköl’ünde (Birinci Protokol) öngörülmüştür. Dolayısıyla, bu yol, Sözleşme’nin yanında söz konusu Protokole de taraf olan devletlere karşı işletilebilir. Belirtmek gerekir ki, İnsan Hakları Komitesi’nin bu başvuruyu incelemeye alabilmesi için, aynı konunun başka bir uluslararası soruşturma veya çözüm usulü uyarınca inceleniyor olmaması ve başvurucunun iç hukuk yollarını tüketmiş olması gerekir. Komite incelemesini kendisine sunulan yazılı bilgiler ışığında ve gizli olarak yürütür. Komite’nin, duruma göre, ihtiyatî tedbir kararı alması mümkündür (Gemalmaz 2003: 349). Türkiye İhtiyarî Protokolü 1.3.2006 tarihinde onaylamış bulunmaktadır. Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’yle ilgili bu denetim mekanizmasından ayrı olarak, İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin 120 Birleşmiş Milletler çerçevesindeki başka bir önemli insan hakları koruma mekanizması 1919 yılında kurulmuş olan Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) bünyesinde yer almaktadır. ILO’nun amaç ve hedefleri İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yeniden tanımlanmış ve bu safhada örgüt BM’nin “özel uzmanlık birimi” olarak belirlenmiştir (Gemalmaz 2002: 403-404). Uluslararası Çalışma Örgütü kurulduğu 1919 yılından 1999 yılına kadar uluslararası sosyal politika ve hukukun başlıca kaynaklarını oluşturan ikiyüze yakın sözleşmeyi kabul etmiş ve bir o kadar da tavsiye kararı almıştır (Kaboğlu 2002: 205). Bunlar arasında, birçoğu Türkiye tarafından da onaylanmış bulunan, örgütlenme ve sendika özgürlüğüyle, zorla çalıştırma ve ayrımcılık yasaklarıyla ilgili birçok hak ve özgürlük belgesi yer almaktadır. ILO’nun iki genel denetim mekanizması vardır. Bu mekanizmaların biri, rapor incelemesine dayalı olarak, diğeri ise şikâyetlere bağlı olarak işler (Kaboğlu 2002: 205). Birleşmiş Milletler nezdinde başka tematik sözleşmelerle kurulmuş olan başka denetim organları da vardır. Bunları şu şekilde belirtebiliriz: Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına Dair Komite, İşkenceye Karşı Komite, Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına Dair Komite ve Çocuk Hakları Komitesi. Bu organlara da, ilgili oldukları sözleşmelerde tanınan hakların korunmasıyla ilgili olarak İnsan Hakları Komitesi’ninkine benzer yetkiler tanınmıştır. b) Avrupa Konseyi’nin İnsan Hakları Koruma Sistemi İnsan haklarının korunmasına ilişkin bölgesel düzenlemeler içinde işlevsel açıdan en etkin olanı şüphesiz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetim mekanizmasıdır. Öngördüğü koruma mekanizması bakımından bu Sözleşme’nin uluslararası hukukta önemli bir dönüm noktası teşkil ettiği genellikle kabul edilmektedir (Anayurt 2004: 55). Ayrıca, Türkiye’nin taraflarından biri olması nedeniyle, bu Sözleşme’nin bizim açımızdan da özel bir önemi bulunduğu şüphesizdir. Sözleşme 4 Kasım 1950’de imzalanmış ve 3 Eylül 1953’te yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu Sözleşmeyi 10 Mart 1954 tarihinde onaylamış; bireysel başvuru hakkını 1987’de, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini ise 1990’da kabul etmiştir. Gerçi, bunun artık bir önemi kalmamıştır. Çünkü, Sözleşme’yi yeniden düzenleyen 11 No.lu Protokol kişisel başvuru yolunun işletilmesini taraf devletlerin iradesine bağlı olmaktan çıkarmıştır. Sözleşme’nin, 1 Kasım 1998’de yürürlüğe giren 11 No.lu Ek Protokolle yeniden düzenlenmesinden sonraki duruma göre, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 121 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi tanıdığı haklara işlerlik kazandırılmasını izlemek amacıyla, Ekonomik ve Sosyal Konsey’in 1985 tarihli bir kararıyla İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi kurulmuştur. İlk toplantısını 1987 yılında yapan Komite periyodik oturumlarında taraf devletlerin sundukları raporları değerlendirmektedir. Komite 1989 yılında aldığı bir kararla, Sözleşme’yle ilgili konularda kendisini “genel yorum”lar üretmeye yetkilendirmiştir (Gemalmaz 2003: 354-55). İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi kurduğu koruma mekanizmasının belkemiğini, hukuken bağlayıcı karar alma yetkisine sahip olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oluşturmaktadır. Daha önce, İnsan Hakları Komisyonu da bu koruma mekanizmasının içinde yer alıyordu. Söz konusu Protokol ise Komisyon ve Mahkeme ikiliğini kaldırarak, tam zamanlı çalışan tek bir Mahkeme kurmuştur. Mahkeme Sözleşmeye taraf devletlerin sayısı kadar yargıçtan oluşmaktadır. Yargıçlar altı yıl için seçilirler, tekrar seçilmeleri mümkündür, ancak en fazla 70 yaşına kadar görev yapabilirler. Yargıçlar seçildikleri ülkeden bağımsız olarak hareket ederler. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetim mekanizması insan hakları konusunda ikincil veya tamamlayıcı nitelikte işlev görmektedir. Bu çerçevede Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin denetimi ulusal makamların yerine geçmek üzere oluşturulmuş değildir. İnsan haklarını korumada ve özel olarak ihlâlleri gidermede ilk görev ulusal makamlara (yargı, yasama ve idare makamlarına) düşmektedir. Avrupa Mahkemesi’nin yaptığı, sadece, ulusal düzeydeki denetimi tamamlayıcı bir denetimdir (Anayurt 2004: 58vd.). Onun içindir ki, ihlâl iddiasında bulunanların Strasbourg Mahkemesi’ne başvurmadan önce, iç hukuk yollarını tüketmiş olmaları şartı getirilmiştir. Esasen, Jack Donnelly’nin dikkat çektiği gibi (1995: 281, 284), “(i)nsan hakları nihaî olarak uluslararası değil, esas olarak ulusal bir konudur”. İnsan haklarının korunması konusunda, “uluslararası mekanizmalar olsa olsa ulusal girişimleri tamamlayıcı niteliktedir... Çalışmalarımızın odağı insan haklarının uluslararası boyutları olsa bile, uluslararası girişimlerin başarıya ulaşmasında ulusal ve uluslararası faktörlerin arasındaki etkileşimin oynadığı role daha fazla önem verilmelidir. Uluslararası faktörler varolmakla birlikte, bunlar resmin küçük bir parçasını oluştururlar.” Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin başka bir önemli ve onu diğer uluslararası antlaşmalardan ayıran özelliği de, hükümlerinin ulusal hukuk sistemlerinde doğrudan doğruya uygulanabilir nitelikte olmasıdır (Anayurt 2004: 70vd.). Yani, Sözleşme hükümlerinin iç hukukta etki doğurabilmesi için, ulusal makamların onları iç hukuk kuralı haline dönüştürmek üzere ek yasama işlemi yapmalarına gerek yoktur. Sözleşme’ye taraf devletlerin yetki alanında bulunan kişiler, o devletin mahkemelerinde doğrudan doğruya bu Sözleşme’nin hükümlerine dayanarak hak talebinde bulunabilirler. Yeni şekliyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (bkz. Bıçak 2000, Çavuşoğlu 2000; Anayurt 2004: Dördüncü Bölüm); yargısal işlevini Komiteler, Daireler ve Büyük Daire aracılığıyla yerine getirmektedir. Komitelerin üçer, Dairelerin yedişer, Büyük Daire’nin ise 17 üyesi vardır. Komitelerden biri eskiden Komisyon’un yetkisinde olan “kabul-edilemezlik” kararlarını oybirliğiyle vermeye yetkilidir. Komitelerin karara bağlayamadığı bireysel başvuruların kabul edilebilirliği ve esası hakkında ise Daireler karar verirler. 122 Avrupa Mahkemesi’nde duruşmalar alenîdir, yani kamuya açık olarak yapılır; ancak Mahkeme istisnaî olarak duruşmanın gizli yapılmasına karar verebilir. Kural olarak dava dosyası da herkesin incelemesine açıktır. Dairelerin kararları, tarafların davanın Büyük Daireye gönderilmesini istemediklerini beyan etmeleri veya üç ay içinde Büyük Daire’ye gönderme talebinde bulunmamaları halinde ve ayrıca Büyük Daire içindeki kurulun istemi reddetmesi halinde kesinleşir. Âkit taraflar (üye devletler) Mahkeme’nin kesinleşmiş kararlarına uymak zorundadırlar. Kararların uygulanmasını Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi takip eder. “Kişisel başvuru” yolu, Sözleşme’yle güvence altına alınmış bir hakkının ihlâl edildiğini düşünen kişilere veya kişi topluluklarına Avrupa Mahkemesi’ne başvurma imkânı sağlamaktadır. Ancak başvurulabilmesi için, daha önce şikâyet edilen devletin iç hukukundaki bütün yasal başvuru yollarının tüketilmiş olması ve başvurunun kesin karardan itibaren altı ay içinde yapılmış olması gerekir. İç hukuk yolları sadece mahkemelere başvuruyu değil, eğer varsa idarî başvuruları da kapsamaktadır. Yasayla öngörülmüş bir itiraz makamının varlığı ve bu yola başvurmanın etkili sonuç üretebilecek durumda olması halinde, idarî başvurudan kaçınılmış olması, iç hukuk yollarının tüketilmediği anlamına gelir. Bununla beraber, başvurunun sonuç doğurmayacağı veya başarı şansı bulunmadığı eğer açıksa bu yolun kullanılması zorunluluğu ortadan kalkar (Anayurt 2004: 209). 123 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Ayrıca, Sözleşme’nin 30. maddesine göre, Sözleşme’yle ilgili ciddi yorum sorunlarının ortaya çıkması veya Mahkemenin yerleşik içtihatlarına aykırı karar verilmesi ihtimalinin ortaya çıkması halinde, ilgili Daire –taraflar itiraz etmezlerse- Büyük Daire lehine yargı yetkisinden vazgeçebilir. Bir başvuru hakkında kesin kararın Büyük Daire tarafından verilmesinin başka bir yolu Sözleşme’nin 11. Protokol’le düzenlenmiş 43. maddesinde gösterilmiştir. Buna göre, ilgili Daire’nin kararını vermesinden itibaren üç ay içinde taraflardan biri davanın Büyük Daire’ye götürülmesini isteyebilir. Ancak bu istisnaî bir yoldur ve böyle bir talebin kabulü için, dava Sözleşme ve Protokollerle ilgili ciddi bir yorum sorununa ilişkin olmalıdır. Talebin kabul edilebilirliği hakkında karar vermeye Büyük Daire üyesi beş yargıçlı bir kurul yetkilidir. Büyük Daire’nin kararları kesindir ve uygulanması zorunludur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, kendisine ulaşan başvuruyu kabul edilebilir bulursa, uyuşmazlığı -eskiden Komisyonun yaptığı gibi- “dostane çözüm” ile de sonuçlandırabilir. Başvurucu ile şikâyet edilen devlet arasında bir uzlaşma sağlamaya yönelik olan dostane çözüm süreci gizli yürütülür. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi B- İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE İNSAN HAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ 1. Kurullara Genel Bir Bakış a) Tarihsel Gelişim Türkiye’de İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, insan haklarını koruma mekanizması içinde kendine özgü yapısı, niteliği ve gelişim süreciyle özel bir konuma sahiptir. Ülkemizin özellikle 1980 sonrası yaşadığı hızlı ve karmaşık sosyo-ekonomik dönüşüm, insan haklarını daha önce hiç olmadığı kadar önemli bir “siyasal gündem” haline getirirken, bir yandan da temel hak ve özgürlüklere klasik devlet yapısı dışında da güvenceler aranmasına yol açtı. Türkiye’de daha önce konuşulması dahi mümkün olmayan sorunların açık ve yoğun politik mücadelelere konu olmaya başlaması ve yaşanan toplumsal değişimin kaçınılmaz olarak sürüklediği yeni ve daha kapsamlı hak ve özgürlük talepleri, öncelikle insan hakları alanındaki sivil toplum örgütlenmesini hızlandırdı. İnsan hakları alanında ileri sürülen taleplerin “öncelikli muhatabı” olan devlet ise, Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzeninde güçlenen demokratikleşme arayışları ve müzakere masasına kadar ilerleyen AB sürecinin oluşturduğu dış etkenlere, iç siyasal ve toplumsal düzenimizin giderek çağdaşlaşması ve bireysel hakların önem kazanması da eklenince, insan hakları merkezli bir reform politikasını benimsedi. AB sürecinin temel belgesi olan Kopenhag kriterlerinin de ortaya koyduğu gibi çağımızın temel “kalite standardı”, insan haklarına saygı ve bunu garanti edecek istikrarlı kurumların varlığıdır. Bu yönüyle bakıldığında temel hakların korunması ve geliştirilmesi, bireysel bazda sürdürülen bir mücadele olması yanında, Türkiye’nin insanlık ailesi içinde hak ettiği yeri almasına dönük toplumsal bir misyonu da ifade etmektedir. Devlet, bu misyonu ancak milletiyle birlikte gerçekleştirebileceğinin farkında olduğu için, halkın sorunlarını ve beklentilerini süratli ve etkin biçimde devlet çarkına ulaştıracak bir yol, tabiri caizse bir “katalizör” arayışı içine girmiştir. Bir anlamda devlet, ülke çapında yayılmış, esnek çalışabilen ve uzmanlık bilgisinden de yararlanan yeni birimler aracılığıyla, milletin bazen yargı, parlamento, basın gibi demokrasinin ana unsurlarına duyuramadığı sesini en düşük frekanslarda bile duyabilmeyi ve doğru algılayabilmeyi hedeflemiştir. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, işte bu yeni arayışın bir ürünü olarak, 2.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik” ile 81 il ve 850 ilçede tesis edilmiştir. Temel amacı insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, vatandaşların hak ve özgürlüklerinin 124 Söz konusu Yönetmelik’te 23.11.2003 tarihinde yapılan değişiklik ile “sivil karakteri” daha da güçlendirilen Kurullarda görev yapan kamu görevlisi sayısı, Başkanlık görevini yürütecek vali yardımcısı veya kaymakam ile kamu görevlisi bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir personel olmak üzere ikiye indirilmiştir. Bu değişikliğin temel amacı; Kurulların kamuoyunda “idari bir birim” olarak algılanmasının önüne geçmek ve çalışmaların lokomotifi olması beklenen sivil toplumun Kurullardaki ağırlığını arttırmaktı. Nitekim, yürüttükleri çalışmalar, aldıkları ufuk açıcı kararlar, pek çok ihlâl iddiasını cesaret ve titizlikle incelemeleri ile Kurullar, insan hakları alanında kamu otoritesi ile sivil toplum işbirliğinin ümit verici örnekleri olmuşlardır. Gelinen noktada İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, oluşumlarının ilk aşamasını başarıyla tamamlamış ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından “vazgeçilemeyecek bir unsur” haline gelmişlerdir. Bununla birlikte Kurullar, aradan geçen kısa sürede toplumdaki yerini giderek sağlamlaştırırken belli eleştirilerin hedefi olmaktan da kurtulamamışlardır. Bunların başında, bağımsız çalışmadıkları, etkin bir denetim mekanizması oluşturamadıkları, sivil toplum kuruluşlarından destek almadıkları gibi eleştiriler dikkati çekmektedir. Türk idare anlayışı ve devlet-millet münasebetleri açısından bir geleneğe dayanmadığı kuşkusuz olan Kurullar için, benzer yapılanmaların dünyada da henüz yeni olmasından dolayı, çalışmalarına yön gösterebilecek düzeyde yeterli uluslararası bilgi ve deneyim birikiminin varlığından da söz edilemez. Bununla birlikte, “emek ve sahiplenme” arttıkça, Kurulların amaçları ve görevleri belirginleşmekte, çalışma prensipleri belli bir standarda kavuşmaktadır. Eleştirilerin işaret ettiği hususlardaki doğruluk payı şüphesiz inkar edilemez. Ancak gerek ulusal gerek uluslararası planda kendine özgü nitelikler taşıyan bu modelin yaşadığı kaçınılmaz “doğum sancılarını”, geleceğe dönük umut sinyalleri olarak kabul etmek de mümkündür. Bu aşamada yapılması gereken ise, yaşanan tecrübelerin ışığında bir değerlendirme yapmak ve artık “kuruluş devrini” tamamlayan Kurulları “gelişme devrine” taşıyacak yol haritasını ve rehber ilkeleri ortaya koymaktır. b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu Kurulların misyonu, en genel ifadesiyle, vatandaşların hak ve özgürlüklerden yararlanmalarının önündeki engellerin kaldırılarak ülkemizdeki insan hakları standardının yükseltilmesidir. Bu hedef için temel ölçüt, hiç şüphesiz uygar dünya kriterleridir; onun da ötesinde Türkiye’deki hak ve özgürlük ortamının evrensel bazda “referans” olabilecek seviyeye gelmesidir. 125 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi önündeki engellerin kaldırılması olarak belirlenen Kurulların üstlendiği misyon, ülkemizin hepimizi gururlandıran ve “toprağı vatanlaştıran” değerlerinin arasına evrensel insan hakları ölçütlerini eklemek şeklinde ifade edilebilir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Bunun için öncelikli olarak iki noktada başarı şarttır: • Türkiye’deki devlet anlayışı ve toplumsal ilişkiler bağlamında insan hakları sorununun gerek içerik gerekse boyut bakımından sağlıklı analizinin yapılması, • Çağdaş insan hakları değerlerinin tüm toplum tarafından doğru anlaşılıp özümsenmesinin sağlanması. Bir sorunu çözebilmek için öncelikle onu doğru tespit etmek, derinlemesine analiz etmek, deyim yerindeyse kaynağına inebilmek gerekir. Türkiye’nin bir “insan hakları sorunu” olduğu konusunda herkes hemfikirdir ama bu sorunun boyutlarının ne olduğu, en çok hangi hakların ihlâl edildiği, ihlâllerin altında ne tür nedenlerin bulunduğu gibi konuların genelde ideolojik şartlanmışlıklarla açıklanmaya çalışıldığı görülmektedir. Bu durum ise, çoğu zaman hem insan haklarına yönelik faaliyetlerin geniş kitlelerden kopuk yürütülmesine ve dar bir çevrenin kalıplarına hapsolmasına neden olmakta, hem de kamu ile sivil toplum arasında işbirliği yoluyla bir sinerji oluşturulmasına engel olmaktadır. Oysa ki, yukarıda belirtilen hedefe salt devlet gayretiyle ve tepeden inme yöntemlerle ulaşmaya çalışmak hedefin bizatihi tabiatına aykırı olduğu gibi devletin anlayış ve katkısı olmadan sırf sivil muhalefet yöntemleriyle insan haklarını geliştirmenin imkansızlığı da ortadadır. Bu açıdan bakıldığında devlet ile sivil toplumun buluştuğu ideal bir platform olarak da nitelendirilebilecek olan İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’nın önündeki ilk görev, Türkiye’nin insan hakları fotoğrafının çekilmesi ve bu konudaki “karikatürize yorumların” dışında, net, anlaşılır ve halkın gerçeğini yansıtan bir sonuca ulaşılmasının sağlanmasıdır. Bu görev, Kurulların halkla iletişiminin yoğunluk ve çeşitliliğinin arttırılması, izleme ve araştırma faaliyetlerinin geliştirilmesi ve başvuruları alma, kaydetme ve analiz etme kapasitesinin güçlendirilmesi ile başarılabilecektir. Kurulların bir başka önemli görevi de, “insan hakları nedir ve ne değildir?” sorusunu konunun uzmanları, akademisyenler ve halkla birlikte cevaplamak ve gerek kamu görevlileri gerekse halkın şuurunda insan hakları kavramını berrak bir mahiyete kavuşturmaktır. Türkiye’de insan hakları, henüz tam ve gerçek anlamıyla “anlaşılamamış” olması nedeniyle, gerek kamu görevlileri gerekse bu hakların “sahibi” olan bireyler tarafından özümsenememiş, hatta marjinal grupların veya dış güçlerin düşmanca emellerinin bir paravanı olarak kabul edilmiştir. Kurulların misyonlarını gerçekleştirebilmeleri, kamuoyundaki bu algılamayı değiştirmedeki başarılarıyla doğru orantılıdır. Bu da yaygın ve kapsamlı bir bilinçlendirme ile mümkündür. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’nın vizyonlarına bakıldığında, toplumda insan hakları standartları konusunda raporları, kararları ve görüşleri ile belirleyici ve 126 Bireyler, muhtemel insan hakları ihlâllerine karşı Kurulların varlığını somut bir güvence olarak “hissettikleri” anda ise, Kurullar artık yerleşmiş, toplumun vicdanı haline gelmiş yapılar olacaktır. Hiç kuşkusuz yargının yerini alacak veya ona alternatif oluşturacak bir “güvence sisteminden” söz etmiyoruz. Buradaki güvence, kazanılmış insan hakları değerlerinin toplumsal ve siyasal düzlemde korunması ve geliştirilmesi anlamında Kurulların sorumluluğunu ifade etmektedir. c) Kurulların Üye Yapısı Bilgi çağının başdöndürücü hızı kurumsal yapıları da belli bir değişime zorlamaktadır. Yeni dönemin kurumları, artık ürettikleri geniş ölçekli ve detaylı planlar ile toplumu yönlendiren yerleşik (ya da aşırı merkezci), istikrarlı (ya da tutucu) ve büyük (ya da hantal) bürokrasiler değil; hızlı karar alıp uygulayabilen, esnek ve uzmanlaşmış birimler olmak zorundadır. Çünkü değişimi planlama ve gerçekleştirme imtiyazı, çok uzun süreden beri güçlü idari örgütlerin tekelinden çıkmış, küreselleşme ile birlikte dünya sisteminin üzerine kurgulandığı sınırlar anlamını yitirmeye başlamış ve ekonomide, sanatta, siyasette tüm kültürlerin buluştuğu çok daha karmaşık ve çetrefil bir ilişkiler ağı ortaya çıkmıştır. Bu gelişme karşısında toplumsal dinamiklerin gerisinde kalmak istemeyen idari ve siyasi yapıların başlıca üç niteliğe ihtiyaç duyduğunu gözlemliyoruz: Uzmanlık, esneklik (süratli uyum) ve en önemlisi de toplumdan kopuşu önleyecek olan çoğulculuk. BM’nin 1993’te kabul ettiği ve ulusal insan hakları kurumlarının sahip olması gereken özellikleri ifade eden Paris Prensipleri’nin odak noktasında da “çoğulculuk” esası yer almaktadır. Çoğulculuk, sayıca fazla olanın tahakkümü anlamına gelen “çoğunlukçuluk” ile taban tabana zıt bir kavramdır. Burada esas olan, mümkün olan en geniş yelpazede fikirlerin, görüşlerin, kaygıların, beklentilerin, taleplerin temsil edilebildiği özgür bir platform oluşturmaktır. Toplumdaki nabzı ve gelişimi yakalayabilmenin anahtarı olan çoğulcu katılıma dayalı bir insan hakları kurumu, toplumda çoğunluğun benimsemediği düşünce ve yaklaşımlara duyarsız kalmayacak; özellikle de insan haklarıyla ilgili konularda her doğruya “kelle hesabı” ile ulaşılamayacağının şuurunda olarak faaliyetlerini ve kararlarını şekillendirecektir. Bunun aksine çoğunlukçu bir 127 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi yönlendirici statü kazanmış bir “referans kurum” olma hedefi görülmektedir. İnsan hakları konusundaki tartışmalar, çekişmeler ve mücadeleler hiç bitmeyecek, toplumun dinamizmi sürdükçe nitelik değiştirerek de olsa devam edecektir. Kurullar, gösterecekleri performans sayesinde kazanacakları itibar oranında bu alanda yol gösteren, rehber ilkeleri geliştiren, halk ile devleti birbirine bağlayan temel unsurlar haline gelecektir. Kısacası, din ve vicdan özgürlüğünden işkence yasağına kadar insan haklarıyla ilgili bir çok tartışmalı alanda Kurullar, ürettikleri veriler, aldıkları kararlar ile bir “deniz feneri” rolünü üstlenebilecektir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi yapı ise, insan haklarına yön veren temel ilkeler yerine “hangi sesin daha gür çıktığına” göre hareket edecektir. Oysa ki, çoğunluk genellikle kendi yaklaşımını uygulamaya geçirebilecek güce sahiptir; asıl olan ise azınlıkta kalan görüş ve çıkarların da ifade edilebilmesi ve korunabilmesidir. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının en az üstlendikleri misyon kadar belirleyici öneme haiz bir başka yönü de, devlet ile milleti buluşturan üye yapısı ve bunun getirdiği çoğulcu nitelik olmuştur. Başkanları il veya ilçenin Mülki Amirleri olmasına karşın Kurullar, idari hiyerarşiye tabi birimler değildir. Bununla birlikte, içinde barodan, meslek odalarından, basından, partilerden üyeler olmasına karşın bilinen anlamda sivil bir örgütlenme de değildir. Kamu görevlileri ile sivil toplumdan temsilcilerin yer aldığı Kurulların bu “karma üye yapısı” geleneksel örgütlenmelerin dışında “çoğulcu katılıma” dayalı çağdaş bir nitelik arz etmektedir. Bu çoğulcu yapıya ek olarak, sürdürülen birçok eğitim projesi ile insan hakları alanında “uzmanlık kapasitesi” de geliştirilmeye çalışılan Kurullar, önümüzdeki dönemde belki de idari yeniden yapılanmanın öncülerinden biri olma fırsatına sahiptir. Bununla birlikte başlangıçta kamu görevlisi ağırlıklı bir yapının hakim olduğu Kurullarda, vali, kaymakam, belediye başkanı, emniyet müdürü, jandarma komutanı, kamu kurumlarının il müdürleri gibi kamu görevlileri yer almaktaydı. Ancak kamu ağırlıklı yapının insan haklarıyla ilgili çalışmaların tarafsızlığını gölgeleyeceği düşüncesiyle söz konusu üye yapısına getirilen eleştiriler üzerine Yönetmelikte ciddi değişiklikler yapılmıştır. Yönetmelik değişikliği öncesi Kurulların ve sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmuş; alınan görüşler ışığında kamu görevlilerinin Kurullardaki ağırlığının azaltılması yoluna gidilmiştir. 23.11.2003 tarihli yeni Yönetmelik ile, vali ve kamu görevlisi bir avukat dışında atanmış tüm kamu temsilcileri yerlerini seçilmiş kişiler ve sivil toplum kuruluşu (STK) temsilcilerine bırakmışlardır. Emniyet müdürü, jandarma komutanı, il ya da ilçe milli eğitim ve sağlık müdürünün yerini il genel meclisi temsilcisi, siyasi parti temsilcileri, okul aile birlikleri temsilcisi, meslek odaları temsilcileri almışlardır. Buna göre; İl Kurulu, vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısının başkanlığında; a) Büyükşehir statüsü bulunan illerde büyükşehir belediye başkanı veya başkan yardımcısı, diğer illerde il belediye başkanı veya başkan yardımcısı, b) İl Genel Meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği bir temsilci, c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin il 128 d) Üniversite rektörleri veya bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim üyesi ya da elemanı, e) Valilik tarafından belirlenecek kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi, f) Baro temsilcisi, g) Tabip odasından bir temsilci, h) Ticaret veya sanayi odasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, i) Valilik tarafından belirlenecek diğer meslek odaları veya sendikalardan bir temsilci, j) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, k) Muhtarlar Derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, l) Okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, m) Sivil Toplum Kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek en az üç temsilciden oluşur. İlçe Kurulu; kaymakamın başkanlığında; a) İlçe belediye başkanı veya başkan yardımcısı, b) İl Genel Meclisinin ilçeden seçilen üyeleri arasından seçeceği bir temsilci, c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin ilçe başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci, d) Fakülte veya yüksekokulun bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim üyesi veya elemanı, e) Kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi, f) İlçede görev yapan avukatlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, g) İlçede görev yapan doktorlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, h) Kaymakamlık tarafından sendikalardan bir temsilci, belirlenecek meslek odalarından veya i) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, 129 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci, İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi j) Muhtarlar Derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, k) Okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, l) Sivil toplum kuruluşlarından başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek en az iki temsilciden oluşur. Ayrıca Kurul Başkanları, gerekli gördüğü durumlarda ilgili kamu veya özel kuruluş temsilcilerini veya kişileri de bilgilerine başvurmak için toplantıya çağırabilmektedir. Dolayısıyla daha önce kurul üyesi olan Emniyet, Jandarma, Milli Eğitim ve Sağlık yetkilileri gerekli durumlarda oy hakkı olmaksızın Kurul toplantılarına katılabilmektedirler. Kurulların başkanlığının Mülki Amirler tarafından yürütülmesi “Kurulların bağımsızlığı” açısından tenkit edilmekte ise de, Kurul Başkanlarının diğer üyelere göre ayrıcalıklı bir oy hakları bulunmadığı gibi, alınan kararları veto etme yetkisine de sahip değildirler. Bunun yanında toplantı gündemini üyelerin tekliflerini de dikkate alarak hazırlamaları öngörülen(m.14-g) Kurul başkanlarının başvurularla ilgili yapılacak işlemler, inceleme ve araştırma raporlarının değerlendirilmesi gibi konularda da özel bir yetkisi bulunmamaktadır. Gerek Yönetmelik gerekse uygulama incelendiğinde Kurul başkanlarının temel görevlerinin; • Kurul üyeliği başvurularını değerlendirmek, • Kurulun sekretarya hizmetlerinin yürütülmesini sağlamak; • İlgili kurum ve kuruluşlarla yazışmaları ve gerekli görülen temasları gerçekleştirmek, • Kamuoyu ve ilgili kuruluşlar nezdinde Kurulu temsil etmek, • Kurul faaliyetlerini İnsan Hakları Başkanlığına kamuoyuna duyurmak olduğu görülmektedir. raporlamak ve Tabii ki, Kurulda sivil kesimden gelen üyelerin çoğunlukta olması tek başına “çoğulcu katılımı” sağlamaya yeterli değildir. Önemli olan temsil edilen kurumun değil sahip olunan yaklaşımın “sivil karakter” taşımasıdır. Bu anlamda bakıldığında “sivil toplum kuruluşu” unvanı taşıyan pek çok kuruluşun ve daha da önemlisi halkımızın önemli bir bölümünün “devletten daha devletçi” bir bakış açısıyla insan hakları konusunu değerlendirdikleri görülmektedir. Çoğulculuk, adı sivil olmakla birlikte insan hakları değerlerini özümsememiş, otoriter eğilimlere sahip kişi veya kuruluşların varlığıyla sağlanabilecek bir özellik değildir. Gerçek anlamda çoğulcu yapıya sahip bir Kuruldan söz edebilmek 130 İnsan hakları alanının iki ayrı ucunu bir araya getiren bu yapının temel esprisi “insan hakları ortak paydasında birlikte irade oluşturmak”tır. Buna göre Kurullarda görev yapan kamu temsilcileri, sivillerin hak ve özgürlüklerle ilgili talep ve şikayetlerine karşı kategorik olarak “devleti savunma” refleksine sarılmayacakları gibi sivil toplum temsilcileri de uzlaşmaz bir “devlete muhalefet” çizgisinin ötesine geçerek, ortak bir çaba ile insanların sorunlarının çözümüne yönelik somut öneriler, programlar geliştireceklerdir. Bu önemlidir; çünkü geçmiş deneyimlerde insan hakları başka politik projeler uğruna kullanılan bir argüman, devlet ve rejimle sürdürülen “ezeli rekabetin” bir payandası olarak görülmüş ve kabul edilmiştir. Şimdi ise devletin öncülüğünde atılan bir adım ile tüm farklı politik eylem ve hedeflerden bağımsız olarak “sadece insan hakları” için çalışacak yeni bir mekanizma oluşturulmuştur. Bu yönüyle bakıldığında Kurullar, devlet kurumları ve sivil toplum örgütleri dışında, 21. yüzyılın “hızlı ve çözüm odaklı” anlayışına uygun, farklı türde bir yapılanma modelini temsil etmektedir. d) Kurumsal Kimlik İnsan Hakları Kurulları, toplumun insan hakları konusundaki vicdanı ve bir insan hakları bilirkişisi olma hedefiyle oluşturulmuşlardır. Ancak bu görev, çalışmaları süreklilik arz eden, kendi özel yapılanması, yeri, sekretaryası hatta davranış kalıpları, gelenekleri olan birimler tarafından başarılabilir. Elbette ki bunlar bir yönetmelikle sağlanabilecek özellikler değil, uzun vadede sabırlı ve planlı çalışmalarla kazanılabilecek değerlerdir. Kurulların da varlığı hissedilen, olaylara yön ve şekil verebilen yapılar olması için ete kemiğe bürünmeleri yani kurumsallaşmaları gerekmektedir. Burada “kurul” ve “kurum” arasında uygulamada görülen kavram farkına dikkat etmek gerekmektedir. Kurul, esas itibariyle görevleri, özellikleri ve bağlı bulundukları yerler farklı olan bir uzman grubunun belli aralıklarla bir araya gelerek bazı konularda kararlar aldıkları yapıları ifade eder. Kurum ise, belli bir misyon çerçevesinde oluşturulmuş kalıcı bir bürokrasisi olan sürekli bir örgütlenmedir. Kurulun orada geçici bir süre veya belli bir görev için bulunan ve asıl olarak farklı kuruluşlara bağlı olan üyeleri bulunurken, Kurumun sürekli çalışan ve asıl olarak da kuruma bağlı olan görevlileri vardır. Uygulamada pek çok örnekte “kurulları olan kurumlar” görülmektedir. Çoğu zaman kamuoyunda bu kuruluşların isimlerinin de karıştırılmasına neden olan 131 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi için, insan hakları konusunda hassasiyet sahibi, düşünce ve eylemleriyle insan haklarının ilerlemesine katkı yapabilecek, bu konuda söyleyecek sözü olan “özde sivillerin” Kurullarda görev alması, hiç kimsenin genel kabuller dışında söylemleri bulunduğu gerekçesiyle Kurullardan dışlanmaması gerekmektedir. Belirttiğimiz gibi, toplumun geneli benimsemiyor diye belli görüşlere kırmızı ışık yakmak, “çoğulcu” değil “çoğunlukçu” bir tavırdır ve insan hakları mücadelesinin ruhuna tümüyle aykırıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi bu örneklerde, hem üst düzeyde düzenli olarak toplanan ve dosyalar üzerinde kararlar veren bir uzmanlar grubu yani kurul bulunmakta, hem de bu kurul için gerekli bilgileri, verileri üreten, inceleyen veya derleyen ve sürekli çalışan bir kurum altyapısı bulunmaktadır. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ise yapılanmaları itibariyle kurul özelliğinde bulunan, ancak görevlerini yerine getirebilmeleri için gerekli kurumsal altyapıya henüz sahip olmayan birimlerdir. Zaten Kurullarımızla ilgili sıkıntıların kaynağında da asıl olarak bu durum vardır. Esasen “Kurulların iyi çalışmadığı” eleştirisi yanlış bir temeldedir; her biri farklı görevleri olan 15 kişiyi ayda bir yapılan toplantılarda bir araya getiren bir yapının “çalışması” değil “kararlar vermesi, yön vermesi, rehber olması” beklenebilir. Onların kararlarını oluşturacağı zemini ise sürekli görev yapacak bir kurumsal altyapı meydana getirecektir. Ancak uygulamada valilik ve kaymakamlık bürokrasilerinin “ellerinden geldiği ölçüde” yapabildikleri katkılar ve bazı Kurul üyelerinin idealist çabalarıyla bu eksiklik giderilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada kurumsal altyapı için özellikle sivil toplumun inisiyatif alması ve Kurullara bu imkanı sağlaması gerekmektedir. Çünkü devlet bürokrasisinin bu altyapıyı oluşturması, hemen “Kurulların bağımsızlığı” bağlamında ve bir ölçüde de haklı olarak eleştirilmektedir. Kurul Başkanları ve sivil üyelerin birlikte düşünerek bu konuda neler yapılabileceğini, “24 saat çalışan bir Kurul için” bu aşamada atılabilecek adımları belirlemesi gerekmektedir. En azından mevcut şartlarda “yapılabileceklerin azamisi” belirlenmeli, bunun yanında da geleceğe dönük bir vizyon oluşturularak İnsan Hakları Kurullarının üzerine oturabileceği kurumsal altyapının temelleri atılmalıdır. Bunun için komisyonların etkin kullanımına ağırlık verilmesi, zorunlu komisyonların belli bir program ve hedefle sürekli çalışmaları, üniversiteler, barolar gibi kuruluşlardan destek almaları, farklı konularla ilgili olarak da yeni komisyonlar oluşturulması mevcut koşullardaki en uygun çözüm gibi görünmektedir. Bu komisyonların “somut bilgi ve veri üretmeye dönük” çalışmaları ve bunları da sürekli raporlamaları sayesinde Kurullar, bir ölçüde de olsa canlı bir yapıya dönüşebilecektir. Kuşkusuz bu sadece Kurulların değil, İnsan Hakları Başkanlığı ve ilgili tüm STK’ların da sorumluluğudur. Aksi takdirde Kurullar, benzeri sayısız olan ve varlıklarını çoğu kez üyelerinin de bilmediği, gerçekliği sadece kâğıt üstünde bulunan Kurullardan biri olacak, deyim yerindeyse valilik veya kaymakamlıkların koridorlarında ve yazışmalarında kaybolup gidecektir. Kurumsal kimlik edinme sürecinin daha çok fiziki şartları ve çalışma biçimini ilgilendiren “altyapı” boyutu yanında bir de insan haklarıyla ilgili üstlenilen misyonun sağladığı “bilinç” boyutu bulunmaktadır. Bu, her şeyden önce insan haklarıyla ilgili görüş, tutum ve kararlarında belli bir çizgiye sahip olmak 132 Toplumsal ve siyasal sistemin istikrarlı varlığı, her olayla ilgili tüm cephelerden bilgi ve yorum desteğiyle mümkündür. Herkesin sadece güvenlik kaygılarıyla hareket etmesi nasıl eksik bir yaklaşımsa herkesin sadece özgürlük penceresinden yorum üretmesi de bir o kadar yanlış ve tehlikeli olacaktır. İtiraf etmek gerekir ki ülkemiz, son dönemdeki reform sürecine kadar hadiselere insan hakları cephesinden bakma yönünden eksiklikler yaşamış ve bunun hem devletbirey ilişkilerinde hem de uluslararası itibarımızda olumsuz sonuçları olmuştur. Siyasi iradenin insan haklarına dayalı bir devlet ve toplum düzeni hedefini kararlılıkla benimseyip uygulaması sonucu ise, bu tablo giderek daha olumlu bir görüntüye bürünmektedir. İnsan Hakları Kurulları bu sürecin bir parçası olarak görevinin bilincinde olmalı, başvuruları, şikayetleri, eleştirileri değerlendirirken kendi kurumsal kimliğiyle hareket etmelidir. Kurumsal kimlik edinmenin uzun ve zorlu bir sürecin başarıyla aşılmasını gerektirdiği ortadadır. Ancak özellikle diğer kuruluşlarla ilişkilerde dikkat edilmesi gereken kimi incelikler var ki, bunlar söz konusu süreci kısaltabileceği gibi, dikkat edilmediği takdirde ise sarf edilen tüm çabaları anlamsızlaştırabilir. Uygulamada özellikle yazışmaların İnsan Hakları Kurulu anteti ile yapılması, Kurul Başkanının yazıları Mülki Amir sıfatıyla değil Kurul Başkanı sıfatıyla imzalaması, inceleme ziyaretlerinin Kurul adına ve Kurul kimliğiyle yapılması, yazışmaların ve iletişimin valilik ve kaymakamlık yazı işleri müdürlüklerinden mümkün olduğu ölçüde ayrıştırılması, üyelere Kurul üyesi kimlik kartı verilmesi, müstakil büro tahsisi gibi hususlar kurumsal kimlik edinmeyi kolaylaştıracaktır. 