Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret
Transkript
Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret
Toolkit 2012 TK Contents Email Full Screen Next Ne basit, deǧil mi? TOBTAXY (Making Tobacco Tax Trendy) Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Bu yayın, Sağlık Programı kapsamında Avrupa Birliği’nden fon alan “TobTaxy - Making Tobacco Tax Trendy” (TobTaxy - Tütün Vergisini Trend Haline Getirme) projesinden doğmuştur. (Hibe Sözleşmesi 20091221) Home Contents Back Next 49-51 Rue de Treves, Brussels, Belgium Tel: +32 (0) 22 38 53 60 Fax: / 61 smokefree.partnership@ersnet.org Derleyen Yayın Kurulu Çizimler Stefan Callan Joy Townsend (Başkan) Birleşik Krallık Anne-Marie Perucic İsviçre Angel Lopez Nicolas İspanya Antoine Deutsch Fransa Florence Berteletti Kemp Avrupa Hana Ross Çek Cumhuriyeti Luk Joossens Belçika Laura Radu-Loghin Romanya Michal Stoklosa Polonya Amélie Clément Smoke Free Partnership 49-51 Rue de Treves Brussels 1040 Belgium Tel: +32 (0) 22 38 53 65 Faks: +32 (0) 22 38 53 61 E-posta: stefan.callan@ersnet.org www.lilichkaia.com lilichkaia@gmail.com The Smoke Free Partnership (Sigaradan Arınma Ortaklığı) • European Respiratory Society ERS (Avrupa Solunum Topluluğu) www.ersnet.org, • Cancer Research UK CR-UK (Birleşik Krallık Kanser Araştırması) www.cancerresearchuk.org, • European Heart Network EHN (Avrupa Kalp Ağı) www.ehnheart.org. arasında stratejik, bağımsız ve esnek bir ortaklıktır. Bu ortaklığın amacı, tütün denetiminin savunulmasını, AB sağlık örgütleri ve AB tütün denetimi ağları ile işbirliği içinde AB’de ve ulusal düzeylerde politika araştırılmasını teşvik etmektir. İçindekiler Background Home Contents Back In Practice 4 Alet Çantası Hakkında 18 Tütün Sanayinin Vergilendirmeye Tepkisi 5 Vergilendirme: Halk Sağlığı İçin Bir Araç Mı? 19 Verginin Etkisini Hesaplama Yöntemi 7 Alet Çantasındaki Önemli Terimler ve Kavramlar: A-Z 25 Tütün Vergisi Artışlarının Devletlere Faydaları 26 Sigara vergisi ve yoksulluk: Vergi azalan oranlı mı? 27 İpotek Education Policy + Advocacy 9 Tütünün Vergilendirilmesiyle İlgili Temel Prensipler 27 Uluslararası / Küresel Bakış Açısı 13 Vergi yapısının etkileri 29 Avrupanın Bakış Açısı: Mevcut AB Tütün Vergisi Direktifi 15 Enflasyonun Etkileri 32 Vergiden Kaçınma ve Vergi Kaçırma 16 Gelir Artışının Etkileri: Satın Alınabilirlik 33 Kaçakçılık ve Yasa Dışı Ticaret 39 Tütün vergisiyle ilgili yanlış düşünceler ve karşıt görüşler 42 Sağlıklı Yaşam Yılları Göstergesi 43 Tütün Vergisi Sistemleri İçin Halk Sağlığı Uygulaması Özeti Next TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Alet Çantası Hakkında Alet çantasıyla hedeflenen Alet Çantasındaki Veriler Bu doküman, Avrupa Birliği tarafından fonlanan ve 2010-2012 arasında yürütülen 1 “TobTaxy – Making Tobacco Tax Trendy” , kapasite oluşturma projesinin tamamlayıcı bir parçası ve başlıca çalışmalarından biri olarak hazırlanmıştır. Bu proje, halk sağlığı ve tütün kontrolü topluluğunu tütünün vergilendirilmesi ve yasa dışı ticaret konularında ulusal düzeyde ve Avrupa düzeyinde eğitmek üzere planlanmıştır. Alet çantasının hedefi, genel olarak TobTaxy Projesinin amaçları bağlamında belirlenmiştir: Avrupa’da ulusal düzeyde tütüne uygulanan verginin artırılması tezini savunması için halk sağlığı topluluğunun gereken yetenek ve bilgilerle donatılması. Bu alet çantasında, şunları öğreneceksiniz: Önemli bir not olarak, bu alet çantasındaki veriler 2011’e kadar ve 2011 boyunca elde edilen verileri içermekte ve bazı yerlerde Nisan 2012’de güncellenmiş bilgiler bulunmaktadır. İçerikte, hem tütünün vergilendirilmesine ilişkin temel prensiplere hem de ülkelere özgü verilere / Avrupa ülkelerinin karşılaştığı zorluklara değinilmektedir. İlk olarak, Eylül 2010 - Haziran 2012 arasında, Alet Çantası, TobTaxy projesinin ana faaliyet aşamasında taslak olarak hazırlandı. Paris, Iasi, Vilnius, Dublin ve Prag’da düzenlenen kapasite oluşturmaya yönelik beş atölye çalışmasında eğitim dokümanı olarak kullanıldı ve kapasite oluşturma aktivitelerini tamamlayıcı rol oynadı. Bu aktivitelerle 90’ı aşkın halk sağlığı profesyoneli, ekonomist ve bakanlık temsilcisine eğitim verildi. Bu Alet Çantası, tütünün vergilendirilmesi ve yasa dışı ticaret konularında başvuru kaynağı olarak kullanılması amacıyla dünyaca tanınan sağlık ekonomistleri, tütün kontrolü uzmanları ve TobTaxy atölye çalışması katılımcıları tarafından en uygun hale getirildi. Smoke Free Parnership • Tütün mamüllerinin fiyatını belirleyen faktörler vefiyatın bir parçası olarak verginin hesaplanmasına ilişkin yöntemler • Fiyat artışlarının tütün mamüllerinin kullanımını nasıl etkilediği • Vergilendirme yoluyla fiyatların nasıl artırılabileceği • Tütün sanayinin fiyatları nasıl manipüle ettiği • Farklı tütün vergisi yapıları, bunların tütün vergisi gelirleriyle ilişkisi ve gelirlere etkisi • Kaçak tütün ticareti türleri, nedenleri, etkileri ve bunlarla mücadele yöntemleri • Tütün vergilerindeki/fiyatlarındaki değişikliklerin tütün mamüllerinin kullanım ve tüketim yaygınlığı, sigarayla ilgili ölüm ve hastalıklar ve diğer ulusal maliyetler üzerindeki etkisi • Sağlıklı Yaşam Yılları Göstergesi’nin daha iyi anlaşılması 1 Back Next >>TobTaxy hakkında daha fazla bilgi için bkz. www.smokefreepartnership.eu /-TobTaxy- Bu doküman Avrupa dillerinin çoğuna tercüme edilmiş olup TobTaxy projesinde tanımlanmış hedef ülkelerin hepsini ilgilendiren bilgiler içermektedir. Tüm alet çantaları, 2012 yazından itibaren Smoke Free Partnership (Sigaradan Arınma Ortaklığı) web sitesinde bulunabilir: www.smokefreepartnership.eu 4 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Vergilendirme: Halk Saglıgı İçin Bir Araç Mı? Contents Back Next Vergilendirme, özellikle genç nesiller ve düşük gelirli gruplar arasında tütün tüketimini azaltmak için kullanılabilecek yegane ve en etkili, en düşük maliyetli müdahale yöntemidir. Bu politika uzun süredir 2 3 Dünya Sağlık Örgütü ve Dünya Bankası tarafından kabul görme4 ktedir. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ‘nde de vergilendirme, kapsamlı bir tütün azaltma politikasının önemli bir parçası olarak vurgulanmaktadır. Düzgün şekilde yönetildiğinde vergilendirmenin bu kadar etkili olmasının özünde, tütün mamüllerinin fiyatlarını artırma kabiliyeti yatar. Bu da tütün mamüllerinin satın alınabilirliğini nüfusun büyük bir kısmı için, özellikle de satın alım gücü düşük gruplar için, doğrudan azaltır. Geliri düşük olanlar ve genç nesiller için -ki bunların sigara içmesi veya sigaraya başlaması daha olasıdır- tütün mamülü fiyatlarının daha az makul hale getirilmesi tütün mamüllerine ulaşımı ve sigaranın çekiciliğini azaltır. Tütüne olan talepteki düşüş, halihazırda sigara 5 içenlerde artan bırakma oranları ve potansiyel kullanıcıların tütün kullanma oranlarındaki azalış ile kendini göstermektedir. Gençler, fiyat artışlarına karşı daha hassastır ve yaşlılara göre sigara kullanımlarını iki ila üç kat daha fazla düşürebilirler. Örneğin, 2002’de Vali Bloomberg tarafından uygulamaya konulan New York tütün kontrol programında tütün vergilerinin artırılması da vardı. Program uygulamaya konulmadan önceki on yılda sigara kullanımı oranlarında hiçbir düşüş yaşanmamıştı. Kontrol programından sonra, ergenler arasındaki sigara içme oranı 2001’de %17,6’dan 2007’de %8,5’e düştü; bu oran 2007’de ABD ulusal ergen ortalamasının neredeyse üçte ikisinden 6 daha düşüktür. Smoke Free Parnership Maliye Bakanlığı’nın vergilendirme hakkındaki görüşü? 2 WHO Tütün Kullanımını Azaltma Girişimi. Tütün kontrolünün yapı taşları: el kitabı. Cenevre, Dünya Sağlık Örgütü, 2004. www.who.int/ tobacco/resources/publications/tobaccocontrol_handbook/en/ 3 Jha P Chaloupka F. Salgını frenleme: devletler ve tütün kontrolünün ekonomisi. Washington, DC: Dünya Bankası, 1999. www1.worldbank.org/tobacco/cover2a.asp 4 http://www.who.int/tobacco/framework/WHO_FCTC_english.pdf 5 Hu T-W, Sung H-Y, Keeler TE. Kaliforniya’da sigara tüketimini azaltma: tütün vergileri - sigarayla mücadele medya kampanyası karşılaştırması. Am J Public Health 1995b;85(9):1218-22 6 Lise Öğrencileri Arasında Sigara Kullanımı --- Amerika Birleşik Devletleri, 1991-2009. Morbidity and Mortality Weekly Report, Tem 9, 2010/59 (26): 797-801 5 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Kanıtlar neden politika değişikliği getirmiyor? Modern devlet mekanizmalarının gerçekleri, tütün kullanımını frenlemek için gerekenin çok altında vergi düzeylerini karşımıza çıkarıyor. Neden? En önemli nedenlerden biri, ulusal Sağlık Bakanlıklarının vergilendirmenin faydalarını anlaması olası olsa da vergi düzeylerinin genellikle hükümetlerin Maliye Bakanlıkları tarafından kontrol ediliyor olmasıdır. Ne yazık ki Sağlık ve Maliye Bakanlıkları arasında ya çok az ya da hiç iletişim bulunmamaktadır. Bu da Maliye Bakanlıklarının vergilendirmenin sağlık üzerindeki ve hatta devlet gelirleri üzerindeki etkisini pek de kavrayamaması sonucunu doğurmaktadır. Dahası, Maliye Bakanlıkları belki de sigara tüketiminin kapsamlı sosyal ve ekonomik maliyetlerini veya vergilendirmenin sigara tüketimi düzeylerini düşürmede ne kadar önemli olduğu gerçeğini tam olarak takdir etmeden tütünü genellikle bir gelir kaynağı ve sıradan bir tüketim maddesi olarak görmektedirler. Maliye bakanlıkları ayrıca tütün şirketleriyle çoğunlukla yakın ilişkiler içinde olurlar ve tütün vergilerini artırmamaları konusunda güçlü lobi faaliyetlerine maruz kalırlar. Halk sağlığı topluluğu nasıl yardımcı olabilir? Halk sağlığı topluluğunun harekete geçerek: 1 / Tütünün vergilendirilmesiyle ilgili politika sürecini anlaması (hangi kararları kimler alıyor, neden ve nasıl) 2 / Tütünün vergilendirilmesinin değeri, rolü, yapısı ve etkileriyle ilgili kamu bilincini artırması 3 / Halk sağlığı ve devletin gelir sağlaması için etkili tütün vergisi artışları lehine lobi faaliyetinde bulunması 4 / Tüm tütün mamülleri için benzer düzeyde vergilendirme için lobi faaliyetinde bulunması Smoke Free Parnership Contents Back Next 5/S ağlık Bakanlıklarındaki destek veren kişiler ve onların vergi dairelerindeki meslektaşları arasında köprü oluşturması 6/M aliye Bakanlıkları ile doğrudan irtibata geçmesi 7 / Tütünün vergilendirilmesiyle ilgilenen Parlamento Üyeleri bulması 8 / Parlamento Üyelerinin Maliye Bakanlığı ile irtibata geçmesini ve onlara tütünün vergilendirilmesiyle ilgili sorular sormasını sağlaması gerekir. Ne yazık ki, çoğu zaman halk sağlığı savunucuları, vergilendirmeyle ilgili kendilerinin de bilgi eksikliği bulunmasından ötürü hükümetleri etkin bir biçimde bilgilendirme ve lobi oluşturma konusunda yetersiz kalıyorlar. Vergilendirme, beceri isteyen, karmaşık ve öğrenilmesi zor bir alan olarak görülüyor. Bu nedenlerle halk sağlığı savunucuları şunları yapmakta zorlanıyorlar: • Olumlu vergilendirme politikalarını savunmak • Vergilerin artırılmasıyla ilgili tutarlı stratejiler oluşturmak • Vergilerin azaltılmasını ya da vergi artışlarının enflasyonla aynı doğrultuda tutulmasını savunan argümanları etkili bir şekilde çürütmek Bu zorluklara yanıt olarak, halk sağlığı sektörünün, maliye ve vergi yetkilileriyle ilişki kurmak için ciddi miktarda yatırım yapan tütün sanayiyle mücadele edebilmesi için olumlu tepki vermesi çok önemlidir. Tütün 7 sanayi doğruyu yansıtmayan ancak ikna edici bir şekilde savunduğu tezinde, vergilendirmenin tütün tüketimini azaltmak için yanlış veya etkisiz bir yol olduğunu ve artan vergilerin kaçak tütün ticaretini 8 artıracağını söylüyor. 7 Tütün sanayi burada, tütün sanayi tarafından fonlanan ve/ veya tütün sanayinin çıkarlarını savunan tüm örgütler olarak tanımlanmaktadır. 