11 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu
Transkript
11 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu
HEDEFLER İÇİNDEKİLER BİLGİYE DAYALI İŞYERİ DÜZENLEME • Bilişsel Ergonominin Genel Kavramları • Bilişsel Ergonomide Yazılım Tasarımı ve Yaklaşımları • Bilişsel Ergonomide Arayüz Tasarımı • Kullanılabilirliğin Değerlendirilmesi ERGONOMİ Dr. Ahmet TUMAY • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Bilişsel ergonomi kavramını tanıyabilecek, • Bilişsel ergonomideki tasarım ve yaklaşımı konusunu anlayabilecek, • Bilişsel ergonomide arayüz tasarımını bilecek, • Arayüz tasarımlarındaki kullanılabilirliğin değerlendirilmesi hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 11 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme GİRİŞ Bilişsel ergonomi, geçtiğimiz asırda yaşanan bilgisayar devrimiyle hayat bulan Ergonomi disiplini içerisinde gelişen yeni bir teknolojidir. Bu teknoloji başlıca insanların nasıl düşündüğü ve bilgiyi nasıl işlediğiyle ilgili olduğu için genellikle bilişsel ergonominin ana ürünü olarak görülmektedir. Bilişsel ergonomi günümüzde “İnsanYazılım” uygunluğuna bakmaktadır. Geçtiğimiz yüzyıl Mühendislik Psikolojisi (Engineering Psychology) olarak da adlandırılan Bilişsel Ergonomi, insan-makine sistemleri çerçevesinde insan davranışlarını inceler ve üretim ve güvenlikte artış sağlamak amacıyla alet ve makine tasarımı üzerinde çalışmalar yapmaktadır. İnsanların kullanması için yapılan pek çok aletin gerektirdiği davranışlar, insanların güç, algı ya da tepki zamanı gibi konularda kapasitelerinin ötesinde davranımlarını gerektirir. Oysa bu alan iş çevresini insan becerisi ve yeteneklerine göre düzenlemeyi amaçladığı için bu alana "İnsan Faktörleri Psikolojisi" ya da günümüzde ismiyle "Bilişsel Ergonomi" uğraşmaktadır. Çalışma ve iş biçimleri özellikle bilişim teknolojilerinin de etkisiyle radikal olarak değişmeye başlamıştır. Endüstriyel devrimin bir neticesi olarak ortaya çıkan iş verimliliği emekten çok bilgi ye kayma gösteren işgören niteliği nedeniyle klasik ergonomik yaklaşımlar yerini zihinsel yetenekleri kas gücüne göre daha ön planda bilişsel ergonomik yaklaşımlara bırakmıştır. İnsan Sistem Ara Kesit Teknolojisine (Human System Iteraction Technology, HSIT) a göre Ergonominin beş ana bileşeninden biri “Bilişsel Ergonomi”, veya “Bilişim Ergonomisi” (Cognitive Ergonomics) yani “Bilgiye Dayalı Ergonomi” olarak adlandırılmaktadır. Bilişsel Ergonomi, “İnsan Bilgisayar Etkileşimi” ile benzer amaçları taşır. Bilişsel Ergonomi, mental (zihinsel, yani beynin yaptığı işle) süreçlerle ilişkilidir. Algılama, bellek, mantık yürütme, motor cevap, gibi ögelerle insan ve sistemin diğer ögelerinin etkileşimi açısından ilgilenir ki, bunların çoğunu Yazılım Ergonomisi içeriğinde görmekteyiz. Mental iş yükünün, karar vermenin yanı sıra, İnsan Bilgisayar Etkileşimi (Human Computer Iteraction, HCI) gibi ana konuları bulunmaktadır. Ayrıca, insan güvenilirliği, iş sistemi, bunları insan sistem tasarımıyla ilişkili becerileri kazandırma gibi konularla da ilgilenmektedir. HCI, insanın düşünme ve bilgiyi işleme şekli ile diyalog kuran yazılımları mümkün kılan, kullanılabilir yazılımı geliştirmek için gerekli yöntem, spesifikasyon, kılavuz ve prensiplerin tasarımından oluşmaktadır. Başlıca uygulamaları özellikle yazılımlarda hata olasılığını en azda tutarak insan performansını artırmaya yönelik olarak kadran, kontrol ve bilgisayar programları geliştirmektir. Mental iş yükünün bileşenleri arasında karar verme, beceri ile ilişkili performans, İnsan Bilgisayar Etkileşimi (HCI), insanın karar güvenilirliği, iş stresi ve eğitimin insan sistem tasarımı ile bağlantısı incelenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Bu ünitede, Bilişsel Ergonomi (Bilgiye Dayalı Ergonomi) üzerinde, özellikle büyük rağbet folan, Ergonomik Arayüz tasarımı üzerinde durulacak olup, bilişim teknolojilerinin oluşturduğu yeni iş biçimlerinde verimlilik artışını sağlamaya dönük yaklaşımların esasları incelenmeye çalışılacaktır. Ünitedeki bilgilerin bir kısmı, ISO/IEC 40500:2012 Information Technology ile WCAG 2.0 (User Content Accessibility Guidelines) alınarak hazırlanmıştır. BİLİŞİM ERGONOMİSİ İnsan Bilgisayar Etkileşiminde (Human Computer Iteraction, HCI) yürütülmekte olan faaliyetlerin, bilişim teknolojilerinin gelişimi de göz önüne alındığı takdirde, Bilgiye Dayalı Ergonominin ne denli önem kazandığı anlaşılmaktadır. Bu alan, dünya çapında yeni yeni gelişme gösteren bilişim teknolojilerinin gelişmesiyle, günümüz Ergonomik yaklaşımlarının neredeyse bütününü kapsama eğilimindedir. “Kullanıcı Dostluğu” Bilişsel Ergonominin amaçlarındandır. Bilişim alanında yürütülen faaliyetlerin standardizasyonunda çalışmalar insan-bilgisayar etkileşiminin uygulamadaki standartlarından faydalanmak suretiyle gerçekleştirilmektedir. Bilişsel Ergonomi, bilişimle ilgili olan özellikle kişinin bilgiyle, araçla, ortamla etkileşimlerini sağlamaya yönelik karmaşık ve ileri teknoloji gerektiren sistemlerin tasarlanması ile ilgilenmektedir. Bilişsel Ergonomi alanında sistemlerin tasarlanması sürecinde İnsan Bilgisayar Etkileşimi de göz önünde bulundurulabilir. İnsan Bilgisayar Etkileşimi, etkileşimli teknolojilerin tasarımı, geliştirilmesi, değerlendirilmesi ve uygulanması ile ilgilenen disiplinler arası bir çalışma alanıdır. İnsan Bilgisayar Etkileşiminin en önemli konusu ise kullanılabilirliktir. Kullanılabilirlik, belirli bir kullanıcı grubunun belirli görevleri belirli bir bağlamda etkili, verimli ve memnuniyet ile yerine getirebilmeleri şeklinde tanımlanmıştır. Yazılım ve arayüz (web gibi sayfası gibi, bilgisayar yazılımlarının kullanıcı tarafından çalıştırılmasını sağlayan, çeşitli resimlerin, grafiklerin, yazıların yer aldığı ön sayfa) tasarımı terimlerinin gelişmesiyle ise “kullanılabilirlik”, “kullanım kolaylığı” ve “kullanıcı dostluğu” terimleriyle eş tutulmaya başlanmıştır. Bilişsel Ergonomi standartlarının oluşturulmasında bazı kriterler bulunmaktadır. İnsan Bilgisayar Etkileşimi standartlarının kullanılması, hedeflere ulaşabilmek için ilk aşamayı oluşturmaktadır. Bu konuda kullanılan bazı kriterler şunlardır: Bildik görünüş ve his uyandıran bir tasarım sağlayın: Bildik görünüş ve his uyandıran bir tasarım sağlamak sureti ile kullanıcıların bir yazılımdaki becerilerini diğer yazılıma transfer etmesini sağlamış olursunuz. Eğitim maliyeti en aza indirgenmiş olur. Tutarlılık sağlayın: Standardizasyon pek çok alanda meydana gelebilir. Örnekler uygulamanın çeşitli bileşenlerini içerir, birlikte kullanılacak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Bilişsel Ergonomide beklentilere uygunluk dikkate alınmalıdır. uygulamalar, işletim sistemi ve diğer kullanılan tüm yazılımlardır. Daha geniş bir alanda standartlar uygulanırsa daha fazla fayda sağlanır. İnsan faktörleri bulgularını kullanın: Standartlar insan faktörleri bulgularının ve kabul edilmiş uygulamaların sonuçlarından yaralanarak geliştirilebilir. İş akışını geliştirin: Standartlar pek çok karar tasarımını rutinleştirir. İş akışının geliştirilmesi suretiyle daha zor veya kritik kararlar üzerinde tasarımcının daha rahat zaman ayırmasını sağlar. Kullanılabilirliği değerlendirin: Ürünün kullanılabilirliğini ölçmek için bir temel standart sağlayın. İnsan bilgisayar etkileşim standardını karşılayan ürün daha kullanışlı iken diğerlerinin tamamı eşit düzeyde olabilir. Gereksinimlere uyumlandırın: Satın alan (örneğin, pek çok Amerikan hükümetin sözleşmeleri) veya kanun (örneğin, Avrupa’da) tarafından yazılımın standartlara uygunluğu zorunlu olabilir. İkinci aşama beklentilerin yönetimidir, pek çok işletmede olduğu gibi standartların neler yapabileceği konusunda fikirler çok karmaşıklaşmıştır. İlk olarak, standartların bazı genel sınırlandırmalarından haberdar olunmalıdır ve bu doğrultuda beklentiler belirlenmelidir: Garanti değildir: İnsan bilgisayar etkileşimi standartlarını takip etmek ürün veya sistemin kullanışlı olacağını garanti etmez. Standartlar bilgi dizini ve içerik gibi konulara hitap edemez. Değerlendirme: Kullanıcı arayüzü bilgisi ve teknolojisi sürekli gelişmekte ve ilerlemektedir ve pek tabi ki standartlar da gelişmektedir. Buna rağmen, bazı insan karakteristiklerine dayalı ana hatlar aynı kalmaktadır, diğerleri ise yeni gelişime ayak uydurmak durumundadır ve yeni araştırmalara ve geliştirilen tekniklere uygun olarak geliştirilmelidir. Öyle durumlar vardır ki standartlar oluşmadan önce tasarımcı gelişime yönelik çözüm yöntemleri oluşturmalıdır. Genellik: Kullanıcının eğilimleri ve görevleri için tasarıma yardım maksatlı olmamakla birlikte standartlar geniş bir perspektiften yol gösterirler. Bu genellikle görev veya belirli bir sistem tasarımına ilişkin genel yöntemlerin belirlenmesinde faydalıdır. Önde gitmemek: Standartlar tam olarak kabul edilmiş ve durağan ana hat sağlar. Öncülük etmek gibi bir hedefi yoktur. Duruma uygunluk: Uzun geliştirme süreçleri tasarımın tamamlanmasından önce bazı standartların eskimesi ile sonuçlanabilir. İnsan bilgisayar etkileşimi standardı gelişiminde yıllar harcamak alışageldik bir durum değildir. Güçlü olma: Oy birliği süreci iyi düşünülmüş ve çoğu grubun ortak kanıya vardığı standart geliştirme sürecidir. Bununla birlikte, pek çok amaçlanan standartlar tartışmalıdır ve elimine edilmiştir, opsiyonel hâle getirilmiştir veya niteliklendirilmiştir. Platforma özel olma: İnsan bilgisayara etkileşim standartları platform bağımsız olarak tasarlanmıştır. Örneğin, ISO 9241 tüm GUI’lere ve karakter Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme tabanlı arayüzlere uygulanabilir. Platform bağımsızlık standartlara patentsiz kullanım ve daha geniş uygulama alanı sağlar; ancak, ana hatlar daha geneldir ve yorumlama güç olabilir. Evrensellik: Dizayn durumları çeşitlidir ve verilen bir öneri her durum için optimum değildir. Standardın uygulanması tasarımcının kararına bağlıdır. Hangi standartların kullanımının gerekli olduğu ve bunların izlenip izlenilmeyeceğine projenin gereksinimlerine bağlı olarak karar verilir. İlk olarak, organizasyonel konvansiyonlar veya daha spesifik ana hatlar veya yüksek dereceli prensipler ile başlanılıp başlanılmayacağı belirlenmelidir. Prensipler kullanıcı arayüzünün karşılaması gereken yüksek dereceli amaçları belirler. Örneğin, hafızaya yükleme süresini en azlamak gibi. Ana hatlar amaçları yerine getirecek teknikleri ve kullanılabilirlik karakteristiklerinin uygunluğunu gösterecek uygunlukta tanımlı olmalıdır. Örneğin; her önemli menü nesnesi için klavye kısa yoları tanımlamak gibi. ISO 9241 gibi standartlar bazen prensipleri sağlar ve genellikle ana hatları belirler. Zıt olarak, konvansiyonlar organizasyonun uygulanabilir dizayn tekniklerinin veya elemanlarının stilini ve bunların ürüne nasıl adapte edileceğini tanımlar. Örneğin; Template menüsü için T harfini kısa yol olarak kullanmak gibi. Organizasyonlar tipik olarak kendi dizayn konvansiyonlarını geliştirirler. İkincil olarak hangi tür standartların kullanılacağı belirlenmelidir: Algı kontrolü renk, sembol vb. birçok faktörü içerir. Uluslararası (örneğin, ISO, ITU) standartlar dünya çapında uygulanabilir. Bölgesel (örneğin, CEN) belirli bölgelerde uygulanabilir özelliktedir; örneğin Avrupa. Ulusal standartlar (örneğin, ANSI, DIN, AFNOR, SIS, BSI, CSA) sadece belirli bir ülkede uygulanabilirler. Askerî veya devlet yönetimi standartları (örneğin, DoD, MIL, NASA, ESA) askerî kuruluşlardaki veya kamu kuruluşlarındaki sistem ve ürünlere uygulanabilecek özelliktedir. Platform (örneğin, Mac OS, CUA, Windows, Motif) stili verilmiş olan işletim çevresinde çalışabilecek uygulamalar için geçerlidir. Bağımsız (örneğin, bağımsız yazarların veya şirkete özel kitaplar) standartlar genel veya yazıldığı yere uygulanabilir olabilirler. BİLİŞSEL ERGONOMİDE YAZILIM TASARIMI İnsan-Bilgisayar Etkileşim standartları hassas deneyleri gerektirmektedir. Yazılımlar açısından insan niteliklerine olan duyarlılık daha belirgin ve tasarımı da daha zordur. Özellikle paket programların ortaya çıkmasıyla beraber kullanıcı arayüzleri bilgi işgörenlerinin iş verimliliğini etkileyen en önemli faktörler arasında yer almıştır. Burada algılama, renk, bilginin görsel olarak sembolizasyonu, grafik tablolama, biçim gibi hususlar kullanıcı açısından anlaşılmada önem arz