2. Kurulların Görevleri a) Genel Görevler Yönetmeliğin 9. maddesinde İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının genel görevleri şöyle sıralanmıştır: a) İllerde Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Masası, İl Kurulu üyeleri ve İlçe 133 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi demektir. Bu çizgi kuşkusuz ki güncel politik kavgalarla değil, Türkiye’nin de tüm unsurlarıyla benimsediği evrensel değerler etrafında oluşacak ve konulara insan hakları perspektifinden bakmaya öncelik verecek bir duruşu ifade etmektedir. Her kuruluş, olayları kendi yapısı ve göreviyle ilgili boyutundan inceler, buna göre bilgi üretir ve yorumunu oluşturur. Bir kuruluş, olaya güvenlik penceresinden bakıp, muhtemel karar veya eylemlerin güvenlikle ilgili sonuçlarını ortaya koyarken, bir başkası mali boyutunu, bir diğeri hukuki boyutunu değerlendirir. İnsan Hakları Kurulları da, toplumsal yaşamda kendi üstüne aldığı misyonu gereği tüm bu değerlendirmelerin buluşması gereken asgari standartları ifade eden “insan hakları cephesinden” değerlendirmeler yapacak ve yol gösterecektir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurulları tarafından İl Kurulunun gündemine getirilen; ilçelerde de Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Kurulu, Kaymakamlık, İlçe Masası ve İlçe Kurulu üyeleri tarafından İlçe Kurulu gündemine getirilen konuları değerlendirmek, b) İnsan hakları ihlâl iddialarını incelemek ve araştırmak, c) İnsan haklarının korunması ve insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasının önündeki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hukuki ve idari sebepleri incelemek, araştırmak ve bunların çözümüne ilişkin valilik veya kaymakamlık makamına önerilerde bulunmak, d) Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmak, e) İdarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle yaklaşılmasını sağlamak amacıyla gerekli çalışmaları yapmak, f) Ayda bir tüm çalışmaları özet olarak, ilçelerde İl Kuruluna, illerde Başkanlığa iletmek. Kurulların görevleri arasında (b) ve (c) bentlerinde belirtilen konular daha sonra kapsamlı biçimde ele alınacağından, bu aşamada diğer görevler üzerinde durulacaktır. (i) Ayrımcılıkla mücadele Küreselleşme ile birlikte siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan toplumların giderek iç içe geçmeye başlaması çok önemli sonuçlar doğurmuştur. İnsanlar, “yabancı” olarak gördükleri kişiler, gruplar ve kültürlerle tarihin hiçbir döneminde olmayan bir yoğunlukta karşılaşmaya, çalışmaya ve birlikte yaşamaya başlamışlardır. Demokrasilerin bu dönemi hasarsız atlatabilmeleri toplumların “farklı olana tahammül yeteneği” ile doğru orantılıdır. Oysa, demokratik Batı dünyası da dahil olmak üzere insanlık bu hızlı gelişime uyum sağlamakta zorlanmakta, toplumlar giderek sayıları ve görünürlükleri artan “yabancı”lara karşı hoşgörüsüz davranma eğilimine girmektedirler. Öte yandan yeni çağın rekabet kültürüne dayalı zorlu yaşam dinamikleri, kadınlar, yaşlılar, engelliler gibi korunması gerekli hassas grupların durumlarını zorlaştırmakta, hatta yeni “hassas gruplar” ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenlerle ayrımcılık, dünyada insan hakları pratiğinin en sorunlu ve ihlâllerin en fazla yaşandığı konulardan biridir. Özellikle ırk ayrımcılığı, farklı dinlere mensup kişilere baskı yapılması gibi uygulamaların, insan hakları konusunda nispî olarak en yüksek standartlara sahip olan Batı demokrasilerinde de yaşandığı ve büyük toplumsal sorunlara yol açtığı görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin en hızlılarından Türkiye’de ise, dünyada yaşanan boyutta olmasa da ayrımcılık sorununun çeşitli yönleriyle toplumsal dokuda kendini hissettirdiği gözlenmektedir. 134 • Ayrımcılık içeren eylem veya işlem, tamamen özel kişi ve kuruluşlar arasında gerçekleşse bile “ayrımcılık yasağı” kapsamında bir insan hakkı ihlâli olarak değerlendirilecektir. • Dil, din, ırk, renk, cinsiyet, siyasal görüş, felsefi inanç gibi nedenlerin hangisine dayanırsa dayansın haklı ve meşru bir temeli olmayan hiçbir ayrımcı uygulama kabul edilmeyecektir. Ayrımcılık yasağı öncelikle, Anayasa’nın 10. ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 14. maddeleriyle uyumlu olarak, kamu otoritesi kullananlara hitap etmektedir. Buna göre, başta kamu hizmetlerinin sunumu olmak üzere, kamusal yetki kullanılan her durumda kişilere eşit davranılması ve kişiler arasında dil, din, ırk, renk, cinsiyet, siyasal görüş, felsefi inanç gibi nedenlerle ayrım yapılmaması gerekmektedir. Dolayısıyla, İnsan Hakları Kurulları bu ilkeye aykırı uygulamaların önlenmesi ve ayrımcılığın olumsuz sonuçlarının giderilmesi için gereken her türlü çalışmayı yapabilirler. Ayrıca, Kurulların özel kesimdeki ayrımcı uygulamalardan doğan mağduriyetlerin giderilmesi için de girişimde bulunmaları uygun olur. İlginçtir ki, Kurullara yapılan ihlâl iddiası başvurularında ayrımcılık konusu ilk sıralarda yer almakla beraber, bu başvurular yakından incelendiğinde, şikayet edilen konuların dil, din, ırk, renk vb nedenlerle maruz kalınan bir muamele olmadığı, kısacası “ayrımcılık yasağı” kapsamına girmediği görülmektedir. Mesela, sözleşmeli çalışanların farklı ücret almaları “ayrımcılık” gerekçesiyle sık sık şikayete konu olmaktadır. Oysa ki buradaki farklı uygulama, kişilerin dilleri, dinleri, ırkları gibi özelliklerinden kaynaklanmayan ve teorik anlamda “ayrımcılık yasağı” ile ilgisi bulunmayan bir durumdur. Başvuruda bulunan vatandaşlarımızın ayrımcılığı “sözlük anlamıyla” değerlendirdiği, karşılaştıkları her “farklı uygulamayı” ayrımcılık olarak gördüğü anlaşılmaktadır. Buna karşın “ayrımcılık” içeren bazı ihlâllerin de farklı hak konuları kapsamında değerlendirilebildiği gözlemlenmektedir. (ii) İdarenin Uygulamalarında Hoşgörü ve Nezaket Kamu otoritesini temsil eden ve kamusal yetki kullananların, vatandaşlarla karşı karşıya geldikleri her durumda onlara karşı hoşgörülü ve nazik davranmaları insan haklarına saygının zeminini oluşturur. Ayrıca kamu görevlileri, vatandaşların heyecanlı tutumlarına karşı da soğukkanlılıklarını korumalıdırlar. Çünkü, onların soğukkanlılığını yitirmesinin doğal sonucu, çoğu durumda, kamu gücünün kötüye kullanılması veya kontrolden çıkması olacaktır. 135 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi İnsan Hakları Kurullarının en önemli görevlerinden biri de, her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmaktır. Burada “her türlü” ifadesiyle iki husus vurgulanmış olmaktadır: İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Vatandaşa karşı devleti temsil edenlerin, vatandaşa karşı bir firmayı temsil edenlerden daha çok nezaket ve hoşgörü sahibi olmaları gerekmektedir. Türkiye’de idarenin vatandaşla ilişkisinde “devletin itibar ve otoritesi”ni korumak için, nedense vatandaşa karşı sert, tepeden bakan, emreden bir üslup görülebilmektedir. Bazı doktorların, hastalığını tarif etmekte zorlanan hastaları sanki tıp bilmemeleri kabul edilemez bir şeymiş gibi azarlamalarına benzer biçimde, bazı kamu görevlileri de vatandaşlar sanki tüm idari mevzuatı ve bunun işleyişini en az kendileri kadar bilmek zorundaymış gibi bir tavır takınmakta, vatandaşın bilgi eksikliğine karşı anlaşılmaz bir tahammülsüzlük göstermektedirler. Vatandaşların yaşadığı sorunlardan kaynaklanan heyecanları, endişeleri, kimi zaman öfkelerine karşı ise müşfik ve bilgece bir mukabele yerine anlayışsız ve kaba bir kuvvet, “otorite” namına ortaya çıkabilmektedir. İnsan haklarının da temeli olan insan onurunu korumak, uygar bir devlet-toplum ilişkisi bakımından vazgeçilmez önemdedir. Onun için, çaresizce feryad eden mağdur bir vatandaşın kamu görevlilerince azarlanması veya bir biçimde kötü muameleye maruz bırakılması her şeyden önce devletin varlık nedeninin hiçe sayılmasıdır. Eğer vatandaşlar devlet kapısını; • hiç bitmeyecekmiş gibi gelen kuyruklarda ayakta beklenen, • en basit sorularına dahi cevap alamadıkları, • bir belgenin eksikliği, yanlış yere geldikleri gibi nedenlerle kolayca azarlandıkları, • dertlerinin, şikayetlerinin hiçbir zaman dinlenilmediği, • suçlu veya sanık olmanın insan olmaktan kaynaklanan hakları yok ettiği, • dertlerine çözüm bulmak bir yana belki de “başlarına iş alabilecekleri”, • tek bir güleryüz, sıcaklık göremedikleri yerler gibi algılıyorsa bu sorun bir İnsan Hakları Kurulu’nun gündeminde mutlaka yer almalıdır. Nezaketi “zaaf” addeden bir anlayış yüzünden, devletin itibarı saldığı korku ve caydırmada aranmış; vatandaşına “hizmet” ile görevli olduğunun şuuruyla yumuşak davranmanın ise o itibara zarar vereceği zannedilmiştir. Tıpkı ciddiyetin soğuk ve kuşkucu yüz ifadeleri, yapmacık protokol kalıplarıyla elde edilebilecek bir değer zannedilmesi gibi, sığ ve kaba bir idare üslubu da “devlet ciddiyeti” yaftasıyla beyinlerimize kazınmıştır. İnsan Hakları Kurullarının genel nitelikte görevleri arasında “idarenin vatandaşlara karşı hoşgörü ve nezaketi” konusuna yer verilmesi bu nedenlerle son derece anlamlıdır. İnsan hakları bilincinin yaygınlaşması her şeyden önce yukarıda belirtilen anlayışlarda bir değişimi gerektirmektedir. Kurullar bu değişimin lokomotif unsurları olmalıdır. Özellikle taşradaki idari teşkilatın 136 Kötü muamele ve işkence iddiaları ise konuyla ilgili olmakla birlikte şüphesiz bu başlığın çok ötesinde başlı başına önem taşıyan, özel inisiyatif ve eylem gerektiren, apayrı nedenleri ve çözümleri olan hususlar olarak Kurulların üstüne gideceği temel ihlâl konularıdır. Kurulların bu süreçteki izleyici, denetleyici, yol gösterici çalışmaları idari mekanizmaya da güç kazandıracaktır. Özellikle kamu personelinin halkla ilişkiler, insan hakları, insan psikolojisi gibi konularda eğitilmesi, bu alanda üstünde önemle durulması gereken bir konudur. Kurulların başta gelen görevlerinden biri de bu konuda bir “zihniyet devrimine” ön ayak olmaktır. Nitekim Kurullarımız, bu anlamda pek çok örnek çalışma gerçekleştirmişlerdir. Vatandaşların yoğun olarak bulunduğu kamu kuruluşlarına ziyaretler yapmışlar, sorunlarını dinlemişler, eksiklikleri raporlamışlar ve gerek vatandaşı gerekse kamu personelini bilgilendirmişlerdir. Kurullara “kötü muamele” şikayetiyle yapılan başvuruların da çoğunlukla ilgisizlik, hakaret, azarlama, aşağılama gibi olaylarla ilgili olduğu görülmekte, bu başvurular Kurullar tarafından ciddiyetle değerlendirilmektedir. (iii) Aylık Faaliyet Raporları Maddenin son fıkrasında aylık faaliyet raporlarının İlçe Kurulları tarafından İl Kuruluna, İl Kurulu tarafından da Başkanlığa gönderileceği belirtilmektedir. Başkanlık tarafından düzenli aralıklarla kamuoyuna açıklanan ve kamu kuruluşları ve sivil toplum örgütlerine gönderilen faaliyet raporları, Kurul çalışmalarının duyurulması açısından en önemli enstrümanlardan biridir. Nitekim bu raporlar, uluslararası kuruluşlar nezdinde dahi yankı bulmuş ve Kurulların durumunun değerlendirilmesi açısından gerek kamu kuruluşları gerekse medya ve kamuoyu için rehber niteliği kazanmışlardır. Fakat bu raporların asıl önemli yönü, Kurulların tanıtılmasından ziyade gerçekleştirilen olumlu faaliyetlerin diğer Kurullar tarafından da benimsenip hayata geçirilmesi için imkan sağlaması olmuştur. Toplam 931 Kurul arasında “periyodik bir beyin fırtınası” anlamına da gelen bu raporlar sayesinde bir Kurulumuzun başarılı bir çalışması, örnek bir kararı diğer Kurullarımız tarafından da öğrenilebilmekte ve böylece “en iyi uygulamaların” yaygınlık kazanması mümkün olmaktadır. Bunun yanında gerekli etkinlik düzeyinde bulunmayan Kurulların da, başarılarıyla öne çıkan ve övgü kazanan Kurullardan etkilenmeleri, yapılan çalışmaların önemini ve Kurulların işlevselliğini kavramaları sağlanabilmektedir. 137 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi başı konumundaki vali ve kaymakamların Kurullardaki konumları iyi değerlendirilmeli, devletin vatandaşa sağladığı hizmetin fiziki kalitesi kadar “insani düzeyinin” de önem taşıdığı zihinlere nakşedilmelidir. İlgisizlik, baştan savma, oyalama, bekletme, azarlama gibi beşeri münasebet ayıpları, fiziki şartların yetersizliğinden kaynaklanan sorunlarla birlikte ortadan kaldırılmalıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Aylık olarak mutlaka düzenlenmesi gereken raporların güncel ve düzenli bilgiler içermesi, Kurulların işleyişine ışık tutması gerekmektedir. Yapılan işe bir bürokratik külfet olarak değil, hizmetin kaçınılmaz bir gereği ve aynı zamanda da şayet çalışmaları etkileyen olumsuzluklar varsa bunları dile getirmek açısından bir fırsat olarak bakılmalıdır. Faaliyet raporları, gerek Kurulların gerekse o bölgedeki kamu kuruluşlarının öneri ve taleplerini dile getirebildikleri ve sonuç alabildikleri belgelerdir. Nitekim özellikle bazı nezarethaneler, çocuk yuvaları, hastaneler, vatandaşların yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşları gibi yerlerin fiziki imkansızlıkları bu raporlar aracılığıyla Kurul tespiti ve görüşü olarak kamuoyuna ve üst makamlara duyurulabilmiştir. Başvurular, eğitim ve bilinçlendirme, inceleme ziyaretleri ve diğer konular olmak üzere bölümler halinde düzenlenen raporlarla ilgili olarak, uygulamada kimi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bunların başında ise yapılan pek çok faaliyetin raporlara yansıtılmayışı, başvuruların sonucuna ilişkin bilgilere yeterince yer verilmeyişi, raporlarla birlikte gönderilmesi gereken başvuru formlarının düzenlenmeyişi, eğitim faaliyetleriyle ilgili bilgilerin eksikliği gibi hususlar gelmektedir. Her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, başarının ölçüsü yapılan işin niceliğinde değil niteliğindedir. Tek sayfalık bir raporda Kurulun işleyişi ve halkın beklentileri açısından anlamlı bir tek faaliyetin varlığı, tek bir başvurunun bile çözüme ulaşmış olduğunun bildirilmesi, “sun’i olarak detaylandırılmış” ancak insan hakları açısından not etmeye değer hiçbir şeye yer verilmeyen düzinelerce sayfadan şüphesiz ki çok daha değerlidir. “Yaptığını yazmamak” millet olarak taşıdığımız özelliklerden biridir. Maalesef Kurullarımızın gerçekleştirdiği pek çok faaliyet de, işte bu “şifahi kültür” nedeniyle raporlara yansımamaktadır. Halbuki yapılanların kaydedilmesi ve duyurulması Kurullarımızın geleceği açısından en az o işlerin yapılması kadar önem taşımaktadır. Sadece yazılması da değil, yazılanların güncel, düzenli ve mümkün olduğu nisbette detaylı olması da raporlardan elde edilecek faydayı arttıracaktır. Eğitim faaliyetlerinde yer, tarih, konu, katılan kişiler, alınan tepkiler, yerel basın yansımaları gibi hususlara yer verilmesi, ziyaretlerin sonunda yapılan tespitler ve önerilerin aktarılması, başvurular konusunda sonucun sürekli takip edilmesi raporların içeriğinin zenginleşmesini sağlayacaktır. Bunun yanında Kurullar tarafından oluşturulan komisyonların bazı önemli konularda hazırladıkları raporların da gerek Başkanlığa iletilmesi gerekse kamuoyuyla paylaşılmasına özen gösterilmelidir. 138 Özellikle İnsan Hakları Kurulları gibi yeni kurulmuş ve başarısı halkla kaynaşabilmesine bağlı yapılar için, tanıtım öncelikli olarak çözülmesi gereken bir konudur. Kurulların asıl görevlerinde etkinlik gösterebilmesi, halk nezdindeki tanınma ve güven düzeyiyle doğru orantılı olduğu için, bu görev, Kurulların diğer tüm görevleri için geçerli bir “gerek şart” konumundadır. Yönetmelik incelendiğinde de, tanıtım konusuna verilen önem hemen göze çarpmaktadır. Kurullar bünyesinde oluşturulması öngörülen en az üç üyeli daimi komisyonların belirtildiği 8. maddeye göre, her Kurul bünyesinde bir Halkla İlişkiler ve İletişim Faaliyetleri Komisyonu oluşturulacaktır. Yönetmeliğin 10. maddesi ise, Kurulların tanıtım ile ilgili görevlerini ayrıntılı olarak belirlemektedir. Buna göre İl ve İlçe Kurulları; a) İl ve İlçe Masaları kurmak, b) İnsan haklarına ilişkin ihbar, dilek, talep ve şikayeti olan kişilerin, insan hakları kurullarına başvurularını kolaylaştırmak için, bütün kamu kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli noktalarına “İnsan Hakları Başvuru Kutuları” koymak ve bu kutuların valilik ve kaymakamlık tarafından görevlendirilen personel marifetiyle mümkün olan en kısa sürede açılmasını ve içindekilerin bir tutanakla masa başkanlığına teslim edilmesini sağlamak, c) Telefon ve elektronik postayla ihbar imkanını sağlayacak tedbirleri almak, bu amaçla herkesin danışma ve başvuru masalarına ulaşılabileceği telefon ve elektronik mektup adreslerini yazılı ve görsel basın aracılığıyla halka duyurmak, d) Kurulların çalışmalarıyla ilgili olarak halkı bilgilendirmek, bu amaçla yazılı ve görsel basın kuruluşlarıyla işbirliği yapmak ve internet imkanından yararlanmak, e) Kurulların görev ve çalışmalarında sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştirmek, f) Sivil toplum kuruluşlarının insan hakları konularında çalışmalar yapmalarını teşvik etmek ve desteklemek ile görevlidir. 139 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi b) Kurulların Tanıtılması İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (i) Duyurma ve hatırlatma Tanıtım görevinde ilk aşama, Kurulun yapısı, işlevleri gibi diğer özelliklerinden önce Kurulların varlığından halkı haberdar etmektir. Halk, İnsan Hakları Kurulu diye bir birimin var olduğunu duymalı ve öğrenmelidir. Bu ilk aşamada kullanılabilecek yöntemler çok basittir: Yerel medyada yapılacak spot duyurular, gazete ilanları, nezarethaneler, hükümet konağı gibi kamu kuruluşları ile park ve bahçeler gibi halkın yoğun olarak bulunduğu yerlere asılacak afişler halkı İnsan Hakları Kurulu’nun varlığından haberdar etmek için yeterli olacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yapılacak tanıtımın halkın hem Kurullardan haberdar olmasını hem de bu yeni kurum konusunda merak duymasını sağlamasıdır. İlk aşamada halkın ilgisi yeterince çekilemediği takdirde daha sonraki aşamalarda yapılacak tanıtım faaliyetlerinin başarı şansı azalmaktadır. Kurullar halkın sürekli nabzını tutmalı, kamuoyu nezdindeki tanınma ve bilinme oranlarını sürekli kontrol etmelidir. Tanıtım çalışmasının bir defada yapılıp bitirilen bir iş olarak algılanmaması gerekmektedir. Tanıtım, sürekli tekrarlanması gereken ve hiçbir zaman ihmal edilemeyecek bir görevdir. Bugün reklam faaliyetlerine en fazla bütçe ayıran firmaların yeryüzünün en tanınmış ticari markaları olmasının altında da bu gerçek yatmaktadır. Tanıtım zorunluluğu bitmez; çünkü her şeyden önce insan zihni unutmaya meyillidir. Belli bir dönem tekrarlanarak tazelenmeyen bir bilginin insan zihninin karanlık köşelerinde kaybolduğu, bilimin ortaya koyduğu bir gerçektir. Dolayısıyla, Kurulların halka duyurulmasından daha önemli ve daha zor olmak üzere asıl görevin Kurulların halka sürekli hatırlatılması olduğunu vurgulamak gerekmektedir. (ii) İletişim kanalları oluşturma Danışma ve Başvuru Masaları Yönetmeliğin 7. maddesine göre; “İllerde valilik yazı işleri müdürlüğünde, ilçelerde kaymakamlık yazı işleri müdürlüğünde herkesin kolayca ulaşabileceği bir danışma ve başvuru masası oluşturulur. Masaya gelen başvurularla ilgilenmek üzere illerde vali, ilçelerde kaymakam tarafından sürekli bir memur görevlendirilir. Masa görevlisinin hukuk formasyonuna sahip olması veya halkla ilişkiler konusunda uzman olması göz önünde bulundurulur.” Yine 9. maddenin (a) fıkrasında da, Kurulların gündeminin belirlenmesi ile ilgili olarak Danışma Ve Başvuru Masalarından söz edilmektedir. İnsanlarımız, bu Masalar aracılığı ile Kurullara başvuruda bulunabilmekte, şikayet dilekçelerini verebilmekte, ihlâl iddiası başvuru formlarını doldurabilmekte, Kurulun hangi konuları ele almasını istediğini bildirebilmektedirler. Sürekli vurguladığımız Kurul ve halk bütünleşmesi 140 İnsan Hakları Başkanlığı, Avrupa Komisyonunun desteğiyle gerçekleştirdiği Danışma ve Başvuru Masası Görevlilerinin Eğitimi Projesi çerçevesinde 17 ilde düzenlediği bölgesel toplantılar ile toplam 632 Masa Görevlisini insan haklarıyla ilgili temel konular ve Kurulların işleyişi hakkında eğitime tabi tutmuştur. Bu ve benzeri eğitim projeleri, Danışma ve Başvuru Masalarının etkinlik düzeyine verilen önemin bir göstergesidir. Yönetmeliğin 7. maddesinde nasıl kurulacağı anlatılan Danışma ve Başvuru Masaları’na Kurulların halkla ilişkiler ve iletişim görevlerini açıklayan 10. maddesinin (a) fıkrasında da değinilmektedir. Halk ile Kurullar arasındaki temel iletişim kanalı olan Masaların iletişim bilgilerinin halka sürekli olarak gerek yerel basın gerekse afiş ve el ilanları ile duyurulması son derece önemlidir. 7. madde incelendiğinde, nasıl bir Danışma ve Başvuru Masası istendiği konusunda 3 önemli kriterin bulunduğu görülmektedir: Herkesin kolayca ulaşabilmesi, sürekli bir memurun görevli olması ve bu görevlinin de temel hukuk ve insan hakları bilgisine sahip olması. Herkesin kolayca ulaşabilmesi: Masalara herkesin kolayca ulaşabilmesinin iki şartı vardır: (1)Masaların iletişim bilgilerinin herkes tarafından bilinmesi, (2)Masaların herhangi bir devlet birimi gibi değil “herkesin her konuda” başvurabileceği, hiç kimsenin başvurmaktan çekinmeyeceği yerler olarak algılanması. Kurullar, öncelikli olarak bu Masalar aracılığıyla halkın başvuru, şikayet ve taleplerini alabilmekte ve bu Masalarda oluşan gündem bir anlamda Kurulun da gündemini belirlemektedir. Bu yüzden her Masa’nın özel tahsis edilmiş bir telefon ve faks numarası ve e-postası olmalı ve bu bilgiler halka -başta yerel yazılı ve görsel basında yer alacak küçük duyurular, ilanlar olmak üzere- çeşitli vasıtalarla sürekli olarak aktarılmalıdır. Masaların iş yükü Kurulun tanınma oranının temel kriteridir; dolayısıyla herhangi bir Kurulun Danışma ve Başvuru Masası’nda hiç dosya yoksa, Kurulun derhal konuyu gündemine alarak tanıtım faaliyetlerine ağırlık vermesi gerekmektedir. 141 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi açısından hayati önemi haiz bu Danışma ve Başvuru Masalarında görev yapan personelin iyi eğitilmiş, Kurulların yapısı ve görevleri hakkında bilgi sahibi, insan hakları ile ilgili temel bilgi donanımı olan, halkla ilişkiler yeteneği kuvvetli kişilerden seçilmesi gerekmektedir. Denilebilir ki, Danışma ve Başvuru Masalarının işlevselliği, Kurulların etkinliğinin temel belirleyicisidir. Özellikle nüfus yoğunluğu olan büyük yerleşim bölgelerimizde bu görevin başlı başına tam bir mesai gerektirebileceği, Yazı İşleri Müdürlüklerinin doğal iş tempolarına ek olarak böyle bir yükü kaldıramayabileceği durumlar da göz önünde bulundurularak, Kurulun sivil üyelerinden bu konularda yararlanılması değerlendirilebilecek bir çözümdür. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Maddedeki “herkesin kolayca ulaşabileceği..” ifadesinin bir diğer yönünü ise, bu Masalara bizzat yapılacak başvurular oluşturmaktadır. Valilik ve kaymakamlıkların yazı işleri müdürlüklerinde oluşturulması öngörülen Masaların bu konumları, halkın bizzat başvuruda bulunma konusunda çekinceler yaşamasına neden olmamalıdır. Halkımızın idare ile temas meselesindeki geleneksel çekingenliği dikkate alındığında buradaki asıl görev Kurul Başkanlarına ve Masa görevlilerine düşmektedir. Söz konusu geleneksel çekingenliğe ek olarak, bir insan hakkı ihlâli mağdurunun muhtemelen kendisini korunmasız ve güvensiz hissedeceği gerçeği de göz önünde bulundurulmalıdır. İnsan Hakları Masasına yapılacak bir başvurunun, hükümet konağında takip edilecek diğer sıradan işlerden çok farklı bir önem taşıdığının şuurunda olarak, bu başvurular konusunda çok daha özenli davranılmalı, başvuran vatandaşın kendisini rahat ve güvenli hissetmesi sağlanmalıdır. Bu başvurular için müstakil bir yer tahsis edilmeli, başvurular bekletilmeden süratle işleme alınmalı ve başvuran vatandaşlara gerekli bilgi ve rehberlik desteği sağlanarak doğru yönlendirilmeleri temin edilmelidir. Şüphesiz, bütün bu hususların vatandaşların diğer tüm başvuruları için de geçerli olduğu düşünülecektir; ancak unutulmamalı ki burada “bir insan hakkı ihlâli mağduru” söz konusudur. Bu durumda bulunan bir vatandaşın olası psikolojisinin ve şikayetçisi olduğu konunun önem derecesinin özel bir hassasiyet taşıdığı açıktır. Masaya yapılacak başvurunun valiliğe ve kaymakamlığa değil İnsan Hakları Masasına yapıldığı gerçeği göz ardı edilir ve bu başvurular herhangi bir dilekçenin tabi olduğu usulde değerlendirilirse, vatandaşlar bu Masaları hükümet konağındaki herhangi bir büro gibi algılayacak ve bu durum da Kurulların misyonuna büyük darbe vuracaktır. Masaların devlete ait binalarda bulunan konumlarının taşıdıkları sivil özellikle bir ölçüde çeliştiği doğrudur; ancak önemli olan uygulamada bu çelişkiyi ortadan kaldırabilecek görev hassasiyetini gösterebilmektir. Maddedeki “herkesin…” ifadesine özellikle dikkat edilmelidir; bu ibare “hakkım ihlâl edildi” diyen herkesin bu Masaya başvurabileceği anlamına gelmektedir. İnsan hakkı ihlâl iddiası başvurusu doğal olarak “devleti şikayet etme” eylemidir; Kurul Başkanları ve Masa görevlileri bu şikayet eylemini devleti koruma refleksi ile savuşturmaya yönelirse yapılan bunca çalışma anlamını yitirecektir. Dolayısıyla, görünüşü, hali, tavırları, söylemleri, mensup olduğu grup gerekçesiyle başvuranlara önyargılı yaklaşılmamalı; bu başvuruların değerlendirilmesinin devleti daha demokratik, vatandaşının haklarına saygılı ve şikayetlerine de duyarlı bir yapıya kavuşturacağı akıllarda yer etmelidir. Artık “devleti koruma refleksi” çıkan sesleri bastırmak değil, tam aksine tahammül etmek, dinlemek ve böylece doğru ile yanlışı ayırt edebilmektir. 142 Masa görevlisinin hukuk bilgisi ve halkla ilişkiler yetkinliği: Masa görevlileri, gelen başvuruları değerlendirerek başvuran vatandaşların form doldurmasına yardımcı olmak hatta gerekirse vatandaşın vereceği bilgiler doğrultusunda formu bizzat doldurmakla görevlidir. Bunun yanında başvuranlara gerekli bilgi ve rehberlik desteğini vererek yönlendirmekle de görevlidirler. Bu görevlerin belli bir hukuk aşinalığı, idari tecrübe gerektirdiği ortadadır. Yalnız burada kastedilen şüphesiz ki bir hukukçu uzmanlığı değil, hukuk ve özellikle de insan hakları konusunda temel bir bilgiye sahip olmaktır. Yani sözgelimi haksız yere gözaltına alındığını söyleyen bir kişinin başvurusunun “kötü muamele” değil “kişi hürriyeti ve güvenliği” ile ilgili olduğunu veya “vatandaşlık hakkının” bir devlete tabiyet bağıyla bağlı olma hakkını tarif ettiğini yoksa vatandaş olmaktan kaynaklanan haklarımızla ilgili olmadığını bilmek ve başvurucuları bu şekilde bilgilendirebilmek bir Masa görevlisinden beklenen asgari hizmetlerdir. Masa görevlilerinin hukuk bilgisinden daha çok ihtiyaç duydukları şey ise halkla ilişkiler yeteneğidir. İnsan olarak haklarının ihlâl edildiğini iddia eden bir başvuru sahibi maruz kaldığı durumdan ötürü çok hassas ve kırılgan bir halet-i ruhiye içinde bulunabilmektedir. Bunun yanında halkımızın geleneksel ürkekliği, bölgenin kendine has dili, kültürü, davranış kalıpları gibi unsurlar da Masa görevlisi ile vatandaş arasındaki münasebette dikkate alınmalıdır. Bir Masa görevlisinden bu anlamda beklenecek ilk iş, başvuran kişiyi güler yüz ve ilgili bir tavırla karşılayarak onu rahatlatması, ihtiyaç duyabileceği özgüveni ona verebilmesidir. Başvuran kişi “ciddiye alındığını” hissetmeli, yaptığının umutsuz bir çaba olduğu intibaına kapılmasına izin verilmemelidir. Başvurucunun varsa kaygıları giderilmeli, mahremiyete dair taleplerine duyarlı olunmalıdır. Bu noktada hep belirtildiği gibi bu Masalar için Kurulun sivil üyelerinin de desteğiyle özel bir yer tahsis edilmelidir. Başvuran kişinin “haksızlığa uğramışlık” psikolojisi içinde olabileceği unutulmamalı ve abartılı olabilecek hal ve tavırlarına belli ölçüde tahammül gösterilmelidir. 143 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Sürekli bir memur görevlendirilmesi: Danışma ve Başvuru Masası tam zamanlı mesai isteyen bir iştir. Özellikle nüfus yoğunluğu belli bir düzeyin üzerindeki bölgelerimizde gelen başvuruların kaydı, tasnifi, dosyalanması, başvuran vatandaşlarla ilgilenilerek yönlendirilmeleri diğer işlerle birlikte götürülebilecek ek bir görev olarak değerlendirilemez. Gerek yapılan işin önem ve hassasiyeti, gerekse de yoğunluğu göz önüne alınarak Yönetmelik hükümleri doğrultusunda daimi bir Masa görevlisi atanmalıdır. Tabii ki uygulamada, yani gerçek hayatta var olan kaçınılmaz gerçekler değerlendirildiğinde, personel imkanı zaten kısıtlı olan Yazı İşleri Müdürlüklerimizin böyle bir görevlendirme yapmasının ne denli güç olduğu ortadadır. Bununla birlikte, bu tür koşullar karşısında Kurullarda görev yapan sivil üyelerin, özellikle belediye, baro, üniversite ve oda temsilcilerinin gerek Masa için özel bir yer tahsis edilmesi, gerekse personel temini konusunda katkı yapmaları sağlanabilir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Bütün bunların kolayca yazılabildiği ama uygulamanın buna benzemediği muhakkaktır; ancak Kurul Başkanı ve üyelerine düşen bu Masa görevlisini belirlerken özen göstermeleri, güler yüzlü, bölgenin kültürünü ve alışkanlıklarını bilen, halkı tanıyan, tahammül sahibi bir personeli burada görevlendirmeleridir. Vatandaşların en küçük bir ters cevaptan bile olumsuz etkilendikleri, hele “ilgisizliğe, dinlenilmemeye ve ciddiye alınmamaya” hiç kimsenin tahammül edemeyeceği göz ardı edilmemelidir. Bu Masaları halk istemiş değildir; devlet inisiyatif alarak bu imkanı sağlamıştır. Öyleyse gereği de yapılmalı, verilen hizmet en azından “saygı ve sevgi kusuru” taşımamalıdır. Başvuru Kutuları Yönetmeliğin 10. maddesinin (b) fıkrasına göre Kurullar, insan haklarına ilişkin ihbar, şikayet ve taleplerin Kurullara ulaştırılmasını kolaylaştırmak için tüm kamu kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli yerlerine Başvuru Kutuları koymakla görevlendirilmişlerdir. Görüldüğü gibi buradaki önemli kavram “başvuruları kolaylaştırma”dır. Gerçekten de, zaman darlığı, günlük yaşam koşullarının izin vermemesi, insanların bürokratik formalitelerden çekinmesi gibi nedenlerden ötürü insanlar Başvuru Masaları ile doğrudan irtibata geçmeyebilmektedirler. Bu durumda hastane, nezarethane, hükümet konağı gibi kamu kuruluşlarında veya şehrin merkezi bölgelerinde bulunan PTT binaları, marketler, metro ve otobüs durakları gibi yerlerde bulunan Başvuru Kutularına yazılı bir dilekçe bırakıvermek insanlarımızı Kurullarla kısa yoldan birbirine bağlayan hayli pratik bir yoldur. Başvuru Kutularının pratik bir yol olması kadar önem taşıyan diğer özelliği ise sağladığı güvenliktir. İnsan hakları ihlâlleri niteliği gereği hassas konulardır. Bu tür durumlarda çoğu zaman başvuruda bulunmanın kendisi de başlı başına bir risk taşıyabilmekte ya da mağdur öyle hissedebilmektedir. İhlâl mağdurlarının daha önce de değindiğimiz gibi işleri ya da özel hayatlarına dönük muhtemel korkuları, kaygıları, çekinceleri olabilmekte ve bunlar da kişiyi Kurula açık bir başvuru yapmaktan alıkoyabilmektedir. Böyle durumlarda bir Başvuru Kutusu ideal bir çözüm olarak ortaya çıkabilmektedir. Bunun yanında etkin kullanıldığı takdirde bu kutular, toplumdaki eğilimleri tespit edebilecek bir “nabız ölçer” vazifesi de görebileceklerdir. Gerçekten de halkın yoğun olarak şikayet, talep veya dilekçelerini bırakacağı bu tür kutular, toplumun sıkıntı duyduğu hususlar ve beklentileriyle ilgili kısa yoldan bilgi edinme imkanı da vermektedir. Bilindiği gibi başvuru ve şikayet kutuları, dünyada ve ülkemiz özel sektöründe de müşteri memnuniyetini tespit etme amacıyla kullanılabilmektedir. 144 Kurullarımızın Başvuru Kutularını yaptırıp belli yerlere yerleştirme konusunda gerekeni geniş ölçüde yapmalarına rağmen, geçen zaman içinde bu yolla başvuru alma konusunda beklenen sonuç elde edilememiştir. Kutuların konduğu yerlerin isabetsiz olduğu, düzenli olarak açılıp kontrol edilmediği, tahrip edilen kutuların yerine yenisinin konmadığı, çıkan az sayıda dilekçenin de fazla ciddiye alınmadığı gözlenmiştir. Bu sonuçta her şeyden önce Kutular ile ilgili olarak vatandaşın gerektiği gibi bilgilendirilmemesi başlıca rolü oynamıştır. Maalesef tanıtımın “bir defada yapılan bir iş” olduğu algısı nedeniyle Başvuru Kutuları da başlangıçta belli bir istekle yapılmakla birlikte, zamanla unutulmaya terk edilmiştir. Sürekli ve kalıcı tanıtımın eksikliği yanında, bu Kutuların işlevselliği konusunda da halka doyurucu veriler, ikna edici örnekler sunulamamış ve giderek Kutular birer muziplik aracı haline gelmişlerdir. Kurullarımız da bu kutulardan çıkan dilekçelerin çoğunun isimsiz ya da adressiz oluşu, gayrı ciddi şakalar, ihbarlar içermesi nedenleriyle konuya mesafeli bakmışlardır. Ancak bu durum, Başvuru Kutularının pratik, faydalı bir enstrüman olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Kurullarımız bu konuya özel önem göstermeli, Kutuları halka tanıtmalı, bunlardan çıkan dilekçelerden işleme konanlar konusunda basın kanalıyla bilgilendirme yapılmalıdır. Birtakım şakalar, asılsız ihbarlar yanında son derece ciddi iddialar içeren notların da bu Kutulara konulabildiği unutulmamalıdır. Nitekim, bir başvuru kutusundan çıkan “beni öldürecekler” yazılı, isimsiz ve adres olarak sadece oturulan köyün adının verildiği bir dilekçe ile ilgili yapılan çalışmada konunun bir “töre davası” olduğu ve notu yazan kadının ölüm tehdidi altında olduğu ortaya çıkmış ve böylece bir hayat kurtarılabilmiştir. Bunun gibi ülkenin ücra köşelerinde nice sessiz çığlıklar olabileceği iyi düşünülmeli, henüz hangi haklara sahip olduğu bile anlatılamamış milyonlarca insanımıza ulaşılabilecek her türlü yol yılmadan usanmadan denenmelidir. Kurulların varlık gayesi de budur; halkın vicdanı ve umudu olmalıdırlar. Bir başka tartışılan konu ise, Kutulara konulan “isimsiz ve adressiz” dilekçelerin ne yapılacağıdır. Sadece isim veya adres olmaması gerekçeleriyle bu dilekçeleri 145 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kutuların bir başka yararı ise, kolay, hızlı ve etkin bir “tepki gösterme yöntemi” olmasıdır. Her toplumsal ve siyasal düzenin insanların tepkilerini iletebilecekleri “soluk borularına” ihtiyacı vardır. Bu tepkiler, genel dünya sorunlarından ülke ekonomisine, belediye hizmetlerinin kalitesinden gençliğin isyanına kadar geniş bir yelpazede olabilir. Londra’daki Kraliçe’nin bile aleyhinde konuşulabilmesiyle ünlü Hyde Park gibi “soluk boruları”, zamanla bir geleneğe de dönüşebilmekte ve sembol haline gelebilmektedirler. Doğru ve etkin kullanıldığı takdirde Başvuru Kutuları da gelecekte böyle bir toplumsal misyonu yerine getirebilir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi çöpe atmak doğru değildir. Bu başvuru kutularının bir varlık sebebi de zaten “isim veya adres vermekten çekinen, açıkça başvuru yapamayan” insanlarımıza bir yol açmaktır. Belli somut veriler içerdiği( olayın geçtiği yer, tarih vb) ve ciddi bir konuyla ilgili olduğu takdirde başvuru mutlaka değerlendirilmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, salt husumet sebebiyle yapılan asılsız ihbarlar nedeniyle insanların karalanmasına izin vermemektir. Bu tür bir risk içermeyen başvurular ise mutlaka kaydedilmeli, başvuru formu haline getirilmeli ve Kurul tarafından değerlendirilmelidir. Bazen de bu dilekçelerin belli bir mahalle ya da grup adına verildiği ve yaşadıkları bir sorunla ilgili olduğu görülmektedir. Yine burada da yapılması gereken kaydetmek, form haline getirmek ve Kurul gündemine taşımaktır. (iii) Basın ile işbirliği Kurulların halkla bütünleşmesi gayesine hizmet edecek en önemli araçların başında kuşkusuz basın gelmektedir. Esasen basın Kurulların bir parçasıdır; her Kurulda bir basın temsilcisi bulunmaktadır. Basının varlığı, İnsan Hakları Kurullarının sivil karakterinin en önemli göstergelerinden biridir. Çünkü demokratik bir toplumda “dördüncü kuvvet” olan basının ana varlık gayesi, yönetimleri halk adına denetlemek ve sorgulamaktır. İnsan haklarına yönelik kısıtlamaların, ihlâllerin kural olarak devletten geleceği varsayıldığı için basının yönetim üzerindeki “eleştirel denetimi”, insan haklarına dayalı bir siyasal ve toplumsal düzenin sigortalarından biri olarak görülmüştür. Bu sigortanın Kurullarda temsil edilmesi de, İnsan Hakları Kurullarının misyonunun en güzel göstergelerinden biridir. Halkın temsilcisi olarak kabul edilen basın ve sivil toplumla güçlü ilişkiler kuran bir Kurulun halk tarafından benimsenmesi şüphesiz çok daha kolay olacaktır. Burada öncelikle Kurul üyesi olan basın temsilcisinin çalışmalara aktif katılımı önem kazanmaktadır. Kurulun varlığının, üye yapısının, görevlerinin, misyonunun ve en önemlisi de faaliyetlerinin halka tanıtılmasında en etkili araç olan basının Kurulun zaten içinde olması iyi değerlendirilmelidir. Bu üyelik basın ile Kurul arasında bir köprü vazifesi görecek ve basının Kurul çalışmalarına ilgisini arttırmakta büyük rol oynayacaktır. Kurul faaliyetleri ve alınan kararların özel bir sakınca bulunmadığı takdirde mutlaka basında yer alması sağlanmalı, bu konunun tanıtım açısından taşıdığı önem dikkate alınarak basın periyodik olarak yayınlanacak basın bültenleri, yapılacak basın toplantıları ile bilgilendirilmelidir. Özellikle eğitim ve bilinçlendirmeye dönük faaliyetler mutlaka basına açık olmalıdır. Yazılı ve görsel basın temsilcileriyle sürekli bir temas oluşturulmalı, Kurulların sadece etkinlik yaptıkça değil kalıcı olarak basında yer alması sağlanmalıdır. Sözgelimi tüm yerel gazetelerde bir “İnsan Hakları Köşesi” oluşturulması için girişim yapılmalı, yerel TV’lerde haftalık veya aylık periyotlarda programlar düzenlenmesi için bu kuruluşlarla işbirliği yapılmalıdır. Basının halkın aynası olduğu gerçeğinden hareketle bu 146 Basın, yaptığı haberler, araştırmalar ve yorumlar ile sadece “Kurulu halka tanıtmak” değil aynı zamanda “halkı Kurula tanıtmak” için de etkili bir mekanizmadır. Kurulun varlığı ve yaptıklarının halka malolması kadar, halkın gündeminin Kurulun gündemi olabilmesi de önemlidir; aksi takdirde halk kendisini ilgilendirmeyen sorunlara gömülmüş, faaliyetleri dar bir çevreye hitap eder hale gelmiş bir Kurula umut bağlamayacaktır. Bu yüzden basın temsilcisinin tanıtım açısından taşıdığı önemi tek yönlü olarak düşünmemeli, bu sivil üyelerin asıl varlık nedenlerinin halkın gündemini Kurulun toplantı salonuna taşımak olduğu unutulmamalıdır. Sadece Kurulun çalışmalarını haber yapmak basın temsilcisinden beklenen faydanın yarısıdır; asıl beklenen ise basının Kurulun gündeminin oluşturulmasına yapacağı katkıdır. Bunun yanında basının haber ve yorumlarının Kurulun kendini denetlemesi, özeleştirisini yapabilmesi açısından da ciddi bir değeri vardır. Kuşkusuz Kurulun her yaptığı faaliyetin, toplantıların içeriğinin, ele alınan başvuruların basında yer alması gerekmemekte, hatta bazı durumlarda ciddi riskler doğurabilmektedir. Her şeyden önce insan hakları gibi “kural olarak” devletin eylemlerinin eleştirilmesinin gerektiği bir konuda insanların daha cesur, daha samimi görüş ve önerileri ortaya koyabilmesi için belli ölçüde bir “mahremiyet” de gerekmektedir. Söylediği her sözün, ortaya attığı her görüşün yarın yerel veya belki de ulusal basında karşısına çıkabileceğini bilmek, bazı üyeler için teşvik edici bir unsur olabilirken bazı üyeler için de çekingenliğe neden olabilmektedir. Bu nedenle ölçü iyi ayarlanmalı, özellikle bazı hassas konularda Kurul üyelerinin Kuruldaki söz ve fikirlerinden ötürü sıkıntı yaşamaları ihtimaline izin verilmemelidir. Hiç şüphesiz bundan kastedilen Kurulun üstüne bir şal örtülüp, her şeyin kapalı kapılar ardına süpürülmesi değil, sadece özgürce ve rahat konuşabilme için gerekli asgari titizliktir. Her kurumun olduğu gibi Kurulların da kendilerine özgü bir mahremiyet çizgileri olacaktır; bu çizginin belirlenmesinde sorumluluk Kurul üyeleriyle birlikte tecrübeli Kurul başkanlarına düşmektedir. Bir diğer risk unsuru da, toplantılarla ilgili yapılacak haberlerin toplumda farklı algılamalara yol açabilmesidir. İnsan haklarıyla ilgili konular, herkesin kolayca uzlaşabileceği, basit sorunlar değildir. Karmaşık, sosyo-ekonomik hatta tarihsel temelleri olan, ciddi hassasiyet taşıyan konulardır. Doğal olarak farklı fikirler, uzlaşılmaz noktalar hatta uç görüşler ileri sürülebilecektir. Bu konuların Kurul aracılığıyla tartışılması ve bu tartışmaların açık olmasında yarar vardır ve Kurulun asli görevi de budur; ancak bunların basına yansıma biçiminin de olumlu olması gerekir. Tartışma ancak konunun özünden sapılmadığı, tarafların birbirini dinleyebildiği ve anlayabildiği zeminde faydalıdır. Aksi durum, tartışması yapılan konudan daha ciddi sorunlara davetiye çıkarmak olacaktır. 