8 Bunun açık bir örneğini görmek için, 2012 Birleşik Krallık bütçesine Guardian gazetesinde verilen şu tepkiye bakın: >> See More 6 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Alet Çantasındaki Önemli Terimler ve Kavramlar: A-Z B-O Büyük ölçekli organize kaçakçılık Büyük ölçekli organize tütün mamülü kaçakçılığı, genellikle bütün vergilerden kaçan organize suç ağları tarafından sigaraların yasa dışı taşınması, dağıtılması ve büyük partiler halinde satılmasıdır. CPI (TÜFE) – Tüketici Fiyatları Endeksi CPI (TÜFE), yani Tüketici Fiyatları Endeksi, ortalama hane halkı tarafından satın alınan mal ve hizmetlerin ortalama maliyetinin bir ölçüsüdür. Ulusal istatistik kurumları tarafından hesaplanan birçok fiyat endeksinden biridir. CPI (TÜFE)’deki yüzde değişikliği, enflasyonun bir ölçüsüdür Dışsal maliyetler Ekonomik açıdan dışsal maliyetler, değerlendirilen ekonomik kararın tarafı olmayan kişileri (dışsal tarafları) etkileyen olumsuz ekonomik/sosyal etkilerdir. Sigara tüketimi (ve onunla ilgili sonuçlar) bakımından dışsal maliyetler, sigara içenlerin karşılamadığı aşağıdaki maliyetleri içerir: kaybedilen üretkenlik ve hastalık izni, sağlık ve sosyal yardım hizmetlerinin maliyetleri, sigara içmeyenlerin pasif içiciliğinin maliyetleri ve sigara ürünlerinin neden olduğu yangınların maliyetleri Değer esaslı vergiler Tütün mamüllerinin değerine dayanır (yani imalatçı fiyatlarının veya perakende fiyatlarının belirlenmiş bir yüzdesi) İnce Kıyılmış Tütün İnce kıyılmış tütün, tüketicilere tartılarak satılan yarı mamul bir üründür. Dolayısıyla ince kıyılmış tütün kullananların, sarma tütün ürünlerini (RYO) kullanmadan önce ince kıyılmış tütün, sarma kağıdı veya Smoke Free Parnership Contents Back Next boru ve sigara sarma cihazları gibi ek ürünler satın almaları gerekir Kaçakçılık Kaçakçılık, yasa dışı yollarla ithal edilen ürünlerin ticaretidir. Kaçak imalat Kaçak imalat terimi, yasa dışı yollarla üretilmiş ürünlere atfen kullanılır (yasaya aykırı şekilde tütün mamülleri üretimi.) Söz konusu yasalar vergi yasaları olabileceği gibi tütün mamüllerinin üretimini kısıtlayan başka kanunlar da (ruhsat veya tekelle ilgili kanunlar vb.) olabilir Küçük ölçekli kaçakçılık Küçük ölçekli kaçakçılık tanımına düşük vergili ülkelerdeki tütün mamüllerinin bireyler veya küçük gruplar tarafından, yüksek vergili bir ülkede yeniden satışa yönelik olacak miktarlarda satın alınması girer Kaçak Tütün Kaçak tütün, bir Üye Ülkenin ya da AB’nin yürürlükteki vergi, harç veya diğer mali kanunlarını ihlal eder şekilde söz konusu Üye Ülkenin Bölgesine ithal edilmiş, bu bölgede dağıtımı yapılmış veya satılmış tütün mamülleri anlamına gelir Özel maliyetler (veya içsel maliyetler; dışsal maliyetlerin karşıtı) Elde ettikleri faydayı/memnuniyeti en üst düzeye çıkarmak için yaptıkları piyasa seçimleri karşılığında bireyler tarafından maruz kalınan maliyetler. Continue on the next page 7 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Return to the beginning Alet Çantasındaki Önemli Terimler ve Kavramlar: A-Z P-Y Paket boyutları • Bir pakette genellikle 20 sigara bulunur • Bir kartonda genellikle 10 paket ya da 200 sigara bulunur • Bir büyük kutuda genellikle 50 karton ya da 10.000 sigara bulunur • Bir konteynerde genellikle 1000 büyük kutu ya da 10 milyon sigara bulunur Sahte tütün Sahte tütün üretimi, üretilen ürünlere asıl sahibinin izni olmaksızın ticari marka basılan bir yasa dışı üretim biçimidir. Spesifik Vergiler: Bu vergiler, 1000 sigara başına (veya 20’lik sigara paketi ya da tütün çubuğu başına) sabit oranlı uygulanan vergilerdir. Taban fiyat ne olursa olsun aynı vergi uygulanır; ucuz ve pahalı markalar arasında fiyat farkını artırmaz Talebin fiyat esnekliği Bu bir ekonomi kavramıdır; bir ürünün fiyatı %1 oranında değiştiğinde ürüne olan talebin ne olduğunu ölçer. Fiyat esnekliği üründen ürüne değişir. Gereklilik olan ürünler (veya tütün gibi bağımlılık yapan ya da ikamesi olmayan ürünler) fiyat değişikliklerine karşı daha az duyarlıdır çünkü tüketiciler fiyat artışlarına rağmen bu ürünleri almaya devam etme eğilimdedirler. Esneklik, ekonometri analizi ile hesaplanabilir ve genellikle negatiftir; yani artan fiyat talebi düşürür. Örneğin, -0,4’lük fiyat esnekliği, fiyatta %1 artış olduğunda tüketimin %0,4 düşeceğini ifade eder. Fiyattaki oynamalar, ürünü kullanan insan sayısında veya satın alınan ürün miktarında değişikliğe neden olabilir Smoke Free Parnership Contents Back Next Vergi yansıması Vergi yansıması, belirli bir vergi yükünün ekonomik refah dağılımı üzerindeki etkisinin analizidir. Vergi yansımasının, sonuçta vergi yükü üzerine kalan gruba “düştüğü” söylenir Vergi Yükü Vergi yükü, bir ürün veya gelir üzerine konulan vergi miktarıdır. Vergi yükleri birtakım faktörlere bağlı olarak değişir; örn. gelir düzeyi, yargı alanı ve mevcut vergi oranları WAP WAP (perakende satış fiyatı ağırlıklı ortalaması), tüketime sunulan tüm sigaraların toplam değerinin (tüm vergiler dahil perakende satış fiyatı temel alınır) tüketime sunulan toplam sigara miktarına bölünmesiyle hesaplanır. Her yıl en geç 1 Mart günü, önceki takvim yılında elde edilen veriler temel alınarak hesaplanır. Yarı dışsal maliyetler Sigara içen bir bireyin bulunduğu hane halkının sigara içmeyen üyelerinin maruz kaldığı maliyetler 8 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Tütünün Vergilendirilmesiyle İlgili Temel Prensipler Tütünün vergilendirilmesiyle hedeflenen üç temel şey vardır: • Gelirleri artırmak • Tüketimi kısıp sağlıklı yaşamı teşvik etmek (kısıtlayıcı vergi işlevi) • Dışsallıkların etkisini düzeltmek Tütün, zaruri olmayan ve tüketildiğinde ciddi ve büyük sosyal maliyetlere (“dışsallıklar”) neden olan bir ürün olduğundan diğer tüketim mallarının çoğundan farklıdır. Bu maliyetler arasında, sigara içerenler tarafından doğrudan karşılanmayan, sigara tüketimiyle ilgili hastalıkların yol açtığı sağlık maliyetleri, pasif içicilik kurbanlarıyla ilgili maliyetler ve sigara içenlerin karşılamadığı üretkenlik kayıpları bulunur. Bu maliyetler, tütün tüketiminin düzenlenmesiyle ilgili devlet müdahalesini haklı çıkarmakta ve tütün mamüllerinin vergilendirilmesini ekonomik bir mantığa oturtmaktadır. Vergi gelirinin bir kısmı, sigara tüketimiyle ilgili dışsal maliyetlerin karşılanması için kullanılabilir. Ekonomik literatüre göre bazı özel (veya içsel) maliyetlerin varlığı da kişisel bir karar olan sigara içme davranışına devlet müdahalesini gerekçelendirmektedir. Buradaki mantık şudur: bütün bireyler sigara içme davranışının gelecekte kendi sağlıkları üzerindeki olumsuz etkilerinin Smoke Free Parnership ve/veya nikotin bağımlılığının risk ve maliyetlerinin sorumluluğunu alamamaktadır; çünkü sigaraya tipik olarak nikotinin bağımlılık yapan niteliğinin tam olarak kavranamadığı küçük yaşlarda başlanmaktadır. Bu durumda, tütüne uygulanan tüketim vergilerinin rolü, şu anki ve gelecekteki sigara içme davranışından yıldırmak amacıyla tütün 9 mamüllerinin satın alınabilirliğini azaltmaktır. En uygun vergi oranı nasıl oluşur? En uygun vergi oranının nasıl oluşacağına ilişkin farklı bakış açıları bulunmaktadır: 9 Bu bölüm, bir Avrupa Komisyonu Yayını olan “The Aspect Consortium”dan alınmıştır, Ekim 2004,” sf76 • Halk sağlığı bakış açısı →sigara içen herkes sigarayı bırakana kadar • Devletin bakış açısı→gelirleri en üst düzeye çıkarmak, ancak aynı zamanda sağlık durumunu iyileştirmek, sağlık maliyetlerini ve sigara tüketimiyle ilgili diğer maliyetleri azaltmak • Ekonomi biliminin bakış açısı (etkili bir vergi geliri kaynağı olarak) → tütün tüketimiyle ilgili dışsallıkları ve içsellikleri düzeltmek Vergi artırımlarını savunurken bu bakış açılarını anlamak önemlidir. 9 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Tütün Vergisinin Yapısı AB’de üretilen tütün, üç tip vergiye tabidir: iki ayrı türde tüketim vergisi ve Katma Değer Vergisi (VAT). • Spesifik (veya sabit) tüketim vergileri ürün adedi başına belirlenen vergi olarak uygulanır. Taban fiyat ne olursa olsun aynı miktarda vergi uygulanır; ucuz ve yüksek kaliteli markalar arasında fiyat farkını artırmaz. En iyi benim Hayır, benim! • Değer esaslı tüketim vergileri tütün mamüllerinin perakende fiyatının bir kısmıdır (yani imalatçının koyduğu perakende fiyatların belirlenmiş bir yüzdesi). Spesifik tüketim vergisinden farklı olarak değer esaslı vergiler, enflasyon olduğunda ve/veya üreticiler fiyatlarını artırdığında, ucuz ve yüksek kaliteli markalar arasındaki fiyat farkını büyütür. Toplanan vergi meblağı enflasyondan korunur ve her fiyat artışıyla birlikte yükselir. Taxes - who wins? Smoke Free Parnership 10 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Contents Home Back Next Sigaranın fiyatını oluşturan etkenler neler? Aşağıdaki grafikte sigara fiyatını oluşturan çeşitli unsurların analizi verilmiştir: 0.30 € = e ic r p il Reta 6.00) € = e ic r p k (Pac Retail margin = € 0.01 W ho lesale price = € 0.07 € 0.22 = x a t Total tax Total exice Specific excise tax = €0.09 Smoke Free Parnership Ad-valorem excise tax:% of wholesale of retail price; e.g €0.09 if rate is 30% of retail price VAT / sale tax % of (wholesale price + excise tax); e.g. € 0.01 if VAT -15 %) © Hana Ross 11 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Mevcut AB tütün vergisi kanunu (01.01.2014 öncesi) şunları gerektirir: • Toplam verginin %5’i ila %76,5’i arasında spesifik vergi: (spesifik tüketim vergisi + oransal tüketim vergisi ve katma değer vergisi) • Perakende fiyat ağırlıklı ortalamasının en az %57’si oranında tüketim vergisi: (1000 sigaraya en az 101 euro vergi koyan ülkeler istisnadır) • Min. tüketim vergisi perakende fiyat ağırlıklı ortalamasından bağımsız olarak 1000 başına 64 € 16 Şubat 2010 tarihli Konsey Direktifi 2010/12/EU, 01.01.2014’den sonra şunları şart koşuyor: • Spesifik vergi %7,5 ve %76,5 arasında olacak (spesifik tüketim vergisi + oransal tüketim vergisi ve katma değer vergisi) • 1000 sigara başına en az 115 euro vergi koyan ülkeler hariç perakende fiyat ağırlıklı ortalamasının en az %60’ı oranında tüketim vergisi • Bulgaristan, Estonya, Yunanistan, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya ve Romanya’ya 31.12.2017’ye kadar istisnai bir geçiş süresi tanınacaktır. • Perakende fiyat ağırlıklı ortalamasından bağımsız olarak 1000 sigarada 90 € minimum tüketim vergisi (31.12.2017’e kadar aynı ülkeler istisnadır) Smoke Free Parnership 12 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Vergi yapısının etkileri Doğru kullanılması halinde tüketim vergisinin, tütün mamüllerinin nihai fiyatını yükseltme potansiyeli vardır. Ancak, iki farklı tüketim vergisi tipi olan spesifik ve değer esaslı vergilerin toplam nihai tütün fiyatını belirlemede (farklı kombinasyonlarda kullanıldıklarında) farklı etkileri olduğu unutulmamalıdır. Spesifik Vergi Değer Esaslı Vergi • Yönetilmesi kolay olan spesifik vergiler, aynı tütün ürünü sınıfındaki tüm markaları eşit biçimde etkiler. Bununla birlikte spesifik vergiler enflasyona endeksli değildir, o nedenle aynı ekonomik etkinin oluşması için düzenli olarak ayarlanması gerekir • Tütün üreticilerinin vergi yükümlülüklerini düşürmek için fiyatı manipüle etmelerine imkan vermez • Fiyat rekabetini azaltma eğiliminde olan bu vergi türü, yüksek kaliteli sigara üreticilerinin tercihidir. • Endüstrinin vergi yükümlülüğü, üretici (fabrika çıkış) fiyatındaki değişiklik nedeniyle değişmez Avantajları • Vergiyi enflasyona göre ayarlar • Fiyat yükseldikçe vergi yükümlülüğü de yükselir Avantajları • Devlete vergi geliri üzerinde daha fazla kontrol verir • Fiyat aralıklarını dar tutar, vergi artışından sonra başka markaya geçişleri azaltır • Yönetimi daha ucuzdur • Vergi yansımasının enflasyonla birlikte artması koşuluyla halk sağlığı için daha iyidir Dezavantajları • Endüstrinin, üretici fiyatlarını manipüle ederek ödediği vergi miktarını kontrol etme şansı daha yüksektir • Fiyat farklarının