etmektedir. Geleceğin yaşam ve iş dünyasında bilgi isgöreninin verimlilik sorunu artan bir şekilde yöneticileri meşgul edecektir. Bilişsel Ergonomi yönetim Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme sisteminin ve felsefesinin bütünselliği içinde Toplam Kalite Yönetimi, İnsan Kaynakları Yönetimi, Toplam Bilgi Yönetimi, Beyin Sermayesi ve Toplam Ergonomik Yaklaşımla beraber birlikte ele alınabilecek önemli bir araştırma alanı olmuştur. Amerika’da İnsan Yazılım Arakesit Teknolojisi ile ilgili, Bilişsel Ergonominin gelişmesi ve endüstri tarafından uygulamalarına olan talepler, günümüzde işe yerleştirme servisinde boş olan işlerin bulunması, insan yazılım ara kesit teknolojisinin profesyonel bilgisine sahip olan ergonomistlere şu sıralar olan ihtiyacı görülmektedir. Birçok yazılımın, test edilmeden sürümü yapılmaktadır. Yazılım teknolojisi ve uygulamalarında devam eden artış ve kullanılabilir etkili yazılım tasarımına insan yazılım ara kesit teknolojisinin artan önemi nedeniyle, ergonominin bu yönü olan bu disiplin güçlü bir büyüme alanı olarak gelişmeye devam etmektedir. Yazılım tasarlama ve geliştirme sürecinde kullanılan bazı yöntemlerin ve geliştirilen bazı standartların ana hatlarının bilinmesinde yarar vardır. İnsan Bilgisayar Etkileşimi konusunda standartların geliştirilmesi genellikle aşağıda belirtilmiş olan sekiz aşamayı kapsamaktadır: Projenin hedeflerinin belirlenmesi Beklentilerin yönetimi Kullanılacak standartların seçimi Standartların projeye uyarlanması Uygunluk yaklaşımının belirlenmesi Arayüz tasarımında uyumlandırılmış standartların uygulanması Arayüz dizaynının uygunluğunun değerlendirilmesi Kullanılabilirlik testinin gerçekleştirilmesi Bilişsel Ergonomide Durumsallık Yaklaşımı Yazılım uygulamalarının ergonomik ana hatlarını belirleyen durumsallık yaklaşımı bilişim uygulamalarında kullanımı İnsan Faktörleri Birliği, İnsan Bilgisayar Etkileşimi Standartları Komitesi (Human Factors Society Human Computer Interaction Standards Committee) tarafından geliştirilmiştir. Ana hatların belirlenmesinde çok çeşitli değerlendirmeler söz konusu iken, HCI Standartları Komitesi, amaçlanan ergonomik tasarımın temel probleminin belirli bir şablonun çok çeşitli sayıdaki değişkenler setine uyarlanabilmesi olduğunu belirtmiştir. En genel değişkenler kullanıcı tipi (örneğin; uzman veya amatör), tamamlanan görev aktivitesi, kullanılan sistem konfigürasyonu ve çalışma çevresidir. Sonuç olarak, HCI Standartları Komitesi “if-then” yapısını kullanmaya başlayarak gereken, durumun sağlandığı her bir ana yapıya uygulanabilirliğine bağlı olarak durumlara ilişkin yapıyı oluşturmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme ISO 9241’in diyalog parçalarının çok sayıdaki başlangıç taslağı Amerikan katkısı olarak HCI Standartları Komitesi tarafından hazırlandı, bu yaklaşım ISO 9241’in yazılım parçaları olarak ilave edildi. Durumsallık yaklaşımı, standardın uygulanabilir olup olmadığının belirlenmesinde kullanılır. Örneğin, eğer uygulama işaretleme araçları (pointing devices) kullanmıyorsa işaretleme araçları kullanımı üzerine geliştirilmiş olan öneriler uygulanmayacaktır. ISO 9241’den sağlanmış olan bilişim parçalarından bazıları durumsallık ifadelerinden şu şekilde çıkarılabilir: Kullanıcı Karakteristikleri: İlgisiz veya ara sıra erişim sağlayan kullanıcılar formlara veri giriyorlarsa, görüntü üzerinde direktifler veya kolayca ulaşılabilen yardım menüsü üzerinden bilgi sağlanmalıdır. Görev Karakteristikleri: Eğer görev kullanıcı tarafından hata yönetimi gerektiriyorsa, diyaloglar yardımıyla kullanıcının göreve devam edebilmesini sağlayacak anlatım (bilgiler ve/veya fonksiyon) sağlanmalıdır. Sistem Karakteristikleri: Eğer sistem veya uygulama kiplere (mode) sahipse (diğer bir ifade ile, sistemin o anki durumuna bağlı olarak kullanıcının belirli eylemlerinin değişik sonuçlar doğurması), kullanıcı mevcut kipi ayırt edebilmelidir. Arayüz Tasarım Karakteristikleri: Opsiyonlar sütunlar, seçenekler ve seçenekler grubu halinde yerleştirilmiş arama zamanını en azlamak için bu seçenekler (option) görsel olarak bir diğerinden ayırt edilebilecek şekilde düzenlenmelidir. Yazılım Standartlarında Uygunluk Yaklaşımları Çoğu standart, özellikle donanım standartları, objektif olarak ölçülmüş veya bir şekilde direkt gözlemlenmiş özellikleri (örneğin, voltaj, boyut, basınç) tanımlar. Bu çeşit standartlara uygunluk ürünün veya aracın standartta belirtilmiş olan ölçütlere uygunluğunun sağlanılıp sağlanılmadığı ile ifade edilir. ISO 9241 “Uygunluk” kavramını standardize etmektedir. Yazılımın kullanıcı arayüzü standartları nüfuz alanında, neyin gerekli neyin de istenilen olduğunun ortaya konulması hususunda sıklıkla belirsizlik söz konusudur. Çoğu Bilişsel Ergonomi standart ifadelerinin durumsal yapısı çeşitli değişkenler kümesine bağıl spesifik ifadelerin uygunluğunu gerektirmektedir. Bu bilgi göz önüne alındığında, bilişim uygulaması geliştirenler sadece gereksinimlere önem vermekte ve önerileri önemsememektedirler. Standartların geliştirilmesinde oy birliği ile karar veren organizasyonlara da itibar etmek önemlidir (örneğin, ISO ve ANSI); kaldı ki bu çeşit kuruluşlar “-meli, malı” ifadeleri içeren konular üzerine uzlaşıya varmada daha az gözden geçirme sürecine sahip organizasyonlara (örneğin, kamu kuruluşları) nazaran daha yoğun zaman ayırmaktadırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Pragmatik yaklaşımın eğilimi standartların ana hatlarına uygunluğu belirlemede organizasyon zamanını ve harcanması gereken eforu minimize etmektir. Pragmatik yaklaşım ISO 9241’in yazılım parçalarını göz önünde bulundurarak uygunluk sağladığı gibi HFES 200 standartlarından da fayda sağlamaktadır. Durumsal yaklaşımın kullanımı ve değerlendirme araçları ile, ISO üzerine yapılan geniş çalışma temel alınarak Bilişsel Ergonomi standartları uygunluğunun belirlenmesi için iki aşamalı bir süreç geliştirildi. Uygulanabilirlik tasarımcının arayüzün elemanlarını belirlediği dizayn aşamasının başlangıcında belirlenebileceği gibi, sonradan tasarımcı ve değerlendiriciler tarafından dizaynın sezgisel değerlendirilmesi aşamasında da