istanbul deniz müzesi komutanlığı
Transkript
istanbul deniz müzesi komutanlığı
TEMA–5:SEYİR YARDIMCI ALETLERİ VE GELİŞİMLER En temel seyir yardımcı aletleri, yön bulmamızı sağlayan pusula, haritadaki boylam noktalarını öğrenmek için kronometre ve enlemleri öğrenmek için de "sekstant"tır. Açık denizde yerimizi belirlemek ancak bu üçünün birlikte ve olabildiğince az hata payıyla kullanılması ile mümkündür. Pusulanın İcadı Dünya'nın neresinde durursanız durun, elinizde bir pusula varsa size kuzey kutbunu gösterir. Okyanusun ortasında olduğunuzu düşleyin; her taraf sularla çevrili, hava da bulutlu ve güneş görünmüyor. Elinizde bir pusulanız yoksa yönünüzü nasıl tayin edeceksiniz? GPS uyduları ve diğer ileri teknoloji seyir aletleri icat edilmeden önce insanoğlunun en kolay ve en ucuz yönlendirme aleti pusulalardı. Pusulayı MS 100 yılında Çinliler icat etti. Manyetik bir ortamda serbest bırakılan bir objenin kuzeye yöneleceği prensibinden hareketle pusulanın keşfi gerçekleşti. Pusula (İtalyanca’dan Bussola), yön gösteren, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslı veya cayro ile çalışan seyir aletidir. Fransa’da pusuladan ilk olarak 1200′de söz edilmeye başlandı. Bunu, 1207′de İngiltere ve 1213′te İzlanda izledi. Pusulanın ilkel bir yapısı vardı o zamanlar. İlk önemli gelişmeyi gerçekleştiren Pierre de Maricourt oldu (1269). İğneyi bir mile geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi. Böylece gemicilerin pergeli halini alan bu gereç, artık onlara etkili bir rehber olabilecek; bilinmeyen denizlere açılmalarını ve büyük keşifler çağını açmalarını sağlayacaktı. Kronometrenin İcadı Belirli bir zaman diliminde yapılan işin hassas olarak ölçülmesi gereksinimini ilk duyan denizciler olmuştur. Bütün dalgaları birbirine benzeyen denizlerde yaşamlarını sürdürebilmeleri hangi konumda olduklarını bilmelerine bağlı olduğundan, bu amaçla özel yöntemler geliştirmişlerdir. Her otuz saniyede bir altüst ettikleri kum saatlerini kullanarak, belirli aralıklarla düğümledikleri halatlarını suya bırakıp küpeşteden geçen düğümleri sayarak hızlarını bulmuşlar, her dört saatte bir altüst ettikleri kum saatleriyle de toplam seyir sürelerini belirleyip, konumlarını hesaplamışlardır. Saatte yapılan deniz milinin ölçüsü olarak Knot (düğüm), günümüzde denize halat bırakmak yerine GPS kullanılarak ölçülse de adını hala korumakta, insan hayatı ile ilgili zamana bağlı bilgi birikiminin değerini yitirmediğini göstermektedir. Okyanuslara açılan denizcilerin, keşfettiği dünyanın ayrıntısı, kum saatiyle ölçülemeyecek kadar fazla olduğundan, taşınabilir en hassas mekanik saati icat edecek olana 18. yüzyılın en büyük teknoloji ödülü vaad edilmiş, 1773’te bu ödül günde saniyenin üçte biri kadar hata yapan saati icat eden John Harrison’a verilmiştir. Büyük keşif çağı boyunca denizciler okyanuslarda bulundukları boylamı hesaplayabilecekleri herhangi bir araç olmadan dolaştılar. Pek çok bilim adamı boylam sorununun gökyüzündeki yıldızların düzenli olarak gözlenmesiyle çözüleceğini düşünür ve bu yolda araştırmalar yaparken, John Harrison adında bu adam inanılmazı yaptı: Bugün kronometre dediğimiz, denizde zamanı kesin olarak bilmeye yarayan saati. Üç boyutlu dünyamızda dördüncü boyutu -zamanı- kullanarak çeşitli noktaları birbirleriyle ilişkilendirdi. Dünyada rota belirleme işini yıldızların elinden aldı ve bu sırrı bir cep saatinin içine kilitledi. ve yaklaşık 200 yıl radyo sinyalleri ile mevkii bulma icat edilene kadar bu sistem kulanıldı Enlem ve Boylam Denizciler İçin Neden Önemlidir? Dünya, iki ucundan, yani kutuplardan hafifçe basık bir küre biçimindedir. Bu küre üzerindeki herhangi