açılmasına neden olur, bu da sigara tüketicilerinin daha ucuz tütün ürünlerine geçerek (yüksek kaliteli sigaralardan ince kıyılmış tütüne geçiş gibi) vergi artışından kaçınmalarına imkan verir • Satılan çok sayıdaki markanın hem değerinin hem de hacminin izlenmesi gerektiğinden yönetimi daha pahalıdır • Değer esaslı vergi fiyat rekabetini teşvik eder, bu da fiyatların düşmesine neden olabilir Dezavantajları • Enflasyon ve gelir düzeylerine uygunluğun sağlanması için düzenli olarak artırılmalıdır • Endüstriyi kârlarını artırmak adına fiyat artışına gitmeye teşvik eder Smoke Free Parnership 13 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next *** En İyi Uygulama: Değer Esaslı ve Spesifik Verginin Bir Kombinasyonu *** AB ülkelerinde hem değer esaslı hem de spesifik tüketim vergisinden karma olarak yararlanılan bir vergi yapısı kullanılmaktadır. Buna ek olarak, halk sağlığını ve devletlerin gelir hedeflerini korumak adına, ülkeler sigara başına toplanması gereken bir minimum toplam vergi miktarına, yani “vergi tabanı”na tabidir. Tüketim vergisinin caydırıcı etkisini koruyabilmek adına hem bu tabanın hem de ülkeye özgü vergi düzeyinin (en azından bunlardan birinin) enflasyona göre ayarlanması önemlidir. Vergi yapıları ve oranlarındaki farklılıklar nedeniyle, Ocak 2008’de Avrupa’da 1000 sigara başına alınan vergi/tüketim vergisi miktarları arasında büyük farklar söz konusudur: € 250 227 © Hana Ross 170 € 200 141 € 150 66 € 100 € 50 41 4 5 43 37 44 43 60 49 60 € 0 Smoke Free Parnership Russia Ukraine Bulgaria Romania Lithuania Latvia Estonia Czech Republic Hungary Poland Slovenia Germany France Ireland 14 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Enflasyonun Etkileri Vergi, enflasyonla birlikte artırılmazsa, efektif olarak vergide düşüş meydana gelmiş olur. Bunun sonucunda, sigara kullanım oranları artar ve tütün gelirleri azalır. Enflasyon düzeltmesi Endekslenmemesi halinde, enflasyon, spesifik verginin tütün kullanımı üzerindeki etkisini eritebilir. Tütün mamüllerinin gerçek fiyatlarına dikkat edilmesi önemlidir: • Spesifik vergi, enflasyon ve artan gelirler nedeniyle eriyebilir, dolayısıyla enflasyona ve gelir düzeylerine endekslenmesi gerekir • Değer esaslı vergi, üretici fiyatlarının enflasyonla doğru orantılı olarak arttığı ortamda, enflasyona göre kendiliğinden ayarlanır. Değer esaslı vergi, gelir artışına göre kendiliğinden ayarlanmaz. Bu nedenle, politik olarak kabul edilebilir olması halinde, spesifik vergi için otomatik enflasyon ve gelir artışı ayarlamaları yapılmasının savunulması önemlidir. Smoke Free Parnership gerçek fiyat = cari (veya nominal) fiyat ÷ tüm mal ve hizmetlerin fiyatı [perakende fiyat endeksi (RPI) veya tüketici fiyatları endeksi (CPI) olarak ifade edilir] 15 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Gelir Artışının Etkileri: Satın Alınabilirlik Gelir düzeyleri artan ülkeler, fiyat ve gelirin ortak etkisi olan tütün mamüllerinin satın alınabilirliğini göz önünde bulundurmalıdır. Bu etki, hem fiyat hem de gelir esnekliklerine bağlıdır. Tüketimin azaltılması, tütünün satın alınabilirliğinin azaltılmasına bağlıdır. Bir nüfusun tütün satın alma gücünü belirleyen birtakım faktörler vardır: O kadar param yok 1 / Cari tütün vergisi oranları 2 / Cari tütün perakenda fiyatı 3 / Ortalama gelir 4 / Gelir artışı 5 / Enflasyon oranları 6 / Ucuz tütüne erişim (indirimli sigaralar, “sarma”, vergiden muaf, kaçak tütün mamülleri) Bu faktörler hesaba katıldığında, vergi artışlarının tütün tüketimi üzerindeki etkisini tahmin etmek mümkündür. Satın alınabilirlik şöyle hesaplanabilir: • Nispi gelir fiyatı (RIP): Kişi başına gayri safi yurtiçi hasılanın 100 paket alabilmek için gereken %’si; veya • 1 paket alabilmek için dakika cinsinden gereken emek: ortalama bir işçinin 1 paket sigara satın alabilmesi için çalışması gereken süre Ne kadar dedin?!?! Smoke Free Parnership 16 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next 10 8% 4% 0% -4% aynak: Evan Blecher tarafından Cape Town Üniversitesi, İktisat Fakültesi’ne Felsefe Doktorası için sunulan tez: Düşük K ve Orta Gelirli Ülkelerde Tütün Kontrolü Ekonomisi, Nisan 2011 Smoke Free Parnership France Switzerland Australia Belgium Netherlands Italy Hungary Germany Portugal Poland United Kingdom Sweden Spain Austria Luxembourg Russia Croatia (c) Turkey Ireland Finland Norway Czech Rep. Iceland (b) Denmark -12% Greece -8% Romania (a) Average annual percentage change in the Relative Income Price Avrupa’da 1990 – 2008 arasında satın alınabilirlikteki değişim 10 a / Romanya: 1994-2008 b / İzlanda: 1999-2008 c / Hırvatistan: 1998-2002 17 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Tütün Sanayinin Vergilendirmeye Tepkisi Vergi düzeylerini mümkün olduğunca düşük tutmak tütün şirketlerinin çıkarınadır. Böylece nispeten ucuz kalmış tütün sayesinde daha fazla ürün satıp daha fazla kâr elde edebilirler. Artan vergilerin sigara kullanımını hiç etkilemedigi çok açık Tütün sanayi, vergileri azaltmaları ya da artırmamaları için tüm devletler üzerinde, her türlü yolu kullanarak, çok büyük baskı kurmuştur. Yanlış bilgi vererek ülkelerin tütün vergi sistemlerini sistematik bir biçimde manipüle etmede başarılı olmuşlardır. Sundukları yanlış bilgiler: Bu adamlar güvenilir sanırdım ben de 1 / Devletler vergiyi düşürerek vergi gelirlerinde artış sağlayacaktır ve/veya 2 / Vergi artışı yapıldıktan sonra devletin vergi gelirleri düşecektir Dahası, uluslararası tütün şirketleri, pazarlarını genişletmek, yerel tekellerin bulunduğu pazarlara girmek veya vergi ödemekten kaçınmak için kaçakçılığa suç ortaklığı etmişlerdir. • Değer esaslı vergi uygulanan ülkelerde şirketler, vergi tahsilatını azaltmak için taban fiyatlarını düşürme eğilimdedir. • Spesifik vergi söz konusu olduğunda ise şirketler, birim tütün başına ödedikleri vergiyi azaltmak için sigara boyutunu artırabilir ve kendi fiyatlarını yükseltebilirler Smoke Free Parnership Yalanın bini bir para 18 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Verginin Etkisini Hesaplama Yöntemi Tütün fiyatlarının tütün tüketimi üzerindeki etkisini tahmin edebilmek için eski veriler kullanılabilir. Bu etki, tütün talebinin fiyat esnekliği ile ölçülür. Tütün talebinin fiyat esnekliği tahmini, mevcut ve önerilen fiyat ve vergi değişikliklerinin gelecekteki tütün kullanımı, vergi geliri ve tütün kullanımıyla ilişkili gelecekteki ölüm sayısı üzerindeki etkisini kestirmede kullanılabilir. 11 Teorik olarak bir mal veya hizmetle ilgili talebin fiyat esnekliğinin pozitif olması mümkündür, ancak bu, malın veya hizmetin fiyatı arttığında tüketicilerin tüketimlerini artıracakları anlamına gelir ki pratikte olağandışı bir durumdur. Bir fiyat/vergi artışının ardından, toplam tütün tüketimindeki düşüş, talebin fiyat esnekliği kullanılarak analiz edilebilir. Genellikle negatif 11 bir sayıdır ve tütün fiyatındaki %1’lik artışa tepki olarak tüketimde meydana gelen düşüş yüzdesini ifade eder. Örneğin, -0,4’lük esneklik, fiyatta %1 artış meydana gelmesi halinde, tüketimde %0,4’lük azalma olacağı anlamına gelir. Genellikle etkinin yarısı sigara içme yaygınlığı üzerinde olurken geri kalanı, sigarayı bırakmayanlar tarafından tüketilen tütün miktarında olur. Talebin fiyat esnekliği, yargı alanından yargı alanına değişebilir ve sigara kullanma yaygınlığının azaldığına yönelik iddiada bulunulabilmesi için ülkeye özgü verilerin de dikkate alınması gerekir. AB’de olduğu gibi gelişmiş ülkelerdeki talebin fiyat esnekliği birbirine çok yakın olmasına rağmen, bir ülkedeki %10’luk fiyat artışının tüketim üzerindeki etkisi bir başka ülkeyle aynı olmayabilir. Smoke Free Parnership 19 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Next Back Tütün tüketimi ve fiyat arasındaki olumsuz ilişki Tütün sanayinin karşı iddialarına rağmen, uzun yıllar boyunca çok sayıda ülkede yapılan araştırmalar açıkça göstermektedir ki tütüne olan talep, fiyat artışlarına duyarlıdır, ancak zaruri olmayan çoğu mal kadar fazla duyarlı değildir. Vergi düzeyleri - tüketim karşılaştırmasının gösterildiği üç grafik bu durumu vurgulamaktadır: Birleşik 1971 - 1997 1500 30 1000 20 2010 2009 0 2008 0 2007 500 2006 10 Annual per capita cigarette consumption 2000 40 2005 2000 1,00 1995 60.000,0 1990 1,40 1985 70.000,0 1980 1,60 1975 80.000,0 50 2004 2,00 2500 2003 90.000,0 (Per Capita Consumption and Real Cigarette Prices) Cigarette prices in LVL 2,20 Latvia 2003 - 2010 60 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1989 1991 1993 1995 1997 100.000,0 Cigarette consumption (£ million, 1995 prices) 2,40 Price of one pack of cigarettes (€) 12 110.000,0 1970 Total consumption of tobacco (x 1.000 tons) İtalya 1970 - 2005 Real (inflation adjusted) price in LVL per 1000 sticks Consumption Price Per capita cigarette consumption 12 Gallus S, Townsend J ve arkadaşları, Son otuz yıldır İtalya’da tütün fiyatları ve tüketimi. European Journal of Cancer Prevention, 2003; cilt 12, sayı 4. . Smoke Free Parnership 20 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Tütün talebinin nispeten düşük fiyat esnekliği, daha sonra gösterileceği üzere, vergi artışının gelir artışını daima garanti edeceği anlamına gelmektedir. Araştırmalardan elde edilen kanıtlar, bunu birçok 13 bağlamda açıkça desteklemektedir. Tütün vergileri, ekonomide halihazırda yaratılmış kaynakların transferidir [dolayısıyla gayri safi yurt içi hasılaya (GDP) katkısı yoktur]; yani sigara içenlerin parası devlet hazinesine gider, oradan da kamu hizmetleriyle yeniden topluma döner. Contents Back Next 13 “The Aspect Consortium” Ekim 2004 sf 76’dan alıntıdır: Bağlam referansı = Townsend J. Tütün fiyatı ve tüketimi. BMJ 1998, 52: 132-142 Dikkat edilmesi gereken noktalar: • Tütün tüketimi, gelir arttıkça artma eğilimindedir; böyle olunca da toplam tütün vergisi geliri de artacaktır (talebin gelir esnekliği pozitiftir). • Üretim ve ithalat, devlet tarafından yakından denetlenebilir, o nedenle vergi toplamak nispeten kolay olacaktır. Smoke Free Parnership 21 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Tütün vergisi artışları ve AB’de sigara kullanımı Vergi Artışlarının Devlet Gelirlerine Etkisi Vergi artışları nedeniyle, 2005 - 2006 yılları arasında AB genelinde sigara tüketimi %10’dan biraz daha fazla düşüş gösterdi. AB-15’te, 2002 - 2006 yılları arasında %33’lük ortalama vergi artışı, sigara kullanımında %16’lık düşüşe neden oldu. Yeni Üye Ülkelerde, %34’lük benzer vergi artışı, 2004’teki katılımdan 2006’nın sonuna kadar sigara kullanımı oranlarında yalnızca %1’lik bir düşüş sağladı. Düşüşün küçüklüğünü, verginin artış öncesinde nispeten düşük ve talebin fiyat esnekliğinin çok düşük olmasıyla açıklamak mümkün olabilir. Tüm çalışmalar göstermektedir ki daha yüksek sigara vergileri devlet gelirlerini artırmakta, sigara kullanma düzeylerinin düşüşünde etkili olmakta ve etkisi hemen görülmektedir. Daha yüksek vergilerle artan devlet gelirleri, sağlıklı yaşamın teşvikine ve sigara bırakma önlemlerine kanalize edilebilir. Aşağıda tütün tüketim vergilerinin enflasyon seviyesinin üzerinde artırılmasının getirdiği faydaları görebilirsiniz: Ancak, AB’de satılan ve sigaraya oranla çok daha düşük vergisi bulunan ince kıyılmış tütün satış miktarının, aynı dönemde %10 civarında arttığını da belirtmemiz gerekiyor. Avrupa Komisyonu bu nedenle, insanların her türlü tütün mamülünü kullanmayı bırakmasını teşvik 14 etmek adına ince kıyılmış tütün vergilerinde artış teklif etmiştir. Kanıt olarak aşağıdaki örneklere bakın: 14 Bu bölüm “SFP Spotlight on Taxation and Illicit Trade” (Vergi ve Kaçak Ticarete SFP İlgisi)’den alınmıştır – www.smokefreepartnership.eu (erişim tarigi Ocak 2011) Smoke Free Parnership Next Vergi artışı yapılmasının hemen ardından tütün vergilerinden devletin elde