sağlanabilir. ISO Standardına Uyumlandırma Yaklaşımı Bu yaklaşım kullanıcıların örnek prosedürleri ve diğer süreçleri standartlaştırmada kullanabilmesini sağlayan iki aşamalı bir süreç içermektedir (uygulanabilirlik ve bağlılık). Uyumluluk kavramının gerçek ifadesi ISO 9241’de şu şekilde ifade edilmiştir: “Ürün eğer ki ISO 9241-(14)’deki uygulanabilir önerileri karşıladığı iddiasındaysa, geliştirme ve/veya değerlendirme için gereksinimlerin kurulmasında prosedür tanımlanacaktır. İlgili birimler arasındaki meselelerin uzlaşısı prosedürün spesifikasyon düzeyini verir”. Uygunluk analizlerinde pragamatik yaklaşımlar kullanmalı Standartların kullanıcısına iki aşamalı süreç; ilk olarak hangi önerilerin uygulanabilir olduğunu ve sonra da uygulanabilir olarak addedilen önerilerin karşılanıp karşılanmadığını belirlenmeyi önermektedir. ISO 9241’e göre belirli önerilere yönelik olarak maliyet yönünden en etkin ve en bağlantılı yöntemler kullanılarak uygulanabilirlik ve bağlılık süreçlerine uygunluk incelenmelidir. Uyumluluğun belirlenmesinde pek çok başka metot tasarlanmıştır. ISO 9241’in donanım bölümlerinin olduğu gibi yazılımın uyumluluğunun değerlendirilmesinde Avrupa’da test istasyonları (test houses) (örneğin TUV Rheinland) bulunmaktadır. Bu test istasyonları kullandıkları prosedürleri açıklamadan önce bu değerlendirilmelerin nasıl gerçekleştirildiği bilinmiyordu. Lloyd’s Register tarafından ISO 9241’in yazılım alanındaki ergonomi standartları oluşturma yaklaşımı ve diğer bir değerlendirme yaklaşımı olan “9241 değerlendirici” Almanya’da geliştirildi. Bu değerlendirici sistem geliştirildikten sonra uzmanlarca (en azından prototip aşamasında) etüt edilmek üzere oluşturuldu. İnsan-Bilgisayar Etkileşim (HCI) Yaklaşımları Mevcut kullanılabilirlik şartlarını oluşturmaya yönelik yapılan düzenlemelere alternatif oluşturmak yerine HCI topluluğu geliştirici yönde katkı sağlamayı hedeflemektedir. İnsan Faktörleri ve Ergonomi Topluluğunun İnsan Bilgisayar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Etkileşim Standartları Komitesi, “İnsan Bilgisayar Etkileşimi Dizayn Süreci” üzerine rapor hazırlamıştır. Bu çalışma ile tüm çevrim sürecinde kullanılabilir sistem ile ilgili olarak dokuz temel tasarım aktivitesi tanımlanmıştır. Ancak bu aşamada İnsan Bilgisayar Etkileşim Standartları Komitesi’nin ele aldığı çalışma sonuçlarını incelemek yerine “KULLANICIuygunluk” (USERfit) metodolojisini incelemek daha uygun olacaktır. Kullanıcı odaklı tasarım için “KULLANICIuygunluk” metodolojisi “harmanlanmış tasarım materyali” oluşturmaya çalışmaktadır. “KULLANICIuygunluk” metodolojisi ile aşağıda belirtilen safhalarda şu verilere ulaşılabilir: “Problem Tanımlama” sürecinde (analiz ve yüksek dereceli tasarım), çevresel kontekstin ve üretim çevresinin değerlendirilmesi, kullanıcı profilinin analizi ve aktivite analiz bilgisi değerlendirilir ve ürün profili geliştirilir. “Fonksiyonel Spesifikasyon” sürecinde (detailed design), ürün özellikleri matrisleri; gereklilik özetleri ve tasarım özetleri oluşturmayı sağlar. “Test” süreci ile, kullanılabilirlik değerlendirmesine nihai yardım sağlanır. Kullanılabilirlik kontekst analiz metodu kullanıcı tiplerini, ikincil kullanıcı tiplerini ve organizasyonel yapıları kontekstin bir parçası olarak kullanılabilirlik analizinde kullanır. “RESPECT Yaklaşımı” ile kullanıcı gereksinimleri iskeleti kullanıcı odaklı gereksinim analizine detaylı bir yaklaşım sunmaktadır. Bu yaklaşım ile gereksinim analizi üç aşamada ele alınmaktadır: Kullanıcı Kontekst Analizi: Bu aşama projenin başlangıç gerekliliklerinin anlaşılmasını içerir. Bu sayede ana kullanıcı gruplarının analizi, görevlerinin analizi ve çalışma çevrelerinin değerlendirilmesi gerçekleştirilir; ve tasarım kısıtları ve tasarıma uygulanacak ilgili standartlar tanımlanır . Fizibilite ve Prototipleme: Mümkün sistem olgusunun karakteristiklerinin olurluğu değerlendirilir ve karşılaştırılır. Kullanıcı Gereksinimleri Sentezi ve Doğrulanması: Bu aşama ise; ilk iki safhada ele alınmış olan kullanıcı gereksinimlerinin dizayn sürecine girdi olarak kullanımında bütünleştirilmesini ve tasarım sürecinde bu gereksinimlerin ana hatlarının kullanımında planlama amaçlı sentezi içerir. OVID, yazılımlarda ergonomikliğe odaklanmıştır. “Nesnel Bakış Etkileşim Tasarım Yaklaşımı” (IBM Object View Interaction Design, OVID) geleneksel nesne-tabanlı metotları geliştirir ve iteratif ekip iletişimi ve tasarımını kullanarak kullanıcı arayüz spesifikasyonlarını geliştirmede tasarım araçlarını kullanarak geliştirir böylece bilişim alanında ergonomi uygulamasına odaklanır. Görev analizi metotlarını kullanarak tasarımın ötesindeki seçilmiş bazı safhaları (programcıların yürütebilmesi için model geliştirme ve kullanılabilirlik testinin yönetimi) iyileştirmeye yönelik uygulamalara hitap etmektedir. “Nesnel Bakış Etkileşim Tasarım Yaklaşımı” çevrim hayatına ek bakış açıları ve yeni boyutlar kazandırır, bunun yanı sıra üç değişik model yardımı ile birbirine paralel çeşitli yaklaşımlar sunarak bunları bütünleştirir. Bu üç model şunlardır: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Kullanıcının Algı Modeli: Çeşitli kullanıcıların yürütülmekte olan projeye yönelik düşüncelerini ve görevlerin analizine ilişkin fikirlerini içeren kavramları niteler. Kullanıcı Arayüzü Tasarımcısı Modeli: Kullanıcın ifadesi doğrultusunda tasarım nesnelerinin neler olduğunu belirleyen modeldir. Programcı Modeli: Kodlama öncesinde programcıya detaylar hakkında bilgi veren modeldir. BİLİŞSEL ERGONOMİDE ARAYÜZ TASARIMI Kullanıcı arayüz geliştirilmesinde hedef, arayüzünü, engelli kişiler de dâhil mümkün olan en geniş kullanıcı yelpazesinin erişimine açık hâle getirmektir. Kullanıcı arayüzlerinin erişilebilirliği bakımından da önemli olmasına rağmen, erişilebilirliği etraflı bir şekilde kapsamayı hedeflememektedir. “Arayüz Tasarımı” ile “Etkileşim Tasarımı” farklıdır. “Arayüz”, herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullanıcıların da bilgisayar programlarını veya bilgisayar programları ve komutları içeren makineleri kullanabilmelerini mümkün kılmak için geliştirilen görsel, işitsel veya dokunsal