Temel İtfaiyecilik
Transkript
Temel İtfaiyecilik
21 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Belediyeler Birliği adına SAHİBİ Osman BAYDEMİR YAYIN DANIŞMA KURULU İsmail DOĞAN Halil BAYHAN A.Menaf ŞEKER Önder ŞAHİNER Zülküf KIŞANAK Cemile EMİNOĞLU Yrd.Doç.Dr. Mustafa Oğuz SİNEMİLLİOĞLU YAYIN YÖNETMENİ SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Serpil KORKMAZ KAPAN GÖRSEL YÖNETMEN Naturel Basın Tel: (0412) 251 61 98-99 KAPAK FOTOĞRAFI www.okmeydanininsesi.blogspot İLETİŞİM ADRESİ Şehitlik Mahallesi Sümerpark Yerleşkesi Merkez Bina K:2 Yenişehir- Diyarbakır Tel: 0 412 224 53 37 Faks: 0 412 224 53 38 E-Posta: bilgi@gabb.gov.tr Web: www.gabb.gov.tr BASIMEVİ: Gün Matbaası Beşyol Mah. Akasya Sok. N: 23 Küçükçekmece-İSTANBUL Tel: 0212 580 63 81 Birlik Dergisi dört ayda bir ücretsiz olarak yayınlanır. Dergide yayınlanan yazılardaki görüş ve önerilerden yazarları sorumludur. 53 3 13 16 21 65 GÜNCEL Temel İtfaiyecilik Eğitimleri başladı BAYİ uygulaması heyecan yarattı Teknik desteğimizle yapılan üç projenin yapımı tamamlandı Birliğimizden Deventer Belediyesi’ne ziyaret Hollanda’da İmar Planları ve Kentsel Dönüşüm ROTAMIZI çizdik MEVZUAT Sosyal Denge Tazminatı nedir, hangi koşullarda ödenir?-İsmail DOĞAN AKADEMİ GÜNCEL 8 eğitim semineri düzenlendi DOSYA Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, Kentsel Dönüşüm, Yerel Yönetimlere ve Halka Etkileri Gecekondu Aleyhine Kentsel Dönüşüm; Doç. Dr. Murat Cemal YALÇINTAN, Araştırma Görevlisi Gizem AKSÜMER, MSÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun Nedir, Ne Değildir; Necati UYAR, TMMOB Şehir Plancıları Odası Genel Başkanı 34 40 48 53 61 65 80 84 86 ŞEHİR VE BAŞKAN Kağızman’ın çehresi değişiyor ÖRNEK UYGULAMALAR Geçmişin çamur deryası, günümüzün modern kenti: Ceylanpınar DERİK sorunlarını bir bir çözüyor HUKUK İş(çi) Sağlığı ve Güvenliği Kanunu- Av. Önder ŞAHİNER GEZİ REHBERİNDEN HAKKÂRİ’yi tanıyalım KÜLTÜR Gazeteci-Yazar Musa Anter: Ape Musa DÜNYADA YEREL GÜNDEM Bir Yerel Yönetim Örneği: Fransa – Hazırlayan: Halil BAYHAN YEŞİL SAYFA Kentsel Açık-Yeşil Alan Nedir? Planlamaya Dair Eleştiriler ve Değerlendirmeler- Hazırlayan: Erdal BALSAK, Evin AKBOĞA TEKNOLOJİ Toplu Taşıma Sistemlerinde Teknoloji Gereksinimi, Mehmet EKİNCİ SAĞLIK Suların Florlanması ve Dental Getirileri, Yrd. Doç. Dr. İsmet Rezani TOPTANCI Merhaba, EDİTÖR 11. sayımızda yine yerel yönetimlerin sıcak gündemini yakalayan, dopdolu bir içerikle karşınızdayız. “Kentsel dönüşüm” adı altında doğa ve tarih yağmasına yol açacak yasa ve yönetmeliklerin kentlerimizi ranta teslim edeceği kaygısıyla, bu sayımızda dosya konumuzu, Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanuna ayırdık. Yasa neden çıkarıldı, ne gibi sonuçları olacak, kimlere yarayacak sorularına yanıt arayarak, bulduğumuz cevapları sizinle paylaşmaya çalıştık. Akademisyenlerin ve konunun uzmanlarının yazdığı bu çarpıcı yazılar; özellikle belediye başkanlarının ve belediye yönetiminde aktif görev alanların ilgiyle okuması gereken konular arasında. Yine anayasa değişikliği kapsamında hepimizin, toplumun, akademisyenlerin, mecliste milletvekillerinin sıkça tartıştığı bir konu ve soru var, o da nasıl bir yerel yönetim sorusu… Bu sorunun yanıtı bulmak amacıyla geçen sayımızda anayasa profesörlerine danıştık, düşüncelerini sayfalarımıza taşıdık, Hollanda deneyimini okuyucularımıza aktardık. Bu sayımızda; üniter devlet modelimiz Fransa üzerine kurulduğundan, Fransa’daki yerel yönetimleri ele aldık. Yazıdan anlıyoruz ki; ülkemizin örnek aldığı Fransa 1990’lı yıllarla birlikte örgütlenme biçimini adem-i merkeziyetçi bir üniter devlete doğru evriltmiş, çağın gereklerine göre değişimi yakalamaya çalışmış. Strateji Müdürümüz Halil Bayhan tarafından kaleme alınan bu yazının birçok bilinmeyene yanıt olması açısından okunmadan geçilmemesi gerekiyor. Ayrıca Birliğimizin Hollanda’ya yaptığı teknik geziye katılan Etüt Proje Müdürümüz Nurhak Sinan Akıncı’nın Hollanda’daki kentsel dönüşüm politikaları konusundaki izlenimleri de başka ülkelerdeki örnekleri görmek açısından mutlaka okunması gereken yazılar arasında. *** Bu sayımızda; üye belediyelerimizden Ceylanpınar ve Derik Belediyesi’nin yürüttüğü çalışmalara ve yeşil Kağızman’a sayfalarımızda yer açtık. Kağızman gerçekten de türküdeki gibi narların, çeşit çeşit meyvelerin yetiştiği, çeşit çeşit cezeryelerin yapıldığı, bol miktarda çiçek balının üretildiği bereketli topraklar üzerine kurulu bir ilçe... Ama biliyorsunuz kimi zaman avantaj sağlayan bu durum kentlerin, kasabaların gelişmesine yetmiyor, iyi bir idareci, bilinçli bir toplum da gelişmenin motor güçlerinden. Kağızman’da üç yıldır BDP’li belediyenin yürüttüğü çalışmalar da bunu doğrular nitelikte. Bu bakımdan Şehir ve Başkan köşesinde Belediye Başkanı Mehmet Alkan’la yaptığımız röportajı kaçırmamanızı öneririz. Ve son olarak, Kültür köşesinde, ölümünün 20. Yılında; Türkiye’nin 55 yıllık girdisinin, çıktısının yeminli, canlı bir şahidi, tanığı ve davacısı olan gazeteci –yazar Musa Anter’in hayat hikayesine dilimiz döndüğünce ve kısaca yer vermeye çalıştık. Çünkü tamamını yazmaya kalkışsak, emin olun sayfalar yetmezdi. Kısacası; elbirliğiyle; büyük bir emek, özveri, özen ve titizlikle hazırlanan Birlik dergimizin 11. sayısını beğeneceğinizi umuyoruz. *** Bir sonraki sayıda yeniden buluşmak dileğiyle... Sevgiyle, dostça kalın. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Birliğimiz ve Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin ortaklaşa düzenlediği “Temel İtfaiyecilik Eğitim Semineri” 14 belediyeden 15 itfaiyecinin katılımıyla gerçekleştirildi. 19 Haziran’da başlayan ve 5 gün süren eğitim kursiyerlerin sertifikalarını almalarıyla sona erdi. Temel İtfaiyecilik Eğitimleri başladı Birliğimizin 2012 Yılı Çalışma Programı kapsamında düzenleyeceği 10 eğitim seminerinden biri olan “Temel İtfaiyecilik Eğitim Semineri”, 19-23 Haziran tarihleri arasında Sümerpark GABB Eğitim Salonu’nda yapıldı. 14 üye belediyenin itfaiye teşkilatlarının yöneticilerinin katıldığı eğitimlerin iki günü teorik, üç günü pratik şeklinde gerçekleştirildi. Eğitimde, “Yanma ve yangın bilgisi, yangına müdahale teknikleri, kişisel koruyucu ekipmanlar, olay yeri organizasyonu, duman simülatörü ortamı, doğalgaz ve LPG yangınlarına müdahale teknikleri, flash over simülator ortamında kurtarma teknikleri, kapalı ve dumanlı ortamlarda ilerleme teknikleri, trafik kazaları ve kurtarma ve ilkyardım, eğitimin değerlendirilmesi, tatbikat” konuları işlendi. Eğitim programının ardından GABB ve Büyükşehir Belediyesi’nin ortaklaşa yaptırdığı İtfaiye Eğitim Merkezi’nde sertifika töreni yapıldı. Birlik Genel Sekreterimiz İsmail Doğan ve uzmanların katılımıyla yapılan sertifika töreninde, kursiyerler aldıkları eğitim konusunda düşüncelerini belirterek, teşekkür etti. Genel Sekreterimiz Doğan ise itfaiyecilik konusunda en profesyonel ülkenin Hollanda olduğunu, bu nedenle Hollanda belediyeleriyle projeler geliştirdiklerini ve eğitimleri ortaklaşa hayata geçirdiklerini anlattı. Sertifikalar verildi İtfaiyecilik eğitimine en fazla önem veren birliğin GABB olduğunu vurgulayan Doğan, Birliğin sadece itfaiyecilik konusunda eğitim vermediğini, Yerel Yönetimler Akademisi aracılığıyla imar, yapı, denetim ve proje alanında da eğitim programları yürüttüğüne işaret etti. Doğan, üye belediyelerden eğitimlere katılım konusunda daha fazla duyarlılık istedi. Konuşmaların ardından sertifikalar Doğan ve uzmanlar tarafından katılımcılara takdim edildi. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Birliğimizin belediyeler arası işbirliğini geliştirmek amacıyla yürüttüğü çalışmalar, Türkiye’ye ve bölgesel birliklere örnek olacak neticeye ulaştı: BAYİ Girişimi imzalanan protokolle Muş’ta uygulanmaya başlandı. Bölgesel birliklerde ve bölge belediyelerinde heyecan yaratan bu gelişme üzerine çok sayıda belediyeden BAYİ uygulaması için talep gelmeye başladı. BAYİ uygulaması heyecan yarattı Birliğimizin, belediyelerin ortak sorunlarını işbirliği yaparak çözmesi için Muş, Mardin ve Şanlıurfa Belediyesi nezdinde, BAYİ girişimi oluşturma çabaları, Muş’ta meyvesini verdi. Farklı siyasi partilere mensup 11 belediye, imzaladıkları işbirliği protokolüyle Muş belediyelerinde BAYİ uygulamasını başlattı. Mardin ve Urfa’da ise yeterli irade beyanı ortaya çıkmadığından çalışmalara ara verildi. Birliğimizin koordinasyonunda, 24-25 Mart’ta Muş’un Malazgirt ilçesinde, on bir belediyenin başkanının katılımıyla yapılan toplantının ardından Muş belediyeleri, belediye meclis kararlarını alarak, irade beyanlarını (meclis kararları) ve BAYİ meclisi delege listesini Birliğimize iletti. Bunun üzerine Birliğimiz, bir anket hazırlayarak girişimci belediyeler nezdinde “mevcut yapıyı” ortaya çıkardı ve bunu “Muş Belediyeleri BAYİ Girişimi Konsept Raporuna” dönüştürdü. Rapor, katılımcı bir yaklaşımla girişimci belediyelerle ve Türkiye Belediyeler Birliği’yle (TBB) paylaşıldı. TBB de Türkiye’de BAYİ girişim çalışmalarını değerlendirmek üzere 18 Haziran’da Ankara’da bir toplantı düzenledi. Toplantıya, Birliğimiz, Çukurova Belediyeler Birliği ve BAYİ Girişimcisi belediyelerin başkanları katıldı. Toplantıda, BAYİ girişimlerinin resmi yönden işbirliğine dönüştürülmesi, ulusal ve bölgesel birliklerin bu işbirliklerindeki rolleri tartışıldı ve taslak protokollerinin TBB tarafından hazırlanması kararlaştırıldı. TBB tarafından ortaya çıkarılan taslak protokolün ardından Birliğimiz, Muş Belediyeleri BAYİ Girişimi üyesi belediyelerin başkanlarıyla bir toplantı yaptı. Birlik Genel Sekreterimiz İsmail Doğan’ın koordinasyonunda 22 Eylül’de Bitlis’in Güroymak ilçesinde Grand Yüksel Otel’de düzenlenen toplantıda, Birliğimiz ve 11 belediyenin başkanları “protokol detayları”nı tartışarak, tarafların sorumluluklarını belirledi. Daha sonra protokol nihai taslağa dönüştürülerek, törenle imzalandı ve işbirliği kamuoyuna deklare edildi. Liderlik Bulanık Belediyesi’nde Protokol ile BAYİ liderliği Bulanık Belediyesi’ne verildi. Lider belediye bünyesinde BAYİ Fonu oluşturma kararı alındı. BAYİ Fonu’na, girişimci her belediyenin 2011 yılı kesinleşmiş gelir bütçesinin yüzde 10’unu sabit yatırıma, yüzde 2’sini işletme giderlerine ayırması ilkesel olarak kabul edildi. Mevzuat gereği uygulama süreci başlatıldı. BAYİ uygulaması ne demektir? BAYİ (Belediyeler arası İşbirlikleri) uygulaması, Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, Türkiye Belediyeler Birliği ve İçişleri Bakanlığı’nın ortak programlarındandır. “Türkiye’de Yerel Yönetim Reformu Uygulamasının Devamına Destek Projesi” (LAR II. Aşama) kapsamında yürütülmektedir. Çalışmalara ara verildi BAYİ uygulaması hakkında ön istişarede bulunmak amacıyla 4 Temmuz 2012 tarihinde Kızıltepe’de Kızıltepe, Derik ve Mazıdağı Belediyesi ile Şanlıurfa belediyelerinden Viranşehir Belediyesi’nin katılımıyla ön istişarede bulunuldu. Toplantıda, “belediyeler arası ortak sorun” ve “sorunun ortaklaştırılması ve ortak çözümü” yönünde ön mutabakat sağlandı. Ancak belediyelerin yürüttüğü kamuoyu çalışmalarında ve belediye meclisi görüşmelerinde yeterli irade beyanı ortaya çıkmadığından çalışmalara ara verildi. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 5 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Güroymak Belediyesi, Birliğimizin teknik desteğiyle yapılan “Norşin Kent Meydanı”, “Barış Parkı” ile “Evin Parkı”nın yapımını tamamlayarak, halkın hizmetine sundu. Teknik desteğimizle yapılan parklar hizmete açıldı Güroymak Belediyesi’nin 23 Eylül’de gerçekleştirdiği açılış törenine, BDP Eş Başkanı ve Hakkari Milletvekili Selahattin Demirtaş, Birlik Genel Sekreterimiz İsmail Doğan, Güroymak Belediye Başkanı M. Emin Özkan ve yüzlerce kişi katıldı. Açılış konuşmasını yapan Güroymak Belediye Başkanı M. Emin Özkan, üç projeye teknik destek sunan Birliğimize ve açılışa katılan halka teşekkür etti. Yürüttükleri çalışmalara dikkat çeken Özkan, halkçı belediyecilik anlayışının her geçen gün geliştiğini ve sosyal projeleri gerçekleştirme çabasında olduklarını anlattı. BDP Eş Başkanı Selahattin Demirtaş, üç önemli projeye destek veren Birliğimize teşekkür etti. Ardından konuşan BDP Eş Başkanı ve Hakkari Milletvekili Selahattin Demirtaş ise amaçlarının halkla birlikte hizmet üretmek olduğunu belirterek, “Genel Başkanlar dahil herkes bu halka hizmet etmek zorundadır.” dedi. Belediyelerinin yaptığı projelerden memnun olduklarını vurgulayan Demirtaş, sadece Güroymak’ta değil her yerde hizmetlerin süreceğini kaydetti. Demirtaş, üç önemli projeye destek veren Birliğimize de teşekkür etti. Konuşmaların ardından bin 500 m2’lik Evin Parkı, 5 bin m2’lik Barış Parkı ile 2 bin 32 m2’lik alan üzerine yapılan Kent Meydanı halkın hizmetine sunuldu. Birliğimizi temsilen beş kişilik bir delegasyon, Hollanda Belediyeler Birliği ve Deventer Belediyesi’ni ziyaret ederek, olası işbirliklerinin geliştirilmesine yönelik görüşmelerde bulundu. Birliğimizden Deventer Belediyesi’ne ziyaret Birlik Genel Sekreteri İsmail Doğan, Yazıişleri Müdürü Metin Akdeniz, Etüt Proje Müdürü Nurhak Sinan Akıncı, Etüt Proje çalışanı Evin Akboğa ve Dış İlişkiler çalışanı Zerin Türk’ten oluşan 5 kişilik delegasyon, 11-15 Haziran tarihleri arasında gerçekleştirilen program çerçevesinde, ilk olarak Deventer Belediyesi’ni ziyaret etti. Deventer Belediye Başkanı Andries Heidema’yla bir araya gelen heyet, itfaiye, imar, yapı denetimi, çevre ve kentleşme konularında olası işbirlikleri konusunda görüşmeler yaptı. İkinci gün; Deventer Belediyesi’nin kentsel planlama ve sosyal konut politiDeventer Belediye Baş- kaları hakkında bilgi edinildi. kanı Andries Heidema’yla bir araya gelen heyet, itfaiye, imar, yapı denetimi, çevre ve kentleşme konularında olası işbirlikleri konusunda görüşmeler yaptı. Belediye tarafından yapılan sunumda, planlamaların nasıl ve hangi metotlarla yapıldığı anlatıldı. Daha sonra kentsel dönüşüm projelerinin nasıl uygulandığı konusunda mahallelere bir gezi düzenlendi. Gezide Rob van Beek (proje uzmanı) ve Jolanda Hoeflek (Konut Birliği’nden) heyete eşlik ederek, sosyal konutlar ve kentsel dönüşüm projelerini anlattı. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 7 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Birliğimizi temsilen Hollanda’nın Deventer Belediyesi’ni ziyaret eden delegasyonda yer alan Etüt Proje Müdürümüz Nurhak Sinan Akıncı, Hollanda’da imar planları yapılırken izlenen yolları, konut üretimindeki kriterleri, yeşil alanların kullanımı ve kentsel dönüşüm uygulamaları konusunda beş günde edindiği izlenimi dergimizle paylaştı. Akıncı’nın Hollanda izlenimleri şöyle: Hollanda’da İmar Planları ve Deventer, Hollanda’nın küçük bir şehri olmasına rağmen, oldukça yeşil ve tarihi özelliklerini koruyan, kentleşme açısından çok planlı ve düzenli bir şehir. İki aşamalı plan çalışmalarının ilki; eyalet düzeyinde makro planlama olarak yapılan ve devletin ilgili birimlerinin yaptığı planlamalar. Bu planlarda ana ulaşım yolları, sanayi alanları, tarımsal alanlar gibi daha üst ölçekli bir plan çıkarılıyor. Daha sonra ise il düzeyinde belediyelerin yaptığı plan çalışmaları geliyor. Deventer’de kentin düzenli ve planlı bir şekilde gelişmesinde, özellikle plan kararları alınırken, dezavantajlı grupların dikkate alınması etkili oluyor. Yüksek katlı yapılar çok az ve olanlarda daha Deventer da, insanların ihtiyacı olan konut üretiminde, bileşenleri belediye-halkkooperatif olan bu çarkın dönmesine yönelik bir çaba söz konusudur. Devletin direk kendi eliyle sosyal konutlara kaynak ayırması ve en ucuz maliyetle ihtiyacı olanlara konut verilmesi sosyal devlet olmanın beraberinde getirdiği bir avantaj. çok kent merkezinde ve iş merkezi olarak kullanılıyor. Konutlar ise iki ya da en fazla üç katlı, bahçeli ve konutun kendine özel garajı bulunan yapılardan oluşuyor. Çok planlı ve düzenli bir kentsel yapıya sahip Deventer, Ortadoğu’nun karmaşık, düzensiz, hareketli kentlerine göre tam tersi olarak hareketsiz, planlı, sessiz bir kent. Deventer’de planlama sürecinin en önemli parçasını sosyal konutlar oluşturuyor. Planlama yapılırken, alanın 1/3’ü sosyal konut olarak ayrılmak zorunda, bu alan bir nevi rezerv alanı olarak değerlendiriliyor, 2/3’ü ise özel girişimcilere açılıyor. Daha önceden sosyal konutlar yönetim tarafından belirlenirken, şu an gelen talebe göre sosyal konut yapılıyor. Avrupa’da kentsel dönüşüm dediğimiz projeleri, genellikle eskiyen sanayi alanlarının konut alanlarına dönüşümü olarak görmekteyiz. Bizim ülkemizdeki gibi yapıların tümden yıkılarak yerine yüksek katlı blokların yapılması söz konusu değildir. Yüksek katlı blokların insanları birbirine yabancılaştırmasından dolayı Avrupa’da benimsenmediği ve dönüşümünün yapılmaya çalışıldığı belirtilebilir. Devlet direk olarak sosyal konut üretimine kaynak ayırıyor. Ancak son yıllarda Avrupa’daki ekonomik kriz ile birlikte devletin küçülmesi, harcamaların kısıtlanması sosyal konutlara ayrılan payın da düşmesine neden oluyor. Sosyal konutlar kooperatifler tarafından yapılıyor. Konutlar yapılırken konut ihtiyacı olanların kayıt yaptırmaları gerekiyor. Yüzde 80’i bu şekilde, yüzde 10’luk bir konut ise acil durumlar için yapılıyor. Konutlar üretildikten sonra kiraya veriliyor, ayrıca kira yardımı da veriliyor. Türkiye’de en önemli konut üretim kurumu olan TOKİ’den çok farklı bir sisteme sahipler. TOKİ kendisinin de açıkladığı gibi kar elde edemeyeceği bir yapı üretim sürecine girmezken, Deventer de tam tersi olarak, insanların ihtiyacı olan konut üretiminde, bileşenleri belediye-halk-kooperatif olan bu çarkın dönmesine yönelik bir çaba söz konusudur. Devletin direk kendi eliyle sosyal konutlara kaynak ayırması ve en ucuz maliyetle ihtiyacı olanlara konut verilmesi sosyal devlet olmanın beraberinde getirdiği bir avantaj. Konut üretiminde sosyal çalışmalar ön planda Türkiye’den çok farklı olan bu sistemde kooperatifler, mahallelerde halkın arasında çalışarak öncelikli olarak fiziksel bir müdahaleden çok, sosyal toplumsal çalışmalarla halka yönelik sosyal projeler üretiyor. Bunu da belediyeyle koordineli bir şekilde yapıyorlar. Özellikle konut ihtiyacı olan engelliler, otistikler, şiddete maruz kalanlar vb. kesimler özel konutlara yerleştiriliyor. Deventer’de yapılan diğer bir kentsel planlama ise mahallelerde yapılan kamusal alanlar ile dezavantajlı konumdaki insanların yararlanabileceği alanların-yapıların üretilmesidir. Örneğin; yaşlılar için her şeyin düşünüldüğü huzurevleri tarzında yapılar var. Ancak bunun olumsuz tarafı da yaşlıların adeta kent hayatından kopuk olması ve tecrit edilmesidir. Fakat bu yapılarda spor sahalarından eğlenceye kadar her şeyin düşünülmüş olması, bu insanların kente gitmeme durumunu kendiliğinden oluşturuyor. Belediyeyle koordineli çalışan sosyal tesisler önemli bir kentsel öğeyi oluşturuyor. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 9 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Türkiye’deki yeşil alanlar, kafeler için bir peyzaj manzara özelliği gösterirken, Deventer’de uçsuz bucaksız yeşil alanlar tamamen kamuya bırakılıyor. Özel işletmeye kesinlikle açılmayan bu alanlar kamusal ve halkın rahat bir şekilde kullanımına yönelik tasarlanıyor. ‘ Yeşil alanlar kamunun elinde Deventer’da, kooperatifler, mahallelerde halkın arasında çalışarak halka yönelik sosyal projeler üretiyor. Bunu da belediyeyle koordineli bir şekilde yapıyorlar. Özellikle konut ihtiyacı olan engelliler, otistikler, şiddete maruz kalanlar vb. kesimler özel konutlara yerleştiriliyor. Bu yıl Avrupa’nın en yeşil kenti seçilen Deventer, ormanları ve yeşil alanlarıyla kentin ihtiyacı olan alanı fazlasıyla karşılıyor. Parkların en önemli özelliği ve Türkiye’den farkı; örneğin büyük bir alanda bulunan yeşil alanda ilköğretim çağındaki öğrencilere tarım ve hayvancılıkla ilgili uygulamalı eğitimler veriliyor. Türkiye’deki yeşil alanlar, kafeler için bir peyzaj manzara özelliği gösterirken, yani yarı kamusalken, Deventer’de uçsuz bucaksız yeşil alanlar tamamen kamuya bırakılıyor. Özel işletmeye kesinlikle açılmayan bu alanlar kamusal ve halkın rahat bir şekilde kullanımına yönelik tasarlanıyor. Deventer’de sosyal konut projeleri genel olarak başka ülkelerden göçle gelenler, ekonomik yönden zayıf olanlara dönük yapılıyor. Ancak esas politika bu insanların barınma sorunuyla birlikte sosyal ihtiyaçlarının da karşılanmaya çalışılmasıdır. Kente entegre olmalarının sağlıklı bir şekilde yapılabilmesidir. Kentsel dönüşüm algısı farklı İngilizce’den Türkçe’ye kentsel dönüşüm adıyla çevrilerek kullanılan kelimesinin aslında bizim şu an Türkiye’de gördüğümüz ve kentsel dönüşüm projeleri olarak adlandırdığımız projelerden çok farklı bir karşılığı var. Avrupa’da daha çok kentsel yenileme rehabilitasyon olarak algılanıyor. Kentsel dönüşüm dediğimiz projeleri, genellikle eskiyen sanayi alanlarının konut alanlarına dönüşümü vb. çalışmalar olarak görmekteyiz. Bizim ülkemizdeki gibi yapıların tümden yıkılarak, yerine yüksek katlı blokların yapılması söz konusu değil. Şu an Türkiye’nin yaşadığı sürecin benzerini Avrupa’nın 1980 – ‘90’lar da yaşadığı söylenebilir. Yüksek katlı blokların insan hayatını sosyal-toplumsal açıdan olumsuz etkilemesi ve insanların birbirine yabancılaşmasından dolayı Avrupa’da yüksek katlı blokların benimsenmediği ve bunların dönüşümünün yapılmaya çalışıldığı söylenebilir. Sonuç olarak; Deventer de sosyal konutlar ve planlama kendi içinde bir sistemi olan, düzenli bir yapılaşmaya sahip. Bununla birlikte yaşanan ekonomik kriz ile konut üretiminin eskiye nazaran daha az devlet teşviki bulduğu, bunun da konut piyasasında bir dengesizlik yarattığını söylemek mümkün. Şu an için kooperatiflerden çok fazla konut talebi olmasına rağmen üretilen konut sayısı az ve talebi karşılayamamaktadır. Sosyal açıdan ise Türkiye’den çok ilerde bir çalışma düzeyi var. Türkiye’de daha çok fiziksel düzenlemeye önem verildiği, sosyal, ekonomik, toplumsal etkilerin fazla dikkate alınmadığı düşünüldüğünde, Deventer Belediyesi’nin sosyal konutlarda yaptığı çalışmalar önemli ve incelenmesi gereken bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Birliğimiz, 2012 Yılı 2. Olağan Genel Kurulu’nu gerçekleştirerek, 2013 yılına ilişkin rotasını belirledi. ROTAMIZI çizdik Birlik Genel Kurulu, 29 Eylül’de Bağlar Belediyesi Konferans Salonu’nda gerçekleştirildi. 2013 Yılı Mali Bütçesi, Performans Programı ile 2013 yılında çalıştırılacak sözleşmeli personelin ücretleri, 657 sayılı Kanun çerçevesinde istihdam edilen personele ödenecek Sosyal Denge Tazminatı oranının görüşüldüğü toplantı, demokrasi mücadelesinde yaşamını yitirenler için saygı duruşuyla başladı. Ceylanpınar Belediye Başkanı ve Divan Başkanı İsmail Aslan’ın meclisi gündemle ilgili bilgilendirmesiyle devam eden Genel Kurul’un açılış konuşmasını Birlik Genel Sekreterimiz İsmail Doğan yaptı. Birliğin yıl içinde yürüttüğü çalışmalar hakkında detaylıca bilgi veren Genel Sekreter Doğan, 2012 yılının Birlik açısından başarılı bir yıl olduğunu kaydetti. Bütçeyi verimli kullandıklarına dikkat çeken Doğan, bu sayede birçok belediyenin küçük ölçekli projesine mali destek sunduklarını söyledi. Meclis’e sunulan Birlik 2013 yılı Mali Bütçesi, 2013 yılı Performans Programı kabul edildi. şarılara imza atılacağını belirten Doğan, sözlerini şöyle sürdürdü: “Dayanışmanın en üst noktaya çıktığı BAYİ uygulamasını Muş’ta hayata geçireceğiz. Bu konuda Türkiye Belediyeler Birliği (TBB) ile işbirliği sürecini başlattık. Birliğimizin çabasıyla öyle bir noktaya gelindi ki; TBB’nin eğitim politikası ve bölge belediyeleriyle olan ilişkileri yeni bir şekil almış durumdadır.” Oy birliğiyle kabul edildi Konuşmanın ardından Meclis’e sunulan Birlik 2013 yılı Mali Bütçesi, 2013 yılı Performans Programı kabul edildi. 2013 Yılı içerisinde çalıştırılacak sözleşmeli personele ödenecek ücretler ile 657 sayılı Kanun çerçevesinde istihdam edilen personele ödenecek Sosyal Denge Tazminatı oranları görüşülerek, kesin karara bağlandı. Toplantı dilek ve temennilerle sona erdi. Yıl içinde proje çizimleri ve teknik eleman sağlama konusunda; birçok belediyeye teknik danışmanlık hizmeti sunduklarını anlatan Doğan, verilen desteğin azımsanmayacak boyutta olduğunu vurguladı. Belediye çalışanlarının ufkunu açmaya yönelik gerçekleştirilen eğitimlere işaret eden Doğan, sınırlı bütçeye rağmen çok sayıda eğitim programının hayata geçirildiğini ifade etti. Birliğin, Stratejik Plan doğrultusunda rotasını belirlediğini, üye belediyelerin desteği ve katılımıyla büyük ba- Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 11 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Sosyal Denge Tazminatı nedir ? hangi koşullarda ödenir İsmail DOĞAN Birlik Genel Sekreteri K 6289 sayılı Kanun ile 4688 sayılı Kanun ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ilgili maddelerinde değişiklik yapılarak soruna çözüm getirilmiştir. Başka ifadeyle, belediye çalışanlarına yasal dayanağı olmadan çeşitli adlar altında yapılan ödemeler bu düzenlemeyle “Sosyal Denge Tazminatı” adı ile yasal dayanağa kavuşturulmuştur. amu çalışanları sendikalaşmak ve kamuda tek taraflı olarak belirlenen ücretlerini toplu sözleşme ile belirlemek için uzun yıllar verdikleri mücadele neticesinde, 2001 yılında parlamento tarafından kabul edilen 4688 sayılı “Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu”yla sendikalaşma hakkını elde etmişlerdir. Bu kanunla memurların sendikalaşmasının önü açılmış, ancak kanunun 29’uncu maddesinde toplu sözleşme yerine toplu görüşme hükmü getirilerek, kamu görevlilerinin ücretlerinin toplu sözleşme ile belirlenmesi hakları yine kısıtlanmıştır. Kamu çalışanları sendikaları bu haklarını almak için mücadeleyi bırakmamışlardır. 11 Nisan 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 6289 sayılı Kanunun 1’inci maddesi ile 4688 sayılı Kanunun adı “Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu” şeklinde değiştirilmiş ve bu kanunla kamu çalışanlarına toplu sözleşme yapma hakkının yanında bazı diğer haklarda getirmiştir. Her ne kadar bu kanun toplu sözleşme hakkının yanında bazı haklar getirmiş ise de bu kamu çalışanları sendikalarını memnun etmemiştir. 4688 sayılı Kanun kamu çalışanlarına toplu sözleşme hakkını getirmemiş olmasına rağmen sendikalar ILO sözleşmelerini gerekçe göstererek, yerel yönetimler işkolunda başta metropol kentler olmak üzere belediyeler ile toplu sözleşme imzalamışlardır. Bu toplu sözleşmelere dayanılarak yerel yönetimlerde çalışan memurlara “iyileştirme, ek ödeme” adı altında toplu sözleşmede belirtilen ve hiçbir yasal kesinti (Gelir Vergisi, Damga Vergisi, Emekli Keseneği gibi) yapılmadan maktu bir tutar ödemekteydiler. Yapılan bu ödemelerin yasal hiçbir dayanağı yoktu. Olmadığı içinde Sayıştay denetçileri tarafından sorguya alınıyordu. Mevcut mevzuat açısından her iki taraf haklı olmasına rağmen ortada çözümlenmeyen bir sorun olarak durmaktaydı. Yasal dayanağa kavuşturuldu 6289 sayılı Kanun ile 4688 sayılı Kanun ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ilgili maddelerinde değişiklik yapılarak soruna çözüm getirilmiştir. Başka ifadeyle, belediye çalışanlarına yasal dayanağı olmadan çeşitli (iyileştirme ve ek ödeme) adlar altında yapılan ödemeler bu düzenlemeyle “Sosyal Denge Tazminatı” adı ile yasal dayanağa kavuşturulmuştur. Ancak daha önce ön koşulsuz yapılan bu ödemeler bu kanun ile bazı koşullara bağlanmıştır. 375 sayılı KHK’ye eklenen 15’inci maddede yapılan düzenleme; “Belediyeler ve bağlı kuruluşları ile il özel idarele- Tüm-Bel Sen ile Kayapınar Belediyesi arasında yapılan toplu sözleşme töreni. Vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 10’unu aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyeler sosyal denge tazminatı sözleşmesi yapamazlar. rinin kadro ve pozisyonlarında istihdam edilen kamu görevlilerine sosyal denge tazminatı ödenebilir. Sosyal denge tazminatının ödenebilecek aylık tutarı, 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu’na göre yapılan toplu sözleşmede belirlenen tavan tutarı geçmemek üzere ilgili belediye ve il özel idaresi ile ilgili belediye ve il özel idaresinde en çok üyeye sahip kamu görevlileri sendikası arasında anılan Kanunda öngörülen hükümler çerçevesinde yapılabilecek sözleşmeyle belirlenir.” 6289 sayılı Kanunun 22’inci maddesinde yapılan düzenleme; “Mahalli idarelerde sözleşme imzalanması MADDE 32- 27/6/1989 tarihli ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 15’inci maddesi hükümleri çerçevesinde sosyal denge tazminatının ödenmesine belediyelerde belediye başkanının teklifi üzerine belediye meclisince, il özel idaresinde valinin teklifi üzerine il genel meclisince karar verilmesi halinde, sözleşme döneminde verilecek sosyal denge tazminatı tutarını belirlemek üzere ilgili mahalli idarede en çok üyeye sahip sendikanın genel başkanı veya sendika yönetim kurulu tarafından yetkilendirilecek bir temsilcisi ile belediyelerde belediye başkanı, il özel idaresinde vali arasında toplu sözleşme sürecinin tamamlanmasını izleyen üç ay içerisinde sözleşme yapılabilir. Bu sözleşme bu Kanunun uygulanması bakımından toplu sözleşme sayılmaz ve bu kapsamda Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna başvurulamaz. Yapılacak sözleşme, toplu sözleşme dönemi ile sınırlı olarak uygulanır ve sözleşme süresi hiçbir şekilde izleyen mahalli idareler genel seçimi tarihini geçemez. Mahalli idareler genel seçim tarihini izleyen üç ay içerisinde de toplu sözleşme dönemiyle sınırlı olmak üzere sözleşme yapılabilir. Bu sözleşmeye dayanılarak yapılan ödemeler kazanılmış hak sayılmaz. İlgili mahalli idarenin; vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde onunu aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin belediyelerde yüzde otuzunu, il özel idaresinde yüzde yirmi beşini aşması hallerinde bu madde kapsamında sözleşme yapılamaz. Sözleşmenin yapılmasından sonra bu koşulların oluşması durumunda mevcut sözleşme kendiliğinden hükümsüz kalır.” Bu düzenlemelere göre belediyeler ve özel idareler 657 sayılı Kanuna göre çalışanlara (sözleşmeliler Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 13 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Sosyal Denge Tazminatı sözleşmesi yapamayacak olan belediyelerin bu kanuna aykırı sözleşme yapmaları veya sosyal denge sözleşmesi çeşitli nedenlerle hükümsüz kalanların bunu devam ettirmeleri halinde sorgu konusu olacağının bilinmesi gerekir. Başkanlarımızın ve harcama yetkililerinin bu hususa dikkat etmeleri yararlı olacaktır. dahil) “Sosyal Denge Tazminatı” ödeyebilecekler. Meclis kararı alınmalıdır Öderken yapacakları ilk işlem belediyelerde belediye başkanının, özel idarelerde valinin teklifi ile meclislerinde bir karar almalarıdır. Sosyal denge tazminatının ödenmesi yönünde karar alınması halinde aynı kararda belediye başkanına veya valiye sendika ile sözleşme yapma yetkisinin de belirtilmesi gerekir. Bu yetki çerçevesinde belediye başkanı veya vali işyerinde en fazla üyeye sahip sendika ile görüşmeler yaparak, Yerel Yönetim Hizmet Koluna İlişkin Mali ve Sosyal Haklara Dair Toplu Sözleşmenin 5’inci maddesinde belirtilen tavan tutarı aşmamak üzere sözleşme yapabilir. Sözleşmede iş hacmi, görevin önem ve güçlüğü, çalışma süreleri gibi kriterler göz önünde bulundurularak farklı şekilde belirlenebilir. Belediye başkanları ve yetkili sendikanın temsilcisi yapacaklarda görüşmeler sonucu düzenleyecekleri sosyal denge sözleşmelerinde, kanun kapsamında toplu sözleşme sayılmayacağı için Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna başvurulamayacağı, sözleşmeye dayanılarak yapılan ödemeler kazanılmış hak sayılmayacağı, toplu sözleşme dönemi ile sınırlı olarak uygulanacağı, sözleşmenin süresi mahalli idareler genel seçimi tarihini geçemeyeceği şekilde yapmaları gerekir. Mahalli idareler seçimleri toplu sözleşme döneminden önce yapılmış ise Belediyeler, mahalli idareler genel seçim tarihini izleyen üç ay içerisinde de toplu sözleşme dönemiyle sınırlı olmak üzere sözleşme yapılabilirler. Kamu personeline her ne ad altında olursa olsun ek ödemede bulunmaları nedeniyle kamu görevlileri hakkında idari veya mali takibat ve yargılama yapılamaz, başlatılanlar işlemden kaldırılır. 375 sayılı KHK’ye eklenen 14 üncü maddesinde yapılan düzenleme; “15/3/2012 tarihinden önce 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 15’inci maddesi kapsamındaki idareler ile ilgili sendikalar arasında toplu iş sözleşmesi, toplu sözleşme, sosyal denge sözleşmesi ve benzeri adlar altında imzalanan sözleşmelerin uygulanmasına, söz konusu sözleşmelerde öngörülen sürelerin sonuna kadar devam edilebilir. Anılan sözleşmelerin uygulanmasına devam edildiği dönem için 32’nci madde hükümleri çerçevesinde ayrıca sözleşme yapılamaz. Söz konusu sözleşmeleri 31/12/2015 tarihinden önce sona eren veya mevcut sözleşmeleri bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihten sonra karşılıklı olarak feshedilen kapsama dahil idareler, sözleşmelerinin sona eriş veya fesih tarihini izleyen bir ay içinde sözleşmelerin sona erdiği veya feshedildiği tarih ile bu Kanunda öngörülen toplu sözleşme dönemi sonuna kadarki dönemle sınırlı olmak üzere üçüncü fıkra hükümleri dikkate alınmaksızın 32’nci madde hükümleri çerçevesinde sözleşme yapabilir. Ancak 32’nci madde uyarınca toplu sözleşmede belirlenen tavan tutarın, unvanlar itibarıyla ilgili personele söz konusu sözleşmeler uyarınca yapılmakta olan ortalama aylık ödemenin altında kalması halinde; üçüncü fıkra hükümleri dikkate alınmaksızın 32’nci madde hükümleri esas alınarak 31/12/2015 tarihine kadar uygulanabilecek sözleşmelerde bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihte uygulanan sözleşme uyarınca unvanlar itibarıyla ilgili personele ödenen ortalama aylık tutar tavan olarak esas alınabilir. Bu şekilde yapılacak ödemeler kazanılmış hak sayılmaz. Konusu suç teşkil etmemek ve kesinleşmiş bir yargı kararına müstenit olmamak kaydıyla, 15/3/2012 tarihine kadar, memur temsilcileri ile toplu iş sözleşmesi akdederek veya başka bir tasarrufta bulunarak 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 15 inci maddesi kapsamındaki idarelerde çalışan kamu personeline her ne ad altında olursa olsun ek ödemede bulunmaları nedeniyle kamu görevlileri hakkında idari veya mali takibat ve yargılama yapılamaz, başlatılanlar işlemden kaldırılır.” Sözleşmeyi geçersiz kılan unsurlar 4688 sayılı Kanun ve 375 sayılı KHK da düzenleme yapılmadan önce sosyal denge sözleşmesi yapan belediyelerimizin olduğu bilinmektedir. 