ettiği gelirde artış meydana gelir. Townsend (1996) tarafından verildiği üzere, tütünün fiyat esnekliğinin (önceden açıklanan sigara kullanma yaygınlığına ilişkin esneklik değil, toplam tütün tüketiminin tütün fiyatına olan duyarlılığı) ana senaryomuzda -0,5 olduğunu varsayıyoruz. Tüketim esnekliği, fiyattaki %1’lik değişime tepki olarak kullanılan toplam tütün / sigara miktarındaki değişikliktir. Sigara kullanım yaygınlığı esnekliği ise fiyattaki %1’lik değişimin, sigara içen yetişkin nüfus oranında yol açtığı değişikliktir. Bu da tütün mamüllerinin fiyatlarındaki artışın, gelirlerde artışa neden olduğu anlamına gelir. See the next examples as evidence: 22 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Next Back Vergi Artışlarının Devlet Gelirlerine Etkisi Continued from previous page 6 60 4 40 2 20 0 2008 2007 2006 2005 2004 0,8 10.000 0,6 0,4 5.000 0,2 0 Excise revenue 1 15.000 2008 2007 2006 0 2005 8 0 1,2 20.000 2004 8,5 50 Excise revenue 2003 2002 9 100 Tax burden per 1000 150 Excise revenue 9,5 Tax burden per 1000 Excise revenue Tax burden per 1000 Excise revenue 8 80 0 2008 2007 2006 2005 2004 2003 100 10 2003 2008 2007 2006 12 120 2002 0 200 2008 0,5 0 10 2007 1 50 140 Hungary -Tax burden vs. Excise revenue 250 2006 1,5 100 Italy -Tax burden vs. Excise revenue France -Tax burden vs. Excise revenue 2005 2 150 2005 0 2004 2,5 2004 50 2002 3 2003 100 2002 3,5 200 2002 150 4 250 Smoke Free Parnership 250 2003 Poland -Tax burden vs. Excise revenue Tax burden per 1000 300 Tax burden per 1000 11,5 2008 0 2007 12 2006 50 2005 12,5 2004 100 2003 150 Excise revenue 13,5 13 11,8 11,6 11,4 11,2 11 10,8 10,6 10,4 10,2 250 Excise revenue Tax burden per 1000 UK -Tax burden vs. Excise revenue 200 2002 Tax burden per 1000 Germany -Tax burden vs. Excise revenue 23 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Devlet gelirleri üzerindeki etkiyi hesaplama yöntemi Fiyat %20 artmışsa Q2/Q1 = 1,2 -0.4 = 0,93 yani sigara kullanımı %7 düşer (beklenebileceği gibi %8 düşmez çünkü bu fonksiyon üsteldir) 9000 8500 1 e = -0,5 ve T/P = 0,7 iken sigaraya konulan vergi %30 artarsa • Vergi geliri yaklaşık %20 artmalı ve • Sigara tüketimi yaklaşık %10 azalmalıdır • Vergi artışı tam olarak yansımazsa, sigara tüketimi daha az düşecek ancak devlet gelirleri daha çok artacaktır Smoke Free Parnership 7500 £2.40 7000 6500 £1.90 6000 £1.40 Revenue ÖRNEK 1995 1993 1991 1989 1987 1985 1983 1981 1979 1975 1973 1971 5500 • T1/P1 yaklaşık %70 ise, fiyat esnekliği -1,4’ten büyük olduğu sürece vergi geliri artar • Tüm çalışmalar, fiyat esnekliğinin bundan çok daha yüksek olduğunu gösteriyor (-0,2 ila -0,9) • O halde T/P 0,7 ve e = -0,5 ise, vergi geliri esnekliği 0,65 olur veya T/P 0,5 ve e = -0,4 ise, vergi geliri esnekliği 0,8 olur ÖRNEK £2.90 Price (£) 1994 value Daha net bir şekilde belirtmek gerekirse: Fiyat %10 artmış (P1’den P2’ye) ve e -0,4 ise Q2/Q1 = 1,1 -0.4 = 0,96 yani sigara kullanımı %4 düşer Tobacco Taxes and Revenues in UK Taxation revenue (£ million) Vergi geliri üzerindeki etki: basit bir yöntem! • Artıştan önceki vergi geliri = artıştan önceki vergi oranı T1 x artıştan önceki satış miktarı Q1 • Artıştan sonraki vergi geliri = artıştan sonraki vergi oranı T2 x artıştan sonraki satış miktarı Q2 • Talebin fiyata en duyarlı olduğu ülkelerde bile, vergiyi artırarak gelirleri düşüremezsiniz; böyle bir durumun yanına bile yaklaşamazsınız! Price 2 e = -0,5 ve T/P = 0,7 iken sigaraya konulan vergi %20 artarsa • Vergi geliri yaklaşık %12,5 artmalı ve • Sigara tüketimi yaklaşık %6,3 azalmalıdır 24 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Tütün Vergisi Artışlarının Devletlere Faydaları Home Ekstra vergi oranları ülkenin gelirleri açısından harika… Contents Back Next …ve de vatandaşlarımızın saglıgı açısından tabii Aşağıda vergi artışlarının devletlere sağladığı bazı faydalar verilmiştir: Sağlık Hizmetleri maliyetinden tasarruf: örnek olarak Birleşik Krallık’a bakalım: 2006’da, İngiltere’de sigarayla ilgili hastalıkların tedavisi için NHS (Ulusal Sağlık Servisi) tarafından 2,7 milyar £ (3,2 milyar Euro) harcandı. Hasta olma riski azalınca (sigara içme yaygınlığının düşmesi ve eski tiryakiler için risklerin azalması nedeniyle) tedavi maliyetleri de düşecektir. İşe gelmeme oranlarındaki düşüş nedeniyle üretimde artış: Sigara içenlerin, sigara içmeyenlere oranla işe gelmemeye daha yatkın olduklarına dair kanıtlar vardır. Daha fazla kişi sigarayı bıraktıkça, işe gelmeme oranlarındaki azalma nedeniyle üretimleri artacaktır. Hastalık ve engellilikle ilgili sosyal yardımlara daha az bütçe harcanması: Sigara kullanımı, nüfusta hastalık oranlarındaki artışın yanı sıra ölüm oranlarındaki artışla da ilişkilidir. Vergi artışı nedeniyle sigara kullanımındaki düşüşün, çalışma yaşındaki insanların daha uzun süreli sağlıklı kalmalarını sağlayacak olmasıyla bu kişilere yapılan sosyal yardım harcamalarında düşüş olması beklenmektedir (İstihdam ve Destek Yardımı ve Engelli Yaşam Ödeneği gibi). Ölüm oranlarındaki azalma nedeniyle üretim artışı: İnsanların daha uzun yaşaması, ortalama emeklilik yaşına kadar hayatta kalmaları ve çalışır halde bulunmaları ihtimalinin arttığı anlamına gelir. Dolayısıyla, sigara kullanımı yaygınlığındaki düşüş, ölüm oranlarındaki azalma nedeniyle üretim artışıyla sonuçlanacaktır. Smoke Free Parnership Kazanılan yaşanacak yıllar: İnsanların daha uzun ve daha sağlıklı hayatlar sürecek olması, bu kişiler ve bir bütün olarak toplum için başlı başına bir faydadır. Örneğin, Birleşik Krallık devlet daireleri, fiyat artışı nedeniyle sigarayı bırakanlara (veya hiç başlamayanlara) kazandırılan yaşayacakları ekstra yılların değerini hesaplamak için bir ölümün önlenmesindeki “insan değeri”nin tahminini (1 milyon £’nin biraz altında) kullanmayı tercih etti. İşe gelmeme oranlarındaki düşüş nedeniyle artan vergi gelirleri: Vergi artışından sonra So many benefits sigarayı bırakan (veya hiç başlamayan) insanlar arasında işe gelmeme oranlarının düşmesiyle kazanılan ekstra üretim, gelir vergisinde, NIC (Ulusal Sigorta Katkısı)’lerde ve VAT (Katma Değer Vergisi) gelirlerinde artışa neden olur. Ek çalışma ömrü nedeniyle artan vergi gelirleri: Tütün vergi oranlarındaki artış nedeniyle sigarayı bırakma (veya hiç başlamama) yoluyla ölümleri önlenen çalışma yaşındaki kişilerin daha uzun çalışma yaşamları olacak ve böylece devletlere daha çok gelir vergisi ve Ulusal Sigorta Katkısı (NIC’ler) ödeyecekler. Ayrıca ek harcanabilir gelirlerinin en azından bir kısmını da harcayacaklarından daha fazla VAT (Katma Değer Vergisi) de ödeyecekler. 25 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Sigara vergisi ve yoksulluk: Vergi azalan oranlı mı? Düşük sosyo-ekonomik gruplar, diğer gruplara nazaran sigara içmeye daha yatkındır ve bu nedenle özellikle kanser, kalp hastalıkları ve kronik obstrüktif akciğer hastalıkları olmak üzere sigara kullanımıyla ilgili hastalıklara orantısız biçimde yakalanmaktadırlar. Home Contents Back Next Sigara iç, zengin hisset Düşük sosyo-ekonomik gruplar sigara içmeye devam ederlerse daha çok vergi ödeyecek olmakla birlikte, aynı zamanda, diğer gruplara nazaran daha yüksek fiyat duyarlılıkları (esneklikleri) vardır ve fiyat artışlarına sigarayı bırakarak ya da tütün tüketimini azaltarak tepki vermeleri ihtimali daha yüksektir. Bu nedenle fiyat artışları, bu grubun sigara kullanma oranlarını düşürme ve bunun sonucunda sağlık sonuçlarını geliştirme potansiyeline diğer tüm müdahalelerden daha fazla sahiptir. Dahası, vergilendirme başlı başına sigara kullanmanın olumsuz etkileriyle ilgili sağlık eğitim mesajlarını tamamlayıcı işlev görür ve bu mesajları güçlendirir (özellikle de tütün kullanımıyla ilgili riskleri vurgulayan sağlık eğitim materyallerine daha az tepki verdiği görülen gruplar için). Devletlerin, artan tütün vergisi gelirlerinin bir kısmını, düşük sosyo-ekonomik gruplardaki kişilerin gelişimine, sağlık hizmetlerine ve/veya bu insanlara sigarayı bıraktırmaya teşvike ayırma konusunda özendirilmesi gerektiğini belirtmeliyiz. Smoke Free Parnership Azalan oran yalanı 26 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret İpotek İpotek, tütün vergisi artışlarından elde edilen vergi gelirlerinin bir kısmının geliştirme, sağlık hizmetleri, eğitim ve halk sağlığı teşviklerine ayrılmasıdır. İpotek edilmiş vergiler devletler tarafından şu amaçlarla kullanılabilir: • Tütün kontrolü faaliyetlerini desteklemek (Tayland ve Kaliforniya) • Tütün kontrolü ve sağlıklı yaşamın teşviki (Finlandiya, Romanya, Estonya, Polonya, Slovenya, Litvanya) • Sağlık hizmetleri ve sağlık sigortası için (Birleşik Krallık, Yunanistan, İrlanda, Portekiz, Avusturya) Diğer ülkeler, tütün vergisi gelirlerini genel geliştirme veya diğer amaçlarla kullanabilirler. Home Contents Back Next Uluslararası / Küresel Bakış Açısı WHO (DSÖ) Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC) FCTC, tütünün tehlikelerini anlatan evrensel standartları yürürlüğe koyup dünya genelinde her türlü kullanımını sınırlamak yoluyla “şu anki ve gelecek nesilleri, tütün tüketiminin ve tütün dumanına maruz kalmanın yıkıcı sağlık, sosyal, çevresel ve ekonomik sonuçlarına karşı korumak” amacını güden uluslar üstü bir antlaşmadır. FCTC ve Vergilendirme FCTC’yi uygulayan tüm ülkeler, vergi politikalarını belirlerken halk sağlığı hedeflerini dikkate almak zorundadır. Bu hedefler, antlaşmanın 6. ve 15. maddelerinde belirtilmiştir: 6. Madde’ye göre imzası bulunan devletler: • Fiyat ve vergi önlemlerinin, tütün tüketiminin azaltılmasında etkili ve önemli bir yöntem olduğunu kabul etmek zorundadır. • Tütün tüketimini azaltmaya yönelik sağlık hedeflerine katkıda bulunacak şekilde tütün mamülleriyle ilgili vergi politikalarını ve uygulanabildiği yerde fiyat politikalarını hayata geçirmelidir • Uluslararası seyahat eden kişilere gümrüksüz veya vergisiz tütün mamülleri satışını ve/veya bu kişilerin bu nitelikte tütün mamülleri ithal etmesini yasaklamalı veya kısıtlamalıdır Smoke Free Parnership Continue on the next page 27 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Return to the beginning Contents Back Next Uluslararası / Küresel Bakış Açısı 15. Madde’ye göre imzası bulunan devletler: • Yasa dışı ticaret dahil olmak üzere tütün mamülleriyle ilgili sınır ötesi ticareti izlemek ve bununla ilgili bilgi toplamak zorundadır • Kaçak tütün ticaretine karşı yönetmelikleri hayata geçirmek ve güçlendirmek zorundadır • Sahte ve kaçak tütünleri imha etmek zorundadır • Tütün mamüllerinin dağıtımının takip edilmesini ve denetlenmesini sağlayacak önlemler almak ve hayata geçirmek zorundadır COP4’ten Güncel Bilgiler Tütün mamüllerinde yasa dışı ticareti ortadan kaldırmak için güçlü uluslararası işbirliğinin önemini farkeden WHO (DSÖ) Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC)’nin tarafları, tütün mamüllerinde yasa dışı ticaretle ilgili protokol oluşturacak bir müzakere kurumu oluşturdular. FCTC’ye taraf 135’i aşkın ülke, tütün mamüllerinde yasa dışı ticaretle mücadeleyi ele alacak uluslararası bir antlaşmayı görüşmek üzere 2008 ve 2012 yılları arasında beş kere toplandı ve Nisan 2012’de tütün mamüllerinde yasa dışı ticareti ortadan kaldıracak bir Protokol metni üzerinde anlaşmaya vardı. Yasa dışı ticaret antlaşması, FCTC’nin tamamlayıcı bir antlaşması veya protokolü olarak müzakere edilmektedir. FCTC’nin 15. Maddesinde Sözleşmenin kaçakçılık, kaçak imalat ve sahtecilik dahil olmak üzere tütün mamüllerinde her türlü yasa dışı ticaretle mücadele etmesi gerektiği belirtilmektedir. yasa dışı fiil teşkil ettiğini belirlemekte ve ilgili uygulama ve uluslararası işbirliği önlemlerini öngürmektedir. Protokol kapsamında taraflar, tütün mamülleri için küresel bir takip ve izleme sistemi kurulmasını önermekte olup ruhsat, yükümlülük, uygulama, bilgi paylaşımı ve karşılıklı adli destek gibi diğer önlemler konusunda da anlaşmaya varmışlardır. Bu önlemlerin amacı, tütün mamüllerinde yasa dışı ticaretle mücadele etmek ve sonunda tamamen ortadan kaldırmaktır. Protokol, Kasım 2012’de Güney Kore’nin Seoul kentinde düzenlenecek olan WHO FCTC Taraf Ülkeler Konferansı’nda gündeme alınacak ve kabule sunulacaktır. Kabul edilmesi halinde, WHO FCTC’nin ilk protokolü olacak olmasının yanı sıra WHO himayesinde müzakere edilmiş ilk ve tek küresel sağlık antlaşması olacaktır. 