kumanda araçlarının tümünü ifade eder. Arayüz tasarımı (user interface design) ise, kullanıcı ile makine (bilgisayar) arasında bir iletişim ve etkileşim köprüsü görevi gören kullanıcı arayüzlerinin tasarımı ile ilgili tasarım disiplinidir. “Kullanıcı Arayüz Tasarımı” disiplininin başlıca amaçları ve amaca ulaşmak için öngördüğü yöntemlerden biri Kullanıcı Odaklı Tasarım (User Centered Design) dır. Bu tasarım yöntemi, kullanıcı arayüzünün, kullanıcının amaçları, alışkanlıkları ve kullanım deneyimi göz önünde bulundurularak tasarlanmasını öngörmekte ve hatta bir adım daha öteye giderek, söz konusu ürünün daha üretim öncesinde bu kullanıcı özellikleri göz önünde bulundurularak tasarlanmasını amaçlamaktadır. Etkileşim Tasarımı (Interaction Design) ise, insan ile makine arasındaki etkileşimin hedeflerinin ve yöntemlerinin tespitidir. Arayüz tasarımı değerlendirilirken “takdi” değil, normlar esastır. Şekil 11.1. Eğitimle ilgili kullanıcı arayüzü (web sayfası) tasarımları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Estetiklik uygulamalarının kapsamı şunlardır: Kabullenebilirlik: Çalışmalar da göstermektedir ki, kullanıcı arayüzü algılanması ve kullanılabilirliği ile kullanıcılar arasında çok yüksek oranda ilişki tespit edilmiştir. Öğrenilebilirlik: Toh göstermiştir ki; estetik olarak güzel çıktıların, öğrencilerin öğrenme konusundaki motivasyonu üzerinde doğrudan bir etkisi vardır. Kavranılabilirlik: Tullis; telefon hatları sisteminde bir anahtar gösterimin yeniden tasarlanmasıyla, kullanıcıların görüntüleri yorumlamasındaki zamanın %40 azaldığını tespit etmiştir. Tullis; kullanıcıların, hava yolları ya da kiralık görsel bilgilerini elde etmesinde en kötü sistemden en iyisine %128’lik bir fark tespit etmiştir. Üretkenlik: Keister ve Gallaway, bir dizi ekranın yeniden tasarlanması sonrasında toplam işlem zamanı ve hata oranlarında %25’lik bir azalma tespit etmişlerdir. Üretkenliği bu sayede arttırmak mümkün olmuştur. Kullanıcı görevlerinin ve kabiliyetlerinin etkili ekran gösterimi için anahtar olmasına rağmen, ekranın metrik otomasyonu tasarım için gereklidir. Tullis, alfanumerik gösterimler için 4 metrik geliştirmiştir. Bunlar, genel yoğunluk, lokal yoğunluk, gruplama ve çıktı yoğunluğudur. Arayüz estetiğini sağlama maksadıyla kullanılan pencere yapısında dört temel yöntem mevcuttur: Çoklu Pencere Arayüzü: Örnek olarak IBM OS/2 işletim sistemi, UNIX XWindows uygulamaları ve Microsoft Windows Çoklu Belge Arayüzü: Örnek olarak Microsoft Word ya da Excel Çoklu Pencerelerle Bölümlendirilmiş Arayüz: Microsoft Paint ve Netscape Navigator Çoklu Ekran Arayüzü: Genelde kullanıcı grafik arayüzlerinde ve sihirbazlarda bir defasında ve Çoklu Ortam uygulamalarında bulunur. Çok ekranlı arayüzler; yazı, grafik ve görüntü parçalarının kombinasyonlarından oluşur. Gösterilmiş bir kısım tekniklere modifikasyonlar yapılarak bazı diğer ekran tiplerine kullanılabilirlik sağlanabilir. Estetiklik Ölçütleri Arayüzlerde “dengeleme” estetiğe verilen önemi göstermektedir. Kullanıcı arayüzü tasarımı için gerekli kılavuz, ekran tasarımları için meselenin ana noktalarına spesifik ve geniş bir liste sunar. Bunların gözden geçirimi ve diğer alakalı işler için, grafik gösterimlere aşağıda verilmiş olan ondört estetik ölçüt bulunmaktadır. Bunlar denge, eşitlik, simetri, ardışıklık, uyuşma, bütünlük, orantı, sadelik, yoğunluk, düzenlilik, ekonomiklik, homojenlik, ritim ve düzen ve karmaşıklıktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Denge Denge resimdeki optik ağırlığın dağıtımı olarak tanımlanabilir. Optik ağırlık, bazı objelerin diğerlerinden daha ağır algılanmasıyla ilgilidir. Büyük objeler daha ağır iken, küçük objeler daha hafiftir. Denge ekran elemanların sağ, sol, yukarı ve aşağı ağırlıklarının eşitlenmesiyle sağlanabilir. Şekil 11.2 denge çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir. Şekil 11.2 (a)’da ağırlığın kabaca yarısının ekranın bir tarafına ve diğer yarısının öbür tarafına verilmesi ile dengelenmiş ekran gösterilmektedir. Şekil 11.2 (b) dengelenmemiş görsel çıktıyı göstermektedir (görünüm ağırlığın az tarafına devrilecek gibi durmaktadır). Şekil 11.2. Denge çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması (a) Dengelenmiş ekran; (b) Dengelenmemiş ekran Eşitlik Eşitlik asılı duran ekranın ara kesit merkezini durağanlaştırmaktır. Ekranda eşitleme çıktının kendisinin merkezileştirilmesiyle başarılır. Çıktının merkezi çerçeve ile uyuşur (bu tanımdan küçük sapmalar oluşabilir). Eşitleme büyük ölçüde dengeleme ile de ilgilidir. Eşitleme görsel merkezleri ele alır, dengeleme ise görsel ağırlıkları ele alır. Şekil 11.3. eşitleme çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir. Şekil 11.3(a)’da eşitleme genel görünümün kendisinin merkezileştirilmesiyle başarılır. Şekil 11.3(b)’de tasarım çerçeve merkezinden bir şekilde daha aşağıda bulunmaktadır. Şekil 11.3. Eşitleme çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması. (a) Durağan ekran; (b) Durağan olmayan ekran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Simetri Simetri türlerinin uygulamaları arayüz tasarımında kullanılmaktadır. Simetri eksensel eşleştirmedir: Bir tarafta bulunan bir birimin merkez doğrusuna göre simetriği diğer tarafta da bulunur. Bu kopyalama aynı zamanda dengeleme de oluşturur fakat dengeleme bunu simetri olmadan başarır. Düşey simetri düşey eksende eşitlenmiş denge ayarlarını kapsar, aynı zamanda yatay simetri yatay eksende oluşur. Radial simetri bir merkezde iki ya da daha fazla eksenle kesişen eşit elementlerden oluşur. Şekil 11.4 simetri çalışmasında iyi ve kötü uyarlamaları göstermektedir. Şekil 11.4(a) de ekran orta çizgisinde simetri oluşturulacak şekilde elementler kopyalanır. Şekil 11.4 (b) asimetrik tasarımı göstermektedir. Şekil 11.4. Simetri çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırılması. (a) Simetrik ekran; (b) Asimetrik ekran Ardışıklık Tasarımda ardışıklık, belirli bir tasarımda düzenlenmiş objelerin bilgi gösterimi için gözün hareketlerini kolaylaştırmasını sağlamaya dayalıdır. Normalde göz üst sol taraftan alt sağ tarafa doğru kayarak okuma ile pratik kazanmıştır. Algı