147 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ilişki “basından yararlanma” biçiminde değil, aynı amaç doğrultusunda işbirliği anlayışıyla geliştirilmelidir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Basına yansıyan görüntü birtakım kısır çekişme ve kutuplaşmalara esir olmuş bir Kurul şeklinde olursa ne özgür tartışmadan ne de basın aracılığıyla tanıtımdan beklenen fayda sağlanamayacak, tam tersine Kurulun milletten ve gerçek gündemlerden kopukluğu tescillenmiş olacaktır. Dolayısıyla Kurul, tartıştığı konulara esir olmamak ve kendini tartışılır hale getirmemek için belli konuların basına yansımasında ortak bir sorumluluk duygusu ile hareket etmelidir. Basında yer alacak haberlerin “uygar bir tartışma platformunu” yansıtması Kurullarımızın geleceği açısından hayati önem taşımaktadır. Bu yüzden basına dönük bilgilendirmelerin Kurul başkanları aracılığıyla yapılması, üyelerin kişisel yorumlarla basında yer almaktan kaçınmaları halkın gözündeki Kurul imajının berrak kalması için elzemdir. Bunların da ötesinde, ele alınan kimi başvurularla ilgili konuların hemen basına yansıması da telafi edilemez sonuçlara yol açabilir. Mesela bir “cinsel taciz” suçlaması veya bir rüşvet iddiasıyla ilgili başvuruların durum herkesin gözünde açıklığa kavuşmadan basına yansıması, kuşkusuz hem başvuran hem suçlanan açısından ağır tahribatlara yol açabilecek, Kurulun prestijinden çok daha önemlisi bazı hayatları karartabilecektir. Böyle hiç arzulanmayan ağır zararlara karşı alınacak önlem, elbette ki bu tür başvuruları görmezden gelmek değil, çalışmaları sürdürürken sözünü ettiğimiz “mahremiyet çizgisine” titizlikle riayet etmektir. Bu tür konulardan “riskli” diye uzak durmanın da, hem Kurulun görevleri, hem insani ve sosyal mesuliyet açısından mümkün olmadığı unutulmamalıdır. Dikkat edilmesi gereken bir başka husus, Kuruldaki basın temsilcisinin bu anlamda özel bir önemi ve önceliği bulunmakla birlikte, basınla ilişkiler konusundaki tek vasıta olmadığıdır. Sadece Kuruldaki basın temsilcisiyle yetinme yanlışına düşülmemelidir. Bu tip bir yaklaşım diğer basın kuruluşlarını Kuruldan soğutabileceği gibi, Kurulun tanıtım imkanlarını da daraltacaktır. Bu nedenle, bölgedeki tüm basın kuruluşlarıyla sağlam bir diyalog ve işbirliği zemini tesis edilmeli, basını temsil edecek üyenin seçimi yapılırken bölgedeki tüm basın kuruluşlarının görüş ve beklentileri dikkate alınmalıdır. Kurul çalışmalarına arzulanan katkıyı yapmayan, Kurul ile yerel basın arasında iyi bir iletişim sağlayamayan, toplantılara katılmayan ve Kurulun tanıtımı için çaba göstermeyen bir basın temsilcisinin Kurulun sivil karakterine vereceği zarar, belki de insan hakları konusunda kuşkucu bir yaklaşımı olan Kurul Başkanının vereceği zarardan daha büyük olacaktır. Bu nedenle Kurullarımızda görev yapan basın temsilcilerinin omuzlarındaki yük daha da ağırdır. 10. maddede yazılı ve görsel basınla her türlü işbirliğinin geliştirilmesinden söz edilirken, “internet imkanından yararlanma” konusuna da değinilmektedir. Gerçekten de çağımızın iletişim harikası olan internet, kişilerin, şirketlerin, kurumların web sayfaları ve siteleri aracılığıyla kendilerini tanıtabildikleri hızlı, etkin ve ucuz bir yöntemdir. Kurullarımız da bu konuya eğilmeli, sanal ortamda 148 c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İlişkilerin Geliştirilmesi Yönetmeliğe göre “tüzüklerinde ve çalışma programlarında insan hakları konularına yer verilen, çalışmaları gönüllülük esasına dayalı, tüzel kişiliğe sahip dernek veya vakıf gibi kuruluşlardan üyelik başvurusunda bulunanlara illerde en az üç, ilçelerde en az iki olmak üzere Kurullarda yer verilecektir. Yine yönetmeliğin Kurulların görevlerini düzenleyen maddelerinde(m.10, m.12) sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapılmasına, bunların çalışmalarının teşvik edilmesine ve bu çalışmalardan yararlanılmasına yer verildiği görülmektedir. İnsan Hakları Kurullarının sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği konusu başlı başına üzerinde durulması gereken bir konudur ve Kurulların geleceği açısından belirleyici rol oynayacaktır. Dünyada kamu ve özel sektörden sonra üçüncü sektör olarak tanımlanan “gönüllü kuruluşlar sektörü” gerek ulusal gerekse uluslararası platformlarda giderek daha fazla etkinlik kazanmaktadır. Bu sektörün sadece ABD’deki yıllık mali büyüklüğünün 150 milyar dolar, bir başka deyişle Türkiye’nin GSMH’sının neredeyse yarısı olduğunu kaydetmek bu gücü tarif etmek için yeterli olmalıdır. Bilinen İngilizce ifadesiyle “non-governmental organization- NGO” adı verilen ve hükümet-dışı kuruluşlar olarak da isimlendirilmekle birlikte, yaygın olarak “sivil toplum kuruluşu-STK” şeklinde ifade edilen bu tür kuruluşların, sosyal gelişmeler, siyasal olaylar üzerindeki etkileri, birtakım büyük güçlerle ilişkileri hep tartışılmakta ise de, sahip oldukları etkinlik kapasitesinin değeri tartışılmaz bir gerçektir. Ülkelerin ulusal güç kriterleri arasında sivil toplum kuruluşlarının sayısı, üye miktarı, mali güçleri, etkinlik düzeyleri de ifade edilmekte, bu kuruluşların yaygınlığı tıpkı otoyol ağının genişliği gibi geçerli bir gelişmişlik göstergesi olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de toplumun içinde yer etmiş, tarihsel kökleri olan ve daha çok yardımlaşma, dayanışma gibi amaçlarla oluşmuş yapılar bulunmakla birlikte, modern anlamda “gönüllü sektörü”nün ciddi bir büyüklük ve etkinlik düzeyinde 149 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi oluşturacakları web sayfaları aracılığıyla tanıtım faaliyetlerine hız vermelidirler. Nitekim bazı Kurullarımız bu konuda harekete geçmiş, oluşturdukları web sayfalarına iletişim bilgilerini, üye profillerini, faaliyet raporlarını ve insan haklarıyla ilgili eğitici, bilgilendirici materyalleri yerleştirerek bu çağdaş metoddan azami derecede faydalanmışlardır. Bazı Kurullarımız valiliklerin web sitelerinde açılan bir linkle bu imkandan yararlanmakla birlikte arzu edilen durum her Kurulun kendi web sitesine sahip olmasıdır. Bu görev, Kurulun sivil üyelerinin daha fazla sorumluluk almalarını gerektiren bir husustur. İhtiyaç duyulacak mali kaynak ya da siteyi kuracak ve sürekli güncelleyecek uzman personel konusunda sivil üyeler inisiyatif almalı ve Kurul başkanları da onları teşvik etmelidir. Bunun yanında her Danışma ve Başvuru Masasının sahip olması ve halka sürekli duyurması gereken e-postası aracılığıyla başvuru alınması ve şikayet ve taleplerin iletilebilmesi imkanı sağlanmalıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi olduğunu söylemek güçtür. Bununla birlikte hızlı kentleşme ve ekonomik büyümenin getirdiği değişim süreci içinde belli alanlarda sivil toplum girişimlerinin ivme kazandığı da bir gerçektir. Dünyada NGO’ların öncelikli faaliyet alanlarından biri olan insan hakları konusunda ise ülkemizde ciddi anlamda sadece birkaç kuruluşun etkinliği gözlemlenmektedir. İnsan Hakları Kurulları ise, daha önce de belirtildiği gibi devlet ile sivil kurumları bir araya getiren ve niteliği itibariyle aslında ne kamu, ne özel ne de gönüllü sektörü içinde değerlendirilemeyecek sui generis (kendine özgü) yapılardır. Bu anlamda Kurullar, diğer tüm politik gündem ve kaygılardan bağımsız olarak “sadece insan hakları” amacıyla oluşturulmuş birimlerdir. Sivil toplum kuruluşlarının burada devletin temsilcileriyle birlikte görev yapması, onlarla birlikte eşit oy hakkına sahip olarak kararlara katılması, gündemini belirlemesi bu yapıların özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Kurulda sivil toplum kuruluşlarının temsili yanında Kurulların üye olmayan STK’larla da işbirliğini geliştirmekle görevlendirilmesi, konuya verilen önemi göstermektedir. Çeşitli platformlarda Kurulların sivil ve bağımsız olmamakla eleştirildiği gözlemlenmektedir. Ne var ki, Kurulların temel esprisi, zaten bilinen anlamda bir STK ya da devlet kuruluşu olmanın ötesinde insan hakları ortak paydasında kamu ile sivil kurumların bir araya geldiği “kendine özgü” birimler olmasıdır. Bu özellikleriyle Kurullar, STK’ların alternatifi olmadıkları gibi, temel amaçları da insan hakları alanının iki tarafının görüş ve enerjilerini çözüme yönelik bir sinerjiye dönüştürmektir. Kurullar insan hakları konusunda “ortak bir vicdani tutum” oluşumuna katkı yapmak için bünyesinde hem “talep edenin” hem de “talep edilenin” yer aldığı yapılardır. Bu nedenle, salt devletin koruma refleksini yansıtmadıkları gibi bir “muhalefet odağı” şeklinde hareket etmeleri de beklenemez. Eğer Kurulların “devlet güdümünde” olduğundan yakınılıyorsa, yapılması gereken Kurullara üye olmak, çalışmalarına katkı yapmak, kendi görüşlerini Kurul bünyesinde yansıtmaktır. Buna hiçbir engel bulunmamaktadır; Kurulların gündemi üyelerin ortak kararıyla belirlenmekte, kararlar aralarında Başkanın da bulunduğu üyelerin eşit oyuyla alınmakta, Başkanın veto hakkı bulunmamaktadır. Yani Kurullar, devletin temsilcilerinin benimsediği görüşler aleyhinde kararlar alabilmektedir. Bu sadece kâğıt üstündeki bir olasılık değil, uygulamada sık yaşanan ve bu yapılar yerleştikçe daha fazla örnekleri görülecek olan bir durumdur. Kurulların lojistiğinin devlet tarafından sağlanması eleştiriliyorsa, bu durum da yine sivil üyelerin katkı ve desteğiyle çözülebilecek bir konudur; sivil üyelerin ve özel kuruluşların katkılarıyla Kurullara müstakil bir büro sağlanması, çalışma maliyetlerinin karşılanmasına katkı yapılması zaten Kurul Başkanları tarafından teşvik edilen bir husustur. İnsan haklarıyla ilgili tüm gönüllü sivil örgütlenmelerin Kurullara katılmaları ve 150 Kurulların bazı STK’ları “çembere dahil etmekte” gereken istekliliği göstermedikleri sürekli ifade edilen bir konudur. Marjinal kabul edilen, genel kabullerin dışında görüşleri savunan bazı STK’ların Kurullarda yer alması ve faaliyetlere katılması konusunun kimi endişelere sebep olduğu görülmektedir. Bu endişelerin mutlaka bir ölçüde de olsa haklılık payı bulunmakla birlikte, başta Kurul başkanları olmak üzere üyelere düşen görev, ısrarla işbirliği ve diyalog arayışını sürdürmeleridir. İnsan hakları alanında temel eksikliğin diyalog zemini oluşturma konusunda yaşandığı, kalıcı ve sağlam bir iletişim ve işbirliği ortamının ise hem aşırılıkları hem de yanlış algılamaları törpüleyebileceği unutulmamalıdır. Tüm bu çabalara karşın, mevcut STK’lar Kurullara üye olmaya yanaşmasalar bile, en azından karşılıklı bilgi teatisi ve insan haklarıyla ilgili materyallerin alışverişi yapılmalı, periyodik olarak tekrarlanan ziyaretler yoluyla diyalog zemini pekiştirilmelidir. Bunun yanında daimi üye olmayı reddetmelerinin Kurulların çalışmalarına katılmalarına engel olmadığı gerçeğinden hareketle, yapılan eğitim, bilinçlendirme ve araştırma faaliyetlerine destek vermeleri sağlanmalı, onların faaliyetlerine de mümkün olduğu ölçü ve biçimde katkı yapılmalıdır. İhlâl iddiası başvuruları konusunda bilgi ve verilerin paylaşımına da özel önem verilmelidir. Yönetmelikte Kurullarda görev yapacak STK’ların sayısıyla ilgili olarak belirtilen “illerde en az üç, ilçelerde en az iki” koşulunun uygulamada tam anlamıyla doğru değerlendirilmediği ve sanki sadece bu sayılar kadar STK üye olabilirmiş gibi anlaşıldığı görülmektedir. Kurullara üye olacak STK’ların sayısında yönetmelik çerçevesinde hiçbir maksimum sınır yoktur. Kurulların yapısının güçlendirilmesi bakımından mümkün olduğunca çok sayıda STK’nın Kurullara üye olmasına çalışılmalıdır. Kurulların geleceği büyük ölçüde STK’lardan faydalanabilme güçlerine bağlı olarak şekillenecektir. Kurullara gereken sivil katkının yapılmadığı, üyelerin ilgisiz olduğu, STK’ların çok az olduğu ve onların da insan hakları konusuna ilgi göstermedikleri özellikle Kurul Başkanları tarafından sıkça dile getirilmektedir. Bu durum, aynı 151 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi sahip çıkmaları, ülkemizin insan hakları tablosu açısından son derece önemli bir kazanım olacaktır. Bu kuruluşların kendi görüşleri, ideolojileri etrafında faaliyet göstermelerine kimsenin bir itirazı yoktur; tümüyle kendi tercihlerine kalmış bir konu ve ayrıca demokratik bir zenginliktir. Fakat Kurullarda temsil edilmek için kendi ideolojik dairelerinin dışına çıkarak, insan hakları paydasında ortak bir akıl geliştirmeye odaklanmaları gerekmektedir. Muhakkak ki Kurulların herkesin katkısına ihtiyacı vardır; ancak katkı yerine manipülasyon gelecekse bu Kurulların temelini dinamitlemek olacaktır. Bu tehlike tabii ki kamu temsilcileri açısından da geçerlidir; onlardan kaynaklanacak manipülasyonlar da aynı biçimde Kurulları işlemez hale getirecektir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi zamanda Kurulların etkisizliğinin bir nedeni olarak da ortaya konmaktadır. Halbuki hepsi doğru olan bu hususlar zaten Kurulların ana varlık nedenlerinden biridir. Ülkemizde çok sayıda STK olsaydı, gelişmiş bir insan hakları bilinci ve örgütlenmesi bulunsaydı belki de Kurullara gerek kalmayacaktı. Kurullar zaten bu sorunların çözümü için oluşturulmuşlardır; dolayısıyla çözmeleri gereken problemlerin bahane olamayacağının bilincinde olmalıdırlar. Sivil toplum kuruluşları, toplumun duyarlılık merkezleri vazifesi gören, demokrasiyi sadece dört veya beş yılda bir oy vermeye indirgenmekten kurtaran ve ona katılımcı bir nitelik kazandıran, ekonomiyi, teknolojiyi, sosyal değişimi çağdaş ufuklara taşıyan temel bir itici güçtür. Türkiye’nin her anlamda bu güce ihtiyacı vardır. Son yıllarda gerçekleştirilen kapsamlı siyasal ve hukuksal reformlar sayesinde düşünce ve ifade ile örgütlenme özgürlüğünün önündeki bariyerler büyük oranda kaldırılmıştır. Ancak bununla da yetinilmemekte, engelleri kaldırmanın ötesinde halkımız bu yönde teşvik de edilmektedir. Bu çerçevede olmak üzere, Kurulların görev listesinin başlarında, insan hakları alanındaki temel sorunlardan biri olan “sessiz ve geniş kitlenin örgütsüzlüğü”nü aşmak gelmektedir. Kurullar, bizatihi kendileri bu örgütsüzlüğe güçlü bir cevap oluşturmaları yanında halkı insan haklarıyla ilgili konularda örgütlenmeye ve sesini duyurmaya teşvik etmekle de görevlidirler. İnsan hakları, bazı küçük grupların sloganı değil, tüm toplumun ortak değerler sistemidir. Ancak bu gerçeğin kuvveden fiile geçmesi, insan hakları mücadelesinin tüm halkımız tarafından benimsenmesi gerekmektedir, ki bu da ancak güçlü bir STK portföyü ve dinamizmi ile mümkündür. Kurullar, bu görev çerçevesinde her şeyden önce gerçekleştirilen reformları halka tanıtmalı ve örgütlenme özgürlüğünün önündeki gereksiz engellerin kaldırıldığını anlatmalıdır. Bu husus, halkımızın zihninde yer etmiş kavramsal korkuların aşılması anlamında son derece önemlidir. Toplum, her şeyden önce örgütlenme kavramıyla barışmalıdır. Kurulların faaliyetlerinin ana temalarından biri bu olmalıdır. Bunun yanında “insan hakları” etrafındaki çifte standartlardan haklı olarak çokça şikayetçi olan halkımıza, • insan haklarının hepimize ait bir değer olduğu, • hepimizin yaşamıyla ilgili vazgeçilmez haklarımızı ihtiva ettiği, • eğer istismar edilmesini ya da ülkemiz aleyhine kullanılmasını istemiyorsak bu değerlere sahip çıkmamız gerektiği, • bunun için de bir araya gelmenin, ortak platformlarda fikir ve öneriler üretmenin şart olduğu sürekli olarak telkin edilmeli, • Kurulların millete ait olduğu vurgulanarak, yeni STK’ların kurulup Kurullarda yer alması teşvik edilmelidir. 152 Yönetmeliğin 11. maddesinde Kurulların bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim ile ilgili görevleri belirtilmektedir. Buna göre İl ve İlçe Kurulları; a) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında yer alan insan hakları konularında her türlü çalışmayı yaparak, kurul üyeleri, uygulayıcılar ve vatandaşların bilinçlendirilmesini sağlamak amacıyla etkinlikler düzenlemek, b) Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi metni ve insan hakları konusunda taraf olduğumuz uluslararası sözleşmeleri kurul üyelerine, kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara dağıtmak, c) İnsan hakları ile ilgili kitap, broşür ve mevzuat metinlerini temin ederek kurul üyelerine, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara dağıtmak, d) İnsan hakları konusunda, levha, afiş, broşür ve panolar hazırlanarak veya temin edilerek halkın görebileceği yerlere asmak, e) İnsan hakları bilincinin yaygınlaştırılması amacıyla, köy ve mahalle muhtarlıklarıyla diyalogu geliştirmek, f) İnsan hakları konusunda panel, konferans, seminer, konser, tiyatro, slayt ve film gösterisi gibi etkinlikler düzenlemek, g) Yerel radyo ve televizyon kanallarında uzmanların katılımıyla insan hakları konusunda programlar düzenleyerek aydınlatıcı bilgiler verilmesini sağlamak, h) İlk ve orta dereceli okullarda insan hakları öğrenci kolu kurulmasını ve insan haklarına saygı bilincini yerleştirmek için etkinlikler düzenlenmesini teşvik etmek, i) Fakültelerin ve yüksekokulların insan hakları alanındaki faaliyetlerini desteklemek, j) Çevre bilincini yaygınlaştırmak amacıyla bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları yapmak, k) Kütüphanelere insan hakları konulu kitap, dergi ve broşür gibi kaynakları temin ederek halkın kullanımına sunulmasını sağlamak ile görevlidir. Şüphesiz ki Kurulların eğitim ve bilinçlendirme kapsamındaki görevleri bu Madde’de belirtilenlerle sınırlı değildir. Kurullar, insan hakları bilincini yaygınlaştırmaya matuf değişik proje ve programlar da geliştirmeli ve uygulamalıdırlar. 153 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi d) Eğitim ve Bilinçlendirme İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (i) Bilgilendirme ve Bilinçlendirmenin Anlamı Kuşkusuz eğitimin nasıl bir eğitim olacağı, kimlerin hangi konularda ve hangi sürelerde eğitileceği, söz konusu eğitimin hangi ilkelerle yürütüleceği, hangi aşamalarda ve nasıl yenileneceği, sonuçlarının nasıl ölçüleceği gibi sorulara cevap verildiği takdirde, çözüm olarak “eğitim”i göstermenin bir anlamı olabilir. Yine kuşkusuzdur ki, bilinçlenmenin somut olarak neleri yapmaya başlamak ve neleri yapmaktan vazgeçmek olduğunu, doğru bilinen yanlışların ve yanlış bilinen doğruların neler olduğunu, bilinçlenmenin faydaları ve bilinçlenmemenin kayıplarının neler olduğunu, hangi yöntemlerle bilinçlenileceğini, bu bilincin nasıl korunabileceğini ve geliştirilebileceğini açıkça söyleyebildiğiniz ölçüde “bilinçlendirme” kavramı soyut dünyadan gerçek hayata geçebilir. Kurullar bu sorulara cevap verebilen “eğitim ve bilinçlendirme” çalışmaları yapmalıdırlar. Burada özellikle vurgulanması gereken husus, bilgilendirme ile bilinçlendirme arasındaki farktır. Bilgilendirme, insan haklarıyla ilgili mevcut bilgiler, kaynaklar, hukuki belgeler hakkında insanların bilgi sahibi olmasını sağlamaktır. Bilinçlendirme ise, verilen bu bilgiler sonucu, insan haklarının herkesin yaşamında belli bir davranış kriteri haline getirilmesini ifade eder. Bilinçlendirmede amaç, bireylerin hakların neler olduğunu, neleri kapsadığını bilmeleri yanında, gerektiğinde hakkını doğru ve etkin yollarla arayan ve başkalarının da aynı haklara sahip olduğunun şuuruna varmış sorumlu vatandaşlar olmalarını sağlamaktır. Kamu görevlilerinin “haklar katalogu” konusundaki bilgilerinin ezber metinleri olmaktan çıkıp işlem ve eylemlerine yön veren rehber ilkelere dönüşmesi de, ancak “insan hakları bilinci”ni özümsemelerinin sağlanmasıyla mümkündür. Bilinçlendirme, bilgilendirmeye göre daha kapsamlı, zamana yayılmış ve sonuç odaklı bir çalışmadır. Ülkemizin insan hakları sorununun temelinde bu hakların neler olduğunun, kapsamının ve sınırlarının “bilinmemesi” yatmakla birlikte, hakların ne olduğunun pek âlâ bilindiği çoğu ihlâlde asıl nedenin “hakları bilmemek” değil bunları “özümseyememek” olduğu görülmektedir. İnsan haklarının ne olduğu konusunda gerekli bilgilere sahip olmadan bilinç sahibi olunamayacağı gibi uygulamada kendini göstermeyen kuru bilgi yığınlarının arzulanan sonuca hizmet etmeyeceği de açıktır. (ii) Eğitim ve Bilinçlendirmenin İçeriği Bazı kavramlar vardır ki, sadece belli bir entelektüel ya da uzman kesim tarafından kullanılır ve bu yüzden geniş yığınlar tarafından anlam ve içerikleri pek bilinmez ve merak da edilmez. İnsan hakları gibi bazı kavramlar ise, her kesimde, her platformda, her görüş ve inanç çerçevesinde kullanılırlar ve aslında belki de bu nedenle tam olarak neyi ifade ettiğinde, neleri kapsadığında, nelerle ilgisi olmadığında asla bir uzlaşma sağlanamaz. Bu yüzden insan hakları 154 İnsan hakları, her şeyden önce düşünce ve inanç sistemlerinde, felsefi ve ideolojik yaklaşımlarda ortaya çıkmış, şekillenmiş ve daha sonra pozitif hukuk sistemlerinde yerini almıştır. Bu süreç, çağımızda da aynı şekilde devam etmektedir. Bu yüzden, insan haklarıyla ilgili temel felsefi yaklaşımlar, ileri sürdükleri tezler, mevcut güncel tartışma alanları da bu eğitim ve bilgilendirme çalışmalarında öncelikli yer tutmalıdır. Bu bilgilere sahip olmadan uluslararası sözleşmeler ve anayasalarda bulunan insan haklarıyla ilgili ilkeleri ezberlemek mümkün olsa da anlamak mümkün olmayacaktır. Hele insan hakları gibi dinamik ve kapsamı sürekli genişleyen bir konuda geleceğe dönük bir vizyon çizmek, ancak insan hakları alanındaki gelişimlere kaynaklık eden düşünce sistemlerini bilmek ve anlamakla söz konusu olabilecektir. Şüphesiz bundan kastedilen akademik bir uzmanlık eğitimi değildir; ancak ana hatlarıyla da olsa bu bilgilerin verilmesi, insan hakları tartışmalarına neden-sonuç ilişkileri çerçevesinde bakabilmeyi sağlayacaktır. Kurulların bilinçlendirme faaliyetleri kapsamındaki öncelikli hedefleri, ülkemizde insan hakları konusundaki belli başlı “zihinsel engelleri” aşmak olmalıdır. Bu sorunlara temas etmeyen, “insan hakları iyidir, değerlidir, korunmalıdır” gibi genel geçer temalara hapsolmuş çalışmalardan arzu edilen sonucu elde etmek mümkün değildir. Aşılması gereken bu tip önyargıların başında, insan haklarının düşmanca emelleri olan dış güçler tarafından ülkemizi yıpratmaya dönük bir propaganda aracı olarak kullanıldığı iddiası gelmektedir. İnsan haklarının Batı emperyalizminin hedefleri doğrultusunda masaya getirilen bir politik enstrüman olduğu görüşü sıkça dile getirilmektedir. Bu nedenle de, bu alanda yapılan çalışmalara en hafif tabirle “oyuna gelmek” olarak bakılmaktadır. Bir başka husus, ülke içindeki bölücü ve aşırı unsurların diledikleri gibi faaliyet gösterebilmek için “insan hakları mazereti”ne sığındıkları ve bu alanda yapılacak iyileştirmelerin bu grupların “ekmeğine yağ süreceği” kaygısıdır. Bu endişe ve kaygıların tümüyle temelsiz ve yersiz olduğu iddia edilemez. Ancak bu doğru tespitlerden yola çıkıp insan haklarını salt bir propaganda unsuru ve bir tehlike olarak görme sonucuna varmak külliyen yanlıştır. Çünkü söz konusu tespitlerin doğruluğu, insan haklarının evrensel bir değer, gelişmişliğin temel kaynağı ve aynı zamanda göstergesi olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Batı’nın ekonomik ve sosyal ilerlemesini temel hak ve özgürlüklerin gelişiminden ayrı olarak düşünmek imkansızdır. Bu gelişime 155 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi eğitiminin ilk aşaması, bu kavramı gerçek anlamıyla tanımlamak ve doğru bir bağlama oturtmak olmalıdır. Bu anlamda teorik bazda temel insan hakları bilgilerinin eğitilen ve bilgilendirilen kitleye sunulması özel bir öneme sahiptir. İnsanlar sağlıklı bir kavramsal altyapıya sahip olmadıkları zaman, o konuyla ilgili yapılacak hiçbir eğitimden olumlu sonuç almak mümkün olmaz. Özellikle insan hakları gibi “ne olduğu tartışmalı” bir konuda yapılacak çalışmalarda bu hususa öncelik verilmesi şarttır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi yaptığı katkıdan da önemli olarak insan hakları, aynı zamanda bu ilerlemenin amaç ve hedefini de ortaya koymaktadır: Temel hak ve özgürlüklerin ve insan onurunun korunduğu demokratik hukuk devleti ve özgür toplum. Bunun yanında, dile getirilen bu tür kaygıların giderilmesinin tek yolunun da yine insan haklarına sahip çıkmak olduğu kuşkusuzdur. İnsan hakları gibi temel nitelikte bir değerler manzumesinin ülkemiz aleyhine tehlikeli bir silah olmaktan çıkarılabilmesi, insan haklarının çeşitli çevrelerce istismarının önüne geçilebilmesi için yapılması gereken, ülkemizin insan hakları standardını korumak ve geliştirmektir. Aksine bir yaklaşım, söz konusu istismar ve propagandaya güç kazandırmaktan başka bir sonuç vermeyecektir. Kurullar, yaptıkları eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarında bu hususu özellikle değerlendirmelidir. Bir başka hakim ve yanlış kanı da, insan haklarıyla ilgili reformları bize AB’nin dayattığı ve aslında ulusal çıkarlarımıza ters düşen hususlar da olmasına karşın tam üyelik için bunları “sineye çektiğimiz”dir. Nitekim Kurullar da bu yorumlardan nasibini almakta, AB’nin gönlünü hoş tutmak için kuruldukları izlenimi verilmeye çalışılmaktadır. Kurulların “insan hakları bilinçlendirmesi” bağlamında üstesinden gelmesi gereken en önemli önyargılardan biri de budur. Türkiye’nin bu reformları AB üyelik süreci kesilse dahi sürdüreceği, reformların sonucunda AB’ye üye olunsa da olunmasa da milletimizin hak ve özgürlük alanının genişlemiş olacağı, en önemlisi de bu “sessiz devrim”den geri dönüşü AB kabul etse bile “hakların sahibi” olan milletin artık asla kabul etmeyeceği şüphesiz bir hakikattir. Bu temelden hareketle, Kurulların da AB’ye endeksli yapılanmalar olmadığı, varlıklarını AB’nin değil milletin sahip çıkmasıyla sürdürebilecekleri, daha da önemlisi Kurulların güçlenmesinden asıl yarar sağlayacak olanın dış unsurlar değil bizatihi halkımız olduğu, yapılan çalışmalarda sürekli olarak vurgulanmalıdır. İnsan hakları çalışmalarında en fazla dikkat edilmesi gereken husus, hamaset kokan sloganik ifadeler yerine somut ve gerçekçi verilerin kullanılmasıdır. Gerekçesi ortaya konmamış hiçbir iddianın zihinlere işlemesi mümkün değildir. Dolayısıyla insan hakları anlatılırken de, ezbere davet eden bir üslup ve içerik yerine hakların gelişimine kaynaklık eden toplumsal ve siyasal realitelere dayalı bir anlatım benimsenmelidir. Ulaşmak istediğimiz refah toplumuna ancak temel hürriyetleri koruyup geliştirerek varılabileceği, esasen toplumların kalkınmayı, büyümeyi zaten insan onurunun korunduğu, adaletin hakim olduğu, özgürce konuşulup üretilebilen bir yapıya kavuşmak için istediği vurgulanmalıdır. Bunun yanında insan haklarının tarihsel ve kültürel dokumuz içindeki yerine ayrıca önem verilmeli, bu değerlerin “ithal” olmadığı ortaya konmalıdır. Bu temellere dayalı bir bilinçlendirme çalışması, insan hakları çalışmalarının ve Kurulların üzerindeki AB etiketinin çıkarılıp, halkla bütünleşmeleri açısından daha faydalı olacaktır. 156 İnsan hakları eğitiminin temel kaynakları, kuşkusuz başta Anayasamız ve yasalarımız olmak üzere taraf olduğumuz BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi, BM Ekonomik ve Sosyal Haklar Sözleşmesi gibi uluslararası belgelerdir. İnsan haklarının anlamı, içeriği ve kapsamı esas olarak bu belgeler ışığında anlaşılabilmektedir. Dolayısıyla Kurullarımızın eğitim çalışmalarında bu belgeleri broşürler, kitapçıklar halinde çoğaltması, bunların tanıtımına dönük seminerler, paneller, TV programları, basında yer alacak makaleler hazırlaması, kendi web sitelerinde bu belgelere yer vermeleri gerekmektedir. Bu temel insan hakları materyalleri Kurullarımızın envanterinde mutlaka bulunmalı, yoksa derhal temin edilmeli, bu konuda özellikle Kurulun sivil üyeleri inisiyatif almalıdır. Sadece Kurulların elinde bu materyallerin var olması da kuşkusuz bir anlam ifade etmeyecektir; bunlar çeşitli vasıtalarla mutlaka değerlendirilmelidir. Uygulamada bazı Kurullarımızın ellerinde bulunan bu tip materyalleri depolarda “unuttuğu” gözlenmiştir. Oysa ki, bunlar “sürekli olarak” eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarında yararlanılması gereken kaynaklardır. Özellikle kamu kuruluşlarının, okulların, nezarethaneler ve yuvalar gibi hassas yerlerin hepsinde bu materyallerin bulunması bir “hedef” olarak belirlenmelidir. Burada öncelikli görevin Kurullarımızda görev yapan barolar, ticaret ve sanayi odaları, üniversitelere düştüğünü belirtmek gerekmektedir. İnsan haklarıyla ilgili bu temel materyaller gerekli olmakla birlikte kesinlikle yeterli değildir. İnsan hakları hep belirttiğimiz gibi dinamik bir alandır, pek çok farklı yaklaşım vardır, sürekli düşünsel tartışmalar ve siyasal mücadelelerle alanı genişlemektedir. Bu durum bir yana, hızlı küreselleşmenin getirdiği toplumsal dönüşümler “bilindiği sanılan” insan hakları değerlerini de sürekli olarak yeni cephelerden tartışma konusu haline getirmektedir. Bunun sonucunda insan haklarını ilgilendiren siyasal ve hukuksal metinler sürekli güncellenmekte, yeni anlamlar kazanmakta ya da tamamen yeni belgeler ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Yönetmelik’te sözü edilen ve genelde kabul gören materyallere bağımlı bir eğitim ve bilgilendirme faaliyeti kesin olarak günün ihtiyaçlarının gerisinde kalacaktır. Kurullar, insan haklarıyla ilgili çıkan yeni yayınları ve dokümanları mümkün olduğu nisbette takip etmeli ve başta üyeleri olmak üzere kamuoyuyla paylaşmalıdır. Kurulların kitap, dergi, kitapçık, broşür, CD ve DVD gibi formatlardaki bu materyalleri temin etmesi, gerekirse çoğaltması, eğitim faaliyetlerinde kullanabilmesi için belli imkânlara ihtiyaçları vardır. Burada yine hep vurguladığımız gibi Kurulların özellikle barolar, ticaret ve sanayi odaları gibi sivil üyelerinin sorumluluk almasının ve Kurul Başkanlarının da onları bu anlamda organize etmesi ve teşvik etmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Sivil üyelerin bu sahiplenmesi, Kurulların “kamu ağırlıklı imajını” değiştirmek açısından da mühim bir husustur. 