40 onay oyu alması halinde Protokol yürürlüğe girecektir. Bu Protokol, tedarik zincirinin kontrolü yoluyla tütün mamüllerinde yasa dışı ticaretle mücadeleye ilişkin kuralları koymaktadır. Ayrıca neyin Smoke Free Parnership 28 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Avrupanın Bakış Açısı: Mevcut AB Tütün Vergisi Direktifi Avrupa Birliği mevzuatının Avrupa’daki tütün vergisi seviyeleri üzerindeki etkisi büyüktür. Bu mevzuat, tüm AB ülkeleri için minimum tüketim vergisi oranları koymaktadır. Bu oranlar şöyledir: “Sigaralara konulan toplam tüketim vergisi [VAT (KDV) hariç spesifik vergi ve değer esaslı vergi], tüketim için piyasaya sürülen sigaraların perakende satış fiyatı ağırlıklı ortalamasının %57’sinden az olmayacaktır. Bu tüketim vergisi, perakende satış fiyatı ağırlıklı ortalamasından bağımsız olarak 1000 sigara için 64 EUR’dan az olmayacaktır.” 15 16 Şubat 2010 tarihli Konsey Direktifi 2010/12/EU ile AB tütün vergisi kurallarını güncellenmiş ve halk sağlığının daha yüksek düzeyde gözetilmesi sağlanmıştır. AB minimum gereksinimleri için referans noktası olarak kabul edilen MPPC (En Popüler Fiyat Kategorisi) kavramı bırakılmış ve yerine perakende fiyat ağırlıklı ortalaması (WAP) getirilmiştir. Çok sayıda popüler markanın bulunduğu ve sigara fiyatlarının sürekli değiştiği günümüzün dinamik piyasalarında bu, uygun bir yaklaşımdır. Vergi tabanının belirlenmesi için MPPC (En Popüler Fiyat Kategorisi)’nin yerine WAP kullanılması, üreticiler için şeffaflık ve eşit şartlar temin etmektedir. Dahası, tütün tüketim vergilerinin sağlık hedeflerine vurgu yapmak adına, tüm sigaralara parasal bir minimum vergi uygulanacak ve bu vergi, WAP’a bakılmaksızın, kademeli olarak artırılarak önümüzdeki beş yıl içinde tüm sigaralarda 90€’ya çıkartılacak ve sigaralardaki toplam tüketim vergisi miktarının WAP’ın en az %60’ı olması sağlanacaktır. vergi tabanının artık maksimum tavan değeri bulunmamaktadır. 1 Ocak 2014’tan itibaren, tüketim vergisinin spesifik vergi unsuru, toplam vergi payının %7,5’inden az ve %76,5’inden çok olamayacak ve böylece Üye Ülkeler, kendi ulusal sigara piyasalarının karakteristiklerine göre iki tüketim vergisi unsuru arasındaki dengeyi daha esnek bir biçimde belirleyebi16 leceklerdir. 15 >> Download PDF (erişim tarihi Nisan 2011) 16 Bu bölüm “WHO Tütün Vergisi Yönetimine İlişkin Teknik Kılavuz” sf.64’ten alıntıdır >> Download PDF (erişim tarihi Nisan 2011) AB Antlaşması Madde 168 İnsan sağlığının üst düzeyde korunmasının tüm AB politikalarının konusu olacağını belirten AB Antlaşmasının 168. Maddesi gibi AB politikasındaki gelişmeler, AB tütün vergisi kurallarına da yansıtılmalıdır. 17 >> Discover More (erişim tarihi Nisan 2011) Schengen Bölgesi ve Avrupa Ekonomik Alanı Kıta Avrupasının sınırlardan arındırılmış alanı ve serbest ticaret bölgesi, hem insanların hem de malların serbest dolaşımına olanak sağlamaktadır. Tütün taşımanın denetim altına alınması planlanmaktadır: kişilerin ülkeler arasında taşıyabileceği sigara miktarı en fazla 800 sigara, 400 ince kısa puro, 200 puro ve 1 kg tütün 17 olarak belirlenmiştir . Sınır ötesine daha yüksek miktarlarda tütün taşındığında, gümrükte durdurulması halinde kişinin tütünü kişisel tüketim amacıyla taşıdığını kanıtlaması gerekecektir. Bu sistemin doğası gereği, tek başına ulusal tütün vergisini artıran ülkeler sorunlarla karşılaşabilir: Minimum vergilerdeki bu artış, AB sınırları içinde en ucuz ve en pahalı sigara arasındaki farkı azaltacaktır. 1 Ocak 2011’den bu yana minimum Smoke Free Parnership 29 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Fiyat Farkı Kaçakçılık İki Schengen ülkesinin gümrüklü tütün fiyatları arasında büyük fark olduğunda, düşük fiyatlı ülkeden yüksek fiyatlı ülkeye sınır ötesi tütün taşınması genellikle söz konusu olmaktadır. Bu taşıma, bir sınır kasabasında yaşayan ve sınırdan ülkeye girip maksimum yasal tütün satın alma sınırları içinde tütün satın alan bir kişi örneğinde olduğu gibi yasal olabilir veya düşük fiyatlı bölgede izin verilen miktardan fazla tütün satın almış ve yüksek fiyatlı bölgede düşük fiyata tütünü satan kişiler örneğinde olduğu gibi yasa dışı olabilir. Gümrüğü ödenmemiş tütünün Schengen Bölgesi dışından kaçakçılık yoluyla bölgeye sokulması çok önemli bir sorundur. Bu tütün Schengen Bölgesine girerse, gümrükte kontrol edilmemesi halinde normal bir mal gibi serbestçe dolaşması mümkündür. Schengen Bölgesine herhangi bir giriş noktasında kaçakçılıkta artış olması durumunda tüketici piyasası ucuz tütünle dolabilir. Bu durum, tüketiciler yasa dışı kaynaklardan daha ucuz tütün bulabileceğinden fiyat artışlarının etkisini olumsuz yönde etkileme potansiyeline sahiptir. Bu durum, tütün vergisini (ve dolayısıyla fiyatını) artırmak isteyen ülkeler için sorun yaratabilir. Düşük fiyatlı bölgelere sınırı olan ülkelerdeki tütün fiyatı artışları, büyük fiyat farklarına neden olup yasal ve yasa dışı gümrüklü tütün ticareti nedeniyle olası faydaların olumsuz yönde etkilenmesine neden olur.Basit bir dille söylemek gerekirse, tüketiciler başka kaynaklardan düşük fiyatlı Avrupa’ya bayılıyorum… tütün bulabilirler. Ancak, şunu da not etmek gerekir ki çoğu sigara kullanıcısı yasal sigaralar satın almakta ve ucuz ürüne ulaşmak için seyahat etmemektedir. Avrupa’daki ülkeler arasında büyük fiyat farklılıkları olmasına rağmen (aşağıdaki haritaya bakın), çoğu devlet, vergileri başarıyla yükseltebilmektedir. Devletlerin kaçakçılık korkusuyla tütün vergilerini artırmaktan caydırılmamaları, bunun yerine tüm devletlerin ve halk sağlığının kazanç sağlayacağı vergi artışlarını rasyonelleştirmenin önemi konusunda ikna edilmeleri gerekir. Bu durum, tütün vergisinin artırılmasına karşı olanlar tarafından vurgulanmaktadır. Uyums uzluk Smoke Free Parnership …nerede alışveriş yapacagınız bildin mi tamam! 30 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Prices of a Pack of 20 Cigarettes Home Contents Back Next January 2012 Weighted Average Price Source: European Comission DG TAXUD Smoke Free Parnership 31 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Vergiden Kaçınma ve Vergi Kaçırma Home Bazı sigara kullanıcıları, sigara içme maliyetlerini veya vergi artışının etkilerini yasal ve yasa dışı yollarla azaltmaya çalışır. • Yasa dışı vergisi ödenmemiş: kaçakçılık • İnternet üzerinden veya telefonla yasa dışı satışlar Sigara kullanıcılarının maliyeti düşürmek için kullandığı yasal yollar arasında şunlar vardır: Maliyet azaltmanın yasa dışı yollarını önlemek için devletler: • Daha ucuz sigaralara geçmek • “Sarma” sigaralara geçmek • Kişisel kullanım sınırlarını aşmadan sınır ötesi alışveriş yapmak (yasal vergi ödenir) • Gümrüksüz (Yasal olarak vergi ödenmez) • Kaçakçılığa karşı güvenliği, takibi ve önleyici önlemleri artırmalıdır • Vergi pullarının kullanımını teşvik etmelidir • Ruhsatlandırmayı artırmalıdır • Müşteri kimliğine ve kontrolüne yer vermelidir (gereken özen gösterilerek) • Takip ve izleme sistemlerinin kullanımını artırmalıdır • Daha fazla kayıt tutmalıdır • İnternet üzerinden ve telekomünikasyon tabanlı diğer satış modellerini durdurmalıdır • Serbest ticaret alanlarında gümrüksüz satışları sınırlamalı, ruhsata bağlamalı veya yasaklamalıdır Maliyet azaltmanın yasal yollarını önlemek için devletler: • Farklı tütün mamüllerinin vergilerini aynı düzeye getirmeli ve enflasyonla uyumlaştırmalıdır. Mümkünse tüm ürünlerden aynı vergiyi almalıdır • Komşu ülkelerle fiyatları yükseltme konusunda anlaşma yapmalıdır • Marka değiştirmeyi azaltmak için daha çok spesifik vergilerden yararlanmalıdır (vergi paket başına olarak konulursa fiyat farkı daha az olur) Contents Back Next Sigara kullanıcılarının maliyeti düşürmek için kullandığı yasa dışı yollar arasında şunlar vardır: • Küçük ölçekli kaçakçılık [Kişisel kullanıma yönelik olmayan / belirlenen sınırın üstünde (düşük fiyatlı ülkelerden alınan sigaralar)] Smoke Free Parnership 32 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Kaçakçılık ve Yasa Dışı Ticaret Vergiden kaçınma, daha az vergi ödemeye veya hiç vergi ödememeye yönelik yasal faaliyetlerdir; Vergi kaçırma ise daha az vergi ödemeye veya hiç vergi ödememeye yönelik yasa dışı faaliyetlerdir. Örneğin, yüksek vergili ülkelerde ikamet eden bireysel tütün kullanıcılarının düşük vergili ülkelerden, gümrük kısıtlamaları dahilinde kendi kişisel tüketimleri için tütün mamülleri satın alması vergiden kaçınmadır. Sigara alır mısın? Contents Back Next Vay, Çin’e ne ara gittin sen? Vergi kaçırma, daha az vergi ödemeye veya hiç vergi ödememeye yönelik yasa dışı faaliyetler olup kaçakçılıkla ülkeye sokulmuş ve yasa dışı bir şekilde üretilmiş tütün mamüllerinin satın alınmasını içerir. Bu bağlamda en sık kullanılan terim kaçakçılıktır. Ancak kaçakçılık, vergi kaçırma ve yasa dışı ticaret aynı tipte faaliyetler değildir. Kaçakçılık, sınır ötesine yasa dışı yollardan ticareti yapılmış ürünleri ifade eder. Ülkeler arasında sınırların yasa dışı yollardan aşılması, kaçakçılık için kilit bir karakteristiktir. Yasa dışı ticaret, kaçakçılıktan çok daha geniş bir kavram olup WHO FCTC’nin 1. Maddesinde “Kanunlarca yasaklanmış ve üretim, nakliye, teslim alma, bulundurma, dağıtma, satış ve satın alma ile ilgili her türlü uygulama veya davranış ve bu gibi faaliyetleri kolaylaştırmak için 18 gerçekleştirilen her türlü uygulama veya davranış” olarak tanımlanmıştır. Yasa dışı ticaret hem kaçakçılık yoluyla ülkeye sokulmuş hem de yasa dışı olarak üretilmiş tütün mamüllerini kapsar. Kaçak imalat terimi, yasaya aykırı olarak üretilmiş tütün mamüllerine atfen kullanılır. Yasa dışı üretimin bir biçimi de sahte tütün üretimi olup, bu tür imalatta üretilen ürünlere asıl sahibinin izni olmaksızın ticari marka basılır. Yasa dışı olarak üretilmiş ürünler, yerel piyasada satılabileceği gibi başka ülkelere kaçakçılık yoluyla sokulabilir. 18 Dünya Sağlık Örgütü. WHO Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi. Cenevre, Dünya Sağlık Örgütü, 2003. Smoke Free Parnership Şey, gittim sayılmaz, metroda adamın birinden aldım. Çin’den sevgilerle? 33 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Kaçakçılık türleri Ucuz tütün veya sahte tütünün yasal bir piyasaya kaçakçılık yoluyla sokulması, fiyat konusunda hassas tüketicilerin ucuz ürünleri satın alarak fiyat artışlarından kaçınabilmesi nedeniyle vergilendirmenin olumlu etkisini azaltabilir. Dahası, vergi ya hiç ödenmediği ya da başka bir ülkede minimum oranda ödendiği için devletler gelir kaybına uğrayabilir. Büyük Ölçekli Kaçakçılık genellikle hiçbir vergi ödemeyen organize suç ağlarının tütün mamüllerini büyük partiler halinde yasa dışı olarak taşıması ve dağıtmasını içerir. Küçük ölçekli kaçakçılık küçük miktarlarda vergilendirilmiş ürünü yasa dışı yollardan ülkeye sokan bireylerin veya küçük grupların kaçakçılık faaliyetlerini ifade eder. Örneğin, yüksek vergili ülkelerde yeniden satmak üzere, düşük vergili ülkelerden gümrük yönetmeliklerince belirlenmiş sınırların üzerinde tütün satın alımı bu tür bir kaçakçılıktır. Yasa dışı ticaretin nedenleri Beyan edilmeyen üretim, yasa dışı ticaretin nedenlerinden biridir. 