Kişisel Gelişimin Gelişimi, Türk Yurdu Dergisi, (261. Sayı)
Transkript
Kişisel Gelişimin Gelişimi, Türk Yurdu Dergisi, (261. Sayı)
KİŞİSEL GELİŞİMİN GELİŞİMİ Prof. Dr. Hasan BACANLI1 Söylediklerinize dikkat edin; düşünceleriniz haline gelecektir. Düşüncelerinize dikkat edin; duygularınız haline gelecektir. Duygularınıza dikkat edin; davranışlarınız haline gelecektir. Davranışlarınıza dikkat edin; alışkanlıklarınız haline gelecektir. Alışkanlıklarınıza dikkat edin; değerleriniz haline gelecektir. Değerlerinize dikkat edin; karakteriniz haline gelecektir. Karakterinize dikkat edin; KADERİNİZ haline gelecektir. Son yıllarda kitapçıların raflarının nerdeyse büyük bir kısmını kişisel gelişim adı verilen türde kitaplar oluşturuyor. Başka bir açıdan, kitap okunmuyor diye şikayet edilen ülkemizde, kişisel gelişim kitapları binler, hatta onbinler satıyor. Korsan kitap denen bir olgu ortaya çıkıyor ve tezgahtaki kitapları sınıflamaya kalktığınızda kişisel gelişim kitapları başı çekiyor. Önceki yıllarda romanlar önemli bir yer işgal ederken, şimdi klasik denen o kitaplara rağbet edilmiyor. Ne Refik Halit kaldı, ne Halide Edip, ne Hüseyin Rahmi. Bu yazarların ortadan kaybolmasında kısmen günümüze hitap etmedeki eksiklikleri etken rol oynuyor, kısmen de günümüzde artık başka türlü kitaplar ilgi çekiyor. İlgi çeken kitapların genel adı kişisel gelişim. Kişisel gelişim kitaplarının yaygınlık kazanmasının çeşitli nedenleri vardır. Bunlardan biri kuşkusuz günümüzde kişilerin gündelik yaşamla başa çıkabilmek için geçmişe göre daha çok yardıma ihtiyaç duymalarıdır. Bireyler geçmişe göre çok daha zor ve çok daha değişken bir dünya ile karşı karşıyadırlar. Ve bu dünya ile başa çıkabilme mekanizmaları yeterli değildir. Önceki nesillerin tecrübeleri de pek işe yaramamaktadır. Dolayısıyla daha güncel bilgilere ihtiyaç duymaktadırlar. Anababa davranışları ele alınacak olursa, anne babalar geçmişte annelerinin babalarının davranışlarını örnek alıp onlara göre davranarak anababalıkta kolaylıkla acemiliklerini atlatabilmişlerdir. Oysa günümüzde çocuk yetiştirme ortamı öyle bir haldedir ki, önceki nesillerin ne kuralları işlemektedir, ne de deneyimleri yol göstermektedir. Böyle olunca da, anne babalar şaşırmış durumdadır. Ne yapacaklarını bilememektedirler. Bu da kişisel gelişimin bir parçası olarak anababa eğitimi adı altında eğitimler verilmesini doğurmaktadır. Bu eğitimler anne babaların kendilerini suçlu hissetmelerine ve kendilerine sunulan her şeyi önemsemesine ve inanmasına yol açmaktadır. Okullar ve dersaneler anne babaları toplantılara çağırmaktadır. Bu toplantılarda bazan nerdeyse anne babaların bir dayak yemedikleri kalmaktadır; onların ne biçim anababa oldukları sorgulanmakta ve yaptıklarının yanlış olduğu veya eksik olduğu ve bu davranışların anababa sorumluluğunu yerine getirmemek anlamına geldiği söylenmektedir. Anne babalar da suçluluk ve yetersizlik duyguları içerisinde boyunlarını büküp dinlemektedirler. Karşı koyamazlar, çünkü ne yapılacağını bilmemektedirler. Oysa aslında ne yapılacağını diğerleri de bilmemektedirler, ama onlar savcı makamında oldukları için sütten çıkmış ak kaşıktırlar. Ortada bir ihmal varsa anababanın ve/veya çocuğun ihmalidir. Çocuk okula veya dersaneye teslim olduğu halde, başarısızlık durumunda sorumlu olan gene çocuk veya anababa olmaktadır. Çünkü insanlar o okul ve dersanelere “aman, çocuğumu alın da ne 1 G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü öğretim üyesi yaparsanız yapın” tavrıyla çocuklarını göndermektedirler. Ayrıca, zaten o okul ve dersanelerin müşterisi çoktur, yani kendini suçlu hissetmeye hazır birçok anababa bulunmaktadır. Diğer bir neden kişisel