157 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (iii) İnsan Hakları Eğitiminin Kaynakları ve Araçları İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinde akademisyenler, hukukçular, tecrübeli idareciler gibi uzmanların bilgi ve birikimlerinden faydalanılmalıdır. İnsan haklarıyla ilgili materyaller, ancak uzmanların eğitimleri ile anlaşılabilecektir. Bu konuda öncelikle Kurulda görev yapan baro ve üniversite temsilcileri sorumluluk almalı, bizzat eğitim faaliyetlerini yönlendirmeleri yanında meslek gruplarından konuyla ilgili gerekli katkıyı sağlamalıdırlar. Burada dikkat edilmesi gereken husus, eğitimin dili ve niteliğidir. Akademik lisan içinde gerçekleşecek bir seminer veya panel halka, öğrencilere, kamu görevlilerine ulaşamayacaktır. Dolayısıyla yapılanın özü itibariyle bir eğitim faaliyeti olduğu unutulmamalı ve bu çalışmaların etkinliği için uzman eğitimcilerden de destek alınmalı, bulunulan yörenin kültürünü, alışkanlıklarını, kendine has üslubunu ve ilgi alanlarını bilen kişilerden yararlanılmalıdır. (iv) Hedef kitle Eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının hedef kitlesi doğru seçilmeli ve bu grubun özellikleri ile uyumlu bir eğitim çalışması yapılmasına dikkat edilmelidir. Kurullar açısından baktığımızda hedef kitle olarak değerlendirilebilecek gruplar şunlardır: • Kurul üyeleri • Kamu görevlileri • Öğrenciler • Meslek grupları • Kadınlar • Engelliler • Genel kamuoyu Eğitim çalışmalarında Kurul üyelerinin insan hakları konusundaki bilgi ve birikimlerinin geliştirilmesi öncelikli önem taşımaktadır. Bu, aynı zamanda “eğiticilerin eğitimi” esprisiyle gerçekleştirilecek bir çalışmadır. Kurul üyesi olmak, insan hakları uzmanı olmak anlamına gelmediği gibi, pek çok farklı yönü olan insan hakları ile ilgili olarak uzman akademisyenlerin bile “çok iyi bilmedikleri” hususlar mutlaka olacaktır. İnsan hakları eğitimi ve bilinçlendirmesi görevini üstlenen Kurul üyelerinin konuyla ilgili bilgi seviyelerinin yükseltilmesine özel önem verilmeli, yapılan tüm faaliyetlerden, temin edilen tüm materyallerden üyelerin faydalanmasına öncelik tanınmalıdır. İnsan hakları ihlâllerinin önüne geçilebilmesi her ne kadar bireylerin “haklarını bilme ve sahip çıkma” bilinçlerine bağlı ise de, eğer bir “ihlâl eden” olmaz ise, insanların bilinç düzeyleri ne olursa olsun haklar korunmuş olacaktır. Dolayısıyla “uygulayıcıların eğitimi” bu anlamda ayrı bir öneme sahiptir. Burada ihlâl konularında “gözlerin en fazla çevrildiği” emniyet ve jandarma mensuplarının eğitimi konusunda Kurulların özel bir çaba göstermesi ve bu konuya dönük programlar düzenlemesi gerekmektedir. Son dönemde Türkiye’nin hukuk 158 Gelecek nesilleri temsil eden öğrenciler, henüz bu önyargılar ile tanışmadan insan haklarının evrensel değerini ve önemini özümsemelidirler. Kurullar okullarda insan hakları eğitimi konusunu “sürekli bir gündem” olarak takip etmelidir. Bölgedeki tüm okullara insan haklarıyla ilgili temel materyaller ulaştırılmalı, periyodik olarak tüm okullarımızda seminerler düzenlenmeli, Kurul toplantıları belli aralıklarda okullarda düzenlenmeli, Kurullar öğrencilere tanıtılmalı, teşvik ve ödüllendirme unsuru olarak insan hakları konulu kompozisyon, resim yarışmaları düzenlenmeli, okullarda İnsan Hakları Kolu kurulması sağlanmalı, öğretmenler ve okul yöneticileriyle düzenli toplantılar yapılarak bu alandaki eksiklikler ve yapılabilecek hususlar değerlendirilmeli, “çocuk hakları” konusuyla ilgili özel eğitim programları hayata geçirilmelidir. Kurullarda bulunan meslek grupları başta olmak üzere bölgenin çalışma yaşamını temsil eden gruplara özel eğitim çalışmaları planlanmalı ve uygulanmalıdır. Türkiye’de çalışma ve sözleşme hürriyeti, sosyal güvenlik hakkı gibi iş yaşamını yakından ilgilendiren konularda hem ciddi sorunlar bulunmakta, hem de bu “ekonomik ve sosyal haklar” diğer temel haklar ve siyasal haklara göre daha az bilinmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmaların bir diğer yararı da, Kurulların geleceği açısından hayati önemi haiz olan STK’lar ve meslek kuruluşlarının işbirliği ve katkılarını sürekli hale getirmesi olacaktır. Kurulların eğitim çalışmalarını belli bir program dahilinde ve bir takvime bağlı olarak gerçekleştirmeleri, faaliyetlerin düzenliliğini ve birbirini tamamlayıcı nitelik taşımasını sağlayacaktır. Bütünsel bir bakıştan mahrum, dağınık ve belli bir gündemi takip etmeyen faaliyetlerin etkisi ise sınırlı kalacaktır. Programlamanın dayanması gereken unsurlar ise, • hedef kitle (öğrenciler, kamu görevlileri, Kurul üyeleri, genel), • hak konuları ( fikir ve ifade özgürlüğü, sağlık hakkı vb) ve • faaliyet biçimleri (seminer, panel, konferans, TV ve yazılı basın, ziyaretler) şeklinde oluşturulmalıdır. 159 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi sisteminde başdöndürücü hızda gerçekleşen reform süreci, ortaya yepyeni bir hukuk yapısı çıkarmıştır. Bu alanda yaşanan yoğun ve karmaşık değişikliklere adapte olabilmek için her şeyden önce “nelerin niçin değiştiğinin” kapsamlı eğitimine ağırlık verilmelidir. İlgili kurumlarımız zaten hizmet içi eğitim programlarında bu konuyu işlemektedirler ama Kurullarımızın da bu süreçte üstleneceği önemli görevler bulunmaktadır. Kamu kurumlarının hizmet içi eğitim çalışmalarına katkı yapılmalı, bu çalışmalar ile ilgili bilgi alınmalı, gerekiyorsa öneriler geliştirilerek ilgili kuruma sunulmalıdır. Burada yine Kurul Başkanlarının inisiyatifi ile kamu kurumları ile Kurullar arasında sağlam bir diyalog ve işbirliği zemininin kurulması gerekmektedir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Buna göre, hangi hedef kitleye yönelik olarak, hangi konularda, hangi tür faaliyetlerin yapılacağı konusu bu başlıklara göre yıllık olarak belirlenecek bir program dahilinde Kurul tarafından kararlaştırılıp uygulanırsa sarfedilen çabaların birbirinden kopuk ve ihtiyaçların dışında olması hususu önlenmiş olur. Eğitim çalışmalarında üniversitelerin desteği de olmazsa olmaz bir nitelik taşımaktadır. İnsan hakları, ilk ve orta öğretimde başlı başına bir konu olarak bulunmayan, ancak yüksek öğretimde “uzmanlık alanı” sıfatı taşıyan bir konudur. Hep vurguladığımız gibi, “fazla bilinmeyen, veya yanlış bilinen” bir kavram olan insan hakları konusunda akademisyenlerin çalışmaları yol gösterici unsurlar olacaktır. Üniversite temsilcisi üye aracılığıyla Kurullar ile bölgede bulunan üniversiteler arasında özellikle eğitim programları ve materyal desteğiyle ilgili olarak kalıcı bir karşılıklı işbirliği sağlanmalıdır. Böyle bir destekten mahrum olan bir Kurulun eğitim ve bilinçlendirme açısından başarı şansı azalmaktadır. Pek çok Kurulumuzun bulunduğu bölgede böyle bir “akademik destek” sağlayacak yüksekokul bulunmadığı veya bulunanların da farklı alanlarla ilgili olduğu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, içinde bulunduğumuz bu hızlı iletişim çağında bilgi transferinin nasıl kolaylaştığını, mesafelerin istendiğinde nasıl kısaldığını düşünürsek çaresiz kalınmayacağı anlaşılacaktır. Böyle bir durumda “kalıcı bir destek” sağlamak için her Kurulun bölgesindeki veya kendisine en yakın bir üniversite ile görüşerek bir işbirliği protokolü hazırlaması veya periyodik olarak tekrarlanacak karşılıklı ziyaretler ya da kurulacak ortak bir komisyon marifetiyle özel programlar hazırlanarak fakültelerin desteğinin alınması faydalı olabilir. e) Araştırma ve İzleme Yönetmeliğin 12. maddesinde düzenlenen araştırma ve izleme görevi çerçevesinde İl ve İlçe Kurulları; a) İnsan haklarıyla ilgili konularda üniversiteler, kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak araştırma yapılması, yaptırılması ve rapor hazırlanmasını sağlamak, b) Kadın, çocuk, hasta ve özürlü hakları ile ilgili araştırmalar yapılması ve çözümler üretilmesini teşvik etmek, c) İnsan hakları ihlaline neden olan çevre ve trafik sorunları ile ilgili araştırmalar yapılması ve çözümler üretilmesini teşvik etmek, d) İlköğretim çağına geldiği halde çeşitli sebeplerle okula gidemeyen çocuklarla ilgili araştırmalar yapılmasını sağlamak, e) Sokak çocuklarının sorunlarının çözümüne, çocuk işçiliğinin ve çocuk dilenciliğinin önlenmesine yönelik çalışmalar yapılmasını sağlamak, f) İnsan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirmek, 160 h) Karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsa aksaklıkların giderilmesi hususunda ilgililere tavsiyelerde bulunmak, i) Nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi hususunda tavsiyelerde bulunmak, j) Sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik araştırma ve inceleme yapmak ile görevlidir. Şüphesiz Kurulların araştırma ve izleme ile ilgili görevleri bu konularla sınırlı değildir; insan haklarıyla ilgili her konu, tüm boyutlarıyla Kurulların görev alanı içindedir. Maddede belirtilen konular ise, Türkiye’nin “açık yaraları” haline gelmiş olmaları hasebiyle ayrı bir ilgiyi ve çabayı gerektiren konulardır. (i) Araştırma Kurulların Avantajı Kurulların Türkiye’deki insan hakları sorunlarıyla ilgili görev kâğıdında, önceliği ülkenin “gerçek insan hakları fotoğrafını” çekmek almaktadır. Bu nitelikte bir sosyal sorunu ampirik verilerle tanımlamanın güçlüğü bir yana, sayısız farklı çıkar grupları veya ideolojik kesimlerin “kendi insan hakları gündemleri”ni kendi bakış açılarıyla sahaya sürmesi sorunun tanımlanamazlığını pekiştirmiştir. Bu bir yerde kaçınılmaz bir sonuçtur; elbette ki herkes insan haklarının “kendi bağrını yakan” kısmıyla daha çok ilgilenecek ve konuyu kendi felsefi veya siyasi kökleriyle açıklamaya çalışacaktır. Ancak bu kaçınılmaz gerçek, aynı zamanda insan hakları konusunu giderek kendi özel alanından çıkarıp siyaset meydanının kaotik kısır döngüsüne sürüklemektedir. Bu durumun insan hakları gerçeğine yöneltilmiş “özel bir bakışı” gerektirdiği ortadadır. Bu “özel bakış”, tüm ayrı kimliklerin ve çıkar kaygılarının üzerinde, insan haklarının evrensel değeri ve içeriğine bağlı kalarak sürdürülen bir çalışma ile mümkündür. Kurullar, politik açıdan hiçbir kimliğin içine yerleştirilemeyecek yapılarıyla böyle bir “özel bakışa” sahip olabilecek nitelikte görünmektedirler. İnsan haklarıyla ilgili ulusal veya uluslararası pek çok kuruluş tarafından çok sayıda veriler, istatistikler, raporlar, araştırmalar yayınlanmaktadır. “Türkiye’de hangi hak konusunda ne gibi sorunlar var, hangi yoğunlukta ihlâller var, ihlâller en çok hangi bölgelerde yoğunlaşıyor, ihlâllerin altında ne gibi idari sorunlar veya sosyal yaralar var” gibi pek çok soruyu “kendi pencerelerinden” cevaplayan sayısız araştırma yayınlanmaktadır. Ancak bu araştırmaları gören ve okuyanların ilk reaksiyonu hemen “araştırmacı kişi veya kuruluşun kimliğini” öğrenmek olmaktadır. Çünkü araştırmanın hangi tezi, hangi iddiayı hatta hangi verileri niye ileri sürdüğünün mutlaka politik, ideolojik veya çıkarlara dayalı 161 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi g) İnsan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi amacıyla örnek kurum ve kuruluşlar ile kamu görevlilerinin tespit edilerek ödüllendirilmesini sağlamak, İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi bir nedeni olduğuna inanılmaktadır. İşte Kurullar, insan hakları dışında hiçbir iskeleye bağlanamayacak kimlikleriyle bu handikapı aşabilecek ve “insan hakları sorununu” gerçek boyutlarıyla gözler önüne serebilecek bir potansiyele sahiptirler. Kurulların Araştırma Kapasitesinin Geliştirilmesi Kurulların araştırma görevini etkin biçimde yerine getirmelerinin önünde iki ciddi engel vardır: • Üzerlerine yapışan veya yapıştırılan devlet etiketi nedeniyle onların çalışmalarının da “ihtiyatla hatta görmezden gelme ile” karşılanması, • Üye yapısının sağladığı avantajın, güçlü bir kurumsal kapasite ve bilimsel yetkinlik ile desteklenememesi nedeniyle çalışmaların cılız kalması. İlk engel, büyük ölçüde Kurulların sivil üyelerinin etkinliği ve insan haklarına sözlük anlamıyla değil öz anlamıyla “sivil” yaklaşabilmeleriyle aşılabilecektir. Kurul Başkanlarından bu süreçte beklenen ise, öncelikle sivil üyeleri teşvik edici, yol gösterici olmaları, paylaşmadıkları bir görüş veya kararın Kurul tarafından benimsenmesinin Kurulun yapısının bir gereği olduğunun bilincinde olmalarıdır. Bir başka deyişle, Kurulun devletin bir birimi olmadığı gerçeğinden hareketle, çalışmalarında Kurulun özgün kimliğini korumaları, vali veya kaymakam olarak değil Kurul Başkanı olarak davranmalarıdır. Şüphesiz ki Kurullar, kararları, başvuruları ele alma biçimleri ve çözüm güçleriyle bu “sivil ve bağımsız” kimliği kazanabilecektir. Yoksa sadece üye yapısının kendine özgü niteliği, Kurullara böyle bir artı değer kazandırmaya yetmeyecektir. İkinci engeli aşmak için ise, Kurulların araştırma yapabilmek için yeterli kurumsal kapasiteye sahip olmaları gerekmektedir. Bu yüzden 12. maddenin ilk fıkrasında Kurulların diğer kuruluşlarla birlikte üniversitelerle de işbirliği yapmaları gerektiği belirtilmiştir. Kurullar, şüphesiz ki akademik birimler değildirler; dolayısıyla çalışmalarının bilimsel nitelik taşıyabilmesi için öncelikle üniversitelerle kalıcı ve sürekli bir işbirliği mekanizması oluşturmaları gerekmektedir. Bu işbirliğinin süreklilik içermesi önemlidir; zira bütüncül bir eylem planı çerçevesinde olmayan, geçici ve anlık çabaların istenen etkiyi meydana getirmesi mümkün değildir. Kurulların hayatiyeti için vazgeçilmez değer taşıyan bu konuda çağın sağladığı iletişim imkanlarından azami ölçüde istifade edilmeli, her Kurul kendisine en yakın üniversite ile ilişkiye geçerek ortak bir işbirliği yapısı oluşturmalıdır. Bu yapı çerçevesinde insan haklarıyla ilgili araştırma konuları belirlenmeli, uzman komisyonlar ve araştırma ekipleri oluşturulmalı ve bu ekiplerin hazırlayacağı raporlar kamuoyuna duyurulmalı ve ilgili kuruluşların da dikkatlerine ve bilgilerine sunulmalıdır. Üniversiteler dışında STK’lar ve kamu kuruluşları ile de benzer işbirliği programları geliştirilmelidir. 162 Kurulların araştırma faaliyetlerinin etkin bir şekilde yürütülebilmesi için özel komisyonlar oluşturularak Kurul üyeleri görevlendirilmelidir. Kurul üyeliği, sadece ayda bir toplanıp, bazı kararların altına imza atmak değil aktif bir süreç olmalıdır. Kurullara üye seçerken ve mevcut üyelerin katkısı değerlendirilirken de bu noktaya dikkat edilmelidir. İnsan hakları sorununun belli bir boyutuyla ilgili oluşturulacak küçük ama istekli ve uzman gruplar, kalabalık toplantıların tekdüzelik ve hantallığının ötesinde fayda sağlayacaktır. Böylece üyelerin Kurul üyesi kimliği pekişirken çalışmalar da çeşitlilik kazanacak ve Kurullar, ayda bir gün ortaya çıkan yapılar olmaktan çıkıp, sürekli çalışan ve üreten birimler haline geleceklerdir. Bu anlamda komisyonlar aracılığıyla çalışmaya, özellikle de araştırma faaliyetlerini bu yöntemle zenginleştirmeye gayret gösterilmelidir. Uygulamada sadece Yönetmelik’in 7. maddesinde zorunlu olarak kurulması öngörülen 3 komisyonun oluşturulduğu gözlemlenmektedir; halbuki bunların dışında gerekli görülen hallerde komisyonlar oluşturulmasına bir engel olmadığı söz konusu Madde’de belirtildiği gibi, aslında Kurulların gerçek anlamda etkinlik kazanabilmeleri açısından başka komisyonların da kurulmasının mecburî olduğu âşikârdır. 12. maddenin izleyen fıkralarında Kurulların araştırma yapmakla görevlendirildikleri bazı konular sıralanmaktadır. Maddenin (b) fıkrasında kadın, çocuk, hasta ve özürlü hakları, (c) fıkrasında çevre ve trafik sorunları, (d) ve (e) fıkralarında ise ülkemizde çocuk hakları konusunun iki acıklı cephesi- okula gidemeyen çocuklar ve sokak çocukları- Kurulların araştırma konuları olarak ifade edilmiştir. Özenle vurgulamak gerekir ki, Kurulların ilgi ve görev alanları bu konularla sınırlı değildir ve insan hakları tüm boyutlarıyla Kurulların araştırma sahasında yer almalıdır. Hatta Kurullar düzenli yayınlanan faaliyet raporları aracılığıyla diğer Kurulların çalışmalarını da izlemeli ve bu sayede diğer Kurulların sıkça inceleme ve araştırma konusu yaptığı olguları tespit ederek, bunlar yerine insan haklarıyla ilgili “fazla el sürülmeyen” fakat aynı zamanda büyük öneme sahip konuları ele almayı tercih etmelidir. Bu sayede Kurulların çalışmalarının birbirini tekrar eden, aynı daire içerisinde dönüp duran değil, birbirini tamamlayan ve böylece de insan hakları resminin geneline bakma imkanı veren bir nitelik taşıması sağlanabilecektir. 163 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurullar hem diğer kuruluşların çalışmalarına katkı yapmalı, hem de onların çalışmalarından mutlak surette faydalanmalıdır. Sözgelimi, kendi bölgelerinde insan haklarıyla ilgili neşredilen her türlü yayın Kurul üyelerinin katkılarıyla temin edilmeli, insan haklarını ilgilendiren konularda yapılacak her türlü eğitim çalışmaları, seminerler, konferanslar, panellerde Kurullar temsil edilmeli ve bu faaliyetlere destek vermelidirler. Şüphesiz ki böyle bir yaklaşım Kurulların benzer faaliyetlerinin de aynı ölçüde ilgi ve destek görmesinin önünü açacaktır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Araştırma Konuları Maddenin (b) fıkrası incelendiğinde kadın, çocuk, hasta ve özürlü haklarının araştırma konusu olarak belirlendiğini görüyoruz. Söz konusu gruplar, “korunması gerekli hassas gruplar” olarak nitelendirilmektedir. Şüphesiz ki bu hassas gruplar, maddede ifade edilenlerle sınırlı değildir; bunların yanında yaşlılar, göçmenler, yabancı işçiler gibi çok değişik gruplar bu kapsamda değerlendirilmekte ve Kurulların bu anlamdaki görev alanını oluşturmaktadırlar. Bilindiği gibi insan hakları temelde devlet ile bireyin ilişkisine dayanır ve kabaca devletten “karışmaması” istenen haklar ile bunun tersine “karışması, müdahale etmesi” istenen haklar olmak üzere iki kısımdır. Sivil ve siyasal haklar olarak da adlandırılan ilk kısım, ülkelerin insan hakları konusundaki asgari standardını ifade etmekte ve bu hakların devlet ya da herhangi bir baskı unsurundan bağımsız biçimde özgürce kullanılabildiği ülkeler “insan haklarına saygılı” kabul edilerek, medeni dünya ailesi içinde değerlendirilmektedir. Temel haklar olarak da nitelendirilen bu hakların “olmayabileceği ihtimali” artık kesinlikle reddedilmekte, yeryüzünde bulunan her insan topluluğunda bu hakların bulunması ve korunması gerektiği ifade edilmektedir. İkinci kısımda yer alan ve devletlerin “ olumlu müdahalesinin” gerektiği hakların gerçekleşme düzeyi ise, bir ülkenin “insan hakları kalitesini” ifade etmekte; ülkeler, uluslararası ilişkiler sistematiğinde bu “insan hakları kalitesi” oranında bir ağırlık ve saygınlığa sahip olabilmektedir. Madde’de belirtilen hassas grupların korunması konusu da bu bağlamda ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede, toplumun örgütlü gücünün devreye girmesi yoluyla, kadınlar, çocuklar, hastalar, özürlüler gibi hassas gruplar aleyhinde mevcut olan dengenin düzeltilmesi gerektiği, yaygın ifadesiyle bu gruplar lehine “pozitif ayrımcılık” yapılarak maruz kaldıkları haksızlığın izale edilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Hassas grupların korunmasına ilişkin görev çerçevesinde, öncelikle Kurulların üye yapısı içinde mutlaka kadınlar ve özürlülerin yer alması sağlanmalıdır. Kadın üyesi olmayan bir Kurulun insan hakları gibi bir konuda arzulanan duyarlılığı göstermesi güçtür; çünkü her şeyden önce yapılanması toplumun gerçeğiyle ve çoğulculuk ilkesiyle bağdaşmamaktadır. Böyle bir Kurulun, sözgelimi kadın hakları konusuna ciddiyetle eğilmesi de herhalde iyi niyetli bir temenniden öteye gitmeyecektir. Bunun yanımda kadın üyelerin sadece kadın haklarıyla ilgili değil Kurulların tüm çalışmalarında görev alacakları da unutulmamalıdır. Kadın haklarıyla ilgili mutlaka özel bir komisyon oluşturulmalı, Kurullar, bölgelerinde kadının sosyal yaşama katılmasına dönük çalışmaları teşvik etmeli ve destek vermelidirler. Bazı bölgelerimizde yoğun olarak yaşanan töre cinayetleri, başlık parası, akraba evlilikleri gibi sorunlara karşı bilinçlendirme çalışmalarına özel önem 164 Özürlülerin hakları da, Kurulların özel komisyonlarla takip etmeleri gereken son derece hassas bir konudur. Özellikle Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve konuyla ilgili STK’larla yakın işbirliği içinde olunmalı, yeni çıkan Özürlüler Yasası konusunda kamu görevlileri ve engelli vatandaşlarımızın bilgilendirilmesine ağırlık verilmelidir. Ülkemizde özürlülerle ilgili yaygın bir STK yapılanması vardır; dolayısıyla Kurullarımızda bu STK’ların yer alması mutlaka sağlanmalıdır. Kurullarımızın verileri incelendiğinde sağlık ve hasta haklarıyla ilgili şikayetlerin başı çektiği görülmektedir. Türkiye’de neredeyse herkesin hastaneler ve sağlık sistemiyle ilgili maalesef olumsuz bir hatırası mutlaka vardır. Hastanelerimizin fiziki şartları kadar, hastalarımızın bilinç düzeyi de bu olumsuz tablonun nedenleri arasındadır. Gerek konunun doğrudan insan sağlığıyla ve yaşamıyla ilgili olması, gerekse ülkemizin bu alandaki kendine has sorunları konuya ayrı bir önem katmaktadır. Nitekim Kurulların üye yapısı içinde de Tabip Odası temsilcisi yer almaktadır. Bu konuda Kurulların yapacağı çalışmalarla ortaya koyacağı tespit ve öneriler, sadece sistemde yararlanan hastalar açısından değil sistemde çalışan doktorlar, hemşireler ve idari görevliler açısından da son derece faydalı olacaktır. Çünkü hastanelerin eksiklikleri ve sistemin arızaları hastalar kadar çalışanları da mağdur etmektedir. Konuya yönelik verileri, halkın şikayetlerini, yaşanan sorunları ve talepleri kamuoyunun ve karar vericilerin dikkatine sunacak bu çalışmalar belki de idari işleyiş içinde dile getirilemeyen pek çok konuyu çözüm noktasına taşıyabilecektir. Bu noktalardan hareketle Kurullarımız, komisyonlar aracılığıyla özellikle hastane ziyaretlerine ağırlık vermeli, hastanelerimizin fiziki eksiklikleri, personel yetersizlikleri gibi konularda raporlar hazırlamalı, tespit ettikleri sorunları ve çözüm önerilerini yetkili kuruluşlar ve kamuoyuyla paylaşmalıdır. Bunun yanında özellikle sağlık personelinin çalışma koşulları konusunda duyarlılık gösterilmeli, bunun yanında bu gibi koşulların olumsuzluğunun da etkisiyle kimi zaman doktor-hasta ilişkilerinde yaşanabilen ve insan onurunu zedelemeye kadar varabilen sorunlar da Kurulların çalışma konuları arasında yer almalıdır. Türkiye’nin hızla sanayileşmesiyle birlikte artan çevre sorunları, insan hakları teorisi içinde 3. kuşak haklar diye adlandırılan ve klasik anlamda devlet-birey ilişkisinin ötesinde, STK’lardan çok uluslu şirketlere kadar yeni çağın tüm aktörlerinin ortak aklını ve dayanışmasını gerektiren haklar içinde değerlendirilmektedir. Kurullar çevreyle ilgili uzman kamu kuruluşları ve STK’larla işbirliği içinde hareket ederek, ülkemizde “çevre bilinci”nin 165 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi verilmelidir. Her Kurul, yöresindeki kadınların sosyal ve iş yaşamına katılma oranları, eğitim düzeyleri, şiddete maruz kalma potansiyelleri, kız çocukların okula gönderilme oranları gibi konularda temel verilere sahip olmalı ve bu hususlar ile ilgili öneriler de içeren raporlar hazırlamalıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi oturtulması ve geliştirilmesi adına sürdürülen mücadelede yerini almalıdır. Bu konu bir vatandaşın küllüğünü asfalta dökmesinden bir fabrikanın atıklarını denize dökmesine kadar uzanan geniş bir yelpazede esas olarak bir bilinç sorunudur; ama ülkemizde hemen her konuda sakız gibi çiğnenen “eğitim ve bilinçlendirmeye ağırlık verelim” şeklindeki sloganik çağrı, konuyu belirsiz bir vadeye yayan, acil çözümleri perdeleyen ve esasında “hiçbir şey yapmadan geçiştirme”nin uygun ifade biçimi olmaktan ileri gidemeyen bir yaklaşımdır. Kurulların temel görevi bilinçlendirmedir ama “bilinçlendirme yapılacak” diye acil çözüm gerektiren sorunların neler olduğu ve nasıl üstesinden gelinebileceği konusu bir kenara bırakılırsa, bunun adı “yasal tembellik” olur. İnsan haklarıyla ilgili tüm konularda olduğu gibi çevre konusunda da Kurullar, soyut genellemeler ve törensel retoriklerin ötesine geçebilmelidir. Bu konuda görev yapan kamu kuruluşlarının herkesten gelecek bilgi ve veri desteğine ihtiyacı vardır; çünkü nisbeten yeni ve bilinmeyen bir alandır. Kurullarımız, çevre ile ilgili sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğine önem vermeli, bölgelerindeki çevre sorunlarıyla ilgili uzman komisyonlar oluşturup, incelemeler yapmalı, ilgili kamu kuruluşlarıyla bilgi ve görüş alışverişinde bulunmalı, halkın çevre duyarlılığını geliştirecek faaliyetler gerçekleştirmelidir. Herkesin bildiği gibi, Türkiye “ilan edilmemiş bir trafik savaşı” yaşamakta ve her yıl binlerce insanını bu savaşa kurban vermektedir. Trafik, Türk insanının yaşam hakkına yönelmiş başlıca tehditlerden biri halindedir. Her yıl 1 milyona yakın yeni aracın “aynı trafik bilgisi ve anlayışı” seviyesiyle yollara çıktığını düşünmek bile insanı ürkütmeye yetmektedir. Nitekim Kurulların araştırma ve izleme ile ilgili görevleri arasında trafik sorunlarına da yer verilmesi, kronikleşen bu sorunun aynı zamanda nasıl bir insan hakları trajedisi olduğunun da bir yerde kanıtı olmuştur. Kurullar, bölgelerindeki ulaşım düzeniyle ilgili temel verileri, yolların durumunu, ehliyet kurslarının işleyiş kalitesi ve disiplinini, trafikle ilgili kamu görevlilerinin bilgi düzeyini, trafiği aksatan temel sorunları içeren raporlar hazırlamalı ve kamuoyuna sunmalıdırlar. Hep vurguladığımız gibi Kurullar, insan hakları konusunda “halkın vicdanı” durumundadır; bu ülkede sözgelimi aynı kavşakta sürekli kazalar ve ölümler yaşanmasına rağmen bir türlü harekete geçil(e)miyorsa bu vicdan sızlamalı ve üstlendiği sorumluluğun somut gereğini yapmak için harekete geçmeli ve ilgilileri de göreve davet etmelidir. (ii) İzleme Yönetmelik’in 12-f maddesinde, Kurulların, araştırma ve izleme görevi çerçevesinde, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirecekleri belirtilmiştir. Kurulların bu görevinin “denetim” anlamını taşımadığı unutulmamalıdır. Kurul Başkanlarının vali veya kaymakamlar olması, uygulamada birtakım yanlış yorumlara yol açmaktadır. Kurullara verilen bu görev, aynı zamanda Kurul Başkanı olan Mülki İdare Amirlerinin denetim anlamındaki yetki ve görevleriyle neredeyse 166 Kurullar, herhangi bir icraî gücü veya yetkisi bulunmayan, kamuoyu ve idare üzerinde oluşturacakları saygın konumları ve birikimleriyle “yol gösterici” olması beklenen yapılardır. Dolayısıyla Kurulların ziyaretleri, bir üst idari mercinin “denetimi” değil, toplum adına oluşturulmuş bir kontrol sistemidir. Ayrıca, sivil üyelerin ağırlıkta olduğu Kurulların izleme çalışmalarının “denetleme” şeklinde ifade ve takdim edilmesi, kamu görevlileri arasında bazen haklı olarak yadırganmaktadır. Bu yüzden yapılan çalışmaların “denetim” değil “inceleme ziyareti” olduğu hususuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu anlamda, Kurullar tarafından yapılan açıklamalar, yazışmalar ve hazırlanan raporlarda denetleme ifadesi yerine inceleme ziyareti ifadesinin tercih edilmesi, hem bu farklılığı netleştirecek, hem de gereksiz birtakım yetki tartışmalarını önlemiş olacaktır. Madde metninde de belirtildiği gibi izleme görevi “insan hakları uygulamalarını yerinde görmek” amacını taşımaktadır. Lafzen herkesin paylaştığı değerlerin fiiliyattaki durumunun sürekli olarak kontrol edilmesi Kurulların en önemli görevlerinden biri ve aynı zamanda bir toplumsal sorumluluktur. İdari işleyiş ve toplumsal yaşamda “işlerin nasıl yürüdüğü”nün gözlenmesi, çağın getirdiği hız ve karmaşa içinde artık sadece devlete bırakılamayacak kadar hassas ve zor bir görevdir. Bu görevin toplumun farklı kesimlerinin temsil edildiği Kurullar tarafından da kendine özgü kapsamı ve içeriğine bağlı olmak kaydıyla paylaşılması, aynı zamanda sosyal bir otokontrolü de ifade etmektedir. Kurullar başarılı çalışmalarıyla toplum nezdinde etkin ve saygın bir konuma ulaştıklarında, yasal olarak sahip olmadıkları yaptırım gücünden çok daha etkilisine fiili anlamda sahip olacaklar ve tespit ve değerlendirmeleri kısa sürede netice verir hale gelecektir. Ziyaretlerle ilgili bir başka yanlış algılama da, bu konunun nedense sadece nezarethanelerle ilgili imiş gibi görülmesidir. Esasen, toplumsal yaşamın tüm yönlerini kapsayan izleme görevini somutlaştırdığımızda, iki ana noktada ziyaret ve izleme çalışmalarının yoğunlaşması gerektiğini görüyoruz: ▪ Hassas grupların bulunduğu yerler (nezarethaneler, çocuk yuvaları, 167 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi iç içe geçmiş biçimde algılanmakta ve değerlendirilmektedir. Bazı Kurulların faaliyet raporlarında maalesef bu yanlış kanaate örnek oluşturacak biçimde, Kurulların izleme görevi çerçevesinde idarenin rutin denetim çalışmalarına yer verildiği gözlemlenmektedir. İnsan Hakları Kurullarının kurumsal kimlik edinme konusundaki eksikliklerinin bir sonucu olan bu durumda, Kurullar adeta mülki idarenin şahs-ı manevîsinde erimekte, Yönetmelik ile verilen ve çok farklı bir içerik ve amaç taşıyan izleme görevi boşlukta kalmaktadır. Bu nedenle mülki idarenin “denetim” faaliyetleri ile, Kurul üyeleri tarafından ve Kurul adına gerçekleştirilen “inceleme ziyaretleri” birbirine karıştırılmamalı, bu iki çalışmanın birbirini ikame edemeyeceği unutulmamalıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ▪ kadın sığınma evleri, huzurevleri, göçmen kampları gibi yerler), Halkın yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşları (bankalar, belediyeler, hastaneler, nüfus ve tapu idareleri gibi yerler). Kurullar özellikle hassas ve korunma ihtiyacı içindeki grupların bulunduğu yerlere özel önem vermelidir. Bu bağlamda, tüm Kurulların bünyesinde nezarethanelerle ilgili oluşturulan komisyonların görev alanları, bölgede bulunan bu tür yerlere de teşmil edilmeli veya bunlar için ayrı komisyonlar oluşturulmalıdır. Kurulların bünyesinde bu tür hassas gruplara yönelik çalışmaları yürütecek ve organize edecek sosyal hizmet uzmanları bulunmasına veya ilgili uzman kuruluşlar ve STK’larla işbirliği yapılmasına çalışılmalıdır. Bu tip ziyaretlerin başka hiçbir şey yapılmasa bile oralarda bulunan insanları nasıl mutlu edeceği, onlara nasıl moral vereceği ve görevliler üzerinde de nasıl bir “sorumluluk hissi” uyandıracağı düşünüldüğünde konunun önemi daha iyi anlaşılacaktır. Belli bir programla yapılacak ziyaretlerin medyaya duyurulması da, hem Kurulların imajı hem de bu çalışmaların etkinliği açılarından elzemdir. Kurullar bu yerleri düzenli olarak, haberli ya da habersiz ziyaret etmeli, buralarda bulunan insanlarla görüşerek sorunlarını dinlemeli, fiziki noksanları tespit etmeli, personelle görüşerek insan hakları konusundaki bilgi düzeylerini görmeli, insan haklarının onların görevlerini ilgilendiren yönleri hakkında personeli bilgilendirmelidir. Bu ziyaretler, asla bir baskın havası içinde ve “sorgulama” maksadıyla gerçekleşmemelidir. Maalesef bizde bu tür izleme faaliyetleri çoğu kez bir “suçlu arama” heyecanına saplanmakta, sorunların bazı “kendini bilmezlerin” işi olduğu şeklindeki klasik avuntuyla olayın özünden uzaklaşılmaktadır. Kurulların yapısı ve özelliklerine baktığımız zaman, tam da bu yanlıştan kaçınabilecek, “yapışacak yaka” değil “önerilecek çözüm” arayacak birimler olduklarını görüyoruz. Sorunların, eksikliklerin tespit edilmesi oradaki personeli “denetleme ve hak bilinçlerini yargılama” amacıyla değil, herkesin ortak yaşam alanını iyiye ve güzele dönüştürme hedefiyle yapılmalıdır. Çoğu durumda vatandaşlar ile kamu görevlilerinin mağduriyetleri ortaktır; çünkü vatandaşların yaşamlarının sadece bir bölümünde bulundukları yerler, söz konusu personelin tüm çalışma yaşamının geçtiği yerlerdir. Hakların gereği gibi uygulanamamasına neden olan şartların düzeltilmesinin kamu görevlilerinin de arzusu olduğu, eğer haklarla ilgili bilgi eksiklikleri varsa bunların giderilmesinin herkesten önce onların çıkarına olduğu unutulmamalıdır. Bunun yanında Kurulların bir avantajı da, idari yapının gelenekleri içinde bazı nedenlerle dile getirilemeyen veya sonuç alınamayan pek çok sorunun da Kurul kimliğiyle karar vericilerin gündemine taşınabilmesidir ki, bu da yine öncelikle kamu görevlilerinin faydalanacağı bir durumdur. 168 İnsan hakları ihlâl iddialarıyla ilgili olarak en fazla gündeme gelen yerler olan nezarethanelerin gerek fiziki koşullar gerekse personelin insan haklarıyla ilgili bilgi ve bilinç düzeyi açısından değerlendirilebilmesi amacıyla ziyaret edilmesi ve incelenmesi ayrıca önem taşıyan bir konudur. Nitekim Yönetmelik’in 12. maddesinin (h), (i) ve (j) fıkralarında; ▪ karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek eksiklikler konusunda tavsiyelerde bulunmak, ▪ nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi amacıyla tavsiyelerde bulunmak, ▪ sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanması amacıyla araştırma ve incelemeler yapmak, Kurulların görevleri arasında belirtilmiştir. Kurulların bu yerlerdeki incelemeleri, ulusal ve uluslararası platformlarda özel yankı bulmakta ve ayrı bir ilgiyle izlenmektedir. Bunun nedeni, insan hakları açısından nezarethanelerin özel konumu ve Türkiye’nin özellikle eleştirildiği ve suçlandığı konuların genellikle bu tip yerlerde yaşandığı iddia edilen işkence ve kötü muamele olayları olmasıdır. Özellikle ceza yargılama sistemimizde gerçekleştirilen reformlar ve siyasi irade tarafından benimsenerek kararlılıkla uygulanan “İşkenceye Sıfır Tolerans” politikası konusunda kamu görevlilerinin bilgilendirilmesi ve uygulamalarının izlenmesi, hem ülkemizin insan hakları alanındaki temel sorunlarının ortadan kaldırılması, hem de uluslararası ilişkilerdeki saygınlığımız açısından ihmale gelmez bir görevdir. Kurullar da, bu toplumsal misyon içinde kendi üstlerine düşen görevi yerine getirmeli ve özel bir kontrol sistemi olarak sürece katkı yapmalıdır. Bu çerçevede gerçekleştirilecek ziyaretlerle ilgili olarak dikkat çekilmesi gereken ilk husus, tespit edilen eksiklik veya ihlâllerin raporlanması ve özel bir sakınca taşımadığı takdirde kamuoyuna duyurulmasıdır. Unutulmamalı ki, bu çalışmaların amacı “Türkiye’de sorun yok” demek değil, “Türkiye’de sorunların üzerine gidiliyor” diyebilmektir. Dünyada insan hakkı ihlâli yaşanmayan hiçbir yer yoktur; sorun, o ihlâlleri en aza indirme iradesi ve çabasının gösterilip gösterilmediğidir. Bu nedenledir ki, ülkemizin imajı, itibarı veya güvenliği gibi gerekçelerle mevcut sorunları kategorik olarak yok saymak, bugüne kadar bize zarardan başka bir şey vermemiştir. Tersine, bu tutum, ülkemizin üzerindeki kuşku bulutlarını yoğunlaştırmış, devletin açıklamalarına olan güveni yok etmiş ve Türkiye karşıtlarına bulunmaz bir propaganda malzemesi sunmuştur. Reformları gerçekleştiren Türkiye, başta kendi insanı olmak üzere dünyaya, 169 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (iii) Nezarethanelerin İncelenmesi İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi öncelikli olarak kendi insan hakları sorunlarıyla dürüstçe yüzleştiği, bunları analiz ettiği ve çözüm için gerekli irade ve eylem tutarlılığına sahip olduğu mesajını vermek durumundadır. Kurullar, bu mesajı oluşturacak ve ulaştıracak ideal bir yapılanmadır. Dolayısıyla Kurul üyeleri, gerçekleştirdikleri ziyaretlerde tespit ettikleri sorunları kaydetmek ve raporlamak konusunda tereddüt etmemeli, bu görevi yerine getirmenin, hem Kurul üyeliğinin hem de milli bilince sahip bir vatandaş olmanın gereği olduğunu unutmamalıdırlar. Bir başka husus, nezarethanelerle ilgili herhangi bir ihlâl iddiası başvurusunda, “konunun yargıya intikal etmesi” gerekçesiyle söz konusu dosyanın tümüyle gündemden çıkarılmasının yanlışlığıdır. Kuşkusuz ihlâl iddiasıyla ilgili objektif gerçeği tespit etme konusunda, yargı devreye girmişken Kurulların yapacağı bir şey yoktur; ancak o iddiaya konu olan yerin mutlaka ziyaret edilmesi, standartlara uygunluğunun kontrol edilmesi, görev yapan personelin insan hakları konusundaki bilgi ve bilinç düzeylerinin araştırılması gerekmektedir. Bu da Kurulların zaten aslî görevidir ve yargıda devam eden davadan bağımsız olarak yürütülebilecek ve yürütülmesi gereken bir çalışmadır. Kurullarımızın bünyesinde nezarethane ziyaretleriyle ilgili olarak oluşturulmuş bulunan komisyonların faaliyetleri süreklilik arz etmeli, belirlenmiş bir program dahilinde bölgede bulunan tüm nezarethanelere gidilmeli, düzenli aralıklarla raporlar hazırlanmalı ve ilgili kuruluşların bilgisine sunulmalıdır. Kurullar, tespit ettikleri eksiklikleri sadece kaydetmekle yetinmemeli, bu sorunların giderilmesi için inisiyatif alarak ilgili birimlerle temasa geçmelidir. Ziyaretleri yapacak heyette baro ve tabip odası üyelerinin bulunması, konuyla ilgili uzmanlık desteği ve ziyaretlerin “Kurul kimliğiyle” gerçekleşmesi açısından önemlidir. Kurul Başkanlarının önderliğinde gerçekleştirilen ziyaretlerin ister istemez “mülki idare denetimi” görüntüsü kazanmasına neden olabileceği hususuna da özellikle dikkat etmek gerekmektedir. Kurulların faaliyetlerini “Kurul kimliğiyle” değil idari hiyerarşi içinde gerçekleştirdiği izlenimi, hiç faaliyet yapılmamasından daha da olumsuz sonuç doğurabilmektedir. Çünkü hiç faaliyet yapılmaması, “Kurulun çalışmadığı” gibi bazı etkili faaliyetlerle üstesinden gelinebilecek bir imaja neden olurken, faaliyetlerin devlet gölgesi altında yürütülmesi “Kurulların bağımsız olmadığı” gibi kurumsal kimlikle ilgili, kolayca değiştirilemeyecek ve tüm çalışmaları olumsuz etkileyecek bir algılamaya neden olmaktadır. Bu yüzden Kurullarımız bu çalışmalarını yürütürken, “imaj sorunu” konusunda da özellikle duyarlı olmalıdır. 