2008’de uluslararası büyük tütün şirketleri ürettikleri yaklaşık 130 milyar sigarayı Ukrayna’ya ithal etmiştir. Bu rakam, yerel pazarın tüketebileceğinin %30 üzerindedir. Bu “ekstra” sigaralar, Ukrayna’da kaybolmakta ve Avrupa’nın geri kalanındaki karaborsayı beslemek19 tedir. Beyan edilmemiş üretim çoğu bölgede büyük bir sorundur ve nedeni çoğunlukla imalatın yetkili makamlarca yeterli düzeyde kontrol edilmemesidir. Smoke Free Parnership Contents Gevşek Uygulama ve Yetersiz Cezalar: Kaçakçılar, uygulamanın gevşek, yolsuzluğun yaygın ve sınır kontrollerinin zayıf olduğu, kaçakçılığa göz yuman ülkelerde büyüme eğilimindedirler. Bunun yanı sıra çoğu ülke, tütün kaçakçılığını ciddi bir suç olarak görmemekte, örneğin ilaç veya silah gibi diğer ürünlerin kaçakçılığına verilen cezalara oranla çok küçük cezalar verilmektedir. Bu da büyük kâr potansiyeli karşılığında yakalanma, hüküm giyme, hapse girme veya ceza alma şansının düşük olmasını değerlendiren kaçakçılar için tütünü daha çekici hale getirmektedir. Transit Sistemindeki Zayıflıklar: Uluslararası ticarette sigaraların nakliyesine yönelik daha güvenli sistemlerin bulunmaması, kaçakçılara her türlü vergi ve harçtan muaf büyük sigara stoklarına erişim şansı vererek karaborsayı beslemektedir. Resmi Olmayan Dağıtım Ağları: Sigara dağıtımındaki tüm oyuncuların ruhsatlandırılmaması ve özellikle bazı ülkelerde ruhsatsız sokak satıcılarının bulunması, kanunların uygulanmasını sekteye uğratmakta ve kaçakçılığı kolaylaştırmaktadır. Back Next 19 Lavrov V. Ukrayna’nın «kayıp» sigaraları Avrupa’yı bastı Washington, The Center for Public Integrity, 2009. http://www.publicintegrity. org/investigations/tobacco/ articles/entry/1438/. Yasa dışı ticaretin boyutu piyasanın %1’i ile yaklaşık %40-50’si arasında ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Bu rakamın küresel ortalaması %11,6 olurken düşük gelirli ülkelerde %16,8, yüksek gelirli ülkelerde %9,8’dir. Kaybedilen toplam gelir, yılda yaklaşık 40,5 milyar Amerikan dolarıdır. Sınır Ötesi Fiyat Farklılıkları: Ülkeye yasa dışı yollardan sigara sokulmasında fiyat farkları büyük bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. “Transitteki” sigaraların büyük ölçekli organize kaçakçılığında bu çok daha küçük bir faktördür. Genel inanışın aksine, sigara vergilerinin yüksek olduğu Kuzey ülkelerinde ve İngiliz Milletler Topluluğuna dahil ülkelerde kaçakçılığa çok daha az rastlanır. Gümrüksüz Satışlar: Uluslararası ticarette gümrüksüz tütün mamüllerinin büyük miktarlarda bulunması, kaçakçılığa fırsat sunmaktadır. 34 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Kaynak Eksikliği: Çoğu ülke, kaçakçılık bir sorun haline gelene kadar gereken kaynakları tütün vergilerinin uygulanmasına ayırmamaktadır. Kaçakçılık ağları kurulduktan sonra onları ortadan kaldırmak, bu ağlar henüz kurulmadan onlara karşı önlem almaktan çok daha zordur. Etkili Uluslararası İşbirliğinin Olmayışı: İlaç, uyuşturucu, silah ve diğer ürünlerin kaçakçılığını azaltmak için uluslararası antlaşmalar ve diğer mekanizmalar kurulmuş olsa da tütün kaçakçılığını azaltmak için 20 benzer sistemler hayata geçirilmemiştir. Yasa dışı ticaretin etkileri Yasa dışı ticaretin boyutu piyasanın %1’i ile yaklaşık %40-50’si arasında ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Bu rakamın küresel ortalaması %11,6 olurken düşük gelirli ülkelerde %16,8, yüksek gelirli ülkelerde %9,8’dir. Kaybedilen toplam gelir, yılda yaklaşık 40,5 milyar Amerikan 21 dolarıdır. Tütün kaçakçılığı, en önemli sağlık politikalarından biri olan sigara içilmemesi için mali bir teşvik olarak tütün vergisinin yükseltilmesi politikasını baltalamaktadır. Tütün kaçakçılığının maliyeti, sigara kullanımında artışla kendini gösterir. Yasa dışı tütün ticareti, küresel bir tepki verilmesini gerektiren uluslararası bir sorundur. Uluslararası platformda mutabık kalınmış bir antlaşma olan WHO Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC) kapsamında yasa dışı ticareti kontrol altına almak için bir protokol hazırlanmaktadır. Smoke Free Parnership Contents Yasa Dışı Ticaret ve Dünya Genelinde Tütün Vergisi Politikaları: Yukarıda belirtildiği gibi, tütün vergilerinin artırılması, çocukların sigaraya başlamaması ve yetşikinlerin sigarayı bırakması için en etkili önlemlerden biridir. Kaçakçılık ve ona karşı duyulan korku, dünya genelinde tütün vergilerinin artırılması önünde bir engel haline gelmiştir. Tütün sanayi bu korkuyu sömürmekte, nerdeyse her türlü tütün vergisi artışının kontrol edilemez kaçakçılık dalgasına neden olacağı ve bunun sonucunda devletlerin gelirlerini kaybedeceği ve kanunsuzluğun önünün alınamayacağı konusunda dünya çapındaki politika üreticilerini ikna etmeye çalışmaktadır. Back Next 20 >> Download the PDF (erişim tarihi Ocak 2011) 21 Joossens L, Merriman D, Ross H, Raw M. Küresel yasa dışı sigara ticaretini ortadan kaldırmanın etkisi. Bağımlılık, 2010; 105: 1640-9. Oysa ki dünyada başarıyla uygulanmış yüzlerce tütün vergisi artışından çok azında devletin vergileri düşürmesine neden olacak çapta kaçakçılık sorunu ortaya çıkmıştır. Yalnızca Kanada (1994) ve İsveç (1998)’te hükümetler tütün vergilerini artırmış ve sonra kaçakçılık endişeleriyle yeniden düşürmüştür. Her iki durumda da sigara kullanımı artmış ve devletler tütün vergisi gelirini kaybetmiştir. Kanada’da kaçakçılığın büyük bölümünün kolaylaştırılmasında bizzat tütün sanayinin aktif olarak yer aldığı artık kesin olarak bilinmektedir. Tütün sanayi, Kanada’daki başarısından güç alarak 1994’te ve 1998’de Amerika Birleşik Devletleri’nde teklif edilen büyük fiyat artışlarını önlemek için var gücüyle lobi faaliyetinde bulunmuş ve ciddi tütün vergisi artışları yapmayı düşünen hükümetlere karşı “Kanada örneği”ni küresel çapta bir ders ve aynı zamanda bir tehdit olarak kullanılmıştır. Halbuki Kanada’daki vergi oranı azaltımları, tüketimi artırıp vergi gelirlerini azaltmış ve bundan kârlı çıkan tek taraf tütün sanayi olmuştur. 35 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home İndirimli sigaraların sunulması: Kaçakçılık, aksi takdirde sigarayı bırakabilecek gençlere ve fiyata duyarlı sigara kullanıcılarına indirimli fiyattan sigara sunar. Contents Back Next 22 >> Download the PDF (erişim tarihi Ocak 2011) Batılı Markalara Pazar Açma ve Reklam: Bazı uluslar kanun yoluyla Batılı markaların varlığını kısıtlamaktadır. Bu kanunların esas amacı yerel tütün şirketlerini korumak olsa da, bu kanunların kadınlara ve gençlere tütün mamüllerinin Batı tarzında pazarlanmasını azaltarak halk sağlığı lehine sonuçlar doğurduğuna yönelik güçlü kanıtlar vardır. Bu gibi kanunlar aynı zamanda tütün mamüllerinin rekabetçiliğini ve çekiciliğini de azaltma eğilimde olup bu durum da sigara kullanma yaygınlığını azaltmaktadır. Tütün sanayinin yayını olan World Tobacco’nun kendi sözleriyle belirtmek gerekirse kaçakçılık “dünyanın önde gelen markalarının yabancı ithal sigaralara kapalı ve Batı sigaralarına olan talebin artmaya devam ettiği pazarlarda desteklenmesine yardımcı olmuştur”. Azalan Tütün Kontrolü Fonları: Yasa dışı sigara ticareti, kaybedilen vergi ve gümrük gelirleri nedeniyle devletlere her yıl on milyarlarca EURO’luk maliyet getirmektedir. Giderek artan sayıdaki ülkede, etkili tütün kontrolü programlarının fonlanmasında devletlerin tütün vergisi gelirleri birincil kaynak haline gelmiştir. Dolayısıyla, kaçakçılık kaygılarıyla tütün vergisi artışları reddedildiği ölçüde, kaçakçılığın düşüncesi bile, tütün kontrolünün çok ihtiyaç duyduğu fonların en 22 ümit vaat eden kaynaklarından birini kurutmaktadır. Smoke Free Parnership 36 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Örnek Çalışma - Birleşik Krallık’ın tütün kaçakçılıgına karşı aldıgı önlemler 1990’ların başında dünyanın en yüksek sigara kaynaklı ölüm oranlarına sahip ülkelerinden biri olan Birleşik Krallık, sigaralara yüksek spesifik vergi ve düşük değer esaslı vergi; diğer tütün mamüllerine ise yalnızca spesifik vergi uygulayarak, sağlık nedenleriyle vergiyi yükseltip sigara kullanımını yarı yarıya azaltmayı planlayan bir politikada karar kıldı. Daha sonra ülke ciddi bir kaçakçılık sorunu yaşadı ve kaçakçılığın azaltılması için bir politikaya gerek duydu. 2000, 2006 ve 2008 yıllarında vergi ve kaçakçılık stratejileri yayımlandı, gümrük personeli sayısı artırıldı ve gümrüklerde tarayıcı kullanımına geçildi Tüketim vergisinin artırılmasına karar verildi: • 1993-6: oranlar enflasyonun %3 üzerinde arttı; • 1997: enflasyondan %5 daha fazla artış • 2000: her bütçede oranlar belirlendi • 2001-2008: yalnızca enflasyon düzeyinde artış yapıldı • 2009: yeniden gerçek artış yapıldı Smoke Free Partnership Home Contents Birleşik Krallık ayrıca şunları da hayata geçirdi: • Mali işaretler • Tedarik zinciri mevzuatı • Gizli işaretler • Yeni pazarlama stratejisi • Mutabakat Belgesi (MOU): - MOU, yasal olarak bağlayıcılığı olmayan, ceza içermeyen, gönüllü bir anlaşmadır. Belki de şaşırtıcı olmayacak bir şekilde tütün şirketleri bu anlaşmaları memnuniyetle imzaladılar: Nisan 2002’de ilk olarak Gallaher imzaladı, onu Ekim 2002’de BAT ve Temmuz 2003’te Imperial Tobacco takip etti. Peki bu mutabakat anlaşmaları işe yaradı mı? Gallaher devletle MOU (Mutabakat Belgesi) imzalamadan bir yıl önce, 2001-02’de, kendisine ait markalar olan Dorchester ve Sovereign orijinal Birleşik Krallık markaları arasında Birleşik Krallık gümrüklerinde el konulan sigaraların %12’sini oluşturuyordu. MOU imzalandıktan bir yıl sonra 2003-04’te bu oran %74’e yükseldi. Bu verilere bakıp MOU (Mutabakat Belgeleri)’nin herhangi bir 23 etkisi olduğunu söylemek çok zor. Bu bağlamda, sivil toplum örgütlerinin bu tür anlaşmaları desteklemediğini de belirtmemiz gerekir. Back Next 23 Joossens L, Raw M. Sigara kaçakçılığıyla mücadelede ilerleme: tedarik zincirini denetim altına alma. Tütün Kontrolü 2008; 17:399-404 37 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Örnek Çalışma £4.50 Birleşik Krallık Eylem Planlarının Etkileri Sigara kullanma oranları düştü: 2008 2006 2004 2002 2000 1998 £4.00 15% 13% 11% 9% 7% 5% 2008-09 £5.00 17% 2007-08 £5.50 19% 2006-07 £ 6.00 2.30 2.25 2.20 2.15 2.10 2.05 2.00 1.95 1.90 1.85 2005-06 Real Cigarette prices at 2009 prices Önlemlerin Etkileri: Birleşik Krallık’ta tütün kaçakçılıgı %11’e düştü 2004 -05 Birleşik Krallık’ta 1998 – 2008 yılları arasında vergilerin gerçek sigara fiyatları üzerindeki etkisi. Fiyat, gerçek anlamda 10 yılda %28 arttı. Retail price per pack (in £) Illicit cigarette market (share of total market) • yetişkinlerde %28’den %21’e • çocuklarda %13’ten %6’ya Kaçakçılık %23’ten %13’e düştü: • vergi geliri arttı ve sonrasında istikrarlı bir çizgide seyretti • uzun vadede en az 1,2 milyon hayat kurtarıldı Smoke Free Partnership 24 Kaynak: Michael Eriksen, Judith Mackay, Hana Ross, The Tobacco Atlas, Dördüncü Sayı, Amerikan Kanser Topluluğu, Dünya Akciğer Derneği, 2012. 