psikologları birçok şeyin gözü etkilediğini belirlemiştir. Bu büyük objelerden küçüklerine doğru kayar. Şekil 11.5 ardışıklık çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir. Şekil 11.5(a)’da ardışıklık, elemanlar yukarıdan aşağıya ve soldan sağa örnekleme ile düzenlenerek başarılmıştır. Göz sol üst köşeden başlayıp sağ aşağıya kayarak gösterimi izler. Bu durumun tersi Şekil 11.5(b) için geçerlidir, buradaki ayarlamada elemanların akışı fark edilememektedir. Şekil 11.5. Ardışıklık çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması (a) Ardışıklığın sağlandığı ekran; (b) Rastgele bir ekran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Uyuşum Estetik anlayışında yer alan ardışıklık iyi uygulanmalıdır. Ekran tasarımında, benzer bakış yönü oranları uyuşumun gelişmesine yardımcı olur. Bakış yönü oranı genişlik ve yüksekliklerin ilişkisini ifade eder. Kâğıt boyutu genişlikleri daha yüksektir. Bir görsel alanın bakış yönü oranını değiştirmek, göz hareket desenlerinin performans farklarını yeterli ölçüde değerlendirmeyi etkiler. Bir görsel alanın bakış yönü oranı gösterimin taranması esnasında sabit kalmalıdır. Şekil 11.6 uyuşum çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir. Şekil 11.6(a)’da bir görsel alanın bakış yönü oranını korumasıyla uyuşumun sağlandığı görülmektedir. Şekil 11.6(b)’de ekran elemanlarında kullanılmış tutarsız bakış yönü oranlarının etkisi görülmektedir. Şekil 11.6. Uyuşum çalışmasının iyi ve kötü uygulamalarının gösterimi (a) Uyuşumun sağlandığı ekran; (b) Uyuşumsuz ekran Bütünlük Bütünlük görsel olarak tüm elementlerin bir bütünü oluşturacak şekilde toplandığı mantıktır. Bütünlük ile tüm bileşenler birbirine aitmiş gibi gösterilmiş olur, öyle uygun sıralanmışlardır ki tamamıyla bir tek parça gibi algılanırlar. Ekran tasarımında bütünlük eşit ölçülerin kullanımıyla ve bileşenlerin marjinlere olan mesafesine nazaran bileşenler arasına daha az alan bırakılmasıyla sağlanabilir. Şekil 11.7 bütünlük çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini sağlamaktadır. Şekil 11.7(a)’da bileşenlerin marjinlere olan mesafesine nazaran bileşenler arasına daha az alan bırakılmasıyla bütünlük sağlanmıştır. Bileşenler birlikte gruplandırılmıştır ve beyaz alan ile çevrelenmişlerdir. Şekil 11.7(b)’deki nesneler ekrandan dışarı taşacakmış gibi gözükmektedir. Şekil 11.7. Bütünlük çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Bütünlüğün sağlandığı durum; (b) Parçalara ayrılmış ekran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Orantı Estetikte sadelikten ayrılmamalıdır. Yıllardır devam ede gelen, insanların ve kültürlerin tercihleri orantısal olarak ilişki içermektedir. Bir kültür tarafından estetik ve güzel olarak adlandırılan şeyler bir başka toplum tarafından aynı değerde kabul görmemektedir. Ancak, bazı orantılı şekiller zamana karşın ayakta kalmış ve bugün de geçerliliğini korumaktadır. Marcus belirtilmiş olan şu ebatlardaki şekilleri estetik açıdan memnuniyet verici olarak nitelemektedir: kare (1:1), ikinin kare kökü tabanlı dikdörtgen (1:1.414), altın üçgen (1:1.618), üçün kare kökü tabanlı dikdörtgen (1:1.732), ve çift kare (1:2). Şekil 11.8 orantı çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini sunmaktadır. Şekil 11.8(a)’da oran objeleri memnuniyet veren bir oranda estetik olarak yerleştirme ile sağlanmıştır. Nesneler, Marcus tarafından verilmiş olan orantılı dikdörtgenlere yakın değerlerdedir. Bu oranlar Şekil 11.8(b)’de görülmemektedir. Şekil 11.8. Orantı çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Orantılı ekran; (b) Orantısız ekran Sadelik Sadelik formun tekliği ve doğrudanlığıdır, modelin anlamı kapsanırken bileşenlerin bir kompozisyonu sağlanmaktadır. Ekran tasarımında sadelik, noktalar sıraya konulurken ekrandaki bileşenlerin sayısının optimize edilmesiyle sağlanır. Tullis çalışmasında ekranın değişik satır ve sütunlarında yer alan alfanumerik veri nesnelerinin başlangıç pozisyonlarının sayısının değerlendirmesini içermektedir. Bilişim teorisi kullanılarak da bu düzenlemenin karmaşıklığının hesaplanması gerçekleştirilir. Şekil 11.9 sadelik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaları ortaya koymaktadır. Şekil 11.9(a)’da sıralama noktalarının minimize edilmesi ile tasarımda sadeliğe ulaşılmıştır. Sıralama noktalarının sayısının daha fazla olması nedeni ile Şekil 11.9(b)’deki tasarımın sadeliği daha azdır. Şekil 11.9. Sadelik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Sade ekran; (b) Karmaşık ekran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Yoğunluk Arayüz tasarımında düzen bozulduğunda duyarlılık azalır. Yoğunluk ekranın ne kadarına nesnelerin yayılmış olduğu ile ilgilidir. Uygun yoğunluk ekrana konulan nesnelerin yoğunluğunu optimal oranda tutmak ile oluşturulur. Yoğunluğun ölçüsü, Tullis tarafından şu şekilde belirtilmiştir; veri içeren tüm çerçevedeki karakter pozisyonlarının yüzdesidir. Şekil 11.10’da yoğunluk çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi sunulmuştur. Şekil 11.10(a)’da ekrandaki nesnelerin yoğunluğunu optimal bir düzeyde kısıtlamak sureti ile yoğunluk kriterine uygunluk sağlanmıştır. Şekil 11.10(b) düzensiz yayılımı ve sınırlandırılmış içeriği göstermektedir. Şekil 11.10. Yoğunluk çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Geniş ekran; (b) Sınırlandırılmış ekran Düzenlilik Belirli bir plan veya ilke çerçevesinde birbirine benzerlik düzenliliktir. Ekran tasarımında düzenlilik iş tutarlı boşluklandırma ve bileşenlerin gruplandırılması ile elde edilir. Hem sadelik hem de düzenlilik dikey ve yatay sıralama noktalarının sayısına bağlı iken, sadeliğin aksine düzenlilik ekrandaki elementlerin sayısına daha az duyarlıdır. Şekil 11.11 düzenlilik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini vermektedir. Şekil 11.11(a)’da düzenlilik standardize edilmiş tutarlı boşluklandırma ve bileşenlerin gruplandırılması ile elde edilmiştir. Şekil 11.11(b)’de nesneler eşit olmayan bir düzende boşluklandırılmıştır. Şekil 11. Düzenlilik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Düzenli ekran tasarımı; (b) Düzensiz ekran tasarımı Ekonomiklik Homojenlik, nesne