gelişim anlayışının değişmesidir. Son 200 yıllık bir tarih kabaca gözden geçirildiğinde, bireylere yönelik olarak yazılan ve yayınlanan yaşamı kolaylaştırmaya ve anlamlı kılmaya yönelik kitapların anlam değiştirdiği görülmektedir. Stephen Covey, Etkili İnsanların Yedi Alışkanlığı adlı kitabında bunu ifade ederken Batıda 150 yıldır yayınlanan kitaplardan yola çıkmakta ve iki etikten söz etmektedir. (Bu noktada, kitabın adının bile farklı bir anlayışa hitap ettiğine işaret etmek gerekir. Etkili olmak, bundan 100 yıl önce önemsenen bir davranış ve amaç değilken, şimdi Covey, bireylere etkili olmalarını önermekte ve bunun yolunu göstermektedir. Bu amaç etik anlayıştaki değişiklikte de kendini göstermektedir.) Bundan 100-150 yıl önceki anlayış karakter etiği olarak adlandırılmaktadır. Karakter etiği bireylerde onların içinde bulundukları durumdan bağımsız, erdem kazanmalarını öngören bir anlayıştır. Buna göre, birey hangi durumda olursa olsun, her yerde ve her zaman geçerli birtakım erdemler vardır ve bireylerin bu erdemleri kazanmaları öğütlenmektedir. Bireylere bir takım ilkeler kazandırılmak istenmektedir. Bu ilkeler değer değildir, uygulama da değildir. Yani, insanların yaşamlarının yönelimleridir, ancak değer değildir, çünkü değer kişiden kişiye değişebilir. Şu veya bu durumda farklı değerleri tercih etmek mümkündür. Davranış da değildir, insanlara ne yapacaklarını değil, daha çok nasıl davranacaklarını gösterir. Covey, ilkelerin değerden farklı olduğunu belirtirken bir hırsız çetesini örnek vermektedir. Hırsız çetesinin bazı değerleri vardır, ama ilkelere aykırı davranmaktadır. Bireylere kazandırılmak istenen ilkelerden bazılarını Covey şöyle sıralamaktadır: haklılık, insan vakarı, hizmet, kalite veya mükemmellik, potansiyel, büyüme, sabır, bakım (özen) ve teşvik. Benzer bir sınıflama Türk toplumu için yapılacak olursa, dürüstlük, misafirperverlik, doğruluk, iyilikseverlik, merhamet, olgunluk (kemal), ağırbaşlılık, tevazu gibi erdemler sıralanabilir. Bu erdemler tarih boyunca kıssadan hisse anlayışı içinde bireylere kazandırılmaya çalışılan özelliklerdir. Mesnevi, Bostan ve Gülistan, Mantık’ut-Tayr, Kelile ve Dimne gibi çeşitli kitaplarla bireylere bu erdemler kazandırılmaya çalışılmış ve bu erdemlere sahip olmak övülmüştür. Türkiye için ilginç olan bir nokta da, asırlardır uygulanan bir kıssadan hisse mantığının önemsenmesi için Batıda birilerinin Doğu Hikayeleriyle Psikoterapi yapılabileceğini iddia etmesinin gerekmesidir. İbn Haldun’u önemsemek için Batı’nın onu göklere çıkarmasını bekleyen Türk aydını, kıssalardan yararlanabilmek için bile Batı’dan icazet almayı beklemiş konumdadır ki, sanırım bu durum, ayrıca üzerinde durulması gereken bir hususa işaret etmektedir. Bilindiği gibi, Doğu hikayeleriyle psikoterapi yapılabileceği, Nossratt Peseschkian’ın kitabıyla gündeme gelmiştir. Ondan önce kıssalara önem vermeyen kişiler, bu kitaptan sonar kıssalara eğilmeye başlamışlardır. Yakın zamanlarda ise görgü kuralları karakter etiğinin başka bir örneğidir. Yirminci yüzyılın ortalarına kadar oldukça yaygın bir şekilde vurgulanan görgü kuralları insanların başkalarıyla ilişkilerinde uymaları gereken kuralları ifade etmiştir. Bu kurallara göre sokağa çıkılmış, bu kurallara göre selamlaşılmış, konuşulmuş, yemek yenmiştir. Bu kurallar karakter etiğini ifade eder, çünkü basit davranışın kazandırılmasından çok bir tavrın kazandırılması amaçlanmaktadır. Günümüzde, aşağıda ifade edilecek olan paradigm değişikliği nedeniyle görgü kuralları da işlevselliğini yitirmiştir. İçinde bulunduğumuz toplumda insanlar trafik kurallarını hiçe saymanın başkalarına karşı saygısızlık olduğunu düşünmemektedirler. Trafikte