38 24 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Next Back Tütün vergisiyle ilgili yanlış düşünceler ve karşıt görüşler Tütün vergisi artışlarına karşı çıkan başlıca argümanlar aşağıdaki liste halinde verilmiştir. Her argümanın karşısında çürütücü açıklaması yapılmıştır: 01 Argüman/yanlış düşünce Vergi arttıgında devlet gelirleri düşer 25 hafey O, Eriksen M, Ross H, Mackay J. Tütün atlası (3. baskı). Atlanta, GA: Amerikan Kanser Topluluğu, 2009. www.cancer.org/ docroot/AA/content/AA_2_5_9x_Tobacco_Atlas_3rd_Ed.asp 26 Blecher E, van Walbeek C. Sigaranın satın alınabilirliği üzerine uluslararası bir analiz. Tütün Kontrolü 2004;13:339-46. >> Discover More Çürütücü Yanıt Sigara ve tütüne olan talep nispeten esnek olmadığından, vergi oranı arttığında sigara kullanımı azalır; ayrıca sigara kullanıcıları daha fazla para harcarlar ve tütün gelirleri artar. Ayrıca, vergilerin artması halinde tüketim oranları azalır; bu da sağlık maliyetlerinde azalma ve dolayısıyla devletler için daha fazla net gelir anlamına gelir. Vergi dışı diğer tütün kontrolü önlemleri, vergiden elde edilen geliri azaltacaktır. Ancak, tahsil edilmemiş potansiyel gelir ekonominin kaybı haline gelmez; tütünden başka mallara aktarılır ve tüketiciler bu malları satın alarak üzerinden vergi öderler. Yüksek tüketim ömrü kısalttığından, sonrasında sağlık maliyetlerindeki düşüşü azaltır; uzun vadede sigara içenler ve içmeyenler için sağlık hizmetleri maliyetlerinin benzer olduğu kanıtlanmıştır. İnsan hayatının değerini ve hastalığın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini dikkate almadığından bu argüman kusurludur (daha uzun beklenen yaşam süresi, daha yüksek ekonomik büyümeyle doğrudan ilişkilidir). Doğru yaklaşım, insan hayatına gerekli değerin verilmesi dahil olmak üzere ekonomik argümanların hesaplara daha fazla katılmasını gerektirir. Kalitesi ayarlanmış yaşam yılları veya Sağlıklı Yaşam Yılları Göstergesi kullanılarak bu yaklaşıma ulaşılabilir. Sağlıklı Yaşam Yılları Göstergesi bu alet çantasının ilerleyen sayfalarında açıklanmaktadır. Hatalı karşıt mantık Yukarıdaki iddiaya karşı bir örnek olarak, mantık şöyle işlemeli: vergi düşürüldüğünde o halde devlet gelirleri mutlaka artmalıdır? Bu yanlıştır. Bu yanlışlığa kuvvetli bir örnek Kanada’dır. Kanada 1994’te tütün sanayinin sert baskısı altında tütün vergilerini düşürerek kaçakçılığın neden olduğu gelir kaybını geri kazanmak için yanlış bir girişimde bulundu. Vergi azaltımlarının uygulamaya konmasından bir yıl sonra, vergi gelirlerinde önemli bir düşüş 25 26 yaşandı ve sigara tüketimi arttı. Tüm ekonomik ve sosyal maliyetler dikkate alındığında bu, Kanada bütçesinde devasa bir net azalmayı ifade ediyordu. Smoke Free Parnership 39 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret 02 Home Argüman/yanlış düşünce Vergiler artarsa yasa dışı ticaret de artar 03 Tütün sanayi kaçakçılıktan fayda görmüyor Back Next Çürütücü Yanıt Tütün sanayi, vergilendirmedeki yüksek farkların, insanları karaborsada kaçakçılığa iteceğini savunuyor. Bunda bir parça doğruluk payı olsa da, bu tip kaçakçılık, AB’deki yasa dışı sigaraların yalnızca küçük bir kısmından sorumludur. Tütün kaçakçılığının çok geniş bir bölümü, çok daha büyük ölçekte yapılmaktadır; vergilendirilmemiş konteynerler dolusu sigara, tek seferde milyonlarca sigara. Hiçbir yerde hiçbir vergi ödenmediğinden, tütün vergilerinin azaltılması, bu tür kaçakçılık üzerinde etkisizdir. Tütün şirketleri, kaçakçılıkla mücadele edilebilmesi için vergi oranlarının düşürülmesi gerektiğini savunuyor. Yukarıda kanıtlandığı üzere, böyle bir önlemin kaçak tütünün büyük bir bölümü üzerinde hiçbir etkisi olmayacak ve bu kaçak tütün hiçbir yerde hiçbir vergi ödememeye devam edecektir. Küçük ölçekli tütün kaçakçılığın azaltılmasında etkili olabilecek olsa da, verginin düşürülmesine yönelik bu çağrıya yine de uyulmamalıdır. Son derece mantıklı ve etkili bir politikayı kriminal faaliyetler sonucunda tersine çevirmek çok yanlış bir hareket olur. Cezaları artırıp kanunların uygulanmasını daha iyi hale getirerek kaçakçılığın maliyetini ve riskini artırmak daha iyi bir alternat27 iftir. Büyük ölçekli kaçakçılık, bir talep meselesi olmaktan çok tedarik meselesidir. Bu argüman doğru değildir. Tütün üreticileri kaçakçılıktan fayda görür, hem de dört şekilde: • Sonradan kaçakçılık yoluyla ülkeye sokulan sigaraların parası yine kendilerine ödenmektedir, dolayısıyla ticaretleri artar; • Kaçakçılık, ucuz sigara teminini garanti eder, bu da sigara kullanıcılarını bağlı tutmaya yardımcı olur • gümrükte el konulan kaçak sigaraların yerine, ürüne olan talebin karşılanabilmesi için yenisinin konulması gerekir; bu da tütün şirketlerinin el konulan sigaralardan iki kat kazanç sağladığı anlamına gelir ve en önemlisi de; • yasal pazarda vergilerin düşürülmesini (ve dolayısıyla tüketimin artmasını) savunmalarına imkan tanır. 27 Smoke Free Parnership Contents >> Download the document 40 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret 04 Home Argüman/yanlış düşünce Tütün vergisi düşük sosyo-ekonomik gruplar için adil degil 05 Sigara içmek “kişisel bir tercihtir” ve vergilerle cezalandırılmamalıdır Smoke Free Parnership Contents Back Next Çürütücü Yanıt Düşük sosyo-ekonomik gruplar tarafından ödenen vergilerin orantısız olduğu doğru olsa da, tütün vergilerinin adaletsiz olduğu argümanı, düşük sosyo-ekonomik gruplarla ilgili önemli noktaları gözden kaçırmaktadır: Düşük sosyo-ekonomik gruplar, yüksek gelirlilere oranla fiyata karşı daha duyarlıdır, bu da sigarayı bırakma veya başlamama ihtimallerini yükseltir. Bu gruplar, yüksek ekonomik gruplara nazaran sigara içmeye daha yatkındırlar (çünkü düşük gelir grupları, kötü çevre, yetersiz eğitim ve sigara içmeye yönelik sosyal baskılar gibi sağlıkla ilgili olumsuz sosyal etkenlere daha fazla maruz kalmaktadır) ve akciğer kanseri, kalp rahatsızlıkları ve bronşit gibi hastalıklara orantısız bir biçimde fazla yakalanmaktadırlar. ASH UK’in belirttiği üzere, tütün vergisi tamamen kaçınılabilir bir vergi türü olup düşük gelir grupları için sigarayı bırakmak en doğru tepkidir. Bununla birlikte, sigara kullanımı bağımlılık yaptığından bırakmak zor olabilir. Bu nedenle devletlerin tütün vergilerini düşük sosyo-ekonomik gruplara sigaranın bıraktırılmasıyla 28 ilgili programları teşvik için kullanması desteklenmelidir. 28 >> Download the document Bu argüman, seçim özgürlüğü mantığına dayanan subjektif bir iddiadır. Ancak bu argüman, aşağıdaki bazı önemli faktörleri inkar eder: • Herkesin vergi ödemesi zorunluyken sigara içenler kendi katkılarını yapmanın yanı sıra bir de neden oldukları dışsallıkların maliyetini karşılamalıdır • Sigara içmek kimyasal ve psikolojik olarak bağımlılık yapar ve sigara içenler bağımlı olduklarında seçim özgürlüklerini kaybederler. • Sigara içen çoğu kişi sigarayı bırakmak istemekte, ancak yeterli teşvik olmadığından bırakmamaktadır. Tütünün ucuz ve erişilebilir olmasını sağlamak, sigarayı bırakmak için bir teşvik olamaz. • Sigara içen çoğu kişi tütüne henüz ergenken, “seçme” ve yetişkinler gibi mantıklı sigara içme kararları alma şansına henüz sahip değilken bağımlı olmuştur. 41 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Saglıklı Yaşam Yılları Göstergesi Sağlıklı Yaşam Yılları (HLY) göstergesi, Eurostat tarafından 2005 yılında geliştirilen ve hesaplanan Avrupa’nın yapısal göstergesidir. Belirli bir yaştaki kişinin (genellikle doğumda), engellilik durumuyla karşılaşmadan yaşaması gereken kalan yıl sayısını gösterir. Hastalık ve ölüm verilerini bir araya getirerek tek bir göstergede, nüfusun karma bir sağlık ölçüsünü verir. Esas itibariyle, engellilik olmadan beklenen yaşam süresini ölçer. Gösterge neden önemli? HLY göstergesi, geleneksel nüfus sağlık göstergelerine kıyasla [örneğin beklenen yaşam süresi (ömür uzunluğu)] nüfusun sağlığına ilişkin daha doğru bir görünüm getiren bir kavram sunmaktadır:sağlık beklentisi (yaşam kalitesi). Nüfusun artan yaşam süresinin beraberinde ciddi mental ve fiziksel sorunlarda artışı da getirmesiyle, beklenen yaşam süresi kavramı artık en doğru nüfus sağlığı ölçütü olarak görülmemektedir. Modern toplumumuz böyle zorluklarla yüzleşirken HLY göstergesi, bir kişinin sağlıklı olarak kaç yıl yaşayabileceği, sağlığı bozuk olarak kaç yıl yaşayabileceği ve toplumda ekonomik açıdan üretken (veya üretken olmayarak) ne kadar süreyle var olabileceği ile ilgili verileri sunarak sağlıkla ilgili daha iyi bir genel bakış sunmaktadır. HLY, karşılaştırılabilir ve son derece doğru bir gösterge olup ülkeler, bölgeler ve alanlar arasındaki farklılıkları belirlemek için bir araç olarak kullanılabilir. HLY göstergesinin kilit noktalarından biri de ekonomik bir faktör olarak sağlık düşüncesini topluma sunmasıdır. Smoke Free Parnership Tütün vergisi ve HLY (Sağlıklı Yaşam Yılları) göstergesi: Gösterge pratikte nasıl kullanılabilir? HLY göstergesi her türlü sağlık politikasının belirlenmesinde mantıksal altyapıyı oluşturan genel bir araç olarak kullanılabilse de, tütün vergisi politikası için çok spesifik ve son derece amaca uygun bir anlamı vardır. Sağlığı ekonomik bir faktör olarak sunmasından ötürü, HLY göstergesinin devletler tarafından kullanılması, vergilendirmenin (bireylerin sağlık masraflarını doğrudan azaltıp üretkenliği artırarak) toplum üzerindeki ekonomik yükü azaltma kabiliyeti nedeniyle tütün vergisi artışlarını savunmayı ve teşvik etmeyi kolaylaştırabilir. Olumlu sağlık önlemlerinin ekonomisine ilişkin böyle bir anlayışın gelişmesi, sağlık ve maliye bakanlıklarının daha yakın işbirliği içinde olmasını sağlayıp geleneksel olarak “sağlık dışı” politikalar düşünülürken sağlık konularının hesaba katılması için devlet politika mekanizmalarının değiştirilmesini sağlayabilir. Şu anda, sağlık beklentisini ölçmenin getirdiği katma değer, büyük çapta kabul görmekte ve 65’i aşkın ülkede kullanılmaktadır. Ancak, böylesine başarı kazanmış olmasına rağmen, HLY göstergesinin AB Üye Ülkelerdeki tüm hükümetler tarafından kullanılmadığı aşikardır. Tütün kontrolü ve halk sağlığı savunucularının karşılaştığı zorluk, halk sağlığını iyileştirmek adına devletin karar alma süreçlerine daha doğru bilgiler sunulabilmesi için, HLY göstergesinin kullanımını teşvik ve lobi faaliyetlerinde bulunmaktır. 42 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Next Tütün vergisi sistemleri için en iyi halk saglıgı uygulaması özeti Gittikçe artan miktar kanıt göstermektedir ki tütün mamüllerinin vergisi arttıkça sigaraya başlamaktan cayan gençler ve sigarayı bırakan veya kullanımını azaltan yetişkinler sayesinde erken ölümlerin önemli bir kısmı önlenecektir. Bu da tütün kullanımının neden olduğu sağlık 29 yükünde ve ekonomik yükte ciddi azalmalara yol açacaktır. En uygun vergi düzeylerinin elde edilmesi için strateji oluşturma yöntemleri Minimum tütün vergisi seviyeleri Avrupa Birliği tarafından konulmakla birlikte, minimum seviyenin üstündeki tüm vergilendirme seviyeleri üye ülkelerin kendileri tarafından belirlenmektedir. Bu bağlamda her ülkenin, kendi karşılaştığı zorlukları ve fırsatları temel alarak özel bir strateji geliştirmesi şarttır. Ülkenize en uygun vergi oranını belirlemek için aşağıdaki eşleştirme aracını kullanabilirsiniz: • Tütün kullanımının neden olduğu ölüm ve hastalık sayısını azaltmaya ilişkin halk sağlığı hedefine ulaşmak için tütün tüketim vergilerinde artış yapın • Tütün tüketim vergilerinin seviyesini, tütün mamüllerinin perakende fiyatlarının en az %70’ine eşit olacak şekilde ayarlayın • Basit vergi yapıları en iyileridir • Perakende fiyatlarının artışında tüketim vergilerinin payı arttıkça spesifik tütün tüketim vergilerini daha çok kullanın Smoke Free Parnership • Tüm tütün mamüllerine benzer vergiler koyun ve vergi artışlarını birbirine yakın tutun • Tütün mamüllerinin vergi ve gümrükten muaf satışını ortadan kaldırın • Gelir artışı hedefliyorsanız, gelir artışı elde etmek için tütün vergisi artışlarına gidin • Spesifik tütün vergilerini enflasyona endeksli olarak otomatikman ayarlayın. • Tütün vergilerini tütün mamüllerinin satın alınabilirliğini azaltmaya yetecek kadar artırın • Tütün kullanımını azaltmaya yönelik kapsamlı bir stratejinin parçası olarak tütün tüketim vergisi artışlarından yararlanın • Tütün vergisi gelirlerinin bir kısmını, diğer tütün kontrolü ve/veya sağlık teşviki çalışmalarında kullanın • Tütün vergilerindeki artışın istihdamı azalttığıyla ilgili argümanlara karşı çıkın • Tütün vergisi yöneticilerinin tütün mamülleri piyasalarını izleme ve tütün vergisi artışlarının etkisini değerlendirme kapasitesini güçlendirin • Tütün vergisi yönetimini güçlendirmek ve vergiden kaçınma ve vergi kaçırmayı minimuma indirmek için yeni teknolojilerden yararlanın • Tütün mamülü üretiminde ve dağıtımında yer alan herkesi ruhsatlandırarak tütün vergisi yöneticilerinin kapasitesini güçlendirin • Tütün mamüllerinin yasa dışı ticaretini yaparken yakalananlara kesin, 30 hızlı ve ağır cezalar verin. 