bir yerin konumunu belirlemek için, kürenin paralel ve meridyen denilen çemberlerle hayali olarak bölünmesi düşünüldü: bu çemberlerin kesişme noktaları yer tayininde büyük rol oynar. Ekvator Dünya’yı, Güney Yarımküre ve Kuzey Yarımküre olmak üzere iki eşit bölüme ayıran hayali bir dairedir. Paraleller, ekvator düzlemine «paralel» dairelerdir. Paralel dairelerin birbirine uzaklığı 111 kilometredir, uzunlukları ise, Dünya küre biçiminde olduğundan eşit değildir. Bu paralellerin en büyüğü olan ekvatorun uzunluğu 40076 kilometredir, kutuplarda ise paraleller sıfıra indirgenmiş birer noktadır. Kuzeye doğru 90, güneye doğru 90 paralel vardır. Bunlar ekvatorda sıfır ve kutuplarda 90 derece olmak üzere enlemi ölçmeğe yarar. Örneğin 42 derece kuzey enleminde bulunan Sinop ekvator ile Kuzey Kutbu arasında aşağı yukarı yarı yoldadır. Kutuplardan geçen daireler ise meridyenleri meydana getirir. Bunların uzunluğu değişmez ve ekvator çevresiyle hemen hemen eşittir. Aralarındaki uzaklık ekvatorda ve kutuplar yakınında farklıdır. Meridyenler, boylamı ölçmeğe yarar. Bunun için, İngiltere’de, ünlü gözlemevinin bulunduğu Greenwich’ten geçen meridyen başlangıç alınmıştır. Greenwich meridyeni üzerinde boylam sıfır derecedir. Öteki meridyenlere de batıya doğru 0′dan 180′e ve doğuya doğru da gene 0′dan 180′e kadar numara verilmiştir. Okyanusun ortasında bulunan bir gemici hangi noktada bulunduğunu anlamak için bir yer belirlemesi yapar. Bir sekstant yardımıyla, öğleyin, Güneş’in ufuk üzerindeki yüksekliğini ölçmekle bulunduğu enlemi saptayabilir. Boylamı bulmak içinse gene öğleyin, esas olarak meridyen saatine göre ayarlanmış bir kronometreye bakar. Bir saatlik fark 15 derece anlamına gelir. Sözgelimi eğer hesaplar 40 derece kuzey enlemi ve 20 derece doğu boylamı gösteriyorsa, gemici Atlas Okyanusu’nda Portekiz açıklarında, kıyıdan 900 kilometre kadar uzakta bulunduğunu öğrenmiş olur. Bu teknik, günümüzde yerini daha yaygın olarak radyoelektrik ölçü yöntemlerine bırakmıştır. Sekstant Denizlerde gemicilerin, bulundukları yerin mevkiini anlayabilmeleri için, güneşle ufuk düzlemi arasındaki açısal mesafeyi ölçen optik seyir cihazı. Dairenin altıda biri büyüklüğünde bir açıya sahip olduğu için, sekstant ismini almıştır. Sekstant aynı zamanda gemiden veya uçaktan herhangi bir gök cisminin yüksekliğini ölçmeye de yarar. Bunlardan en basiti kuzey yarım kürede kutup yıldızının açısal yüksekliğini bulmaktır. Sekstantla en hassas mevki tayini, güneşin en yüksek noktasına ulaştığı öğlen vakti yapılır. Bu en yüksek noktaya güneşin üst yücelim noktası denir. Sekstantla açı ölçmek için, sekstant dürbününden gemici, ufuk hattına bakar. Gemici, gemi güvertesinde dik olarak durduğu ve gemiyle beraber sallandığı için ölçülecek açı hiç değişmez. Güneşin aynalardan yansıyan görüntüsü de tam ufuk hattına çakıştığı an sekstant açısı okunur. Açının okunduğu yerel saat da tablolarda kullanılmak üzere hassas olarak tespit edilir. Günümüz teknolojisi: Günümüzde uydularla bağlantılı olarak çalışan, GPS (Küresel Konumlandırma Sistemi) aletleri kullanılarak kolaylıkla koordinat bilgilerine ulaşılmaktadır.