375 sayılı KHK’nin 14’üncü maddesinde yapılan yukarıdaki düzenleme ile buna çözüm getirmiştir. Bu düzenlemeye göre belediyelerimiz eski sözleşmelerini dönem sonuna kadar devam ettirebilirler. Bu sözleşmelerini devam ettiren belediyelerimiz dönem sonuna kadar yeni sözleşme yapamazlar. Ancak karşılıklı bu sözleşmelerini fesih etmeleri halinde toplu sözleşme dönemi sonuna kadar bu kanunda yapılan düzenleme çerçevesinde yeni sözleşme yapabilirler. Belediyelerimizin bu kanunda belirtilen düzenlemelerden önce yapılmış olan sözleşmelerin fesih edilmesi halinde 6289 sayılı Kanunun 22’inci maddesi ile 4688 sayılı Kanunun 32’nci maddesinin 3’üncü fıkrasının hükmü gereğince hükümsüz kalacağını bilmeleri gerekir. Başka ifadeyle, vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 10’unu aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyelerin yapacakları sosyal denge sözleşmeleri hükümsüz kalır. Şayet eski sözleşmeleri iptal etmezler ise bu hükme tabi olmadan sözleşme dönemi sonuna kadar bu sözleşmeleri geçerlidir. Vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 10’unu aşması, ödeme süresi Yetkililerin dikkat etmesi gereken konular 6289 sayılı Kanunla 4688 sayılı Kanuna eklenen 14’üncü maddenin 2’nci fıkrası ile değişik adlar altında (iyileştirme, ek ödeme vb) yapılan ödemelere af getirilmiştir. Ancak sosyal denge tazminatı sözleşmesi yapamayacak olan belediyelerin bu kanuna aykırı sözleşme yapmaları veya yukarda izah ettiğimiz gibi sosyal denge sözleşmesi çeşitli nedenlerle hükümsüz kalanların bunu devam ettirmeleri halinde, ilgili denetim elemanlarınca tespiti durumunda, sorgu konusu olacağının bilinmesi gerekir. Belediye başkanlarımızın ve ilgili harcama yetkililerinin bu hususa dikkat etmeleri yararlı olacaktır. geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyeler sosyal denge tazminatı sözleşmesi yapamazlar. Bunları dikkate almadan yapan belediyelerin bu sözleşmeleri hükümsüz olur. Belediyelerimizin sosyal denge sözleşmelerini yaptığı tarihten sonra bu durumun ortaya çıkması halinde, durumun ortaya çıktığı tarihten itibaren sözleşmeleri yine hükümsüzdür. İstisnalar Bu durumun istisnası olarak vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 10’unu aşan, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunan veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyeler, 15.03.2012 tarihinden önce yapılmış olan sözleşmelerden 31.12.2015 tarihinden önce sona eren veya mevcut sözleşmeleri bu maddenin yürürlüğe girdiği 11 Nisan 2012 tarihten sonra karşılıklı olarak feshedenler sözleşmelerinin sona eriş veya fesih tarihini izleyen bir ay içinde; sözleşmelerin sona erdiği veya feshedildiği tarih ile bu Kanunda öngörülen toplu sözleşme dönemi sonuna kadarki dönemle sınırlı olmak üzere 32’nci madde hükümleri çerçevesinde sözleşme yapabilir. Bu durumda toplu sözleşmede unvanlar itibariyle belirlenen tutar, sosyal denge sözleşmesi ile belirlenen ortalama aylık ödemenin altında kalırsa, belediyenin mali durumuna ilişkin kısıtlamalar dikkate alınmaksızın sosyal denge sözleşmesi ile belirlenen tutar, kazanılmış hak teşkil etmemek ve 31.12.2015’e kadar uygulanmak üzere tavan olarak esas alınabilir. Bu borçlu olan belediyelerimize tanınmış bir istisna olup burada belirtilen süreler ile sınırlıdır. Sonuç olarak belediyelerimizin sendikalar ile yapacakları Sosyal Denge Tazminatı ile ilgili sözleşmelerde, kanunda belirtilen süreleri dikkatli hesaplamaları ve eski sözleşmelerini fesih ederken ne tür sorunlarla karşılaşacaklarını dikkate almaları gerekir. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 15 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Yerel Yönetimler Akademimizin üye belediyelere yönelik düzenlediği eğitici, bilgilendirici ve destekleyici 8 eğitim semineri 19 iş günü sürdü. Eğitimlerden 392 belediye başkanı, meclis üyesi, belediye yöneticisi ve çalışanı faydalandı. 8 eðitim semineri düzenlendi Belediyelerin etkin ve verimli hizmet sunabilmesinin; seçilmişler ve her kademedeki personelin iyi eğitim almasından geçtiği düşüncesinden hareketle Akademimiz, eğitim programını yaz döneminde de sürdürdü. Belediyelerin talepleri üzerine, ihtiyaç olan yerde eğitimleri gerçekleştiren Akademimiz, memnuniyet anketleri yapmayı da ihmal etmedi. Bu kapsamda, Akademimizin Nisan ayındaki ilk eğitimi 17-19 Nisan tarihleri arasında Tunceli’nin Pertek ilçesinde yapıldı. ‘Proje Döngüsü Yönetimi’ başlıklı eğitim programına üye 14 belediyenin 20 çalışanı katıldı. Eğitimde, “Proje Döngüsü Yönetimi Giriş, Sorun Analizi, Paydaş Analizi, Strateji Analizi (Grup Çalışmaları), Katılımcılıların Strateji Analizlerini Oluşturması, Strateji Analizinden Mantıksal Çerçeveye Geçiş, Faaliyet Planı, Bütçe Oluşturulması, Matrisin Tamamlanması Örnek Başvuru Rehberi, Başvuru Formları Üzerinden Analizler Yapılması ve Hazırlanan Örnek Projelerin Değerlendirilmesi” konuları üzerine tartışmalar yürütüldü. Eğitim, proje uzmanları Mehmet Emre Gür ve Ali Öztüfekçi tarafından verildi. Kızıltepe Belediyesi’nin talebi üzerine Belediye Salonu’nda yapılan ikinci eğitim seminerinin konusu “İmar EĞİTİM PROĞRAMINI YAZ DÖNEMİNDE DE SÜRDÜREN BİRLİĞİMİZ , BELEDİYELERİN TALEPLERİ ÜZERİNE, EĞİTİMLERİ İHTİYAÇ OLAN YERDE GERÇEKLEŞTİRDİ. Mevzuatı”ydı. 19 Nisan’da yapılan ve sadece bir gün süren bilgilendirme toplantısına, imar ve fen işlerinden 25 belediye çalışanı katıldı. Dicle Üniversitesi öğretim üyesi Yard. Doç. Dr. Mustafa Oğuz Sinemillioğlu tarafından verilen eğitimde, “İmar Kanunu ve yönetmelikleri, imar planlamaları, İmar Kanunu’nun 18. madde uygulaması ve yapı denetimi” konuları ele alındı. Ayrıca şehir planları ve imar değişiklikleri ile ilgili Avrupa deneyimlerinden görsel olarak yararlanıldı. Mardin’de ve Cizre Üçüncü eğitim seminerinin konusu yine “Proje Döngüsü Yönetimi” üzerineydi. 4-6 Haziran tarihleri arasında Mardin’de yapılan ve üç iş günü süren eğitim, üye belediyelerin proje birimlerine yönelikti. 11 belediyeden 18 belediye çalışanının katıldığı eğitimde, Tunceli’deki eğitimde ayrıntılı olarak belirtilen konular ele alındı. Eğitim programlarının dördüncüsü ise 7-8 Haziran tarihleri arasında Şırnak’ın Cizre ilçesinde gerçekleştirildi. Şırnak ve Mardin’e bağlı üye belediyelere yönelik yapılan ‘Mali Hizmetler Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı’na Cizre’ye yakın il, ilçe ve belde belediyelerinden toplam 21 üye davet edildi. Ancak sadece 2 belediyenin 8 çalışanı faydalandı. Birlik Genel Sekreteri ve Mali Hizmetler Uzmanı İsmail Doğan tarafından verilen eğitimde, “4734 sayılı Kamu İhale Kanunu, 5018 sayılı Kamu Maliye ve Kontrol Kanunu, Mahalli İdareler Bütçe Muhasebe Yönetmeliği ve Uygulamaları” üzerinde tartışmalar yürütüldü. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 17 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Van’da aynı anda iki ayrı eğitim yapıldı Üye belediyelerin talebi üzerine, bu sefer farklı bir ilde, Van’da “Proje Döngüsü Yönetimi” eğitimi verildi. 25-27 Haziran tarihleri arasında düzenlenen ve üç gün süren beşinci eğitime, 12 belediyeden 15 belediye çalışanı katıldı. Eğitimlerin altıncı ve yedincisi 28-29 Haziran tarihleri arasında yine Van’da gerçekleştirildi. “Mali Hizmetler” ve “İmar Mevzuatı” üzerine yapılan iki eğitim EĞİTİMLER, PERTEK, KIZILTEPE, MARDİN, CİZRE , VAN VE ANTALYA’DA YAPILDI. toplantısının mali hizmetler bölümüne, Van merkeze yakın 12 il, ilçe ve belde belediyelerinden toplam 17 belediye çalışanı katıldı. Eğitim, Genel Sekreterimiz İsmail Doğan tarafından verildi. İmar mevzuatı eğitimine ise 18 belediyeden 33 belediye çalışanı katıldı. Yard. Doç. Dr. Mustafa Oğuz Sinemillioğlu tarafından verilen eğitimde, “3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmelikler”, “Şehir Planlama süreci ve imar planları”, “18. Madde uygulaması ile yapı denetimi” irdelendi. Antalya’daki eğitime katılım yüksekti Birliğimiz ve Türkiye Belediyeler Birliği işbirliğinde Antalya’da belediye başkan ve yardımcılarına yönelik Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı düzenlendi. 23-27 Ağustos tarihleri arasında gerçekleştirilen ve üye olmayan belediyelerin de katıldığı toplantıya, 92 belediyeden 156 kişi katıldı. Yoğun ilgi altında başlayan Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı’nda, Türkiye Belediyeler Birliği Genel Sekreter Yardımcısı Mehmet Keleş, “Belediyelerin Soysal Hizmet ve Yardım Faaliyetleri”; Marmara Üniversitesi İİBF Dekanı Prof. Recep Bozlağan “Yönetimlerde İnsan Kaynakları Yönetimi”; Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Muharrem Çetin “Yerel Yönetimlerde İletişim ve Halkla İlişkiler”; Sayıştay Savcısı Doç. Dr. İlhami Söyler “Vergi Mevzuatı ve Belediyeler”; İçişleri Bakanlığı İç Denetçisi Tahir Tekin “Belediyelerde Şirket ve İşletme Kurulması” ve Türkiye Belediyeler Birliği İmar ve Şehircilik Müdürü Ayşe Ünal ise “6306 Sayılı Afet Yasası ve Belediye Uygulamaları” konusunu işledi. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 19 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 DOSYA Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, Kentsel Dönüşüm, Yerel Yönetimlere ve Halka Etkileri Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 21 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Dönüşüme odaklanmış Afet Yasası da doğal afetlere ve kentsel meselelere çözüm getirmek üzere değil, inşaat sektöründeki büyüme oranlarını yükselterek kısa dönemli ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi ve küresel ekonominin gereklerinin yerel siyaseti güçlendirecek şekilde kullanılması olarak okunmalıdır. Bu yaklaşımın yansımaları, gelecekte kentlerin içinde kamusallıkların sınırlandığı, zenginle yoksulun tamamen ayrıştığı kapalı adacıkların oluşacağı bir senaryoya işaret etmektedir. GECEKONDU ALEYHİNE Gizem AKSÜMER-Araştırma Görevlisi-MSÜ Doç. Dr. Murat Cemal YALÇINTAN Mimar Sinan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü B u yazı gecekondu meselesini tarihselliği içinde değerlendirip, kentsel dönüşüm süreçleri ile karşı karşıya kalan gecekondu mahallelerini tartışmaya açacaktır. Kentsel dönüşüm süreçlerinin öncelikle hedeflediği gecekondu mahallelerinin gerçekliklerinin, genelde içinde yaşayanlarla birlikte yok sayılması bu tartışmanın yapılmasını gerekli kılmıştır. Gecekondu Üzerine Türkiye’de 2. Dünya Savaşı öncesinde gayri resmi yerleşim yerlerini açıklamak için kullanılan baraka ve teneke köy sözcükleri yerlerini gecekonduya bırakmış ve gecekondu kelimesi hukuki ve bilimsel dile girmiştir [Şenyapılı, 2004]. Sosyal bilimlerde ve şehircilik alanında gecekondu ile ilgili yapılan tanımlar; yasal olmadığı, mülksüzler/yoksullar tarafından üretildiği, barınma amacıyla yapıldığı gibi bazı sabitleri sunar. Yine bu tanımlardan yola çıkarak, gecekonduların çoğu zaman teknik imkânlar ve gerekli malzeme olmaksızın, derme çatma ve geleneksel yöntemlerle inşa edildiğini tespit edebiliriz. İlk gecekondu mahallelerinin sanayi alanlarının yakın çevresinde kuruldukları, dolayısıyla işe (ilk dönemlerde özellikle sanayi tesislerine) yakınlığın önemli bir yer seçim kriteri olduğunu Tümertekin’in [2002] çalışmalarından biliyoruz. Erman [2004: Foto: İdris Elhakan Diyarbakır Alipaşa Mah. 1], yer seçimini fiziki coğrafya ile de ilişkilendirmiştir: “Gecekondular, ilk önceleri kentlerin iş merkezlerine yakın ve çoğunlukla dere yatağı, dik yamaç gibi coğrafi olarak dezavantajlı arazilerde, derme 1“Kentin çevresindeki ‘köy- çatma olarak yapılmışlar ve zamanla kentlerin çelere’ ve eski tarım alanlarına perlerini saran, sürekli genişleyen halkalar halindeki tamamen kendi çabaları, düşük yoğunluklu ve altyapı ile servisler açısından kendi ilişkileri ve kendi kay- yetersiz mahallelere dönüşmüşlerdir.” naklarıyla yerleşen köylüler uzun bir süre kentin merkezinde yaşayan kentli grupların erkekleri için ‘ucuz ve uysal işçi’, kadınları için eğitilmeye muhtaç ‘ucuz hizmetçi’, politikacılar için, onlara dokunulmadığı sürece kendilerine oy veren bir ‘oy deposu’, kamu yöneticileri için ‘yurttaşlar’ kadar kaprisli ve talepkâr olmayan ‘halk’ anlamına geliyordu.” [Erder, 1997] Gecekondu üzerine yapılan araştırmalar çoğaldıkça, gecekondu olgusunun kalkınma süreçleri ile ilişkilendirilmesi ve toplumsal olana atıfla açıklanması giderek yaygınlaşır. “Dünyada ve Türkiye'de akademik çevrelerde modernleşme kuramının hâkim olduğu yıllarda sosyal bilimciler gecekonduyu geleneksel toplumdan modern topluma geçiş sürecinde ortaya çıkan ve zaman içerisinde toplumun gelişmesi ve köyden kente göçenin kentlileşmesi sonucunda eriyecek olan geçici bir olgu olarak görmektedir.” [Erman, 2004: 3]. Gecekondu tanımlarında yer alan kaçak, işgal, eğreti gibi olumsuz sıfatlar, önceleri gecekondularda yaşayanları hor gören -hala yaygın- söylemi1, özellikle imar aflarının ve gecekonduların apartmanlaştığı 1980’li yıllardan itibaren ise orta sınıflarda oluşan gecekondu karşıtı söylemi besler hale geldi. Zamanla bu söylem gecekondu mahallelerini hedefleyen kentsel dönüşüm taraftarlarının diline pelesenk oldu ve nihayet bugün siyaset de gecekonduların bu olumsuz sıfatlarından beslenir oldu! Diğer yandan Türkiye’de gecekondunun oluşumu başlı başına bir direniş, bir başkaldırı olarak da görülebilir. Ancak bu direniş ve başkaldırıyı Castells [1997] gibi bir “toplumsal dönüşüm”, Shuurman ve Van Naerssen [1989] gibi “özgürleşme”, Friedmann [1993] gibi “modernitenin zulmüne karşı bir alternatif yaratmak için mücadele eden üçüncü dünyalı kent yoksulunun örgütlü ve mekâna dayanan hareketleri” olarak “ideolojik” anlamda bir sistem eleştirisinden ziyade, Bayat’ın [2008] kavramsallaştırdığı gibi “sıradanın sessiz tecavüzü” şeklinde yorumlamak daha doğru olur. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 23 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Bugüne kadar uygulama imkânı oluşan bütün kentsel dönüşüm proje ve planları, mahalle sakinlerinin depreme dayanıklı evlerde oturması ve daha iyi yaşam koşullarına ulaşması için değil, yatırımcılara, zenginlere ve özel olarak küreselleşmenin yıldızları sayılan üst düzey hizmet sektörü çalışanlarına ve turistlere yöneliktir. Bu durum, yurtdışında pek çok örneği görülen soylulaştırma projelerini akla getirmektedir. Gecekondu Üzerinden “Bedelsiz Kentleşme” Dönemi ve Sonrası Yıllar boyunca programlı devlet yatırımları olmaksızın kentleşmenin gecekondulaşma üzerinden gerçekleşmesi devletin işine geldi ve önce gecekondu olgusunu görmezden gelmesi, sonra da af yasalarıyla meşrulaştırması sonucunu doğurdu. Sermayenin ve belediyelerin işçilere kendilerine ait olmayan yerleri gösterip gecekondu inşa edebilmeleri için çeşitli biçimlerde krediler sağlamaları2; gecekondunun belediyeler ve sermaye tarafından da önce benimsenmiş, zamanla da meşru kılınmış olduğunu göstermektedir. Diğer yandan, Erder’in de saptadığı üzere [1999] gecekondu mahallelerinde kurulan ilişkilerin dayanışmacı ilişkiler olması; göç edenlerin kente yerleşme ve kentsel yaşamla eklemlenme sorunlarının çözümünde kamu otoritelerinin yükünü büyük ölçüde hafifletmekteydi. Ülke ekonomisinin büyümesinde kilit konuma getirilen metropol kentlerde gecekondu üzerinden kentleşmenin, ucuz ve sosyal maliyeti olmayan işgücü anlamına gelmesi, devlet ve sermayenin bu sürecin yaygınlaşmasını bazen görmez- 2 Mahalle mülakatlarında bu konu özellikle yaşlılar tarafından defalarca dile getirilmiştir. 3 Türkiye’deki gecekondu mahallelerinin geçirdiği bu evrim, aynı dönemlerde farklı coğrafyaların yoksul bölgelerindeki enformel yerleşimlerin deneyimledikleri ile paralellikler göstermekteydi [Davis, 2006]. Bayat’ın [2008: 28], İran’daki enformal yerleşmelere dair tarihsel saptamaları bu paralelliği açıkça ortaya koymaktadır: “Gecekonducular bir araya gelerek elektrik, şebeke suyu talep ettiler; reddedildiklerinde ya da ertelemelerle karşılaştıklarında bunları yasadışı yollardan sağlayan kendi başının çaresine kendin bak mekanizmalarına başvurdular.” Foto: Serdar Yakan İstanbul Okmeydanı den gelerek bazen açıkça destekleyerek bizzat sağlamış olmaları önemlidir. Bu çerçevede, gecekondu ucuz malların tüketimi açısından önemli bir pazar da oluşturan ucuz işgücüne verilmiş bir rüşvet; devlet politikalarıyla toprağını bırakıp göç etmek zorunda kalan kesimler ile ekonominin gerekleri arasındaki dengenin kurulmasına yönelik kendiliğinden geliştirilmiş bir sosyal mekanizma olarak okunabilir. [Yalçıntan, 1996] 1960’lı yıllarda giderek birer mahalleye dönüşen gecekondu toplulukları, ortak sorunlar tanımlamak ve bunların çözümüne dair birlikte hareket etmek yolunu keşfetmişlerdi. Çoğunluğu muhtarlık statüsü kazanmış bu mahalleler, altyapı, okul, yol gibi kentsel ihtiyaçları kamu otoritesinden talep etmeye, taleplerine karşılık gelmediği zaman da birlikte çalışıp, mahallelerine hizmeti kendi çabalarıyla getirmeye başlamışlardı3. 1970’li yıllarda ülkenin mevcut siyasi iklimiyle paralel biçimde, gecekonduluların dayanışma gücünü iyiden iyiye keşfettiği gözlenir; birlik olarak mahallelerinin ihtiyaçlarını karşılar, yerleşim planları hazırlar, imece usulüyle evler inşa ederler. Bu dönemde, gecekondu mahallelerinin sendikalar, dernekler, siyasi partilerle güçlü ilişkiler geliştirdikleri görülür. Bazı sol belediyeler, vatandaşları, kent sorunlarında söz sahibi olabilmeleri için halk komiteleri etrafında toplanmaya çağırmaktadır. [Aslan, 2004] 1980 sonrası neo-liberal ekonomi politikalarıyla birlikte gecekondu da farklı bir evreye girer; gecekondu değişim değeri üzerinden düşünülmek suretiyle sistemin içine çekilir, gecekondu halkları da bu şekilde sistemin savunucuları haline getirilmeye çalışılır [Ö. Şenyapılı, 1978; Ayata, 1989; Çavuşoğlu, 2004]. 1948 – 1988 yılları arasında çıkartılan 14 imar affının 6’sı 1983–88 döneminde çıkmıştır. Afların içeriği incelendiğinde de büyük kitlelerin kentsel ranta ortak edilmek istendiği görülmektedir. [Çavuşoğlu, 2004] Bu dönemde gecekondu mahallelerinin fiziki yapısına bakıldığında, kat adetlerinin arttığı, “eski” gecekonduluların bir kısmının kiracılarının bulunduğu ya da gecekondularını satıp başka yerlere gittikleri görülmektedir. [Işık & Pınarcıoğlu, 2001] Sermaye odaklı yaklaşım Kentsel dönüşüm olgusu, Türkiye için yeni olsa bile Avrupa için oldukça eski bir kavramdır. Avrupa’da önce savaş sonrası yıkımın çözümü olarak kentsel yenileme gündeme girmiş, zamanla işlevsiz kalan alanlarda yeniden işlevlendirme ve çöküntü bölgelerini canlandırma bu yenileme hamlesini takip etmiştir. Avrupa’da, kentsel dönüşümün rantın bölüşümü ve sermayenin kendini yeniden üretmesine hizmet eden bir mekanizmaya evrilmesi 1980’li yılları bulur. Türkiye’de ise her ne kadar meşrulaştırma söylemleri kurulsa da ilk uygulamalardan anlaşıldığı üzere kentsel dönüşümün birinci elden sermaye odaklı bir uygulama aracı olarak doğduğu söylenebilir. 1990’ların başında zorunlu göçün yarattığı gecekondulaşma son halka olarak nitelenebilir. Zorunlu göçle gelenler, hiçbir birikimi ve arkada bıraktıkları bir köy olmadığından geride bağı da kalmayan ve aslında kente göç etmeyi istemeyen insanlardır. Zorunlu göç mağdurları, tüm birikimlerinden, topraklarından ve geçim kaynaklarından koparılarak kente göçe zorlanmış, devlet tarafından hiçbir şekilde desteklenmemiş; barınma ve iş imkânı sunulmamıştır. Dolayısıyla, en yoksul, en dışlanmış ve kentsel yaşama uyum konusunda en çok zorlanan kesim olmuştur. Zorunlu göç mağdurlarının diğer bir dezavantajı, kentlerde gecekondu yapılabilecek arazilerin tükenmesi, hemen hemen tüm kent arazisinin “sahipli” hale gelmiş olmasıdır. Boş arazi bulan bir azınlık dışında, yeni göçmenlerin tek çıkar yolu çok kötü durumdaki eski gecekondularda kendi bütçelerine göre yüksek kiralar ödeyerek barınmaya çalışmaktır. Depremle Meşruluk Kazanan Kentsel Dönüşüm 1999 depremi gecekondulaşma sürecinde önemli bir kırılmayı temsil eder. Depremin İstanbul gibi büyük bölümü gecekondu ve kaçak yapılaşma ile kentleşmiş bir metropolü etkilemesi, kamu otoritesinin gecekonduya mekânsal müdahalesini meşrulaştırma imkânı vermiştir. Artık İstanbul deprem tehdidinde bir kent olduğundan, kamu Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 25 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Gecekondu meselesi çözülecek bir sorun değil, Türkiye kentleşmesinin, Türkiye ekonomisinin, dolayısıyla Türkiye siyasetinin bir gerçeğidir. Türkiye siyasetinin de artık sosyal politika olmaksızın bu meseleye müdahale etmenin tabanına ihanet olduğunun farkına varması beklenir. Bugün olduğu gibi gecekondu mahallelerine toplumsal bağlamdan kopuk fiziki yapılar şeklinde bakmak ve müdahale etmek büyük bir siyasal hatadır ki gelecekteki bedeli ağır olur. otoritesinin gözetiminde yapılmayan tüm konutlara müdahale etmek ve kentsel dönüşüme tabi kılmak meşru sayılmaktadır. Yeni çıkan Afet Yasası da bir yandan bu politikayı mevzuata sokarken bir yandan da müdahalenin araçlarını ortaya koymaktadır. Deprem çok hassas bir mesele olmasına rağmen, bu müdahale sürecinin tam da kentsel arazinin sermaye birikiminin ana metası haline geldiği dönemde başlaması ve kentsel dönüşüm süreçlerinin daha çok değişim değerine karşılık gelen yoksul mahallelerinde yoğunlaşması meselenin depremle ilişkisine ve iktidarın bu konudaki motivasyonlarına dair şüpheler oluşturmaktadır.4 Bu çerçevede, dönüşüme odaklanmış afet yasası da doğal afetlere ve kentsel meselelere çözüm getirmek üzere değil, inşaat sektöründeki büyüme oranlarını yükselterek kısa dönemli ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi ve küresel ekonominin gereklerinin yerel siyaseti güçlendirecek şekilde kullanılması olarak okunmalıdır. Ekonomik büyümeden nemalanmaya sabitlenmiş bu yaklaşımın yansımaları, gelecekte kentlerin içinde kamusallıkların sınırlandığı, zenginle yoksulun tamamen ayrıştığı kapalı adacıkların oluşacağı bir senaryoya işaret etmektedir. 4 2002’den bu yana iktidarı elinde bulunduran AKP’nin ekonomi politikaları incelendiğinde büyümeye öncelik verdiği ve büyümenin lokomotif sektörlerinden birisinin de inşaat sektörü olduğu açıkça görülmektedir. Bu konuda Birikim dergisinin “İnşaat Ya Resulullah” başlıklı dosyasının yer aldığı 270. Sayısında yer alan makaleler incelenebilir. Kentsel dönüşüm olgusu, Türkiye için yeni olsa bile Avrupa için oldukça eski bir kavramdır. Avrupa’da önce savaş sonrası yıkımın çözümü olarak kentsel yenileme gündeme girmiş, zamanla işlevsiz kalan alanlarda yeniden işlevlendirme ve çöküntü bölgelerini canlandırma bu yenileme hamlesini takip etmiştir. Avrupa’da, kentsel dönüşümün rantın bölüşümü ve sermayenin kendini yeniden üretmesine hizmet eden bir mekanizmaya evrilmesi 1980’li yılları bulur. Türkiye’de ise her ne kadar meşrulaştırma söylemleri kurulsa da ilk uygulamalardan anlaşıldığı üzere kentsel dönüşümün birinci elden sermaye odaklı bir uygulama aracı olarak doğduğu söylenebilir. Sermayenin kent toprağı üzerinden yeniden üretimine dönük işleyen bu mekanizmanın, ilk olarak mülkiyet sorunları bulunan, yoksul ya da orta – alt sınıf- ları barındıran gecekondu mahallelerine odaklanması beklenen bir durumdur. Bugüne kadar uygulama imkânı oluşan bütün kentsel dönüşüm proje ve planları, mahalle sakinlerinin depreme dayanıklı evlerde oturması ve daha iyi yaşam koşullarına ulaşması için değil, yatırımcılara, zenginlere ve özel olarak küreselleşmenin yıldızları sayılan üst düzey hizmet sektörü çalışanlarına ve turistlere [Sassen, 1991; Ercan, 1996; Yalçıntan, 2006] yöneliktir. Bu durum, yurtdışında pek çok örneği görülen soylulaştırma projelerini akla getirmektedir. Bourdin’in [2008: 27] tespiti İstanbul’un yaşadığı süreçle birebir örtüşmektedir: “Küresel hiyerarşi içerisine dâhil olmak için her şeyi göze alan kentler, merkezlerini ‘soylulaştırmakta’, böylece yaratıcı sınıfları, yatırımcıları ve turistleri kendilerine çekmektedirler.” Sonuç Yerine İstanbul dünya üzerinde kentleşmesini bedelsiz tamamlamış çok sayıda metropolden biridir. Gecekondu sayesinde ucuz işgücüne tabi bir sanayi devi haline gelmiş, ekonomik alanda da sosyal maliyetlerden kaçınmak adına enformelliği tercih ederek büyüyebilmiştir. Yani, bugün beğenmediğimiz ve kentin dışına atmaya çalıştığımız gecekondulular İstanbul kentinin methiyeler düzülen dinamizminin ve ekonomik gücünün dinamosu olmuşlardır. Sanayinin desantralizasyonu ve vasıfsız emeğe duyulan ihtiyaç azaldıkça gecekondu halkını kentten kovmaktan beter etmek öncelikle İstanbul’un ve devletin vefa sorunudur. Gecekondulular, kurdukları mahallelerde, eksiklerine, güvencesiz hallerine, deprem riskine ve diğer sorunlarına rağmen mutludur. Sosyal ve ekonomik bütün ilişkileri halen bu mahallelerde sürmektedir. Küçük müdahalelerle çözülebilecek ufak tefek mekânsal sorunlarının dışında dillendirdikleri en önemli sorun tapuları olmadığı için yıllardır karşı karşıya oldukları belirsizlik halidir. Gelecek garantisini gayrimenkul üzerinden kurmuş bir toplumdan ve bunu sürekli ve giderek artan bir şekilde körükleyen bir siyaset yapısından kopuk bir düşünceye sahip olmaları beklenemez. Yoksulluk nedeniyle okutamadıkları çocuklarının geleceği, gecekondulu ailenin kentte yıllardır tutunmasını sağlamış gecekonduya bağlıdır hala… Gecekondulular sorunlarının farkındadır. Hukuki güvenceden başlayarak, deprem riskini, yaşam alanlarını iyileştirmeyi tartışmak ve kendilerinin de içinde olduğu çözüm yolları geliştirmek istemektedir. Bu çerçevede dernekler ve kooperatifler üzerinden örgütlenmektedir. Devletin ve İstanbul’un yapması gereken, gecekondu halkının sırtından “bedelsiz” olarak kazanılan bütün o devasa unvanların karşılığını “artık” vermek ve onları esas muhatap kabul ederek tasavvur edilen geleceğe hakiki hak sahipleri olan gecekonduluları da katmaktır [Yalçıntan, 2008]. Gecekondu meselesi çözülecek bir sorun değil, Türkiye kentleşmesinin, Türkiye ekonomisinin, dolayısıyla Türkiye siyasetinin bir gerçeğidir. Türkiye siyasetinin de artık sosyal politika olmaksızın bu meseleye müdahale etmenin tabanına ihanet olduğunun farkına varması beklenir. Bugün olduğu gibi, gecekondu mahallelerine toplumsal bağlamdan kopuk fiziki yapılar şeklinde bakmak ve müdahale etmek büyük bir siyasal hatadır ki gelecekteki bedeli ağır olur. K A Y N A K Ç A Aslan, Ş. [2004] 1 Mayıs Mahallesi, İletişim Yayınları, İstanbul. Ayata, S. [1989] “Toplumsal Çevre Olarak Gecekondu ve Apartman”, Toplum ve Bilim, 46/47, s. 101-127. Bayat, A. [2008] Sokak Siyaseti: İran’da Yoksul Halk Hareketleri, Phoenix Yayınları, Ankara. Bilgin, İ. [2000] « Bedelsiz Modernleşme », Mübeccel Kıray İçin Yazılar, Bağlam Yayınları, Istanbul. Bourdin, A. [2008] « Gentrification: un ‘concept’ à déconstruire », Espaces et sociétés, No.132, pp. 23-37. Castells, M. [1997] Kent, Sınıf, İktidar, Bilim Yayınları, Ankara. Çavuşoğlu, E. [2004] Hegemonik Bir Süreç Olarak Türkiye Kentleşmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, MSGSÜ, İstanbul. Davis, M. [2006] Gecekondu Gezegeni, Metis Yayınları, İstanbul. Ercan, F. [1996] “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslararası Kentler: İstanbul”, Toplum ve Bilim, sayı: 71, Ankara. Erder, S. [1997] Kentsel Gerilim, Um:ag Yayınları, Ankara. Erder, S. [1999] “Kentsel Gelişme ve Kentsel Hareketler: Gecekondu Hareketi”, Sivil Toplum İçin Kent, Yerel Siyaset ve Demokrasi Seminerleri, WALD Yayınları, İstanbul. Erman, T. & Tok, N. [2004] “Gecekondu Çalışmalarında 'Öteki' Olarak Gecekondulu Kurguları”, European Journal of Turkish Studies, Thematic Issue N°1 - Gecekondu, URL : http://www.ejts.org/document85.html Foto: İdris ELHAKAN Friedmann, J. [1993] Empowerment: The Politics of Alternative Development. Blackwell, Oxford. Işık O., Pınarcıoğlu M. [2001] Nöbetleşe Yoksulluk : Gecekondulaşma ve Kent Yoksulları : Sultanbeyli Örneği, Iletişim Yayınları, Istanbul. Sassen, S. [1991] The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton. Schuurman, F. J. & Van Naerssen, A. L. [1989] Urban Social Movements in the Third World, Taylor & Francis, Londra. Şenyapılı, Ö. [1978] Kentlileşen Köylüler, Milliyet Yayınları, İstanbul. Şenyapılı, T. [2004] Barakadan Gecekonduya, İletişim Yayınları, İstanbul. Tümertekin, E. [1992] İstanbul, İnsan ve Mekân, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Yalçıntan, M.C. [1996] İmar Affı, Yasadışılığın Meşrulaşması ve Kentsel Siyaset, SDD, sayı: 4, sayfa: 28-34. Yalçıntan, M.C. [2001] “Küresel Akışlar, Çatışma Kültürü ve Alternatifsizlik” Dünya Şehircilik Günü 23.Kolokyumu, 3. Bin Yılda Kentler: Mekân, Planlama, Küreselleşme, 6-8 Kasım 1999, YTÜ, Şehir Plancıları Odası Yayını, İstanbul. Yalçıntan M. C. [2008], « Kentsel Dönüşümün Özneleri: Semtler, Mahalleler, Yaşayanlar », Istanbul Için Yeni Bir Kentsel Dönüşüm Modeline Doğru, MSGSÜ, s. 190, İstanbul. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 27 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Afet Riski Altındaki Alanların Dönüþtürülmesi Hakkında Kanun Nedir, Ne Değildir Necati UYAR TMMOB ŞEHİR PLANCILARI ODASI Genel Başkanı A Yasada yapılan düzenlemelerle; afet, risk, kentsel dönüşüm kavramlarının ardına gizlenerek, kentlerden başlayarak ülkenin tüm topraklarına, doğal kaynaklarına kadar uzanan keyfi talan uygulamalarının önü ardına kadar açılmıştır. fet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, oldukça hızlı bir süreçte ele alınarak, 16.05.2012 tarihinde TBMM’de kabul edildi ve 31.05.2012 tarih ve 28309 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Söz konusu Yasa, 2011 yılı Ekim ayında yaşanan, Van il merkezinin yanı sıra Erciş ilçesinde ve köylerde ağır yıkıma ve can kayıplarına neden olan deprem sonrasında Sayın Başbakan tarafından ortaya atılan, riskli yapıların yıkılarak yenilenmesine ilişkin düşüncenin eyleme geçirilmesine yönelik ilk somut adım olarak da tanıtıldı. Tamamına yakını deprem kuşağında yer alan ülkemiz kentlerinde ve köylerimizde, başta deprem ve seller olmak üzere, yapı stokumuzun önemli bir bölümünün afetler açısından risk taşıdığı, var olan riskin ortadan kaldırılmasına yönelik önlemlerin devlet eliyle alınması gerektiği yadsınamaz bir gerçekliktir. Diğer yandan, yeni yapılaşmaların afetlere karşı duyarlı hazırlanmış plan kararlarına dayalı, yeterli mühendislik hizmeti almış, ruhsatlı ve kamusal denetimden geçmiş yapılardan oluşması gerekliliği de bir başka yadsınamaz gerçekliktir. Ülkenin böyle bir gerçekliği varken, başta 17 Ağustos 2011 tarihinde yürürlüğe giren 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname olmak üzere, yakın dönemde ilgili mevzuatta yapılan değişikliklerde, ısrarlı biçimde ülke genelindeki yapılaşmaların plansız, yeterli mühendislik hizmeti de alınmadan, ruhsatsız ve denetimsiz biçimde yapılmasına olanak sağlayacak bir politika izlenmektedir. Son yıllarda gözlemlenen bu ikiyüzlü yaklaşım, afet riskine ilişkin yapılan düzenlemenin samimiyetine ilişkin kuşkuları da güçlendirmektedir. Ülkemiz açısından büyük acılara karşılık gelen Van Depremi’nin, deprem öncesi izlenen politikalardan daha farklı bir çizgide yeni arayışları gündeme getirmiş olması, bu yanıyla olumlu bir gelişme olarak nitelendirilebilir. Ancak, riskli yapıların ve riskli alanların yenilenmesine yönelik toplumda genel kabul görecek bir gerekçenin, ‘yerel yönetimlere ait yetkilere Bakanlık tarafından sınırsız biçimde el konulması’, ‘kentsel toprak rantlarının merkezi olarak dilediğince yönetilmesi’, ‘krize sürüklenen inşaat sektörüne zor kullanarak can suyu sağlanması’ gibi, açıkça dillendirilmeyen ancak kolaylıkla okunan diğer gizil amaçlar için kullanılması, kabul edilemez bir yaklaşımdır. Böylesi bir anlayışın egemenliğinde Yasada yapılan düzenlemelerle; afet, risk, kentsel dönüşüm kavramlarının ardına gizlenerek, kentlerden başlayarak ülkenin tüm topraklarına, doğal kaynaklarına kadar uzanan keyfi talan uygulamalarının önü ardına kadar açılmıştır. Yasa yerel yönetimlerin özerkliğine vurulmuş açık bir darbedir Yasa ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na tanınan yetkiler, belediyeleri kentlerinde yetkisiz bırakacak, görevlerini yerine getirmelerini engelleyecektir. Yasa hükümlerinin uygulanmaya başlanması sonrasında, kentlerin asıl sorumlusu olan belediyeler halk ile karşı karşıya gelecek, yaşanan olumsuzluklardan belediyeler doğrudan etkilenecek, kısa süre içinde belediyeler Yasa, ülkemizde kenile de Bakanlık karşı karşıya gelecektir. tleşme konusunda izlenen ‘ikiyüzlü’ politikanın sürYasa ile ‘riskli alanların’ ve ‘riskli yapıların’ belirdürülmesi, bir yandan lenmesi ile ülkenin tüm afet riskli alanlarında var olan riskli yapı ilan edilen ya- yapıların ‘iyileştirilmesi’, ‘tasfiyesi’ ve ‘yenilenmesi’ kopıların yıkıldığı, diğer nularında yetki genel olarak Çevre ve Şehircilik Bakanyandan yeni riskli yapılalığı’na verilmiş, bu yerleşmelerin asıl sorumlusu olan rın üretiminin sürdüğü, yerel yönetim birimleri devre dışı bırakılmıştır. Yasada afet riski gerekçe gösterilerek tüm kentlerimizin bu yetkilerin ancak Bakanlık tarafından görevlendirilbir rant aktarım alanı ha- meleri halinde yerel yönetimlerce kullanılabileceği düline dönüştürüldüğü, zenlenmiştir. Diğer bir ifade ile yerel yönetimlerin “Hukuk Devleti” ilkesinin kanunlarla verilmiş yetkilerini kullanması Bakanlık göyerle bir edildiği bir ger- revlendirmesine bağlanmış, yerel yönetimler imar ve çekliğe doğru oluşturul- planlama konularında sınırsız biçimde Bakanlığın doğmuş bir yol haritasıdır. rudan vesayeti altına alınmıştır. Yasada yapılan düzenlemeler, yerleşmelerin asıl sorumlusu olan belediyeleri başlangıçta devre dışı bırakan, belediyeler arasında ayrımcılık yapılmasına, bazı kentlerde belediye girişimlerinin önünü açarken, bazı kentlerde sürecin tıkanmasına yol açacak biçimde ayrımcı uygulamalara olanak tanıyan bir niteliğe sahiptir. Yasanın 17’nci maddesinde yapılan bir düzenleme ile 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun ‘Kentsel Dönüşüm’ konulu 73’ncü maddesinde de değişiklik yapılarak, belediyelerin kentlerde tek başına ‘kentsel dönüşüm alanı’ ilanı yetkisi tümüyle kaldırılmıştır. Yasada yer alan düzenlemelere göre; herhangi bir bölgenin kentsel dönüşüm alanı olarak ilan edilmesi ancak ‘belediyenin talebi, Bakanlığın teklifi ve Bakanlar Kurulu’nun onayı’ ile gerçekleşebilmektedir. Bu merkeziyetçi yaklaşım, her ne kadar bütüncül değerlendirmeye olanak sağlarmış gibi görünse de, tanımlanan tek taraflı karar süreci, uygulayıcı yerel yönetimlerin inisiyatifini tümüyle ortadan kaldırmaktadır. 