sayısının denkliği ile ilgilidir. Mesaj aktarımın mümkün olduğunca basit gerçekleştirildiği tedbirli ve temkinli görsel eleman kullanımı ile ekonomiklik oluşturulur. Ekonomiklik mümkün en az alan büyüklüğü kullanımı ile elde edilir. Şekil 11.12’de ekonomiklik çalışmasında iyi ve kötü uygulamalar ortaya konulmuştur. Şekil 11.12(a) ekonomiklik eşit alan kullanımı ile sağlanmıştır. Şekil 11.12(b) daha az ekonomiklik değerine sahiptir, çünkü daha çeşitli alan büyüklükleri kullanılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Şekil 11.12. Ekonomiklik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Ekonomik ekran; (b) Girifit ekran Homojenlik Homojenlik kompozisyonunun bağıl derecesi ekranın dört bir köşesinin arasına nesnelerin ne kadar düzgünce dağıtıldığı ile belirlenir. Düzgünlüğün derecesi nesnelerin sayısının hemen hemen eşit veya fazla olması ile ilgilidir. Şekil 11.13’te homojenlik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi verilmiştir. Şekil 11.13(a)’da homojenlik ekranın dört bir köşesinin ortasına nesnelerin düzgünce dağıtılması ile sağlanmıştır. Şekil 11.13(b)’de nesneler düzgünce dağıtılmamıştır. Şekil 11.13. Homojenlik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Homojen ekran; (b) Eşit olmayan ekran Ritim Dizaynda ritim, bileşenlerdeki değişimin düzenli şablonuna işaret eder. Bu çeşitlilikteki düzenleme görünüşü heyecan verici bir forma dönüştürür. Ritim düzenlemenin çeşitliliği, boyut, sayı ve bileşenlerin yapısı aracılığı ile elde edilir. Ritmin oluşturulduğu bileşenler grubunda boyut karmaşıklığa (bileşenlerin sayısı ve farklılığı) bağlıdır. Ritim çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi Şekil 11.14’teki gibidir. Şekil 11.14 (a)’da ritim sistematik sıralama ile sağlanmıştır. Şekil 11.14(b)’deki bileşenler kaotik, kafa karıştırıcı ve organize olmamış bir görünüme neden olmaktadır. Şekil 11.14. Ritim çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi (a) Ritmik ekran; (b) İyi organize edilmemiş ekran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Düzen ve karmaşıklık Arayüz tasarımında “Kullanılabirlilik” ISO tarafından açıklanmıştır. Düzen ve karmaşıklığın ölçüsü yukarıda listelenmiş olan kriterlerin tümünün yerine getirilme derecesine bağlıdır. Bu kriterin bir ucunda düzen varken diğer ucunda da karmaşıklık vardır. Bu ölçek maksimum karmaşıklık ile minimum karmaşıklık (düzen) arasında derecelendirilmiş bir yapıdadır ve karmaşıklık ölçeği olarak da adlandırılabilir. KULLANILABİLİRLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ana yazılım kullanılabilirlik standardı olan ISO Standardının “Kullanılabilirliğin Ana Hatları”nda, kullanılabilirliğin ana hatlarını şu şekilde belirtmektedir: Kullanım konteksti, kullanıcılar, ekipman, çevre, amaçlar, görevler Kullanılabilirlik ölçütleri, etkinlik, verimli çalışma, tatminiyet Tasarım sürecinde kullanılabilirliğin tanımlaması ve değerlendirilmesi Ergonomist, kullanılabilirlik ölçütünü sağlayabilmek için bağımsız bileşenleri tasarlamanın yanı sıra bu bağımsız bileşenlerinin ne şekilde etkileşim içinde olduklarını da göz önünde bulundurmalıdır. Kullanılabilirlik kombine bir şekilde tüm fonksiyonel sistem bileşenlerini içerir. Kullanılabilirlik tüm bileşenler ne kadar uyum içinde çalışırsa o kadar yüksektir, bu uyum sayesinde elde edilen sinerjiden ekstra fayda sağlanır. Arayüz içeriği kullanılabilirlik kriteri, günümüzdeki ve gelecekteki farklı arayüz teknolojilerinde yaygın olarak uygulanmak üzere ve otomatik test ve insanlar tarafından yapılan değerlendirmenin bir bileşimi ile test edilebilir şekilde geliştirilmiştir. Prensipler: En üstte arayüz kullanılabilirliği için temel teşkil eden dört prensip mevcuttur: algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik, anlaşılabilirlik ve dayanıklılık. Başarı kriterleri: Her bir ana esas için, gereklilikler ve uygunluk testinin gerekli olduğu, tasarım spesifikasyonu, satın alma, düzenlemeler ve sözleşmeli anlaşmalar gibi yerlerde arayüz içeriği kullanılabilirlik kriterinin kullanılmasına olanak tanımak için test edilebilir başarı kriterleri verilmiştir. Farklı grupların ve farklı durumlardaki ihtiyaçların karşılanması maksadıyla üç seviyede uygunluk tanımlanmaktadır: A (en düşük), AA ve AAA (en yüksek). Kullanıcı arayüz tasarımlarında “engelliler” önceliklidir. A düzeyindeki isterler genel olarak daha çok kitleye hitap eder ve kullanıcılar açısından algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik, anlaşılabilirlik ve dayanıklılık prensiplerinde belli bir kalitenin sağlanmasını hedefler. AA ve AAA düzeyleri daha özel durumlar ve şartlarda kullanıcılar için algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik, anlaşılabilirlik ve dayanıklılık prensiplerinde daha üst seviyeyi hedefler ve Arayüz Sayfaları için daha detaylı özellikleri ve teknolojileri gerektirir. A düzeyi: Arayüz sayfası, A düzeyinde (asgari uygunluk düzeyi) uygunluk için, tüm A düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da uygunluk sağlayan alternatif bir model sağlanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme AA düzeyi: Arayüz sayfası AA düzeyinde uygunluk için, tüm A düzeyi ve AA düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da AA düzeyinde uygunluk sağlayan alternatif bir model sağlanır. AAA düzeyi: Arayüz sayfası AAA düzeyinde uygunluk için, tüm A düzeyi, AA düzeyi ve AAA düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da AAA düzeyinde uygunluk sağlayan alternatif bir model sağlanır. Projenin yöneticisine ve kısıtlara göre belirli bir seçim yapılmak durumundadır. Müteakiben (devamında) aktarılacak olan metotlar insan faktörleri literatüründeki değerlendirme tekniklerini kapsamaktadır: Yukarıda belirtilmiş olan metotlar Bilişsel Ergonomi standartlarının uygunluğunun değerlendirilmesinde kullanılabilir. Buna rağmen “yapılması gerekenler” yerine getirilirken “yapılmalı” olarak değerlendirilmiş bazı unsurların ne denli yerine getirildiği de göz önüne alınarak bu kriterleri de sağlayacak optimal yaklaşımlar geliştirilmelidir. Bunlara ilaveten, bazı yazılım sahibi organizasyonlar tüm gereksinimlerin karşılanmış