29 Bu bölüm “WHO Tütün Vergisi Yönetimine İlişkin Teknik Kılavuz” sf.64’ten alıntıdır >> Download the pdf (erişim tarihi Ocak 2011) 30 Bu bölüm “WHO Tütün Vergisi Yönetimine İlişkin Teknik Kılavuz” 5. Bölüm’den alıntıdır >> Download the pdf (erişim tarihi Ocak 2011) 43 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Halk sağlığı savunucularının vergi politikalarını kendi ülkelerinin yararına etkilemek için ne yapmaları gerek? Ülkenizin politika sürecindeki değişiklikleri etkilemenin birçok farklı yolu olmakla birlikte şu unutulmamalıdır: prensip olarak, tütünün vergilendirilmesi, diğer politika süreçlerinden farklı değildir. Ancak, tütün kontrolü savunucularının tütünün vergilendirilmesiyle ilgili bilgileri, diğer tütün kontrolü politikalarıyla ilgili bilgilerine göre zayıf kaldığından, bu konuda fark yaratmak istiyorsanız (ister ulusal düzeyde ister Avrupa düzeyinde ister uluslararası düzeyde) stratejik planlamaya özellikle özen gösterin. Tütün kontrolü topluluğu olarak biz, çoğu zaman Sağlık Bakanlığı ile diyaloğa aşinayızdır, ancak TobTaxy kapasite oluşturma atölye çalışmalarına katılıp bu alet çantasını çalışarak tütün vergisinin karmaşık dünyasıyla ilgili ne kadar beceri kazanmış olursak olalım, politika oluşturma sürecinin tamamıyla bağ kuramadığımız müddetçe girdiğimiz diyalogların etkisi ciddi farklar yaratacak kadar uzun sürmeyecektir. Bu nedenle, Maliye Bakanlığı ve bu konuyla ilgilenen Parlamento Üyeleri ile diyaloğa girmeniz gerekir. Contents Bu bağlamda politika oluşturmanın çoklu akış modelini 31 J.W. Kingdon (1984) tarafından geliştirilmiştir uygulamanız, stratejik planınızı hazırlamada çok faydalı olabilir. Kısaca değinmek gerekirse Kingdon’ın modeli, politika oluşturmada üç ayrı fakat birbirini tamamlayan sürecin veya akışın varlığına vurgu yapar. Kingdon’a göre belirli bir zamanda ve belirli bir bağlamda, bu 3 akışın “birleşmesi” ile söz konusu meselenin politikaya dönüştürülmesi mümkün olur. Bu üç akış şunlardır: > Sorunlar akışı > Politikalar akışı > Siyaset akışı Aşağıda bu modelin tütünün vergilendirilmesine nasıl uygulanabileceği açıklanmaktadır. Back Next 31 >> Access via http://www.metagora.org/ training/encyclopedia/ Kingdon.html Sayın Maliye Bakanı, insanlar sigarayla ilgili korkunç hastalıklar nedeniyle ölüyor! Yardımınıza ihtiyacımız var Stratejik planlama, tütünün vergilendirilmesiyle ilgili çalışmaları planlarken örgütünüz (veya koalisyonunuz) için çok önemli olacaktır. Örgütünüz FCTC Madde 6 ve Madde 15’e halihazırda çok zaman ayırmış olsa da olmasa da, stratejik planlama, aşağıdaki kilit sorulardan en az biriyle mutlaka ilgilidir: Bunu duyduguma üzüldüm de bu konuyu Saglık Bakanı’yla konuşmanız gerekmez mi?! • Neden buradayız? • Nereye ulaşmak istiyoruz? • Oraya ulaştığımızda ne yapacağız? Yanlış Anlaşılma Smoke Free Parnership 44 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Sorunlar Akışı “Tütünün vergilendirilmesi” ulusal hükümetinizin ve bilhassa Maliye Bakanlığınızın, bu bütçe yılında öncelikli konulardan biri olarak ele alacağı bir konu mu? Öyle olsun veya olmasın, örgütünüz hükümetin dikkatini çekebilmek için argümanını nasıl “kurgulayacak”? Sizce argümanınız hükümetinizin halihazırda uğraşmak durumunda olduğu diğer mali kaygılar karşısında üstün gelebilecek mi? Ayrıca, rakiplerinizin söylemlerini biliyor musunuz; bu söylemleri çürütebilir/karşısında durabilir/aksini ispat edebilir misiniz? Yeterince somut veriye sahip misiniz? Bu somut verileri bir gazetecinin karşısında (veya bir Maliye Bakanlığı yetkilisi ya da Parlamento Üyesi karşısında) açık bir şekilde ifade edebilir misiniz? Tütünün vergilendirilmesini etkileme konusunda yol alabilmeniz için bu sorulara cevap verebiliyor olmanız gerekir: sorunlar akışının ardında yatan mantık şudur:bir durumun politikaya dönüştürülme konusunda en ufak bir şansının olabilmesi için, söz konusu durumun bir sorun ya da mesela olarak tanımlanması ve açık bir şekilde formüle edilmesi şarttır. (Belirli bir zamanda ülkenizin analizine bağlı olarak) aşağıdakileri yapabilir duruma gelmeniz o nedenle önemlidir: Back Next etmişti. Ukrayna’daki sivil toplum örgütü savunucuları hükümetle temasa geçti ve sigara üretimi son zamanlarda artış göstermişken tütün fabrikalarında istihdamın azaldığını yani istihdamın vergi dışı başka faktörlerden etkilendiğini kanıtlayan ulusal istatistikleri Başbakan’ın ifadesine meydan okuyarak sundular) 3 / Tütünle ilgili ekonomik verileri detaylı olarak takip edin (gelir, üretim, ihracat, ithalat, fiyatlar, CPI (TÜFE), istihdam vb. ile ilgili aylık veriler dahil). Verinin doğruluğunu artırmak ve eğilimleri tanımlamak için önceki yılların verilerini bulun. Önceki örnekte gösterildiği gibi, bu yaklaşım, verilere dayanan karşı argümanlar oluşturmanıza yardımcı olabilir. 4/Ü lkeyle ilgili mesajlar oluşturun (örneğin, tütün mamüllerinin CPI (TÜFE)’sinin genel CPI (TÜFE) oranına kıyasla çok düşük olduğu ülkelerde, sigaralar diğer mallara nazaran ucuzlar. O halde mesaj şu olabilir: “sağlıklı ürünlerin fiyatları artırıldığında, sigara fiyatları da en azından aynı ölçüde artırılmalı”. (Örneğin, Birleşik Krallık yakın zamanda (2012’de) tütün fiyatlarının enflasyonun %5 üzerinde artırılacağı bir politikayı hayata geçirmeye karar verdi). 1 / Hem tütün sanayi hem de yetkililer tarafından seslendirilen vergi artışı karşıtı argümanları takip etmeye zaman ayırın (bazı yetkililerin bu sanayi argümanlarını tekrar edişlerinin tek nedeni, o güne kadar kimsenin kendileriyle bireysel temastayken bu argümanlara karşı çıkmamış oluşudur. Tütün savunucuları sayıca az ve zamanları da daha kısıtlıyken, tütün sanayinin iyi maaşlı memurları bu gibi irtibatları korumak ve yanlış argümanlarını ölümsüzleştirmekle görevlidir) 5 / Tütünün vergilendirilmesi ve kaçakçılık hakkındaki tüm çalışmaları ve raporları takip edin. Tütün sanayi tarafından desteklenenler, verilerin raporlanması ve yorumlanmasında özellikle hata yapmaktadırlar; ancak sağlam ulusal veriler ve deneyimli uluslararası uzmanların yardımıyla yerinde karşı argümanlar oluşturulabilir. Örneğin, sanayi raporlarında genellikle hatalı yöntemler kullanılarak yasa dışı piyasanın boyutu yüksek tahmin edilmektedir. 2 / Ulusal verilere dayanan karşıt argümanlar hazırlayın ve sunun (örneğin, 2009’da Ukrayna’da bir vergi artışı teklif edilmişti ve eski Başbakan bu girişimin istihdam açısından zararlı olacağını iddia 6/G enel halk kitlesinin vergi artışlarını desteklemesi ve endüstriye karşı durmasına yönelik medya mesajları oluşturun. Smoke Free Parnership Contents 45 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Politikalar akışı Siyaset akışı Bir sonraki bütçenin ne zaman kararlaştırılacağını ve sürece kimlerin müdahil olacağını biliyor musunuz? Tütünün vergilendirilmesini destekleyen bir politika olup olmadığını biliyor musunuz? İnternette (veya başka bir yerde) tütün vergisi politikasını nasıl bulacağınızı biliyor musunuz? Bilmiyorsanız söz konusu mevzuata ulaşmak için bir şeyler yapmanız gerekir mi? Diğer örgütler, örneğin tütün sanayi, tüm bunlar hakkında sizden daha çok bilgiye sahip mi, eğer sahipse neden? Tütünün vergilendirilmesiyle ilgili mevcut politikanın değiştirilmesini ve teklif edilmesini sağlayabilecek başka hangi mekanizmalar var? Maliye Bakanlığı’na tütünün vergilendirilmesi politikasında reform teklifini taslak haline getirme konusunda kim/ne yardımcı olabilir? Bu noktada, tütünün vergilendirilmesi politikasının sadece Maliye Bakanlığı’nın sorumluluğunda olmadığını bilmeniz önemli. Devletin diğer organlarının da (örneğin Sağlık Bakanlığı, Parlamento) tütün vergisi politikalarıyla ilgili çıkarları vardır veya bu politikaların değiştirilmesini etkileme kapasiteleri bulunur. Aslında, tütün vergisi politikalarını belirlemek ve hayata geçirmekten sorumlu tüm devlet organlarının (yürütme, yasama ve yargı) harekete geçirilmesi gerekir. Çoğu ülkede Maliye Bakanlığı’nın kendi başına faaliyet gösterme eğiliminde olduğu doğru olmakla birlikte, genellikle bunun nedeni, diğer devlet organları tarafından pek de sorgulanmamasıdır. Hükümette size yardımcı olabilecek birini tanıyor musunuz? Nüfuz sahibi arkadaşlarınız / müttefikleriniz var mı; yoksa neden yok? Siyasi destekçilerin önemini hepimiz biliyoruz ve tütünün vergilendirilmesi konusunda bu gibi kişilerin önemini göz ardı etmemeliyiz. Sağlık Bakanlığı’nız tütünün vergilendirilmesi konusundan anlıyor mu? Evetse, onlarla çalışın! Bu konuyla ilgilenen bir Parlamento Üyesi biliyor musunuz? Biliyorsanız, onlarla daha da yakından çalışın, çünkü tahmin ettiğinizin çok ötesinde yardımları dokunabilir! Son olarak yaklaşan seçimler veya hükümet değişikliği gibi siyasi olaylar, belirli bir konunun ve politikanın gündeme alınmasına veya gündemden çıkarılmasına yol açabilir. Siyasi olayın oluşturduğu dinamikler ve özel gereksinimler, gündemi gerçekten de değiştirebilir. Siyaset akışında, mutabakata genellikle iknadan çok pazarlıkla ulaşılır. Dolayısıyla, bir politika teklifinin analitik önemini ve amaca uygunluğunu vurgulamak yerine maliyetlerini ve faydalarını değerlendirmeye daha çok önem vermelisiniz. Siyaset akışının sivil toplum örgütlerinin tarafında yer alması için, “destekçiler” belirlenmesi ve onlarla iyi ilişkiler kurulması çok önemlidir. Smoke Free Parnership Back Next 46 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Son olarak, yukarıdakileri belirledikten sonra, örgütünüz için aşağıdakilere karar vermek hayati önem taşıyacaktır: Ne: Gerçekleştirilmesi gereken stratejiler ve görevler Kim: Stratejilerin/görevlerin her birinden sorumlu örgütler/kişiler: Lütfen unutmayın, hem halk sağlığına hem de mali kaygılara değinen bir tütün rejimi için ulusal düzeyde savunma planları oluşturulmasını kolaylaştırmak adına takımda tütün kontrolü savunucularının yanı sıra ekonomik altyapısı olan kişilerin de bulunması ideal olandır. Ayrıca stratejinizle ilgili ek yardım almak, politik destek almak (örn. WHO, FCA) ya da komşu ülkelerdeki meslektaşlarınızla çalışmak için uluslararası örgütlerle iletişime geçebilirsiniz. Ne zaman: Stratejilerin/görevlerin tamamlanması gereken zaman takvimi Contents Back Next Yukarıdaki bölümlerde ana hatlarıyla verilen soruları kendilerine sormaya yeterli zamanı ayıran çok az örgütün olduğunu unutmayın. Kendi ekibiniz veya koalisyonunuz içinde bu zamanı ayırmanızı büyük bir önemle öneriyoruz. Yukarıdakilerin hepsini yerine getirirseniz, başarısız olmanız olası değildir. Planlama sürecine zaman ve çaba harcamanızı önemle öneriyoruz: Bir konu üzerinde yıllarca plansız çalışmaktansa bir plan üzerinde bir yıl çalışmak daha iyidir... özellikle de konu tütünün vergilendirilmesi ise. Ve son olarak, sizin hikayelerinizi duymayı çok isteriz. Planlarınız ve stratejilerinizle ilgili hikayeleri bizimle paylaşın. Okumak için sabırsızlandığımıza şüpheniz olmasın. En önemlisi şu ki, sizin hikayeleriniz ve deneyiminiz, başka ülkelerde tütün vergisini etkileme çabası içinde olan diğer örgütleri bilgilendirmeye ve onlara ilham vermeye yardımcı olacak. Ne kadar: Her bir stratejiyi/görevi tamamlamak için ayrılmış finansal kaynak miktarı (personel zamanı veya size yardımcı olacak ekonomist ya da danışman kiralanması için bütçe) Smoke Free Parnership 47 TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home 49-51 Rue de Treves, Brussels, Belgium Tel: +32 (0) 22 38 53 60 Fax: / 61 smokefree.partnership@ersnet.org Contents Back Next TOBTAXY / Toolkit Generic / Tütünün Vergilendirilmesi ve Yasa Dışı Ticaret Home Contents Back Ne basit, deǧil mi? Toolkit 2012 TOBTAXY Smoke Free Parnership (Making Tobacco Tax Trendy) 49