2010 yılında TBMM tarafından kabul edilen, sonrasında TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından Ankara’daki bir uygulama üzerinden iptali için İdare Mahkemesi aracılığıyla Anayasa Mahkemesi’ne taşınmış olan 73’ncü madde konusunda yapılan bu yeni düzenleme, yerel yönetimlerin özerkliğine vurulmuş yeni bir darbedir. Diğer yandan, yapılan düzenleme, anayasa aykırı bu yetkilerin merkezi olarak, hızlı ve kimi zaman yerel yönetimlerin direnmesine rağmen kullanılma olasılığını da yarattığından endişe vericidir. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 29 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Yasa ile ‘riskli alanların’ ve ‘riskli yapıların’ belirlenmesiyle ülkenin tüm afet riskli alanlarında var olan yapıların ‘iyileştirilmesi’, ‘tasfiyesi’ ve ‘yenilenmesi’ konularında yetki genel olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na verilmiştir. Yerel yönetimler imar ve planlama konularında sınırsız biçimde Bakanlığın doğrudan vesayeti altına alınmıştır. Kamu arazilerinin talan edilmesinin önü ardına kadar açılmıştır Yasanın 3’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasında yer alan düzenlemeye göre; riskli alanlarda ve rezerv yapı alanlarında (her ikisinde de Bakanlar Kurulu’na teklif yetkisi Bakanlığa ait) Hazine mülkiyetindeki alanlar (askeri alanlar dahil) tümüyle Bakanlığa tahsis edilecektir. Bu alanların yerel yönetimlere devredilebilmesi de Bakanlığın keyfiyetine bırakılmıştır. Uzun yıllardan bu yana yapılan satışlarla tükenme noktasına gelen kamu mülklerinden kalan son parçaların da satışa konu edilerek talan edilmesinin yolunu açan bu düzenleme, aslen kentsel, sosyal ve teknik altyapı alanları için kullanılması gereken bu alanların tümüyle ortadan kalkmasına neden olacaktır. Diğer yandan yapılan düzenleme, Bakanlık tarafından kentlerde asıl söz sahibi olması gereken yerel yönetimleri devre dışı bırakacak uygulamalara, farklı siyasi partilere mensup belediyeler arasında ayrımcılık yapılmasına da olanak tanımaktadır. Yasanın uygulamaya geçirilmesi sonrasında pek çok kentin gelişme alanlarında, bazen de gelişme yönünün aksine, kentin nazım planlarıyla çelişen konumlarda, Bakanlığın ve TOKİ’nin “belediyelere rağmen” yapacağı uygulamaları görmek sürpriz olmayacaktır. Yasanın 3’üncü maddesinin 4’üncü fıkrası ile Hazine dışındaki kamu kurumlarına ait taşınmazların da, ‘üstelik bu alanların riskli alanda olma koşulu da aranmadan’ Bakanlığa tahsis edilmesinin, Bakanlık tarafından yapılaşma amacıyla kullanılmasının ve bu alanların Bakanlık aracılığıyla TOKİ’ye bedelsiz devrinin önü açılmaktadır. Yapılan düzenlemede bu devir işlemlerinin “hangi amaçla” ve “hangi koşullarda” yapılacağı belirtilmemiş, oldukça genel bir yetkilendirmeye yer verilmiştir. Bu düzenleme ile kentin rantı yükselen bölümlerinde yer alan okul, hastane ve hatta belediyeler ile diğer kamu kurumlarına ait alanların Bakanlık ya da TOKİ aracılığıyla talan edilmesinin de önü ardına kadar açılmıştır. Yapısı sağlam olan vatandaşların da konut güvencesi ortadan kaldırılmıştır Amacı risk taşıyan yapıların yıkılması ve yenilenmesi olan Yasanın 3’üncü maddesinin 7’nci fıkrasında yer verilen düzenleme ile risk taşımayan yapıların da “uygulama bütünlüğü” gerekçesiyle kanun hükümlerine tabi olacağı belirtilmiştir. Bu düzenleme ile riskli yapıların yanı sıra risk taşımayan yapılar, Bakanlığın belirleyeceği sınırların içinde kalmaları durumunda yıkılabilecektir. Böylesi bir düzenleme, güvenli, risk taşımayan yapılarda oturan, “benim yapım risk taşımıyor, güvendeyim” düşüncesine sahip olan kişilerin hukuksal güvencelerini, barınma haklarını, konut dokunulmazlığını, belirsizlik taşıyan “uygulama bütünlüğü” kavramı ardına gizlenerek, ortadan kaldıran yanlarıyla Anayasaya aykırıdır. Yaasa ayrımcı uygulamaları kolaylaştırmaktadır Yasanın tahliye ve yıktırma başlıklı 5’inci maddesinde yapılan düzenlemede var olan “anlaşma ile tahliye edilen yapıların maliklerine veya kiracılarına geçici konut veya işyeri tahsisi veya kira yardımı yapılabilir” biçimindeki düzenleme, “yapılabilir” gibi belirsizlik içeren muğlak tanımlamaları nedeniyle barınma hakkının yitirilmesine neden olabilecek içeriğe sahiptir. Diğer yandan düzenleme, “anlaşma ile tahliye edilen” tanımlamasıyla, anlaşmayı kabul etmeyenler açısından, geniş kesimlerin barınma hakkından yoksun kalmasına neden olabilecek bir içeriğe sahiptir. Yoksul kesimler ağır borç yükü altına sokulacaktır Yasanın 6’ncı maddesinin 4’üncü fıkrasında yapılan “gerekli görüldüğünde Bakanlar Kurulu kararı ile sosyal donatı ve altyapı harcamaları uygulama maliyetine dahil edilmeyebilir” biçimindeki istisna düzenlemesi, genel olarak sosyal donatı ve altyapı harcamalarının maliyete ekleneceğini göstermektedir. Böylesi bir uygulama, riskli yapı olduğu için evleri zorla yıktırılan ve borçlanarak yeni ev yapımına zorlanan geniş yoksul kesimlerin daha büyük miktarlarda borçlandırılması anlamına gelen, Anayasa’nın Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet ilkeleri ile çelişen bir düzenlemedir. Yargıya başvurma hakkı kısıtlanmıştır Yasanın 6’ncı maddesinin 9’uncu fıkrası ile yapılan uygulamalara karşı yargıya başvurma hakkının tebliğ tarihinden başlayarak 30 güne indirilmesi, 60 gün olan yargıya başvurma hakkının 30 gün ile sınırlandırılması ve bu davalarda yürütmeyi durdurma kararı verilemeyeceğine ilişkin düzenlemeler, Anayasanın Hak Arama Hürriyetine ilişkin 36. maddesine açıkça aykırıdır. Bu maddenin uygulanmaya çalışılması, kentlerde ağır hak ihlallerinin oluşmasına neden olacak, uygulamalardan etkilenecek yoksul kesimlerin savunmasız kalmasına neden olacaktır. Barınma hakkının savunulması cezalandırılmaktadır Yasanın 8’inci maddesinin 3’üncü fıkrasında riskli yapı olarak tespit edilen yapıların tespit, tahliye ve yıkımı vb. işlemlerini engelleyenler hakkında Türk Ceza Kanunu’nun ilgili hükümleri uyarınca işlem yapılması öngörülmüştür. Böylesi bir düzenleme, bugüne kadar kentsel dönüşüm alanlarında yaşanan, barınma hakkını hiçe sayan uygulamaların, tasfiyelerin benzerlerinin yaygınlaşacağının somut göstergesi olmasının yanı sıra, barınma hakkını hiçe sayan bu tür uygulamalara karşı kentlerde zaman zaman örneklerini gördüğümüz, Rant aktarımın yol haritası Yasa bir yandan riskli yapı ilan edilen yapıların yıkıldığı diğer yandan yeni riskli yapıların üretiminin sürdüğü, afet riski gerekçe gösterilerek tüm kentlerimizin bir rant aktarım alanı haline dönüştürüldüğü, “Hukuk Devleti” ilkesinin yerle bir edildiği bir gerçekliğe doğru oluşturulmuş bir yol haritasıdır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 31 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, ülkemizin gerçek ihtiyacı olan, kentlerin afetlere karşı duyarlı, sakınım içerikli planlanmasını, denetimsiz ve mühendislik hizmeti almamış yapılaşmanın engellenmesini sağlayacak düzenleme olmaktan da oldukça uzaktır. meşru müdafaa niteliğindeki barınma hakkı direnişlerinin, zor kullanarak, cezalandırma tehditleriyle engellenmesi anlamına gelmektedir. Yasa yaşanabilir çevreler üretmekten uzaktır Yasanın “Uygulanmayacak mevzuat” başlıklı 9’uncu maddesinin 1’inci fıkrası ile yapılan, 3194 sayılı İmar Kanunu’nda ve ilgili diğer mevzuatta var olan kısıtlamalara ve askı ilan sürelerine uyulmayacağına ilişkin düzenleme, plan yoluyla sağlıklı bir yaşam çevresi oluşturmanın ön koşulu olan kurallardan vazgeçilmesi anlamına gelmektedir. Böylesi bir düzenleme, Anayasa’nın 56. maddesinde yer verilen ‘Konut Hakkı’ ile ilgili “Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır…” biçimindeki kurala da açıkça aykırıdır. Diğer yandan, bu alanlar için hazırlanacak planların askı ilan sürelerine dahil olmayacağına ilişkin düzenleme, halkın bilgilenme, katılım ve itiraz haklarını elinden almaya yönelik bir içeriğe sahip olup, Anayasanın 2, 36 ve 125’inci maddelerine açıkça aykırılık oluşturacaktır. Yasa, 2010 yılından başlayarak bir krize sürüklenmekte olan ve iktidar tarafından ‘ekonominin lokomotif sektörü’ olarak görülen inşaat sektörünün ve bu sektöre doğrudan bağlı hale gelmiş olan Bankacılık sektörünün ağır bir krize sürüklenmesini engellemeye ve sektöre ‘can suyu’ sağlamaya yönelik düzenlemeler bütünüdür. Doğal alanlarda talanın önü açılmıştır Yasanın “Uygulanmayacak mevzuat” başlıklı 9’uncu maddesinin 2’inci fıkrasında yapılan düzenleme ile ülkemizin sahip olduğu önemli doğal ve kültürel zenginlikleri koruma altına alan yasal kurallardan da sınırsız biçimde vazgeçilmektedir. Yapılan bu düzenleme, riskli yapılar gerekçe yapılarak başlatılacak ağır bir talan sürecini işaret etmektedir. Büyük bölümü Anayasaya aykırı olan bu düzenlemeler ile Kıyı Kanunu ile korunan kıyılarda yaygın bir talan sürecinin önü açılmaktadır. Tarım toprakları, zeytinlikler, meralar, ormanlar gözden çıkarılmakta, Boğaziçi dahil, ülkedeki tüm doğal, kentsel ve arkeolojik sit alanlarında da olası bir talanın önü açılmaktadır. Yapılan düzenleme ile bugüne kadar oluşturulan doğal ve kültürel çevrenin korunmasına ilişkin tüm mevzuat yok sayılmaktadır. Sonuç olarak; Yasa, ülkemizde kentleşme konusunda izlenen ‘ikiyüzlü’ politikanın sürdürülmesi, bir yandan riskli yapı ilan edilen yapıların yıkıldığı, diğer yandan yeni riskli yapıların üretiminin sürdüğü, afet riski gerekçe gösterilerek tüm kentlerimizin bir rant aktarım alanı haline dönüştürüldüğü, “Hukuk Devleti” ilkesinin yerle bir edildiği bir gerçekliğe doğru oluşturulmuş bir yol haritasıdır. Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, ülkemizin gerçek ihtiyacı olan, kentlerin afetlere karşı duyarlı, sakınım içerikli planlanmasını, denetimsiz ve mühendislik hizmeti almamış yapılaşmanın engellenmesini sağlayacak düzenleme olmaktan da oldukça uzaktır. Afet riskinin azaltılması gerekçesiyle hazırlanan Yasada var olan düzenlemelerin uygulamaya geçirilmesi, yaşamın gerçek sigortası olan ormanlar, meralar, sulak alanlar, kıyılar, tarım alanları gibi doğal varlıkların talanına olanak sağlayacak, yeni afetlerin oluşmasına neden olacaktır. Yasa, 2010 yılından başlayarak bir krize sürüklenmekte olan ve iktidar tarafından ‘ekonominin lokomotif sektörü’ olarak görülen inşaat sektörünün ve bu sektöre doğrudan bağlı hale gelmiş olan Bankacılık sektörünün ağır bir krize sürüklenmesini engellemeye ve sektöre ‘can suyu’ sağlamaya yönelik düzenlemeler bütünüdür. Yaşanan yoksulluk ortamında, ağır borç yükü altına girilerek zorlukla edinilmiş olan mevcut konutların, (ruhsatlı yapılmış olanlar da dahil) zor kullanılarak yıktırılması, konut sahiplerinin yeniden borçlandırılarak ev yapımına zorlanması, üstelik bu aşamada devletin hiçbir güvence ve katkı sağlamayacak olması, kabul edilebilir bir anlayış olmadığı gibi insan haklarına da açıkça aykırıdır. Yaşanan yoksulluk ortamında, ağır borç yükü altına girilerek zorlukla edinilmiş olan mevcut konutların, (ruhsatlı yapılmış olanlar da dahil) zor kullanılarak yıktırılması, konut sahiplerinin yeniden borçlandırılarak ev yapımına zorlanması, üstelik bu aşamada devletin hiçbir güvence ve katkı sağlamayacak olması, kabul edilebilir bir anlayış olmadığı gibi insan haklarına da açıkça aykırıdır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 33 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Kağızman Yeşil doğası, yaylaları, bahçe ve dereleriyle, yazın dahi doruklarında kar olan dağlarıyla, içinden geçen meşhur Aras nehriyle; doğa harikası diyebileceğimiz bu küçük yeşil tarihi kasaba, nedense hep bir türkünün ezgisi olarak aklımızda. Kağızman gerçekten de türküdeki gibi narların, çeşit çeşit meyvelerin yetiştiği, çeşit çeşit cezeryelerin yapıldığı, bol miktarda çiçek balının üretildiği bereketli topraklar üzerine kurulu bir ilçe... Ama biliyorsunuz kimi zaman bereketli topraklar üzerine kurulu olmak kentlerin, kasabaların gelişmesine yetmiyor, iyi bir idareci, bilinçli bir toplum da gelişmenin motor güçlerinden. Kağızman’da üç yıldır BDP’li belediyenin yürüttüğü çalışmalar da bunu doğrular nitelikte. Küçücük ilçeyi 21 trilyon borçla devralan, tek bir parkı, tek bir iş makinesi olmayan, suyu akmayan, çöpü toplanmayan, gayrimenkulleri peşkeş çekilen ilçenin Belediye Başkanı Mehmet Alkan, üç yılda yürüttüğü hizmetlerle Kağızman’ın çehresini değiştirmeyi başardı. İşte Başkan Alkan’ın anlatımıyla Kağızman, yürütülen hizmetler, karşılaşılan sıkıntılar… giriş yolu da araç trafiğine ve güvenli ulaşıma uygun olmayacak derecede bakımsızdı. Göreve geldiğimiz 2009 yılında; tabiri caizse, adeta bir enkaz devraldık. 87 yıllık Kağızman Belediyesi’nin ilçeye hizmet vermek amacında olmayan bir kuruluş gibi yerinde saymış olduğu gerçeğiyle karşılaştık. Günümüz dünyasına entegre olamamış bir köy görünümünde olan ilçenin belediyesi ise 21.000.000,00 TL borçlandırılmıştı. Tek bir çocuk parkı dahi yoktu. Belediyenin binaları siyasi ilişki içerisindeki insanlara yok pahasına kiraya verilmişti. Eski ve yetersiz iş makineleri çürümeye yüz tutmuştu. Belediye garajında işe yarar araç yoktu. Yetersiz içme suyu şebekesi ve kanalizasyon hattı bizi en çok zorlayan eksikliklerdendi. Kentsel yaşam kalitesinin arttırılması amacıyla yeni imarımız yapıldı. İçme suyu sorunu belediye bütçesinden 150.000,00 TL kaynak aktarılarak tamamen ortadan kaldırıldı. İçme suyu hattı bulunmayan en ücra köşedeki hanelere dahi hat çekilerek, yurttaşlarımızın en temel yaşam kaynağı olan suyla ilgili sıkıntıları giderildi. Sosyal ve kültürel anlamda bugüne kadar hiçbir faaliyette bulunulmamıştı. Yeşil Kağızman olarak anılan ilçemizin yeşil alanları sulama suyu eksikliğinden dolayı yok olmaya mahkum edilmişti. İlçenin iki Hizmet döneminizde, kentsel yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik (imar, su, kanalizasyon, yol, asfalt, park vb.) ne gibi hizmetler yürüttünüz? Uzun yıllar yol bakım ve onarım çalışması yapılmamış lan ana cadde ve sokakların parke taşları ile döşenmesi için çalışmalar başlatıldı. Yapılan ihalelerle Hasan Acara ve İnönü caddelerinin tamamı ve 2500 metre uzunluğunda sokak ve ara yollarını tamamladık. Yapılan bu yolların tamamını belediye bütçesinden aktarılan 1.500.000,00 TL’lik kaynakla tamamladık. 3 yıl içerisinde yolların yüzde 70’ini tamamladık ve ihaleye çıkaracağımız yollarla tamamını bitirmeyi planlıyoruz. K A Ğ I Z M A N’ın çehresi değişiyor Üç yıldır belediye başkanlığı görevini yürütüyorsunuz. 2009 yılında göreve başladığınızda Kağızman nasıl bir durumdaydı? İlk izlenimlerinizi anlatır mısınız? (Belediyenin gelir-gider durumu, borçları, ildeki sosyal donatı alanları, yeşil alanlar, altyapı, içme suyu, yol, cadde, kavşak, park, çocuk parkları vb) Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 35 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Göreve geldiğimizde yaş ortalaması 20 olan araç parkımızın yaş ortalamasını 3’e düşürerek araç filomuzu yüzde 90 oranında yeniledik. Yönetimi devraldığımız 2009 yılından bu yana 3.000.000,00 TL tutarında araç alımı yaptık. Sıralayacak olursak; 2 adet yükleyici iş makinesi,1 adet ekskavatör,1 adet yol süpürme aracı, 2 adet damperli kamyon, 1 adet itfaiye (profesyonel),1 adet soğutmalı mezbaha servis aracı,1 adet zabıta aracı, 4 adet yolcu otobüsü, 1 adet hizmet aracı aldık. Garajımızdaki bazı araçlar birçok il belediyesinin sahip olmadığı araçlardır. Bununla beraber göreve geldiğimiz ilk yıl şehirlerarası ulaşım belgesini (D1) alan ilk belediye olarak tarihe geçmenin de haklı gururunu yaşadık. Sosyal politikalarınız ve hizmetleriniz nelerdir? Sosyal yaşam anlamında ortaya koyduğumuz projeleri hayata geçirmek amacıyla periyodik olarak belediye halk günleri düzenliyoruz. Halk toplantıları yaparak, kurumumuzu halkla bütünleştiriyoruz. Böylece halkın belediyenin yürüttüğü çalışmalarla ilgili eleştirisini veya memnuniye- tini ya da önerilerini sunma imkanı oluyor. Bayram ve Newroz kutlamalarında, çeşitli müzik ve folklor gruplarını ilçemize getirerek insanlarımızın sosyal faaliyetlerine destek oluyoruz. Film gösterimi, tiyatro, müzik dinletisi gibi faaliyetleri sürekli gerçekleştiriyoruz. Kültür politikanız ne durumda? İlçemiz geçmişten beri farklı kimlik ve kültürlerin bir arada yaşadığı Türkiye protipi diyebileceğimiz kadar çok kültürlü bir ilçedir. Kürt, Ermeni, Rus ve Türklerin yaşamış olduğu ve hala yaşadığı bir ilçedir. Bu nedenle Kağızman’ı anlatan bir kitap belediyemizin desteğiyle yazdırılmıştır. İlçemizin tarihi, kültürü ve sosyal yapısıyla ilgili oldukça kapsamlı bilgilerin verildiği “KAĞIZMAN Kars’ın Tadı Tuzu” adlı kitap, büyük beğeni toplamıştır. Okur-yazar oranının yüksek olduğu ilçemizde birçok gencimiz ya üniversite okumakta ya da mezundur. Eğitim gören gençlerimizi desteklemek amacıyla Mem Û Zin Eğitim Destek Evi’ni kurduk. 500 öğrenciye üniversite kazandırılarak ilçe tarihinde çok iyi bir başarı yakaladık. Ancak buna rağmen Eğitim Destek Evimiz, valilik tarafından kapatıldı. Eğitim gören gençlerimize imkanlarımız doğrultusunda destek vermeye devam edeceğiz. ‘ Arazi kullanım kararlarını nasıl uyguluyorsunuz? İmarın içerisine aldığı araziler (konut alanı, yeşil alan, park, bahçe vs…) tespit edilerek, imar, şehir ve bölge planlama kurallarına uygun olarak kullanılmaya bizim dönemimizde başlandı. Yeşillendirme çalışmalarımız var mı? Ne aşamaya gelindi? Şu an en büyük sorunumuz, il ve ilçedeki mülki idare amirlerinin çalışmalarımızı engellemeleridir. Kağızman geçmişten bu yana bitki örtüsüyle bölgede herkesin hayran kaldığı bir ilçedir. Yaylaları, her evin kendine ait büyük bahçeleri, vadi ve dereleri ile eşsiz bir görünümü vardır. Bu doğa harikası kentin güzelliklerini hayatta tutmak için göreve geldiğimiz ilk yıl büyük uğraşlar verdik. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 37 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 DSİ ile işbirliği yaparak, şehrin üst kısmında su bentleri inşa ettik, bu bentlerle dağlardan gelen suları tutarak, bahçe sulama amacıyla yaptırdığımız beton kanallar aracılığıyla ilçe içerisindeki tüm bahçelere ulaştırdık. Bunların yanı sıra ilçe merkezinde belediyeye ait tahrip olmuş bir alanın etrafını modern korkuluklarla çevirerek, yeşil alana dönüştürdük ve bu da ilçemize oldukça hoş bir görüntü kattı. Yine belediye parkının içerisindeki çimler ve ağaçların zarar görmemesi amacıyla etrafını güzel görünümlü korkuluklarla çevirdik, insanlarımızın dinlenip güzel vakit geçirdiği bu parkın içerisine görkemli bir havuz inşa ederek, ilçemize layık bir dinlenme alanı oluşturduk. Yürütülen çalışmalara rağmen kentinizde yaşanan sorunları önemine göre sıralamak gerekirse hangilerini en başa koyarsınız? Şu an en büyük sorunumuz, il ve ilçedeki mülki idare amirlerinin çalışmalarımızı engellemeleridir. Bunun haricinde halkımızdan aldığımız güç ve destekle çözemediğimiz sorunumuz yoktur. dıran en önemli projedir ve ihalesi tamamlanmak üzeredir. Bu projede, ilçedeki bazı kurum yöneticilerinin baskısı ile adli makamlar bize engel çıkarmaktadır, ancak bu problemi de en kısa sürede atlatarak sosyal tesisimizi ilçemize kazandıracağız. Kaç bin nüfuslu bir ilçeye kaç çalışanla hizmet götürüyorsunuz? Belediyenizin ne kadar borcu var? Gelir gider durumu nasıl? Resmi kayıtlara göre ilçemizde 23 bin kişi yaşıyor, ancak çok hareketli bir nüfusa sahibiz, yaklaşık 40 bin kişiye hizmet veriyoruz. Hizmet alanımız Kars merkez ilçeden bile daha büyüktür, bu da bizi ekonomik olarak zorlamaktadır. Belediyeyi devraldığımızda 21.000.000,00 TL borç vardı, şu an her ay İller Bankası’ndan gelen paranın yüzde 40’ı bu borçtan dolayı kesilmektedir. Bu durum da bizi alternatif gelir kaynağı arayışına soktu. Su tahsilatı, ulaşım ve kira gelirlerini daha kontrollü bir şekilde yöneterek ayakta duruyoruz. Şu an belediyemizin kadrolu olarak 87 çalışanı var. Çalışan memur ve işçilerimize tek bir kuruş borcumuz yoktur. Bugüne kadar hiç aksatmadan maaşlarını ödedik. Uzun vadeli sorunları çözmek için ne gibi projeleriniz ve çalışmalarınız oldu? Bize bilgi verebilir misiniz? Öncelikle şunu belirteyim ki yaptığımız tüm çalışmaları önümüzdeki 50 yıllık beklenti ve ihtiyaçları öngörerek icra ediyoruz. Şu an proje aşamasında olan belediye sosyal tesisleri, biz ve halkımızı heyecanlan- GABB’ın faaliyetleri, vizyonu ve hedefleri hakkında neler düşünüyorsunuz? Hiç şüphesiz bölge belediyelerinin örgütlenip gelişmesi açısından GABB bizler için çok önemli bir birliktir, tüm çalışmaları ve faaliyetleri övgüye layıktır. Mehmet ALKAN Kimdir? 1953 yılında Kars Kağızman’a bağlı Kuruyayla Köyü’nde dünyaya geldi. İlk ve ortaokulu Kağızman’da, lise eğitimini Iğdır’da tamamladı. Üniversite eğitimini Gazi Üniversitesi Eğitim Enstitüsü Tarih Öğretmenliği bölümünde tamamladı. 3 yıl öğretmenlik yaptı. Dönemin siyasi etkenlerinden dolayı öğretmenlik mesleğini bırakmak zorunda kaldı. Gençlik yıllarından beri aktif siyasetle uğraştı. Halkın Emek Partisi’nin (HEP) kurulmasıyla birlikte aktif siyasete burada devam etti.1999 genel seçimlerinde HADEP, 2002 genel seçimlerinde DEHAP’tan il genelinde en yüksek oyu alarak milletvekili seçildi. Yüzde 10 seçim barajından dolayı meclise giremedi. 2009 yılı yerel seçimlerinde ise kapatılan Demokratik Toplum Partisi’nden (DTP) Kağızman Belediye Başkanı seçildi. Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) çatısı altında bu göreve devam eden Alkan, akaryakıt ticareti yapmakta olup, evli ve 4 çocuk babasıdır. ‘ Öncelikle şunu belirteyim ki yaptığımız tüm çalışmaları önümüzdeki 50 yıllık beklenti ve ihtiyaçları öngörerek icra ediyoruz. Kağızman tarihi, kültürel değerleri ve ekonomisi İlçe birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Hititler, Urartular, Kimmerler başta olmak üzere en son Rus ve Osmanlı yönetimi altına girmiştir. Şehir merkezinde yaşayan Ermeniler, çoğunlukla Zuvar ve Kesikköprü mahallelerinde yaşamışlar. Kağızman’ın nüfusu bakımından en büyük köyleri Ermenilerin yaşadığı köylerdi. Bu köyler; Nahçıvan, Kers, Xar, Karabağ, Pıfik, Çengili ve Karavang’dır. Günümüz Kağızman’ı ile eski Kağızman’ın demografik görünümü oldukça farklıdır. Yüzyıllar öncesinde Kürtler ve Türklerin dışında Yezidi Kürtler, Ermeniler, Ruslar, Rumlar ve Yahudiler gibi Müslüman olmayan topluluklarda ilçede yaşamışlar. Kağızman birçok dil, kültür ve uygarlığın varlığını bize hatırlatmaktadır. Yazılı tarihe nasıl yansıdığını göstermesi açısından geçmişte kullanılan; Agzevan, Cagizman, Kagazi, Kaghizman, Kaiseman, Kalzvan, Kazman gibi birçok ismin büyük tarihi önemi bulunmaktadır. Tarihinde değişik kültür ve uygarlıkların din ve dillerin farklı dönemlerde hüküm sürdüğü Kağızman, Kars yöresinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Geçmişte çok fazla olmasa da son dönemlerde araştırmalara konu olan bir ilçe niteliğindedir. Kars, Iğdır ve Ağrı illerinin tam ortasında yer almaktadır ve tüm bu illere ulaşım, araçla yaklaşık 1 saattir. İlçeyi yoğun ağaçlarla dolu bir vadi ortadan ikiye bölmektedir ve bu vadini tam ortasından bir dere geçerek, Kağızman’ın içinden geçen Aras Nehri’ne akmaktadır. Kars ilinin en büyük ilçesi olan Kağızman’a bağlı 9 mahalle 65 köy vardır ve bu köylerle birlikte ilçenin nüfusu 65 bin civarındadır. İlçenin gelir kaynağı genel itibariyle tarım hayvancılık ve bahçe ürünleridir. İlçede kayısı, elma, armut, şeftali, çilek, üzüm, kiraz, dut… Kısacası narenciye hariç tüm meyveler yetişmektedir, bu ürünlerde çevre illerde pazarlanmaktadır. Tüm bunların yanı sıra bir tarafı sarı diğer tarafı kırmızı olan uzun elmanın dünya üzerinde yetiştiği ikinci yer Kağızman’dır. İlçede ayrıca pestil, köme, pekmez, basmacık gibi cezeryeler ve bol miktarda çiçek balı üretilmektedir. Yeraltı zenginlikleri olan krom ve tuz başka illere gönderilerek üretime sunulmaktadır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 39 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 İlçedeki arazilerin yüzde 90’ının Hazine arazisi olması nedeniyle birçok sosyal donatı alanından yoksun olan Ceylanpınar’da belediye, 8 yılda yürüttüğü çalışmalarla inanılması zor hizmetlere imza attı. GEÇMİŞİN ÇAMUR DERYASI GÜNÜMÜZÜN MODERN KENTİ: Ceylanpınar Ceylanpınar’da gerçekleştirilen hizmetlerle ilçenin çehresini, sosyal yaşantısını değiştiren Belediye, uzun yıllardan sonra ilçeyi gerçek anlamda hizmetle tanıştırdı. 6 park yaptı, 700 bin 552 m2’lik bir alanı parke taşıyla kapladı. 50 kilometre içme suyu şebekesi ile 30 kilometre kanalizasyon şebekesi döşedi. 60 kilometre uzunluğunda yeni proje hazırladı. Arıtma tesisinin devreye alınması için ödenek çıkarılmasını sağladı. Katı atık projesi kabul edildi. Eğitim destek evi, 2 taziye evi hizmete açıldı. Çarpık kentleşmenin önüne geçmek için imar planı yapıldı, imara uygun yapılaşmaya gidildi. 8 trilyon borç ödendi, çalışanların ücretleri yüzde 180 oranında artırıldı. 2004 yılında görevi devraldıklarında ilçenin en büyük sorununun tapu sorunu, çamur sorunu ve imar sorunu olduğunu kaydeden Ceylanpınar Belediye Başkanı İsmail Arslan, ilçedeki arazilerin tamamına yakınının Hazine arazisi olması nedeniyle; ilçenin, otogar, sanayi alanı, düğün salonu, kültür merkezi, otel vb. sosyal yapılardan hala yoksun olduğunu anlattı. Ekolojik yerel yönetim anlayışları gereği, suyun, toprağın, bir bütün olarak doğanın tahribatını önlemeye yönelik çalışmalar yürüttüklerini söyleyen Arslan, çalışmaların şimdilik insanların yerleşik alışkanlıkları nedeniyle kısmen hoşnutsuzluk ve tepki yarattığını, sonuçta yapılanın insanı ve çevreyi güzelleştirmeye yönelik uygulamalar olduğunu vurguladı. İsmail Arslan’ın verdiği bilgiye göre; 2004 yılında görevi devraldıklarında ilçenin sokaklarında tek bir m2 asfalt, beton veya kilitli taşı yoktu. Bugün itibariyle tüm cadde ve sokakların yüzde 90’ının kilitli parke taşı ve bazalt taşı döşendiğini belirten Arslan, 8 yılda yürütülen çalışmalar hakkında şu bilgileri verdi: 426.098 m2 kilitli parke taşı, 61.360 m2 bordür taşı, 146.624 m2 kaldırım taşı ve 15.000 m2 bazalt taşı döşendi. 51.500 m2’lik alan asfaltlandı. Yaya geçişleri için kaldırımlar genişletildi. Eskiden tek bir çocuk parkının bulunmadığı ilçenin değişik mahallelerine 6 adet park yapılarak, hizmete sunuldu. Parklar, jimnastik aletleri, çocuk oyun grubu, şelale, havuz, pergole ve kafeterya gibi bugüne kadar halkın yaşamına girmemiş alanlarla donatıldı. Böylece mahalleler hem dinlenme hem de sosyal mekânlara kavuşturuldu. Başta parklar olmak üzere, arıtma tesisi, ilçe mezarlığı, parklar, kaldırımlar ve orta refüjlere 10 bin adet ağaç dikildi, böylece ilçenin yeşil bir görünüme kavuşması sağlandı. İki mahalleye (Yenişehir ve Barış), biri 220 m2, diğeri 450 m2 olmak üzere betonarme taziye evi yapıldı. İlçeyi baştan sona geçen taşkın su deresi DSİ tarafından ıslah edildi, eksik kalan köprü ve çevre düzenlemesi Belediyece tamamlandı. 80 kilometre hat döşendi 50 kilometre uzunluğunda içme suyu şebekesi döşendi. Böylece paslı borulardan akan sağlıksız su yerine günün 24 saati kesintisiz temiz su akışı sağlandı. Düzenli olarak klorlanan ve analiz edilen su, şişe suyu kadar temiz ve berrak hale getirildi. 1996 yılında İller Bankası tarafından o günkü nüfus göz önünde bulundurularak yapılan içme suyu projesinin, ilçenin artan nüfusu, yeni imar alanlarının yerleşime açılması ve yaz aylarında artan su tüketimine cevap verebilmesi amacıyla 2 adet su kuyusu açıldı. Kanalizasyon şebekesinin artan nüfusun ihtiyacını karşılamaması nedeniyle, belediye imkanları ve personeliyle, toplam 30 kilometre kanalizasyon şebekesi döşendi. Ancak şehrin sürekli gelişmesi, bağ-bahçe alanlarının imara açılması nedeniyle, toplam 60 kilometre uzunluğunda yeni proje hazırlandı. Araç filosu ve toplu taşıma Başkan Arslan’ın verdiği bilgilere göre, belediye 2004 yılında 3-5 iş makinesi ile bozuk ve lastikleri olmayan bir kamyonu iş yapamaz bir halde devraldı; ancak bugün tamamı DMO aracılığıyla alınan 32 yeni iş makinesi ve hizmet araçlarıyla bir araç filosuna sahip durumda. 4 adet 55 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 41 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 yolcu taşıma kapasiteli midibüsün alımını da yapan Belediye, böylece toplu taşıma alanına el atarak, halkın ve özellikle öğrencilerin çilesine son verdi. Belediye, ayrıca, teknolojiden faydalanıp çağdaş, akılcı bir hizmet olan Akıllı Kart sistemiyle de yurttaşlara rahat, çağdaş ve hesaplı ulaşım hizmeti vermeye başladı. BELEDİYE YÜRÜTTÜĞÜ ÇALIŞMA NETİCESİNDE, 2012 YILI BAŞINDA TESİSİN REVİZYONU İÇİN KALKINMA BAKANLIĞI’NDAN 2.500,000 TL ÖDENEK ÇIKARILMASINI SAĞLADI. 1992 yılında GAP İdaresi’nin ihale ettiği Arıtma Tesisi 2006 yılında Belediyeye devredildi. Ancak gerek yer seçimi gerek geri teknoloji kullanımı sebebiyle oluşan koku ve deşarj şartlarının oluşmaması işletimde sorunlar yaşanmasına neden oldu. Belediye 6 yıldır sorunun giderilmesine yönelik yürüttüğü çalışma neticesinde, 2012 yılı başında tesisin revizyonu için Kalkınma Bakanlığı’ndan 2.500,000 TL ödenek çıkarılmasını sağladı. Katı Atık Projesi kabul edildi Belediyenin katı atık politikası ve diğer hizmetleri şöyle: Viranşehir ve Ceylanpınar Belediyeleri Katı Atık Bertaraf Tesisi Kurma ve İşletme Birliği kuruldu. Bu tesis için TİGEM’den 216.000 m2 arazi satın alındı. Çevre ve Orman Bakanlığı’na bağlı IPA Koordinasyon ve Uygulama Merkezi’nce açılan proje yarışmasında, Türkiye genelinde 57 belediye birliğinin sunmuş olduğu projelerden Ceylanpınar Belediyesi’nin içinde olduğu 17 birlik projesi kabule değer bulundu. 8 Mart 2012 tarihinde Ankara’da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı temsilcileri, Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu ve 17 entegre katı atık birlik başkanlarının katılımıyla proje mutabakat zaptları imzalandı. İmza törenine Birlik Başkanı ve Belediye Başkanı İsmail Arslan katılarak mutabakat kontratlarını imzaladı. Yağmur suyu drenajı sağlandı, felaketlerin önüne geçildi 2006 yılında yaşanan sel felaketinin bir daha yaşanmaması için AB’ye sunulan proje kabul edildi. AB destekli “Kepez Tepeleri Kaynaklı Taşkın Koruma Projesi” kapsamında; ilçe merkezine 12 bin 484 metre 300 ve 1800 mm. çaplarında buhar kürlü betonarme boru, 99 metre menfez, 533 metre muayene ve kontrol bacası ile yağmur suyu toplayıcı ızgaraları yapıldı. 6 Mart 2010 tarihinde inşaat çalışmalarına başlanan ve bu alanda bölgenin en büyük yağmur suyu deşarj projesi olma özelliği bulunan proje 6 ay gibi bir sürede tamamlandı. 703 adet tapu hak sahiplerine verildi, 18 uygulaması yapıldı Tapu sorununu gidermek üzere 4706 sayılı Yasa’nın öngördüğü şekliyle bir mahallede 273 adet tapu halka BELEDİYE YÖNETİMİ İLE ÇALIŞAN PERSONEL ARASINDA İNSANCA VE HAKÇA BİR UYUM KURULARAK, İŞ BARIŞI SAĞLANDI. verildi. “Düşük arsa değer takdiri” nedeniyle Milli Emlak ile mahkemelik olunması nedeniyle 3 yıl tapu işlerine ara verilmek zorunda kalındı. 2010 yılında tekrar kalınan yerden çalışmalara başlandı, ancak Milli Emlak ve Defterdarlıkta yeterli personel olmaması ve kısmen de siyasi engellerden dolayı dosyalar sonuçlanmadı. niyle yaşanan zorlukların giderilmesi amacıyla 17 cadde ve 412 sokağın levhası ile 8 bin 52 konutun ve işyerinin dış kapı numara levhası monte edildi. Mülkiyeti Belediyeye ait ancak şahıslarca işgalli olan ve 1992 yılından beri çözülemeyen, 300 dönüm arazinin imar ve parselasyonu yapılarak, 3194 sayılı İmar Kanunu 15. maddesine göre ifraz edilen 430 parsel, 2886 sayılı Kanun hükümlerince halka satıldı. Böylece 2004-2012 yılları arasında toplam 703 adet tapu hak sahiplerine verildi. Tuvaletinden, kapı ve penceresine, bilgisayarından, masa ve sandalyesine, iç düzeninden dış mekana kadar harabe görünümünde olan belediye hizmet binası ile ondan daha kötü durumda olan zabıta binası, oto ekipliği, su kuyuları, mezarlık gibi belediye hizmet birimi ve alanları onarıldı, ek binalar yapıldı. Kapı, pencere, klima, araç-gereç ve bilgisayar gibi malzemelerle donatıldı. Özel trafolar, kameralı sistem, gibi teknolojik güvenlik araçları alındı. Böylece belediye personelinin insanca ve huzur içinde çalışacağı mekânlar oluşturuldu. 12 muhtarlık da teknoloji çağının gerekliliğine uygun olarak bilgisayara kavuşturuldu. 3194 sayılı İmar Kanunu’nun 18. Madde uygulama çalışması 2 mahallede bitirildi, 3’üncü mahallenin ise ölçüm ve hesap işleri tamamlandı, kadastro müdürlüğünde kontrol aşamasına getirildi. 4’üncü mahallenin uygulama işi ihalesi tamamlandı, ilave edilen ve tadilat yapılan imar alanı ise toplam 2500 dekar olarak gerçekleşti. Belediye hizmet binası onarıldı, 12 muhtarlığa bilgisayar alındı Sosyal hizmetler 8 trilyon borç ödendi, iş barışı sağlandı 2004 yılı öncesinde ait toplam 8 trilyon (eski para olan borcun tamamı ödendi. Belediye yönetimi ile çalışan personel arasında insanca ve hakça bir uyum kurularak, iş barışı sağlandı. Maaşlar 2004 yılına göre yüzde 180 oranında artırıldı. 130 olan işçi, memur sayısı 313’e çıkarıldı. İlçe mezarlığı düzenlendi Yıkık, çevre ihate duvarından yoksun, iç yapılanması dağınık, kapısı olmayan ilçe mezarlığındaki tüm yollara asfalt dökülerek çevre düzenlemesi yapıldı. Projektörle aydınlatma sistemi kuruldu. Çok sayıda ağaç dikilerek, 1 adet su kuyusu açıldı ve su şebekesi döşendi. 1.407 metre uzunluğunda mezarlık duvarı bazalt taşlarla örüldü. Baybayan tuvaleti ile bekçi kulübesi yapıldı. Mezarlık içinde bulunan cami, musalla taşı ve çevresinde düzenlemeler yapıldı. Cadde ve sokaklarda adresi ve numarayı belirten levhanın bulunmaması nede- Belediyecilik hizmetlerini yürütülürken sosyal hizmet faaliyetleri de unutulmadı. Yoksul olup da çocuklarının sünnetini yaptıramayanlara, eğitim giderini karşılayamayan, zorunlu ihtiyaçlarını alamayan ve sağlık hizmetine ihtiyaç duyan ailelere yardım eli uzatılarak, ihtiyaçları giderildi. Okul, cami gibi halkın yararlandığı kurumlara araç ve malzeme desteği sağlandı, yapım işlerine yardım edildi. 