( Yerden 36000 km uzakta uzayda bulunan bir çeşit ayna görevi gören yerden aldığı sinyalleri tekrar daha geniş alanı kapsayarak aynı sinyali dünyaya gönderen cihaza uydu denir.) İleri teknoloji ürünü radar ve sonar cihazları gelişmiş iletişim araçları günümüz seyir yardımcı aletlerinin vardığı noktayı göstermektedir. Teknoloji ve bilimdeki gelişmelerin hızı oranında bu cihazlar da gelişim gösterecektir. Radar, uzaktaki hedefleri mikrodalga yansıtma metodu ile tespit eden cihazdır. Radar, "Radio Detecting And Ranging" kelimelerinin baş harfleri alınarak kullanılmaktadır. Radarın çalışma prensibi ses dalgası yansıma prensibine çok benzer. Sesi yansıtan bir nesneye doğru bağırılması halinde (örneğin bir kayalık vadide veya mağarada) bir yankı işitilir. Eğer sesin havada yayılma hızı biliniyorsa nesnenin mesafesini ve genel yönü hesaplanabilir. Dönüş yankısı için geçecek süre, ses hızı biliniyorsa kabaca hesaplanabilir. Radyo frekans enerjisi nesneye ulaşır ve tekrar nesneden yansıyarak geri döner. Enerjinin buradan küçük bir kısmı yansır ve radara geri gelir. Dönen bu bölüme aynen ses terminolojisinde olduğu gibi "yankı" adı verilir. Radar seti yankıyı yansıtan nesnenin yön ve mesafesini tespit etmek için kullanır. Radar cihazını Alman mühendis Christian Hülsmeyer icat etmiştir. Elektromanyetik dalgalar ile gemilerin yerini belirlemekte kullanılabilen icadını 1904 yılında tescil ettirmiştir. Sonar Sonar (Sound Navigation And Ranging); ses dalgalarını kullanarak cismin boyutunu, uzaklığını ve diğer verileri almamızı sağlayan alettir. Yarasanın görme yeteneğinden faydalanılarak geliştirilmiştir. Su altında ses dalgası gönderilerek karşı tarafa geliş gidiş süresi ile cismin boyutu ve uzaklığı tespit edilmektedir. Sonarlar; askeri amaçlı olarak, denizaltıların, sualtı mayınlarının yerlerinin tespitinde; maden, arkeolojik kalıntı ve batıkların bulunmasında, sismik araştırmalarda ve de balıkçılıkta kullanılmaktadır. MÜZE OBJELERİ USTURLAB- Yapıldığı dönem göz önüne alındığında, gelişen teknoloji karşısında geçerliliğini hala koruyan, dünyanın en eski astronomi aletlerinden biri olan, 1222 yılında Eyyübi Sultanı için, Şam şehri koordinatlarına göre hesap edilerek yapılmış bir usturlabtır. Üzerinde bulunan 12 burcun simgesi, gümüş kakmadır. Bilimsel bir gelenek, gözlem pratiği ve teorik görüşlere dayanarak hesaplanmış olan bu usturlab; yıldızların yüksekliğini, güneşten, gezegenlerden ve aydan olan uzaklıklarını, ufuktaki değişken yerlerini, yerküre üzerindeki nesneler arası mesafeleri, güneşe dayanarak zamanın ve mevsimlerin saptanmasında kullanılmaktaydı. Baalbekli Abdurrahman ibn Sinan El-Nacar tarafından pirinçten yapılmıştır.(0264-Lodos Salonu) PUSULA- 1869 yılında Tersane-i Amire'de yapılmıştır. Yön gösteren, optik seyir aletidir. (Lodos Salonu–0279) PUSULA-1900 yılında Tersane-i Amire'de Mülazım İhsan Efendi tarafından yapılmıştır. Ahşap kutu içinde olup, pusula kartı kâğıttandır. Yön gösteren, optik seyir aletidir.(Lodos Salonu–0243) KRONOMETRE- Peyki Şeref Korveti'nin kronometresi, 19. yüzyıl sonuna aittir. Kadranı sedefli olup, içinde ve kutusunda eski Türkçe ile "Peyki Şeref" yazılıdır. Ahşap kutusu, ajurlu metal süslemelidir. Hata etkenleri en aza indirilmiş, hassas saattir.(Lodos Salonu–1047) SEKSTANT- Gök cisimlerinin ufuktan yüksekliklerini, dairenin altıda biri oranında ölçerek denizde mevki bulmaya yarayan alettir. İngiltere yapımı, 20. yüzyıla aittir. İki aynalı, altı mercekli, bir açı ölçerden ve bir dürbünden oluşur.Ahşap, metal ve plastikten yapılmıştır.(Lodos Salonu-3881) SEKSTANT- Gök cisimlerinin ufuktan yüksekliklerini, dairenin altıda biri oranında ölçerek denizde mevki bulmaya yarayan alettir. ABD yapımı olup, 20. yüzyıla aittir. Sekstant, dürbün ve aynadan oluşmaktadır. (Lodos Salonu–3929) TORPİDO DAYREKTÖRÜ- Torpidoları hedef, rota ve süratine göre ayarlamakta kullanılan bir nişan aletidir.(Depo–0423) geminin USKURLU PARAKETE- 1901 yılında Tersane-i Amire'de yapılmıştır. Sürat, mesafe ölçen alettir.(Lodos Salonu–0244) YALPA MÜŞİRİ- Fethi Bülend Korveti'ne aittir. 1892 yılında Osmanlı Bahriyesi'nde üretilmiştir. Pirinç göstergesinin üzerinde eski Türkçe ile "Fethi Bülend" yazılıdır. Geminin yalpa açısını gösteren alettir.