170 Ziyaret öncesi ▪ Ziyaretle ilgili Kurul kararı alınmalıdır. ▪ En az bir STK temsilcisi üyenin bulunduğu, uzmanlardan oluşan bir komisyon teşkil ettirilmelidir. ▪ Baro ve tabipler odasının temsilcileri, komisyonda mutlaka bulunmalıdır. ▪ Ziyaretlerin “habersiz” yapılmasına öncelik verilmelidir. ▪ Ziyaret “haberli” yapılıyor olsa bile, bu durumun gün, saat gibi ayrıntıların da verilmesini gerektirmediğine dikkat edilmelidir. ▪ Boş bir nezarethaneyi incelemek durumunda kalmamak için, ziyaret edilecek nezarethanede gözaltına alınmış en az bir tutuklunun bulunduğu bir zaman ayarlanmalıdır (Bu konuda gerekirse baroya mensup nöbetçi avukatlardan yardım alınabilir). ▪ Yakın geçmişte gözaltı prosedürlerinde düzensizlik veya kötü muamele ile ilgili raporlara konu olmuş nezarethanelerin incelenmesine öncelik verilmelidir. Ziyaret sırasında ▪ Gözaltı birimlerinin ziyareti çalışmalarında etkin bir inceleme yaklaşımı benimsenmeli, ancak bunun ötesine geçen önyargılı ve suçlayıcı tavırların ise ziyaret amaçlarına hizmet etmeyeceği unutulmamalıdır. ▪ Gözaltı kayıtlarının tutulduğu defterler mutlaka incelenmelidir. ▪ Mümkün olabildiğince görüşülmelidir. gözaltında bulunanlarla özel olarak ▪ Gözaltına alınanların haklarından yararlanıp yararlanmadıkları, belgeler incelenerek ve gözaltına alınanlarla görüşülerek tespit edilmelidir.. ▪ Gözaltı birimlerinin uygun fiziksel şartlara sahip olup olmadığı araştırılmalıdır. Bu bağlamda; - nezarethanelerin en az 7 m. genişlik ve 2.5 m yükseklikte olması ve duvarlar arasında - da en az 2 m mesafe bulunması, - tuvalet, banyo giderilebilmesi, - yeterli doğal ışıklandırma ve havalandırma bulunması, - yeteri kadar sabit ve dayanıklı oturma yeri bulunması, - yeterli miktarda battaniye ve yatak bulunması, - gözaltına alınan çocukların yetişkinlerden ayrı tutulması, - nezarethanede en fazla 5 kişi bulunabileceği, - gözaltındakilerin can güvenliğinin sağlanması, ve temizlik ihtiyaçlarının yeterli biçimde 171 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (iv) Ziyaretlerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi - gözaltındakilerin beslenme, sağlık ve tedavi gibi giderlerinin karşılanması, - ifade alma odasının iç ve dış emniyetinin sağlanmış, teknik donanımlı, özel ve bağımsız bir yer olması gibi koşullar incelenmelidir. ▪ Yakalama sonrası yapılan işlemlerin kurallara uygunluğu incelenmelidir. Bu bağlamda; - gözaltına alınanlara verilmesi zorunlu olan bilgilerin verilmesi, - yakalama veya gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin emir konusunda yakınlarına veya belirlediği bir kişiye haber verilmesi, - yakalama tutanağının bir örneğinin yakalanan kişiye verilmesi, - doktor kontrolünden geçirilme zorunluluğu bulunan hallerde bu koşula uyulması, - kişinin ifadesini alan veya soruşturmayı yürüten kolluk görevlisi ile kişiyi tıbbi muayeneye götüren görevlinin farklı olması, - doktor ile muayene edilen kişinin yalnız bırakılması, - kadın şüphelilerin muayenesinin kadın doktor tarafından yapılması veya kadın doktor bulunmadığı hallerde sağlık personeli bir bayanın muayenede bulunması, - şüphelinin aranmasında usullere uyulması, - gözaltı süresinde azami süre tahditlerine uyulması, - şüpheli veya sanığın müdafiden faydalanması ve müdafii ile görüşme imkanları bulunması, - ifade almada yasak yöntemlerin uygulanmaması gibi hususlar incelenmeli ve değerlendirilmelidir. (v) Ödüllendirme Yönetmeliğin 12-g maddesinde, insan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi amacıyla örnek faaliyetleri olan kamu kurum ve kuruluşları ile görevlilerinin tespit edilerek ödüllendirilmesi hususu, Kurulların görevleri arasında belirtilmiştir. Herhangi bir konuda motivasyonu sağlamak açısından ödül ve ceza sisteminin yaşamımızın tüm aşamalarında nasıl işlevsel olabildiği herkes tarafından bilinmektedir. Özellikle insan hakları gibi “önemi ve değeri” konusunda henüz geniş kitlelerin yeterince bilgi ve duyarlılık sahibi olmadığı bir konuda ödüllendirme çok daha etkili olabilecektir. Kurulların yetkileri içinde söz konusu sistemin “ceza” boyutuna tabii ki yer yoktur; ancak bir toplumsal kontrol mekanizması olarak “etkinlikleri ve saygınlıkları” nisbetinde raporları ve kararlarıyla bir yaptırım gücüne sahip olabilirler. Bununla birlikte “ödül” boyutu ise, Kurulların görevleri arasında düzenlenmiştir. Ödüllendirme, karmaşık, mali katkı gerektiren, yetki ve ilgi 172 ▪ söz konusu kişi ve kuruluşları insan hakları konusunda daha da cesaretlendirecektir, ▪ ödüllendirilen kişi ve kuruluşlara, böyle bir ünvanın getireceği ayrı bir mesuliyet hissi verecektir, ▪ diğer kuruluşlar ve kamu görevlileri üzerinde, aynı ünvanı edinebilme adına teşvik edici bir unsur, hatta tatlı bir rekabet nedeni bile olabilecektir, ▪ ödül belli bir somut karar veya eylem nedeniyle verileceği için, insan hakları konusunda neyin doğru ve ideal olduğunu da göstererek bilinçlendirme açısından da büyük yarar sağlayacaktır, ▪ ödülü sivil ağırlıklı Kurul vereceği için, toplum ile kamu kuruluşları arasında da ayrı bir sıcaklık ve kaynaşma sağlayabilecektir. Kurullarımız hem bu hususları dikkate alarak, hem de görevleri gereği olduğundan bu konuya özel önem vermelidir. Ödüllendirme çalışmaları için bir komisyon kurulmalı, bu komisyon marifetiyle ödül kriterleri belirlenmeli, takvim oluşturulmalı, duyurular yapılarak başvurular alınmalı ve sonunda da Kurul tarafından alınacak kararlar doğrultusunda insan hakları ödülleri hak edenlere kamuoyuna ve basına açık bir törenle verilmelidir. Ödül kategorileri olarak da halkla ilişkiler, çözüme kavuşturulan şikayetler, mevzuatın uygulanmasıyla ilgili örnek kararlar, bilinç arttırma faaliyetleri gibi hususlar belirlenebilir. Ödüllerin manevi gücü yanında maddi bir yönünün de bulunması ise, şart olmamakla birlikte olumlu bir katkı sağlayabilir. Bunun için Kurul üyesi meslek odalarından destek alınabilir. f) İhlâl İddialarını İnceleme (i) Genel açıklama Yönetmeliğin Kurulların kuruluş amacını belirten 1. maddesi ile genel görevlerin sıralandığı 9. maddesinde, insan hakları ihlâli iddialarını incelemek ve araştırmak, Kurulların görevleri arasında sayılmıştır. “İhlâl iddialarını inceleme ve karara bağlama” başlığı altında düzenlenen 13. maddede ise Kurulların; ▪ insan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, ▪ inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirmek, ▪ ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuriyet savcılıklarına ya da ilgili idari makamlara iletmek, ▪ başvuruyla ilgili girişimlerin sonucunu takip etmekle görevli oldukları belirtilmiştir. 173 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi alanı sorunlu bir konu değildir. Her Kurulumuzun bulunduğu bölgede insan haklarıyla ilgili konularda somut bir katkısı bulunan bir kuruluş veya görevliyi insan haklarına duyarlılık açısından “Yılın Kuruluşu veya Kamu Görevlisi” ilan etmesi; İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurullar, konusu itibarıyla “insan hakkı ihlâli” içeren her türlü iddiayı ele alabilecekleri gibi, kamu görevlileri dışında sivil kişi veya kuruluşların neden olduğu ihlâlleri de incelemekle görevlidir. Hak ihlâlleri, kamu kurum ve kuruluşlarının hukuka aykırı işlem veya eylemlerinden kaynaklanabileceği gibi özel kişi ve kuruluşların eylemlerinden de kaynaklanabilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, sivil kişilerin eylemlerinden kaynaklanan mağduriyetlerin insan hakkı ihlâli olarak değerlendirilebilmesi için, ihlâl edilen konuda devletin pozitif yükümlülüğünün de bulunması gerektiğidir. Bu bağlamda yaşam hakkı, mülkiyet hakkı, özel hayatın gizliliği, konut dokunulmazlığı gibi temel hak ve özgürlükler, kamu makamları için hem “müdahale etmeme” ve hem de özel kişiler tarafından da olsa yapılacak “müdahaleleri önleme” anlamında pozitif bir yükümlülük doğurmaktadır. Bunun yanında sağlık hakkı, eğitim hakkı gibi ekonomik ve sosyal haklar ise bizatihi devletin aktif çabasıyla gerçekleştirilebilmektedir. Bununla birlikte, günlük yaşamda siviller arasında hiçbir sorun yaşanmaması veya herkesin her türlü ihtiyacının karşılanması düşünülemeyeceğinden, ortaya çıkan her hak kaybının “insan hakkı ihlâli” olarak değerlendirilmesi de mümkün değildir. Bu yüzden sivil kişiler arasında yaşanan hukuki ihtilaflar veya saldırılar, çoğu durumda “insan hakkı ihlâli” nitelemesinin dışında kabul edilmektedir. Bu tür olayların, açıkça devletin sorumluluklarını yerine getirmemesinden kaynaklanması durumunda ise, failin sivil veya kamu görevlisi olmasına bakılmaksızın “insan hakkı ihlâli” değerlendirmesi yapılabilecektir. Sözgelimi kırmızı ışıkta geçen aracın bir yayaya çarparak ölümüne neden olması, tabii ki “yaşam hakkı”nın ihlâlidir ama teorideki anlamıyla bir “insan hakları ihlâli” olarak değerlendirilmemektedir. Çünkü buradaki olayın yaşanmasında devletin “açık bir sorumluluğu” yoktur. Ancak, söz konusu kazanın yaşanmasına orada bir yaya geçidinin bulunmaması sebep olmuş ise, bu bir “insan hakları ihlâli”dir. Çünkü devlet, trafiğin sağlıklı işlemesi için bu tür gerekli düzenlemeleri yapmak ve tedbirleri almakla yükümlüdür. Yine meydana gelen ihlâle karşı caydırıcı nitelikte bir cezai yaptırımın mevzuatta yer almaması veya konunun etkin biçimde soruşturulmasını sağlayacak mekanizmaların bulunmaması da “insan hakları ihlâli” kapsamında değerlendirilebilecek hususlardır. Sözgelimi ceza kanunlarında caydırıcı yaptırımların bulunmaması nedeniyle kapkaç türü gasp olayları artmış ise veya yürürlükteki mevzuatın suçluların yakalanmasını zorlaştırıcı hükümleri dolayısıyla asayiş olaylarının arttığı tespit edilebiliyor ise bu tür durumlarda devletin sorumluluğunu yerine getirmemesinden kaynaklanan bir “insan hakkı ihlâli” olduğu ileri sürülebilecektir. Aslında belli bir düşünce kurgusu içinde her olayda devlete bir sorumluluk payı çıkarmak mümkündür ama “insan hakkı ihlâli”nden söz edebilmek için devletin sorumluluk payının dolaylı yollardan değil doğrudan ileri sürülebilmesi, devletin sadece kâğıt üzerinde bir yükümlülük ihmalinin değil olayın yaşanmasında veya buna engel olunamamasında gerçek anlamda bir rolünün bulunması gerekmektedir. 174 Bununla birlikte Kurulların uyguladığı “yarı yargısal usul” ile mahkemelerin yürüttüğü “yargısal usul”, alınan kararların niteliği açısından farklılık göstermektedir. Kurulların yaptıkları ihlâl iddiası incelemesi sonucu aldıkları kararlar, doğrudan yaptırım öngörmeyen ve bağlayıcılığı bulunmayan kararlardır. Mahkemelerin gördükleri davalar ile ilgili aldıkları kararlar ise, gerekli durumlarda devletin yasal güçleri tarafından cebren uygulanan ve hiçbir kişi veya kuruluş tarafından aksine hareket edilmesi mümkün olmayan kararlardır. Kurul kararlarının bağlayıcılığı bulunmadığı gibi, bu kararları uygulama veya uygulatma konusunda adli ve idari organların sahip olduğuna benzer bir ayrıcalıklı yetkisi de bulunmamaktadır. Dolayısıyla Kurul kararları esas itibarıyla yol gösterici nitelik taşıyan kararlardır. Bununla birlikte Kurullar, yaptırım öngören kararlar alamamaları karşılığında mahkemelere göre daha esnek, daha hızlı ve daha az maliyetli çalışma usullerine sahiptirler. Kurullara başvurulması ve şikayetlerin incelenmesi herhangi bir ücrete tabi olmadığı gibi, Kurulların incelemeleri mahkemelerde olduğu gibi katı esaslara bağlı değildir. Kurulların çalışmaları sonucunda kamuoyu ve ilgili kuruluşlar nezdinde edinecekleri itibar düzeyine göre aldıkları kararların bu anlamdaki gücü ve etkisi şekillenecektir. Kuşkusuz toplumda güven ve saygı uyandıran bir İnsan Hakları Kurulu’nun aldığı herhangi bir karar, kâğıt üzerinde görünmeyen bir bağlayıcılık gücüne ulaşabilecektir. Kurulların insan hakları ihlâl iddialarını incelemelerinin çeşitli amaçları vardır. Bunların başında Türkiye’nin insan hakları fotoğrafının çekilebilmesi gelmektedir. İnsan haklarıyla ilgili olarak ülkemizde yaşanan sorunların içerik ve boyutu hakkında sağlıklı verilere ihtiyaç bulunmaktadır. Kurulların insan haklarıyla ilgili başvuruları değerlendirerek elde edeceği veriler, insan hakları sorununun gerçekçi ve sağlam bir analizinin yapılabilmesi için son derece önemlidir. Bu yüzden Kurullarımızın başvuru alma ve bunları kaydetme konusuna özen göstermeleri, başvuru sayısının çok görünmesinden çekinmemeleri gerekmektedir. Kurullar gelişim aşamalarını tamamlayıncaya kadar başvuru sayıları doğal olarak artmaya devam edecektir. Bu süreç tamamlandığında başvuru sayıları da belli bir seviyeye oturacak ve ancak bu noktadan sonra başvuru sayılarının artış veya azalışları insan hakları alanındaki 175 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Uluslararası alanda insan haklarıyla ilgili diğer kuruluşların benzer çalışmaları gibi Kurulların ihlâl iddialarına ilişkin araştırma ve inceleme faaliyetlerinin de literatürde ifade edildiği şekilde “yarı yargısal usul-quasi-judicial” olarak tanımlanması mümkündür. Bu usule göre Kurullar, ihlâl iddialarını araştırıp incelerken, tıpkı mahkemelerde olduğu gibi kendilerine intikal eden ihlâl iddiaları ile ilgili olarak mağdurun, varsa tanıkların ve imkân dâhilinde ise ithama muhatap olan kişi veya kurum temsilcisinin bilgilerine başvurabilir; mağdurun sunduğu belgeleri muhafaza edebilir ve lüzumlu görürse olay mahallinde keşif yaparak elde ettiği delilleri de hazırladığı inceleme raporu kapsamında değerlendirebilir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi gelişmeler hakkında fikir verir hale gelebilecektir. Dolayısıyla Kurullarımızın bu aşamada öncelikle üzerinde durmaları gereken konu başvuru alma kapasitesini geliştirmektir. Kurulların ihlâl iddialarını incelemelerinin başlıca amaçlarından biri de, muhtemel insan hakları ihlâllerinin önüne geçebilmektir. Kurulların inceleme sonucunda herhangi bir insan hakları ihlâlini ve bunun sorumlularını tespit etmesi, salt bir hesap sorma gayesiyle değerlendirilemez. Kurulların asıl misyonu, bu incelemeler ve diğer çalışmaları sonucu elde edeceği bilgileri ve verileri değerlendirerek çözümlere ulaşmak, daha sonra da bunları kamuoyu ve karar vericilerle paylaşmak suretiyle ihlâllere karşı bir önleyici mekanizma olabilmektir. Kurulların mahkemelerden temel farkı da buradadır; mahkemeler bir davayı incelerken mevzuatı, idari uygulamaları veya toplumsal koşulları düzeltmek gibi bir kaygı ile değil sadece mevcut yasal çerçeve içinde olayın hukuksal sonuçlarına ulaşmak amacıyla hareket ederler. Kurullar ise ihlâlin failinden çok nedenlerini sorgular ve çözüm yollarını araştırırlar. Mahkemeler, sadece mevcut yasal çerçevede bulunan çözümlerden en uygununu dava konusuna uygulayabilirken Kurullar, bunun dışında “çözüm geliştirme ve önerme” imkânını da kullanabilirler. Çoğu durumda yaşanan mağduriyetin mevcut yasal çerçevede bir çaresi bulunamamakta hatta söz konusu durum geçerli hukuk düzeninde bir “ihlâl” olarak dahi görülmeyebilmektedir. Kurullar, inceledikleri başvurularda kriter olarak öncelikle evrensel insan hakları standartlarına bağlı kalmalıdır. Dolayısıyla Kurullar gerektiği takdirde “yasalara uygun” bir eylemin veya işlemin “insan hakları ihlâli” olduğunu söyleyebileceklerdir ve söylemelidirler. Zaten Kurulların en önemli işlevi “mükemmel olduğu hiçbir zaman varsayılamayacak” yasal düzenin ve idari uygulamaların çağdaş insan hakları değerleri karşısındaki eksikliklerini bulup ortaya koymaktır. Elbette ki yaptırım öngören kararlar alan mahkemeler, “ideal koşulları karşılamıyor” diye mevcut kanunları uygulamayıp kendi görüşlerine göre karar alamazlar ama asıl görevi “insan haklarını geliştirmek” olan ve sonuçta sadece tavsiye niteliğinde kararlar alan Kurullar değerlendirmelerini her zaman “olması gereken”e göre yapmalıdırlar. Bunun bir başka anlamı da, Kurullar için inceledikleri herhangi bir ihlâl iddiası ile ilgili ulusal veya uluslararası mahkemelerin benzer konularda aldığı kararların veya geliştirdiği içtihatların da, kuşkusuz “yol gösterici” olmakla birlikte “bağlayıcı” nitelik taşımayacağıdır. Sözgelimi Kurullar, önlerine gelen herhangi bir ihlâl iddiasını incelerken benzer bir konudaki AİHM içtihadından mutlaka faydalanmalıdırlar; ancak bu husus, Kurulların AİHM içtihadından farklı yönde karar alamayacakları anlamına gelmemektedir. 176 Kurullar incelemeleri amaçlamaktadır: sonucunda başlıca şu tespitlere ulaşmayı ▪ İddia konusu olayda bir insan hakkı ihlâli var mıdır? ▪ Varsa ihlâlin sorumlusu olan kişi veya kuruluşlar kimlerdir? ▪ İhlâl olayı münferit nitelikte midir, yoksa belli nedenleri olan ve sık yaşanan bir durum mudur? ▪ İhlâl konusuna ilişkin mevzuatta bir eksiklik var mıdır? ▪ İhlâl konusuna ilişkin idari uygulamaların genel durumu nedir ? ▪ İhlâlin yaşanmasında toplumsal koşulların rolü var mıdır? ▪ Başka ihlâllerin yaşanmaması için alınması gerekli önlemler nelerdir? Görüldüğü gibi Kurulların ihlâl iddialarını incelemesindeki amaç, kesinlikle yargıya alternatif bir adalet dağıtma yolu oluşturmak değil, insan haklarıyla ilgili yaşadığımız sorunların görülebilmesine, anlaşılabilmesine ve önüne geçilebilmesine katkı yapabilmektir. İhlâllerin önüne geçebilmek için her şeyden önce “nelerin ihlâl olduğunu” ortaya koyabilmek gerekmektedir. Özellikle Kurulların inceledikleri olay, münferit yaşanan bir durum değil de olağan bir uygulamaya ilişkin ise ihlâlin bizatihi varlığını tespit etmek dahi büyük önem taşımaktadır. Meydana gelen ihlâllerin çoğunda uygulamaları yapanlar hatta mağdurlar, olayın insan hakkı ihlâli olduğunun bilincinde değildirler. Bu anlamda Kurulların incelemeler yoluyla insan hakları sorunlarına yapabilecekleri en büyük katkı, hangi uygulamaların ihlâle neden olduğunu ortaya koyabilmektir. Kurulların daha 177 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da, Kurulların sadece belli bir sabit mekanda oturup başvuru beklemek için kurulmadıkları gerçeğidir. Kurullar, insan hakkı ihlâli doğuran olayları re’sen ele alabilmektedirler. Esasen Kurullar, ihlâllerden haberdar edilecek bir kuruma daha ihtiyaç olduğundan değil, saklı kalan ihlâlleri ortaya çıkarıp üstüne gidebilen yeni bir yapı oluşturma hedefiyle kurulmuşlardır. Ülkemizde insan hakları sorununun temel karakteristiği “üstü örtülü, gizli” oluşudur. İnsanlar ya uğradıkları muamelelerin bir hak ihlâli olduğunun farkında değildirler ya da dile getirebilecek cesaretten yoksundurlar. Çoğu durumda da hangi yollarla haklarını arayabileceklerini bilemediklerinden elleri kolları bağlı kalmaktadırlar. Kurullar, bu elleri kolları bağlı insanların kendi kendilerine bağlarını çözüp başvuru yapmalarını beklemekle yetinirlerse kuruluş gayelerinin çok uzağında kalmış olacaklardır. Asıl önemli olan husus, yaşanan ihlâlleri duymak değil, bunları araştırıp bulmak ve üstüne gitmektir. Oysa ki uygulamada Kurulların re’sen ele aldıkları ihlâl olaylarının sayısına bakıldığında henüz bu anlayışın yerleşmediği görülmektedir. Kuşkusuz arzulanan kurumsal gelişim noktasına yaklaşıldıkça, bu konuda da Kurullarımız kendilerini gösterecekler ve sadece başvuruyla hareket eden birimler olmadıklarını kanıtlayacaklardır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi önce de sözünü ettiğimiz gibi bir “deniz feneri” rolü üstlenerek yaşanan ihlâller konusunda kamuoyunu ve ilgili kuruluşları aldıkları kararlar ile aydınlatması, yeni ihlâllerin yaşanmamasını da sağlayabilecektir. Bunun önemi, kuşkusuz münferit bir olayda sorumluyu bulmaktan daha fazladır; çünkü bu tür durumlarda yaşanmış ve yaşanacak sayısız mağduriyeti gidermek mümkün olmaktadır. Kurulların insan hakları ihlâllerine karşı çözüm önerileri geliştirmeleri de ihlâllerin önüne geçilebilmesi açısından önemli bir katkı sağlayacaktır. Özellikle yasal boşluklar, idari yanlışlık veya eksikliklerden kaynaklandığı tespit edilen ihlâllere karşı çözüm önerilerinin de geliştirilmesi yapılan ihlâl incelemesine ayrı bir değer kazandıracaktır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar yargıya alternatif bir adalet dağıtma yolu değildir. Bununla birlikte eylemleri veya işlemleriyle ihlâllere neden olan sorumluların tespit edilip kamuoyuna duyurulması, ilgili kişi veya kuruluşların hukuki sorumluluklarıyla ilgili herhangi bir sonuç doğurmasa da kamuoyu vicdanını harekete geçirmesi nedeniyle önem taşımaktadır. Çünkü kamuoyunun vicdanında adalet, çoğu durumda daha hızlı ve keskin işleyebilmektedir. Böyle bir durumda sorumluların uzun ve yorucu mahkeme safahati ve çetrefilli mevzuat boşluklarına sığınma umudu kalmadığı gibi halk nezdinde düşecekleri pozisyon da tüm yaşamlarını olumsuz etkileyebilecektir. Bu durum Kurullara müthiş bir caydırıcılık gücü sağlamaktadır. Bu güç doğru ve etkin kullanıldığı takdirde Kurulların itibarını ve ağırlığını arttıracak; sonuç olarak da yaptıkları çalışmaların, aldıkları kararların ve geliştirdikleri önerilerin hayata geçmesini kolaylaştıracaktır. Kurulların bu sayede elde edecekleri caydırıcılık olası ihlâllerin önüne geçilebilmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Kurul kararları hem ilgili kişi veya kuruluşların hem de diğer unsurların insan haklarıyla ilgili uygulamalarında “bir kez daha düşünmelerini” sağlayacaktır. Kurulun denetleyici gücüyle kamuoyu nezdinde mahkum olmak, çoğu durumda yargı terazisinden daha caydırıcı bir nitelik arz edebilmektedir. Bu sayede Kurullar, insan hakları konusunda kamuoyu duyarlılığını somutlaştıran, uygulayıcı ve karar vericilerin bu duyarlılığı dikkate almalarını sağlayan bir fonksiyonu ifa etmektedirler. Bunun yanında Kurulların aldıkları kararlar ile sorumluları tespit ve ilan etmesi, başta mağdurlar olmak üzere toplumun “adalet hassasiyetinin” de tatmin edilmesine yardımcı olmaktadır. Kurul tarafından yapılan ihlâl iddiası incelemesinin sonucunda alınan kararların bireylerin kişilik haklarına yönelik özel bir sakınca bulunmadığı takdirde gazete, dergi, radyo, televizyon, internet vb. gibi basın-yayın araçları yoluyla kamuoyuna duyurulması, sözünü ettiğimiz caydırıcılık gücüne ulaşmanın ön koşuludur. Kamuoyu ve ilgili kuruluşların çalışmalarından yeterince haberdar olmadıkları bir Kurulun kararlarından etkilenmesi mümkün değildir. Dolayısıyla 178 Burada dikkat edilmesi gereken iki nokta vardır: ▪ inceleme ve araştırmaların karar aşamasından önce kamuoyuna duyurulmasının doğurabileceği sakıncalar, ▪ işkence, cinsel taciz gibi bazı hassas konulardaki kararların açıklanmasının ilgili tarafları mağdur etme ihtimali. İnceleme ve araştırmaların karar aşamasına gelmeden kamuoyuyla paylaşılması yapılan çalışmaları “yönlendirmelere açık” hale getirebilecek ve bundan da önemlisi konunun taraflarının bazı durumlarda haksız istifhamlar altında kalmasına neden olabilecektir. Çoğu durumda bu istifhamların alınan kararlarla bile ortadan kaldırılamadığını düşündüğümüzde konunun hassasiyeti daha iyi anlaşılmaktadır. Bunun yanında yine işkence gibi bazı hassas ihlâl iddialarıyla ilgili alınan kararların kamuoyuna açıklanması sırasında da belli bir dikkat gösterilmesi gerekmektedir. Kurul kararlarının sağladığı caydırıcılığın getireceği olumlu katkı ile bir masumu silemeyeceği bir leke ile halka teşhir etme ihtimali bazen aynı dosyada kendini gösterebilmektedir. Böyle bir durumda Kurullar ne yapmalıdır? Kurulun etkinliği ve gücünü arttırmak gayesiyle kararlar her yönüyle halka duyurulmalı mı, yoksa mağduriyetleri gidereyim derken yeni mağduriyetlere sebep olma endişesiyle dosya gizli tutulmalı, hatta bu tür konular hiç ele alınmamalı mı? Şüphesiz ki yapılması gereken bu iki seçenekten birine yönelip daha işin başında ağır bedel ödemek değil, riskleri en aza indiren bir üçüncü çizgiyi bulabilmektir. Zaten yönetim becerisi ve sanatı da bu yüzden vardır; mevcut yollardan birini herkes seçebilir, marifet “başka bir yol” bulmaktır. Bu konudaki “başka yol” da, bu tür hassas ve riskli konularda kararlar kamuoyuna duyurulurken tarafların kimliğiyle ilgili “filtreler” kullanmaktır. Her olay kendi özelliğine ve şartlarına göre Kurullar tarafından değerlendirilmeli, eğer tarafların kimliğinin açıklanması belli sakıncalar doğuruyorsa basın aracılığıyla duyurulan karar metninde açık kimlik kullanılmamalıdır. Bununla birlikte bu tür bir önlemin ancak belli konularda ve çok gerekli görüldüğü takdirde alınabilecek istisnai bir yöntem olduğu da unutulmamalıdır. 179 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ihlâllerle ilgili alınan kararların gerekçeleriyle birlikte ayrıntılı biçimde kamuoyuyla paylaşılması en az konunun incelenmesi kadar önemlidir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi İhlâllerin incelenmesinin bir diğer önemli yönü de mağdurların rehabilitasyonu ve doğru biçimde yönlendirilmelerine imkân sağlamasıdır. İhlâl mağdurunun içinde bulunması muhtemel psikolojik durum, ihtiyaç duyacağı hukuki bilgi ve rehberlik desteği göz önüne alındığında Kurulların ihlâllerin incelenmesi ve araştırılmasıyla ilgili görevlerinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Kurullar, bir mahkeme olmadıklarının bilincinde olarak kendilerine başvuran ve bir anlamda umut bağlayan insanların durumlarını salt mevzuat çerçevesinde değerlendirme yanlışına düşmemelidirler. Mağduriyeti anlamalı, nedenlerini ve çarelerini araştırmalı, başvuranın hak arama mücadelesine sağlayabilecekleri her türlü bilgi desteğini sağlamalı, haklarını alabilecekleri en etkin yolları onlara göstermeli ve gerekiyorsa psikolojik destek sağlanmasına da çalışmalıdırlar. Kısacası Kurullar, kendilerine başvuran mağdurların “dertleriyle dertlenmeli” ve görevlerinin “ihlâl var veya yok” demek ile sınırlı olmadığının şuurunda olmalıdırlar. Kurulların incelemeler sonucu karar almaları ve bu kararları ilgililere bildirmeleri sürecin bittiği anlamına gelmemektedir. Kurulların tespit ettikleri ihlâllerle ilgili görevleri, ancak bu ihlâller sonucu oluşan mağduriyetler giderildiği veya sorumlular hakkında gerekli işlemler yapıldığı zaman bitmektedir. Uygulamada ise maalesef karar alınıp ilgili kuruma bildirilmekle dosya da rafa kaldırılmaktadır. Kurullar, aldıkları kararların takipçisi olmalı, her başvuru ile ilgili işlemler kendi dosyasında kaydedilmeli, alınan ihlâl kararları sonucunda yapılan işlemleri takip etmek için gerekirse bir komisyon kurulmalıdır. Kararlar takip edilmez ise, kamuoyu aracılığı ile sağlanan caydırıcılığın bir anlamı kalmayacak; Kurul kararlarının neticeye yansımadığı görüldükçe de yukarıda sözünü ettiğimiz güç ve itibar eriyip gidecek; hayal kırıklığına uğrayan mağdurların yaşayacakları yeni üzüntü ise bu bedeli daha da katlanılmaz hale getirecektir. Kurulların ihlâl iddialarını etkin biçimde incelemesi ve karara bağlamasının önemli bir katkısı da toplumumuzda eksikliği duyulan “hak arama bilinci”ni geliştirmesi olacaktır. Özellikle devletin bir uygulamasına karşı hakkını savunmak adeta cesaret addedilmektedir. Halbuki çağdaş bir hukuk düzenini kurabilmek ve koruyabilmek için hukuk devletinin varlığı kadar hakkını aramayı bilen bireylerin varlığı da zorunludur. Kurullar bu görevlerini etkin bir şekilde yerine getirerek ihlâllere çözüm bulabilecekleri gibi insanlarımızı haklarını nasıl arayabilecekleri, hangi yollara başvurabilecekleri konularında da eğitmiş olacaklardır. 180 181 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi İL VE İLÇE KURULLARININ ŞİKAYET BAŞVURULARINA İLİŞKİN YAPACAĞI İŞLEMLERDE İZLEYECEĞİ AŞAMALAR İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (ii) Başvuruların Alınması Kurullar esas olarak Danışma ve Başvuru Masaları aracılığıyla vatandaşlardan ihlâl iddiası başvuruları almaktadırlar. Başvuru Masaları vatandaşlardan başvuru alabilecekleri her türlü iletişim imkânına sahip olmalıdır. Bu amaçla her Masa’nın mutlaka kendine özel telefonu, faksı, e-posta adresi bulunmalıdır. Bunun yanında vatandaşlar bizzat gelerek Masa’ya başvurabilmekte veya şehrin değişik yerlerinde bulunan Başvuru Kutuları’na dilekçelerini bırakabilmektedirler. Kurullar herhangi bir başvuru olmasa dahi re’sen de hak ihlâllerini gündemlerine alabilmektedirler. Kurulların başvuru üzerine veya re’sen ele aldıkları tüm hak ihlâlleri mutlaka bir başvuru formuna dönüştürülmelidir. Başvuruların alınmasında masa görevlilerinin dikkat etmesi gereken hususlar şunlardır: ▪ Başvuruların mümkün olduğunca kolaylaştırılması esastır. ▪ Bizzat Danışma ve Başvuru Masasına gelen vatandaşa karşı mağdur psikolojisini de dikkate alarak nezaket içerisinde davranılmalıdır. ▪ Başvuru Formunu vatandaş kendisi dolduramıyorsa, görevli yardımcı olmalıdır. ▪ Başvuru sahibinin iddiasını destekleyici bilgi ve belgeleri varsa mutlaka alınmalıdır. Bununla birlikte destekleyici belgelerin varlığının şart olmadığı da unutulmamalıdır. ▪ Bizzat yapılan başvurularda, başvuru sahibinin isteyip istememesine bakılmaksızın başvurunun tarih ve sayısını gösteren bir alındı belgesi verilmelidir. ▪ Masaya gelen tüm başvurular sağlıklı takibinin yapılması amacıyla dosyalanıp, takip defterine kaydedilmelidir. ▪ Başvuruların gizliliği esastır. Kişisel bilgiler ve belgeler özenle saklanmalıdır. ▪ Destekleyici her türlü bilgi ve belge dosyaya konmalı ve başvuruların saklandığı dosyalar güvenli bir yerde tutulmalıdır. ▪ Elektronik posta mesajları ve başvuru kutuları mümkün olan kısa sürelerle açılmalıdır. ▪ Her başvuruya bir kayıt numarası verildikten sonra en kısa sürede Kurul Başkanına veya varsa Kurul Başkanının onayıyla Kurul kararıyla belirlenen Komisyon temsilcilerine sunulmalıdır. Başvuran kişiye, ihtiyaç duyduğu takdirde iddiasını destekleyen belgeleri ilgili kurumlardan 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çerçevesinde edinebileceği hatırlatılmalıdır. İhlalin kaynağını oluşturan davranış suç oluşturuyorsa, Ceza Muhakemesi 182 Başvurularda öncelik sırası konusunda açık bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, ▪ telafisi güç ya da imkânsız zararların oluşması ihtimali bulunan, ▪ açık bir hak ihlâli ile ilgili olan, ▪ süre aşımına uğrama tehlikesi bulunan başvurulara öncelik verilmesi gerekir. Kurulların çalışma esaslarını düzenleyen Yönetmeliğin 18.maddesinde “başvuruların değerlendirilmesi ve sonuçlandırılması” başlığı altında yapılan açıklamada; İl ve İlçe Kurullarına yapılan başvuruların ilgili Kurulun başvuru ve danışma masası görevlilerince Kurul gündemine getirileceği ve Kurul masasına gelen her başvurunun Kurulda görüşülüp başvuruyla ilgili ne tür işlemler yapılacağına karar verileceği belirtilmiştir. (iii) Başvuruların incelemeye değer bulunması Kurullar, insan hakkı ihlâli iddiasıyla kendilerine yapılan başvuruları, bazı kıstaslara göre bir ilk değerlendirmeye tabi tutarak, gündeme alıp almama kararını verecektir. Başvuruların Kabul Edilebilirlik Kıstasları ▪ Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması, ▪ İddianın insan hakkı ihlâli niteliği taşıması, ▪ Mükerrer bir başvuru olmaması, ▪ Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönü açısından incelenmesi. Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması: Bu koşul, daha ziyade herhangi bir kamu görevlisi aleyhinde iddialar içeren başvurular açısından geçerlidir. Çünkü çoğu kez kişisel nedenler ve hasmane bir niyetle kamu görevlisini yıpratmak amacıyla bu tür isimsiz ve aynı zamanda da hak ihlâli iddiasından çok “ihbar” niteliği taşıyan notlar, “ihlâl iddiası” diye Kurullara iletilebilmektedir. Uygulamada isimsiz başvurularla ilgili nasıl bir işlem yapılması gerektiği konusu sıkça tartışılmaktadır. Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanunun ilgili hükmü uyarınca, başvuru dilekçelerinde başvuranın açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması gerekir. Aksi takdirde 183 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kanunu uyarınca ihbar veya şikâyet yoluyla Cumhuriyet Savcılığı harekete geçirilmelidir. Türk Ceza Kanunu’nun 279. maddesine göre de, kamu görevi yürüten Kurul üyelerinin görev sebebiyle öğrendikleri ve kamu adına kovuşturulması gereken bir suç söz konusu ise kovuşturmaya yetkili makamlara ihbarda bulunmak zorunluluğu vardır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi somut bir konuyu da içermeyen ve Kurul tarafından gündeme alınmasında kamu yararı görülmeyen başvurular işleme konulmayacaktır. Buna karşın, somut veriler içeren ve takip ve değerlendirilmesinde kamu yararı görülen başvuruların isimsiz dahi olsa incelemeye alınmasına Kurul tarafından karar verilebilecektir. Görüldüğü gibi burada “kamu yararı” kriterine göre Kurul tarafından bir karar verilmesi söz konusu olacaktır. Bir insan hakkı ihlâli mağdurunun hakkını arama konusunda doğal olarak içinde bulunabileceği tereddüt ve kaygılar düşünüldüğünde, isimsiz başvuruları kategorik olarak gündem dışı bırakmanın doğru bir yaklaşım olmayacağı ortadadır. Yukarıda sözünü ettiğimiz “ihbar” nitelikli dilekçelerin elenmesi gereği ile bu tür haklı kaygılar nedeniyle isimsiz yapılan başvurular arasındaki dengeyi Kurul kendi inisiyatifiyle oluşturacaktır. Bu karar verilirken söz konusu iddia ile ilgili şu hususlara dikkat edilmelidir: - belli bir kamu görevlisinin veya başka bir şahsın özellikle hedef alınmaması, - somut bir mağduriyetin söz konusu olması, - kişinin kimliğini gizlemesinin iddiasıyla ilgili olayın özelliği itibarıyla anlaşılabilir bulunması, - idari uygulamalara yönelik genel nitelikte bir yakınma olması, - konunun incelenmesinde bir kamu yararı tespit edilmesi. İddianın insan hakkı ihlali niteliği taşıması: Uygulamada sıkça görüldüğü üzere iş talepleri veya nişanın bozulması sebebiyle tazminat talep edilmesi gibi tamamen idari veya adli organlara iletilmesi gereken ve insan hakkı ihlâli niteliği taşımayan başvurular söz konusu olabilmektedir. Kurul başvurunun somut biçimde belli bir insan hakkının ihlâli iddiasını içermesi hususuna özellikle dikkat etmelidir. Mükerrer başvuru olmaması: Yapılan başvuru, kurul tarafından daha önce incelenmiş başka bir başvurunun konusuyla esas itibariyle aynı nitelikte ise kabul edilmemelidir. Ancak, başvurunun tarafları aynı olsa bile farklı ve yeni bir ihlâl iddiasının söz konusu edilmesi hâlinde mükerrer başvuru değerlendirilmesi yapılmayacak ve başvuru ele alınabilecektir. Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönü açısından incelenmesi: İlke olarak mahkeme süreci devam eden ihtilâflar hakkındaki ihlâl iddiasının araştırılması ve incelenmesi Kurul tarafından kabule şayan bulunmayacaktır. Ancak, devam eden yargılama sürecine yönelik ileri sürülen âdil yargılanma 184 Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur: Kurullar iddiaya konu olan olayın içeriğini değil, bu iddiayla ilgili yürütülen dava sürecinin adil yargılanma hakkını zedeleyip zedelemediğini inceleyebilecektir. Sözgelimi 8 yıldır sürekli olarak farklı mahkemelerin görevsizlik kararları vermesi nedeniyle bir türlü sonuçlanmayan bir iş akdi ihtilafında, Kurul, mahkemenin yerine geçerek söz konusu ihtilafta kimin haklı olduğunu araştıramayacaktır; çünkü böyle bir durum yargı yetkisine müdahale anlamını taşıyan bir sonuca yol açacaktır. Bununla birlikte söz konusu davanın yıllarca sonuçlanmaması nedeniyle yaşanan mağduriyet ise Kurulların asli ilgi ve görev alanına girmektedir. Çünkü yargının hızlı ve adil işlemesi her şeyden önce bir insan hakkıdır ve bu hakkın ihlâli de diğer tüm insan hakkı konuları gibi Kurulları özellikle ilgilendiren bir husustur. Böyle durumlarda Kurullar başvuruyu incelemeli ve gerekli gördükleri takdirde durumu Adalet Bakanlığı’na bildirmelidirler. Uygulamada Kurulların önlerine gelen pek çok dosyayı yargıya intikal ettiği gerekçesiyle işlemden kaldırdığı görülmektedir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi “yargılama sürecine ilişkin” ihlâl iddiaları Kurullar tarafından mutlaka incelenmelidir. Bunun yanında konunun yargıya intikali, her zaman için o konuyla ilgili olarak Kurulların yapabileceklerinin bittiği anlamına gelmemektedir. Söz konusu iddia, münferit olmayan ve genel yaşanan birtakım sorunlardan kaynaklanan bir durum ise Kurullar, “iddianın doğruluğunu” değil ama iddiaya kaynaklık ettiği ileri sürülen genel nitelikteki sorunların var olup olmadığını ve boyutlarını incelemelidirler. Sözgelimi herhangi bir işkence iddiasıyla ilgili konu Kurul tarafında yargıya intikal ettirilmekle dosyanın işi bitmemelidir; iddiaya konu olan yerler ziyaret edilmeli, koşulların neler olduğu tespit edilmelidir. Ayrıca yargı organlarının ve görevlilerinin davanın görülmesiyle ilgili olmayan eylemleri veya idari nitelikteki işlemlerinden meydana gelen ihlal iddialarının incelenmesinin yargı bağımsızlığını zedelemeyeceği ve bu tür iddiaların tıpkı diğer kamu kuruluşlarına yönelik olanlar gibi değerlendirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Buna örnek olarak, bir mahkemede çalışan memura amirlerince ayrımcılık yapılması, adliye koridorlarında bir hakimin veya kamu görevlisinin bir diğer vatandaşa kötü ve onur kırıcı davranması gibi olaylar gösterilebilir. (iv) İnceleme Komisyonu Oluşturulması Kurullara yapılan başvuruların incelenmesi, konu hakkında bilgi ve tecrübesi bulunan Kurul üyelerinin en az üçünden oluşan bir komisyon marifetiyle gerçekleştirilmektedir. Bu komisyonların çalışmalarında insan hakları konusunda uzmanlığından, bilgi birikiminden ve tecrübelerinden yararlanılabilecek diğer 185 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi hakkı kapsamındaki ihlâl iddiaları ele alınabilir. Mesela uzun yıllardır karara bağlanmamış bir dava nedeniyle mağdur olan vatandaşların adil yargılanma hakkı çerçevesindeki ihlâl iddialarının değerlendirilmesi gerekmektedir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi kişi ve kuruluşların desteğinin alınmasında bir sakınca bulunmamaktadır. Aslında çoğu durumda bu aynı zamanda bir zorunluluktur; salt hukuk nosyonu veya idari tecrübe ile sözgelimi baz istasyonlarının çevre ve sağlık haklarına zarar verip vermediğini inceleyebilmek ve değerlendirebilmek mümkün değildir. Bunun yanında işkence ve kötü muamele, din ve vicdan hürriyeti gibi konularla ilgili ihlâl iddialarının incelenmesinde Kurulların oluşturacağı komisyonların her hassasiyeti gözetebilecek bir çoğulcu nitelik taşıması özel önem taşımaktadır. Özellikle yerinde inceleme ve ziyaret yapılması durumunda Kurul çalışmalarına dışarıdan danışmanlık yapılması hususunda insan haklarıyla ilgili dernek ve vakıf temsilcilerinin veya üyelerinin katkıları sağlanmalıdır. (v) Başvuru Konusundaki Belge ve Bilgilerin İlgili Kurumdan Talep Edilmesi İnsan Hakları Kurulları yapılan ihlâl iddiası başvuruları ile ilgili olarak ihlâle sebep olduğu iddia edilen kurum ve kuruluşlardan bilgi ve belge isteyebilirler. Kamu görevi yürüten Kurulların bu tür bilgi ve belge taleplerinin aksine haklı bir neden bulunmadıkça mutlaka yerine getirilmesi gerekmektedir. Kurul tarafından kabul edilebilecek bir gerekçeye dayanmaksızın bilgi ve belge talebinin reddedilmesi hatta cevapsız bırakılması kesinlikle söz konusu olmamalıdır. Kurullar çalışmalarını zorlaştırıcı, Kurulun kimliğini ve saygınlığını zedeleyici bu tür davranışlarla karşılaştıklarında konuyu inceledikleri ihlâl iddiasından ayrı olarak başlı başına üstüne gidilmesi gereken bir husus olarak ele almalı, söz konusu kuruluşun bağlı olduğu idari organlar nezdinde sorumlular hakkında disiplin ve ceza soruşturmasının yapılması için girişimde bulunmalı, gerekli görülürse konu medyaya duyurularak, ilgili kuruluş kamuoyu vicdanı önünde teşhir edilmelidir. Kurulların çalışmalarının etkinliği sahip oldukları “saygınlık düzeyleri”ne bağlıdır; bilgi ve belge istekleri dahi görmezden gelinen ve bu tür davranışlara karşı da sessiz kalan bir Kurulun saygınlığını koruması mümkün değildir. Dolayısıyla Kurullarımız uygulamada sıkça karşılaşılan bu tür durumlarda gereken girişimlerde bulunmaktan kaçınmamalıdır. Kuşkusuz gizli tutulmasında belli bir kamu yararı bulunan veya devlet sırrı niteliğinde bulunan bilgi ve belgelerin verilmeyişi bu durumun bir istisnasını oluşturmaktadır. Ancak bu durumda dahi ilgili kurum veya kuruluşun talebin reddedilmesini gerekçesiyle birlikte açıklayan bir cevap göndermesi ve Kurulun da bu cevabı makul ve yeterli görmesi gerekmektedir. Ülkemizde bazen “gizli bilgi” kavramının ulaşabildiği genişlik düşünüldüğünde bu tür gerekçelere ihtiyatla yaklaşılması kaçınılmazdır. Talebe cevap bile verilmemesi ise asla görmezden gelinemeyecek bir görevi ihmal suçu olduğu unutulmamalıdır. Son dönemde çıkarılan Bilgi Edinme Kanunu çerçevesindeki uygulamalar da Kurullar tarafından özellikle izlenmeli ve vatandaşlar ve kamu görevlileri bu konuda bilinçlendirilmelidir. 186 İnsan Hakları Kurulları kendilerine yapılan başvurular üzerine, ilgiliye başvurabileceği hukuki ve idari yollar konusunda rehberlik yapmalıdır. Bu bağlamda sivil kişilerin başvurularını gerekli durumlarda idari veya yargısal mercilere yönlendirmeli ve bu başvurular için kendisine yardımcı olmalıdır. Kurullara insan hakları ihlalleriyle ilgili yapılan başvurular diğer hukuki yollara müracaat edilmesine engel teşkil etmeyecektir. Dolayısıyla başvuruyu yapan kişi Kurula müracaat ettiği için yargısal yollara başvurmayı da ihmal etmemelidir. Mevzuatta, Kurullara hak arama amacıyla yapılan başvuruların dava açma süresini durduracağına dair bir hüküm bulunmadığından bu konudaki süreler işlemeye devam edecektir. Bu nedenle başvurucu, Kurullara başvurmuş olsa da, telafisi mümkün olmayan hak kayıplarına uğramamak için yargısal sürelerin geçirilmemesine dikkat etmelidir (vii) Araştırma ve İnceleme Faaliyetleri Araştırma ve inceleme, iddia konusu ihlalin ve yapılan savunmanın dayandığı vakıaların var olup olmadığı hakkında kanaat edinilmesi amacına yönelik bütün faaliyetlerdir. Bu faaliyet sonucunda ulaşılan ve ispata yarayan belge ve bulgulara da delil denir. Başvurucu ne kadar haklı olursa olsun, insan hakları ihlali iddiasını delillerle güçlendirmediği takdirde beklediği hukukî sonucu alamayacaktır. Bu noktada delillerin kim tarafından, nasıl araştırılacağı sorunu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ileri sürülen delillerin geçerliliğini İnsan Hakları Kurullarının denetlemesi ve bizatihi Kurulların delil toplaması konusu üzerinde durmak gerekir. İhlâl iddiaları ile ilgili yapılan araştırma ve inceleme faaliyetlerinde, kural olarak re’sen araştırma ilkesi geçerlidir. Re’sen araştırma ilkesinin geçerli olduğu durumlarda, taraflarca ileri sürülmeyen delillerin de Kurul tarafından araştırılması ve değerlendirilmesi gerekir. Kurullar, kanun, yönetmelik ve ilgili mevzuatta öngörülen çerçevede bilgi ve belge toplayabilirler. Yukarıda da değindiğimiz gibi bilgi ve belge talebine haklı bir neden bulunmaksızın olumsuz cevap verilirse İnsan Hakları Kurulları, konuyu yetkili daha üst birimlere intikal ettirmeli ve gereğinin yapılmasını talep etmelidir. Mesela bir kişi bilgi vermeyi reddeder ya da araştırma sürecinin tıkanmasına neden olursa, Kurullar konuyu duruma göre idarî veya adlî mercilere ileterek, bu kurumların harekete geçmelerini sağlamalıdır. Bununla birlikte hiçbir durumda Kurul veya ilgili Komisyon görevlileri, zorla ifade ya da belge alamazlar, binalara zorla giremezler, arama yapamazlar. Ayrıca Kurulların yargı organları dışındaki kamu kurum ve kuruluşlarından Bilgi Edinme Kanunu çerçevesinde istedikleri bilgileri elde etmeleri de mümkündür. 187 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi (vi) Başvuru Sürelerinin Nazara Alınması İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Halen yetkileri, teknik ve malî kaynakları sınırlı olan Kurullar, insan haklarıyla ilgili ihlâl iddiası incelemelerinde üniversiteler, kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak araştırma yapılması, yaptırılması ve rapor hazırlanması konusunda destek almalıdırlar. Böylelikle ihlal iddiasının o alandaki uzmanlar tarafından, objektif şekilde değerlendirilmesi sağlanmış olacaktır. İnceleme komisyonunun raporu ve değerlendirmeleri Kurulları bağlayıcı nitelikte değildir. Bununla birlikte karar metninde anılan rapor veya değerlendirmelere hangi sebeplerle itibar edilmediği ve sonuç olarak varılan kanaatin gerekçeleri belirtilmelidir. Delil toplama açısından değinilmesi gereken diğer bir husus, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirilmesidir. Bu yol olayların ve başvuruların değerlendirilmesinde Kurul üyelerinin gerçekçi ve somut olaya uygun değerlendirme yapabilmelerine imkân verir. Bunun yanında Kurullar daha önce de değindiğimiz gibi görülmekte olan bir davanın içeriğini inceleyememekle birlikte “sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik araştırma ve inceleme yapma” bağlamında inceleme ve araştırma yapabilirler. Bu noktada Kurul, karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsa aksaklıkların giderilmesi, nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi hususunda ilgili mercilere tavsiyelerde bulunma yetkisini de kullanabilir. (viii) Kurulda Görüşme ve Karara Varılması İhlâl iddialarına ilişkin araştırma ve inceleme faaliyeti kapsamında elde edilen bilgi ve belgeler Kurulda değerlendirildikten sonra ulaşılan sonuç ve alınan kararlar başvurucu ile birlikte ilgili idari veya adli makamlara iletilecektir. Öncelikle belirtmek gerekir ki Kurullar, kendilerine yapılan başvurular hakkında mutlaka bir sonuca ulaşmak zorundadırlar. Önlerine gelen bir başvuru hakkında karar almaktan kaçınamayacakları gibi belirsiz, muğlâk, gerekçesi ile sonucu çelişen nitelikte karar da alamazlar. Böyle bir durumda başvurucunun talebi üzerine söz konusu karar Kurul tarafından tekrar görüşülmeli ve değerlendirilmelidir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile toplanmakta ve kararlarını da toplantıya katılan üyelerin salt çoğunluğu ile almaktadırlar. Kurul başkanlarının oyları üyelerin oyları ile eşit değerde olduğu gibi alınan kararların Kurul Başkanı veya başka herhangi bir organ tarafından veto edilmesi, durdurulması veya iptal edilmesi de söz konusu değildir. Kurulun kararı, öncelikle söz konusu olayda bir “insan hakkı ihlâli” bulunup 188 Kurul kararlarında şayet bir ihlâl tespitinde bulunuyorsa ve bu ihlâl münferit bir olaydan değil de genel bir uygulamadan hatta yasal boşluklardan kaynaklanıyorsa bu nedenler de açıkça izah edilmeli ve çözüm önerileri sunulmalıdır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar, mahkemelerin yerine geçip adalet dağıtmak maksadıyla değil ihlâllere yol açan sorunları tespit edip çözüme dönük bir inisiyatif oluşturabilmek için kurulmuşlardır ve ihlâl iddialarını incelemeleri de temelde bu amaca dayanır. İhlal olmadığının tespiti halinde ise, durum başvurucuya bildirilir. Ancak bu sonucun diğer hukuki yollara başvurmasına engel olmadığı belirtilmelidir. İhlâl tespiti yapıldığı takdirde ise başvurucuya; • hangi hukuki yollara, • ne kadar süre içinde, • nasıl başvurabileceği konusunda bilgi verilmelidir. Bu bilgi yüzeysel değil, amaca uygun ve kapsamlı olmalıdır. Mesela, başvurucuya yargı yoluna başvurmasının gerektiğinin belirtilmesiyle yetinilmemeli ve hangi mahkemeye, hangi tarihe kadar ve hangi belgeler ile başvurabileceği hakkında da bilgi verilmelidir. Şayet başvuranın maddî durumu yeterli değilse, ikamet yeri muhtarından fakirlik ilmühaberi alarak mahallinde bulunan baronun sağlayacağı adli yardımdan yararlanabileceği hususu hatırlatılmalıdır. 189 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi bulunmadığını ortaya koyacaktır. Burada Kurul, değerlendirmesini yaparken başvuruyu yapanın iddiasıyla bağlı değildir. Bu itibarla Kurul, incelemeleri sonucunda başvuruyu yapan kişinin dile getirmediği ihlâlleri de saptadığı takdirde karara bağlayabilecektir. Sözgelimi sadece “kişi hürriyeti ve güvenliğinin ihlâli” iddiasıyla yapılan bir başvuruda Kurul, başvurucu ileri sürmese bile tespit ettiği takdirde adil yargılanma hakkının da ihlâl edildiğine kanaat getirebilecektir. Bunun yanında Kurul, başvurucunun iddiasında belirttiği hak konusunda bir ihlâl tespit etmese bile aynı olay farklı bir hakkın ihlâline neden olmuş ise yine “hak ihlâli” tespiti ile karar alabilecektir. Sözgelimi “kişi hürriyeti ve güvenliğinin ihlâli” gerekçesiyle yapılan bir başvuruda Kurul, böyle bir ihlâli değil ama adil yargılanma hakkının ihlâlini tespit ettiği takdirde “iddianın sadece kişi hürriyeti ve güvenliği ile ilgili” olduğu gerekçesiyle başvuruyu tamamen reddetmeyecek ve “söz konusu uygulamanın kişi hürriyeti ve güvenliğini ihlâl etmemekle birlikte adil yargılanma hakkının ihlâline yol açtığına” karar verebilecektir. Bununla birlikte belirtilmesi gereken bir diğer husus, Kurul kararlarının mutlaka gerekçeli olması ve bu şekilde açıklanmasıdır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurullar incelemeleri sonucunda aldıkları kararları ilgili idari makamlara iletmekte, konusu suç niteliği taşıyan fiiller açısından ise mahallî Cumhuriyet Başsavcılıklarına suç duyurusunda bulunmaktadırlar. Yönetmeliğin 18/i maddesine göre; “Kurul kararları, ilgili kamu kurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin öncelikle ele alınıp sonuçlandırılır.” Kararların bağlayıcılığı bulunmamakla birlikte ilgili kuruluş, söz konusu kararla ilgili olarak nasıl bir işlem yaptığını, yapmadığı takdirde ise gerekçelerini mutlaka Kurula bildirmelidir. Kurullar bu konuda hassas olmalı, aldıkları kararların takipçisi olmalı, karar konusunda yapılan işlemleri de ilgili dosyaya kaydederek izlemeli, alınan kararlar konusunda hiçbir duyarlılık gösterilmemesi hatta Kurula cevap dahi verilmemesi durumunda daha önce de belirttiğimiz gibi üst idari birimlere konuyu iletmelidirler. Kurulların çalışmaları yargıya da yardımcı olabilecek, elde edilecek bilgi ve belgeler yargının da işini kolaylaştırabilecektir. Bunun yanında asla yargıya telkin veya baskı niyeti ve anlamı taşımamak kaydıyla Kurul kararları, yargı tarafından da bir “uzman görüşü” olarak değerlendirilebilecektir. Kurulların yargı organlarıyla ilişkilerinde yasal sınırlara bağlı, iyi niyetli ve etkin bir işbirliği yaklaşımı içinde olmaları son derece önemli bir noktadır. Kurullar tarafından verilen “ihlâl olduğu veya olmadığına” ilişkin kararlar, hukukî açıdan idarî işlem sayılmakla birlikte icraî nitelikte olmadıkları için tavsiye kararı olarak kabul edilmektedirler. Yasal bir bağlayıcılığı olmayan bu kararların hayata geçmesi, ancak başka bir kurum veya kuruluş tarafından benimsenip uygulanmalarıyla mümkündür. Bu kararların yürütülmesi “kendi içerisinde saklı olmadığı” için, bu kararlar aleyhine idari yargı yoluna başvurulması da mümkün değildir. Tek başına Kurul kararlarına karşı idare mahkemelerinde iptal davası açıldığı takdirde idare mahkemesi davayı işlemin icraî olmaması nedeniyle ön koşullar yönünden iptal edecektir. Kurul kararları nedeniyle mağdur olduklarını iddia eden kişiler, Kurul üyelerini dava edemezler. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Kurul kararları idare hukuku açısından icraî ve kesin sonuç doğuran işlemlerden değildir. Kurul kararlarının basında duyurulması suretiyle mağdur olduklarını iddia eden kişiler ise karar dolayısıyla değil ancak “basın yoluyla kişilik haklarına saldırı” iddiası ile şikayetçi olabileceklerdir. Bu konuda gerekli özen gösterilmeli, Kurul kararları basın aracılığıyla duyurulurken kişilik haklarını zedeleyici itham ve ifadelerden kaçınılmalı, daha önce de vurgulandığı gibi özellikle bazı hassas ya da yaygın tabirle “şuyûu vukûundan beter” konularda açık kimlik kullanılmasından sakınılmalıdır. Belirtilmesi gereken bir diğer nokta da, İlçe Kurulu kararlarına karşı İl 190 3. Kurulların Çalışma Usulleri Yönetmeliğin Kurulların çalışma esaslarını düzenleyen 4. bölümünde yer alan başvuruların alınması, değerlendirilmesi ve sonuçlanmasıyla aylık raporlar konusuna daha önceki bölümlerde yer verildiğinden bu bölümde 14,15 ve 16. maddelerde yer verilen ve Kurulların toplantı esasları, sekretarya hizmetleri ve komisyonların çalışma usullerini düzenleyen konulara değinilecektir. Yönetmeliğin Kurul toplantı esaslarını düzenleyen 14. maddesine göre; a) Kurullar ayda bir defa toplanır. Ancak gerekli görülen durumlarda, başkanın çağrısı üzerine ayda birden fazla da toplanabilir. b) Kurul toplantılarına illerde vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısı, ilçelerde kaymakam başkanlık eder. c) Kurul, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve toplantıya katılan üyelerin salt çoğunluğu ile karar verir. d) Kararlara itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçeleri, karar altında özet olarak kaydedilir. e) Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üst soylarından biri ve eşleri ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılara katılamazlar. f) Toplantıya katılmayan üyelerin mazeretleri toplantı tutanağında belirtilir. Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen üyelerin kurum ve kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarına katılmayanların üyeliği düşmüş sayılır. g) Gündem, kurul başkanı tarafından üyelerin teklifleri de dikkate alınarak hazırlanır ve toplantıdan önce kurul üyelerine dağıtılır. h) Toplantılar nedeniyle üyelere herhangi bir ücret ödenmez. Maddenin (a) fıkrasında da belirtildiği gibi Kurullar ayda en az bir toplantı yapmak zorundadır. Bununla birlikte, birden fazla toplantı yapılmasına engel bir durum yoktur. Uygulamada ise “ayda bir toplanma”nın bir gelenek halini almak üzere olduğu görülmektedir. Esasen kurumsal altyapısını oluşturabildiği noktada, Kurullarımız için ayda bir toplanmak ideal bir tempodur. Ancak henüz böyle bir kurumsal altyapı yeterince oluşmadığı için Kurullarımızın “inceleme ve karar alma” dışında da inisiyatif almaları gereklidir. Bu ise, ayda bir yapılacak ve gittikçe rutinleşecek toplantılarla yetinilemeyeceği anlamına gelmektedir. 191 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurullarına veya İl Kurulu kararlarına karşı Başbakanlık İnsan Hakları Üst Kuruluna veya İnsan Hakları Başkanlığına idarî itirazda bulunma şeklinde herhangi bir yasal düzenleme bulunmadığıdır. Kurulların her biri görev açısından müstakil konumdadır ve aralarında herhangi bir hiyerarşik ilişki söz konusu değildir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi “Çalışması gerektiği gibi çalışan” bir Kurulun üzerindeki iş yükü, hem Kurulların oluşum aşamasında olmalarının yapılanmayla ilgili olarak getirdiği ek sorumluluklar, hem de elindeki görev dosyalarını dağıtabileceği bir sürekli yapı bulunmadığı için ayrı bir ağırlık taşıyacak ve bu durumda da ayda bir toplanma usulü yetersiz kalacaktır. Hep belirttiğimiz gibi Kurullar, yeni kurulmuş ve henüz toplum nezdinde yeterince bilinmeyen birimlerdir. İstikrarlı bir yapıda varlık gösterebilmeleri için bu oluşum aşamasında ayrı bir titizlik ve daha yoğun emek gerekmektedir. Bunun yanında etkin bir Kurul, olumlu ve iz bırakan faaliyetleriyle kamuoyunda ilgi uyandırmış ve güven temin etmiş bir Kurul olacağından, gündemi de aylık toplantılarla bitirilemeyecek kadar yoğun olacak ve bu gündem de alt bir yapılanma olmadığı için tümüyle Kurul masasına yığılacaktır. Sözünü ettiğimiz kurumsal yapılanma tamamlandığında ise Kurulların üzerindeki yükü dağıtmaları mümkün olacak, Kurulların görev ve yetki alanları herkes tarafından anlaşılmış olacağı için gereksiz başvurular olmayacak ve Kurullar belli önem ve ağırlık derecesindeki konularla ilgilenebilme şansına kavuşacaklardır. Böyle bir yapılanma düzeninden henüz hayli uzak olduğumuz gerçeği karşısında ilk yapılması gereken ise, toplantıları sıklaştırmak, üye sayısını arttırmak, komisyonlar aracılığıyla çalışmaya ağırlık vermek gibi önlemler olmalıdır. Aksi takdirde gitgide rutinleşen, içerikten yoksun, üyelerin ilgilerini kaybettiği aylık toplantılar kısır bir bürokratik formaliteye dönüşecektir. Böyle bir sonucun ortaya çıkmaması için ilk alınacak önlem toplantıları daha sık aralıklarda yapmak olmasına karşın, uygulamada Kurullarımızın çok nadir olarak ayda birden fazla toplantı yaptığı, hatta bazı Kurullarımızın Yönetmelik hükümlerini ihlâl ederek aylık toplantıları dahi yapmadıkları görülmektedir. Kurulların yasal zorunluluklara uyarak ayda en az bir kez toplanmaları hususunda Kurul Başkanlarının ciddi hassasiyet göstermesi gerekmektedir. Daha sık toplanma esasen etkin çalışmanın bir “sonucu” olarak görülebilirse de aynı zamanda “sebep” niteliği de taşımaktadır. Çünkü sık toplanmak, Kurula belli bir dinamizm kazandıracak, Kurul ele aldığı konuları daha iyi takip edeceği için gündeminden kopmayacak, toplantılar monotonlaşma tehlikesinden arınacağı için üyelerin ilgisi korunacaktır. Bu durumda üyelerin “Kurul üyeliği kimliğini” benimsemeleri de kolaylaşacaktır. Bu çok önemli bir noktadır; Kurulların lokomotifi olmalarını beklediğimiz üyelerin Kurul kimliğiyle bütünleşebilmeleri gerekmektedir. Kurul üyeliği, Kurulun artan etkinliğiyle toplumda bir prestij unsuru haline gelecek, giderek rekabete bile konu olabilecektir. Böyle bir durumda üyelerin katkısı maksimize olacağı için Kurullar da çıtayı yükseltecektir. Toplantıların yapılamayışı veya Kurulların etkisizliği karşısında en çok öne 192 14. maddenin (c) fıkrasında, Kurulların salt çoğunlukla toplanacağı ve kararların da toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla alınacağı hükme bağlanmıştır. Toplantılara katılmayan üyelerin uyarılması ve gerekirse ihracının önemi burada da ortaya çıkmaktadır. “Sözde üyeler” konusunda gereken önlemler alınmadığı takdirde Kurullar toplanamaz ve karar veremez hale düşmektedirler. Başta Kurul Başkanları olmak üzere herkesin bu konuda duyarlı olması gerekmektedir. Kuşkusuz toplantıların sıklığından da önemli olan içeriği ve yöntemleridir. Gündemin belirlenmesinde üyelerin katkısının alınmasına özellikle önem verilmelidir. Toplantıları yönetecek olan Kurul Başkanlarının gerek gündemin belirlenmesi, gerekse tartışmalarda demokratik bir tutum benimsemeleri gerekmektedir. Gündemle ilgili teklifler mutlaka Kurul tarafından değerlendirilmeli, ayrı bir “süzgece” tabi tutulmamalıdır. Belki de Kurulların sivil yönünün en fazla hatırlanması gereken aşama, “gündemin belirlenmesi ve toplantının yönetilmesi” aşamasıdır. Dolayısıyla Kurulların ilgi ve görev alanlarıyla açıkça ilgisiz, yetkilerinin ötesinde konular dışında hemen her husus gündemi oluşturabilmelidir. Başta Kurul Başkanları olmak üzere hiç kimse “önem algılamalarını” tek ölçüt kabul etmemeli, diğer üyelerin önemli buldukları konuların da ilgiyi ve dikkati hak ettiğini göz önünde bulundurmalıdır. Toplantıların yönetiminde Kurul Başkanlarımızdan beklenen demokratik tutum, üyelere eşit söz hakkı tanıma yanında üyelerin eleştirileri veya önerilerini de olgunlukla karşılamalarını sağlayacaktır. Toplantının yöneticisi sıfatını taşıyan 193 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi sürülen gerekçe, üyelerin ilgisizliği ve toplantılara gelmeyişleri olmaktadır. 14. maddenin (f) fıkrasında “Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen üyelerin kurum ve kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarına katılmayanların üyeliği düşmüş sayılır” hükmüne yer verilmektedir. Kurullara üye seçiminde özen gösterilmesi ve “gönüllülük esasına” dikkat edilmesi gerekmektedir. Kurul üyeliği sıradan bir “görevlendirme” gibi görülmemelidir; bir kuruluşun yönetmelik gereği Kurulda temsil edilecek olması “insan hakları konusunda belli bir bilgisi veya duyarlılığı olmayan” kişilerin “sözde üyelikleri”ne yol açmamalıdır. Aslında Yönetmelik gereği Kurulda temsil edilmeleri öngörülen odalar, partiler, barolar, üniversiteler ve özellikle de STK’ların yapılarını, görevlerini veya misyonlarını düşündüğümüzde bu kuruluşlarda yer alan kişilerin insan hakları konusuna doğal bir yakınlığı olması gerekir. İnsan haklarına duyarsız veya bu konuda bilgi sahibi olmayan bir baro üyesi, bir parti temsilcisi, bir STK mensubu mantığa aykırı bir durumdur ama maalesef bu kuruluşları temsilen Kurullarda bulunan pek çok kişinin toplantılara dahi katılmadıkları gözlenmektedir. Bu tür durumlarda hiçbir duraksama gösterilmeden 14. madde hükümleri uygulanmalı ve ilgili kuruluşun bildireceği yeni temsilcinin gereken özelliklere sahip bir kişi olması hususunda özen gösterilmelidir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurul Başkanları, “toplantıların en az konuşan üyesi” olma düsturuyla hareket etmeli ve hakim değil hakem konumunda bulunmalıdır. Kurul toplantıları, her şeyden önce sivil kökenli üyelerin görüş ve önerilerini veya şikayetlerini dile getirebilmelerini sağlayan platformlardır. Yani öncelikle “devletin milleti dinlediği” yerlerdir, tersi olur da “devletin konuşup milletin onaylayarak dinlediği” ortamlar haline gelirlerse bu toplantılardan beklenen fayda elde edilemeyecektir. Bu nedenle Kurul Başkanları, gerek gündemin belirlenmesi gerekse toplantının yönetilmesinde “devlet otoritesini hissettirmeyen”, hoşgörülü ve önerilere açık bir profil çizmeli ve toplantıların akışını ya da içeriğini üyelerle birlikte belirlemeye dikkat etmelidirler. Aksi durumda Kurullar “devletin dediği olur” çizgisi içinde algılandıkları için üyelerinin ilgisi ve katkısını hızla kaybederler ki bu da toplumun güven ve desteğini kazanmayı imkansız hale getirecektir. İnsan hakları konuları genelde hassas niteliktedir; çünkü getirilecek bir eleştiri kural gereği devlete yönelik olacaktır. Devlet ya haklara saygı göstermediği ya da gereken korumayı sağlamadığı gerekçesiyle kritik edilecektir. Bu durumda Kurul Başkanlarının bir savunma refleksine yönelmemeleri, tüm eleştirileri kategorik olarak reddetmemeleri ve daha da önemlisi üyeleri özgürce eleştiri getirmeleri hususunda teşvik etmeleri gerekmektedir. Demokratik bir ülkede “eleştirilmek için teşvik gerekmesi” anlamsız görünebilir; ancak ülkemizde halkın henüz devlet kadar demokratik bilinç sahibi olmadığını ve eleştiri kültürünün uğradığı acı yenilgilerin hatıralarının da henüz taze olduğunu düşündüğümüzde, söz konusu teşvik edici tutum hüzün verici de olsa bir gerekliliktir. Ayrıca sıkıntıların ve tepkilerin insan hakları zemininde dillendirilmesine de yeni yeni alışıldığı unutulmamalıdır. Eleştirilerin veya önerilerin rahatça dile getirilebilmesi için üyeler belli bir özgüvene sahip olabilmelidir. Bu konuda üyelerin kendilerini rahat hissedebilmeleri, toplantı salonunda sarf ettikleri sözlerden dolayı mağdur olmamaları için gerekli asgari mahremiyet koşulları sağlanmalıdır. Bazı üyeler, toplantılardaki çıkışlarının kamuoyuna duyurulmasını özellikle isterken bazıları ise tam tersine gizlilik talep edebilir. Buradaki hassas dengeye Kurul Başkanlarının özellikle dikkat etmesi gereklidir. Uygulamada Kurulların genelde “oybirliği” ile karar aldıkları görünmektedir. Halbuki Kurullar farklı grupların temsil edildiği bir üye yapısına sahiptir ve daha da önemlisi insan hakları, çok farklı yönleri olan, değeri ve önemi tartışılmaz olmakla birlikte uygulanma biçimi üzerinde uzlaşılması hayli güç bir alandır. Tüm kuruluşların insan haklarıyla ilgili kendi perspektiflerine ve hassasiyetlerine sahip çıktığı, gerçek anlamda özgür, nitelikli ve yapıcı biçimde fikirlerin geliştirildiği ve ifade edildiği, başvuru konularının tüm boyutlarıyla derinlemesine değerlendirildiği bir ortamda oybirliği ile karar alınması nadiren karşılaşılacak bir durumdur. Tam tersine oybirliğinin kural, oyçokluğunun istisna haline gelmesi 194 “Uzlaşma kötü mü, görüntü olsun diye farklı oy mu verilsin?” denilebilir. Sürekli olarak uzlaşmayı vurgulamanın arka planında “çoğulculuğa, farklılığa tahammülsüzlük semptomları”nın yattığı, çoğu kez uzlaşma adı altında belli bir tutumun empozesinin amaçlandığı bir yana, burada kastedilen şüphesiz ki sırf demokratik görüntü verme kaygısıyla, gerçekçilikten uzak “sunî oyçokluğu manzaraları” oluşturmak değildir. Ancak gerçek anlamda insan haklarının tartışıldığı, değerlendirildiği bir ortamda insan haklarının evrensel değerleri dışında oybirliğini sağlamanın kolay olmayacağı, daha doğrusu gerekli olmayacağı ortadadır. Dikkat edilirse Kurulların üye yapısında devlet ve sivil kesim bir araya getirilirken, sivil kesimi temsil edecek üyeler de toplumun değişik katmanlarının ve çıkar gruplarının içinden belirlenmektedir. Bunun nedeni, Kurulların insan haklarına her cepheden bakabilmelerini sağlamaktır. Oysa ki verilen oybirliğiyle karar görüntüsü, Kurulların olaylara tek cepheden baktığı, bunun da Kurul Başkanlarının temsil ettiği kamu cephesi olduğu şeklinde yorumlanmaktadır. Bu hususta Kurul Başkanlarımıza özellikle görev düşmektedir; Kurul Başkanları, Kurulların devleti temsil etmediğinin, dolayısıyla Kurul kararlarının kendilerini bağlamayacağının ve bu kararlar dolayısıyla bir sorumluluklarının ileri sürülemeyeceğinin bilincinde olmalı ve karşı çıktıkları bir hususun Kurul kararına dönüşmesinden tedirginlik ya da rahatsızlık duymamalıdırlar. Üyeler de Kurul Başkanının katılmadığı bir kararı almak hususunda çekingenlik göstermemelidirler; çünkü Kurul Başkanlarının kararları veto etme yetkisi bulunmamaktadır. Dolayısıyla hem Kurul Başkanları hem de üyeler Kurulun karakteristiğini tam anlamıyla özümsedikleri takdirde bu “rahatsız edici uzlaşma” görüntüsünün yerini medeni ve çoğulcu bir platform alacaktır. Tıpkı toplantıların sıklığı gibi bu husus da zoraki olarak düzeltilebilecek bir konu değildir. Ama Kurullar arzulandığı biçimde çalıştıklarında tıpkı daha sık toplanmak zorunda kalacakları gibi ister istemez kararlar da hep bir muhalefet unsuru taşır hale gelecektir. Bu, istenmesi, hedeflenmesi, teşvik edilmesi gereken bir durumdur. Özellikle 14. maddenin (d) fıkrasındaki hükme dikkat edilmeli, itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçelerini kararın altına özet olarak kaydedebilecekleri hususunda üyeler bilgilendirilmeli ve itirazı olan üyelerin muhalefet şerhlerinin kayda geçirilmesine özen gösterilmelidir. 14. maddenin (e) fıkrasında “Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üst soylarından biri ve eşleri ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılara katılamazlar” hükmüne yer verilmektedir. Kurul toplantılarında ele alınan başvuruların taraflarından biri ile bu tür bir yakınlığı bulunan üyenin bu başvurunun görüşülmesine ve karar oylamasına katılmaması, Kurulların 195 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi ise Kurulların gündemlerindeki konuları değerlendirme biçiminin yukarıdaki nitelikleri taşımadığını ortaya koymaktadır. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi güvenilirliği açısından dikkat edilmesi gereken bir noktadır. Toplantıların yeri konusunda Yönetmelik herhangi bir kısıtlama koymamıştır. Bu durumda Kurulların hem sivil yönlerini daha fazla vurgulamaları, hem de halkla daha iyi kaynaşabilmeleri için her ay farklı bir yerde toplantı yapmaları olumlu olacaktır. Toplantıların özellikle okullar, meslek odaları, üniversiteler gibi yerlerde yapılması, Kurulların tanınırlığını arttıracaktır. Toplantı yeri Kurulların bağımsızlığı açısından sanıldığından da önemlidir; Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, Adalet Bakanlığı’na ait binada toplanıyor diye Türkiye’nin yargı bağımsızlığı açısından uluslararası platformlarda uğradığı eleştirileri düşündüğümüzde, Kurulların da bu konuda farklı uygulamaları benimsemeleri gayet isabetli olacaktır. Kuşkusuz bu tip durumlarda daha önce sözünü ettiğimiz “mahremiyet” hususu da göz önünde bulundurulmalıdır. Yönetmeliğin 6. maddesine göre Kurul Başkanı, gerekli görülen durumlarda ilgisi görülen kamu veya özel kuruluş temsilcilerini toplantıya çağırabilmektedir. Aslında Kurulların görüştüğü konuların büyük ihtimalle herhangi bir kuruluşu yakından ilgilendireceği göz önüne alındığında, Kurulların bu uygulamaya süreklilik kazandırmaları ve hatta yıllık faaliyet planında her hak konusuyla yakından ilgili olan kuruluşların belli bir aylık toplantıya katılarak sunuş yapmalarının öngörülmesi son derece yerinde olacaktır. Örneğin Ocak ayında eğitim hakkıyla ilgili olarak İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Şubat ayında ise işkence ve kötü muamelenin önlenmesiyle ilgili olarak İl Emniyet Müdürlüğü tarafından sunuş yapılması şeklinde programlamalar faydalı olabilecektir. Bunun yanında Kurullara üye olmayan STK’larla işbirliği yapma, onların katkılarını alma açısından da bu mekanizma kullanılabilir. Kurullara üye olmak istemeyen STK’ları toplantıya davet etmek, hem onların bilgi birikimlerinden yararlanmak hem de onların Kurullara karşı varsa önyargılarını aşmak açısından olumlu olacak ve Kurulların tanıtımına da katkı yapacaktır. Yine 14. madde hükmüne göre, toplantıya katılanlara herhangi bir ücret ödenmeyecektir. Zaman zaman “huzur hakkı adı altında bir ücret ödenmesinin üyelerin katılımını teşvik edeceği” dile getirilmekte ise de, böyle bir uygulamada ancak cüz’i bir ödeme yapılabileceği, bunun da beklenen etkiyi yapmayacağı göz önüne alındığında bu önerilerin olumlu bulunması güç görünmektedir. Yönetmeliğin 15. maddesinde, “Kurulun sekretarya hizmetlerinin, illerde ve ilçelerde yazı işleri müdürlükleri tarafından yürütüleceği ve zorunlu masrafların valilik ve kaymakamlık tarafından karşılanacağı” hükmüne yer verilmiştir. Sekretaryanın kamu görevlileri tarafından yerine getirilmesi ve zorunlu masrafların yine devlet bütçesinden karşılanması bazen “Kurulların bağımsızlığı” açısından eleştirilmekle birlikte, oluşum aşamasında Kurulların böyle bir desteğe ihtiyaç duyacakları, kurumsallaşma belli bir noktaya geldiğinde ise daha farklı bir yapılanmanın ister istemez ortaya çıkacağı unutulmamalıdır. 196 Sekretarya hizmetleri konusunda ise, bu hizmetlerin somut tanımı yapılarak listelenmesi ve Yazı İşleri Müdürlükleri dışında yerine getirilmeleri mümkün ve hatta doğru görülenler konusunda Kurul kararı ile yine Kurulda yer alan baro, üniversite gibi kuruluşlardan destek alınması yerinde olacaktır. Bunun mümkün olmaması durumunda, mahallinde gönüllü olarak çalışacak mevcut veya emekli öğretmenlerden de yararlanılabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Böyle uygulamalar, aşırı iş yükü ile bunaldıkları bilinen Yazı İşleri Müdürlüklerini rahatlatmak ve işlerin daha verimli görülmesini sağlamak yanında hep vurguladığımız “Kurulların sivil karakterinin güçlendirilmesi” açısından da uygun bir çözüm olacaktır. Komisyonlar Yönetmeliğin 16. maddesinde komisyonların çalışma usulleri düzenlenmiştir. Buna göre; “Komisyonlar toplantılarını çalışma şartlarına göre belirleyecekleri aralıklarla gerçekleştirir. Komisyonlar çalışmalarını yaparken diğer kurul üyelerinin bilgi ve görüşüne de başvurabilir. Komisyonlar yapacakları çalışmaları araştırma, inceleme ve değerlendirme raporlarını kurul gündemine getirmek üzere kurul başkanına sunar.” Yönetmeliğin 8. maddesinde ise, Kurulların temel görevleri olan halkla ilişkiler ve iletişim, insan hakları eğitimi ve insan hakları bilincinin geliştirilmesi, insan hakları ihlâl iddialarını araştırma, inceleme ve değerlendirme ile ilgili olarak “en az 3 üyeden oluşacak” komisyonların kurulacağı, bunun yanında gerekli görülen hallerde farklı konularda komisyonların da kurulabileceği belirtilmiştir. Çalışma yöntemleri belli bir biçime bağlı olmayan komisyonlar, çalışmalarının sonunda hazırlayacakları tespitler ya da önerileri ihtiva eden raporları Kurula sunacaklardır. Kurulda yapılacak değerlendirme ile rapor tamamen veya kısmen kabul ya da red edilebilecektir. Kurulların temel çalışma araçları olan komisyonlar, daha önce sözünü ettiğimiz kurumsal altyapı eksikliğinin giderilmesi için var olan en geçerli çözümü ifade etmektedir. Kurullar asıl olarak üst düzeyde karar ve değerlendirme organlarıdır; bu karar ve değerlendirmelere kaynaklık edecek bilgi ve veriler komisyonların incelemeleri ve araştırmalarıyla elde edilecektir. Bu anlamda komisyonların sürekli çalışan birimler olması yanında ilgi ve görev alanlarının da geniş tutulması gerekmektedir. 