3 yıldan bu yana yaz tatillerinde, 1216 yaş grubu çocuklara yönelik “Yaz Futbol Okulu” fırsatı sunuldu. 350 çocuğun faydalandığı bu okul 2011-2012 sezonunda sadece erkek çocuklara futbol eğitimi verilen futbol okulu olmaktan çıkarıldı. Kız çocukları içinde voleybol sporu yapabilecekleri ve eğitim görebilecekleri “Spor Okulu”na dönüştürüldü. Engelli erkek ve kadınların sosyal hayata katılımını ve meslek sahibi olmasını sağlamak amacıyla projeler geliştirildi. Bunlardan “Mum yapma mesleği” adı altındaki proje kabul edilerek, 80 kişiye mum sanatı eğitimi verildi. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 43 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Kültürel hizmetler Eğitim Destek Evleri Topraklarının yüzde 90’ının Hazine arazisi olması nedeniyle tapu sorununun yaşandığı ilçede bu nedenle kültür merkezi yapılamamasına rağmen, açık alanlarda yapılan etkinlikler kültür merkezini arattırmadı. Her yıl tiyatro ve sinema gösterimleri ile konser gibi halk etkinlikleri düzenlik olarak yapıldı. Kültür Merkezi’nin yapımı için proje ve kredi alma çalışmaları sürdürüldü. Ancak ilçenin tamamı Hazine adına tapulu olduğundan, Belediyenin Maliye Bakanlığı’na yaptığı Kültür Merkezi yeri tapu tahsis talebi reddedildi. Dershaneye gitme imkânı olmayan, çok kardeşli ve derslerinde başarılı olan öğrencilere yönelik olarak, gazeteci-yazar Hüseyin Deniz’in ismi verilen Eğitim Destek ve Kültür Evi açıldı. SBS (Seviye Belirleme Sınavı ), YGS (Yüksek Öğretime Geçiş Sınavı ), LYS (Lisans Yerleştirme Sınavı ) sınavlarına hazırlık kursları ücretsiz olarak verildi. SBS'ye hazırlanan 30 öğrenciden 20'sinin çeşitli okullara yerleşmesi sağlandı. 2011-2012 eğitim öğretim yılında YGS ve LYS sınavlarına hazırlanan 350 öğrenciye 11 öğretmen ve 4 personelle hizmet verildi. Temizlik denetim 2004’de 2 geçici işçiyle sürdürülen temizlik çalışmaları bugün 55 kişilik bir ekip ve 4 çöp toplama aracıyla yapılıyor. İlçede günlük olarak yaklaşık 50-60 ton arası çöp toplanıyor. 13 kişiyle ise ana caddelerde günlük temizlik çalışması yapılıyor. Ayrıca her yıl Dünya Çevre Haftası etkinlikleri kapsamında, “Özgür insan, özgür toplum, özgür doğa” sloganıyla temizlik kampanyaları düzenleniyor. Bölgede örnek gösterilecek derecede temizlik hizmeti sunulmasına rağmen, ne yazık ki at arabaları, kerpiç evlerden betonarmeye geçen ve kat çıkılan inşaatlar nedeniyle çevre ve görüntü kirliğinin önlenmesi noktasında istenilen seviyeye gelinemedi. Çevre ve halk sağlığını olumsuz yönde etkileyen at arabalarının kısmen yasaklanmasının ardından uygulamaya konan semt pazarları, haftanın 6 günü ilçenin değişik mahallelerinde kuruldu. Çevre mühendisi ve veteriner hekimler aracılığıyla halkın sağlıklı gıda tüketimini sağlamak amacıyla ilçede bulunan gıda satan ve üreten işyerleri sürekli denetlendi, sağlıklı olmayan işyerleri uyarıldı, uygun hale gelenlere 1, 2 ve 3 yıldızlı “beyaz bayrak” ve takdirname belgeleri ile ödüllendirmek suretiyle kalite standardına doğru özendirildi. Belediyemize ait mezbaha hijyen ve sağlık normları göz önünde bulundurularak, yeniden düzenlendi, soğuk hava deposuyla modernize edildi. 3.5 yılda ilçe tarihinde görülmemiş çalışmalara imza atan Derik Belediyesi, öncelikle su sorununu çözdü, imar planları yaptı, 45 kilometre kanalizasyon ve içme suyu şebekesi döşedi. İş makineleri aldı, yol yapım çalışmalarına ağırlık verdi. 60 bin m² beton parke, 4 bin 150 m² kaldırım döşemesi yaptı, Katı Atık Depolama ve Bertaraf Tesisi kurulması için yürütülen çalışmanın yüzde 80’ini tamamladı. DERÝK sorunlarını bir bir çözüyor Derik Belediyesi, ilçenin sorunlarının çözümü için 3.5 yıldır aralıksız çalışma yürüterek, belli bir aşamaya getirdi. Çalışmaları ilk olarak imar alanında başlatan Belediye, 1981 yılında yapılan ilçe imar planının işlevini ve uygulanabilirliğini yitirmiş olması nedeniyle 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 ölçekli Uygulamalı İmar Planları yaptırdı. Planlar, meclis kararlarıyla onaylanarak, uygulamaya geçildi. 300 hektarlık Revizyon ve İlave İmar Planları, Tepebağ Mahallesi İlave İmar Planları tamamlandı. İmar Planları Revizyonu kapsamında bulunan 3 bölgede 3194 sayılı İmar Kanunu’na göre 18. madde uygulandı, İlave İmar Planları bulunan 5 bölgede ise uygulamasına başlandı, İmar Planları Revizyonu bulunan bir bölgede ise yapım aşamasına gelindi. Su sorununa köklü çözüm İlçenin en temel sorunu olan su sorununu köklü çözüm bulmak amacıyla Hanok İçme Suyu Projesi hazırlayan Belediye, İller Bankası’ndan 10 yıl vadeyle aldığı krediyle projenin uygulamasına başladı ve 1. Etabını tamamladı. Projenin 1. Etabında, ilçe merkezine 17 km uzaklıkta bulunan Hanok Köyü’ndeki su kaynağı, ishale hattı ve depoların yapım işinin tamamlanmasıyla, içme suyu olarak kullanılmaya başlandı. 50 bin nüfusun su ihtiyacını karşılayacak proje kapsamında; 13 km polietilen hat, 5 km çelik hat döşendi, ayrıca, 1 adet 100 tonluk toplama deposu, 2 adet terfi merkezi, 1 adet 1000 tonluk ve son olarak da 1 adet 600 tonluk depo inşa edildi. Projenin 2. Etabının da startı verildi. İkinci etap ça- Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 45 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 lışması kapsamında, şehir içi projesinin inşaatında bulunan 41.000 m polietilen şebeke hattı, 600 m³’lük servis deposu inşaatı, 2 adet 10 m³ lük flatörlü maslak, 15 adet yer üstü yangın sündürme hidrantı ve içme suyu sayısal işletme projesi yapılacak. Eski şehir şebekesini besleyen mevcut 800 m³ lük kargir depo ile 400 m³ lük kargir depoların onarımı tamamlanacak. 420 günde bitirilmesi planlanan çalışmayla Derik’te içme suyu sorunu tamamen tarihe kavuşacak. 45 bin metre şebeke, 60 bin m² beton parke döşendi Muhtelif cadde ve sokakların kanalizasyon ve içme su şebekesi için çalışma yürütülerek, 20 bin metre kanalizasyon, 25 bin metre de su şebekesi döşendi. İlçede yer alan ve eskiden içme suyu olarak da kullanılan kaynak sularının sulamaya verimli bir şekilde aktarılması için gerekli şebekenin yapımı tamamlandı. Torba Yasası ile eski borcu olanların borçları taksitlendirildi. Kaçak su kullanımını önlemek amacıyla Kaçak Önleme Ekibi kuruldu. Bu ekip ile sayaç okuma memurları titizlikle çalışma yürüttü, böylece kaçak su kullananlar tespit edildi ve suyu kullanmalarının önüne geçildi. Araç parkı genişletildi, yaklaşık 228 bin liraya 4 iş makinesi alındı. Altyapı sorunu olmayan mahallelere veya altyapı hizmeti verilen mahallelere; 60 bin m² beton parke, 4 bin 150 m² kaldırım döşemesi yapıldı, ihtiyaç olan yerleşim yerlerinin yolları sathi kaplandı. 45 BİN METRE ŞEBEKE, 60 BİN M² BETON PARKE DÖŞENDİ. AĞRESK DERESİ ISLAH EDİLDİ. Ağresk deresi ıslah edildi Kale Mahallesi ile Zeytinpınar Mahallesi arasında bulunan, ilçenin en büyük deresi olan Ağresk’in 1.5 km uzunluğundaki bölümünün ıslahı yapıldı. İlçenin sel felaketi karşısında hassas ve savunmasız olması dolayısıyla dere yataklarının ilçeye göre yüksekte kalan kısımlarına bentler inşa edildi, gelebilecek olan taş vb. malzemelere karşı önlem alındı. Katı atık depolama ve bertaraf tesisi 17 belediyenin kurduğu, Derik Belediyesi’nin de yer aldığı Mardin ili Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Belediyeler Birliği’nin Yeşilli Zeytinli Köyü yolu üzerinde Katı Atık Depolama ve Bertaraf Tesisi kurulması için ortaklaşa yürüttüğü çalışmanın yüzde 80’i tamamlandı. Yine çöp toplama işlerinde 5 araç kullanılarak, günde ortalama 3 sefer yapıldı. Toplam 2 bin 500 ton katı atık toplanarak, çöp depolama alanına döküldü. Yaz mevsiminde sıkça rastlanan tifo, para tifo, sıtma vb. hastalıkların önlenmesi amacıyla ilkbaharda haşerelerin üreme alanları tespit edilerek, üreme alanlarına, yaz mevsiminde ise sisleme makinesi ve sırt pompasıyla yerleşim alanlarında ilaçlama yapıldı. Otomasyon sistemi kuruldu Belediyenin bilgilerinin yedeklenmesi, genel veri tabanının oluşturulması, öz gelir ve gider gibi konuların düzenlenmesi amacıyla otomasyon sistemi kuruldu. Personele eğitim verilerek, işlemler daha güvenilir ve seri şekilde yapılmaya başlandı. Çevre Düzenlemesi Birçok alanın çevre düzenlemesi yapılarak, park haline getirildi. Ağaç ve çalıların budaması yapıldı. Orta refüj sulama, toprak havalandırması ve budama, onarım işleri yapıldı. Mezarlıklara 400 adet ağaç dikildi. Parklara bin 500 adet mevsimlik çiçek ile 100 adet çınar ağacı dikildi. Mevcut parklara 50 kilo çim ekildi, yeşil alanların çimlerinin biçimi yapıldı. Bordürler boyandı, çitler yapıldı. Kaldırımlar ağaçlandırıldı, orta refüjler, mezarlık ve parklardaki ağaçların sulaması düzenli olarak yapıldı. Kadın, Gençlik ve Eğitim Evleri açıldı Kadınlara özgü çalışma yürütecek olan Peljin Kadın Evi; gençlere yönelik kültür sanat faaliyeti yürütecek olan Gençlik Kültür Evi ile dershaneye gidemeyen öğrencilere hizmet verecek olan Zana Eğitim Destek Evi hizmete açıldı. Kadın, kültür ve eğitim evlerinden yüzlerce genç faydalandı. Belediye resmi web sitesi kuruldu, düzenli olarak bilgilendirme yapıldı. Ayrıca faaliyet ve çalışma raporları hazırlanarak halka dağıtımı yapıldı. Yardıma muhtaç yurttaşlara ayni ve nakdi yardımlar yapıldı. Halkın temel gelir kaynağı olan ve ilçenin sembolleri arasında bulunan zeytinin tanıtımı, geliştirilmesi amacıyla Derik’te ilk kez festival düzenlendi. İlçenin tarihi eserleri arasında önemli bir yere sahip olan Dera Sor Kilisesi adına her yıl Satranç Turnuvası düzenlendi. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 47 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Her ne kadar belediyeler içinde yürürlülük süresi 2 yıl gibi uzun bir zamana bırakılmış ise de önceliğimizin insan yaşamı ve insan sağlığı olması nedeniyle yasanın yürürlüğe girmesi beklenmeden yasada belirlenen önlemler önceden alınabilir, birçok kurum önceden oluşturulabilir. Ýþ(çi) Saðlıðı Av. Önder ŞAHİNER Hukuk Müşaviri İ ve Güvenliği Kanunu ş kazaları ve iş kazaları neticesinde meydana gelen işçi ölümleri, yaralanmaları, sakatlıkları çok ciddi bir sorun olarak duruyor karşımızda. Türkiye iş kazaları sonucu işçi ölümlerinde, istatistiklere göre Avrupa birincisi, dünya üçüncüsü olarak yer almaktadır. İnsan yaşamının istatistiğin konusu olması insanın içini acıtsa da gerçek budur. Türkiye’nin dünya sıralamalarında ilk sıralarda bulunduğu durumlar keşke daha olumlu durumlar olsa; ancak işçi ölümlerindeki acı gerçekte her an karşımızda öylece durmakta. Yine işçiler için büyük sorun teşkil eden bir diğer sorun meslek hastalığı sorunudur. Devletin yeterince ilgi göstermediği bu sorun çoğunlukla ölümcül sonuçlar doğurabilmektedir. 30 Haziran 2012 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile bu sorunlara yasal zeminde çözüm üretilmesi amaçlanmış ve kanunun 1. maddesinde “bu kanunun amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir” denilerek amaç açıklanmıştır. Yasanın içeriğinden önce ismi ile ilgili problemler olduğu “iş sağlığı” diye bir kavram olamaz zira “iş” canlı bir varlık değildir. Sağlık canlılar içindir. İş sağlığı yerine “işçi sağlığı” kavramının kullanılması gerekirken bilinçli bir tercih olarak ismin bu şekilde kullanılmış olması eleştirilecek bir husustur. İş sırasında öncelikli olan işçi sağlığı ve güvenliğidir. Sonrası işin güvenlikli şekilde yapılmasıdır. İŞ SIRASINDA ÖNCELİKLİ OLAN İŞÇİ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİDİR. SONRASI İŞİN GÜVENLİKLİ ŞEKİLDE YAPILMASIDIR. Yasanın kapsam kısmında ev hizmetleri yasanın kapsamı dışında bırakılmış olup ev hizmetleri yapan on binlerce kadın kaderi ile baş başa bırakılmıştır. İş kazaları ve işçi ölümleri ve yaralanmaları ile ilgili ceza yasalarında yeterli ve caydırıcı hüküm bulunmadığından idari para cezaları ile cezalandırma mantığı tek başına yeterli görülmemektedir. Yasanın içeriğine yapılacak en büyük eleştirilerden biri de budur. Yine hükümlü ve tutukluklara yönelik infaz hizmetleri sırasında iyileştirme kapsamında yapılan iş yurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri kapsam dışı bırakılarak insan hakları açısından olumsuz bir durum ortaya çıkarmakta ve bu durum kabul edilebilir bir durum değildir. Yasanın başka eksikleri bulunmakla birlikte yazımızın konusu yasayı tümüyle eleştiriye tabi tutmak olmadığından fazlaca ayrıntıya girmiyoruz. Ancak genel anlamıyla olumlu yönleri baskın olan bir yasal düzenleme olarak gördüğümüzü belirtmek isteriz. İlk defa ülkemizde isminde işçi olarak belirtilmese bile işçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili önemli bir yasal düzenleme yapılmıştır. Yasanın kamu kurumları ile (50) elliden az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için yasada yükümlülük getiren 6-7-8’inci maddelerin yürürlüğünün 2 yıl sonraya bırakılması bu iş yerlerine çok fazla imtiyaz tanındığını düşündürmektedir. 2 yıl yasada belirtilen uygulamalara hazırlık için uzun bir süredir ve bu sürede birçok yaşam tehlikeye girebilir , bu yönü ile yasanın yürürlüğünün uzun zamana yayılması uygun değildir, kanaatindeyiz. 50’den az çalışanı olan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri içinde yasanın 1 yıllık bir erteleme ile yürürlüğe giriyor olması doğru olmamıştır ve birçok işçi için bu bir yıl uzun bir zaman dilimi olabilir. Tedbirler önceden alınabilir Her ne kadar belediyeler içinde yürürlülük süresi 2 yıl gibi uzun bir zamana bırakılmış ise de önceliğimizin insan yaşamı ve insan sağlığı olması nedeniyle yasanın yürürlüğe girmesi beklenmeden yasada belirlenen önlemler önceden alınabilir, birçok kurum önceden oluşturulabilir. Örneğin; mesleki risklerin önlenmesi ve bilgi verilmesi dahil her türlü tedbirin alınması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 49 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi mümkündür. Risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmak, işçi sağlığı ve güvenliği uzmanı istihdam etmek ve bununla çalışanların işçi sağlığı ve iş güvenliği konularında eğitimlerinin yaptırılması yine yasa yürürlüğe girmeden de mümkündür. İşçinin sağlık koşullarının verilen işe uygun olup olmadığının belirlenmesi, işçilerin düzenli sağlık kontrolünden geçirilmesi gerekli ve önemlidir. Bu yasa çıkmadan önce işçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak çeşitli yönetmelikler yayımlanmıştır. Yasada alınması gereken tedbirler ve oluşturulması istenen yapılar ve diğer çalışmalar bu yönetmeliklerde de yer verilen şeylerdir. Ancak bu yönetmeliklerin gerekleri hemen hemen hiçbir kamu kurumu ve özel işyeri tarafından tamamen yerine getirilmemiştir. Ağır, tehlikeli ve çok tehlikeli işleri bulunan belediyelerimizin bu işlerin özelliklerine göre 6331 sayılı Yasa’da belirtilen tedbirleri yasa yürürlüğe girmeden önce almaları konusunda hiçbir engel bulunmadığı gibi alınması doğru ve gerekli tedbirlerdir. Belediyelerin yaptıkları hizmetler sırasında birçok ağır ve tehlikeli işi yapmak ve yaptırmak zorunda olduğu bilinmektedir. Bu alanlarda çok sayıda insan çalıştırılmaktadır. GABB tarafından üye belediyeler üzerinde yapılan bir araştırmanın ortaya çıkan sonucuna göre; hemen hemen hiçbir belediyemizde işçi sağlığı ve güvenliği eğitimi verilmemiştir. İşçi sağlığı ve güvenliği kurulu kurulmamıştır. İşyeri hekimi bulunan üye belediyemiz yok gibi görünmektedir. Risk analizleri ve acil eylem planları yapılmamıştır. Bu belirtilen hususların yerine getirilmesi çoğu üye belediyemiz açısından ne ciddi bir emek harcamayı ne de ciddi bir mali harcamayı gerektirir. Asıl olan yaptığımız iş ne olursa olsun olaylara insan eksenli bakmak ve öncelikle bir bütün olarak her yönüyle yaşamı savunmamız gerekmektedir. Kamulaştırması yapılacak parseller hakkında devam eden davaların neticelenmesi ve kesin kararların oluşmasından sonra parsellerin mülkiyetini hak eden tarafın kamulaştırma bedeline itiraz etme ve artırılmasını talep etme hakkı saklı bulunmaktadır. Sorun Yanıtlayalım Soru: Beldemizde düzenli kentleşmeyi sağlamak, beldenin konut, sanayi ve ticaret alanı ihtiyacını karşılamak amacıyla belediye sınırları dahilinde belediyemize ait arazimiz bulunmadığından 5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesi kapsamında kamulaştırma yapmak istiyoruz. 5393 sayılı Yasa’nın Belediyemiz tarafından imar planı yapılarak onaylanmış, ancak imar planı uygulama alanı içerisinde bulunan ve kamulaştırma yapılması uygun olan parseller üzerinde mülkiyet sorunu bulunmakta ve davalar devam etmektedir. 5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesi kapsamında mülkiyet sorunu ve davaları devam eden parsellerin belediyemiz tarafından kamulaştırılmasının yapılıp yapılamayacağı hakkında görüş talep ediyoruz. Cevap: Beldenizde 5393 sayılı yasanın 69. maddesi çerçevesinde imar planı içerisinde kalan ancak devam eden davalar nedeniyle mülkiyet sorunu çözülemeyen parsellerin kamulaştırmasının yapılarak, konut, eğitim, sağlık, kamu hizmeti için özel ve resmi kurum binalarının yapılması için arsa temininin yapılıp yapılamayacağı hakkında görüş istenmiştir. 5393 sayılı yasanın 69. Maddesi kapsamında belediyeler, düzenli kentleşmeyi sağlamak, beldenin konut, sanayi ve ticaret alanı ihtiyacını karşılamak amacıyla belediye ve mücavir alanı sınırları içerisinde özel kanunlarına göre korunması gereken yerler ile tarım arazileri hariç imarlı ve altyapılı arsalar üretebilirler. Belirtilen amaçlar dahilinde olmak üzere kamu yararı kararı olmaksızın kamulaştırma yapılabilmesine 5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesiyle olanak sağlanmıştır. Onaylı imar planı uygulama alanı içerisinde olup da kamulaştırılan ve bu yolla üretilen arsalar yasada belirtilen şekil ve esaslar doğrultusunda ve 29.09.2005 tarih ve 25951 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Belediyelerin arsa, konut ve işyeri üretimi, tahsisi, kiralaması ve satışına dair genel yönetmelik”te belirlenen hükümler doğrultusunda ihtiyaç sahibi alt gelir grubunda bulunan belde halkına Devlet İhale Kanunu’nda belirtilen esaslar haricinde arsa satışlarının yapılabileceği belirtilen yasa ve yönetmelikler çerçevesinde mümkün olduğu düşünülmektedir. Not: Kamulaştırması yapılacak parseller hakkında devam eden davaların neticelenmesi ve kesin kararların oluşmasından sonra parsellerin mülkiyetini hak eden tarafın kamulaştırma bedeline itiraz etme ve artırılmasını talep etme hakkı saklı bulunmaktadır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 51 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Hukuki sorunlarınızı, mevzuatla ilgili karþılaþtıðınız sıkıntıları yazın, YANITLAYALIM; sorunların ÇÖZÜMÜNE VESÝLE OLALIM Tel : 0 412 224 53 37 Faks : 0 412 224 53 38 Cep : 0 507 972 85 45 Soru: Belediyemizde çalışmakta iken 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında başka kurumlara nakli yapılan ve belediyemizde çalıştıkları sırada yıllık ücretli izinlerini kullanmayan eski çalışanlarımızın yıllık ücretli izin karşılığı olan ücretlerinin belediyemiz tarafından mı yoksa nakledildikleri kurum tarafından mı ödenmesi gerekir? Cevap: 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında başka kurumlara nakli yapılan eski belediye çalışanlarının, belediyenizde çalıştıkları yıllara ait kullanmadıkları yıllık izinlerinin ücrete dönüştürülerek kendilerine ödenmesi için müracaatta bulundukları, bahse konu yıllık ücretli izin karşılığı olan ücretlerin ödemesinin belediye tarafından yapılıp yapılmayacağı sorulmuştur. 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesinin 6. Fıkrası, “Devredilen işçilerin ücret ile diğer malî ve sosyal hak- ları; toplu iş sözleşmesi bulunan işçiler bakımından yenileri düzenleninceye kadar devir işleminden önce tabi oldukları toplu iş sözleşmesi hükümlerine göre, toplu iş sözleşmesi olmayan işçiler bakımından 2010 yılı Kasım ayında geçerli olan bireysel iş sözleşmesi hükümlerine göre belirlenir. Devre konu işçiler bakımından devir tarihinden önce doğmuş ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devralan kurum sorumlu tutulamaz. Kıdem tazminatına ilişkin hükümler saklıdır. Hükmü ile 4857 sayılı iş kanununun 53., 54., 55., 56. ve 57. maddeleri birlikte değerlendirildiğinde; 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında başka kurumlara nakli yapılan eski belediyeniz çalışanlarının belediyenizde çalıştıkları döneme ait ve kullanmadıkları yıllık ücretli izinleri karşılığı olan ücretlerin belediyeniz tarafından eski çalışanlarınıza ödenmesi gerekir. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 H akkari doğal güzellikleriyle ünlü bir ildir. Bu nedenle yüksek dağları, vadileri, buzul göllerini ve yaylaları mutlaka görmelisiniz. Seçiminizi Zap Vadisi’nden yana yaparsanız, çeşitli doğal güzelliklerin yanı sıra genel olarak vadilerin üst kısımlarındaki Nasturi Kiliselerini de görme imkânı bulursunuz. Doğal ve tarihsel zenginliklerle dolu bir başka vadi olan Kırıkdağ ise ulaşılmaz Şalita Manastırı dahil gözünüzün önüne başka Nasturi eserleri serecektir. Tarih meraklıları Geverok ve Van’ın Çatak ilçesine de bağlı olan Trişin yaylalarına çıktıklarında bir dizi eski kaleyi ve tarih öncesine ait binlerce taş resim görmekten zevk alacaktır. Son olarak, Kürt tarihi açısından önemli bir yere sahip olan Bağlar (Nehrî) Köyü de görülebilecek yerler arasındadır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Doğusunda İran’ın Urmiya, güneyinde Irak’ın Duhok kentine komşu olan dağlık Hakkâri yöresi geçmişte Colemêrg olarak adlandırılmaktaydı. Süryani kaynaklarında Gûlarmak (Gulmar) adıyla geçen yörede, İlkçağdan beri “Özgür Aşiretler”ler olarak yaşamlarını sürdüren Hakkârililer, Osmanlı denetimine girdikten sonra da uzun süre yarı bağımsız olarak bölgelerine hükmettiler. Bu dönemde Hakkari’yi yöneten Kürt Beyleri kendi adlarına para bastırıp, hutbe okuttular, medreseler kurdular. 19. yüzyılda ise bağımsızlıkları tamamen ortadan kaldırılıp, bölge merkeze bağlı valiler tarafından idare edilmeye başlanmıştır. Yerel Kürt adetleri komşu illerle benzerlik göstermesine rağmen özgünlükleriyle de dikkat çekmektedir. Nitekim buranın ilçe ve köylerinde geleneksel giyim tarzlarını koruyan insanları diğer bölgelere oranla daha sık görebilirsiniz. Bölgede hüküm süren pek çok imparatorluk ve medeniyetin yanı sıra asırlar boyunca etkin olmuş dinlerin de izlerini görmek mümkündür. Ortaçağ’da Zerdüştlük inancının yaygın olduğu bölgede, M.Ö. 612’de efsanevi kent Ninova’dan (Musul) kaçıp Hakkâri dağlarına sığınan Asurîler arasında 5. Yüzyıl ortalarında Papaz Nasturiyus’un fikirleri yayılmaya başlamıştır. Hakkâri yöresi bundan sonra Hakkari bilinen imajının ötesinde aslında modern bir kenttir. Ancak yine de burada yaşam daha geleneksel düzende ve aşiret mantığıyla yürür. Muhafazakâr komşu illerin aksine Hakkâri’de kadınlar saçlarının tamamını örtmezler. Kınalı saçları başörtülerinin altında çıkmış pek çok yaşlı kadın görebilirsiniz. Bölge halkı, Kürtçe’nin Kurmanci lehçesini kulağa müzik gibi gelen hoş, yumuşak bir aksanla konuşur. Misafirperverlik o boyut- Nasturilerin önemli bir merkezi haline gelmiş, 20. yüzyıla kadar bu yörede varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Nitekim Hakkâri vadilerinde ve yüksek dağları arasında yüzyıllık bir sukûnetle varlıklarını sürdürmeye çalışan Nasturi Kiliseleri sessiz çığlıklarla doğanın ve insanın yok edici etkilerine karşı koymaya çalışmaktadır. Yöre aynı zamanda Ermenilere, Yezidilere, Keldanilere ve Yahudilere de yurt olmuştur. İslamiyet ise 10. Yüzyıldan itibaren burada yayılmaya başlamıştır. 14. Yüzyıl’da Şêr Îzedîn, Hakkâri Mirleri Hanedanlığını kurmuştur. Bu hanedanlık, şimdi Van ili sınırları içinde kalan Gevaş ve Başkale’de hüküm sürmüştür. Mirlerin sonuncusu olan Nurullah Bey, Nasturi Hıristiyanlarının bir bölümünü kılıçtan geçirmiş, ardından 19. Yüzyıl’da Osmanlı’ya karşı başarısız kalan bir ayaklanma girişiminde bulunmuştur. Hakkâri 1. Dünya Savaşı sırasında Van’a bağlı iken kısa bir süre Rus işgali altında kalmış, daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin bir parçası haline gelmiş,1936 yılında da il olmuştur. İl ekonomisi ağırlıklı olarak hayvancılığa dayanır. İlde geniş yer tutan meralar ve çayırlar hayvancılık açısından idealdir. Ancak mevcut koşullar tarımı desteklemekten uzaktır. Arıcılık ilin belirli bölgelerinde yaygındır. Şemdinli ilçesi kaliteli balı ve tütün üretimiyle tanınmaktadır. lardadır ki, Çukurca ilçesi sakinleri, gelen ziyaretçileri kendi evlerinde ağırlayamayacakları endişesiyle burada inşa edilmesi planlanan otel fikrine karşı çıkmışlardır. Kent merkezinde Gazi Mahallesi, Bulvar Caddesi’nde bulunan Valilik Parkı Hakkâri’de kaldığınız sürede akşamları güzel vakit geçirebileceğiniz bir yerdir. Kente yaklaşırken sizi ilk olarak Sümbül Dağı ile “ters lale” diye bilinen çiçekler karşılayacaktır. Berçelan Yaylası Foto: Nasrullah Müezzinoğlu Hakkâri Kalesi Dağgöl Mahallesi’nde yer alan bu kaleden geriye sadece kuzeydoğu tarafındaki surlar kalmıştır. Kalenin tam olarak ne zaman inşa edildiği bilinmemektedir. 1960 yılına kadar piknik yeri olarak kullanılan alan daha sonra askeri tesise dönüştürülerek ziyaretçilere kapatılmıştır. 1998 yılında Hakkâri Kalesi’nin altında rastlantı eseri 13 adet stel bulunmuştur. Yükseklikleri 70 cm ile 3.10 m arasında değişen bu stellerin M.Ö. 1200 civarında yapıldıkları sanılmaktadır. Stellerde erkek olduğu düşünülen, insan figürlerinden on biri ince, uzun yüzlüdür ve başlarında bere bulunmaktadır. Kadın figürü olduğu tahmin edilen diğer iki stelde yüzler biraz daha tombuldur. Bütün figürler çıplak ve silahlı olarak tasvir edilmişlerdir. Bir süre Meydan Medresesi’nde saklanan bu steller şimdi Van ve Ahlat (Bitlis) müzelerinde sergilenmektedir. i Meydan Medreses ve 2006 yılallesi’nde yer alan ah M se re ed M i ilmeye değer Merkezdek edresesi ziyaret ed M n da ey M n ile ed dan alıntılar larında restore yük ölçüde Kuran’ bü zıt ya ki da pı Ka rında Hakkâri bir mekândır. n 1700-1701 yılla ni se re ed m kte rli Bey tarafından içermekle bi y’in oğlu İbrahim Be n di ed İzz n de pılmış medyerel beylerin z taş bloklardan ya Dü r. di te ek tm lir be avlulu tipik bir yaptırıldığını n iki katlı ve geniş na lu bu a od 13 de örnekleri görese her birin taş işçiliğinin ince de ün m tü n ni se re erinde çeşitli yapıdır. Med raftan açılan ve üz ta y ne gü e iy er İç rülmektedir. r kapıdan girilir. ri kemerli küçük bi motifler bulunan siv Gulêreş Baba Türbesi ve Melik Esat Mezarlığı Yılın hemen her günü Hakkâri ve çevresinden çok sayıda kişinin ziyarete geldiği bu türbe Biçer (Bajêr) Mahallesi’nde yer almaktadır. Meşe ağaçlarının çevrelediği tel örgülü bir avluda yer alan türbe 1074-1162 yılları arasında yaşamış Gulêreş Baba’ya aittir. Türbe, 1982 yılında restore edilen ve aynı adı taşıyan caminin bir parçasıdır. Kırık Dağ Vadisi Cennet Cehennem Hakkâri kent merkezinde, çoğu Osmanlılar Dönemi’nden kalma bir dizi tarihi mezarlık bulunmaktadır. İşlenerek kıvrımlı hale getirilen ve üzerlerinde çeşitli yazıtlar bulunan koyu yeşil renkli mezar taşları ilgi çekici bir görünüme sahiptir. Mezarlıklardan biri Biçer (Bajêr) Mahallesi’nde kendisiyle aynı adı taşıyan Melik Esat Camii’nin batı tarafında yer almaktadır. Mezarlık, duvarlar ve tel örgüyle çevrilmiştir. Üzerlerinde bitki motifleri ve farklı semboller taşıyan iki düzine eski mezar taşı vardır. Bu mezar taşlarından en önemlileri Hakkâri’nin yerel beylerine aittir. Hakkâri Kalesi’nin doğu tarafında Kale Altı Mezarlığı (Goristana Bin Kelê) adını taşıyan bir başka eski mezarlık daha vardır. Ancak mezarların çoğu artık toprak altında kaldığından burada görülebilecek fazla şey yoktur. Ortaya çıkarılan 1781 tarihli bir mezar taşı halen Meydan Medresesi’nde muhafaza edilmektedir. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 55 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 müzede sergilenmektedir. Osmanlı döneminden kalan mezarlıkta üzerleri geometrik şekiller ve bitki motifleriyle bezenmiş tarihi birçok mezar taşı bulunmaktadır. Ne var ki bu mezar taşlarının çoğu yerinden sökülmüştür. Aralarından değerli olanları Meydan Medresesi’nde muhafaza edilmektedir. Mezarların çoğu Hakkâri Yöresi’nin eski nüfuzlu aile bireylerine aittir. Bay Kalesi Zeynel Bey Medresesi, Kırmızı Kümbet ve Mezarlıklar Katramas Suyu yanındaki Biçer Mahallesi’nde bulunan bu medrese bir dönem bölgenin yerel beylerinden biri olan Zeynel Bey (1560-1578) zamanında inşa edilmiştir. İranlılarla yapılan bir savaşta ölen Zeynel Bey medresenin avlusunda gömülüdür. Günümüzde kısmen yıkık olan dikdörtgen planlı medresenin ortada bir avlusu, batı ve güney yönlerinde ise odaları bulunmaktaydı. Medrese Mahallesi’nde bir yamaçta yer alan bu mezarlıkta tarihi Kırmızı Kümbet’ten bazı kalıntılar bulunmaktadır. Kazılardan elde edilen çeşitli buluntular Van’daki Hakkâri’deki kiliselerin çoğu 1920’lere kadar bu yörede nüfusun önemli bir bölümünü oluşturan Nasturi Hıristiyanlara aittir. 1.Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Irak’a göçmek zorunda kalan Nasturiler, 1924 yılında İngilizlerin yardımıyla geri dönmeye çalışmışlarsa da Türk ordusu tarafından geri çevrilmişlerdir. Sonuç olarak terk edilmiş olsalar da günümüzde hayli iyi durumda olan pek çok kilise ve şapel bırakmışlardır. Kiliselerin bulunduğu vadilerin çoğu önceleri orada yaşayan Nasturi Aşiretleri’nin adıyla anılmaktadır. Kiliseler genellikle vadilere bakan tepelerde veya belirgin bir yüksekliği olan noktalarda inşa edilmiştir. Manastırlardan kimileri dağ yamaçlarındadır. Bir çoğunun duvarları kesme taş bloklardan yapılmış ve iç kısımlar beyaz renkte sıvanmıştır. Düz, toprak damlı yapıların giriş ve salonları alçak kapılarla birbirine bağlanır. Bu kiliselerde yazıt bulunmadığından inşa tarihleri de bilinmemektedir. Bay (Bayê) Köyü’nün yaklaşık 8 km güneyindeki bu kale, dik ve kayalık bir tepenin üzerinde kurulmuştur. Halen bir askeri bölgede ve ziyarete kapalıdır. Harabe halinde olsa da moloz taş ve yumurta akı, peynir, kan gibi güçlendirici maddeler içeren horasan harcından yapıldığı bellidir. Renkli seramik parçaları kalenin içinde sağa sola dağılmıştır. Kalede üzerinde haç bulunan bir tablet görülür. Kimi kaynaklara göre burada üzerinde ters lale figürleri olan taş parçaları da bulunmuştur. Alanda bulunan başka seramik parçaları Demir Çağı’ndan bu yana yerleşim olduğunu göstermektedir. Aşiret reislerinin bir zamanlar kenti bu kaleden yönettiklerini anlatan tarihsel kaynaklar da mevcuttur. Kentin 8 km dışında Van yolu üzerinde bulunan dinlenme tesislerinin hemen arkasındaki Helil Köyü’nde, köyle aynı adı taşıyan Nasturi Kilisesi bulunmaktadır. Diğer Nasturi Kiliseleri gibi bu da dikdörtgen planlıdır. Duvarları taş, çatısı toprak olan yapı diğerlerinden farklı olarak Helil Kilisesi’nde herhangi bir süslenme yapılmamıştır. Üzerinde ne zaman yapıldığına dair bir yazıtta bulunmamaktadır. Kentin 18 km kuzeyinde bulunan Konak (Koçanis) Köyü’ndeki bu yapı, yöredeki en önemli kiliselerden biridir. Bir zamanların önemli din adamları bu kilisede görev yaparlardı. Gerek bu özellikleri nedeniyle gerekse başka kiliselere göre mimarisine hayli özen gösterilerek yapılmış olmasından dolayı görülmeye değerdir. Günümüzde terk edilmiş olan bu köye ulaşmak için şehir merkezine bağlı Gazi Mahallesi’nden çıktıktan sonra Berçelan Yaylası’ndan geçen 2800 yükseklikteki bir geçidi kullanmak gerekir. 