(Lodos Salonu–0214/C) TEST–5: 1-Geçmişte denizciler bulundukları yeri hangi seyir yardımcı aletlerini kullanarak belirliyordu? Boşluklara yazınız................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 2-Pusula nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız......................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 3-Kronometre nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız................................................................ ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 4-Sekstant nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız...................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 5-Radar cihazı nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız............................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 6-Sonar cihazı nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız............................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ÖĞRENCİ ETKİNLİK ÖNERİLERİ ETKİNLİK–12:Kendi pusulamızı yapalım (Gezi Sonrası Etkinlik) Gerekli Malzemeler: Bir iğne, ya da ince demir bir çubuk, hatta düzeltilmiş bir kâğıt atacı bile olur. Bir mantar parçası, bir küçük köpük, bir parça plastik vb. İçinde 2,5 cm kadar su olan 20–30 cm çapında, örneğin kek kalıbı gibi bir kap. Yapılışı: İlk adım, iğneyi mıknatısa dönüştürmek. Bunun en kolay yolu, iğneyi, mıknatısa 10–20 kez sürtmek. Bir mıknatıs bulamıyorsanız, her evde bulunan bir konserve açacağını kullanabilirsiniz. Yüzer parçayı, su dolu kabınızın ortasına yerleştirin. Manyetik iğnenizi tam orta yerine yerleştirin. İşte size sürtünmesiz bir yatak. Çok yavaş bir şekilde dönerek kuzeyi gösterecektir. ETKİNLİK–13:Kendi güneş saatimizi yapalım (Gezi Sonrası Etkinlik) Gerekli Malzemeler: Bahçede yapılabilecek bir etkinliktir. Bir adet çubuk gereklidir. Yapılışı: Sabah 06.00’da bahçenin uygun bir yerine bir çubuk dikilir. Çubuğun gölgesinin düştüğü yer işaretlenir. Daha sonra saat 12.00’de ve 18.00’da gölgenin düştüğü yerler işaretlenir.06.00 ile 18.00 arasındaki gölgenin düştüğü doğru bir dairenin çapı kabul edilir. Ve 12.00’deki gölgenin düştüğü nokta da içine alınarak bir yarım daire çizilir. Yarım daire 12 eşit parçaya bölünür. Her bir parça 06.00’dan 18.00’a kadar bir saati gösterir. ETKİNLİK–14:Pekiştirme çalışması (Gezi Sonrası Sınıf İçi Etkinlik) Gerekli Malzemeler: Tahta, tahta kalemi, post-it. Yapılışı: Öğretmen sınıfı 5-6’şar kişilik gruplara ayırır. Her bir gruptan, Seyir yardımcı aletleri temasına ilişkin, aklına gelen kavram, kelime veya tümceleri post-itlere kalın uçlu bir kalemle yazmasını ister.10–15 dakika sonunda grup sözcüleri post-itleri tahtaya yapıştırır. Daha sonra öğretmenin liderliğinde, tüm post-itler belirli başlıklar altında toplanır. Böylece öğrenciler, müze gezisinden edindikleri bilgileri gruplamış ve etiketlemiş olurlar. Bu çalışma, edinilen bilgilerin kalıcı olmasını sağlayacaktır. ETKİNLİK–15:Beyin Fırtınası (Gezi Sonrası Sınıf İçi Etkinlik) Gerekli Malzemeler: Tahta, tahta kalemi. Yapılışı: Sınıfta yapılacak bu etkinlikte öğretmen öğrencilerine Ölçü nedir? İnsanlar neleri ölçme ihtiyacı duyarlar?(zamanı-ağırlığı-uzunluğu-alanı-hacmi vs.)Bunun için hangi aletleri kullanırlar? Ölçü aletleri olmasaydı yaşamımız nasıl olurdu? Sorularını yöneltir. Hep birlikte bu sorular cevaplandırılır. Seyir yardımcı aletlerinin de bir tür ölçü aletleri olduğu vurgusu yapılır. Denizde bulunulan yeri belirleyecek ve zamanı ölçecek bir alet olmasaydı neler olurdu? Sorusu tartışılır. Varılan sonuçlar tahtaya yazılır.