197 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Ayrıca Kurulların zorunlu masraflarının boyutu düşünüldüğünde bu miktarın iddia edildiği gibi bir “bağımlılık” meydana getirmeyeceği, üstelik zorunlu olmayan masraflara katkı yapılmasının önünde bir engel bulunmadığı da dikkate alınmalıdır. Nitekim özellikle Kurulların tanıtımı, bilinçlendirmeye dönük faaliyetler, başvuru kutularının organizasyonu gibi konularda başta Kurulların sivil üyeleri olmak üzere değişik kesimlerden ciddi katkılar gelmiştir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Uygulamada yönetmelik gereği oluşturulan komisyonlar dışında farklı konuların incelenmesi amacıyla yeni komisyonlar teşekkülü hususuna pek rağbet edilmediği gözlenmektedir. Oysa ki Kurulların görev alanı sadece söz konusu 3 komisyonun görevleriyle sınırlı değildir. İnsan hakları konusunun dinamizmi, sürekli genişleyen kapsamı, bölgesel özellikler göz önünde bulundurulduğunda yeni komisyonlara ihtiyaç duyulması kaçınılmazdır. Nitekim Kurulların gerçekleştirdiği nezarethane ziyaretlerinin ulusal ve uluslararası platformda bulduğu yankıyı değerlendiren İnsan Hakları Başkanlığı tarafından Kurullara iletilen bir tavsiye üzerine, Kurulların bünyesindeki diğer 3 komisyona ek olarak nezarethane incelemeleri konusunda daimi olarak görev yapacak yeni bir komisyon oluşturulması yoluna gidilmiştir. Bu komisyonların oluşturulmasının ardından, Kurulların inceleme faaliyetlerinin etkinlik ve yoğunluk düzeyi ciddi anlamda gelişmiştir. Kurullar yeterli bilgi donanımı olmayan, insan hakları duyarlılığından yoksun üyelerden oluşan kalabalık, hantal ve hep aynı gündemlere bağlı yapılar olduğu gerekçeleriyle sık sık eleştirilmektedir. Komisyonlar ise uzmanlık bilgisine sahip, konuya ilgi duyan az sayıda kişiden oluşan yapıları ve esnek çalışma usulleriyle İnsan Hakları Kurullarının eleştirilmesine neden olan bu handikaplara da çözüm sağlamaktadır. Kurulların temel çalışma aracı olan komisyonların etkin kullanımı Kurulların başarısı için belirleyici unsurlardan biridir. Komisyonların etkin kullanımı için, Kurullarda yer alan barolar, odalar, üniversiteler gibi kuruluşlarla yakın işbirliğine gidilmeli, ortak komisyonlar kurulmalı, bu kuruluşlardan başta uzman desteği olmak üzere çeşitli şekillerde yararlanılmalıdır. Bunun yanında yine hep vurguladığımız gibi STK’ların üyeliği teşvik edilerek üye sayısı artırılmalı, özellikle komisyon çalışmaları için bu kuruluşlardan faydalanılmalıdır. Bazı dönemlerde ortaya çıkan toplumsal olayların incelenmesi de yine özel kurulacak komisyonlar aracılığıyla yapılmalı, bu tür komisyonların teşkilinde çoğulculuğa hassasiyet gösterilmelidir. 4. Sonuç Yerine: Özeleştiri ve İç Denetim İnsan haklarının Türkiye’de yerleşmesi ve kurumsal bir çerçeve kazanması anlamında önemli bir misyon üstlenen Kurulların yeterli etkinliği göstermeleri, hiç kuşkusuz sağlam bir otokontrol sistemine sahip olmaları ile mümkündür. Kurullar, görevleri itibariyle her şeyden önce millete karşı sorumludur; çünkü Kurullar niteliği itibariyle milletten devlete uzanan bir köprü olmak durumundadır. Bu köprünün sağlıklı işlemesi için Kurullarda yeterli sayı ve nitelikte sivil toplum kuruluşunun üye olarak bulunması ve bu üyelerin inisiyatif sahibi olabilmeleri büyük önem taşımaktadır. Kurul toplantılarına katılmayan, halkın gündemini Kurula taşımayan, başvuruların incelenmesinde görev üstlenmeyen, eğitim projeleri geliştirmediği gibi faaliyetlere destek de vermeyen, 198 Sivil üyelerin sahip çıkmadığı, çalışmalarına katılmadığı, halka tanıtılmasına katkı yapmadığı bir İnsan Hakları Kurulu’nun salt Mülki İdare Amiri marifetiyle arzulanan seviyeye ulaşması mümkün değildir. Çünkü böyle bir durumda İnsan Hakları Kurulu, devletin onlarca benzeri olan birimlerinden biri gibi algılanmaktan kurtulamayacak ve çalışmaları çok dar bir alanla sınırlı kalacaktır. Mülki amirlerin iyi niyetli gayretleri de bir süre sonra Kurulları taşıyamaz hale gelecektir. Yönetmeliğin 14-f maddesine göre, Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen üyelerin kurum ve kuruluşlarının uyarılacağı, üç defa üst üste mazeretsiz olarak Kurul toplantılarına katılmayanların üyeliklerinin düşmüş sayılacağı hükme bağlanmıştır. Görüldüğü gibi Yönetmelik, bu tür sözde üyeler için Kurullara takdir hakkı dahi bırakmamaktadır. Bu gibi durumlar nedeniyle Kurulların giderek işlevsizleşmemesi için özellikle Kurul Başkanlarının ciddiyet ve sorumlulukla önlemler alması gerekmektedir. Bu tür durumlara karşı Yönetmelik hükümlerinin tereddütsüz uygulanması yanında, gerekirse kamuoyuna yapılacak ilanlar vasıtasıyla duyurular yapılarak, Kurullarda görev yapmak için başvuracak gönüllü sivil toplum temsilcilerinin üyeliğe alınması gibi inisiyatifler de geliştirilmelidir. Kurulların devlet ayağını temsil eden ve Kurul Başkanlığını üstlenen Mülki İdare Amirleri ise, özellikle kuruluş aşamasında “önderlik görevi” üstlenmişlerdir. Kurullar, devlet tarafından “millete mal etme” amacıyla kurulmuşlardır; bu yeni birimlerin oluşum aşamasını omuzlama görevi ise mülki amirlerimize düşmüştür. Şüphesiz vali ve kaymakamların başkanlık ettiği sayısız kuruldan çok farklı bir niteliği ve misyonu bulunan İnsan Hakları Kurullarının devlet yapısıyla sağlıklı bir ilişki kurabilmesi ve bir yandan da toplumda kökleşmesinin sağlanması kolay bir vazife değildir. Ancak ülkenin bilinen sivil toplum kuruluşu fakirliği, insan hakları konusunda da “kıvılcımı çakma” işini devlete bırakmaktadır. Kurulların işlevselliği oluşum aşamasında vali ve kaymakamların birikim ve vizyonlarıyla tamamen doğru orantılıdır. Başkanlık görevini, “Kurulları zaptetmek” değil, “Kurulları geliştirmek” esprisiyle yürüten mülki amirlerimiz, bugüne kadarki olumlu sonuçların mimarı olmuşlardır. Esasen tarihsel gelişim sürecinde Mülki İdare Amirleri, millete karşı devletin temsilcisi olmaları yanında aynı zamanda devlete karşı da milletin temsilcisi olarak vazife yapmışlar ve kendilerini bu şekilde kabul ettirmişlerdir. Kurulların başkanlığını yapan Mülki İdare Amirleri, ▪ Yoğun başvurular alınmasını, kendi hanesine yazılacak bir eksi puan olarak değil, vatandaşlarla güvene dayalı bir ilişki kurulduğunun ve 199 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi kısacası Kuruldaki varlık nedeninden habersiz kişilerin sözde üyelikleri, Kurulların geleceği önündeki en ciddi engeli oluşturmaktadır. Dolayısıyla Kurul üyelerinin belirlenme aşamasında kişinin temsil ettiği kurum ya da toplumda sahip olduğu statüden önce Kurulların misyonunun farkında ve insan haklarını özümsemiş olup olmadıkları incelenmelidir. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Kurullarla ilgili görevlerindeki başarılarının kanıtı olarak görmeli; ▪ Bazı konuların taşıdığı “hassasiyet” karşısında görmezden gelme tavrı yerine tam tersine ayrı bir titizlik göstermeli; ▪ Kurullarda farklı ses ve çizgilerin varlığını bir tehdit değil aksine bir “demokrasi sigortası” olarak kabul etmeli, bununla birlikte ideoloji heveslilerinin Kurulları esir almasına da izin vermemeli; ▪ İnsan hakları görevinin temelde “bu hakların sahiplerini” bilinçlendirmek olduğundan hareketle halkla sürekli temas halinde olmalı, ▪ Kurulun sivil üyelerini sürekli teşvik etmeli, onların görüş ve önerilerini “etkisizleştirmemeli”, Kurula yeni üyeler kazandırılmasına gayret etmeli, ▪ Yöneticisi oldukları idari teşkilatın her uygulamasında “insan haklarının farkında” olunmasını sağlamak için Kurullar aracılığıyla eğitim ve izleme faaliyetleri yürütmelidirler. İnsan Hakları Kurullarının üzerinde yükseleceği kurumsal altyapıyı ve davranış kodlarını oluşturacağı bu aşamada Kurul Başkanlarının temel görevi, halkı bu sürece mümkün olduğu nisbette dahil edebilmektir. Bu bakımdan, “kıvılcımı çakan” Başkanlar, sivil toplum kuruluşlarının yokluğu ya da ilgisizliğinden yılmadan idari yetenek ve tecrübelerini de kullanarak halkla Kurulları bütünleştirebilmelidirler. Sivil toplumdan kastedilen esasında halkın kendisidir; bilinen anlamda dernek, vakıf vb olmayışı halkın da olmadığı anlamına gelmeyeceğine göre, geçerli ve uygun tüm vasıtaları kullanarak halkın sesini, derdini ve taleplerini Kurullara taşıyabilmek gerekmektedir. Kurulların temel başarı göstergesi, kamuoyundaki tanınma oranları ve sağladıkları güven derecesidir. İnsan Hakları Kurulları, bu anlamda bulundukları konumu sürekli sorgulamalıdırlar. Yapılan başvuruların sayısı ve çeşitliliği, basına yansıyan haberlerin yoğunluğu, yayınlanan faaliyet raporlarının uyandırdığı etki, diğer kamu kuruluşlarının Kuruldan gelen yazı ve taleplere karşın tutumu, sivil toplum kuruluşlarının Kurula destek ve katılım düzeyi, Kurulun ilgilendiği konuların çözüme kavuşma oranı, yapılan eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinin çokluğu, etkinliği ve bunlara gösterilen ilgi ve katılım düzeyi gibi unsurlar Kurulların başarı oranlarını gösteren temel verilerdir. Başta Kurul Başkanları olmak üzere tüm Kurul üyeleri, düzenli aralıklarla yukarıda belirtilen verileri değerlendirmeli ve özeleştiride bulunabilmelidirler. Çalışmalara etkin ve düzenli katılım göstermeyen üyeler uyarılmalı, mümkünse yerlerine yeni üyeler seçilmeli, her yıl oluşturulan faaliyet programı güncellenerek uygulama sonuçları takip edilmeli, gerekirse Kurul bünyesinde oluşturulacak bir komisyon marifetiyle Kurulun halk nezdindeki durumu araştırılmalı ve bu konuda iyileştirici öneriler geliştirilmelidir. 200 Burada üstünde özellikle durulması gereken bir başka husus, Kurulların aylık olarak hazırlayıp Başkanlığa göndermeleri gereken raporlardır. Bu raporlar aynı zamanda Kurulların karnesi ve kamuoyuna sunacakları fotoğraflarıdır. Bu fotoğrafın güzel ve etkileyici olması ise, Kurulların faaliyetleri kadar bu faaliyetlerin doğru raporlanması ile de ilgilidir. Toplumda hakim olan “şifahi kültür” nedeniyle Kurullarımızın pek çok önemli faaliyeti yazıya dökülmemekte ve raporlanmamaktadır. Fakat, yaşadığımız iletişim çağı, sahip olunan ve üretilen bilgiyi en hızlı ve doğru biçimde paylaşıma sunan toplumların çağıdır. Kurullar bu raporlar aracılığıyla her şeyden önce kendi sorumluluk alanlarında diğer Kurulların neler yaptığını tetkik etme fırsatı bulmakta, kendi faaliyet ve etkinlik düzeyleriyle diğer Kurulları kıyaslayabilmekte, böylece çalışmaları için faydalanabilecekleri “en iyi uygulamaları” görme ve bunları rehber edinme imkanına kavuşmaktadırlar. Bunun yanında Kurulların durumunun kamuoyunun denetimine ve önerilerine açılması da bu raporlar sayesinde sağlanabilmektedir. Unutulmamalı ki Kurullar salt bir “istişari birim” değil, ciddi bir toplumsal misyonu ve sorumluluğu olan yapılardır. Üstelik bu yapılar henüz oluşum aşamasını sürdürdüğünden gerek iç gerekse dış denetim ve eleştirilerden faydalanarak yönlerini belirlemeleri çok daha elzemdir. 201 İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi İnsan Hakları Kurullarının ürettiği verilerin başında “ihlâl iddiası başvuruları istatistikleri” gelmektedir. Buradaki temel ölçüt, en başarılı Kurulun, nüfusuna oranla en fazla sayıda ve çeşitlilikte başvuru alan ve bu başvuruları alma kapasitesini en fazla geliştiren Kurul olduğudur. Başvuruların çokluğu kesinlikle o bölgede insan hakları ihlâllerinin yoğunlaştığı anlamına gelmemektedir. Henüz oluşum aşamasında olduğunu sürekli vurguladığımız Kurulların verilerindeki artış, şu dönemde sadece halk nezdindeki güven ve tanınma oranlarının artışını, kısacası Kurulların etkin çalıştığını ifade eder. Başvuru alınmaması veya az alınması ise, hiçbir şekilde, o bölgede insan hakları uygulamalarının mükemmel olduğu veya hiç hak ihlâli yaşanmadığı biçiminde yorumlanmamaktadır. 202 Kaynaklar ve Ekler 203 204 Alderson, J. (1984), İnsan Hakları ve Polis (Ankara: TODAİE Yayını). Aldıkaçtı, Orhan (1982), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası (İstanbul: İÜHF yayını). Akıllıoğlu, Tekin (1995), İnsan Hakları: Kavram, Kaynaklar ve Konruma Sistemleri (Ankara: AÜSBF İnsan Hakları Merkezi yayını). Alexy, Robert (2002), A Theory of Constitutional Rights, İngilizceye Çev. Julian Rivers (Oxford: Oxford University Press). Anayurt, Ömer (2004), Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu (Ankara: Seçkin Yayınevi). Anayurt, Ömer (1998), Toplanma Hürriyeti Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti (İstanbul: Kazancı Yayınları). Armağan, Servet (1980), Temel Haklar ve Ödevler (İstanbul: Fakülteler Matbaası). Arslan, Zühtü (2005), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Din Özgürlüğü (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını). Arslan, Zühtü (2004), “Fundamental Rights and Liberties”, Bıçak, Vahit & Arslan, Zühtü, International Encylopaedia of Laws: Turkey (Kluwer Law International) içinde, ss. 152-93. Arslan, Zühtü (der.) (2003), ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında İfade Özgürlüğü (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını). Aybay, Rona (2000), “İnsan Hakları Açısından Vatandaşlık”, İnsan Hakları (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) içinde, ss. 179-94. Balkır, Z. Gönül (2000), “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Hakları”, İnsan Hakları içinde, ss. 236-58. Barnett, Randy E. (2004), Restoring the Lost Constitution: The Presumption of Liberty (Princeton/NJ: Princeton University Press). Barnum, David G. (1993), The Supreme Court and American Democracy (New York: St Martin’s Press). Berktay, Fatmagül (2000), “Kadınların İnsan Hakları: İnsan Hakları Hukukunda Yeni Bir Açılım”, İnsan Hakları içinde, ss. 349-72. Bernhardt, Rudolf (1994), “Human Rights and Judicial Review: The European Court of Human Rights”, Beatty, David M. (ed.), Human Rights and Judicial Review (Dordrecht & Boston & London: Martinus Nijhoff Publishers) içinde, ss. 297-319. Bıçak, Vahit (2003), “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında İfade Özgürlüğü”, Özipek, B.B (ed.), Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade 205 Kaynaklar ve Ekler KAYNAKLAR Kaynaklar ve Ekler Hürriyeti (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını) içinde, ss. 269-314. Bıçak, Vahit (der.) (2002), Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında İfade Özgürlüğü (Ankara; LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını). Can, Osman (2003), “Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü: Anayasal Sınırlar Açısından Ne Değişti?”, Özipek, B.B. (ed.), a.g.e. içinde, ss. 369-428. Çavuşoğlu, Naz (2001), Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Azınlık Hakları (İstanbul: Su Yayınları, 2. Baskı). Çavuşoğlu, Naz (2000), “Avrupa Konseyi: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin Denetimi”, İnsan Hakları içinde, ss. 456-77. Çavuşoğlu, Naz (1994), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler Üzerine (Ankara: AÜSBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları). Çoban, Ali Rıza (2004), Protection of Property Rights within the European Convention on Human Rights (Aldershot/UK: Ashgate Publishing Limited). Cranston, Maurice (1993), “İnsan Hakları Nedir?”, Yayla A. (der.), Sosyal ve Siyasal Teori: Seçme Yazılar (Ankara: Siyasal Kitabevi) içinde, ss. 251-56. De Jasay, Anthony (1991), Choice, Contract, Consent: A Destatement of Liberalism (London: Institute of Economic Affairs). Doehring, Karl (2002), Genel Devlet Kuramı/Genel Kamu Hukuku, Çev. Mumcu, Ahmet (İstanbul: İnkılâp). Donay, Süheyl (1982), İnsan Hakları Açısından Sanığın Hakları ve Türk Hukuku (İstanbul: İÜHF Yayını). Donnelly, Jack (1995), Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, Çev. Erdoğan, M. & Korkut, L. (Ankara: Yetkin yayınları). Doğru, Osman (1999), İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlar Rehberi: 1960-1994 (İstanbul: İstanbul Barosu Yayınları). Doğru, Osman (1998) (ed.), İnsan Hakları Kararlar Derlemesi (İstanbul: M.Ü. İnsan Hakları Merkezi). Döner, Ayhan (2003), İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi (Anmara: Seçkin Yayınları). Dutertre, Gilles (2005), Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatlarından Alıntılar (Avrupa Konseyi). Dworkin, Ronald (1977), Taking Rights Seriously (London: Darmouth). Erdem, Fazıl Hüsnü (2004), “Türk Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Siyasî Partilerin Kapatılması: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Hukuk ve Adalet, Yıl 1, Sayı 4 (Ekim-Aralık), ss. 252-301. 206 Erdoğan, Mustafa (2002), Anayasa ve Özgürlük (Ankara: Yetkin Yayınevi). Erdoğan, Mustafa (1998), “İnsan Haklarına Kavramsal Bir Yaklaşım”, Liberal Düşünce, C. 3, Sayı 12, ss. 7-16.. Erdoğan, Mustafa (1993), “İnsan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜİİBF Dergisi, C. 11, ss. 23-40. Eren, Abdurrahman (2004), Özgürlüklerin Sınırlanmasında Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri (İstanbul: Beta). Eroğul, Cem (1991), Devlet Yönetimine Katılma Hakkı (Ankara: İmge Kitabevi). Ersoy, Hamit (1998), “İnsan Hakkı Olarak Din Özgürlüğü: Engeller ve Çıkış Yolu”, Yeni Türkiye, Sayı 22, ss. 742-49. Ersoy, Hamit (1997), “Türkiye’de Demokratikleşme Serüveni”, Yeni Türkiye, Sayı 18, ss. 382/89. Fortin, Jane (1998), Children’s Rights and the Developing Law (London & Edinburgh & Dublin: Butterworths). Freeden, Michael (1991 ), Rights (Milton Keynes: Open University Press) Gemalmaz, Mehmet Semih (2003), Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş (İstanbul: Beta, 4. b.) Gemalmaz, Mehmet Semih (2002), Birleşmiş Milletler Medenî ve Siyasal Haklar Sözleşmesi İnsan Hakları Komitesi Kararlardında Yaşam Hakkı ve İşkence Yasağı (İstanbul: İstanbul Barosu Yayınları). Gölcüklü, A. Feyyaz & Gözübüyük, A. Şeref (2002), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması (Ankara: Turhan Kitabevi, 3. b.) Hakyemez, Yusuf Şevki (2000), Militan Demokrasi Anlayışı ve 1982 Anayasası (Ankara: Seçkin Yayınevi) Jones, Peter (1994), Rights (New York: St Martin’s Press). Kaboğlu, İbrahim Ö. (2005), LegalYayıncılık, 2. Baskı.). Anayasa Hukuku Dersleri (İstanbul: Kaboğlu, İbrahim Ö. (2002), Özgürlükler Hukuku (Ankara: İmge Kitabevi). Kaboğlu, İbrahim Ö. (2000), “Çevre Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 337-48. Korkusuz, M. Refik (1998), Uluslararası Belgelerde ve Türk Anayasası’nda Temel Haklar ve Özgürlükler (İstanbul: Özrenk Matbaacılık). Korkut, Levent (2002), Egemenlik, Uluslararası ve Ulusal Yargı: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Örneği (AÜ SBE’ne sunulmuş Doktora tezi). Kurban, Dilek (2005), “Azınlık Hakları: Uluslararası Standartları, AB ve Türkiye”, Demokrasi Platformu, Yıl 1, Sayı 1, ss. 207-29. 207 Kaynaklar ve Ekler Erdoğan, Mustafa (2005), Anayasa Hukuku (Ankara: Orion Yayınevi). Kaynaklar ve Ekler Kuzu, Burhan (1997), Ülkemizde Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği (İstanbul: Filiz Kitabevi). Kuzu, Burhan (1997), Sağlıklı ve Dengeli Bir Çevrede Yaşama Hakkı: Çevreye Bir Kamu Hukuku Yaklaşımı (İstanbul: Fakülteler Matbaası). Kuzu, Burhan (1997), Türk Anayasa Metinleri ve İlgili Mevzuat (İstanbul: Filiz Kitabevi). Kwong, Jo (1998), “Environmental ‘Rights’: Special Rights or No Rights at All”, Liberal Düşünce, Sayı 12 (Güz), ss. 75-83. Lawson, Rick (2003), “İfade Hürriyetini Güvenceye Almak: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatlarında Üç Eğilim”, Özipek, B.B (ed.), a.g.e. içinde, ss. 247-68. Lawson, R.A. & Schermers, H.G. (1997) (ed.), Leading cases of the European Court of Human Rights (Lieden: Ars Aequi Libri). Lewis, Bernard (1991), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı (Ankara: TTK Yayını). Lomasky, Loren E. (1987), Persons, Rights, and the Moral Community (New York: Oxford University Press). Loughlin, Martin (2000), Sword and Scales: An Examination of the Relationship between Law and Politics (Portland/Oregon ve Oxford: Hart Publishing). Mueller, Dennis C. (1996), Constitutional Democracy (New York & Oxford: Oxford University Press). O’Brien, David M. (1995), Constitutional Law and Politics: Vol. 2: Civil Rights and Civil Liberties (New York: WW. Norton and Company, 2nd ed.) Okutan, M. Çağatay (2004), Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları) Oran, Baskın (2000), “Bir İnsan Hakları ve ÇokkültürcülükBelgesi Olarak 1923 Lausanne Barış Antlaşması”, Kopenhag Kriterleri: Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası Mı? (İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi) içinde, ss. 210-19. Orend, Brian (2002), Human Rights: Concept and Context (Broadview Press). Öktem, Akif Emre (2002), Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü (Ankara: Liberte Yayınları). Öz, Esat (1996), Otoriterizm ve Siyaset: Türkiye’de Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (Ankara: Yetkin Yaynevi). Özbudun, Ergun (2003), Türk Anayasa Hukuku (Ankara: Yetkin Yayınevi). Rumpf, Christian (1995), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Çev. Oder, Burak (Ankara: Friedrich-Naumann Vakfı). 208 Sağlam, Fazıl (1999), Siyasî Partiler Hukukunun Güncel Sorunları (İstanbul: Beta). Sayıta, Sevgi Usta (2000), “Çocuk Hakları”, İnsan Hakları içinde, ss. 373-94. Sunay, Reyhan (2001), İfade Hürriyetinin Mehtevası ve Sınırları (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını). Tanör, Bülent (1996), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980 (İstanbul: Afa Yayınları). Tanör, Bülent (1997), “Siyasal Tarih: 1980-1995”, Türkiye Tarihi 5: Bugünkü Türkiye 1980-1995 (İstanbul: Cem Yayınları) içinde, ss. 23-110. Tanör, Bülent (1991), Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu I: Hukukî Boyutlar (İstanbul: B.D.S. Yayınları). Tanör, Bülent & Yüzbaşıoğlu, Necmi (2001), 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. b.) Tarhanlı, Turgut (2000), “Birleşmiş Milletler Örgütü ve İnsan Haklarının Korunmasına İlişkin Başlıca Usuller”, İnsan Hakları içinde, ss. 407-36. Tuncay, Can (2000), “Toplu İş Sözleşmesi Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 25984. Tuncay, Can (2000a), “Grev Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 337-48. Tunçay, Mete (1981), Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması: 1923-1931 (Ankara: Yurt Yayını). Tunçay, Mete (1992), “Siyasal Tarih: 1908-1923”, Türkiye Tarihi 4: Çağdaş Türkiye 1908-1980 (İstanbul: Cem Yayınları) içinde, ss. 27-81. Turhan, Mehmet (2004), Anayasal Devlet (Ankara: Naturel Yayınevi). Turhan, Mehmet (2001), “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Siyasî Parti Kapatma Davaları”, Liberal Düşünce, Yıl: 6, Sayı 22 (Bahar), ss. 15-31. Ünal, Şeref (2001), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi: İnsan Haklarının Uluslararası İlkeleri (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurul Yayınları). Zürcher, Erik-Jan (1992), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (İstanbul: İletişim Yayınları). 209 Kaynaklar ve Ekler Sabuncu, Yavuz (2005), Anayasaya Giriş (Ankara: İmaj Yayınevi, 11. b.). Kaynaklar ve Ekler EKLER EK A : İL VE İLÇE İNSAN HAKLARI KURULLARININ ÇALIŞMALARINDAN ÖRNEKLER Bu bölümde, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları tarafından Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığına gönderilen aylık raporlardan derlenen bazı faaliyet örneklerine, diğer Kurulların çalışmalarına ışık tutması amacıyla yer verilmiştir. Burada belirtilmeyen, ancak fazlasıyla övgüye değer daha pek çok örnek faaliyet bulunmakla birlikte, kuşkusuz kitabın kapsamı içinde, Kurulların örnek faaliyetlerinin tümüne yer verme imkanı bulunmamaktadır. 1. Faaliyetler a) Halkla İlişkiler ve İletişim Faaliyetleri Bazı Kurullarımız, numarasını kamuoyuna duyurduğu telesekreterli telefon vasıtasıyla, 24 saat başvuru alma imkanı oluşturarak, başvuru alma kapasitesini genişletmiştir. Bazı Kurullarımız, Kurul tarafından alınan kararlar ve gerçekleştirilen faaliyetlerin yer aldığı raporları web sayfasında yayınlamaktadır. Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı tarafından gönderilen BM Çocuk Hakları Sözleşmesi, İnsan Hakları Savunucularının Korunması Bildirgesi ve İnsan Hakları Savunucuları Rehberini İl İnsan Hakları kurulu üyelerine ve ilçe insan hakları kurullarına dağıtmıştır. Siirt İl İnsan Hakları Kurulu, hangi konularda Kurula müracaat edilebileceği hususuyla birlikte, insan hakları danışma ve başvuru masasının telefon numarasını yerel gazetelere vermiştir. Bu bilgiler, belediye ilan bürosunca anons edilerek halka duyurulmuştur. Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılından itibaren, yıllık eylem planı hazırlamakta ve uygulamaya koymaktadır. Kurul, ayrıca, Eylem Planına uygun olarak 2005 Yılı Faaliyet Raporu hazırlamış ve Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığına göndermiştir. Hazırlanmış olan Yıllık Eylem Planı ve 2005 yılı raporu, valilik web sayfasında da yayınlanmıştır. Zonguldak Devrek İlçe İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılından beri, kaymakamlığın web sitesinde bir insan hakları sayfası hazırlamaktadır. İl İnsan Hakları Kurulları, hem insan haklarıyla ilgili başvuruların 210 Ankara İl İnsan Hakları Kurulu : www.ankara.gov.tr Antalya İl İnsan Hakları Kurulu : www.antalya.gov.tr İzmir İl İnsan Hakları Kurulu : www.izmir.gov.tr Konya İl İnsan Hakları Kurulu : www.konya.gov.tr Nevşehir İl İnsan Hakları İl Kurulu : www.nevsehir.gov.tr Sivas İl İnsan Hakları Kurulu : www.sivas.gov.tr Alaca İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.alaca.gov.tr Devrek İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.devrek.gov.tr Kahta İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.kahta.gov.tr b) Eğitim ve Bilinçlendirme Faaliyetleri Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkındaki Yönetmeliğin 11/h maddesinde belirtilen “İlk ve orta dereceli okullarda İnsan Hakları Öğrenci Kolu kurulmasını ve insan haklarına saygı bilincini geliştirmek için etkinlikler düzenlenmesini teşvik etmek” görevi çerçevesinde, insan hakları bilincinin ve çevre bilincinin yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi amacıyla, eğitim ve öğretim kurumlarında, insan hakları öğrenci kolları kurulmasına katkıda bulunmuştur. Ankara İl İnsan Hakları Kurulu, halkı bilinçlendirmek amacıyla, insan hakları ihlalleri konusunda, halkın müracaat edebileceği makam ve kişileri duyurmak için, çok sayıda broşür bastırarak, il ve ilçelerde, halkın yoğun olarak gittiği veya bulunduğu (kıraathane, camii, spor alanları, hastaneler, karakollar gibi) yerlere bu broşürleri dağıtmıştır. Diyarbakır İl İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılında, terörden mağdur olan ailelerin çocuklarına yönelik “post travmatik stres bozukluğunun tedavisi” hususunda çalışmalar yapmıştır. Diğer taraftan madde bağımlıların topluma kazandırılması amacıyla KOSGEB’le işbirliği yapmıştır. Kurul ayrıca, düzenli olarak il ve ilçe müftülüklerince, camilerde insan hakları konusunda vaazlar verilmesini temin etmiştir. Hatay, Ankara ve Kırıkkale İl İnsan Hakları Kurulları, insan haklarıyla ilgili el kitapları hazırlamışlardır. 211 Kaynaklar ve Ekler kolaylaştırılması hem de insan hakları kurulunun faaliyetleri hakkında vatandaşların bilgi edinebilmesi amacıyla, valiliklerin web sitelerinde, insan hakları sayfaları oluşturmaktadır. Ayrıca il insan hakları kurullarına elektronik posta ile başvuru yapabilme imkanı da bulunmaktadır. Örnek olarak gösterilebilecek insan hakları web sayfası bulunan bazı il ve ilçe insan hakları kurulları şunlardır: Kaynaklar ve Ekler Edirne İl İnsan Hakları Kurulu, gerçekleştirdiği bir program çerçevesinde, ırkçılık sorununa vurgu yapan “Mississippi Yanıyor” adlı sinema filmini öğrencilere izlettirmiştir. İzmir İl İnsan Hakları Kurulu, Tabipler Odası ile işbirliği yaparak, insan hakları eğitimi programları hazırlayıp uygulamaya koymuştur. Bu çerçevede, gerek doktorların gerekse başvurucuların, emniyet birimlerinin adli tıp muayenelerindeki konumları ve sorumluluklarının belli ilke ve kurallara tabi kılınması amacıyla, İzmir Tabip Odasının başvurusu ile, İnsan Hakları Eğitimi ve İnsan Hakları Bilincini Geliştirme Komisyonu Başkanlığı’nın çalışmaları sonucu “Adli Tıp Raporu Düzenleyen Doktorların Eğitimi Projesi” hazırlanmıştır. Proje ile, adli rapor veren yerlerin lokalize edilmesi, raporların usulüne uygun verilmesi, doktorların baskı altından kurtarılması, haksız ithamların önlenmesi ve başvurucunun menfaatlerinin korunması amaçlanmıştır. Konunun alt yapısının oluşturulması için Adli Tıp Kurumu Başkanlığı, İl Sağlık Müdürlüğü, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı ve Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı temsilcileri ile toplantılar yapılmıştır. Hastaneler içerisinde adli tıp raporu verebilecek birimlerin oluşturulması ve adli tıp raporu düzenleyecek doktorların eğitimi konusunda çalışmalar devam etmektedir. c) Sivil Toplumla İşbirliği Faaliyetleri Kütahya İl İnsan Hakları Kurulu üyesi olan Altı Nokta Körler Derneği’nin temsilcisi tarafından önerilen çalışma planı doğrultusunda, 0-9 yaş grubundaki eğitime başlayamamış özürlü çocukların tespit edilerek, eğitim ve öğretim ihtiyaçlarının karşılanması konusunda faaliyetler yapılmıştır. Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, cezaevi şartlarını protesto eden bir grubun protesto gösterileri neticesinde şehirde meydana gelen olaylarla ilgili bir araştırma komisyonu oluşturmuştur. Komisyona, o tarihte Kurul üyesi olmamakla birlikte insan hakları alanında faaliyet göstermeleri dolayısıyla, İnsan Hakları Derneği ve Mazlum-Der temsilcileri de katkıda bulunmuştur. Uşak İl İnsan Hakları Kurulu, ülkemizde insan hakları alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarından biri olan MAZLUM-DER ile işbirliği yaparak, Kurul üyeleri, Valilik birim amirleri ve personeli, Danışma ve Başvuru Masası görevlileri ve basın mensuplarına yönelik insan hakları konulu bir eğitim semineri düzenlemiştir. d) Eğitim Kurumları, Yerel Medya ve Yerel Yönetimlerle İşbirliği Faaliyetleri Adıyaman Kahta İlçe İnsan Hakları Kurulu, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ile işbirliği yaparak, Kurul toplantısına ilçe merkezindeki okullardan, insan hakları 212 Adıyaman Besni İlçe İnsan Hakları Kurulu, aile içi şiddetin önlenmesinin önemi hakkında, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü Rehberlik Araştırma Merkezi Müdürlüğü, Sağlık Grup Başkanlığı, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü ve İlçe Müftülüğünden birer temsilcinin katlımı ile ortak çalışma yapmıştır. Konu ile ilgili olarak, İlçe Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü Toplantı Salonunda, halka yönelik olarak yapılan toplantıda, aile içi şiddetin tanımı yapılarak, kadının toplumdaki yeri, kadınlara yönelik şiddetin çeşitleri, aile içi şiddetin önlenmesi, şiddete uğrayan kadının psikolojik durumu, aile içi şiddetin hukuki yönleri gibi konular işlenmiştir. Ankara İl İnsan Hakları Kurulu’nun hazırlamış olduğu “insan hakları kitapçığı”, Ankara Büyükşehir Belediyesi’nce çoğaltılarak Kurul tarafından il sınırları içerisinde bulunan tüm ilçelerin kurul üyelerine ve kamu kurum ve kuruluşlarına dağıtılmıştır. Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, “Umutevi Projesi” adıyla, sokak çocukları ve madde bağımlısı çocuklar için rehabilitasyon merkezi kurulmasına katkıda bulunmuştur. “Umutevi Projesi” çalışmaları çerçevesinde yapılan tedavi merkezi için yerel yönetimlerin desteği sağlanmış, bu çalışmaların halka duyurulması ve tanıtılması için TRT, Üniversite ve basın ile işbirliği yapılmıştır. Isparta İl İnsan Hakları Kurulu, her yıl 10 Aralık Dünya İnsan Hakları Gününde, “insan haklarına saygı yürüyüşü“ düzenlemektedir. Ayrıca, aynı program çerçevesinde, Kurul üyelerince karakollar, cezaevi ve çocuk yuvalarına ziyaret tertip edilmekte, yerel TV’de bilgilendirici programlar yapılmakta ve bu faaliyetler görüntülü olarak kaydedilmektedir. Kırıkkale İl İnsan Hakları Kurulu, halkı bilgilendirmek amacıyla, Kırıkkale Üniversitesi Hukuk Fakültesi bünyesinde oluşturulan İnsan Hakları Araştırma Klübü (İHAK) ile ortaklaşa yürüttüğü proje çerçevesinde, insan haklarıyla ilgili kısa filmler hazırlamış ve bu filmler Kırıkkale Belediyesine ait şehir içi otobüslerde bulunan televizyon ekranlarında halka gösterilmiştir. Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, insan hakları alanında yapacağı faaliyetlere yer verdiği “2006 Yılı Eylem Planı”nda, insan hakları konusunda kamuoyunun bilinçlendirilmesi amacıyla, her ay yerel gazetelerde “köşe yazısı” yayımlanmasını planlamış ve belirlenen tarihten itibaren düzenli olarak söz konusu yazı dizisi yerel medyada yayımlanmıştır. Bu yazı dizisi ile birlikte, insan haklarına ilişkin genel bilgilerin yer aldığı ve uygulamada karşılaşılan sorunlara yönelik çözüm önerilerinin bulunduğu bir yazı dizisi hazırlanarak kamuoyunun bilgisine sunulmuştur. 213 Kaynaklar ve Ekler kulübü üyesi birer öğretmen ve birer öğrencinin katılımını sağlamıştır. Kaynaklar ve Ekler Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, Kadıköy Belediyesi ile işbirliği içerisinde insan hakları alanında çeşitli projeler yürütmektedir. “Temel İnsan Hakları” başlığı altında; Kadın Hakları, Çocuk Hakları, Engelli Hakları ve Cinsel Ayrımcılığa Uğrayan Kişilerin Hakları konularında çeşitli projeler yürütülmektedir. Proje çalışmalarına, yeni mesleki eğitim başlıkları ve istihdam projeleri ile devam edileceği bildirilmiştir. Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu tarafından “Sokak Çocukları Sığınma ve Rehabilitasyon Evi” yapımı için kullanılacak arazi tespiti ile ilgili olarak bir komisyon oluşturulmuş ve tespit edilen yerde bu tesisin inşası için Trabzon Belediyesi ve İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü ile işbirliği içerisinde çalışmalar sürdürülmektedir. e) Ziyaretler Adıyaman Kahta İnsan Hakları Kurulu, ilçedeki tüm okul, yurt ve pansiyonları ziyaret etme kararı almış; bu bağlamda 4 öğrenci yurdunu, 1 bölge pansiyonunu, 5 liseyi, 13 ilköğretim okulunu ziyaret etmiştir. Kurul ziyaret sonucu oluşturduğu raporu kitapçık haline getirerek Valilik kanalıyla Başkanlığımıza iletmiştir. Afyonkarahisar İl İnsan Hakları Kurulu’nun oluşturduğu komisyon, Çocuk Esirgeme Kurumu’na bağlı 7-12 yaş Çocuk Yuvası ve 12-18 yaş Kız Yetiştirme Yurdu’nu ziyaret etmiş ve Çocuk Yuvası ile Yetiştirme Yurdu personelinin özveri ile çalıştıklarını gözlemlemiştir. Diğer yandan İnsan Hakları Kurulunun bir üyesinin 7-12 yaş Çocuk Yuvası’na ait bir öğrenci servis aracının şoförünün çocukları hırpaladığına ve tokatladığına şahit olması üzerine, Kurul, bu olayın araştırılması için İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü’ne yazı yazarak olayın ısrarlı takipçisi olmuştur. Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu tarafından gerçekleştirilen bir çocuk yuvası ziyaretinde, tuvaletlerin temizliğinin yetersiz olduğu, çeşitli örneklerle rapor edilmiştir. Nevşehir İl İnsan Hakları Kurulu, habersiz gerçekleştirdiği Nevşehir Yetiştirme Yurdu ziyaretinde sosyal aktivite ve çalışma programları, öğretmenlerin aylık çalışma programları, yetiştirme yurdunda bakılmakta olan çocukların yıllık giyim ve kuşam istihkakları, öğrenci olanların giderlerinin karşılanma şekil ve esasları, yemekhanenin genel işleyişi ve ileriye yönelik yapılması planlanan projeler hakkında görüşmeler yaparak ele alınan konular ile ilgili plan, cetvel ve programlardan örnekler toplamıştır. Şanlıurfa İl İnsan Hakları Kurulu tarafından, Şanlıurfa 500 Yataklı Devlet Hastanesi’ne düzenlenen ziyarette, hastanede günde 3.000 kişi civarında 214 Tekirdağ İl İnsan Hakları Kurulu, Erkek Yetiştirme Yurdu’nu ziyaret etmiştir. Bu ziyaret sonucunda, 13-18 yaş arasındaki erkek çocukların barındırıldığı Erkek Yetiştirme Yurdu’nun sosyal imkanlarının yüksek ve temizliğinin de yeterli olduğu rapor edilmiştir. Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, yurt ve yuvalarda sayıca yetersiz olan meslek elemanlarının temini için SHÇEK Genel Müdürlüğünden talepte bulunmuştur. Özel hizmet alımı yoluyla karşılanan bakım elemanlarının çocuk, hasta ve yaşlı bakımı konusunda eğitilmeleri i ç i n Halk Eğitim Merkezi ile işbirliğine gidilerek kurs başlatılmış; 5 ay devam eden kursun sonunda çalıştırılan personel sertifika sahibi yapılmıştır. Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, bünyesinde oluşturduğu ziyaret komisyonunun raporlarının uygulanmasıyla i l g i l i olarak İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü’nün yürüttüğü çalışmaları, Başkanlığımıza her ay yazı ile bildirmektedir. Van İl İnsan Hakları Kurulu, İpekyolu Devlet Hastanesi’ni ziyaret etmiş, hastalarla görüşmüş, hastane personeliyle ilgili sıkıntı olmadığını, ancak fiziksel yönden yetersizlikler bulunduğunu tesbit ederek, başhekime tavsiyelerde bulunmuştur. Kurul, aynı gün Van Çocuk Yuvası’na gerçekleştirdiği ziyarette de, yuva personeliyle ilgili herhangi bir sıkıntı olmadığını, ancak fiziki şartlar yönünden yetersizlikler bulunduğunu tesbit ederek, İl Sosyal Hizmetler Müdürü’ne tavsiyelerde bulunmuştur. Kurulun bu ziyaretleri mahalli basında geniş biçimde yer almıştır. Kastamonu İl İnsan Hakları Kurulu, Kastamonu’da, cezaevindeki mahkumların hükümlü haklarından yararlandırılmadığı ve kötü muamele gördükleri iddiaları üzerine bir komisyon oluşturmuş ve bu komisyon cezaevine ziyaret gerçekleştirmiştir. Diyarbakır İl İnsan Hakları Kurulu, Diyarbakır’da Çocuk Esirgeme Kurumu’na teslim edilen ve 1990’lı yıllardan itibaren yuvadan ayrılarak bir daha geri dönmeyen, aralarında kızların da bulunduğu 34 çocuğun kayıp olduğu iddiası üzerine, olayın doğru olup olmadığını tespit etmek için araştırma başlatmıştır. 215 Kaynaklar ve Ekler hastanın muayene olduğu, isteyen hastanın istediği doktorda muayene olabildiği, hastanın aynı günde kayıt, muayene ve tahlilleri yapıldıktan sonra ilacının da yazılıp gönderildiği, Hasta Hakları Bölümü’nün kurulmuş olduğu, yaşlı ve güçsüz hastaların kapıdan alınıp tekerlekli sandalyelerle doktora götürüldüğü ve hastane dışına kadar yardım edildiği belirlenmiştir. Ayrıca, görüşülen tüm vatandaşların da hastaneden, başhekimden, doktorlardan ve hastanenin temizliğinden çok memnun oldukları rapor edilmiştir. Kaynaklar ve Ekler 2. Kararlar a) Yasal ve İdari Düzenleme Yapılması Önerileri Bartın İl İnsan Hakları Kurulu, “19 Mayıs ve 23 Nisan gibi ulusal bayramlarda stadyumda yapılan törenlerde, öğrencilerden gösteri kıyafetleri için ücret talep edilmesinin öğrenci velilerini sıkıntıya soktuğunu, bu sebeple çocuklarımız bu anlamlı görevle onurlandırılırken ilgili tüm kurumların el ele vererek işin maddi boyutunu çözmeleri gerektiğini” ifade ve talep eden K.Ş.’nin başvurusu üzerine; • ulusal bayramların coşkulu ve anlamlı kutlanmasında hepimizin sorumluluğunun olduğu bilinci içerisinde yoksul öğrencilerin kıyafetlerinin temini için tüm yerel imkanların seferber edilmesine, • ayrıca, milli şuurun geliştirilmesindeki önemi dikkate alınarak, bu kutlamalardaki giysi ve diğer giderlerin “eğitim gideri” kapsamında değerlendirilmesinin ve sadece bu amaca sarf edilmek şartıyla özel ödenek tahsisinin yararlı olacağına, • bu husustaki öneri ve değerlendirmelerin ilgili mercilere iletilmesine karar vermiştir. İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na A.G. isimli vatandaş tarafından yapılan başvuruda, adı geçen vatandaş, kurumundaki çalışma saatlerinin uzunluğu dolayısıyla “çalışma ve sözleşme hakkı”nın ihlâl edildiğini iddia etmiştir. Kurul tarafından bu iddiayla ilgili yapılan çalışmalar çerçevesinde Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından bir rapor hazırlanmış ve ilgili bakanlıklara gönderilmiştir. İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuruda bulunan Monoküler ve Derin Ambliyoplar Derneği (MONDER), bir gözü görmeyen vatandaşlara da “ehliyet alabilme hakkı” verilmesini talep etmiştir. Kurul tarafından konuyla ilgili yapılan çalışmalar çerçevesinde Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin konu ile ilgili hazırladığı raporda, gerekli kanuni düzenlemelerin yapılması durumunda böyle bir uygulamanın mümkün olabileceği görüşüne yer verilmiştir. Hazırlanan rapor İçişleri Bakanlığı ile İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı’na gönderilmiştir. İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na O.K.C. isimli vatandaş tarafından yapılan 15.04.2002 tarihli başvuruda, İzmir İsa Mesih Topluluğu Kilisesinin 1994 yılından bu yana maruz kaldığı iddia edilen bazı uygulamalardan şikayetçi olunmuştur. Kurul tarafından yapılan incelemede, konuya ilişkin olarak ilgili kurumlardan alınan bilgiler de değerlendirilerek, camiler dışında ibadet yerlerinin açılabilmesi hususunda yasal boşluk olduğu sonucuna varılmış ve gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasıyla ilgili olarak TBMM İnsan Hakları 216 Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, ekonomik ömrünü doldurup doldurmadığı belli olmayan ve hiçbir güvencesi ve garantisi bulunmayan ikinci el oto lastiklerinin trafik kazalarına sebebiyet verdiği, yaşam hakkını tehdit ettiği ve bu konuda devletin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmemesinin temel hak ve hürriyetlerin ihlali niteliğini taşıdığı tespitinde bulunarak; kişilerin ekonomik durumlarından istifade edilerek ticaretin istismar edilmesi, trafik kazaları sonucu kişilerin yaralanması veya hayatlarını kaybetmesi gibi sonuçlar doğuran bu konuda devletin ilgili kurumlarının gereken önleyici tedbirleri almaları için girişimde bulunma kararını almıştır. Bu karar doğrultusunda, Sağlık ve Çevre Bakanlıkları ile diğer ilgili merciler nezdinde girişimde bulunulmuştur. Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, A.K. adlı bir vatandaş tarafından yapılan şikayet üzerine, yıllardır şehir merkezinde çevre ve gürültü kirliliğine sebep olan belediye işletmesi ile ilgili iddiaları inceleyip bir inceleme ve araştırma raporu hazırlamıştır. Bu rapor çerçevesinde sözkonusu işletmenin çevreye kimyasal madde yayarak kanser gibi hastalıklara, çevre ve gürültü kirliliğine sebep olduğu tespit edilmiş ve söz konusu tespitleri içeren rapor belediyeye iletilmiştir. Uzun süredir ödenek imkanı bulamayan belediye, söz konusu rapora dayanarak İçişleri Bakanlığı’ndan ödenek talep etmiş ve böylece şikayete konu işletmenin şehir dışına taşınması gerçekleştirilebilmiştir. b) İhlâl İddialarına İlişkin Kararlar Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ve İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları tarafından, insan hakları ihlâl iddiası başvurusu üzerine çözüme kavuşturulan olaylar ve alınan örnek kararlar: Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na uyruksuz statüsünde bulunması nedeniyle vatandaşlık hakkından istifade edemediği gerekçesiyle yaptığı başvurusunda “Türk vatandaşlığına geçme” talebinde bulunan M.A.R.’nin başvurusu incelenerek talebi yerinde bulunmuş, yapılan girişimler sonucunda, adı geçen kişinin İçişleri Bakanlığı tarafından Türk vatandaşlığına alınacak kişilere ilişkin olarak hazırlanan listeye dahil edilmesi sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Kırşehir Kapalı Cezaevi’nde bulunan hükümlü M.A.’nın, “hastalığı nedeniyle Ankara Numune Hastanesinde tedavi olduğu için, buraya en yakın ilçe cezaevine naklini” talep ettiği başvurusu üzerine, hükümlünün Güdül Kapalı Cezaevi’ne naklini sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, “iradesi dışında fuhuşa sürüklendiği” iddiasıyla başvuran S.Ç.’nin, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğüne bağlı konuk evlerinden birine kabul edilmesi ve sosyal 217 Kaynaklar ve Ekler İnceleme Komisyonu Başkanlığı’na bir yazı yazılmıştır. Kaynaklar ve Ekler hayata uyumuna yönelik çalışmaların konuk evi müdürlüğü bünyesinde yürütülmesini sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Milli Eğitim Bakanlığınca Federal Almanya’nın Bremen eyaletine anasınıfı öğretmeni olarak gönderilen S.G.’nin, “Mart 2001 tarihinde doğum yaptığı, buna bağlı olarak doğum izni kullandığı, ancak doğum izni kullandığı sürede maaşının mevzuata aykırı olarak kesildiği ve dolayısıyla mülkiyet hakkının ihlâl edildiği” şeklindeki başvurusu üzerine yapılan inceleme sonucunda iddiayı haklı bulmuş, adı geçen öğretmenin hesabına eksik yatan maaşının ödenmesini sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, C.G. ve bir grup arkadaşının, “semtlerinde sünnet, düğün, nişan vb. sebeplerle açık alanlarda yapılan eğlencelerde ortaya çıkan aşırı gürültü nedeniyle çevre hakkının ihlâl edildiğini belirterek, gerekli önlemlerin alınması” şeklindeki talepleri üzerine, ilgili kurumlar nezdinde yaptığı girişimler sonucunda konu hakkında Çevre Kanununun ilgili hükümlerine göre işlem yapılmasını sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Diyarbakır doğumlu 31 yaşında ve özürlü bir kadın vatandaşımızın “evlenmeden doğum yaptığı gerekçesiyle ailesi tarafından öldürülmesinden endişe edildiğinden koruma altına alınması ve bu tür cinayetlerin önlenmesi” şeklindeki talepler üzerine, ilgili kurumlar nezdinde girişimde bulunarak söz konusu kişinin töre cinayetine kurban gitmemesi için koruma altına alınmasını sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği (MAZLUMDER) İstanbul Şubesinin yaptığı başvuruda dile getirilen “mülteci P.K.’nın eşinin Türk vatandaşı olması dolayısıyla adı geçene İçişleri Bakanlığının devamlı oturma izni vermesi gerektiği, fakat bunun dikkate alınmadığı” şeklindeki iddia üzerine yapılan araştırmalar ve girişimler sonucunda, aile birliği gözetilerek, adı geçene Türk vatandaşı olan eşi yanında ikamet izni verilmesini sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Av. O.F.nin yaptığı başvuruda, “ ikamet ettiği yerde akşam saatlerinde başlayıp gece saat 23.00’e kadar devam eden canlı müzik yayınından rahatsız olduklarını, yetkililere yaptıkları başvurulardan ise netice alamadıklarını” bildirmesi üzerine, yaptığı araştırmalar ve girişimler neticesinde, söz konusu yerde canlı müzik yayınının iptal edilmesini, tekrar yapıldığı takdirde ise gerekli kanuni işlemlerin yapılacağı konusunda işyeri müstecirinin ikaz edilmesini sağlamıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, halen D Tipi Kapalı Cezaevinde tutuklu bulunan M.S.F.’nin başvurusunda dile getirilen “gözaltındayken işkence gördüğü, ailesinin ve patronunun kendisi yüzünden resmi makamlar tarafından 218 Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuruda bulunan bir vatandaş tarafından dile getirilen “Ankara’da faaliyet gösteren bir işyerinde yapılan müzik yayınından kaynaklanan gürültünün rahatsızlık verdiği ve bu konuda gerekli tedbirlerin alınması” şeklindeki talep üzerine yerinde yapılan denetimlerde, müzik yayınından kaynaklanan gürültünün Gürültü Kontrol Yönetmeliğinin 12/3 maddesinde öngörülen ölçüleri aştığı tespit edilmiş olup, sözkonusu işyeri hakkında ilgili merciler tarafından para ve kapatma cezası uygulanması sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuran M.A. adlı bir vatandaşımızın dile getirdiği “Türkçe sözlüklerde yer alan çingene maddesi ve bu maddeyle ilgili diğer sözlerin çıkarılması” şeklindeki talep değerlendirilmiş, Türk Dil Kurumu Başkanlığı ile bu konuda yapılan yazışmalar neticesinde, sözlüklerde bu konuyla ilgili düzeltmeler yapılması sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuran ve evlenmekle Türk vatandaşlığı kazandığını belirten bir şahsın, “ilk evliliğinden olan çocuğunun Türk vatandaşı olmadığı, bu nedenle Türkiye’de sınava girip kazandığı liseye kaydını yaptıramadığı, bu konuda yardım edilmesi” yönündeki talebi üzerine, yapılan girişimler sonucunda söz konusu çocuğun kazandığı liseye kaydı sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, hakkında gazetelerde “töre cinayetine kurban gideceği” haberi yer alan bir vatandaşımız için devreye girmiş, anılan şahsın korunması sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na dilekçe ile başvuran hükümlü bir vatandaşımızın “sağlık raporunda kendisine “gözlük” yazılmasına rağmen hastaneye götürülmediği ve gözlüğünün temin edilmediği” şeklindeki iddiası üzerine, ilgilinin talebinin karşılanması için Adalet Bakanlığı ile temasa geçilmiş ve mahalline yeterli ödeneğin gönderilmesi sağlanmıştır. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na dilekçe ile başvuran H.S.’nin, gözaltında bulunduğu sırada kötü muameleye maruz kaldığı şeklindeki iddiası üzerine, Adalet Bakanlığı ile temasa geçilerek, Cumhuriyet Başsavcılığınca ilgililer hakkında Ağır Ceza Mahkemesinde kamu davası açılması sağlanmıştır. 219 Kaynaklar ve Ekler baskı altına alındığı ve mağdur edildiği, ailesinin tehdit edildiği, bu durumu savcılığa bildirmek isteyen ailesinin dilekçesinin savcı tarafından alınmadığı” şeklindeki iddialar üzerine, konu hakkında ilgili Cumhuriyet Başsavcılığınca tahkikat başlatılmasını sağlamıştır. Kaynaklar ve Ekler İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun “Elektronik Takip Sistemi” uygulamasına ilişkin kararı: Çalışanların mesai takibinin “parmak izi” uygulaması ile yapılması konusu ile ilgili olarak İl İnsan Hakları Kurulu tarafından yapılan inceleme ve değerlendirmeler sonucunda, “Elektronik Takip Sistemi” uygulamasının anayasal normlara ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesine uygun olmadığı, bu nedenle uygulamanın hukuka uygun hale getirilmesi gerektiği görüşüne oyçokluğuyla varılmış ve bu karar sonucunda ilgili kurumca Sağlık Bakanlığı görüşleri de dikkate alınarak nihai yargı kararına kadar uygulama yürürlükten kaldırılmıştır. Amasya İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran K.A., haksız yere görevden alındığını ve idare mahkemesinin kararına karşın göreve iade edilmediğini belirterek çalışma ve sözleşme hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. Söz konusu şahıs hakkında Kurul tarafından ön araştırma yapıldıktan sonra, ilgili birimlerle yapılan yazışmalar sonucunda K.A.’nın görevine iade edilmesi sağlanmıştır. Ankara İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran M.K. adlı bayan, “durakta servis beklerken bir taksi şoförü tarafından hakarete maruz kaldığını, servise bindikten sonra ise yine aynı kişinin kendisini takip ederek çirkince ve ahlaksızca el hareketlerinde bulunduğunu” belirterek şikayetçi olmuştur. Sözkonusu şikayete ilişkin olarak Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü ile Ankara Umum Otomobilciler ve Şoförler Odası ile irtibata geçilmiş ve ilgili taksi şoförü trafikten men edilmiştir. Çanakkale İl İnsan Hakları Kurulu’na yapılan bir başvuru üzerine, Kurul, “annesine şiddet uygulayan A.T. hakkında alınan mahkeme kararlarına rağmen kolluk kuvvetlerinin üzerine düşeni yeterince yapmadığı ve ve adli makamlar tarafından yeterli soruşturma yapılmadığı” yönünde tespit kararı alarak ilgili kurumlara iletmiştir. Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, Karadeniz Teknik Üniversitesi öğrencisi H.A.’nın dilekçesinde ifade ettiği “bir basın açıklamasına katıldığı gerekçesiyle barınmakta olduğu yurttan çıkarıldığı, öğrenim kredisinin kesildiği, bu nedenle ortaya çıkan mağduriyetinin giderilmesi” şeklindeki şikayet ve talebi üzerine, Kurul üyesi olan Baro temsilcisi avukat, Belediye Başkan Yardımcısı ve kamu görevlisi avukatın katılımıyla bir komisyon oluşturarak konuyu incelemiştir. Komisyon tarafından hazırlanan rapor üzerine Kurul tarafından yapılan değerlendirme sonucunda, İl Emniyet Müdürlüğü ve Kredi ve Yurtlar Kurumu Bölge Müdürlüğü ile yazışmalar yapıldığı, İl Emniyet Müdürlüğünce H.A. hakkında herhangi bir işlem yapılmadığı, ayrıca kişinin olay yerinde bulunmadığının bildirildiği ve H.A’nın bu fiilleri işlediğine dair herhangi bir bilgi mevcut olmadığı belirtilerek, idari cezanın uygulanmış olmasının hukuka 220 İzmir Kiraz İlçe İnsan Hakları Kurulu’nun İzmir İl İnsan Hakları Kuruluna yapmış olduğu başvuruda, “yakın dönemde ilçelerinde 30 adet intihar olayı” tespit edildiği belirtilerek, konunun çözümü için yardım istenmiştir. Konuyla ilgili olarak Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü ve İl Sağlık Müdürlüğünün ortaklaşa hazırladıkları “Araştırma Raporu”, İl Kurulu’nun toplantısında değerlendirilmiş ve konunun çözümüne yönelik önerilerin bundan sonra yapılacak çalışmalara ışık tutması amacıyla valilik makamına sunulmasına karar verilmiştir. Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran S.K.’nın, “görevli polis memurlarınca darp edildiği” şeklindeki şikayeti incelenerek, konu hakkında Kurul tarafından ilgili kurumlar nezdinde girişimlerde bulunulmuştur. Şikayete konu olan eylemin faili olduğu belirlenen görevliler hakkında, yetkili kurullarca idari işlem yapılarak ilgili memura 12 ay süreli durdurma cezası verilmiştir. İstanbul İl İnsan Hakları Kurulu, pasaportlara vize talebinin reddedildiğine dair damga vurulmasıyla ilgili olarak S.Y. isimli bir vatandaşın başvurusu üzerine yaptığı inceleme sonucunda uygulamanın bir insan hakları ihlâli olduğu kararına varmış ve bu kararı basın duyurusuyla kamuoyuna açıklamıştır. Kararla ilgili haber metni aşağıdadır: “Pasaportta hak ihlali : İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu’na başvuran S. Y. isimli bir vatandaş, vize talebini reddeden İngiltere ve İtalya başkonsolosluklarının pasaportuna “kabul edilmedi” damgası basmasından şikayetçi oldu. İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu, S.Y’nin başvurusu üzerine önce konuyla ilgili olarak Dışişleri Bakanlığı’ndan bilgi istedi. Dışişleri Bakanlığı da konuyla ilgili yazısında, pasaporttaki sözkonusu damgaların, vize başvurusunun uygun görülmediğini gösteren kayıt niteliğinde olduğunu, ancak aynı veya başka ülkelerin temsilciliklerine tekrar vize başvurusunda bulunulmasına engel teşkil etmediğini bildirdi. Dışişleri’nin yazısında, benzer uygulamaların İngiltere’nin yanısıra diğer birçok ülkenin temsilcilikleri ve hudut makamları tarafından da benimsendiği hatırlatıldı. ‘Yeni vizelere engel olur’ Konuyu görüşen İl Kurulu ise pasaportlara “vize talebinin reddine dair işaret veya kayıt düşülmesinin” başvuruda bulunanları rencide edici bir uygulama olduğuna karar verdi. İl Kurulu’nun kararında, uluslararası hukuk ilkeleri ve 1963 Viyana Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi hükümleri arasında pasaporta “vize verilmemiştir” şeklinde bir damga vurulması uygulamasına imkan verecek bir düzenleme bulunmadığı kaydedildi. Böyle damgaların, ilgili kişilerin 221 Kaynaklar ve Ekler aykırılık teşkil ettiği tespiti yapılmıştır. Bu tespit doğrultusunda Kurul, yapılan işlemlerle öğrencinin hak ihlaline uğradığına, bu suretle mağdur edildiğine ve mağduriyetine neden olan idari işlemin düzeltilmesinin uygun bulunduğu yönünde ilgili kurumlara tavsiyede bulunulmasına oy birliğiyle karar vermiştir. Kaynaklar ve Ekler yeni vize başvurularında fiili engel teşkil ettiğinin birçok örnekte sabit olduğu belirtilen kararda, “Reddedildiği uluslararası nitelikteki bir belge üzerine açık bir işaretle kaydedilen bir başvurunun diğer ülkeler için baştan olumsuzluk doğuracak bir gösterge olacağı kabul edilerek, uygulamanın bir insan hakları ihlali olduğu görüşüne varılmıştır” denildi. İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun Yaptığı Bir Araştırma ve İnceleme Raporunun Sonuç Metni: “Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığına başvuruda bulunan O.D, dilekçesinde …İlçesi …Mah. ..Pafta …sayılı parselin sahibi olduğu, 02/03/1982 tarihinde bu arsanın ortaöğretim sahası olarak ayrıldığı, ancak arsasının istimlak edilip bedelinin ödenmediği ya da imara açılmadığı, o günden beri yaptığı müracaatlara da olumlu hiçbir yanıt alamadığını iddia etmektedir. Sözkonusu iddia, yerinde araştırılarak incelenmesi ve değerlendirilmesi için İstanbul İl İnsan Hakları Kuruluna iletilmiştir. Söz konusu iddia ile ilgili olarak yapılan araştırma sonucunda, Avcılar Kaymakamlığı, İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İstanbul Bilgi Üniversitesinden toplanan bilgi ve belgeler ile Kurul Üyesi olan Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesinin hazırladığı rapordan oluşan dosya, kurulumuzca görüşülüp değerlendirilmiştir. Kurulun tarafından yapılan değerlendirmeler sonucunda, başvuru sahibi O.D.’nin ……İlçesi ….Mah. …Pafta …..sayılı taşınmazının 02/03/1982 tarihinden beridir şehir imar planında ortaöğretim sahası olarak ayrılmış olduğu, bugüne kadar bu amaç doğrultusunda imar programına konulmadığı gibi kamulaştırma işleminin de yapılmadığı, buna karşın O.D.’nin taşınmazın maliki olarak idari mercilere yapmış olduğu müracaatlara karşılık taşınmazın bedelinin ödenmesi veya imar izni verilmesi taleplerine olumlu cevap alamadığı anlaşılarak; sözkonusu idari işlemlerin konuya ilişkin 3194 Sayılı İmar Kanununun 12. maddesinin 1. ve 3. fıkralarını iptal eden Anayasa Mahkemesi’nin 29/12/99 gün ve E.1999/33, K.1999/51 Sayılı Kararına ve Anayasa’nın 35. maddesi hükmü ile İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine Ek 1 No’lu Protokol’ün mülkiyet hakkını koruyan 1. maddesi hükmüne uymadığı ve bu suretle başvurucunun mülkiyet hakkının ihlal edildiği görüşüne hazır bulunan üyelerinin oy birliği ile varılmıştır.” 222 İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının performanslarının değerlendirilmesinde göz önüne alınabilecek bazı göstergeleri içeren örnek bir çizelge aşağıda sunulmaktadır. Kurullarımız, bu kriterler yanında kendilerinin de geliştireceği benzer nitelikte kriterlere göre performanslarını sürekli olarak gözleme ve değerlendirme imkânına sahip olabileceklerdir. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Faaliyet Performans Göstergeleri: Faaliyet Başlıkları Faaliyet Türü: Dönem Ortalama gösterge* Eğitim Bilgilendirme Bilinçlendirme Konferans, Panel 12 ayda 6 adet 600 kişi Bilgilendirme Bilinçlendirme TV Programı 12 ayda 6 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Radyo programı 12 ayda 6 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Basın duyurusu 12 ayda 6 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Gazete haberi 12 ayda 12 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Makale yazı 12 ayda 6 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Broşür 12 ayda 1000-2000 adet Bilgilendirme Afiş 12 ayda 500-1000 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Pankart 12 ayda 10-20 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Kitap, kitapçık 12 ayda 500-1000 adet Bilgilendirme Bilinçlendirme Üretilen ve dağıtılan diğer belgeler (CD vs.) 12 ayda 100-200 STK’ larla ilişkiler Kurul üyesi STK sayısı ------- En az 3 adet ve fazlası STK’ larla ilişkiler STK’lar ile işbirliği yapılan faaliyet sayısı 12 ayda 6 adet İhlâl iddiaları inceleme Alınan başvuru 12 ayda 20-50 İhlâl iddiaları inceleme Sonuçlandırılan başvurular 12 ayda 20-50 Araştırma ve İnceleme Araştırma raporu 12 ayda 12 adet İnceleme ziyaretleri Ziyaret raporları 12 ayda 12 adet İnceleme ziyaretleri Ziyaret edilen nezarethane, hastane, yuva vb sayısı 12 ayda 20-40 223 Kaynaklar ve Ekler EK B : KURULLAR İÇİN PERFORMANS KRİTERLERİ Kaynaklar ve Ekler Raporlama Aylık raporlama 12 ayda 12 adet Raporlama ve Bilgilendirme Yıllık raporlama ve web sayfasında yayını Ocak ayında 10-20 sayfa Başvuru yolları BİMER Alo-150 hattı 12 ayda 120 Başvuru İmkanlar Görevli sayısı İl Kurulu 2-4 kişi İmkanlar Büro: Faks, telefon, fotokopi, bilgisayar, yazıcı İl Kurulu Mevcut İmkanlar İletişim: telefon, faks numarası, e-posta adresi web sayfası ve online başvuru formu İl Kurulu Mevcut * Belirtilen değerler ve aralıklar ortalama 100 bin nüfusa göre alınmıştır. İlin nüfusuna göre değerler artabilir veya azalabilir. 224 Kaynaklar ve Ekler EK C : KURUL ÜYESİ KİMLİK KARTI ÖRNEĞİ EK D : İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ BAZI ÖNEMLİ GÜN VE HAFTALAR • • • • • • • • • • • • • 7 - 14 Ocak 8 Mart 21 Mart 3 Mayıs 5 Haziran 24 Temmuz 1 Eylül 24 Ekim 28 Ekim - 4 Kasım 20 Kasım 2 Aralık 3 Aralık 10 Aralık - Körler Haftası - Dünya Kadınlar Günü - Uluslararası Irk Ayrımıyla Mücadele Günü - Dünya Basın Özgürlüğü Günü - Dünya Çevre Günü - Basın Bayramı - Dünya Barış Günü - Birleşmiş Milletler Günü - Kızılay Haftası - Dünya Çocuk Hakları Günü - Köleliğin Yasaklanması Günü - Dünya Özürlüler Günü - Dünya İnsan Hakları Günü ve Haftası Kutlamaları 225 Kaynaklar ve Ekler EK E : İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ BAŞLICA KURULUŞLAR VE İLETİŞİM ADRESLERİ 1. Uluslararası Kuruluşlar Avrupa Konseyi Adres : 67075 Strasbourg Cedex Tel: +33 (0) 3 88 41 20 00 Faks: +33 (0) 3 88 41 27 45 Web : www.avrupakonseyi.org.tr , www.coe.int Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Adres : F-67075 Strasbourg-Cedex Tel: +33 (0) 3 88 41 20 18 Web: www.echr.coe.int Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi Adres : Human Rights Building Council of Europe F-67075 Strasbourg-Cedex France Tel.: +33 3 88 41 39 39 Faks: +33 3 88 41 27 72 E-posta: cptdoc@coe.int Web: www.cpt.coe.int/turkish.htm Birleşmiş Milletler Türkiye Temsilciliği Adres : BM Binası Birlik Mah. 2. Cad. No.11 Çankaya-ANKARA Tel: (312) 454 10 87 Faks : (312) 496 14 63 Web: www.un.org.tr 2. Ulusal Kuruluşlar TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Adres: Bakanlıklar-Ankara Tel: (312) 420 56 96 Web : www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı Tel: (312) 430 72 84 Faks: 0312 430 43 97 E-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Web : www.basbakanlik.gov.tr 226 Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Bilgi Bankası Web: www.inhak-bb.adalet.gov.tr/uluslarmetin.htm Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Haklarından Sorumlu Genel Müdür Yardımcılığı Adres : 06100 Balgat-ANKARA Tel: (312) 292 10 00 Web: www.mfa.gov.tr İnsan Ticareti Mağdurları Acil Yardım ve İhbar Hattı : 157 İçişleri Bakanlığı Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları İhlâlleri İnceleme Bürosu Adres: 06100 Bakanlıklar-ANKARA Tel : (312) 425 72 14/3472-(312) 418 14 83-69 Faks: (312) 418 12 60 İçişleri Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Web: www.icisleri.gov.tr/apk Jandarma Genel Komutanlığı - Jandarma İnsan Hakları İhlâllerini İnceleme ve Değerlendirme Merkezi (JİHİDEM) Adres : Korg. Hulusi Sayın Kışlası Zemin Kat 06500 Beştepe-ANKARA Tel : (312) 456 1 156(pbx) Faks: (312) 212 84 63/0- 215 14 17 Web : www.jandarma.gov.tr/jihidem/ana_sayfa.htm Emniyet Genel Müdürlüğü İnsan Hakları Şube Müdürlüğü Web : www.egm.gov.tr/temuh/insanhaklari4.htm Sağlık Bakanlığı İnsan Hakları Şube Müdürlüğü Adres : Mithatpaşa Cad. No : 3 06434 Sıhhıye / ANKARA Tel : +90 (312) 435 6440 Web : www.saglik.gov.tr/sb/default.asp?sayfa=birimler&cid=13 227 Kaynaklar ve Ekler Adalet Bakanlığı Uluslar arası Hukuk ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Adres: Milli Müdafaa Cad. No. 22 Bakanlıklar-ANKARA Tel: (312) 418 90 12 Faks: (312) 425 02 90 Web: www.uhdigm.adalet.gov.tr Kaynaklar ve Ekler Türkiye Barolar Birliği İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi Adres: Karanfil Sk. No: 5/62 Kızılay-Ankara Tel: (312) 425 30 11/138 Web: www.barobirlik.org.tr Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Adres : Ankara Üniversitesi SBF Kampüsü Cebeci-Ankara Tel : (312) 319 77 20/225 Web : www.ankara.edu.tr İstanbul Bilgi Üniv. İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi Adres : Kurtuluş Deresi Cd. No:47 Dolapdere-İstanbul Tel : (212) 253 87 42 Web: http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr Hacettepe Üniv. İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve Araştırma Merkezi Tel: (312) 299 21 60 Web : www.huihm.hacettepe.edu.tr İstanbul Üniv. İnsan Hakları Hukuku Araştırma ve Uygulama Merkezi Adres: İstanbul Üniversitesi Beyazıd-İstanbul Tel : (212) 522 18 81 Web : http://istanbul.edu.tr/merkezler /ihhaum/ Marmara Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi Adres : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Tıbbıye Cd. Haydarpaşaİstanbul Tel :(216) 349 84 00 Web : www.ihm.8m.com Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü-İnsan Hakları Merkezi Adres : TODAİE 1 numaralı Cadde No:8 Yücetepe-Ankara Tel : (312) 231 73 60 Web : www.todaie.gov.tr Helsinki Yurttaşlar Derneği Adres : İnönü Cd. No:77/13 Gümüşsuyu-İstanbul Tel : ( 212) 292 68 42-43 Web : www.hyd.org.tr 228 Kaynaklar ve Ekler İnsan Hakları Derneği Adres : Tunalı Hilmi Cd. 104/4 Kavaklıdere-Ankara Tel : (312) 466 49 13-14 Web : www.ihd.org.tr İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği Adres : Mithatpaşa Cad. No.21/14 Kızılay-ANKARA Tel : (312) 435 77 95 Faks : (312) 435 77 98 E-posta: info@mazlumder.org.tr Web : www.mazlumder.org.tr İnsan Hak ve Hürriyetleri ve İnsani Yardım Vakfı Adres: Büyük Karaman cd. Taylasan sk. No:3 Pk. 34230 Fatih / İstanbul Tel : (212) 631 21 21 (pbx), (212) 631 29 65-66-67, (212) 631 33 68-69 Faks : (212) 621 70 51 E-posta: info@ihh.org.tr Web : www.ihh.org.tr Kadının İnsan Hakları Bilgi Belge Merkezi Adres : Arjantin Cd. No:22/10 Kavaklıdere-Ankara Tel : (312) 467 13 37 Web : www.kadin2000.gen.tr Uçan Süpürge Adres : Büyükelçi Sokağı 20/4 Kavaklıdere Ankara Türkiye 06700 Tel : (312) 427 00 20 Faks : (312) 466 55 61 E-posta: info@ucansupurge.org Web : www.ucansupurge.org Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği Adres :Haseki Cad. Keçihatun Mah. Barbaros Apt.No:10/4 Aksaray-İstanbul Tel :(212) 529 04 56 Faks :(212) 589 85 85 E-posta : info@ak-der.org Web : www.ak-der.org 229 Kaynaklar ve Ekler Sivil Toplumu Geliştirme Programı- STK Destek Ekibi Adres : Uğur Mumcu Caddesi, No:59/4 06700 GOP-Ankara Tel : (312) 447 77 81 Web : www.turksiviltoplum.org Türkiye İnsan Hakları Kurumu Vakfı (TİHAK) Adres : Cinnah Cad. Kırkpınar Sok. No:3/1 – Ankara Tel : (312) 441 72 75 Web : www.tihak.org.tr Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Adres : Menekşe 2 Sk. No:16/11 Kızılay-Ankara Tel : (312) 417 71 80 Web : www.tihv.org.tr Türkiye Gönüllü Teşekküller Vakfı (TGTV) Adres : Otakcılar Mh. Savaklar Cd. No:1 Edirnekapı / Eyüp İSTANBUL Tel : (212) 534 04 07 Faks : (212) 534 04 08 Web : www.tgtv.org Uluslararası Af Örgütü (UAÖ) Türkiye Temsilciliği Adres : Muradiye Bayırı Sk. No:50/1 Teşvikiye-İstanbul Tel : (212) 258 43 67 Web : www.amnesty-turkiye.org www.amnesty.org Liberal Düşünce Topluluğu Adres: Gazi Mustafa Kemal Bulvarı No: 108/17 06570 Maltepe-Ankara Tel : (312) 230 87 03 - (312) 231 60 69 Faks : (312).230 80 03 E-posta : info@liberal-dt.org.tr Web : www.liberal-dt.org.tr 230 9 Aralık 1948 BM Genel Kurulu, “Soykırım Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme”yi onayladı. 10 Aralık 1948 Birleşmiş Milletler, Evrensel İnsan Hakları Bildirisini kabul etti. Türkiye Evrensel İnsan Hakları Bildirisi’ne kabul oyu verdi. 6 Nisan 1949 Türkiye “Evrensel İnsan Hakları Bildirisi”ni onayladı. 5 Ağustos 1949 “Avrupa Konseyinin Statüsüne Dair Sözleşme” onaylandı. 12 Aralık 1949 Türkiye “Avrupa Konseyinin Statüsüne Dair Sözleşme”yi onayladı. 23 Mart 1950 Türkiye, “Soykırım Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme”yi onayladı. 4 Kasım 1950 “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi” kabul edildi. Türkiye Sözleşmeyi aynı tarihte imzaladı. 28 Temmuz 1951 BM Genel Kurulu “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme”yi kabul etti. 25 Temmuz 1951 “İnsan Ticaretini ve Başkasının Fahişeliğinin Sömürülmesinin Cezalandırılması Sözleşmesi” kabul edildi. 24 Ağustos 1951 Türkiye “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme”yi imzaladı. 20 Aralık 1952 BM Genel Kurulu “Kadınların Siyasal Haklarına İlişkin Sözleşme”yi onayladı. 12 Ocak 1954 Türkiye “Kadınların Siyasal Haklarına İlişkin Sözleşme”yi imzaladı. 10 Mart 1954 Türkiye “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi”ni çekince ile onayladı. 29 Ağustos 1961 Türkiye “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme”yi onayladı. 18 Ekim 1961 “Avrupa Sosyal Şartı” kabul edildi. Türkiye aynı tarihte sözleşmeyi imzaladı. 21 Aralık 1965 BM Genel Kurulu “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına Dair Uluslararası Sözleşme”yi kabul etti. 16 Aralık 1966 BM Genel Kurulu tarafından “Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi” ve “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi” kabul edildi. 16 Aralık 1966 BM Genel Kurulu tarafından “Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesine Ek Seçmeli Protokol” kabul edildi. 13 Ekim 1972 Türkiye, “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına Dair Uluslararası Sözleşme” yi imzaladı. 1 Ağustos 1975 AGİK, “Helsinki Belgesi”ni kabul etti. Aynı tarihte Türkiye de onayladı. 231 Kaynaklar ve Ekler EK F: İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN ULUSLARARASI BELGELER VE TARİHÇE Kaynaklar ve Ekler 23 Mart 1976 “Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi Ek Seçmeli Protokolü” yürürlüğe girdi. 27 Ocak 1977 “Terörizmin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi” onaylandı. Türkiye sözleşmeyi aynı tarihte imzaladı. 18 Aralık 1979 BM Genel Kurulu “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşme”yi kabul etti. 27 Ekim 1980 Türkiye “Terörizmin Önlenmesine Dair Sözleşme”yi onayladı 25 Kasım 1981 BM Genel Kurulu “Din ya da İnanca Dayalı Her Türlü Hoşgörüsüzlük ve Ayrımcılığın Kaldırılması Bildirgesi”ni ilan etti. 28 Nisan 1983 “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek, Ölüm Cezasının Kaldırılmasına Dair 6 Numaralı Protokol” Avrupa Konseyi tarafından kabul edildi. 10 Aralık 1984 BM Genel Kurulu tarafından “İşkence ve Başka Zalimce İnsanlık Dışı Onur Kırıcı Davranış ya da Cezaya Karşı Sözleşme” kabul edildi. 11 Haziran 1985 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşme”yi onayladı. 28 Ocak 1987 Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na bireysel başvuru hakkı Türkiye tarafından çekince konularak kabul edildi. 26 Kasım 1987 Avrupa Konseyi tarafından “İşkencenin veya Gayri insani ya da Küçültücü Ceza veya Muamelelerin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi” kabul edildi. 11 Ocak 1988 Türkiye “İşkencenin veya Gayri insani ya da Küçültücü Ceza veya Muamelelerin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi”ni imzaladı ve 25 Şubat 1988 tarihinde onayladı. 21 Nisan 1988 “BM İşkence, İnsanlık Dışı ve Küçültücü Davranışların Önlenmesi Sözleşmesi” 16 Haziran 1989 Türkiye “Avrupa Sosyal Şartı”nı onayladı. 20 Kasım 1989 BM Genel Kurulu “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni kabul etti. 15 Aralık 1989 BM Genel Kurulu “Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesine Ek, Ölüm Cezasının Kaldırılmasını Amaçlayan İkinci Seçmeli Protokolü” onayladı. Türkiye İkinci Seçmeli Protokolü imzalamadı. 14 Eylül 1990 Türkiye “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni imzaladı. 21 Kasım 1990 AGİK tarafından “Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı” kabul edildi. 22 Haziran 1993 “Kopenhag Kriterleri” Avrupa Birliği tarafından kabul edildi. 9 Aralık 1994 Türkiye “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni çekince ile onayladı. 6 Kasım 1999 BM Genel Kurulu “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü” kabul etti. 232 “Avrupa Güvenlik Şartı” onaylandı. 25 Mayıs 2000 BM Genel Kurulu “Çocuk Hakları Sözleşmesine Ek Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi İle İlgili Seçmeli Protokol”ü kabul etti. 15 Ağustos 2000 Türkiye, “BM Bireysel ve Siyasi Haklar Sözleşmesi” ile “BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi”ni imzaladı. 9 Eylül 2000 Türkiye “Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği, Çocuk Pornografisi İle İlgili Seçmeli Protokol”ü imzaladı. 9 Eylül 2000 Türkiye “Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocukların Silahlı Çatışmalara Dahil Olmamaları Konusundaki Seçmeli Protokol”ü imzaladı. 8 Eylül 2000 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü” imzaladı. 21 Şubat 2002 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Ölüm Cezasının Her Koşulda Kaldırılmasını Öngören 13 nolu Protokol”nü kabul etti. 30 Temmuz 2002 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü” onayladı. 12 Aralık 2003 15 Ocak 2003 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek, Ölüm Cezasının Kaldırılmasına Dair 6 Numaralı Protokol”ü imzaladı ve onayladı 4 Haziran 2003 Türkiye, “BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi” ile “BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi”ni beyan ve çekince ile onayladı. 9 Ocak 2004 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Ölüm Cezasının Her Koşulda Kaldırılmasını Öngören 13 nolu Protokol”ü imzaladı. 20 Şubat 2006 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Ölüm Cezasının Her Koşulda Kaldırılmasını Öngören 13 nolu Protokol”ü onayladı. 2 Mart 2006 Türkiye BM İnsan Hakları Komitesi’ne bireysel başvuruyu öngören Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesine ek ihtiyari protokolü onayladı. 233 Kaynaklar ve Ekler 19 Kasım 1999 234