1662-1915 yılları arasında burada bir Nasturi Patrikliği bulunmaktaydı. Kilisenin kayalık bir tepe üzerinde bulunması savunulabilir olmasını sağlamıştır. Patrik, geleneksel olarak Mor Şemun (Mar Şimon) unvanını taşır. kat çekici niteliktedir. Kesme taş kullanılarak iki katlı inşa edilmiş olan kilisenin üst katı yıkık durumdadır. Dez Kalesi Kırıkdağ Vadisi Vadinin yüksek yaylalarında “cennet cehennem” adı verilen buzulları görebilirsiniz. Yöre halkının gezi için tercih ettiği vadi, doğal güzelliklerinin yanı sıra 14 kilisesi ve bir de kalesiyle dikkat çeker. Gezi için en ideal zaman, söğüt ve ceviz ağaçlarının gölgesinde sıcaktan rahatsız olmayacağınız ilkbahar ile sonbahar arasındaki dönemdir. Vadinin girişinde karşınıza Dêz Kalesi çıkar. Şerefname’de (Kürt tarihi üzerine ünlü bir kitap) kaleden söz edilmekte ve Nasturilere ait olduğu belirtilmektedir. Vasıtayla ulaşılması mümkün olmayan Solingir Kalesi, vadiden 7 km yukarı çıkıldığında dar bir noktada, bu tür yapılarda çoğu kez görüldüğü gibi yüksek bir kayanın üzerinde kurulmuştur. Doğal kayaların oyulmasıyla inşa edilen kaleden geriye insan yapımı birkaç duvar kalmıştır. Yapı, hazine avcılarının tahribatına maruz kalmıştır. Kırıkdağ Vadisi’nin 8 km kuzeyinde yer alan Öveç (Seravanis) Köyü’ndeki bir kayalık üzerinde yer alan Şaba Kilisesi dik- İl merkezine 25 km mesafedeki Kırıkdağ Vadisi yamacında, Gümüşlü (Kursin) Köyü’nün kuzey tarafında yer almaktadır. Günümüzde iyi durumda olan bu kilisenin giriş kapısı doğu tarafındadır. Bu kapıdan sonra, kiliseye girişlerin kontrolünü sağlamak amacıyla yapılmış başka bir kapı daha vardır. Derav Kilisesi ise Hakkâri-Çukurca yolu 31. kilometredeki Üzümcü (Dizê) Köyü’ne hâkim bir tepenin üzerinde inşa edilmiştir. Bu küçük kiliseye güneydeki bir kapıdan girilmektedir. Kimi duvarları kısmen tahribata uğramış olsa da ziyaret edilebilecek yerlerden biridir. Vadinin sonunda So Köyü’ndeki yeşil bir yamaç üzerinde inşa edilen küçük Soe Kilisesi vardır. Gelezzo Kilisesi ise buradan 1 km ötede Çilkjani Pınarı’nın sol tarafında kalır. Buradan yukarıda ise cennet cehennem olarak adlandırılan buzullar bulunmaktadır. Cehennem, yıl boyu hiç erimeyen kalınlıkta kar tabakasıyla ünlüdür. Şeyh Ali Camii ve Türbesi 18. yüzyıldan kalma bu cami Hakkâri – Çukurca Yolunda 27. Kilometrede göreceğiniz işaret tabelasının sizi yönlendireceği Üzümcü (Dizê) Köyü’nde bulunmaktadır. Esasında üç katlı olduğu tahmin edilen bu cami yapılan restorasyon çalışmalarıyla günümüze iki katlı olarak gelebilmiştir. Yapı yalnızca cami olarak değil aynı zamanda bir din okulu ve derviş tekkesi olarak da kullanılmaktaydı. Moloz taşlardan örülen duvarların dış cephesi özgünlüğünü bugünde korumaktadır. Üzerinde piramit şeklinde demir bir çatısı vardır. Güney ve Doğu taraflarındaki duvarlarda küçük ve kemerli 6 pencere bulunur. Caminin içinde Şeyhin türbesinin yanı sıra yağ kandilleri, tahtadan büyük bir tespih, eski bir fes ve yazı yazmada kullanılan malzemeleri görebilirsiniz. Mar Abdişo, kent merkezinin yaklaşık 29 km güneyinde, Oğul (Tal) Köyü yakınında yer alan bir başka Nasturi Kilisesidir. Buraya giden yolun yalnızca 11 kilometresi asfalttır. Sarp bir kayalığın üzerindeki kiliseye bir saatlik bir yürüyüşle ulaşılabilir. Başlama noktası Azizan (Ezîzan) Köyü yol ayırımındadır. Kayalara oyulmuş basamaklar sizi kiliseye götürecektir. Tek katlı yapıda, doğal bir mağaranın önünde taş duvarlar görülür. Doğuya ve batıya bakan duvarlarda pencereler vardır ve batı tarafındaki pencere haç biçimindedir. İçi kireçle sıvanmış kilisenin bir bölümü kısmen tahrip olmuşken birkaç duvarı da hazine avcıları tarafından tamamıyla yıkılmıştır. Diğer mağara kiliselerden farklı olarak bu kilisenin içerisinde kendi su kaynağı bulunmaktadır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 57 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Hakkari merkez Derav Kilisesi Zap Vadisi Fotoğraflar: Nasrullah Müezzinoğlu Zap Vadisi, Berçelan Yaylası, Seyithan Gölü 150 km boyunca uzanan Zap Vadisi kentin 7 km doğusuna düşer. Zap’ın kaynağı, Başkale’nin güneyinde Karasu’dadır. Burada yapacağınız yolculuk boyunca attığınız her adımda vadinin, dağların ve yaylaların size sunacağı farklı güzelliklerle karşılaşacaksınız. Göçebe pastoral yaşamı görmek isterseniz gitmek için en uygun zaman ilkbahar sonu ile yaz aylarıdır. Vadide ayrıca çeşitli tarihsel yapılar ve Nasturi Hristiyan yerleşim yerleri bulunmaktadır. Berçelan, yemyeşil doğası, temiz havası, su kaynakları, rengârenk çiçekleri ve Zap Suyu’nun muhteşem görüntüsüyle yörede en iyi bilinen yerlerden biridir. Göçerler tarafından yazın yaylak olarak kullanılan Berçelan Yaylası’nda kısa süreli kamp yapanlara da rastlayabilirsiniz. Yaylaya Hakkâri kent merkezinden 18 km’lik virajlı bir yoldan gidilir. Yaylada binlerce yıldızın altında uyumak ve sabah güneşin doğuşunu izlemek ayrı bir güzelliktir. larla akan Kaval Çayı kaynağını, Hakkâri il merkezinin 63 km güneyinde, Kaval, Kamışlı ve Geçitli köylerinin doğusunda kalan ve yamacında Begir Kalesi’nin bulunduğu Kato Dağı’ndan almaktadır. Zap Vadisi’nin doğusunda yer alan Cilo-Sat sıradağları, kuzeyde Nehil Vadisi, güneyde ise Şemdinli ve Avaşîn nehirleriyle çevrilidir. Çok sayıda gölü, pınarları, yüksek zirvesi ve muhteşem doğal güzellikleriyle burası dağcılar için oldukça ideal bir yerdir. Cilo-Sat dağlarında yer alan yaylalar göçer yerel aşiretler açısından da önemlidir. Geverok yaylasında bulunan kaya resimleri 8000 yıl önce burada yerleşim olduğuna işaret etmektedir. Seyithan Gölü, Berçelan Yaylası’nın kuzeybatısında yer alan bir buzul gölüdür. Gölün kristal mavi sularına bakmak gözlerinizi dinlendirecektir. Eriyen karlarla beslenen göl elinizi suya iki kez sokamayacağınız kadar soğuktur. Yaylalarda yaşam Yaylalarda yaşam denildiğinde insanın aklına huzur, kentlerin stresinden ve kirliliğinden uzak, temiz hava gelir. Gelgelelim gerçek hiç kuşkusuz bundan hayli farklıdır. Yılın yarısını dağlarda sürülere bakarak geçirmek kolay iş değildir. Yaylalarda yaşam buralara gelmenin ordu tarafından sınırlandırılması ve yasaklamalarla daha bir güç haline gelmiştir. Köylülerin iş yükünü aralarında paylaşmaları topluluğu bir arada tutar ve işlerin güçlüğünü bir nebze azaltır. Köyde yaşayan erkeklerin bir bölümü hayvanları için ot toplamak amacıyla köyün dışına çıkarırken köyde kalanlar hayvanların kışlık yemlerini sağlamaya çalışırlar. En ağır yük ise kadınların sırtındadır; kadınlar hayvanlarla ilgilenmenin dışında çocuklarına ve kocalarına da bakarlar. Bêrîvan adı verilen süt sağan kadınlar hemcinslerinin en üretken ve beceriklileri arasındadır. Kaval Vadisi, Cilo-Sat Yaylaları Hakkâri’ye 55 km uzaklıktaki bu vadiye Çukurca üzerinden gidilir. Yaylalarının zenginliği ve şelalelerin güzelliği çeşitli halk şarkılarına konu olmuştur. Kıvrım- Fotoğraflar: Emin BAL Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 59 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Ağaçdibi Şelalesi, Sat Gölü ve Şine Dağı Bu güzel şelaleye ulaşmak için Hakkâri’den çıkıp Çukurca ilçesine doğru yol alırsanız, 13 km sonra Ağaçdibi Köyü’ne varacaksınız. Buradan 15 dakikalık bir yürüyüş sizi şelaleye getirecektir. Şelale eriyen karlarla daha bir gürleştiğinden bahar aylarında gitmek iyi bir seçim olacaktır. Sat Gölü, Hakkâri kent merkezinin kuzey doğusunda, yılın yarısı karlarla kaplı olan Sat-Cilo Dağları’nın arkasında yer almaktadır. Baharda erimeye başlayan karlar gölü besler. Bu dönemde çevre, yemyeşil çayırlar ve mavi gölle istisnai bir güzellik kazanır. Göle ulaşmak için Ağaçdibi (Kehê) Köyü’ne gidip kuzeye doğru yol almalısınız. Sat Gölü’ne ulaşmanın bir diğer yolu ise Yüksekova’ya 24 km uzaklıkta bulunan Veregoz Köyü’nden geçmektedir. Kilim Dokkumacıllığı Daha çok ev kadınları ve kızların uğraşlarından biri olan kilim dokumacılığı oldukça zahmetli bir iştir. Büyük bir kilimin dokunması bir yıl sürebilir. Kullanılacak yün çeşitli bitkilerin köklerinden elde edilen doğal pigmentlerle, ağaç kabuklarıyla hatta toprak, kullanılarak boyanır. Renklerin solmaması için şap adı verilen bir madde kullanılır. Kilimler yatay -göçebe tezgâhı da denir- veya dikey tezgâhlarda (istar) dokunur. Hakkâri kilimleri arka arkaya çift sıra halinde geçirilmiş çözgü ipliklerinin arasında çapraz olarak önden ve arkadan atkı ipliklerinin geçirilmesiyle dokunur. İlmekleri sıkıştırmak için kerkît adı verilen demir bir alet kullanılır. Kilim desenleri geometrik şekiller ve hayvanlardan, aşiretleri sembolize eden şekillerden ve tarımsal sembollerden oluşur. ‘ ’ Âpe Türkiye’nin 55 yıllık girdisinin, çıktısının yeminli, canlı bir şahidiyim. Hem yalnız şahidi mi? Değil! Sanığıyım, mahkumuyum ve davacısıyım. Musa Gazeteci-Yazar Musa ANTER Bilinen adıyla: Apê Musa Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 61 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 MUSA ANTER HER DEVRİMCİ GİBİ GÖZALTI VE İŞKENCEYLE ERKEN YAŞLARDA TANIŞTI. HAYATI MAHKEMELER VE HAPİSHANELERDE GEÇTİ. TOPLAM 11,5 YIL CEZAEVİNDE YATTI. Girişteki sözlerin sahibi Musa Anter ya da Kürtler tarafından bilinen adıyla Apê Musa, 1918 yılında Mardin’in Nusaybin ilçesine bağlı Zıvınge Köyü’nde doğdu. Türkiye’nin ilk kadın muhtarı olan annesi Fesla Hanım’a göre doğum tarihi 1917’dir. Ailenin ilk erkek çocuğudur. Annesi erkek çocuk doğurmak isteyince Sultan Şeyhmus’a gidip dilekte bulunur. Onun için nüfustaki adı Şeyhmus olarak geçer. Soyadı Kanunu dolayısıyla da soyadı Elmas’tır. Zamanla adını ve soyadını değiştirir ve Musa Anter yapar. Babasının adı Anter annesinin adı Fesla’dır. Aile olarak soy ağacını kendisi şöyle ifade eder: “Botan aşiretinin, Temikan kolunun, Mıhoteze dalının Anter ailesindeniz.” Beş kardeş olarak büyürler, yaş sıralamasına göre Hanse, Musa, Hasan, Wetha ve Yusuf kardeşlerdir. Yusuf 1958 senesinde askerlikte başına musallat olan zatürre hastalığı vereme çevirince vefat eder. Hasan 1975 senesinde kansere yenik düşer. Hanse 2003 yılında vefat eder. Wetha ise iki yıl önce yaşamını yitirmiştir. Evin erkek çocuğu olarak annesi tarafından yetiştirilir, zira babası kendisi küçük yaştayken hasta düşer. Annesi Fesla Hanım hem ev işlerine bakar ve hem de muhtarı olduğu Zivinge Köyü’nün işlerine bakar. O zamanlar köye gelip gidenler çok olduğu için oğlunu Türkçe öğrenmesi ve tercümanlık yap- ması için okula gönderir. Okulda başarılı bir öğrencidir ve sınıflarını birincilikle bitirir. İlkokulu bitirince okumaya devam için imtihana girer; Mardin’de yatılı olarak ortaokulu bitirir. Lise için tekrar imtihana girer, imtihanı kazandığını Nusaybin’den gazeteye sarılmış helva paketini açınca öğrenir. Adana Erkek Lisesi’ne yatılı olarak başlar. Orada ilk defa kooperatif kurar. Okulun başarılı öğrencisidir. Adana’da okurken Dersim İsyanı yaşanır. Öğrencilerden biri Dersim direnişçisi Zarife’ye küfür etmelerine karşılık veren Anter, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in annesi Zübeyde Hanım’a küfür eder. Şikayet üzerine ilk defa gözaltına alınır. 45 gün gözaltında kalır. Gözaltındayken Cumhurbaşkanı Adana’ya gelir ve kendisine bu durum aktarılır, o da onun affedilmesini söyler. Liseyi bitirdikten sonra İstanbul’a üniversiteye okumaya gider. Edebiyat fakültesine kaydını yaptırır ve ilk sene orada okur. Sonradan Faik Bucak ve diğerleriyle tanışır, onların isteği üzerine İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kaydını yapar ve bitirir. Fakat hiçbir zaman avukatlık yapmaz. Kurduğu Fırat Öğrenci Yurdu’nun kapısını, Kürt illerinden gelen kimsesiz ve yoksul gençlere açar. Anter, “yurttaki öğrencilere komünizm aşılamak”la suçlanır. Baskılar artınca yurdu kapamak zorunda kalır. Baskılar, Şehzadebaşı’nda açtığı Toros Kız Talebe Yurdu’nda da Anter’in peşini bırakmaz; bu kez de asker kaçağı olmakla suçlanır, köyüne döner. Bir süre sonra Diyarbakır’da ‘bölücülük ve Kürtçülük’le suçlanıp tutuklanır. Tekrar İstanbul’a dönen Anter, yeniden Toros Kız Öğrenci Yurdu’nun işletmeciliğini alır. Suadiye’deki evi, öğrenci, asker ve bölgeden gelenlerle sürekli dolu olur. Bu durum devletin resmi belgelerine “Kürt Konsolosluğu” olarak geçer. Musa Anter cezaevinde olmasına rağmen “Kürt Konsolosluğu” devamlı açık tutulur. nahmet, Balmumcu, Seyrantepe ve Nusaybin cezaevlerinde yatar. 49’lar, 23’ler ve Devrimci Doğu Kültür Ocakları (DDKO) davalarından yargılanır. 12 Mart ve 12 Eylül askeri darbelerinden sonra birçok kez gözaltına alınır; ama o içini hiç karartmaz. Yaşar Kemal'in deyişiyle, 'Öfkesiz Kürt'tür. Öfkenin şivesine hiç sığınmaz. Alnını ferah, göğsünü geniş tutar. Hem İstanbullu hem Mardinlidir. Zaten benzersiz mizahıyla bölünme yanlısı olmadığını da, “Size İstanbul, İzmir, Bursa, bana da Mardin, Şırnak, Cizre kalacak. Ben enayi miyim?” sözleriyle yüzlere vurur. İşkence ve cezaeviyle erken yaşlarda tanıştı Her devrimci gibi Anter de erken yaşlarda cezaevleri ve işkencelerden nasibini alır. Musa Amca'nın hayatının bundan sonrası da mahkemeler ve hapishanelerde geçer. Toplam 11.5 yıl cezaevinde kalan Apê Musa’nın, ilk gözaltına alınışı öğrencilik yıllarında Dersim katliamı sırasında olur. Yayımladığı Kürtçe şiiri ‘Kımıl’ sebebiyle 1959 yılında 49’lar davasından idamla yargılanır, 27 Mayıs’ta aftan yararlanarak serbest kalır. 1963'te 23’ler davası nedeniyle tekrar cezaevine girer. Mamak, Sulta- HEP kurucusu, Kürt Enstitüsü başkanıydı 1944 yılında Abdurrahim Rahmi Zapsu’nun kızı Ayşe Hale ile evlenen Anter, katledilinceye kadarki sürede, cezaevi ya da siyasal çalışmalarından dolayı eşi ve çocuklarından ayrı yaşar. Öldürüldüğünde eşini görmeyeli beş yıl olmuştur. Anter, birçok dergi ve gazetede yazılar yazar. Cezaevinde Kürtçe sözlük hazırlar. 1971’de kapatılan TİP’in yöneticileri arasında yer alan Anter, 90’lı yıllarda kurulan Halkın Emek Partisi’nin ise (HEP) kurucu üyesidir. Merkezi İstanbul’da bulunan Kürt Enstitüsü’nün başkanlığını yapar. En son çalıştığı Özgür Gündem gazetesindeyken sürekli tehdit telefonları alır. Bütün tehditlere rağmen gazeteyi terk etmez. 20 Eylül 1992’de Diyarbakır’da kontrgerilla tarafından katledilir. Birçok tanık olmasına rağmen, cinayet aydınlanmaz, katilleri yakalanmaz. Yazdığı dergiler ve eserleri Dicle Kaynağı, Şark Postası, İleri Yurt, Barış Dünyası, Deng, Yeni Ülke, Welat, Rewşen, Tewlo ve en son Özgür Gündem isimli gazeteler ve dergilerde yazar. ‘Hatıralarım I’, ‘Musa Anter Bütün Eserleri Dizisi, Hatıralarım II’, ‘Ropörtaj-Belge-AnıBiyografi Dizisi’, ‘Kımıl’, ‘Vakainame’ ve ‘Birina Reş’ kitaplarına imza atan Apê Musa’nın bir çeşit otobiyografisi olan 2 ciltlik ‘Hatıralarım’ adlı eseri için kendisi aşağıdaki yorumu yapar: “Denilebilir ki Musa sen kim, bu anılarında geçen zatlar kim! Amma bence bu soru yerinde değildir. Çok kere fakir bir adam bir define bulur veya lotototodan para kazanır ve aniden zengin olur. İşte ben de Ziving’ın mağaralarından aleme çıkınca o fakir gibi tesadüfen ve de şans mahsulü değerli şahsiyetlerle tanıştım. İşte bu anılarım, bulduğum bu definelerin mahsulüdür.” Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 63 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Ne zaman yaşamını yitirdi? Özgür Gündem ve Yeni Ülke gazetelerinde köşe yazarlığı yaparken, Diyarbakır’ın Seyrantepe Semti’nde JİTEM elemanları tarafından 20 Eylül 1992 tarihinde katledilen Apê Musa’nın ölümünün üzerinden 20 yıl geçti. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Apê Musa'nın öldürülmesiyle ilgili açılan davada, Türkiye'yi 25 bin Euro manevi tazminat ile 3 bin 500 Euro mahkeme masrafı ödemesine hükmetti. İtirafçı Abdulkadir Aygan'ın açıklamaları üzerine Diyarbakır Özel Yetkili Başsavcılığı, olaya adı karışan JİTEM elemanları hakkında yakalama kararı çıkarmasının ardından, olayın failleri olduğu belirtilen itirafçılar Cemil Işık, Ali Ozansoy, Abdulkadir Aygan, Hamit Yıldırım, "Yeşil" kod adlı Mahmut Yıldırım ve öldürülen Binbaşı Cem Ersever ile ilgili soruşturma başlattı. Nevala Kasaba 2 Temmuz'unda Anter cinayetinde tetikçilik yapan eski itirafçı-korucu Hamit Yıldırım, Şırnak'ın Kumçatı Beldesi'ndeki evine yapılan baskında gözaltına alınmıştı. Evde yapılan aramada 2 çuval belge bulunmuş ve bu süreç boyunca da Şırnak'ta görüntülenen Yıldırım'ın kimliğini değiştirmediği ortaya çıkmıştı. JİTEM tetikçisi Yıldırım mahkemece tutuklandı. kekik, reyhan ve kaçak tütün kokusu taşırdı rüzgar. alçak damlı evlerin yüksek, küçük pencerelerinden soluk ışıklar yayılırdı geceye köpek havlamaları korkulara karışır kaygıları beslerdi. sonra dağlardan kurşun sesleri gelirdi belirli belirsiz namlunun ucunda çırpınırdı yürekler. ağıtlar yankılanırdı dağlara doğru kapılar kırılır, talan edilirdi sevdalar, umutlar ve insan olan ne varsa. ve kan akardı derelerimizden Zilan, Munzur, Otuzüç Kurşun ve Nevala Kasaba ve ülkenin bütün derelerinde. o iklimde kalırdı acılar. duymazdı bir Allah’ın kulu çığlığımızı ve dağlara sevdalanırdık karabasan gecelerin sabahında direnmek kalırdı Kürde çünkü yaşamın bir başka adı direnmektir. Musa Anter Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Fransa’da bölgelerin oluşturulmasına birçok denemelerden sonra ulaşılmıştır. Bölgelerin oluşturulmasındaki duraklamanın temelinde federalizm ve bölünme kaygısının yanı sıra güçlü bir yerel yönetim olan il özel yönetimlerinin isteksizlikleri de yatmaktadır. Güçlü bir üniter devlet yapısına sahip Fransa’da bölgesel yönetim anlayışına geçiş kolay olmamıştır. FRANSA’DA Yerel Yönetimler Fransa yerel yönetimler uygulaması bakımından merkeziyetçi ve yerinden yönetimin güçlü özelliklerini karma bir biçimde uygulayan bir ülkedir. Yerelin temsilini ve yerele hizmet götürülmesini destekleyici bir uygulaması olduğu söylenebilir. En küçük yerleşim yerinde dahi bir yerel birimin kurulmasının yasal dayanakları vardır. Büyük alanları ve nüfusu kapsayan yerler için ise farklı bir sistem öngörülmüştür. Ayrıca yerelin bazı konularda özerk kararlar alabilme, yerelin merkezde temsiline olanak sağlayabilme gibi artı özellikleri görülmektedir. Bununla birlikte yerel yönetim sisteminde, yerel üzerinde merkezi kurumların temsilcilerinin olması, üniter sistemden gelen denetleyici özelliği de vardır. Fransa’da sadece tek özellikli bir yerel yönetim sistemi uygulanmamaktadır. Birçok farklı yetkilere sahip yönetimsel birimler uygulanmaktadır. Yerelin demografik büyüklüğüne göre yereldeki altyapısal ve planlamaların da dahil olduğu yetkiler yerele devredilmiştir. Yerel yönetimler, komün (belediye), il (department) ve bölgeler şeklinde ayrılır. Bu birimler, bir başkan, yerel meclis ve yürütme görevi olan bir encümenden oluşur.1 Fransa’da merkezi yönetimin taşra teşkilatı ve özerk yerel yönetimler olmak üzere iki tür yerel yönetim birimi vardır. Merkezin taşra teşkilatı, bölgeler, iller ve ilçeler biçimindedir. Bölgede ve ilde vali, ilçede ise kaymakam yetkilidir. Yerel yönetimler ise bölge, il ve komünler olarak üçe ayrılır. Merkezi ile yerel yönetim ve yerel yönetimler arası görev paylaşımında benimsenen ilke, hizmeti, bütçe, yetki ve donanım ile bölmeden ilgili birime bırakmak ve etkin bir hizmet sunumu sağlamaktır.2 ‘ 1 Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009, s. 65. 2 Toksöz ve diğerleri, s. 71. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 65 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 www.brodyaga.ru Fransa’da sadece tek özellikli bir yerel yönetim sistemi uygulanmamaktadır. Birçok farklı yetkilere sahip yönetimsel birimler uygulanmaktadır. Yerelin demografik büyüklüğüne göre yereldeki altyapısal ve planlamaların da dahil olduğu yetkiler yerele devredilmiştir. Merkezin taşra teşkilatı, bölgeler, iller ve ilçeler biçimindedir. Bölgede ve ilde vali, ilçede ise kaymakam yetkilidir. Yerel yönetimler ise bölge, il ve komünler olarak üçe ayrılır. Tüm üniter devletlerde olduğu gibi Fransa’da da yetki devri ve paylaşımın öznesi merkezdir. Yerel yönetimlerin yetkilerini belirleme hakları yoktur. Yetki ve görevlerin yerele devri ile ilgili birçok ilke vardır. Öncelikle tüm yerel yönetim birimlerinin geniş bir alanda faaliyet yürütmelerine olanak sağlayan genel yetki ilkesi vardır. Günümüzde aynı konularda yetkiler, farklı yerel yönetim birimlerince ortak yerine getirilmektedir. 3 1982 ve 2003 yılları arasında yapılan yerel yönetim reformları ile Fransa’nın güçlü merkeziyetçi yapısı kısmen revize edildi. Anayasanın 72. maddesine göre, yerel yönetimler, ilk olarak komünler, iller ve denizaşırı yerlerdi. Bölgeler ise daha sonradan kurulmuştur. Komünler ile ilgili düzenlemeler Belediyeler Kanunu ile düzenlenmiştir. Belediyeler Kanunu ile amaçlanan belediyeler arası işbirliklerini arttırmaktır. İller ve bölgelerle ilgili düzenlemeler, yereli ve yetkileri ilgilendiren birkaç farklı yasal düzenlemelere dayalıdır. Yetki transferleri merkezi yönetim yetkilerinin komünlere, illere ve bölgelere devredilmesi ile yetkilerin birbirinden kesin çizgilerle ayrılığı ilkesi uygulanmaktadır. Bu ilke çerçevesinde her yetki alanı ve kaynakları, merkezi yönetime veya komünlere, illere ve bölgelere devredilir.4 Fransa’da halkın karar alma süreçlerine katılımı ise sınırlıdır. Yurttaşların yereldeki komisyon görüşmelerine katılma hakkı ve kararları mahkemeye götürme hakkı vardır. Belediyeler ise tek taraflı olarak referandum yoluyla yurttaşlara danışma yolunu seçebilir. Bir belediye meclis kararı referanduma götürülememektedir. Ayrıca nüfusu 80.000 üzerindeki tüm yerel yönetimlerde semt meclislerinin kurulması bir zorunluluktur. Bu yolla yurttaşların, belli ölçülerde karar almaya gönüllü katılabilmesinin önü açılmıştır.5 Yurttaşların katılımı sınırlı da olsa yerelin uygulamalarını etkileyebilecek bir düzeyde olduğu söylenebilir. 3 HAYRETTİN YILDIZ, FRANSIZ YEREL YÖNETİM SİSTEMİ, WWW.YALOVA.EDU.TR/FİLES/USERFİLES/83/13_YİLDİZ.DOCX (ERİŞİM:05.09.2012) S. 5. 4 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 59 VE 68. 5 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 70. Belediye başkanı doğrudan seçim ile seçilmez, meclis üyeleri arasında yapılacak oylama ile seçilmektedir. Belediye başkanı, belediye meclisi üyeleri arasından gizli oy ve salt çoğunlukla seçilir. İki turda hiçbir aday salt çoğunluğu sağlayamazsa, üçüncü turda basit çoğunluk aranır. Oyların eşitliği durumunda, daha yaşlı olan aday başkan olur. Belediye başkanının iki rolü vardır. Beldede devleti temsil eder ve yerel yönetimin başıdır. Belediye başkanı, yaptığı işlerden dolayı vali ve kaymakama karşı sorumludur. Merkez adına yapılan işler, istatistiklerin toplanması, yasa, tüzük ve yönetmeliklerin halka duyurulması ve bazı soruşturmaların yürütülmesidir. Yerelde ise belediye meclisi kararlarını yerine getirir, bütçeyi hazırlayıp meclise sunar, belediye gelirlerini toplar, belediye mallarını yönetir. Meclis yetkisi ile mahkemelerde belediyeyi temsil eder. Belediye meclisi ve başkanı arasında bir anlaşmazlık durumunda il valisi devreye girer. Vali, anlaşmazlığı çözemediği takdirde Bakanlar Kurulundan meclisin feshini isteyebilir. Bu durumda yeni seçimler yapılıncaya kadar vali, özel bir kurul oluşturur.6 Bu kurul, merkezin yerel üzerindeki vesayetine bir örnek uygulamadır. Vali, yerelde seçilmiş bir kişiden üstün kabul edilmektedir. Belediye başkanı ve meclis üyesi, ilde, il genel meclisinde ve ulusal mecliste milletvekili olabilmektedir. Yerel bu uygulama ile sınırlı da olsa ulusal kararlara katılabilir. 7 Belediye meclisi, belediye başkanı, başkan vekilleri ve meclis üyelerinden oluşur. Meclisin üye sayısı yerelin nüfusuna göre değişebilir. Belediye meclisi seçimleri 6 yılda bir yapılır. Seçim yöntemi, belediyenin nüfusuna göre değişir. 3500’den az nüfusa sahip olan yerlerde, iki turlu çoğunluk yöntemiyle, 3500 ve fazla nüfusa sahip olan yerlerde karma yöntem ile (çoğunluk + nispi) seçilir. Belediye meclisi, genel yetkiye sahiptir ve belediye işlerinde genel karar organıdır.8 Belediye meclisleri yılda en az dört kez toplanır. Belediye başkanının çağrısı, meclis üyelerinin yarısının başvurusu ve valinin talebi üzerine toplanabilir.9 Bu belediyeler nüfus bakımından farklılıklar göstermekle birlikte, bütün belediyeler aynı statüdedir.10 Köykent ve nüfus ayırımı yapılmaksızın tüm yerleşim birimlerinde bir belediye vardır. Fransa’daki belediyelerin % 90’a yakınının nüfusu 2000’in altındadır.11 Ortalama nüfusu 1.600 olan belediye sayısı 10.000’dir.12 Bu sayı, yurttaşların yerel siyasete katıldığının ve katılımın teşvik edildiğinin bir göstergesidir. 6 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, 12 MAYIS 2009, HTTP://DAHAFAZLASİYASET.BLOGSPOT.COM/, ERİŞİM: 24.09.2012, S. 18-9. 7 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 70. 8 ONUR KARAHANOĞULLARI,KARŞILAŞTIRMALI KAMU YÖNETİMİ DERSLERİ; FRANSA CUMHURİYETİ, 2004 YILI DERS NOTLARI, ANKARA, ÜNİVERSİTESİ SBF MATBAASI, 2004, S. 16. HTTP://POLİTİCS.ANKARA.EDU.TR/~KARAHAN/MAKALELER/FRAN2003ANY.PDF ERİŞİM:12.09.2012 9 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 15 10 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 14. 11 AZİM ÖZTÜRK, 21. YÜZYIL TÜRKİYE’Sİ İÇİN, YEREL YÖNETİM MODELİ, ÜMRANİYE BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI, NO1, 1.BASKI, İSTANBUL, ŞUBAT 1997, S. 3. 12 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 70. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 67 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Tablo 1: Fransa’da Yerel Yönetim Birimleri13 Komünler (Belediyeler) 36.787 Fransa’da 36.570 Denizaşırı Topraklar 217 İller (départments) 101 Fransa’da 96 Denizaşırı Topraklar 5 Tablo 2: Fransa’da Nüfusa Bağlı Olarak Belediyelerin Sınıflandırılması14 Bölgeler 27 Nüfus Belediye Sayısı Oranı Fransa’da 22 1.000 altı Denizaşırı Topraklar 5 13 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. 2006 NÜFUS VERİLERİ/FRANSA İSTATİSTİK KURUMU VERİLERİNE GÖRE 14 27.189 1.000 - 4.999 arası 7.764 5.000 - 9.999 arası 1.071 10.000 - 49.999 arası 849 50.000 - 99.999 arası 97 100.000 üzeri 47 1.Fransa Yerel Yönetim Birimleri 1.1.Komünler (Belediye) Kırsal ve kentsel yerlerde en küçük yerel birim komünlerdir. Köy-kasaba gibi yerel birimler yoktur. En alt kademedeki yerel yönetim birimi komünlerdir. Nüfusu 50 olan yerlerde de belediyeler vardır. Fransa’daki 28.000’den fazla belediyenin nüfusu 1.000’in altındadır.15 Sayıları günümüz itibariyle 35.000’in üzerinde olan komünler, demografik açıdan önemli bir problemdir. Fransa’da tüm yerel yönetimler, eşit statüde ve yönetim biçimleri aynı olduğu için bir yerel yönetimin başka bir yerel yönetim üzerinde vesayet kurması mümkün değildir.16 Komünlerin çokluğu hizmetlerin görülmesinde büyük bir dağınıklığa neden olmaktadır. Yine küçük komünlerin yerelin ihtiyaçlarını yeterince karşılayamama riski vardır. Ancak bu durum, Fransa’da komünler arası birliklerin kurulmasının önü açılarak giderilmiş ve ülkeye özgü komün birlikleri oluşturulmuştur.17 Komünlerin başında belediye meclisince üyeleri arasından seçilen, merkezin yereldeki temsilcisi ve yerelin başı olan bir belediye başkanı vardır. Belediye başkanının idari kolluk görevi ve yetkisi vardır. Başkanın kolluk yetkileri, kamu düzeni, kamu güvenliği ve kamu sağlığı konularını kapsamaktadır. Başkan, ayrıca meclis kararlarını hazırlar ve kararları uygular, komünün malvarlığını yönetir, komün adına sözleşme yapar ve meclise hesap verir. Yine trafik düzeni, yollar, genel düzenin sağlanması, kamu düzeni, cenazelerin taşınması, pazarın düzenlenmesi, ilkyardım faaliyetleri, çevre koruması ve felaketlerle mücadele gibi yetkileri de vardır. İlkokullar, sağlık ve kentleşme (imar planları) konularındaki yetkiler komünlerindir. Komünler, yerel yönetimlerin toplam personelinin % 90’ını oluşturmaktadır.18 Komünlerin en önemli işlevi, en küçük yerel birimlerin bile hizmete ulaşabilmesinin aracı olmasıdır. Komünler, yerel birimlerin yereldeki kararlara katılımının en temel aracıdır. 15 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 59. KARAHANOĞULLARI, S. 16-7. 17 YILDIZ, S. 3. 18 KARAHANOĞULLARI, S. 17. 16 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 69 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 1.1.1.Belediye Hizmet İş Birlikleri (Syndicates): Fransa’da küçük ölçekte, az nüfusa sahip ve ekonomik sıkıntılar yasayan komünlerin fazlalığı, komünleri, kapasitesini aşan hizmetleri yerine getirmek için birlikler kurmaya yönlendirmiştir. Bu birliklere syndicates denilmektedir. Başlangıçta sadece bir yerin tek bir ihtiyacını yerine getirmek için bir araya gelen komünler, daha sonra birden fazla ihtiyacı karşılamak için birlikler kurdular. 19 YILDIZ, S. 6. 20 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 60 VE 71. 21 YUSUF ERBAY, FRANSA’DA İDARİ SİSTEM VE YEREL YÖNETİMLER, ÇAĞDAŞ YEREL YÖNETİMLER, CİLT 8, 2 NİSAN 2009, S. 61 Birliklerin hizmetleri yerine getirmedeki etkinliği için görevler belirli bir düzene bağlandı. Bu çerçevede komün birliklerinin zorunlu ve gönüllü görevleri belirlendi. 2010’da ise komün birliklerindeki temsilcilerin doğrudan genel seçimle seçilmeleri kararlaştırıldı. Günümüzde komünlerin yüzölçümü, yerel nüfus sayısı ve açık gönüllüğüne bağlı olan birliklerin dört türü vardır. Fransa’da komün birliklerinin nüfusu 60 milyona ya- Üniter ve merkeziyetçi uygulaması güçlü olan Fransa örneğinde de görüldüğü gibi yerel düzeyde hizmetlerde ve planlamalarda başarılı olunması için yerele yetki devrinin yapılması başarıyı getiren bir sonucu ortaya çıkartmıştır. kındır. 2010’da tüm komünlerin 1 Ocak 2013’e kadar bir komün birliğine üye olması zorunlu hale getirildi.19 Bu hizmet birliklerinin yurt içinde kurulmasının temel nedeni, hizmet alanı ve ölçek ekonomileridir. Bu çerçevede yerel yönetimler, temizlik, sağlık, su, ulaşım, çöp toplama gibi birçok hizmet alanlarını özerk kararlar ile hayata geçirmektedir. Syndicates, Türkiye’deki belediye birlikleri ile özdeşleştirilebilir. Ancak önemli farklılıkları da vardır. Fransa’da syndicates birliklerinden 15.000’i tek amaçlı, 3.000’i çok amaçlı kurulmuştur.20 Bu komün birlikleri Fransa’da hizmet odaklı işbirliklerinin çok güçlü olduğunu gösterir. Türkiye’de birliklerin kurulması ve ortak amaca yönelmesi desteklenmemektedir. Fransa’da ise yerelde hizmetlerin gerçekleştirilebilmesinin önünü açmak amacıyla komün birliklerine üye olunması zorunlu hale getirilmiştir. Tablo 3: Yerel Yönetimlerin Kurdukları Birliklerin Sayıları21 Kentsel Birlikler Belediye Birlikleri 9 322 Birlikler (Syndicates) 17.895 Tek Fonksiyonlu 14.490 Çok Fonksiyonlu 2.298 Karışık 1.107 Yeni Yerleşim Birimleri 9 Bölge meclisleri nasıl işliyor? 1.2. İller (Departments) 22 YILDIZ, S. 4 HALİL NADAROĞLU, MAHALLİ İDARELER, TEORİSİ, EKONOMİSİ; UYGULAMASI, BETA BASIM, 7.BASKI, İSTANBUL, EKİM 2001, S. 154-5. 24 IULA-EMME, T.C BAŞBAKANLIK TOPLU KONUT İDARESİ BAŞKANLIĞI, KARŞILAŞTIRMALI YEREL YÖNETİM YAPILARI, 2. BASKI, İSTANBUL, 1994, S. 44. 25 ÖZTÜRK, S. 99. 26 KARAHANOĞULLARI, S. 17. 27 YILDIZ, S. 4. 28 KARAHANOĞULLARI, S. 18. 29 RUŞEN KELEŞ, FRANSA VE İSPANYA’DA YERİNDEN YÖNETİM, MAHALLİ İDARELER EĞİTİM ARAŞTIRMA GELİŞTİRME MERKEZİ, ANKARA, 1994, S. 29-31. 23 Temel yerel birim araçlarından bir tanesi de illerdir. İller komünlerden daha büyüktür ve deniz aşırı birimlerle birlikte Mart 2011’den itibaren sayıları 101’dir.22 İller bünyesinde ilçeler, en küçük yerel birimleri olarak kantonlar vardır. İller, 342 ilçe ve 4036 kantona bölünmüştür. İller, yerel çıkarları temsil eden birer merkez özelliğine sahiptir. Bu yönleri ile âdem-i merkeziyeti yansıtan yönetimsel bir araçtır.23 İl yönetimleri görev alanlarında hizmet gereksinimlerini belirler ve halkı temsil ederler, teknik bilgi ve mali kaynak yetersizliğinden dolayı hizmetleri yerine getiremeyen belediyelere proje, teknik yardım ve mali kaynak bulma konusunda yol göstericidirler. Böylece kentsel ve kırsal alanlar arasındaki hizmet farkları azaltılmaya çalışılmaktadır.24 İller hem merkezin taşra örgütü hem de yerel yönetimin bir birimidir.25 Yerinden yönetim yasası ile il yönetimlerine, önemli miktarda maddi kaynak aktarılmış ve görevleri yerine getirebilmeleri için önemli yetkilerle donatılmıştır. İllerde hizmetler genellikle üç birime ayrılmıştır: İdari ve mali işler, teknik işler ve sosyal işler. Bu yetkiler, sağlık hizmetleri, ana ve çocuk sağlığı, toplumsal afetlerle mücadele, çocuğa, aileye, yaşlılara yönelik sosyal yardımlar, ortaokullar ve öğrenci taşımacılığı, kırsal hizmetler için araç gereçler, konut ve yolların bakımıdır.26 Eğitim alanında orta öğretim kurumlarına bina yapımı, bakımı, inşası ve bu binalara araç gereç, teknik işçi ve hizmetlileri de vardır. Yine illere ulusal yollar ve avlanma amaçlı limanların yönetimi de bırakılmıştır.27 İllerde ayrıca il özel idaresi de vardır ve il genel meclisince yönetilir. Meclisin üyeleri, iki turlu çoğunluk sistemiyle altı yıl için seçilirler. Bin ila yirmi bin arası değişen sayıda seçmenden oluşan seçim çevresi (kanton), bir il genel meclisi üyesi seçer. Meclisin yarısı üç yılda bir yenilenir. İl genel meclisi, başkanını, dört ila on başkan yardımcısından ve diğer üyelerden oluşan daimi encümenini seçer. Meclis, ilin işlerinde genel yetkilidir. Temel kararları alır ve yürütme organının faaliyetleri için genel çerçeveyi çizer. Özellikle, il kamu hizmetlerinin kurulması ve geliştirilmesi, il mallarının yönetimi ve bütçe kararlarının alınması yetkileri vardır. İl genel meclisi daimi encümene, bütçe ve kesin hesap konuları dışında yetki devredilebilir. İl genel meclisi başkanı, ilin yürütme organı olarak valinin yerini almıştır. İl yönetiminin ita amiridir. Başkan, yetkilerinin bir kısmını, başkan yardımcılarından birine veya mazeret halinde meclis üyelerinden birine devredebilir.28 2 Mart 1982 tarihli yerel yönetimlerin hak ve özgürlükleri adlı yasa, valilerce yerine getirilen yürütme görevlerini il genel meclisi başkanına vermiştir. Bu yasa ile genel meclis başkanı, vali karşısında güçlenmiştir. İldeki hizmet birimlerinin başı il genel meclis başkanıdır. Türlü hizmet birimlerinden birinin başında bulunan görevlilere sorumluluğu altında yetkiler devreder, ilin mallarını yönetir, kolluk yetkilerini kullanır, genel meclisin belirlediği çerçevede, il adına sözleşmeleri imzalar. Her yılın başında, genel meclise türlü hizmet birimlerinin çalışmalarına ve finansman durumuna ilişkin rapor sunar. Meclis başkanı bütçeye ilişkin yetkilerini yürütme kuruluna devredebilir. İl özel yönetimlerinin bütün kararları kesindir.29 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 71 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Bölgelere sınırlı yetki ve kaynak verilmiştir 1.3. Bölgeler Fransa’da uygulanan sistemin diğer önemli bir özelliği ise yurttaşların meclislere veya kararlara katılımı noktasında uygulamaların varlığıdır. Fransa uygulaması da gösteriyor ki, yerel düzeyde hizmetlerin başarılı olması için seçimlere dayalı rekabetçi bir sistemin kurulması ve yerele yetkilerin devredilmesi son derece önemlidir. Bölgeler, Fransa’da yereldeki yatırımları yapan ve altyapı sorunlarını çözen en büyük yerel yönetim birimidir. Bölgeler, ilk olarak 2 Haziran 1960 tarihinde bir kamu kurumu olarak kurulmuş ve 1982’ye kadar bu statüleri devam etmiştir. Bölgeler, 1981 sonlarına kadar sayısı 22’ye ulaşan tüzel kişiliği ve mali özerkliğe sahip kamu kuruluşlarıydı. Bölgelerin kuruluşu tamamen ekonomik nedenlerdendir. Bölgeler, ekonomik gelişme ve ülkenin kalkınmasına yönelik sorunların uygun bir şekilde merkezden çözülmesi imkansız olduğu kabul edildiği için kurulmuşlardı.30 Bölgelerin yerel yönetim birimine dönüşmesi 2 Mart 1982 tarihinde gerçekleşmiştir. Bölgelerin statüsünün değişmesi, bölgenin seçimle oluşturulan bir meclisçe yönetimi ve sadece iktisadi konularla sınırlı özel yetkiden genel yetkiye geçilmesi gibi iki önemli sonucu vardı. Bölgenin örgütlenmesi, il yönetimlerine benzerdir. 19 Ocak 1999 tarihinden beri, bölge meclisi üyeleri, her bölge çevresinde iki turlu liste sistemi ile beş yıllık bir dönem için seçilmektedir. Meclis üye sayısının mutlak çoğunluğu, listeli çoğunluk sistemi ile kalanı da nispi sistemle seçilmektedir. Meclis üye sayısı, bölgelerin demografik büyüklüğüne göre değişmektedir. Denizaşırı bölgelerden Fransız Guyanası’nın meclis üye sayısı 31 iken, Paris’i de içine alan İl e de France bölgesinin ise 209’dur.31 Bölgelere sınırlı yetki ve kaynak verilmiştir. Bölgenin temel işlevleri net olmadığı gibi bölge meclisi ve ekonomik ve sosyal konsey arasındaki ilişkiler iyi tanımlanmıştır. Bölgelerin kamusal organları, hükümet, iller ve belediyelerdir. Bölge valisi, merkezi yönetim ve iller arasında birçok konuda arabulucu işlevini üstlenmiştir.32 Bölgeler, genelde ekonomik gelişme ve toprak-arazi planlanmasından sorumludurlar. Özel şirketlere ekonomik yardımda bulunma, ekonomik gelişmeye dair bölge şemaları düzenleme, arazi planlaması için ayrı olarak arazinin düzenlenmesi ve gelişimine dair bölge şemaları hazırlama yetkileri vardır. Bölgeler, eğitim alanında lise ve dengi okullarının bina yapım ve inşası ve teknik ve personel hizmetlisinin istihdamı ile iş aramakta olan genç ve yetişkinlerin tabi tutulacakları mesleki eğitimden de sorumludurlar. Bölgeler, kuruldukları günden itibaren de planlama ve düzenleme alanında sürekli ilerleme göstermektedirler.33 illerden seçilir Bölge meclisi üyeleri, bölgedeki illerden seçilir. Bölge meclisinde üye sayısı, illerin sayısına bağlıdır. Bölge meclisi üyeleri, aralarından bölge meclisi başkanını, başkan vekillerini ve bölge daimi komisyonunun üyelerini seçerler. Bir karar olmadıkça, bölge meclis toplantıları, bölge merkezinin bulunduğu yerde yapılır ve halka açıktır.34 Bölge meclisleri, bölge işlerine dair kararlar alır. Bölge işlerini ve kararlarını yürütmekle görevli bir başkan seçer. Meclis, bütçe ve idari hesapların onaylanması dışındaki yetkilerinin bir kısmını daimi encümene devredebilir. Bütçe detaylarının belirlenmesi, planların uygulanması ile bölgelere devredilen hizmetlerin ve faaliyet şemalarının hazırlanması konularında bu meclise danışılması gerekmektedir. 