başkalarına karşı saygılı ve ölçülü olmayı akıllarına bile getirmemektedirler. Başkasının araba kullanmasını engelleyen kişiler bile, “ne olmuş yani yarım saat beklediysen?” diyebilmekte, diğerine karşı saygısızlık yaptığını düşünmemektedir. Telefonla konuşmanın adabı da artık geçerliğini yitirmiştir. Cep telefonlarının da gelişmesiyle birlikte insanlar zaten her zaman her yerde telefonla konuşabilmekte ve kendi telefonunda istediği gibi konuşmakta, etraftakilerle ilgili bir sorun olabileceğini akıllarına bile getirmemektedirler. Görgü kuralları insanların birbirlerinden görecekleri davranışları ifade eder. Görgü, içinde bulunulan toplumda, insanların birbirlerine karşı davranışlarını ifade ettiği gibi, insanların birbirlerinden görerek öğreneceklerini de ifade eder. Görgü görülür. Günümüzde ise insanlar birbirlerinden güzel davranışlar görmek yerine vitrinlerde mankenleri seyretmeyi tercih etmektedirler. Önceden başkalarıyla birlikte olmak için toplumun toplandığı ve/veya eğlendiği yerlere giden insanlar, artık başkalarından uzak durmaya çalışmakta ve vitrinleri seyretmeyi tercih etmektedir. Bu da toplumsal kültürün aktarılmasını güçleştirmektedir. Bir yazarın ifadesiyle “eskiden insanlar Kızılay’a gidip birbirlerini görürlerdi ve kültürlenirlerdi. Şimdi ise alışveriş merkezlerinde nesneleri seyretmektedirler.” Bu durumun uzun vadede sonuçları üzerinde düşünülmesi gerekir. Karakter etiğinin en önemli kuralı, “herkese iyilik et” şeklinde ifade edilir. Kişilere kazandırılmaya çalışılan özellik de, başkalarına iyilik yapma erdemidir. Bu etikte bireyin sahip olduğu özellikler de, içinde bulunduğu durum da önemli değildir. Kişi hangi özellikleri olursa olsun iyilik etmelidir; ne durumda olursa olsun iyilik yapmaya çalışmalıdır. Yani kişi liderlik özelliğine sahip olsun veya olmasın, içedönük olsun veya olmasın, ondan beklenen davranışlar vardır. Karakter etiğinin öngördüğü davranışlar kişi dışında dayanaklara sahiptir. Küçük ölçekte, kişinin davranışları içinde bulunduğu toplum tarafından onaylanır veya ayıplanır. Büyük ölçekte ise, karakter etiğine uygun davranmak Tanrı tarafından öğütlenmiştir, size sevap getirir, ödüllendirilir. Karakter etiğinin ödülü manevidir ve daha çok iç huzurdur. Kişilik etiği ise genel olarak insanlarla ilişkilere yönelik teknikleri ve pozitif zihinsel tavrı ön plana çıkaran bir anlayıştır. Bu anlayışta kalıcı özelliklere sahip olmaktan çok, bir şekilde “gemiyi yürütmek” öğütlenmektedir. İnsanlara iyi davranmanıza, erdemli olmanıza gerek yoktur. Bir takım becerilerle işlerinizi yürür gider. Eğer sosyal beceriniz varsa, veya zamanı iyi yönetebiliyorsanız, veya çatışma çözme stratejilerini biliyorsanız, işleriniz yolunda gidebilir. Kişilik etiği daha kişiseldir, sizin işinize yarayan başkalarının işine yaramayabilir. Bu yüzden herkese önerilen davranışlardan çok, işinize gelen davranışların kazanılması önerilir. Kişilik etiği işleri kolay göstermek peşindedir. Basit bir takım davranışlarla mucizeler yaratabilirsiniz. Para kazanmanın Sır’rını keşfeden bir yazar, bunu insanlara öğrettiğini iddia ederek, kolayca insanların zengin, başarılı, mutlu olabileceklerini öne sürmektedir. Zengin olabilmek için gerekli olan tavrı kazanmak yerine zenginliğin hayalini kurarak insanlar yazarı zengin etmişlerdir.NLP ile harikalar yaratabilirsiniz. Beden dilini öğrenip herkesin gizlediği duygu ve düşüncelerini şak diye açığa çıkarabilirsiniz. Kişilik etiğinde insanlar kalıcı erdemler yerine, atılganlık becerileri, zaman yönetimi, çatışma yönetimi, hızlı okuma, güzel konuşma, beynin tümünü kullanma, liderlik, iletişim becerileri gibi beceriler edinmeye çalışmaktadırlar. Bu beceriler