olmasını istediği gibi tüm önerilerin de yerine getirilmesini isteyebilirler. Ödev Arayüz tasarımı, kullanıcı yelpazesini genişletmelidir. İçerik Analizi: Bu yöntem kullanıcı arayüzü ve sistemin belirli veya genel özelliklerinin dokümantasyonunun analizini betimlemektedir. Belgelenmiş Gösterim: Burada, görev gösterimleri veya karakteristikleri, iş akışı, kullanıcı becerileri, kullanıcı kabiliyetleri, mevcut kullanıcı konvansiyonları veya eğilimleri, benzer sistemlerin tasarımından test verileri, vb. hakkındaki bilgilerden oluşan ilgili dokümantasyon kastedilmektedir. Gözlem: Belli başlı gözlemlenebilen özelliklerden (örneğin, uygulanabilirlik gözleme dayalıdır) mevcut olanlar için kullanıcı arayüz bileşenlerinin incelenmesini veya sınanmasını kapsar. Analitik Değerlendirme: Özellikler ile ilgili uzman kullanıcının “farkındalık” yargısını kapsayan bir değerlendirme yöntemidir. Bu metot tipik olarak diğer bilgi veya malumatlara göre değerlendirilebilen özelliklerin değerlendirilmesidir. Deneysel Değerlendirme: Nihai kullanıcının test kullanımı süreci ile standartların veya önerilerin uygun olup olmadığının belirlenmesidir. •"Bilişsel Ergonomi"nin, günümüz iş dünyasındaki yeri ve önemini açıklayınız. •Kullanageldiğiniz arayüzlerin Bilişsel Ergonomi testlerinin yapılıp yapılmadığını araştırınız. •En çok kullandığınız arayüzlerin analizini yapınız. •Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Özet Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme •İnsan Bilgisayar Etkileşiminde (Human Computer Iteraction, HCI) yürütülmekte olan faaliyetlerin, bilişim teknolojilerinin gelişimi de göz önüne alındığı taktirde, Bilgiye Dayalı Ergonominin ne denli önem kazandığı anlaşılmaktadır. •Bilişsel Ergonomi, dünya çapında yeni yeni gelişme gösteren bilişim teknolojilerinin gelişmesiyle, günümüz ergonomik yaklaşımlarının neredeyse bütününü kapsama eğilimindedir. •Günümüzde yazılım ve arayüz (web gibi sayfası gibi, bilgisayar yazılımlarının kullanıcı tarafından çalıştırılmasını sağlayan, çeşitli resimlerin, grafiklerin, yazıların yer aldığı ön sayfa) tasarımı terimlerinin gelişmesiyle “kullanılabilirlik”, “kullanım kolaylığı” ve “kullanıcı dostluğu” terimleriyle eş tutulmaktadır. •Bugünün Bilişsel Ergonomisi, yönetim sisteminin ve felsefesinin bütünselliği içinde Toplam Kalite Yönetimi, İnsan Kaynakları Yönetimi, Toplam Bilgi Yönetimi, Beyin Sermayesi ve Toplam Ergonomik Yaklaşımla beraber birlikte ele alınabilecek önemli bir araştırma alanı olmuştur. •“Kullanıcı Arayüz Tasarımı” disiplininin başlıca amaçları ve amaca ulaşmak için öngördüğü yöntemlerden biri Kullanıcı Odaklı Tasarım (User Centered Design) 'dır. •ISO 9241’in diyalog parçalarının çok sayıdaki başlangıç taslağı Amerikan katkısı olarak HCI Standartları Komitesi tarafından hazırlandı. Sonradan bu yaklaşıma yazılım parçaları ilave edilmiştir. •ISO 9241’de, “Uyumluluk, ürün eğer ki ISO 9241-(14)’teki uygulanabilir önerileri karşıladığı iddiasındaysa, geliştirme ve/veya değerlendirme için gereksinimlerin kurulmasında prosedür tanımlanacaktır" şeklinde tanımlanmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Bilişsel Ergonomi, geçmişte hangi kavramın içinde değerlendiriliyordu? a) Bilgi ve Teknoloji Bilimi b) Bilgi ve Mühendislik Bilimi c) Bilişsel ve Psikolojik Yaklaşımlar d) Mühendislikte Bilişsel Modelleme e) Mühendislik Psikolojisi 2. İnsanların kullanması için yapılan alet ve ekipmanların gerektirdiği davranışlar, insanların güç, algı ya da tepki zamanı gibi konularda kapasitelerinin ötesinde davranışlarındaki kapasite ve becerileri hangi alanda değerlendirilmektedir? a) Bilişsel Ergonomi b) Bilgi Düzeyi Faktörleri c) İnsan-Ekipman Analizi d) Davranış ve Ekipman Bilimi e) Kapasite ve Beceri Değerlendirmeleri 3. “İnsan Faktörleri Psikolojisi”nin diğer ismi nedir? a) Psikolojik Deneysel Çalışma b) Arayüz ve Ekipman Psikolojisi c) Bilişsel Ergonomi. d) İnsan ve Çevre Analizi e) Psikolojik Tasarım Ergonomisi 4. HFES 200 Komitesinin günümüzdeki yönelimi, nerede belirtilmiş olan uyumlululuğun sağlanmasında daha pratik yaklaşımları geliştirmektir? a) ISO 310 b) ISO 10010 c) ISO 21990 d) ISO 9241 e) ISO 2001 5. Kullanıcı arayüzü tasarımında aşağıdakilerden hangisi bir estetiklik ölçüsü değildir? a) Denge b) Hiyerarşı c) Simetri d) Ardışıklık e) Karmaşıklık Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme 6. Nesnel Bakış Etkileşim Tasırım Yaklaşımında, çeşitli kullanıcıların yürütülmekte olan projeye yönelik düşüncelerini ve görevlerin analizine ilişkin fikirlerini içeren kavramlarının nitelenmesi, hangi modeli açıklamaktadır? a) Kullanıcı Arayüz Tasarımcısı Modeli b) Programcı Modeli c) Kullanıcının Algı Modeli d) Nesnel Algı Modeli e) Düşsel Algılama Modeli 7. “Herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullanıcıların da bilgisayar programlarını veya bilgisayar programları ve komutları içeren makineleri kullanabilmelerini mümkün kılmak için geliştirilen görsel, işitsel veya dokunsal kumanda araçlarının tümü” ile hangi kavram ifade edilmektedir? a) Görsellik ve Dokunsallık b) Arayüz c) Bilgisayar Ekranı d) Web Araçları e) Ara-Bul-Geliştir Döngüsü 8. IBM OS/2 işletim sistemi, UNIX X-Windows uygulamaları ve Microsoft Windows gibi uygulamalar, hangi arayüzlere örnek olarak verilebilir? a) Çoklu Pencere b) Çoklu Belge c) Çoklu Ekran d) Çoklu Sihirbaz e) Çoklu Menü 9. Asılı duran ekranın ara kesit merkezini durağanlaştırılması aşağıdaki kavramlardan hangisi estetiklik ölçütlerinden biri olarak tanımlamaktadır? a) Sadelik b) Düzenlilik c) Homojenlik d) Orantı e) Eşitlik 10. ISO 9241, yazılımlarda hangi tür standardı oluşturmaktadır? a) Kullanılabilirlik Teknik Detayları b) Kullanılabilirlik Analizinin Temelleri c) Kullanılabilirlik Felsefesi d) Kullanılabilirliğin Ana Hatları e) Kullanılabilirlik Prosedür ve İşlem Analizi Cevap Anahtarı 1.E, 2.A, 3.C, 4.D, 5.B, 6.C, 7.B, 8.A, 9.E, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer – Elbet K. E., Ergonomics – How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A WorkSystem Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995. OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25