bireylere kalıcı ve bir değere dayalı olmaktan çok, daha sorun odaklı becerilerdir. Bu becerilerin temel dayanağı kişilere birtakım davranışlar kazandırmaktır. Oysa karakter etiğinde bireylere özellikler kazandırılmaya çalışılmaktadır. Karakter etiğinde dilencilere para vermeniz öğütlenirken, kişilik etiğinde sizden para isteyen bir dilenciyle nasıl başa çıkabileceğiniz öğretilmeye çalışılır. Karakter etiğinde başkalarına yol vermeniz öğütlenirken, kişilik etiğinde başkalarının yol istemeleriyle nasıl başa çıkabileceğiniz ele alınmaktadır. Daha çarpıcı örnek özgeçmişlerdedir. Karakter etiği özgeçmişe yazabileceğiniz güzel özellikler sahibi olmanız için önerilerde bulunurken, kişilik etiği sahip olduğunuz özellikleri nasıl daha güzel sunabileceğiniz ve pazarlayabileceğiniz konusunda önerilerde bulunmaktadır. Genellikle Batıdan ithal edilen kişisel gelişim düşüncesi son yıllarda gücünü kaybetmiştir, çünkü yeterince ekonomik gelir elde edilmiştir. Gene de, üzerinde düşünülmesi gereken bir husus vardır: dilde olmayan, davranışta da olmamaktadır. Türkçede bulunmayan kavramlar uygulamada da istenen verimi sağlamamaktadır. Basit bir örnek, kişisel gelişimin önemli bir kısmını oluşturan zaman yönetimidir. Ancak bu toplumda zamanın “yönetilebilen” bir şey olmadığı gerçeği ihmal edilmektedir. Türk toplumuna göre zaman sizin denetiminizde olan bir şey değil, aksine sizin uymanız gereken bir şeydir. Bu yüzden zaman yönetimi uygulamalarının bu toplumda verimli olma olasılıkları düşüktür. Zaman yönetiminin ülkemize yeni girmeye başladığı yıllarda, arkadaşını ziyarete giden biri, onu yerinde bulamayınca “uğradım seni göremedim” dediği aktarılır. Diğeri de, “tek taraflı randevularına sadık olamayacağını” söyleyince, bu durum aralarında hafif bir soğukluğa yol açar. Çünkü Türk toplumunda insanlar dostlarından randevu almazlar, resmi oldukları kişilerden randevu alırlar. Böyle bir anlayışa sahip bir toplumda zaman yönetimi öğretmeye çalışmanın verimli olmaması doğaldır. Başka bir örnek olarak, amaç belirleme verilebilir. Genel olarak, kişisel gelişim kitapları “önce amaçlarınızı belirleyin” der. Oysa bu toplumun temel sorunu zaten amaç belirlemektir, amacını net ortaya koyamadığı ve belirleyemediği için sıkıntı çeken insanları kişisel gelişimciler anlayamamışlardır. Ortaya çıkan bu farklılık aslında bir paradigm farklılığıdır. Tanrıya dayalı bir karakter anlayışından, kişinin elinde olan bir kişilik anlayışına geçilmiştir. Basit bir ifadeyle, insanlar eskiden birbirlerini “Allah’a emanet ederken”ken, şimdi “kendilerine iyi bak”malarını söyler hale gelmişlerdir. Paradigma sekülerleşmiştir. Bu farklılıktan milli eğitim de payını almıştır. Karakter etiğine dayalı bir Milli Eğitim Temel Kanunu, kişilik etiğine dayalı programlarla uygulamaya sokulmaya çalışılmaktadır. Milli eğitimin genel amaçlarına gore Türk milli eğitiminde bireyleri “Beden, zihin, ahlâk, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan, yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek,” amaçlanmaktadır. Bu amaçlar karakter etiği amaçlarıdır. Ama ders düzeyine inildiğinde, özellikle 2004 programlarında öğrencilerin kişilik etiği özellikleri kazanmalarının amaçlandığı görülmektedir. Eleştirel düşünme becerisi, yaratıcı düşünme becerisi, iletişim becerisi, problem çözme becerisi, karar verme becerisi, empati becerisi gibi beceriler derslerde temel kazanımların yanısıra kazandırılmaya çalışılmaktadır. Görüldüğü gibi, genelde karakter kazandırılmak istenmekte, ama özelde davranış kazandırılmaktadır. Milli eğitimin önünde bir çelişki olarak durmaktadır. Not: Kişisel Gelişimin Gelişimi, Türk Yurdu Dergisi, (261. Sayı) 42-44. (2009)