35 Bölge meclislerinin yanında, bölgesel ekonomik ve sosyal ve çevresel konsey olarak adlandırılan ve değişik meslek örgütü ve kurumdan beş yıl için seçilen üyelerden oluşan bir danışma organı vardır. Meclis, konseye ekonomik sosyal ve çevreyle ile ilgili tüm konularda görüş için başvurulabilmektedir.36 Bölge meclis başkanı siyasal sorumludur Bölge meclisi üyeleri bölgedeki Bölge meclis başkanı, belediye başkanı ve il genel meclisi başkanı gibi siyasal tercihlerin uygulanmasında önemli bir rol oynar. Bölge meclis başkanı, bölge meclisi üyelerince ve mutlak çoğunlukla üç yıl için seçilir.37 Bölge meclis başkanı, görevlerinden bir bölümünü gözetimi ve sorumluluğunda yürütülmek üzere, başkan vekillerine ve meclisin diğer üyelerine bırakabilir. Bölge mallarını yönetir. Bölge adına sözleşmeleri imzalar ve mahkemelerde temsil eder. Her yıl bölge meclisine; bölge planlarının uygulanması, bölgenin hizmetlerinin durumu ve finansman koşullarına ilişkin bir rapor sunarak, meclis kararlarının uygulanmasına ilişkin bilgilere yer verir.38 İle-de-France başkent Paris’in de içinde olduğu ve Fransa’da bulunan 26 bölgeden biridir. Paris bölgesinde 8 il ve 1.281 komün vardır. Bölge yönetiminin çalışmaları profesyonellerce yönetilen beş birim altında bölge yönetim binasında sunulmaktadır: Avrupa ve uluslararası ilişkiler, sürdürülebilir kalkınma, kalkınma, liseler ve toplum birimleridir. Bu birimler, liselerin yapımı, yenilenmesi ve malzemelerinin alımı, yetişkin eğitimi ve mesleki eğitim, toplu taşıma ve yollar, bölgesel kalkınma ve büyük altyapı projeleri ve kırsal kalkınma planlamaları, ekonomik kalkınma, konut edinme ve sosyal yardım, yüksek öğrenim ve araştırma, spor, turizm ve kültür çalışmalarını yürütmektedir. Fransa’da bölgelerin önemli görevlerinden biri de bölge kalkınma planlarının hazırlanmasıdır. Bu bağlamda iki plan hazırlanmaktadır. Birincisi “Sdrif” adı verilen bölgesel kalkınma planı taslağı; ikincisi ise merkezi yönetim-bölgesel yönetim müşterek bölgesel plan sözleşmesidir. Paris’in son Sdrif’i 2007’de hazırlanmış ve 2030’a kadar süren bir planlama yapılmıştır. Bazı temel hedefleri yılda 60.000 yeni konutun yapılması, ormanların ve çiftliklerin korunması, toplu taşıma hizmetlerinin geliştirilmesidir. Merkez ve bölgesel yönetimin ortak bölgesel plan sözleşmesi ise altı yıllık bir süre için hazırlanır. Paris’in son ortak bölgesel planı, Mart 2007’de kabul edilmiştir. 2007-2013 yıllarını kapsayan bu planın bütçesi 5.466 milyar €’dur. Bütçenin % 62,7’si bölge yönetiminden, %37,3’ü ise merkezi yönetimden gelmektedir.39 Bölge yönetimleri, Fransa’da yereldeki altyapı çalışmalarını merkez ile birlikte üstlenen önemli bir yerel yönetim birimidir. Bölünme kaygısı aşıldı Fransa’da bölgelerin oluşturulmasına birçok denemelerden sonra ulaşılmıştır. Bölgelerin oluşturulmasındaki duraklamanın temelinde federalizm ve bölünme kaygısının yanı sıra güçlü bir yerel yönetim olan il özel yönetimlerinin isteksizlikleri de yatmaktadır. Önceden işlevsel bölgeler, eşgüdümcü valilik ve bölge valiliği gibi denemelerde hedeflenen sonuca ulaşamamıştır.40 Ancak reform çalışmaları bölgeleri önemli birer yerel yönetim organı haline getirildi. Ancak sınırlı finansal destek ve yetki devri nedeniyle büyük çaplı bölgeler oluşmamıştır. Bölge meclisi de iller düzeyinde doğrudan meclis üyelerinden oluştuğu için bölge yönetimlerinin meşruiyeti ve bölgesel ölçekte karar alma süreçleri güçlendirildi. Bölge yönetimleri özellikle komün ve il yönetimleri ve merkezi yönetim arasında uzlaştırıcı bir role sahiptir. Yerel yönetimin bölgesel düzeyde güçlü temsile ulaşması, bölgelerin önemini arttırmıştır.41 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 73 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 www.deviantart.com 1.3.1. Özel Statüye Sahip Yerel Yönetimler Fransa’da ayrıca kendilerine has kanunlarla kurulmuş özel statüye sahip yerel yönetimler de bulunmaktadır. Özel statü kapsamında Paris’te hem il hem komün statüleri vardır. Paris’in yanı sıra Korsika ve Fransa’nın denizaşırı toprakları da özel statülü yönetimleri vardır. Paris, özel statülü bir başkent yönetimi olarak hem belediye meclisi hem de il genel meclisi özelliğine sahiptir.42 Denizaşırı iller ve bölgeler ayrı tutulacak olursa, Fransa’da özel statüye sahip yerel yönetimler ülkenin en büyük üç şehrini oluşturan Paris, Lyon ve Marsilya’dir. FRANSA’DA ÖZEL STATÜYE SAHİP YEREL YÖNETİMLER ÜLKENİN EN BÜYÜK ÜÇ ŞEHRİNİ OLUŞTURAN PARİS, LYON VE MARSİLYA’DIR. Özellikle Paris, nüfus yoğunluğu ve başkent olması nedeniyle yönetim biçimi açısından diğer iki büyük şehirden ayrılır. Paris, Lyon ve Marsilya da, sayıları sırasıyla 20, 16 ve 9 yerel birimin seçilmiş meclisleri vardır. Bu meclisler, yerel yönetim statüsüne bağlı değildir. İlçe ve mahalleler, ana belediyeye şehircilik ve planlama gibi konularda rapor ve projeler sunmakta ve yerel sorunları aktarmaktadırlar.43 Nice ve Toulouse de daha sonra bu modele geçmiştir. Bu sistemde ilçe belediyeleri, belediye başkanlarını, ilçe meclis üyelerinin yarısından oluşan büyükşehir meclisi de büyükşehir belediye başkanını seçmektedir. İlçe ve büyükşehir belediye başkanları aynı kişi olamaz.44 Paris kenti, tek bir yerel yönetim birimidir. Paris’in 20 yirmi alt bölgesi, ayrı ancak bir tüzel kişiliği olmayan idari bölümlemeleri vardır. Alt bölge meclislerinin üyeleri, nispi temsil yöntemine göre yapılan seçimle belirlenir. Üyelerinin üçte biri Paris meclisinde de görev yapar. Alt bölgeler, yasalarla belirlenmiş veya özel statülü birimce devredilen sınırlı yetkilere sahiptir. Alt bölge meclisleri, kendilerini ilgilendiren konularda, belediye meclisinin yanında danışma organı işlevini görürler. Belediyenin yönetimi konusunda gerçek bir karar yetkileri yoktur. Sosyal, kültürel ve sportif araç gereçlerin kullanımında yetkileri vardır. Alt bölge meclisleri, alt bölge belediye başkanını seçerler. Başkanın, kişilerin medeni hallerine ilişkin hizmetlerde, ilkokullar ve inşaat ruhsatı konusunda yetkileri vardır. Ancak personeli ve hizmetleri Paris belediye başkanının vesayetindedir. Tek bir bütçe söz konusudur. Genel yetki Paris’tedir. Paris belediye başkanı, altı yıllığına seçilmektedir. Belediye başkanının, belli konularda sorumlu olan yardımcıları vardır. Alt yönetim belediye başkanları da Paris belediye başkanının yardımcılarıdır. Başkan, belediye ve il özel yönetimine ait kolluk yetkileri dışında kalan tüm yürütme yetkilerini kullanmaktadır. Paris belediye başkanına kamu düzenine yönelik kolluk yetkisi, sınırlı da olsa tanımıştır. Yolların temizliği, pazar ve fuar yerlerinin düzenlenmesi ve gürültü rahatsızlığının önlenmesi, aydınlatma, çöplerin toplanması ve kolluk valiliğinden görüş alarak satıcılar için işgal ruhsatı vermek konuları da vardır.45 2.Merkezi ve Yerel Yönetimlere Ait Bazı 1- Yetki ve Görev Paylaşımları 2- Merkezi ve yerel yönetimler arasında yapılacak hizmetler konusunda görev paylaşımları net bir şekilde tanımlanmıştır. Yerine getirilecek altyapı çalışmalarına merkezce yeterli bütçe aktarımları veya işbirlikleri için düzenlemeler yapılmıştır. Merkez ile yerel birimler arasındaki görev paylaşımları kısaca maddeler halinde şu şekilde açıklanabilir. Komünler, ilkokulların ve sınıfların kuruluşu, inşası ve korunmasından sorumludur. İller, ortaokulların kuruluş, inşa ve korunmasından sorumluyken, liselerin kuruluşu bölgelerin sorumluluğundadır. 3- Merkezi yönetim müfredatın oluşturulmasından, personel ödemelerinden, eğitimin düzenlenmesinden, üniversite imkânlarının dağıtılmasından ve diğer düzenlemelerden sorumludur. 4- Bölgeler, hizmet içi ve stajyerlik eğitim faaliyetlerinden sorumludur. Bununla beraber, devlet bu alanda bazı faaliyetlere de karar verebilir. 5- Komünler, finansal olarak illerin sağlık alanındaki harcamalarına katkıda bulunuyor. İller sağlık ziyaretlerinden, tüberküloz ve kanserle savaş konularından sorumludur. Akıl sağlığı, merkezin görevidir. Halk sağlığı, komünlerin, illerin ve bölgelerin görevidir. 6- İllerin sorumlulukları, çocuk bakımı, anne ve çocuk hizmetleri, aileler için sosyal destek ve engellilere yardımdır. İller aynı zamanda yaşlılara destekten de sorumludur. 7- Merkezi yönetim ulusal dayanışma prensibine atıfla finansal destek sağlamakta; minimum geçim parasına izin vermektedir. 8- Komünler, illerin sosyal refah alanındaki masraflarına katkıda bulunmaktadır. Aynı zamanda çeşitli acil durum hizmetleri de sunuyor. İller, bazı sosyal refah kurumlarından da sorumludur. 9- Komünler, iller ve bölgeler strateji ve toprak kullanımı planları düzenlemektedir. Devlet bu alanda denetim sunmakla beraber mimari mirasın ve milli parkların korunmasından da sorumludur. Bölgeler bölgesel doğa parkları yönetiyor. Ekonomik planlama ve kalkınma bağlamında komünler iç komünal gelişme bildirgelerinden; iller, altyapı destek programlarından; bölgeler ve merkezi yönetim ise bölgesel planlamadan sorumlular. 10- Komünler, komünler, iller ve bölgeler kültürel aktiviteleri geliştirme, kütüphaneleri ve müzeleri de kapsayarak kültürel hizmetleri sağlama konularından sorumlular. Yine de, merkezi yönetim bu alanda denetimini devam ettirmektedir. 11- Kentlerde okul ulaşımı komünlerce, bu alanlar dışında ise illerce finanse edilmektedir. 12- Son olarak, komünler yelkenli liman yönetiminden; iller ticari limanların yönetiminden sorumludur. Bölgeler ise nehir limanların geliştirilmesi ve korunmasından sorumludur. Merkez ise ulusal öneme sahip limanlardan sorumludur.46 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 75 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 3. Fransa’da Bazı Alanlarda Yerel Birimler Arasındaki Görev Paylaşımları Belli başlı hizmet alanlarında yerelin yetkili olduğu ve paylaştığı görevleri tanımlamak, Fransa’daki yerel hizmetlerin özellikleri hangi alanlarda yerine getirildiğini bize gösterecektir. Fransa’da refah, eğitim, ulaşım, ekonomik kalkınma, kent planlaması, kentsel hizmetler, kültür ve güvenlik konularında yerel birimlere bazı yetkiler devredilmiştir. Bu yetkilerin sınırı, yerel birimin büyüklüğü ve kapasitesi ile orantılıdır. Refah: Merkezden yerel yönetimlere yapılan aktarımlara Fransa’da refah aktarımları denilmektedir. Bu transferler ağırlıklı olarak illerin yönetimindedir. Ancak bu transferlerin oranı ve ihtiyaç alanlarının belirlenmesi merkezin yetkisindedir. Eğitim: Fransa’da tüm ilgili merkezi ve yerel yönetim birimlerinin eğitim hizmetleri konusunda rolleri vardır. Ancak eğitim alanında merkez ve yerel sorumluluklar olmak üzere temel olarak ikili bir görev paylaşımı vardır. Merkezi yönetim, müfredat gelişimi ve öğretmenlerin seçimi, gelişimi, denetimi ve maaşlarının ödenmesinden sorumluyken yerel yönetimler ağırlıklı olarak okul binalarının ve ilgili teknik donanımın yönetiminden sorumludur. Bu çerçevede yerel yönetimler harcamalarını bina yönetimi ve donanımlar ölçeğinde oluştururlar. Komünler ilkokullardan, iller ortaokullardan ve bölgeler liselerden sorumludur. Ayrıca Fransa’da farklı bir uygulama olarak mesleki okullara dair tüm yetkiler ve sorumluluklar sadece bölgelerce yerine getirilmektedir. Fransa’da tüm ilgili merkezi ve yerel yönetim birimlerinin eğitim hizmetleri konusunda rolleri vardır. Ancak eğitim alanında merkez ve yerel sorumluluklar olmak üzere temel olarak ikili bir görev paylaşımı vardır. Ulaşım: Ulaşım da eğitim gibi her düzeydeki yerel yönetim yapılarının dâhil olduğu bir hizmet alanıdır. Yerel yönetimler, harcamalarını da bir eşgüdüm kapsamında yönlendirir. Bu çerçevede merkezi yönetim ağırlıklı olarak iller arası bağlantı yolların yapılmasından, raylı ulaşım sistemlerinin desteklenmesinden, kanallar ve limanların oluşturulmasından sorumludur. Son yıllardaki en önemli gelişmelerden biri ise bölge yönetimlerinin raylı sistemlerin yapımında çeşitli roller üstlenmesidir. İller ise il içindeki yolların yapımından ve ile ait otobüs ağlarının yönetiminden sorumludur. Buna okul otobüslerinin yönetimi de dâhildir. Komünler ise toplu taşıma ve sokaklara ait yolların yapım, tamir, bakım ve onarımından sorumludur. Ancak komünler büyükşehir alanlarda yer aldığı için ve toplu taşıma büyük bir operasyon ve harcama gerektirdiği için birçok büyükşehir kapsamında kalan komünler bir araya gelerek toplu taşıma için syndicates adıyla birlikler kurmaktadırlar. Ekonomik Kalkınma: Her türden yerel yönetimler yatırım teşviklerine ve ekonomik girişimlerine yönelik kendi alanlarında çalışmalar ve harcamalar yapabilmektedirler. Kent Planlaması: Komünler, ilgili master planlarının ve alan kullanım planlarının hazırlanmasından sorumludur. Su, Hijyen, Çöp Toplama: Komünler, hijyen ve çöp toplama hizmetlerinden sorumludur. Komünler, ulaşım alanında olduğu gibi bu alanlarda da hizmet birlikleri kurabilmektedir. Ancak bu hizmetler, genellikle özel sektöre devredilmektedir. Kültür, Spor ve Boş Zamanların Değerlendirilmesi: Komünler, spor ve parkların düzenlenmesi konularında yetkili iken, tiyatro, müze, orkestra oluşturulması, konser salonlarının yönetimi gibi konularda ise tüm yerel yönetim birimleri sorumludur. Güvenlik: Polis ve güvenlik alanındaki genel sorumluluk merkezi yönetime aittir. Ayrıca komünler kamu güvenliği alanlarında silahsız kolluk güçleri oluşturabilmektedir. Komünler trafik denetimlerinden de sorumludur. İtfaiye hizmetleri illerin sorumluluğundadır. Ancak orman yangınları ve heyelan gibi konularda merkezi yönetim yetkilidir.47 4. Fransa’da Yerel Yönetim Geliri ve Gideri Fransa’da yerel yönetim gelirleri 5 türe ayrılmaktadır. Bunlardan 3’ü yerel yönetimlerin öz geliridir. Bunlar; mali gelirler, işletme gelirleri ve mülk gelirleridir. Diğer iki gelir türü ise yönetimlerin bütçesi dışı gelirler olup birincisi, devlet veya diğer birimlerden gelen yardımlardır. İkincisi de geçici gelir sınıfına giren borçlanmalardır.48 Devletin belirlediği sınırlar içerisinde, yerel yönetimlere bırakılmış kimi vergiler vardır. Bunlardan; bina ve arazi, oturma ve meslek vergileri gibi vergiler bütün yerel birimlerce (belediye, il, bölge), çöp vergisi ise belediyelerce alınan dolaysız vergilerdir. Öte yandan, imar, belli bir semtteki yoğunluk sınırını aşarsa, alınan dolaylı vergileri belediyeler almaktadır. Elektrik tüketim vergisi belediyelerle iller arasında paylaştırılır. Sinema, ilan, reklam ve alkollü içki vergilerini de belediyeler alır. Konaklama vergisi de iller ve belediyeler arasında paylaştırılan vergilerdendir. Gazinolardaki oyunlardan, maden sularından, satılan etlerin sağlık koşullarına uygunluğunun denetiminden alınan vergiler de belediyelere gider. Belediyeler, il ve bölge yerel yönetimleri intikal vergilerine ek 30 NADAROĞLU, S. 153. KARAHANOĞULLARI, S. 18-9. 32 IULA-EMME, S. 45. 33 YILDIZ, S. 4. 34 KELEŞ, S. 41-2 35 KARAHANOĞULLARI, S. 19 36 YILDIZ, S. 4. 37 TEOMAN ÜNİSAN, AVRUPA’DA YEREL YÖNETİMLER, T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI MAHALLİ YÖNETİMLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAY, ANKARA, 1996, S. 52. 38 KELEŞ, S. 42. 31 D i p n o t 39 vergileri koymak yetkisine sahiptirler. Bu vergilerin oranları, yerel birimlerce belirlenir.49 Fransa’da yerel birimlerin gelir toplama yetkilerinin sınırlı olduğu söylenebilir. Devlet desteği, belediyelerin bütçelerinin ortalama %30’u, il yönetimlerinin ise %7’sidir.50 Merkezi yönetim, yerelin sosyal refah ve bayındırlık hizmetleri yatırımlarına destek vermektedir. Ancak bu destek, merkezi denetime neden olduğu için eleştirilmektedir.51 Bütçe giderleri, cari giderler ve yatırım giderlerinden oluşur. Giderlerin bir kısmı zorunlu, bir kısmı seçimlik, bir kısmı da yasak giderlerdir.52 Yerel yönetimlerin cari giderlerini personel giderleri, mali giderler, kontenjan katılma ve yardım giderleri, genel yönetim giderleri şeklinde sınıflandırma mümkündür.53 2003’te gerçekleşen yerel yönetim harcamalarının büyük çoğunluğu, %66.5 oranı ile komünlerdedir, daha sonra sırasıyla iller % 24,90 ve bölgeler de % 8,60’tır. Özellikle 2003’te yapılan reformlar ile bölgelerin görevleri ve hizmetlerin harcamalar içindeki payı artmıştır.54 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 61-2. EMRE, S. 135. 41 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 61. 42 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 63. 43 YILDIZ, S. 5. 44 KORALTAY NİTAS, FRANSA YÖNETİM SİSTEMİ 2002, S. 243. HTTP://BİRİMWEB.İCİSLERİ.GOV.TR/STRA TEJİ/ARASTİRMA/21YY/FRANSA.PDF (ERİŞİM: 12.09.2012) 45 KARAHANOĞULLARI, S. 20-1. 46 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 68-9. 40 47 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 73-4. NURİ TORTOP, FRANSA’DA KOMÜNLERİN (BELEDİYELERİN) BÜTÇELERİ, GİDERLERİ VE GELİRLERİ, AMME İDARESİ DERGİSİ, CİLT27, SAYI 3, EYLÜL 1994, S. 55. 49 KELEŞ, S. 52. 50 EMRE, S. 137. 51 IULA-EMME, S. 46. 52 TORTOP, S. 52. 53 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 25-6. 54 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 73. 48 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 77 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Tablo 4: Fransız Yerel Yönetimlerin Harcama ve Gelirleri (2002)55 Merkezi Yönetim Milyon $ GSYHİ’ye Oranı Toplam Harcama 1.144.199 %53,90 68.985 %3.20 233.233 %11,00 47.931 % 2.30 Toplam Yatırım Harcamaları Yerel Yönetimler Yerel Yönetim Harcamaları Yerel Yönetim Yatırım Harcamaları Tablo 5: Sunulan Hizmetlere ve Düzeyine Göre Yerel Yönetim Harcamaları56 Harcama Türü Komün (%) İl(%) Bölge (%) 11,9 7,6 21,3 - - 15,09 9,1 38,4 - - 12,4 27,6 Ekonomik Kalkınma 2,03 8,7 6,3 Kültür, Spor, Boş Zamanların Değerlendirilmesi 17,9 - - Diğer 58,9 32,8 29,5 Eğitim Mesleki Eğitim Refah Ulaşım 55 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 72. 56 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 75. Sonuç olarak; üniter ve merkeziyetçi uygulaması güçlü olan Fransa örneğinde de görüldüğü gibi yerel düzeyde hizmetlerde ve planlamalarda başarılı olunması için yerele yetki devrinin yapılması başarıyı getiren bir sonucu ortaya çıkartmıştır. Fransa, özellikle ‘90’lı yıllarla birlikte yerel düzeyde etkili yönetişimi başarabilmek için yeni yerel yönetim araçlarını geliştirmiş, en alt düzeydeki birimlerin hizmetlerdeki kapasitesini arttırmak içinde işbirliklerine ayrıca önem vermiştir. Fransa’da uygulanan sistemin diğer önemli bir özelliği ise yurttaşların meclislere veya kararlara katılımı noktasında uygulamaların varlığıdır. Fransa uygulaması da gösteriyor ki, yerel düzeyde hizmetlerin başarılı olması için seçimlere dayalı rekabetçi bir sistemin kurulması ve yerele yetkilerin devredilmesi son derece önemlidir. Hazırlayan: Halil BAYHAN, Birrlikk Strateeji Müdürü 1. Azim Öztürk, 21. Yüzyıl Türkiye’si İçin, Yerel Yönetim Modeli, Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, No1, 1.Baskı, İstanbul, Şubat 1997. 2. Ferhat Emil, Ferhat ve H. Hakan Yılmaz, Mali Yerelleşme: Yoksulluk ve Bölgesel Eşitsizlik Sorunlarının Çözümü İçin Yeni Yaklaşım, 1.Baskı, TESEV, İstanbul, Ağustos, 2005. 3. Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009. 4. Fransa Yerel Yönetim Yapısı, 12 Mayıs 2009, http://dahafazlasiyaset.blogspot.com/.Erişim: 24.09.2012 5. Fransız Yerel Yönetim Sistemi, Ar. Gör. Hayrettin Yıldız, Yalova Üniversitesi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx (Erişim:12.09.2012) 8. IULA-EMME, T.C Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, Karşılaştırmalı Yerel Yönetim Yapıları, 2. Baskı, İstanbul, Teoman Ünisan, Avrupa’da Yerel Yönetimler, T.C. İçişleri Bakanlığı Mahalli Yönetimler Genel Müdürlüğü Yay, Ankara, 1996. 9. Koraltay Nitas, Fransa Yönetim Sistemi 2002 http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/21yy/fransa.pd f (Erişim: 12.09.2012) 10. Nuri Tortop, Fransa’da Komünlerin (Belediyelerin) Bütçeleri, Giderleri ve Gelirleri, Amme İdaresi Dergisi, Cilt27, Sayı 3, Eylül 1994, s. 51-63.. 11. Onur Karahanoğulları,Karşılaştırmalı Kamu Yönetimi Dersleri; Fransa Cumhuriyeti, 2004 Yılı Ders Notları, Ankara, Üniversitesi SBF Matbaası, 2004. http://politics.ankara.edu.tr/~karahan/makaleler/Fran2003Any.p df Erişim:12.09.2012 6. Halil Nadaroğlu, Mahalli İdareler, Teorisi, Ekonomisi; Uygulaması, Beta Basım, 7.Baskı, İstanbul, Ekim 2001. 12. Ruşen Keleş, Fransa ve İspanya’da Yerinden Yönetim, Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, Ankara, 1994. 7. HayrettinYıldız, Fransız Yerel Yönetim Sistemi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx Erişim: 05.09.2012 13. Yusuf Erbay, Fransa’da İdari Sistem ve Yerel Yönetimler, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 8, 2 Nisan 2009, s. 58-74 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 79 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 KENTSEL AÇIK YESiL ALAN ? NEDİR Planlamaya Dair Eleştiriler ve Değerlendirmeler Kentsel açık-yeşil alanlar, kentsel ekosistem örüntüleri içinde yeşil doku hücreleri gibidir. Bu alanlar, kent dokuları arasında (çocuk oyun alanları, spor ve oyun alanları, ev bahçeleri, kent parkları, semt parkları, mahalle ve cep parkları, meydanlar, yaya bölgeleri, tarımsal alanlar, ormanlar, meydan, gezinti yerleri, bölge parkları alternatif diğer alanlar vb.) kent içinde veya kent dışındaki üzerinde yapılaşmamın olmadığı alanlardır ve yeşil alan dokusunun birer ekolojik hücreleridir. Kent içinde ve yakın çevresinde kurulan yeşil alan dokuları kendi içinde bir ekolojik sistem oluştururlar. Bu bağlamda, kentsel açık-yeşil alanlar, insan ile doğa arasındaki bozulan ilişkiyi dengelemesi, kentsel yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve aynı zamanda insanlar arası etkileşime olanak sağlamaları açısından önemli bir konuma sahiptir. Özellikle kentlerde, açık-yeşil alanlara duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Ne ki, kent bütünü içerisinde bulunan açık-yeşil alanların çoğunun, yeşil alan dışında başka amaçlarla kullanılması veya başka alanlara dönüştürülmesi, nitelik ve ölçek açısından yetersiz olması başlıca sorunlar olarak görünmektedir. Park alanlarındaki kafe ve benzeri yapıların bütün bir alana yayılarak (neredeyse bu alanları işgal edip özel mülkiyete çevirerek) park kullanımını kısıtlaması, yanlış tasarımlardan dolayı yeşil alanların işlevsiz hale gelmesi, bu alanların kullanımında her kesime hitap eden ortak etkinliklerin eksikliği gibi uygulamalar pratikte yaşadığımız sıkıntılardır, diyebiliriz. Daha üst ölçekten bakılacak olursa, ilk bakışta planlamalardan kaynaklı eksikliklerin olduğunu belirtmekte fayda vardır, yerleşim yerlerinin (il, ilçe vb.) imar planları yapılırken daha çok konut ve ekonomi bazlı düşünülerek açık-yeşil alanlara yeterince alan ayrılmamakta ve bu da sonuç olarak kentin nefes alacağı ve ortak kullanıma açık alanların yetersiz olmasına neden olmaktadır. Açık-yeşil alanları, içerisinde birkaç oturma yeri ve bir çocuk oyun alanından ibaret küçük alanlar olarak düşünmenin günümüzün kentlerini yakın zamanda kaosa sürüklemesi kaçınılmazdır ve bölge belediyelerinin demokratik ve toplumu ön plana alma iddiasındaki vizyonlarıyla çelişmektedir. Günümüzde kentler, nüfus artışına paralel olarak artan yapılaşma sorunları ve plansız gelişmelerle karşı karşıyadır. Planlar yapılırken daha çok konut ve ekonomi bazlı düşünülmekte, açık-yeşil alanlara yeterince alan ayrılmamaktadır. Bu durum kentin nefes alacağı ortak kullanıma açık alanların yetersiz kalmasına yol açmaktadır. Kentsel açık-yeşil alanların, kentin birçok fiziksel, estetik, klimatolojik sorunlarını çözmesi, insanlara psikolojik, sosyal ve rekreasyonel (yeniden yaratım), açıdan yararlar sağlaması gibi, tüm canlılar için yaşam alanı olduğu da göz önüne alınmalıdır. Parklar, ormanlar, yeşil koridorlar gibi doğal değerler ile bu doğal değerlerin ağaç ve su gibi bileşenlerinin kent içerisinde bulunması yaşam niteliğine birçok şekilde katkı sağlamakta, doğa- insan ilişkisini dengelemektedir. Bu nedenle, özellikle kent planlarında yeşil alanlara gereken önem gösterilmeli ve kentsel açık-yeşil alanlar plan üzerinde cetvel artığı alanlar olmaktan kurtarılmalıdır. Bu bağlamda, kentsel açık-yeşil alanlar, ihtiyaçlar temelinde planlı ve bilinçli olarak oluşturulmalıdır. Açık-yeşil alanın işlevselliği ve kullanabilirliği doğru tasarımlar yapılması ile mümkün olacaktır. Açık-yeşil alanın işlevselliği ve kullanabilirliği doğru tasarımlar yapılması ile mümkün olacaktır. Tasarımın uygunluğunun genel göstergeleri; kullanım çeşitliği, ulaşılabilirlik, kullanım rahatlığı, bulunduğu yerin özgünlüğünü yansıtma ve sosyallik olarak kabul edilebilir. Parkın nasıl kullanıldığının gözlemlenmesi ve insanların park ile ilgili algılamalarının ölçülmesi, tasarım ve uygulama sırasında halkın görüşlerini alma, birlikte karar verme gibi, yöntemlerle parkı başarılı bir yer haline getirmek için hangi değişikliklerin yapılabileceğini anlamada önemlidir. Biyolojik çeşitlilik, kentsel ortamlardaki ekolojik niteliğin ölçülmesinde en yaygın kullanılan ölçütlerden birisidir. Bir alanda biyolojik çeşitlilik açısından doğala yakın bir seviyenin yakalanmasıdır. Örneğin doğal bitki örtüsünden türlerin ağırlıklı olarak kullanımıyla (diğer bir deyişle, bitki çeşitliliği derken her türlü bitki ile sağlanan zenginlik değil de doğallık faktörü öne çıktığında) bölge doğal örtüsünün tanınmasını sağlayacak ve alana kimlik kazandıracak türlere yer vermek gerekir. Parçalanan ve birbirleriyle ilişkisi kesilen doğal alanlarda eko-sistemler zarar görmektedir. Bu durum hayvanların da yaşam alanlarını tahrip etmektedir. Hâlbuki kentlerde sadece yeşil alanlara değil burada yaşayan hayvanlara da ihtiyaç vardır. Tüm insanların doğanın bir parçası olduklarının bilinciyle hareket etmek, bu bağlamda uygun koşullara sahip yeşil alanları diğer canlılarla uyum içerisinde olunabilecek mekânlar olarak değerlendirmek gerekir. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 81 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Kentsel Açık-Yeşil Alan Planlama İlkeleri Temel olarak; yeşilin kent dışından içine kadar girmesi ve kent içinde bütünleşmesi istenir. Peyzaj planlamasında; yerleşim yeri olan alanın doğal değerleri, toplumun bu değerlere yönelik kültürel istekleri, ekolojik denge ölçüsü kullanılarak, ekolojik ağırlıklı yaklaşımla planlama yapılır. Yeşil alanlarda fonksiyonel ve mekânsal bir organizasyon yapılması ulaşım ve erişilebilirlik, bölgenin doğal yapısı ile uyum, karakter, yaşanabilirlik, uygunluk ve kontrol faktörlerine bağlıdır. Erişilebilirlik: Halkın mekânda sağlanan servis ve aktivitelere rahat şekilde ulaşmasıdır. Toplum içindeki yaşlı, engelli bireylerin, kadınların ve çocukların da erişiminin kolayca sağlanması ve kontrolü önemlidir. Ayrıca kent dışında yasayan kişilerin kent merkezindeki aktivitelere ulaşımın sağlanması da bir diğer husustur. Kent içinde sürekliliği olan bir yaya sirkülâsyonun olması güvenli yaya aksı, engelli, yaşlı bireylerin ve çocukların mekânı güvenli kullanımının sağlanması önemlidir. Bölge Doğal Yapısı ile Uyum ve Karakter: Ulaşılabilirlik ve Erişilebilirlik Ulaşılabilirlik: Yürüme uzaklığı temel alınmaktadır. Yeşil alanların mevkisi ve alana gelenlerin ziyaret sıklığı arasındaki ilişki oldukça önemlidir. Yeşil alana, insanların yürüyerek ulaşması 5-15 dakika arasında olmalıdır. Bu nedenle planlama yapılırken yeşil alanlara gelenlerin yaya olarak bu sürelerde ulaşması dikkate alınmalıdır. Ulaşma mesafesi artıkça yeşil alanın alan olarak büyüklüğü ve donanım çeşitliliği de artmalıdır. Yeşil alanın dağılımı; doğal mekânlarla ilgili özellikler, peyzaj strüktürü, su yüzeyleri, akarsular, toprak, vejetasyon, kent iklimi, kentin görünümü ile ilişkilidir. Mekânın kimliği veya özgünlüğü bir mekânı diğerlerinden farklı kılan önemli bir niteliktir. Bu niteliği oluşturan etmenler; tarihsel ve kültürel konum, form ve yaşam biçimleridir. Yaşanabilirlik: Kentsel yeşil alan planlamasında; Yerleşim alanının doğal yapısı Mekânın konumu Yeşil mekânların çekiciliği Yeşil alan donanımı belirlenmelidir. Yaşanabilirlik ilkesi tüm canlıların yaşamlarını sürdürmesi için ihtiyaç duydukları temel gereksinimlerini yaşadıkları ortamdan karşılamasıdır. Yaşanabilirlik kriteri içinde engelli, yaşlı, kadın ve çocukların da dikkate alınması ve bu kişilerin gereksinimlerinin sağlandığı kaliteli bir yaşam çevresinin oluşturulması da yer almaktadır. Kentsel açık-yeşil alanların öneminin toplumsal açıdan tekrar derinlemesine düşünülmesi, uygulamaların belirli kriterler göz önüne alınarak özenle yapılması gerekmektedir. Çünkü kentsel açık-yeşil alanlar, insan ile doğa arasındaki bozulan ilişkiyi dengelemesi, kentsel yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve insanlar arası etkileşime olanak sağlaması açısından önemli bir konuma sahiptir. Uygunluk: Mekânın içerdiği aktiviteler insanların yaşam biçimlerinin dengesidir. Mekânın insanlar tarafından sorunsuz kullanımı ve halkın memnuniyeti mekânın etkinliğini oluşturur. Bir mekân tasarlanırken gelecekteki gereksinimlerin de göz önüne alınması ve bu esneklik payının mekânda bırakılması mekânın sürekliliğini de sağlar. Kontrol ve Katılım: Halkın mekânın tasarımı, onarımı, bakımı, yenilenme ve yönetim süreçlerine katılması oldukça önemlidir. Proje oluşumu ve uygulama sonrası gelişiminde halkın etkin katılımı ile organizasyonlarının sağlanması kişilerde sahiplenmeyi sağlar ve etkin kullanımı kolaylaştırır. Demokrasi kültürünün gelişimi açısından mekâna katılım boyutu kritik öneme sahiptir. Katılım hem mekândaki etkinliklere katılım hem de mekândaki değişikliklerin ve ihtiyaçların halk ile birlikte ortaklaşa karar verilerek uygulanması demektir. Günümüzde binalar içinde yalıtılmış hayatlara hapsedilen kent insanları açık-yeşil alanlarda bir nebze de olsa ortaklaşma ve toplumsallaşma olanakları bulmalıdır. Sivil toplum örgütleri, meslek odaları, mahalle meclislerinden oluşan örgütlenmelerle halkın doğrudan katılımı sağlanabilir. SONUÇ; Büyük rantların elde edildiği, her yeri doldurmaya başlayan yüksek katlı binalar, doğal alanları arsaya dönüştürme mantığını körüklemekte, şehir içinde halkın nefes alabileceği alanların kalmamasına yol açmaktadır. Kentlerin, buna bağlı olarak açık-yeşil alanların sadece kişilerin çıkarları doğrultusunda biçimlenmesinin, sağlıksız bir gelişme ortaya çıkardığı açıktır. Bu nedenle, kentsel açık-yeşil alanların öneminin toplumsal açıdan tekrar derinlemesine düşünülmesi, uygulamaların yukarıda belirli kriterler göz önüne alınarak özenle yapılması gerekmektedir. Bu tutum; alanları birer umut mekânına dönüştürerek kentsel yaşamı daha keyifli, sağlıklı ve sürdürülebilir hale getirmemizi sağlayacaktır. Hazırlayan: Evin AKBOĞA, Erdal BALSAK, GABB Etüt-Proje Müdürlüğü Kaynaklar ÇULCUOĞLU, G. OĞUZ : Peyzaj tasarımlarının Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Kalite Kriterleri. Peyzaj Mimarları Kongresi, (2000). DİL, M: İstanbul’un Yeşil Alan Sisteminin, Planlama Kriterleri Açısından İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, (2004). Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 83 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Ulaşımda akıllı sistemlerin temel ayakları; banka, belediye, toplu taşıma araçları, kontör yükleme noktaları ve yolculardır. Akıllı sistemlerin birçok kullanım alanı ve faydası bulunmaktadır. Toplu Taşıma Sistemlerinde Teknoloji Gereksinimi Teknoloji hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olarak, her geçen gün gelişmektedir. Tabiri caizse, nesil dediğimiz genç kesimin, müptelası olduğu teknolojik sistemler konusunda yönetimsel ve hizmetsel olarak çok hızlı adımlar atmamız gerekmektedir. Ulaşımda akıllı sistemler kullanarak, kentin ulaşım bilgi havuzunu oluşturmak, ulaşım alanında düzenleme yaparken bu bilgilere dayanarak karar almak, kentin ulaşım potansiyelini, yapısını analiz etmek ve bu sistemlerin işleyiş döngüsü bizim bu sayıdaki temel konularımız olacaktır. Bu sistemin temel ayaklarını; banka, belediye, toplu taşıma araçları, kontör yükleme noktaları ve yolcular olarak değerlendirebiliriz. Temassız kartlar belediyelerin ilgili birimlerinde kişiselleştirilerek başvuruda bulunan vatandaşlara satılır. Kart temin eden yolcular ilk olarak POS cihazlarından kartlarına para yüklemesi işlemini yaparlar. Kartlardaki mevcut bakiye ile toplu taşıma araçlarında bulunan manyetik harcama cihazlarına kartını yaklaştırarak okuturlar ve yolculuk ederler. Araçlardaki harcama birimleri kart kullanım bilgilerini GSM operatörleri üzerinden belediyelerdeki ana bilgisayar sistemlerine iletirler. Kart kullanımı özetle bu şekilde gerçekleşir. Ancak sistem işleyişinde de bir döngü mevcuttur. POS olarak tabir ettiğimiz yükleme noktaları bankada bulunan hesap- larına bir miktar para yatırırlar. Banka belli aralıklarla otomatik süpürme yaparak belediyenin ana havuz hesabına bu parayı aktarmaktadır. Aynı zamanda bu hesap hareketi bilgisini belediyelerdeki ana bilgisayar sistemlerine de iletmektedir. Bunun akabinde hesaba yüklenen bakiye miktarı GSM operatörleri üzerinden gün sonu işlemi yapan ilgili pos cihazına bildirilir. POS yükleme noktası da bu bakiyeyi kullanarak kartlara yükleme yapar. Bankayla yapılacak olan anlaşmaya istinaden belirli zaman periyotlarında toplu taşıma hizmeti vermekte olan şahıs araçlarının hesaplarına bindirdikleri yolcu sayısı kadar ücret ödemesi yapılmaktadır. Aynı zamanda belediye araçlarına ait bedeller de belediye hesabına aktarılmaktadır. Kısa özetlerle geçiyoruz; çünkü bu sistemin birçok kullanım alanı ve faydası bulunmaktadır. Aynı kartlar belediyelerde personel devam kontrol sistemi için kullanılabilmektedir. Ayrıca abone bilgileri kartlardan okunabilmektedir. Bunun dışında sosyal yardımlar ve ödemeler yine bu kartlara yükleme yoluyla sağlanabilir, ayrıca personel yemek ücretleri için de yine bu kartlara yükleme yapılarak farklı market ve mağazalarda harcama imkanı sağlanabilmektedir. Bu tür farklı kullanım alanları izleme değerlendirme açısından da birçok yönetsel bilgi tabanı sağlayacaktır. Kentin toplu taşıma kullanım potansiyeli, ihtiyaç analizleri, güzergah belirlerken yolcu hareketlilik alanlarına göre çözüm üretme, toplu taşımada yolcu şikayetleri değerlendirilirken sistemden belirlenen zamana göre bilgi almak gibi imkanlar anında önümüzde olacaktır. Teknolojinin sağlaadıklları Günümüzde gelişen teknoloji ile artık bankaların trink ödemeli anahtarlıkları ve temassız özellikli kredi kartlarının yanı sıra yeni çıkan mobil telefonlarda NFC denilen bir özellik mevcuttur. Bu da nedir, diyenler olacaktır. Bu özelliğe sahip bir kişi telefonunu araçlardaki cihaza yaklaştırdığında biniş ücreti hattından otomatik olarak kesilecektir. Bunlara artık yabancı olmamamız gerekmektedir. Zaten bu sistemlerin en güzel özelliklerinden biri kendini kolayca amorti eden yapıda olmasıdır. Birçok ilde kartların üzerinde reklam baskı yapılarak ücret alınmaktadır. En önemli yanlarından biri de toplu taşıma sistemlerinde bu cihazlarla entegreli ekranlar kullanılarak tanıtım reklamları yapmak, güzergah haritası göstermek, aracın kentteki mevcut konumunu göstermek, gelinecek durakları listelemek gibi özellikler sağlanabilir. Merkezi olarak araç içi cihaza gönderilecek komutla anlık duyurular yapılabilmektedir. Her gün halkın kullandığı toplu taşıma sistemlerinde bilgilenTeknoloji hayatımızın dirme ve tanıtım için önemli bir özellik olarak sisteme envazgeçilmez bir parçası tegreli ekranlar kullanılabilmektedir. Reklam gelirleri olarak olarak, her geçen gün ayrı bir kaynak da sağlanmış olacaktır. gelişmektedir. Tabiri caizse, nesil dediğimiz genç kesimin, müptelası olduğu teknolojik sistemler konusunda yönetimsel ve hizmetsel olarak çok hızlı adımlar atmamız gerekmektedir. Ayrı bir modern özelliği de akıllı multi-medya durak sistemleri ile durakta bekleyen yolculara hem gelecek olan araçlarla ilgili bilgi vermek, hem genel araç kalkış bilgilerini bildirmek hem de tanıtım, reklam, o durağa en yakın iş- yerlerindeki kampanyalar ve tanıtımlar yapılabilmektedir. Bu sistem şehirle bütünleştirilirse; açık veya kapalı otoparklarda bariyerli giriş çıkış sistemleri konularak kart sahiplerinin rahatlıkla kartlarıyla geçişlerini yapabilmeleri sağlanacaktır. Buna benzer olarak hemen her il ve ilçede bulunan minibüs veya otobüs terminallerinin de girişlerine bu tür bariyer sistemleri konularak, yine kentin markası haline gelen bu temassız kartlar kullanılarak araç giriş çıkışları otomatik olarak yapılacaktır. Böylece hem para alışverişi kesilecek, bununla ilgili sorunlar giderilecek hem de otokontrol mekanizması sağlanmış olacaktır. Belediyelerde zabıta tarafından toplu taşıma araçlarına kesilen para cezaları çoğu zaman ödenmeyip yıllarca faize girmektedir. Bu sistem sayesinde hak edişler yapılırken cezai işlemi olan kişilere ait hesaplarında mahsuplaşma yapıldıktan sonra ödemeleri gerçekleştirilecektir. Hızlı bir şekilde girdiğimiz bu geniş teknoloji konularını, maalesef hızlı bir şekilde bitirmemiz gerekmektedir. Tüm detaylarıyla açıklamaya kalkarsak sanırım sadece bu konuları içerecek dergiler basmamız gerekecektir. Ama konuyla ilgili kurumlarımıza elimizden geldiğince bu sistemlerin yapısı ve işleyişi ile ilgili destek sağlamaya çalışacağız. Bir sonraki makalede görüşmek dileğiyle Hazırlayan: Mehmet EKİNCİ, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 85 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Florun içme sularına katılması ile sağlanan çürük korunması birçok yerde başarılı sonuçlar alınmasını sağlamıştır. Ancak uygulama alanlarında yeterli bilimsel çalışma yapılmadan florlama yapılması aksi sonuçlara neden olabilmektedir. Suların Florlanması ve Dental Getirileri Yrd. Doç. Dr. İsmet Rezani TOPTANCI Dicle Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Çocuk Diş Hekimliği Ad. Suların florlanması üzerinde çok tartışılan, ancak bu tartışmalara rağmen bir o kadar taraftar toplayan, dünyanın dört bir tarafında uzun yıllardan beri uygulanan bir çürük önleme metodu olarak karşımıza çıkmaktadır. Flor 1940’lı yıllardan itibaren çürük önleyici olarak koruyucu diş hekimliğinde kullanılmaya başlanan bir elementtir. Halkın kullandığı içme sularının florlanması bu suları kullanan herkesi dental çürük oluşumuna karşı korumaktadır. 20. yüzyılda bu uygulama oldukça maliyeti düşük, güvenli herkesin yararlanabildiği bir uygulama olduğu için daha adil bir uygulama olarak taraftar toplamıştır. Toprakta, suda, bitkilerde ve hayvanlarda eser miktarlarda bulunan florid, alındıktan sonra insanların ve hayvanların kemik ve dişlerinde depo edilmektedir. (Harrison, 2005) Uygulama alanındaki içme sularının özellikleri, içme suyu kaynaklarının durumu, bu içme sularını kullanan halkın günlük beslenmesinde ne kadar flor aldıkları gibi daha birçok parametre göz önünde tutulmalıdır. Flor diş çürüklerinin önlenmesinde ve kontrolünde mükemmel bir rol oynamaktadır. (Aoba & Fejerskov, 2002) Dean ve arkadaşlarının yapmış oldukları çalışmalarda içme sularındaki florid ile diş formasyonunda meydana gelen bozukluklar (lekeli mine, florozis) arasında ilişkinin olduğunu doğrularken çürük oluşumunun engellenmesinde de oldukça etkili olduğunu belirtmişlerdir. (Dean, 1947; Dean & McKay, 1939) İçme sularında optimum flor değerinin 1 ppm olması gerektiği bir çok çalışmada bildirilmiştir. (Dean, 1947; O'Mullane, 1994) Flor seviyesinin bu değerin üstünde olması Florozis denilen dental problemi de beraberinde ge- tirmektedir. İçme sularında F seviyesi 4-8 ppm seviyesinde olursa iskeletsel florozisin klinik belirtileri ve semptomları görülmeye başlanırken, uzun süreler 6 ppm seviyesinde flor alınması osteosklerozis denilen hastalığa sebep olmaktadır. (WorldHealthOrganization, 1994) Yine WHO’nun verilerine göre 27 0C sıcaklıkta 0,6-0,7 ppm florun içme sularında bulunması yeterlidir. (WorldHealthOrganization, 1994) Ancak bu seviyelerde bile florozis görülmesi söz konusu olabilir, bunun nedeni ise aşırı sıvı tüketilmesini gerektirecek sıcaklıktır. (Akpata, Fakiha, & Khan, 1997; Brouwer, Dirks, De Bruin, & Hautvast, 1988) İklim özelliklerine göre flor alınımı seviyesi önerilen 0,5-1 ppm arasında olmasıdır. (WorldHealthOrganization, 1994) Araştırmalar ve sonuçları 20. yüzyılın ortalarından beri florun halkın kullandığı içme sularına katılması çürük önleme stratejilerinin köşe taşı olmuştur. (Parnell, Whelton, & O'Mullane, 2009). 1998 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde Stookey ve arkadaşlarını yaptıkları bir çalışmayla genel popülasyonun yarısından fazlasının genel suların florlanmasından faydalandığını belirtmiştir. (Stookey, 1998). 1966 yılında Cohen; ABD’nin Pheledelphia eyaletinde yapılan gözlemleri örnek olarak göstererek 1 milyon kişinin suların florlanmasından yararlandığının belirtmiş ve 6 yaş seviyesinde DMFT (Decay- Missing- Filling Teeth)* indeksinin yüzde 75, 8 yaş seviyesinde yüzde 54,5, 12 yaş seviyesinde yüzde Yapılan tüm çalışmaların hepsinde suların florlanmasının bir bireyi değil o bölgede yaşayan bütün halkı korumaya yönelik olduğundan, halkın ihtiyacı yönünde karar vermek ve uygulamayı o yönde değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz. 42,6 ve 14 yaş seviyesinde ise yüzde 46,7 oranlarında azalma gösterdiğini belirtmiş, aynı zamanda süt dişlerinde var olan çürük oranının ise yüzde 50 oranında azaldığını gözlemlemiştir. (Cohen, 1966) Yapılan literatür taramalarında; 20 ülkede yapılan çalışmalar baz alındığı zaman, süt dişleri üzerinde suların florlanmasının çürük oranını azalttığı anlaşılmaktadır. (Carmichael, Rugg-Gunn, French, & Cranage, 1980). İngiltere’de yapılan çalışmalarda suları florlanan bölgelerde yaşayan çocuklar ile florlanmayan bölgelerde yaşayan çocuklar arasında çürük miktarlarında florlanan bölgede yaşayan çocuklarda azalma olduğu belirtilmiştir. (Carmichael et al., 1980; Rock, Gordon, & Bradnock, 1981) Carmichael ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada düşük sosyal sınıfta yaşayan çocukların diş çürüklerine karşı korunmasında suların florlanmasının çok yüksek fayda sağladığı belirtilmiştir. Yapılan çalışmalar florun hayat boyunca alınması yetişkin popülasyondadental çürük prevelansını çok azalttığını göstermişlerdir. (Englander & Wallace, 1962; Russell & Elvove, 1951) Yapılan daha yeni araştırmalarda ise sonuçlar eski çalışmaların aksine bir durumu göz önüne sermiştir. Buna göre suların florlanmasının etkinliğinin çürük korunmasında etkinliğinin %18-30 oranında olduğu belirtilmiştir. (Clark, Hann, Williamson, & Berkowitz, 1995; Griffin, Gooch, Lockwood, & Tomar, 2001; Newbrun, 1989) Bu azalmanın nedeni sulardan alınması gereken florun daha başka kaynaklardan, özelliklede flor içeren diğer yiyecek ve içeceklerin alınmasının sularda florlama yapılmayan bölgelerde bireyler tarafından tüketilmesi sonucunda florun bu kaynaklardan alınmasıdır. Buna “halo-etki” adı verilir. Yapılan günümüz çalışmalarında çocukların bu “halo-etki” ile aldıkları florid oranının ölçülmesine odaklandığı ve florlama yapılmayan bölgelerde bile bu tür florlama ile %70 etkinlik sağlandığı gözlemlenmiştir ki bu optimum etkinlik seviyesine yakındır. (McDonald, Avery, & Dean, 2004) Florlamayya temkinnli yaaklaşanlar da Florun içme sularına katılması ile sağlanan çürük korunması bir çok yerde başarılı sonuçlar alınmasını sağlamıştır. İçme suyunda bulunan florun dişler üzerinde hem yararlı hem de zararlı özelliklerinin bulunduğu, yararlı özellik olarak uygun miktarda florun çürük önlemede önemli rol üstlendiği ancak optimal dozun üzerine çıkılmasında “florozis” denilen ve dişlerde yapısal anomali oluşturan bir dental hastalığa neden olduğu bildirilmiştir. (Burt, 2002; Burt, Keels, & Heller, 2003) Son 60 yıl boyunca yapılan yüzlerce çalışma ve sulardaki florun etkinliğinin araştırıl- ması çürük kontrolü ve önlenmesi açısından çok önemli bilgileri bize sunmuştur. (Parnell et al., 2009) CDC** (Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Merkezi), WHO***(Dünya Sağlık Örgütü) ve UKHD****(Birleşik Krallık Sağlık Birimi) gibi kurumların yaptıkları araştırmalarda ve bilim adamlarının yaptıkları yayınların birçoğunda suların florlanmasına karşı temkinli bir yaklaşım görülmektedir. (Parnell et al., 2009) Daha sonra yapılan araştırmalarda floridin çürük durdurucu özellikleri üzerinde yoğunlaşılmış ve florun gelişen çürük lezyonu üzerinde topikal etki göstererek çürüğün ilerleyişini durdurması takip edilmiştir. (Fejerskov, Thylstrup, & Larsen, 1981) Yine aynı şekilde florun fazlalığında yapının zayıflayarak nasıl daha az mineralize olduğu ve florozis adı verilen bir yapının oluştuğu üzerine de çalışmalar hızla devam etmiştir. Florozis florun fazlalığında dişin oluşumunda yapıya fazlaca nüfuz ederek yapının bozulmasını ve zayıflamasına neden olur. Florozisin temelinde popülasyonda alınan flor düzeyinin fazla olması yatmaktadır. Nijerya örneği 2009 yılında Nijerya’da yapılan bir çalışmada bazı jeopolitik alanlarda içme sularında flor oranının diğer kesimlerden fazla olduğu saptanmış bunların toprağın özelliğinden kaynaklandığı düşünülmüştür. (Akpata, Danfillo, Otoh, & Mafeni, 2009). Sonuç Florun içme sularına katılması ile sağlanan çürük korunması bir çok yerde başarılı sonuçlar alınmasını sağlamıştır. Ancak uygulama alanlarında yeterli bilimsel çalışma yapılmadan florlama yapılması aksi sonuçlara neden olabilmektedir. Uygulama alanındaki içme sularının özellikleri, içme suyu kaynaklarının durumu, bu içme sularını kullanan halkın günlük beslenmesinde ne kadar flor aldıkları gibi daha bir çok parametre göz önünde tutulmalıdır. Yapılan tüm çalışmaların hepsinde suların florlanmasının bir bireyi değil o bölgede yaşayan bütün halkı korumaya yönelik olduğundan, halkın ihtiyacı yönünde karar vermek ve uygulamayı o yönde değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz. Suların florlanması sonuçta koruyucu bir uygulamadır. Ancak bilinmelidir ki koruyucu uygulamalara karşı hassasiyet daha sonra hastalık oluşunca yapılacak bütün tedavi işlemlerinden daha önemli ve maliyet açısından daha avantajlıdır. Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 87 Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012 Kısaltmalar *DMFT (Decay- Missing- Filling Teeth): Çürük- Kaybedilmiş-Dolgulu Dişleri esas alan ve çürük skorlaması için kullanılan bir indeks **CDC ( Centers for Disease Control And Prevention): Hastalıklardan Korunma Ve Kontrol Merkezi ***WHO (World Health Organisation): Dünya Sağlık Örgütü **** UKHD( United Kingdom Health Department) : Birleşik Krallık Sağlık Birimi Akpata, E. S., Danfillo, I. S., Otoh, E. C., & Mafeni, J. O. (2009). Geographical mapping of fluoride levels in drinking water sources in Nigeria. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. Afr Health Sci, 9(4), 227-233. Englander, H. R., & Wallace, D. A. (1962). Effects of naturally fluoridated water on dental caries in adults: Aurora-Rockford, Illinois, Study III. Public Health Rep, 77(10), 887-893. Akpata, E. S., Fakiha, Z., & Khan, N. (1997). Dental fluorosis in 12-15year-old rural children exposed to fluorides from well drinking water in the Hail region of Saudi Arabia. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. Community Dent Oral Epidemiol, 25(4), 324-327. Fejerskov, O., Silverstone, L. M., Melsen, B., & Moller, I. J. (1975). Histological features of fluorosed human dental enamel. Caries Res, 9(3), 190-210. Aoba, T., & Fejerskov, O. (2002). Dental fluorosis: chemistry and biology. [Research Support, Non-U.S. Gov't Review]. Crit Rev Oral Biol Med, 13(2), 155-170. Arnold, F. A., Jr., Dean, H. T., Jay, P., & Knutson, J. W. (1956). Effect of fluoridated public water supplies on dental caries prevalence. Public Health Rep, 71(7), 652-658. Brouwer, I. D., Dirks, O. B., De Bruin, A., & Hautvast, J. G. (1988). Unsuitability of World Health Organisation guidelines for fluoride concentrations in drinking water in Senegal. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. Lancet, 1(8579), 223-225. Burt, B. A., Keels, M. A., & Heller, K. E. (2003). Fluorosis development in seven age cohorts after an 11-month break in water fluoridation. [Research Support, U.S. Gov't, P.H.S.]. J Dent Res, 82(1), 64-68. Carmichael, C. L., Rugg-Gunn, A. J., French, A. D., & Cranage, J. D. (1980). The effect of fluoridation upon the relationship between caries experience and social class in 5-year-old children in Newcastle and Northumberland. [Comparative Study]. Br Dent J, 149(6), 163-167. Clark, D. C., Hann, H. J., Williamson, M. F., & Berkowitz, J. (1995). Effects of lifelong consumption of fluoridated water or use of fluoride supplements on dental caries prevalence. [Comparative Study Research Support, Non-U.S. Gov't]. Community Dent Oral Epidemiol, 23(1), 20-24. Cohen, A. (1966). Fluoridation and the Philadelphia story. J N J State Dent Soc, 37(9), 366-371. Dean, H. T. (1947). Fluorine and dental caries; epidemiological aspects. J Dent Res, 26(4), 339. Dean, H. T., & McKay, F. S. (1939). Production of Mottled Enamel Halted by a Change in Common Water Supply. Am J Public Health Nations Health, 29(6), 590-596. Fejerskov, O., Thylstrup, A., & Larsen, M. J. (1981). Rational use of fluorides in caries prevention. A concept based on possible cariostatic mechanisms. [Review]. Acta Odontol Scand, 39(4), 241-249. Griffin, S. O., Gooch, B. F., Lockwood, S. A., & Tomar, S. L. (2001). Quantifying the diffused benefit from water fluoridation in the United States. Community Dent Oral Epidemiol, 29(2), 120-129. Harrison, P. T. C. (2005). Fluoride in water:A UK perspective. [Review]. Journal of Fluorine Chemistry 126(2005), 1448-1456. McDonald, R. E., Avery, D. R., & Dean, J. A. (2004). Dentistry for the child and adolescent (8th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby. Newbrun, E. (1989). Effectiveness of water fluoridation. [Review]. J Public Health Dent, 49(5 Spec No), 279-289. O'Mullane, D. M. (1994). Systemic fluorides. [Review]. Adv Dent Res, 8(2), 181-184. Parnell, C., Whelton, H., & O'Mullane, D. (2009). Water fluoridation. [Review]. Eur Arch Paediatr Dent, 10(3), 141-148. Rock, W. P., Gordon, P. H., & Bradnock, G. (1981). Dental caries experience in Birmingham and Wolverhampton school children following the fluoridation in Birmingham water in 1964. Method and overall caries experience in the two populations. [Comparative Study]. Br Dent J, 150(3), 61-66. Russell, A. L., & Elvove, E. (1951). Domestic water and dental caries. VII. A study of the fluoride-dental caries relationship in an adult population. Public Health Rep, 66(43), 1389-1401. Stookey, G. K. (1998). Caries prevention. [Review]. J Dent Educ, 62(10), 803-811. WorldHealthOrganization, E. (1994). Florides on Oral Health. World Health Organization Series No. 846Geneva. 21 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Belediyeler Birliği adına SAHİBİ Osman BAYDEMİR YAYIN DANIŞMA KURULU İsmail DOĞAN Halil BAYHAN A.Menaf ŞEKER Önder ŞAHİNER Zülküf KIŞANAK Cemile EMİNOĞLU Yrd.Doç.Dr. Mustafa Oğuz SİNEMİLLİOĞLU YAYIN YÖNETMENİ SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Serpil KORKMAZ KAPAN GÖRSEL YÖNETMEN Naturel Basın Tel: (0412) 251 61 98-99 KAPAK FOTOĞRAFI www.okmeydanininsesi.blogspot İLETİŞİM ADRESİ Şehitlik Mahallesi Sümerpark Yerleşkesi Merkez Bina K:2 Yenişehir- Diyarbakır Tel: 0 412 224 53 37 Faks: 0 412 224 53 38 E-Posta: bilgi@gabb.gov.tr Web: www.gabb.gov.tr BASIMEVİ: Gün Matbaası Beşyol Mah. Akasya Sok. N: 23 Küçükçekmece-İSTANBUL Tel: 0212 580 63 81 Birlik Dergisi dört ayda bir ücretsiz olarak yayınlanır. Dergide yayınlanan yazılardaki görüş ve önerilerden yazarları sorumludur. 3 13 16 21 53 65 ROJANEYÎ Perwerdeyên Agirkujervaniyê yên Bingehîn Destpê Kirin Sepana BAYÎyê heyecanê pêk anî Çêkirina sê projeyên ku bi alîkariya me ya Teknîkî çê bûn hatin temamkirin Ji Yekîtiya Me Serdana Şaredariya Deventerê Li Hollandayê Planên İmarê û Veguherîna Bajariyê Me RÊGEHA Xwe Xêzand ROJANE AKADEMÎ 8 seminerên perwerdehiyê hatin lidarxistin MEWZÛAT Tezmînata Teraza Civakî çi ye, di kîjan mercan de tê dayîn?-Îsmaîl DOGAN DOSYE Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Ku Di Bin Rîska Karesatê De Ne, Veguherîna Bajariyê, Bandorên Wê Yên Li Ser Gel û Rêveberiyên Cihkî Li Dij Kolîtan Veguherîna Bajariyê; Doç. Dr. Mûrat Cemal YALÇINTAN, Erkedara Lêgerînê Gîzem AKSUMER, Beşa Plansaziya Bajar û Herêmê MSU Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Di Bin Rîska Karesatê De Ne Çi Ye, Çi Nîne; Necatî ÛYAR, Serokê Giştî yê Odeya Plankarên Bajêr Yê TMMOB’ê 34 40 48 53 61 65 80 84 86 SEROK Û BAJAR Rûyê Qaxizmanê diguhere SEPANÊN MÎNAK Deryaya çamûrê ya rabirdûyê, bajarê modern ya roja me ya îro: Serêkaniyê DÊRIK pirsgirêkên xwe yek bi yek çareser dike HIQÛQ Zagona Ewleyî û Tenduristiya Kar(ker) - Prz. Onder ŞAHÎNER JI RÊNÎŞANDERIYA GEŞTÊ Em COLEMÊRGÊ Binasin ÇAND Rojnamevan-Nivîskar Mûsa Anter: Apû Mûsa LI CÎHANÊ ROJEVA CIHKÎ Mînakeke Rêveberiya Cihkî: Fransa – Amedekar: Halîl BAYHAN RÛPELA KESK Qada Kesk-Vekirî ya Bajariyî Çi Ye? Nirxandin û Rexneyên di Derbarê Plansaziyê de Amadekar: Erdal BALSAK, Evîn AKBOGA TEKNOLOJÎ Hewcedariya Teknolojiyê ya di Sîstemên Veguhastina Komelî de, Mehmet EKÎNCÎ TENDURİSTÎ Florekirina Avan û Karên wê yên Dental Yrd. Doç. Dr. Îsmet Rezanî TOPTANCI JI EDÎTOR Merheba, Bi fikara ku rêvebername û zagon di bin navê “Veguherîna Bajêr” de rê li ber talana xweza û dîrokê vedikin dê bajarên me radestê rantê bikin, di vê hejmara xwe de, me mijara dosyeya xwe, ji Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Di Bin Rîska Karesatê De re veqetand. Em li bersivên pirsên wek zagon çima hat derxistin, encamên wê yên wek çi dê hebin, dê ji kê re bikêr werin geriyan û bersivên ku me dîtin, me hewl da ku em bi we re parve bikin. Ev nivîsên bandorker yên ku ji hêla akademîsyen û pisporên mijarê ve hatine nivîsandin; di nav vê mijarê de ye ku divê bi taybetî serokên şaredariyan û kesên ku di rêveberiya şaredariyê de peywira çalak digrin bi baldarî bixwînin. Dîsa di bergeha cihêrengiya destûra bingehînî de mijarekê û pirsekê heye ku em hemû, civak, akademîsyen, li meclisê parlamenter timî gengeşiyê li ser dikin, ew jî pirsa rêveberiyeke cihkî ya çawa… Bi mebesta ku em bersiva vê pirsê bibînin di hejmara xwe ya derbasbûyî de em bi profesorên destûra bingehîn re şêwirîn, me fikrên wan kişand nav rûpelên xwe, me tecrûbeya Hollandayê ragihand xwendevanên xwe. Di vê hejmara xwe de; ji ber ku modela me ya dewleta unîter li ser Fransayê hatiye avakirin, me rêveberiyên cihkî yên li Fransayê girtin dest. Em ji nivîsê fêm dikin ku; Fransaya ku welatê me wê mînak digre tevî salên 1990’î awayê rêxistinbûnê ber bi dewleteke unîter ya adem-î navendparêzî ve hatiye perisîn, hewl daye ku li gor pêdiviyên demê guherîniyê biqefêle. Ev nivîsa ku ji hêla gerînendeyê me yê Stratejiyê Halîl Bayhanî ve hatiye nivisîn ji ber ku ji gelek nediyariyan re dibe bersiv heta neyê xwendin divê dev jê neyê berdan. Ji bilî vê bi çavdêriyên Gerînendeyê me yê Proje Etutê Nûrhak Sînan Akinci yên di derbarê polîtîkayên veguherîna bajêr ya li Hollandayê jî ku dema beşdarê gera teknîkî ya Yekîtiya me li Hollandayê pêk aniye bûbû anîne ziman, ji hêla dîtina mînakên welatên din ve di nav nivîsên ku divê teqez werin xwendin de ne. *** Di vê hejmara xwe de; ji şaredariyên xwe yên endam şaredariyên Serêkaniyê û Dêrikê re, ji xebatên ku meşandine û ji Qaxizmana kesk re me cih di rûpelên xwe de veqetand. Qaxizman bi rastî jî wek ku di stranê de tê gotin bi hinaran, gihandina cure cure fêkiyan, çêkirina cure cure cezeryan, bi zêdeyî hilberandina hingiva kulîlkê navçeyeke li ser axa bi bereket ava bûye… Lê hûn dizanin carinan ev rewşa ku avantajê peyde dike ji bo pêşveçûna bajar û navçeyan qîm nake. Rêveberekî/e baş, civakeke hişmend jî ji hêza motora pêşveçûnê ne. Xebatên ku ev sê sal in şaredariyên BDP’yî birêve dibin jî vê rastiyê datînin ber çav. Di vê mijarê de, di quncika Bajar û Serok de em pêşniyar dikin ku hûn hevpeyvina ku me bi Serokê Şaredariyê Mehmet Alkanî re pêk aniye nerevînin. Û wek dawî, di quncika Çandê de, di 20. salvegera rojnamevan-nivîskar Mûsa Anterî ku sondxwarî û şahid, bertawan û dozdarekî zindî yê têketin û derketinên 55 salên Tirkiyeyê bû, me hewl da ku heta ku zimanê me bilive û bi kinasî cih bidin çîroka jiyana wî. Lewre ger me hewl bidana ku hemû jiyana wî binivisînin, bawer bikin dê rûpel qîm nekirana. Bi kinasî; em hêvî dikin ku hûn hejmara 11. a kovara me ya Bîrlîkê ku me bi hevkariyê; bi kedeke mezin, fedekarî, pûte û nişmîtî amade kiriye biecibînin. *** Bi hêviya ku di hejmareke din de em cardin hev bibînin... Bimîniin dii nav hezkirin û dostaniyê de. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 “Semînera Perwerdeya Agirkujervaniyê ya Bingehîn” ya ku bi hevkariya Yekîtiya me û Şaredariya Bajarê Mezin ya Amedê hatibû lidarxistin bi beşdarbûna 15 agirkujên ku ji 14 şaredariyan beşdar bûbûn hat pêkanîn. Perwerdeya ku di 19’yê hezîranê de dest pê kir û 5 rojan domand bi stendina sertifîkayan ya beşdarvanên kursê dawî lê hat. Perwerdeyên Agirkujervaniyê yên Bingehîn Destpê Kirin “Semînera Perwerdehiyê ya Agirkujervaniya Bingehîn” ku di nav Bernameya Xebata 2012’an a Yekîtiya me de ji10 semînerên me yên perwerdeyê yek e, di navbera 19-23’yê hezîranê de, di Salona Perwerdeyê ya GABB’ê ya Sumerparkê pêk hat. Perwerdeyên ku rêvebirên teşkîlatên agirkujê yên 14 şaredariyên endam beşdar bûbûn di rojên wê bi awayê teorîk, sê rojên wê jî bi awayê pratîk pêk hat. Di perwerdeyê de, mijarên “Zanîna agir û şewatê, teknîkên mudaxileya şewatê, ekîpmanên piştgir yên şexsî, organîzasyona cihê bûyerê, derdora sîmulatora dûyî, teknîkên mudaxileya şewatên LPG û gaza xwezayî, teknîkên rizgarkirinê ya di derdora flaş over sîmulatorê, teknîkên bipêşveçûnê ya di derdorên girtî û bidûman de, qezayên trafîkê û rizgarkirin û alîkariya pêşîn, nirxandina perwerdeyê û tatbîkat hatin xebitandin. Li dû bernameya perwerdeyê di Navenda Perwerdewya Agirkujiyê de ku bi hevkariya GABB’ê û Şaredariya Mezin hatibû avakirin merasîma sertifîkayê hat kirin. Di merasîma sertifîkayan de ku bi beşdarbûna Sekreterê me yê Giştî yê Yekîtiyê Îsmaîl Dogan û pisporan pêk hat, beşdarvanên kursê fikrên xwe yên di derbarê perwerdeya ku dîtine de anîn ziman û spas kirin. Sekreterê me yê Giştî Doganî jî anî ziman ku di derbarê agirkujeriyê de welatê herî profesyonel Hollanda ye, ji ber vê yekê bi şaredariyên Hollandayê re proje bipêş xistine û perwerdeyên xwe bi hevkarî pêk anîne. Sertifîka hatin dayînn Doganî da diyarkirin ku yekîtiya ku herî zêde wateyê dide perwerdeya agirkujeriyê GABB e, Yekîtî tenê di derbarê agirkujeriyê de perwerdeyê nade, bi navbeynkariya Akademiya Rêveberiyên Cihkî di qada avadanî, avahî, venêran û projeyê de jî bernameyên perwerdeyê birêve dibe. Doğanî ji şaredariyên endam di derbarê beşdarbûna perwerdeyan de hestewariyeke bêhtir xwest. Li dû axaftinan sertifîka ji hêla Dogan û pisporan ve ji beşdarvanan re hat pêşkêşkirin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Xebatên ku piştî civîna ku Yekîtîya me, bi mebesta hevkariya di navbera şaredariyan de pêşve bibe di 24-25’ê adarê de li Mûşê bi şaredariyan re pêk anîbû hatin meşandin, gihîşt encameke ku ji Tirikyeyê û yekîtiyên herêmî re bibe mînak: Peyana BAYÎ bi destnîşankirina protokolê li Mûşê ket sepanê. Ji ber pêşveçûna ku di nav yekîtiyên Herêmî û şaredariyên herêmê de heyecanê pêk anî ji gelek şaredariyan ji bo sepana BAYÎ hatina daxwazan dest pê kir. Sepana BAYÎyê heyecanê pêk anî Yekîtiya me, ji bo pirsgirêkên hevkar ên şaredariyan bi hevkariyê çareser bike, li bal Şaredariyên Mûş, Mêrdîn û Rihayê, hewldana pêkanîna BAYÎ yê, li Mûşê fêkiya xwe da. Yazdeh şaredariyên ku ji partiyên siyasî yên cuda bûn, bi destnîşankirina protokola hevkariyê li şaredariyên Mûşê sepana BAYÎ da destpêkirin. Li Mêrdîn û Rihayê jî ji bo ku têra xwe beyana îradeyê derneket holê navber li xebatan hat dayîn. Piştî civîna ku di koordînasyona Yekîtiya me de, di 24-25’ê adarê de li navçeya Melezgîra Mûşê bi beşdarbûna yazdeh serokên şaredariyan hat kirin şaredariyên Mûşê bi girtina biryara meclisa şaredariyê, beyanên îra- deya xwe (biryarên meclisê) û lîsteya delegeya meclisa BAYÎ ragihand Yekîtiya me. Li ser vê, Yekîtiya me bi amadekirina anketeke li bal şaredariyên peyaner “binyata heyî” derxist holê û vê veguherand Rapora Konseptê ya Peyana BAYÎ ya Şaredariyên Mûşê. Rapor bi nêzîkahiyeke bi beşdarvanî bi şaredariyên peyaner re û bi Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê re (TBB) hat parvekirin. TBB’yê jî ji bo xebatên xwe yên peyan BAYÎ yên li Tirkiyeyê binirxîne di 18’ê hezîranê de li Enqereyê civîneke li dar xist. Yekîtiya me, Yekîtiya Şaredariyên Çûkûrovayê û serokên şaredariyên peyaner ên BAYÎyê beşdar bûn. Di civînê de, veguherandina hevkariyê ya peyanên BAYÎ ji hêla fermî ve, rola yekîtiyên netewî û herêmî ya di vê hevkariyê de hat nîqaşkirin û biryar hat dayîn ku protokolên pêşnumayê ji hêla TBB’yê ve bê amadekirin. Li dû protokola pêşnûma ku ji hêla TBB’yê ve hat derxistin Yekîtiya me, bi serokên şaredariyên endamên peyana BAYÎ ya Şaredariya Mûşê re civîneke pêk anî. Di civîna ku Di koordînasyona Sekreterê Giştî yê Yekîtiya me Îsamîl Doganî de, di 22’yê Îlonê de, li navçeya Norşînê ya Bedlîsê, li Otela Yuksel Grandê hat li darxistin de Yekîtiya me û serokên yazdeh şaredariyan “detayên protokolan” nîqaş kirin û berpirsiyariyên alîgiran destnîşan kir. Paşê protokol li pêşnumaya dawînî hat veguherandin, bi merasîmê hat destnîşankirin û hevkarî ji raya giştî re hat ragihandin. Lîderî bi Şaredariya Kopê re ye Bi protokolê lîderiya BAYÎ ji Şaredariya Kopê re hat dayîn. Di bin bunyeya şaredariya lîder de biryara pêkanîna fona BAYÎyê hat dayîn. Wek rêgez hat pejirandin ku li Fona BAYÎyê, her şaredariya peyaner ji budçeya hatinî ya misogerbûyî ya sala 2011’an sedî 10’ê wê ji razandina sabit re, ji sedî 2’yê wê ji lêçûnên dezgehê re were veqetandin. Li gorî mewzûatê pêvajoya sepanê hat destpêkirin. Sepana BAYÎyê çi ye? BAYÎ sepana ‘Hevkariya di navbera Şaredariyan’, (Belediyeler arasi İşbirlikleri) bernameyeke hevpar a Yekîtiya Avrûpayê, Bernameya Pêşketina Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê û Wezareta Karên Hundir e. “Li Tirkiyeyê di bergeha Projeya Piştvaniya Berdewamî ya Reforma Rêveberî ya Cihkî” (LAR II. Merhale) tê meşandin. Navber li xebatan hat dayîn Bi mebesta di derbarê sepana BAYÎyê de pêşeşêwr were kirin di dîroka 4’ê tîrmeha 2012’yan de li Qoserê bi beşdariya şaredariya Qoser, Dêrik û Şemrexê û ji şaredariyên Rihayê şaredariya Wêranşarê pêşeşêwr hat kirin. Di civîne de, di hêla “Pirsgirêka hevpar ya navbera şaredariyan” û “hevparekirina pirsgirêkê û çareseriya wê ya hevpar” de lihevkirina pêşîn hat pêkanîn. Lê ji ber ku di xebata raya giştî de ku şaredariyan pêk aniye û di hevdîtinên meclisa şaredariyê de bi têra xwe daxuyaniya îradeyê derneket holê navber li xebatan hatiye dayîn. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 5 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Şaredariya Norşînê, çêkirina “Qada Bajar ya Norşînê”, (Norşîn Kent Meydani) “Parka Bariş”, û “Parka Evîn” ku bi alîkariya teknîkî ya Yekîtiya me hatibûn çêkirin temam kir û pêşkêşê xizmeta gel kir. Projeyan ya ku bi piştgiriya me ya teknîk pêk hatiye, temam bû Hevserokê BDP’yê û Parlamenterê Colemergê Selahettîn Demîrtaş, Sekreterê Giştî yê Yekîtiya me Îsmaîl Dogan, Serokê Şaredariya Norşînê M. Emîn Ozkan û bi sedan kes beşdarî Merasîma vekirinê ya ku şaredariya Norşînê di 23’yê îlonê de pêk anîbû bûn. Şaredarê Norşînê M. Emîn Ozkanê ku axaftina vekirinê kir, ji Yekîtiya me re ku ji sê projeyan re alîkariya teknîkî dahibû û ji gelê ku beşdarê merasîmê bûbûn re spasiya xwe anî ziman. Ozkanî bal kişand ser xebatên ku pêk anîne û da zanîn ku her roja ku diçe feraseta şaredarîtiya gelparêzî bipêş dikeve û ew di hewldana pêkanîna projeyên civakî de ne. Hevserokê BDP’yê û Parlamenterê Colemergê Selahettîn Demîrtaş jî li dû wî axivî û anî ziman ku mebesta wan e ku, ew û gel xizmetê bi hev re hilberînin û got: “Tevî Serokên Giştî her kes mecbûr e ku ji vê gelî re xizmetê bike.” Demîrtaşê ku kêfxweşiya xwe ya ji bo projeyên ku şaredariyan pêk anîne anî ziman, da zanîn ku xizmetên wan ne tenê li Norşînê dê li her derê bimeşin. Demîrtaşî ji Yekîtiya me ya ku îmzeya xwe avêtiye sê projeyên pêwist re jî spasiyên xwe anî ziman. Demîrtaşî ji Yekîtiya me ya ku îmzeya xwe avêtiye sê projeyên pêwist re jî spasiyên xwe anî ziman. Li dû axaftinan Evîn Parka ku ser hezar û 500 m2, Bariş Parka ku ser 5 hezar m2 û Qada Bajar(Kent Meydani) aku ser 2 hezar û 32 m2’ya qadê hatiye çêkirin ji xizmeta gel re hat pêşkêşekirin. Bi temsîliya Yekîtiya me delegasyoneke ji pênc kesan,Yekîtiya Şaredariyên Hollandayê û Şaredariya Deventerê ziyaret kirin û hevdîtinên arasteyî pêşvebirina hevkariya muhtemel pêk anîn. Ji Yekîtiya me serlêdana Þaredariya Deventerê 5 delegasyonên ku ji Îsmaîl Doganê Sekreterê Giştî yê Yekîtiyê, Gerînenedeyê Karê Nivîsê Metîn Akdenîz, Gerînenedeyê Projeya Etûdê Nûrhak Sînan Akinci, xebatkara Projeya Etûdê Evîn Akboga, û xebatkara Hevkariyên Derve Zerîn Turk pêk dihat, di çarçoveya bernameya ku di navbera dîroka 11-15 Hezîranê de pêk hat de, wek pêşî Şaredariya Deventerê ziyaret kirin. Şaredariya Deventerê Andrîes Heîdemayê re hate cem hev, di derbarê hevkariya muhtemel ya li ser mijarên agirkujî, avadanî, venêrana avahiyê, derdor û bajarbûyînê de hevdîtin pêk anî. Heyeta ku bi Şaredarê Şaredariya Deventerê Andrîes Heîdemayê re hate cem hev, di derbarê hevkariya muhtemel ya li ser mijarên agirkujî, avadanî, venêrana avahiyê, derdor û bajarbûyînê de hevdîtin pêk anî. Roja duyemîn; di derbarê polîtîkayên Şaredariya Deventerê ya li ser plansaziya Bajêr û xaneyên sosyal agahî hat wergirtin. Di pêşeka ku ji hêla şaredariyê ve hat kirin de, plansazî bi çi awayî û bi kîjan metodan pêk tên agahî hat dayîn. Piştre di derbarê projeyên veguherînî yên bajariyî de ku çawa tên sepandin li taxan gerekî hat lidarxistin. Di gerê de Rob van Beek (pisporê projeyê) û Jolanda Hoeflek (ji Yekîtiya Xaneyan) jî beşdarê heyetê bûn û projeyên xwe yên xaneyên sosyal û veguherîna bajariyî anîn ziman. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 7 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Gerînenedeyê me yê Projeya Etûdê Nûrhak Sînan Akinci ku bi temsîlkirina Yekîtiya me di delegasyona ku Şaredariya Deventera Hollandayê ziyaret kiribû de cih digirtin, çavdêriyên xwe yên li ser mijarên wek li Hollandayê rêyên ku dema çêkirina planên avahiyê de tên şopandin, krîterên di hilberîna xaneyan de, bikaranîna qadên hêşîn û sepanên veguherîna bajariyî ku di nav 5 rojan de pêk anîbû ji kovara me re ragihand. Çavdêriyên Akinci yên Hollandayê wiha ne: Li Hollandayê Planên Avahîsaziyê û Ligel ku Deventer, bajarekî biçûk ya Hollandayê ye jî, bajarekî gelek hêşîn û taybetiyên xwe yên dîrokî diparêze, ji hêla bajariyê ve pir bi plan û birêkûpêk e. Yekemîn xebatên plana du merheleyî; plankariyên ku di asta eyaletê de wek plansaziya makro hatiye kirin û plansaziyên ku yekeyên eleqedar yên dewletê çê kirine. Di van planan de wek makerêya veguhastinê, qadên senayiyê, qadên çandîniyê planeke bêhtir ser pîvang tê derxistin. Pişt re jî di asta bajariyî de xebatên planê yên ku şaredarî pêk anîne tên. Li Deventerê di pêşveçûna bajariyî ya bi awayekî birêkûpêk û bi plan de, ku bi taybetî dema biryarên planê bên dayîn, li ber çav de girtina komên dezaTOKÎ wek ku wê jî daxuyan- vantajî bi bandor dibe. Avahiyên qatbilind pir hindik in û ew diye avahiyeke ger kar bidest nexîne nakeve pêvajoya hilberînê, lê li Deventerê tam bi berevajiya wê, di hilberîna xaneyan de ku hewcedariya mirovan pê heye, hewldaneke arasteyî zivirîna vê çerxa ku pêkhatiyên wê şaredarî-gelkooperatîf e heye. Veqetandina çavkaniyan a ji bo xaneyê sosyal a bi destê dewletê bi xwe û bi maliyeteke herî erzan dahina xaneyan a ji bo kesên ku hewcedariyên wan pê heye avantajeke ya ku bûyîna dewleta sosyal bi xwe re tîne ye. jî bêhtir di navenda bajêr de û wek navenda kar tê bikaranîn. Xane jî ji avahiyên du an jî herî zêde sê qatî, bi bexçe û bi garaja ku aîdê xaneyê bi xwe ye pêk tên. Deventer xwediyê avahiya bajariyeke pir bi plan û birêkûpêk e. Tam dijî bajarên Rojhilata Navîn ên tevlihev, bêrêkûpêk û bilebat, bajarekî bêlebat, biplan û bêdeng e. Li Deventerê perçeya herî pêwist a pêvajoya plansaziyê xaneyên sosyal pêk tînin. Dema plansazî tên kirin, pêwist e ku ji 1/3’ya qadê wek xaneya sosyal bê veqetîn. Ev qad hema bêje wek qada rezervê tê nirxandin, ji 2/3’ya wê jî ji peyanerên taybet re tê vekirin. Beriya vê xaneyên sosyal ji hêla rêveberiyê ve dihatin diyarkirin lê niha li gor hatina daxwazan tên çêkirin. Dewlet bi yekserî ji bo hilberîna xaneyên sosyal parê vediqetîne. Lê di salên Projeyên ku tê gotin li Ewrûpayê veguherîna bajariyî, bi gelemperî em bi veguherandina qadên senayiyên kevinbûyî ya li qadên xaneyên dibînin. Wek li welatê me avahî bi tevahî bê hilweşandin û li şûna wan blokên qat bilind bên çêkirin nîne. Em dikarin bidin zanîn ku wekî pêvajoya ku niha Tirkiye dijî Ewrûpa di 1980 – ‘90’an de jiyaye. Ji ber ku blokên kat bilind bandora xwe li ser jiyana mirovan ji hêla soslay-civakî ve bi awayê neyînî çê dike û mirovan li hemberî hev dike biyanî li Ewrûpayê ev awa nayê pejirandin û hewl tê dayîn ku veguherîn pêk were. dawî de bi tengezariya aboriyê ya li Ewrûpayê re biçûkbûna dewletê, bisînorkirna lêçûnan dibe sedema ketina para ku ji xaneyên sosyal re hatiye veqetandin jî. Di hilberîna xaneyan de xebatên civakî li pêş in Xaneyên sosyal ji hêla kooperatîfan ve tên çêkirin. Dema xane tên çêkirin divê kesên ku pêdiviya wan a xaneyê heye qeyda xwe çê bikin. Ji sedî 80’yê wan bi vê awayî, sedî 10’ê xaneyê jî ji bo rewşên acîl tê çêkirin. Piştî ku xane tên hilberandin ji kirê re tên dayîn, wekî din alîkariya kirê jî tê dayîn. Di vê pergalê de ku ji Tirkiyeyê cuda ye kooperatîf, li taxan di nav gelê taxê de xebatê dikin û bi pêşdatirî ji mudaxileyeke fizîkî pirtir, bi xebatên sosyal civakî projeyên sosyal ên arasteyî gel hildiberînin. Vê jî bi şaredariyê re bi awayekî koordîneyî dikin. Bi taybetî beşa astengdarên ku pêdiviya wan a xaneyê heye, otîstîk, jinên ku dûçarê tundiyê dibin û hwd. di van xaneyên taybet de tên bicihkirin. Ji TOKÎya ku saziya hilberînê ya herî pêwist a li Tirkiyeyê ye, xwediyê sazûmaneke pir cuda ne. TOKÎ wek ku wê jî daxuyandiye avahiyeke ger kar bidest nexîne nakeve pêvajoya hilberînê, lê li Deventerê tam bi berevajiya wê, di hilberîna xaneyan de ku hewcedariya mirovan pê heye, hewldaneke arasteyî zivirîna vê çerxa ku pêkhatiyên wê şaredarî-gel-kooperatîf e heye. Veqetandina çavkaniyan a ji bo xaneyê sosyal a bi destê dewletê bi xwe û bi maliyeteke herî erzan dahina xaneyan a ji bo kesên ku hewcedariyan wan pê heye avantajeke ya ku bûyîna dewleta sosyal bi xwe re tîne ye. Plankariyeke din a ku li Deventerê hatiye kirin jî hilberîna qadên gelemperî û qadên-avahiyên ku ji bo mirovên di rewşa dezavantajê de ne sûdê jê wergirin e. Mînak; xaneyên bi awayên aramxaneyan ku ji bo extiyaran her tişt hatiye fikirîn hene. Lê hêla wê ya neyînî jî ev e ku qutbûn û tecrîtkirina extiyaran a ji jiyana bajêr çê dibe. Lê di van avahiyan de ji qadên sporê bigre heta yên şahiyê fikirîna her tiştî, rewşa neçûna bajar ya van mirovan ji ber xwe ve çê dike. Saziyên sosyal ku bi şaredariyê re bi awayê koordîneyî dixebitin hêmaneke pêwist ya bajêr pêk tînin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 9 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Qadên hêşîn yên li Tirkiyeyê, ji bo kafeyan taybetiya wek dîmena peyzaj şanîdan, ango nîv gelemperî ye, li Deventerê qadên hêşîn yên bê serûber bi tevahî ji gelemperiyê re tên berdan. Ev qadên ku ji karsaziya taybet re qethiyen nayê vekirin ji bo gelemperî û bikaranîna gel a bi awayekî hêsan tê sêwirandin. ‘ Qadên hêşîn di destê gel de ne Di vê pergala ku ji Tirkiyeyê gelek cudaye de kooperatîf, li nav taxan di nav gel de dixebitin û ji mudaxileyeke fizîkî zêdetir, bi xebatên sosyal civakî projeyên sosyal ên arasteyî gel hildiberînin. Vê jî bi şaredariyê re bi awayekî bi koordîne pêk tînin. Bi taybetî jî beşa kesên astengdar, otîstîkî, kesên ku bi tundiyê re rûbirû mahine û hwd. di xaneyên taybet de tên bicihkirin. Deventera ku îsal wek bajarê herî hêşîn ya Ewrûpayê hat bijartin, bi daristan û qadên xwe yê hêşîn qada ku hewcedariya bajêr pê heye bi zêdeyî pêşwazî dike. Taybetiya herî pêwist a parkan û cudahiya wê ya ji Tirkiyeyê; mînak li qadeke hêşîn ku di nav qadeke mezin de ye ji bo xwendekarên di asta dibistana seretayiyê de ne perwerdeyên sepaneyî yên di derbarê çandin û ajaldariyê de tên dayîn. Qadên hêşîn ên li Tirkiyeyê, ji bo kafeyan taybetiya wek dîmena peyzaj şanîdan, ango nîv gelemperî ye, li Deventerê qadên hêşîn yên bê serûber bi tevahî ji gelemperiyê re tê berdan. Ev qadên ku ji karsaziya taybet re qethiyen nayê vekirin ji bo gelemperî û bikaranîna gel a bi awayekî hêsan tê sêwirandin. Li Deventerê projeyên xaneyên sosyal bi giştî arasteyî kesên ku bi koçberiyê ji welatên din hatine, ji hêla aboriyê ve qels in tên çê kirin. Lê polîtîkaya bingehîn ew e ku tevî pirsgirêka starê ya van mirovan pêdiviyên wan ên sosyalê jî were pêşwazîkirin. Bi awayekî tenduristiyane pêkanîna wan a entegrebûniya bajêr pêk were. Bîrbiriya veguheriya bajariyî cuda ye Peyva wê ya ku ji îngilîzî bi navê veguheriya bajariyî (kentsel donuşum) wergeriyaye zimanê tirkî rastiya xwe gereweke wê ya ji projeyên ku em niha li Tirkiyeyê dibînin û wek projeyên veguherîna bajariyî bi nav dikin gelek cuda heye. Li Ewrûpayê bêhtir wek rehabilitasyon nûkirina bajariyî tê bîrbirin. Projeyên ku em dibêjin veguherîna bajariyî, bi gelemperî em wek xebatên veguherandina qadên senayiyên kevinbûyî ya li qadên xaneyên dibînin. Wek li welatê me avahî bi tevahî bê hilweşandin û li şûna wan blokên qat bilind bên çêkirin nîne. Em dikarin bidin zanîn ku wekî pêvajoya ku niha Tirkiye dijî Ewrûpa di 1980 – ‘90’an de jiyaye. Ji ber ku blokên kat bilind bandora xwe li ser jiyana mirovan ji hêla soslay-civakî ve bi awayê neyînî çê dike û mirovan li hemberî hev dike biyanî li Ewrûpayê ev awa nayê pejirandin û hewl tê dayîn ku veguherîn pêk were. Wek encam; li Deventerê xaneyên sosyal û plansazî di nav xwe de pergaleke wê heye û xwediyê avabûneke ye. Tevî vê em dikarin bibêjin ku bi qeyrana aboriyê ya ku hat jiyîn hilberîna xaneyan li gor berê kêmtir teşwîqa dewletê digre û ev jî di bazara xaneyan de bêdengetiyeke pêk tîne. Ji bo vê gavê ji kooperatîfan gelek zêde daxwaz hene jî xaneyên ku hatine hilberandin kêm in û daxwazê naynin cî. Ji hêla sosyalê ve jî ji Tirkiyeyê gelek bipêştir asta xebateke heye. Dema were fikirîn ku li Tirkiyeyê bêhtir pêwistî li sazandina fizîkî tê dayîn, bandorên sosyal, aborî û civakî nayê berçavkirin, xebatên ku şaredariya Deventerê di xaneyên sosyal de pêk anîne pêwist in û wek mînakeke ku divê were lêkolînkirin dikeve pêşberê me. Yekîtiya me, bi pêkanîna 2. Lijneya Giştî ya Asayî ya sala 2012’an, rêgeha xwe ya derbarê sala 2013’an diyar kir. Me RÊGEHA Xwe Xêzand Lijneya Giştî ya Asayî, di 29’ê îlonê de li Salona Konferansê ya Şaredariya Rezan pêk hat. Civîna ku hevdîtinên wek Budçeya Malî ya sala 2013’an, destheqê personelên peymandanî yên ku dê bi Bernameya Performansê di sala 2013’an de bên xebitandin, rêjeya Tezmînata Denegeyê ya sosyal ya ku dê ji personelên ku di çarçoveya Zagona bi benda 657’an de hatine îstihdamkirin re bê dayîn pêk hat, bi rêzgirtina ji bo kesên ku di tekoşîna demokrasiyê de jiyana xwe ji dest dahine dest pê kir. Lijneya Giştî ku bi agahdarkirina meclisê ya di derbarê rojevê de ji hêla Şaredarê Şaredariya Serêkaniyê û Serokê Dîwanê Îsmaîl Aslanî ve berdewam kir Axaftina wê ya vekirinê ji hêla Sekreterê Giştî yê Yekîtiya me Îsmaîl Doganî ve hat kirin. Sekreterê Giştî Dogan ku di derbarê xebatên ku Yekîtiyê di nav saleke de pêk anîne agahiya berfireh da û destnîşan kir ku sala 2012’an ji hêla Yekîtiyê ve saleke serkeftî bûye. Doganê ku balê kişand ser bi berhênandarî bikaranîna wan a Budçeyê û anî ziman ku bi wê awayê ji gelek projeyên biçûk ên şaredariyan re alîkariya darayî pêşkêş kirine. Bernameya Performansê ya sala 2013’an, Budçeya 2013’an a Yekîtiyê ya ku ji Meclisê re hat pêşkêşkirin piştî axaftinê hat pejirandin. kirin ku Yekîtiyê rêgeha xwe li gor rê û rêzana Plana Stratejîk diyar kiriye, bi beşdarî û alîkariya şaredariyên endam dê ji serkeftinên mezin re îmze werin avêtin, Doganî gotinên xwe wiha berdewam kirin: “Em dê sepana BAYÎyê ku bi wê hevkarî gihiştiye asta herî jor li Mûşê têxin jiyanê. Di vê mijarê de me bi Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê (TBB) re pêvajoya hevkariyê dahiye destpêkirin. Bi hewldana Yekîtiya me wisa hat astekî ku; polîtîkaya perwerdehiyê ya TBB’yê û têkiliyên wê yên bi şaredariyên herêmê re teşeyeke nû girtiye. Bi yekîtiya dengan hat qebûl kirin Bernameya Performansê ya sala 2013’an, Budçeya 2013’an a Yekîtiyê ya ku ji Meclisê re hat pêşkêşkirin piştî axaftinê hat pejirandin. destheqê personelên peymandanî yên ku dê bi Bernameya Performansê di sala 2013’an de bên xebitandin û ji bo rêjeya Tezmînata Denegeyê ya Sosyal ya ku dê ji personelên ku di çarçoveya Zagona bi benda 657’an de hatine îstihdamkirin re bê dayîn pêk hat biryar hat dayîn. Civîn bi daxwaz û temeniyan bi dawî bû. Doganî derbarê dabînkirina xêzkêşanên projeyan û xebatkarên teknîkî yên di dirêjahiya salê de anî ziman û destnîşan kir ku ji gelek şaredariyan re xizmeta şêwirmendiya teknîkî pêşkêş kirine û alîkariya ku hatiye dayîn ne ya kêmdîtiniyê ye. Doganî balê kişan ser perwerdeyên ku arasteyî pêşîvekirina asoya xebatkarên şaredariyê pêk hatine û da zanîn ku li hember budçeya bi sînor jî gelek bernameyên perwerdeyê kirine jiyanê. Doganî da xuya- Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 11 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Tezmînata Denegeyê ya Sosyalê çi ye ? di kîjan mercan de tê dayîn Îsmaîl DOGAN Sekreterê Giştî yê Yekîtiyê D Bi guherîna di bendên derbarê Biryarnameya di Daraza Zagonê ya bi benda 6289’an, zagona bi benda 4688’an û zagona bi benda 375’an ji pirsgirêkê re çareserî hatiye dîtin. Bi gotineke din, bi vê sazandinê dayînên ku di bin navên (başkirin û dayîna pêvekî) cûrbicûr de, bê ku paldera wê ya zagonî hebe ji xebatkarên şaredariyê re tên dayîn bi navê “Tezmînata Denegeyê ya Sosyal” bû xwediyê palderiya zagonî. Lê ev dayînên ku beriya vê bê pêşemercî dihatin kirin bi vê zagonê bi hinek mercan ve hatin girêdan. i encama tekoşîna xebatkarên gelemperiyê ku ji bo sendîkayîbûn û destheqên xwe yên ku bi yek alîtiyê hatine diyarkirin bi peymandanîna komelî diyar bikin pêk anîbûn “Zagona Sendîkayên Peywirdarên Gelemperiyê” bi jimareya 4688’an ya ku di sala 2001’an de ji hêla parlamentoyê ve hatiye pejirandin mafê sendîkayîbûnê bi dest xistin. Bi vê zagonê pêşiya sendîkayîbûna karmendan ve bûye, lê di benda 29’an a zagonê de li şûna peymandanîna komelî, daraza hevdîtina komelî hatiye danîn û bi vê awayê mafên diyarkirina destheqên peywirdarên gelemperiyê yên bi peymandanîna komelî cardin hatiye zêfandin. Sendikayên xebatkarên gelemperiyê ji bo van mafên xwe bi dest bixin dev ji tekoşînê ber nedane. Bi benda 1’emîn a zagona bi jimareya 6289 û zagona bi jimareya 4688’an ku di Rojnameya Fermî ya bi dîroka 11’yê nîsana 2012’an de hatiye weşandin, navê wê bi awayê “Sendîkayên Peywirdarên Gelemperiyê û Zagona Peymandanîna Komelî” hatiye guherandin û bi vê zagonê ji xebatkarên gelemperiyê re tevî mafê pêkanîna peymandanîna komelî hinek mafên din jî hatine dayîn. Her çiqas ev zagon tevî mafê peymandanîna komelî hinek mafên din anîbe jî vê sendîkayên xebatkarên gelemperiyê kêfxweş nekiriye. Li hemberî ku zagona bi jimareya 4688’an ji xebatkarên gelemperiyê re mafê peymandanîna komelî neaniye jî bi nîşandayîna hinceta peymandanînên ILO’yê sendîkayan di beşa kar ya rêveberiyên cihkî de, di serî de li bajarên metrepolan bi şaredariyan re peymandanîna komelî îmze kirine. Bi xwe spartina van peymandanînên komelî ji karmendên ku di rêveberiyên cihkî de dixebitîn re di bin navê “başkirin, dayîna pêvekî” ya ku di peymandanîna komelî de hatiye destnîşankirin û bêyî ku vebirîneke wê ya zagonî were kirin(wek Baca Dahatê, Baca Demxeyê, Belenderiya Malnîşê) yekûneke qethî didan. Ev dayînên ku dihatin kirin tu sparteyeke wan a zagonî tunebû. Ji ber ku tunebû jî ji hêla venihêrên dîwana muhesebatê ve dihatin pirsiyarîkirin. Li hember ku ji hêla mewzûata mewcûd ve herdû hêl mafdar bûn jî wek pirsgirêkeke bêçareserkirî li rastê disekinyan. Bû xwediyê palderiiya zagoonîî Bi guherîna di bendên derbarê Biryarnameya di Daraza Zagonê ya bi benda 6289’an, zagona bi benda 4688’an û zagona bi benda 375’an ji pirsgirêkê re çareserî hatiye dîtin. Bi gotineke din, bi vê sazandinê dayînên ku di bin navên (başkirin û dayîna pêvekî) cûrbicûr de, bê ku paldera wê ya zagonî hebe ji xebatkarên şaredariyê re tên dayîn bi navê “Tezmînata Denegeya Sosyal” bû xwediyê palderiya zagonî. Lê ev dayînên ku beriya vê bê pêşemercî dihatin kirin bi vê zagonê bi hinek mercan ve hatin girêdan. Sererastikirina ku di benda 15’mîn de bi jimareya Şaredariyên ku maweya baca wan derbas bûye, prîma ewleyiya sosyal û danheviya deyna Musteşariya Xezîneyê ji sedî 10’ê hatiniyên budçeya salê ya dawî ku pêk hatiye derbas bikin, hember ku maweya wê derbas bûye hebûna mehanî û deyna destheqê ya ku nehatiye dayîn an jî danheviya lêçûna personelan ya di derbarê sala dawî de ya pêkhatî, ji sedî 30’ê hatiniyên budçeyê ya herî dawî ya salê pêkhatî derbas bikin nikarin peyman-nameya tezmînata denegeyê ya sosyalê pêk bînin. Şaredariya ku bêyî ku vana bigre ber çavan vê bike peyman-nameya wan betal dibe 375’an ku li KHK’yê hatiye zêdekirin; “ji peywirdarên gelemperiyê yên ku di pozîsyonên îdareyên taybet a bajêr û şaredarî û saziyên girêdayên wan de hatine îstihdamkirin re tezmînata denegeyê ya sosyal dikare were dayîn. Meblaxa mehane ya tezmînata denegeyê ya sosyalê ku dikare were dayîn, bê ku peymandanîna gelemperiyê ya herî zêde ku li gor Zagona Peymandanîna Gelemperî û Sendîkaya Peywirdarên Gelemperiyê ya ku bi jimareya 4688’an pêk tê derbas bibe,di şaredariya eleqedar û şaredariya bi îdareya taybet ya bajêr re eleqedar û îdareya taybet ya bajêr de ya ku di nav sendîkaya peywirdarên gelemperiyê de xwediyê endamên herî zêde de bi bîr tê bi peymandanîna ku di çarçoveya darazên ku di Zagonê de tên derpêşkirin de tê diyarkirin.” Sererastkirina ku di benda 22’mîn a Zagonê ya bi jimareya 6289’an de hatiye kirin; “ Li îdareyên cihkî îmzekirina peymandanînê Bi dîroka 27/6/1989 BEND 32 û Biryarnameya di Daraza Zagonê ya bi jimareya 375’an di çarçoveya darazên benda 15’mîn a pêvekê de dayîna tezmînata dengeyê ya sosyalê li şaredariyan li ser pêşniyara serokê/a şaredariyê ji hêla meclisa şaredariyê ve, li îdareya bajêr ya taybet li ser pêşniyara waliyî/ê ji hêla meclisa giştî ya bajêr ve ger bir- yar were dayîn, di dema peymandanînê de, ji bo meblaxa tezmînata denegeyê ya sosyalê ya ku tê dayîn were diyarkirin bi nûnerekî/e ku ji hêla serokê/a giştiyê/ya sendîkaya ku di îdareya cihkî de xwediyê endamên herî zêde ye an jî ji hêla lijneya rêveberiya sendîkayê ve tê rayedarkirin li şaredariyan şaredar, li îdareya taybet ya bajêr di navbera waliyî de, di nav sê mehên tememkirina pêvajoya peymandanînê de peymandanîn dikare pêk were. Ev peymandanîn ji hêla sepana vê Zagonê ve peymandanîna komelî nayê hesabkirin û di vê bergehê de serî li Lijneya Hakeman a Peywirdarên Gelemperiyê nayê dayîn. Peymandanîna ku were kirin, bi dema peymandanîna komelî re sînorkirî tê pêkanîn û maweya peymandanînê bi tu awayî dîroka hilbijartina giştî ya rêveberiya cihkiyê derbas nake. Di nav sê mehên şopandina dîroka hilbijartina giştî ya rêvebirinên mehelî de peymandarî dikare bi şertê sînordariya heyama peymandanîna komelî were kirin. Peredaniya ku bi xwespartina vê peymandanînê tê dayîn wek mafê bidestxistî nayê hesibandin. Kargêriyên mehelî yên eleqedar; baca ku maweya wê bihuriye, prîma ewletiya civakî û ger yekûna deynê şêwirdariya xezîneyê sedî dehê hatinên budçeyê ya sala herî dawî ya pêkhatî derbas bike, digel ku maweya peredanê derbas bûye jî hebûna deynê heqdest û perenedana mehaneyê an Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 13 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Divê bê zanîn ku şaredariyên ku nikaribin peyman-nameya Tezmînata Denegeyê ya Sosyalê pêk bînin dema peyman-nameya dervey vê zagonê çê bikin an jî kesên ku peyman-nameya wan a dengeya sosyalê bi sedemên cuda betal bûye vê berdewam bikin, ger ji hêla elemanên venêrînê yên eleqedar ve were tespîtkirin, dê bibe mijara lêpirsînê. Ger serokên şaredariyên me û rayedarên mezaxê yên eleqedar di vê babetê de bi baldarî tev bigerin dê baş be. jî di derbarê pêkhatiya sala herî dawî ya lêçûna personelî/ê, pêkhatiya sala herî dawî ya hatinên budçeyê ger li şaredariyan ji sedî sihê wê, li kargêriya taybet ya bajêr ji sedî bîst û pêncên wê derbas bike di bergeha vê bendê de peymandanîn nayê kirin. Piştî pêkanîna peymandanînê di rewşa pêkhatina van şertan de peymandanîna heyî ji ber xwe ve betal dibe.” Li gor van bikeyskirinan şaredarî û kargêriyên taybet li gor zagona bi jimareya 657’an ji xebatkaran re (peymandanî jî di nav de) dê bikaribin “Tezmînata Parsenga Civakî” bixerimînin. Divê biryara meclisê were girtin Di xerimandinê de kirariya yekem ku dê bikin, li şaredariyan bi pêşniyaza şaredarî/ê, li kargêriya taybet bipêşniyaza waliyê/î li meclisan biryarstendina a wan e. Ger di hêla tezmînata parsenga civakî de biryar were girtin divê di heman biryarê de ji şaredarî/ê an jî ji waliyî/ê re bi sendîkayê re rayeya çêkirina peymandanînê jî were destnîşankirin. Di çarçoveya vê rayeyê de pêkanîna hevdîtinê ya şaredar an jî waliyî/ê ya li kargehê bi sendîkaya ku xwediyê endamên herî zêde ye re, bêyî ku meblaxa zêdetirîn a ku di benda 5’emîn a Peymandanîna Komelî ya Derbarê Mafên Civakî û Darayî ya Derheqê Milê Xizmeta Rêveberiya Cihkî de hatiye destnîşankirin derbas bike dikare peymandanînê pêk bîne. Di peymandanînê de li ber çavan girtina krîterên wek qebareya kar, pêwistî û dijwariya peywirê, demên xebatan dikare bi awayê cuda were destnîşankirin. Bin çi navî de dibe bila bibe ji ber peredahina pêvekiyê dikin di derbarê peywirdarên gelemperiyê de taqîbata îdarî an jî darayî û darizandin nayê kirin, ên ku hatine destpêkirin ji kirariyê tê rakirin. Serokên şaredariyan û nûnerê/a sendîkaya rayedar di peymandanînên xwe yên parsenga civakiyê ku piştî hevdîtinan li dar dixînin de, ji ber ku wek peymandanîna komelî ya somdariya zagonê nayê hesibandin serîlêdana Lijneya Hakem a Peywirdarên Gelemperiyê nayê kirin, peredanên ku bi xwespartina peymandanînê tên dayîn wek mafên bidestxistî nayê hesibandin, bi dema peymandanîna komelî re sînorkirî tê sepandin, divê maweya peymandanînê hê ku maweya hilbijartina giştî ya rêveberiyên cihkî derbas neke were kirin. Ger hilbijartinên rêveberiyên cihkiyê beriya maweya peymandanîna komelî hatibe çêkirin şaredarî, di nav sê mehên ku maweya hilbijartina giştî dişopîne de jî bi maweya peymandanîna komelî sînorkirî peymandanîn dikare pêk were. Sererastkirina ku di 14’mîn benda ku li KHK’ya bi jimareya 375’an hatiye zêdekirin; “beriya dîroka 15/3/2012’yan peymandanîna kar a komelî ya di navbera sendîkayan di derbarê Biryarnameya di Hikma Zagona bi jimareya 375’an di somdariya benda 15’mîn pêvekê de, peymandanîna komelî, peymandanîna parsenga civakî û sepandina peymandanînên ku di bin navên wek wê de tên îmzekirin, di peymandanînên mijara gotinê de dikare heta dawiya maweyên ku tên derpêşkirin were berdewamkirin. Wekî din ji bo heyama sepandina peymandanînên hatine ziman ku berdewam dikin di çarçoveya hikmên benda 32’yemîn li gel vê peymandanîn nayê kirin. Rêvebirinên daxilê somdariyê ku peymandanînên wan ên mijara gotinê beriya dîroka 31/12/2015’an bi dawî bûye, an jî peymandanînên wan ên mewcûd ku piştî dîroka ketina meriyetê ya vê bendê bigerew hatiye betalkirin, bidawîbûna peymandanînên wan, an jî di nav meha ku dîroka betalkirinê dişopîne de bi dîroka dawî lê hatin an jî dîroka betalkirinê û heyama peymandanîna komelî ya ku di vê Zagonê de tê derpêşkirin tevî bi heyama heta dawiyê sînorkirî ya bê ku baldarî li hikmên fiqreya sêyemîn were kirin di çarçoveya hikmên benda 32’yemîn peymandanîn dikare pêk were. Lê li gorî benda 32’yemîn zêdetirîn meblaxa ku di peymandanîna komelî de hatiye destnîşankirin, ji nasnavê pê ve ji personelê/a eleqedar re li gorî peymandanînên mijara gotinê ger di binya peredana mehaneyê ku tê dayîn de be; bêyî ku baldarî li hikmên fiqreya sêyemîn were kirin hikmên benda 32’yemîn bingeh tên girtin û heta dîroka 31/12/2015’yan di peymandanînên ku dikarin bên sepandinê de di dîroka ku ev bend ketiye meriyetê li gor peymandanîna sepandî ji nasnavê pê ve yekûna ku ji personelê/a eleqedar re tê dayîn dikare wek zêdetirin mehane ya nîvane bingeh bê girtin. Peredanên bi vê şiklî werin dayîn wek mafê bidestxistî nayê hesibandin. Bi şerta ku mijara wê sûcî çê neke û nespêre biryara darazeke mîsogerbûyî, heta dîroka 15/3/2012’an, bi nûnerên karmendan re li hev kirineke peymandanîna karê komelî an jî di teserûfeke din de mahin ji personelê/a gelemperiyê ku di rêveberiyên ku di nav somdariya benda 15’mîn pêvek Biryarnameya di Hikma Zagonê ya bi jimareya 37’an de dixebitin di bin çi navî de dibe bila bibe ji ber peredahina pêvekiyê dikin di derbarê peywirdarên gelemperiyê de taqîbata îdarî an jî darayî û darizandin nayê kirin, ên ku hatine destpêkirin ji kirariyê tê rakirin.” Hêmanên ku peymandanînê nederbasdar dihêlin Beriya ku di zagona bi jimareya 4688 û jimareya 375’an a KHK’ê de rêkûpêkkirin bê kirin tê zanîn ku şaredariyên me yên ku peymana parseng a civakî kirine hene. Bi rûkûpêkkirina xala 14 mîn a bi jimareya 375’an a KHK’ê ya di jor de ji vê re çareserî hatiye dîtin. Li gor vê rêkûpêkkirinê şaredariyên me peymanên xwe yên berê dikarin heta dawiya dewrê berdewam bikin. Şaredariyên me yên ku van peymanên xwe berdewam dikin heta dawiya dewrê nikarin peymanekî nû çê bikin. Lê ger van peymanan bigerew fesx bikin wê demê dikarin heta dawiya dewra peymana komelî di çarçoveya rêkûpêk kirina vê zagonê de peymanên nû çê bikin. Divê şaredariyên me bizanin ku di rewşa peymanên ku di vê zagonê de beriya rêkûpêkkirinên diyarkirî bên fesx kirin li gor darazên(hikmên) benda 22’mîn a zagona bi jimareya 6289’an û benda 32’mîn a zagona bi jimareya 4688’an a fiqreya 3’yan dê bêdaraz bîminin. Bi gotinekî din, peyma- Mijarên ku pêwiste rayadar lê baldar bin Bi fiqreya 2’yemîn a benda 14’mîn a ku li Zagona bi jimareya 6289 û 4688 hatiye zêdekirin û ji dayînên ku di bin navên cuda de (başkirin, dayîna pêvekî) tên kirin re efû hatiye kirin. Lê şaredariyên ku nikarin peymandanîna tezmînatê ya parsenga civakî pêk bîne li dij vê zagonê peymandanîna wan an jî wek me li jor jî rave kiriye kesên ku peymandanîna wan ya parsenga civakî ji sedemên cuda bê hikim mahiye ger vê berdewam bikin, divê bê zanîn ku dema ji hêla elemanên eleqedar ve were tespîtkirin, dê bibe mijara lêpirsînê. Baldariya şaredarên me û rayedarên xercirinê ya eleqedar a ji vê mijarê re dê bikêr be. Wek encam peymandanînên di derbarê Tezmînata Parsenga Civakî ku şaredariyên me bi sendîkayan re pêk bînin de, divê dema ku di zagonê de hatiye destnîşankirin bi baldarî bihesibînin û dema peymandanînên xwe yên kevin betal dikin pirsgirêkên ku tên pêşiya wan baş li ber çavan bigrin. nên parseng yên civakî ku dê şaredarî bikin ji sedemên wek bacên ku maweyên wan derbas bûne, prîma ewlehî a civakî û jê derbaskirina tevana deynan ku li Musteşariya Xezîneyê heye ji sedî 10 a dahatên budçeyê ya sala herî dawî, li gel dema wan a peredanê derbas bûye hebûna peredanên mehî û deyna heqdestê an jî jê derbaskirina mesrefên tevane ya personelan ya sala herî dawî ku pêk hatiye ji sedî 30’ê dahatiyên şaredariyê ya sala herî dawî bêdaraz (bêhikm) bimînin. Ger peymanên berê îptal nekin bê ku girêdayî vê hikmê bibin heta dawiya dewra peymanê ev peyman derbasdar e. Şaredariyên ku maweyên bacên wan derbas bûne, prîma ewlehî ya civakî û jê derbaskirina tevana deynan ku li Musteşariya Xezîneyê heye ji sedî 10 a dahatên budçeyê ya sala herî dawî pêk hatiye, li gel dema wan a peredanê derbas bûye hebûna peredanên mehî û deyna heqdestê an jî jê derbaskirina mesrefên tevane ya personelan ya sala herî dawî ku pêk hatiye ji sedî 30’ê dahatiyên şaredariyê ya sala herî dawî nikarin peymana tezmînatê ya parseng a civatî çê bikin. Şaredariyên ku van xalan nagirin berçav peymanên wan bêdaraz dibin. Ger ev rewş piştî dîroka ku şaredarîyan peymana parseng a civakî çêkiriye derkeve holê, peyman ji dîroka derketina holê ya rewşê pê ve dîsa bêdaraz in. Îstîsna Wek îstîsnaya vê rewşê baca ku maweya wê derbas bûye, prîma ewletiya civakî û tevana deynê Şêwirdariya Xezîneyê ya ku sedî 10’ê hatinên budçeyê ya ku sala herî dawî pêk hatiye derbas kiriye, hember ku dema dayînê derbas bûye jî kesên ku deynê wan ê mehane û destheqa ku nehatiye dayîn heye an jî di derbarê pêkhatinên lêçûnên tevanî yên personelan ên herî dawiya salê, şaredariyên ku sedî 30’ê hatinên budçeyê yên herî dawiya salê pêk hatî derbas bikin, ji peymandanînên ku beriya dîroka 15.03.2012’an hatine kirin kesên ku beriya dîroka 31.12.2015’an peymandanîna wan bi dawî bûye an jî peymandanîna wan a heyî dema ku ev bend ketiye meriyetê ango piştî dîroka 11’yê Nîsana 2012’an kesên ku bibergind betal kirine di nav meheke ku dîroka dawîbûna peymandanînê an jî betalkirinê dişopîne de; di dîroka ku peymandanîn bi dawî bûye an jî hatiye betalkirin û heyama peymandanîna gelemperî ya ku di vê Zagonê de tê derpêşkirin tevî ku bi heyama heta dawiyê re sînordar e di çarçoveya hikmên benda 32’yemîn de peymandanîn dikare pêk were. Di vê rewşê de, di peymandanîna gelemperî de meblaxa ku ji nasnavan pê ve hatiye diyarkirin, ger di bin dayîna mehane ya ku bi peymandanîna parsenga civakî hatiye diyarkirin de bimîne, bêyî ku li zêfaniyên derbarê rewşa darayî ya şaredariyê were nihêrtin meblaxa ku bi peymandanîna parsenga civakî hatiye diyarkirin, bêyî ku mafê bidestxistî derxîne rastê û bi şertê ku heta 31.12.2015’an, were sepandin dikare zêdetirîn bingeh were girtin. Ev îstîsnayek e ji bo şaredariyên me yên ku deynadar in û bi demên ku li vir hatine destnîşankirî re sînordar e. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 15 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 8 semînerên perwerdehiya destekker û agahîker ku Akademiya me ya Rêveberiyên Cihkiyê arasteyî şaredariyên endam pêk anîbû 19 rojên kar berdewam kirin. Ji perwerdeyan 392 serokên şaredariyê, endamên meclisê, rêveberiyên şaredariyê û xebatkarên wê sûdê wergirtin. 8 semînerên perwerdeyê hatin li darxistin Bi fikra ku şaredarî bikaribin xizmeteke bi bandor û berhemdar pêk bîne; bi feraseta personelên di her astê de perwerdeyeke baş bibinin pêkan e, Aqademiya me perwerdeya xwe di mehên havînê de jî domandin. Aqademiya me ya ku li ser daxwazên Şaredariyan li cihê ku hewcedarî pê hebûye perwerdehiyê dahiye û ji bîr nekiriye ku anketên kêfxweşiyê jî bike. Bi vê naverokê, Aqademiya me yekem perwerdeya xwe di navbera 17-18 yê meha Avrêlê de, li navçeya Pêrtaga Dêrsimê pêk hat. Bernameya perwerdehiyê ya bi serenavê ‘ Rêveberiya Çerxa Projeyê’ bi beşdariya 20’ xebatkarên 14’ Şaredariyan pêk hat. Di perwerdehiyê de, li ser mijarên di Perwerdeyê de‘‘Rêveberiya Çerxa Projeya Destpêkê, Analîza Pirsgirêkê, Analîza Hempar, Analîza Stratejiyê ( xebatên komî ), ji hêla beşdaran ve Pêkanînên Analîza Stratejiyê, ji Analîza Stratejiyê derbasbûna Çarçoveya Mantiqî, plansazî, Pêkanînên Budçeyê, Temamkirina Matrîsê, Mînaka Rêbera Serlêdanê, bi riya Formên Serlêdanan Analîzkirin û Nirxandinên Projeyên Mînak’’ nîqaş hatin kirin. Perwerde ji aliye Pisporên Projeyê Mehmet Emre û Alî Oztufekçî ve hate dayîn. AQADEMİYA ME YA KU Lİ SER DAXWAZÊN ŞAREDARİYAN Lİ CİHÊ KU HEWCEDARÎ PÊ HEBÛYE PERWERDEHİYÊ DAHİYE Û Jİ BÎR NEKİRİYE KU ANKETÊN KÊFXWEŞİYÊ JÎ BİKE. Li ser daxwaza Şaredariya Qoserê, mijara semînera ku li eywana Şaredariyê pêk hat ‘‘ Mewzûata Avadaniyê ’’ bû. Civîna ku di 19’ yê Avrêlê de ji bo agahdarkirinê ku tenê rojek ajot bi beşdariya 25’ xebatkarên şaredariyê yên Avadanî û Fenê pêk hat. Perwerdehîya ku ji aliye Endamê Hîndekariya Zanîngeha Dîcleyê Yard. Doç. Dr. Mustafa Oguz Sinemillioglu ve hate dayîn de mijara ‘‘zagonên avadanî û rêznameyên wan, plansaziyên avadaniyê, di xala zagona 18. de sepandin û venêrana avadaniyê’’ hate gotubejkirin . her wiha ji mînakên di der barê plansaziyên bajarî, guherînên avadaniyê û venêranê avadaniyê bi cêribînên xwe yê Ewrûpayê, bi awayê dîtbarî sûd jê hat girtin. Li Mêrdîn û Cizîrê Mijara perwerdehiya sêyemîn li ser ‘‘Rêveberiya Çerxa Projeyê’’ bû. Perwerdeya li Mêrdînê di navbera 4-6’ê pûşberê de pêk hat û sê roj ajot, ji bo yekeya projeyê yên Şaredariyên endam bû. Perwerdeya ku ji 11 şaredariyan 18 xebatkarên Şaredariyan tevlî bûn de li ser mijarên ku li Dêrsimê bi berfirehî hatibûn daxuyandin hate sekinandin. Çaremin bernameya perwerdehiyê jî di navbera 7-8’ê Pûşberê de li bajarê Şirnexê navçeya Cizîrê pêk hat. Ji bo ‘Civîna Agahdarkirina Mewzûata Xizmetên Darayî’’ya endamên girêdahiyê Şaredariyên Merdînê û Şirnexê, bi giştî 21’ endamên Şaredariyên Bajar û Bajarokên nêzikê Cizîrê hatin vexwendin. Lê ji 2’Şaredariyan tene 8’ kes jê sûdê wergirtin. Di perwerdeya ku ji aliye Sekreterê Yekîtiyê yê Giştî yê Pisporê Xizmetên Darayî Îsmaîl Dogan ve hat dayîn de li ser ‘‘bi jimareya 4734’an a Zagona Îhaleyên Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 17 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Gelemperî, bi jimareya 5018’an a Zagona Venêran û Darayî ya Gelemperî, Rêzname û Sepandina Jimaryarîya Budçeyê ya Kargeriyên Herêmî’’ hatin nîqaşkirin. Li Wanê di heman demê de du perwerdeyên cuda pêk hatin Li ser daxwaza şaredariyan, vê carê li bajarekî cuda li Wanê perwerdeya ‘‘Rêveberiya Çerxa Projeyê’’ hate dayîn. Di perwerdeya pêncemîn ya ku di navbera 25-27’ê pûşberê de hate dayîn û ku sê rojan ajot de ji 12’ Şaredariyan 15’kesên xebatkarên Şaredariyan beşdar bûn. LI PERTEK, QOSER, MÊRDÎN, CIZÎR, WAN Û ANTALYA’YÊ PERWERDEHÎ PÊK HAT. Perwerdeyên şeşemîn û heftemîn di navbera 2829’ê pûşberê de dîsa li Wanê pêk hat. Di civîna perwerdeyê ya ku li ser ‘’Xizmetên Darayî ‘’ û ‘’Mewzûata Avadaniyê’’ hat dayîn de ji 12’ Şaredariyên bajar û bajarokên nêzikî Wanê 172 xebatkarên Şardariyan di beşa xizmetên darayî de beşdar bûn. Perwerdehî ji aliye Sekreterê me yê Giştî Îsmaîl Doganî ve hate dayîn. Di perwerdeya Mewzûata Avadaniyê de jî ji 18 şaredariyên me, 33 xebatkarên şaredariyê beşdar bûn. Perwerdeya ku ji aliye Yard. Doç. Dr. Mustafa Ogûz Sînemîllîoglû ve hate dayîn de li ser zagona avadaniyê û rêznameyên wan, plansazî, xala18. û venêrana avahiyan hûr bûn Beşdariya perwerdeya li Antalyayê zêde bû Di hevkariya Yekîtiya me û Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê de li Antalyayê civîna li ser Mewzûata Agahdarkirinê, ji bo Şaredar û Alîkarên wan hate sazkirin. Di civîna ku di navbera 23-27’ê Gelawêjê de pêk hat û yên ku ne endambûn jî tevlî bûn de ji 92 şaredariyan 1562 kes beşdar bûn. Di civîna mewzûata agahdarkirinê ku bi balkişandineke mezin destpêkir de Alîkarê Sekretêrê Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê yê Giştî Mehmet Keleş di derbarê ‘’ xizmetên şaredariyan ên civakî û bizavên alikariye’’ de ; Dekanê Zanîngeha Marmarayê yê ÎÎBF’yê Prof. Recep Bozlagan li ser mijara ‘’di Rêveberiyan de Rêveberiyên Jêderkên Mirov’’; ji Zanîngeha Gazîyê Endamê Perwerdehiyê Doç. Dr. Muharrem Çetîn li ser ‘’di Rêveberiyên Herêmî de Ragihandin û Têkiliyên bi Gel re’’; dozgerê Dadgeha Dageriyê Dîwana muhesebat Doç. Dr. Îlhami Soyler li ser ‘’Mewzûata Bacê û Şaredarî’’; Dagerê Hundir yê Wezareta Karê hundir Tahir Tekîn li ser ‘’di Şaredariyan de Pargîdanî (şîrket) û Damezirîna Karsaziyê’’ û Gerînendeya Avahî û Bajarvanî û Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê Ayşe Unal jî li ser mijara‘’Sepandinên Şaredariyan ên Zagona Karesatê ya bi jimareya 6306’an ‘’axivî. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 19 ya tal yîW an ra -A n atê zû ew M Da -W an iyê an zîr Ci dîn -W an yê oje pr yî- ra Da ad Av tên me ya de Xiz ya de er Pe rw ya de er Pe rw er Pe rw ya de er n êr er os e tag êr îQ -M yê oje pr an ad Av -P yê oje pr etê m Xiz ya de Pe rw ya de er Pe rw er Pe rw ya de er Pe rw Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 DOSYE Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Di Bin Rîska Karesatê De, Veguheriya Bajariyî, Bandorên Wê yên Ser gel û Rêveberiyên Cihkî Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 21 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Zagona Karesatê ya lêhûrbûniya veguheriyê jî ne ku ji bo çareserkirina karesatên xwezayî û meseleyên bajariyî ye, bi rakirina rêjeya mezinbûna sektora înşeatê pêk anîna hedefên aboriya bi demkurtî û bi awayê ku siyaseta cihkiyê hêzdar bike xebitandina divêtiyên aboriya kûrewiyê lazim e were xwendin. Vebeyînên vê nêzîkahiya ku westarê zêdehiya mezinbûna aboriyê bûye, îşareta senaryoyeke ku di dahatûyê de li nav bajaran bisînorbûna gelemperîbûnan, bi temamî ji hev cuda bûna dewlemend û xizanan giravokên girtî pêk tîne. LI DIJÎ KOLÎTÊ Gîzem AKSUMER-Peywirdara Lêkolînê-MSU Doç. Dr. Mûrat Cemal YALÇINTAN Zanîngeha Mîmar Sînan Fakulteya Mîmariyê Beşa Plansaziya Bajar û Herêmê E v nivîs wê pirsgirêka kolîtê ji hêla dîrokî ve bigire dest û binirxîne û wê rê li ber gengeşiyên li ser taxên ku bi pêvajoya veguherîna bajariyî ve rû bi rû mane veke. Tune hesibandina rastiyên taxên ku di serî de ji bo veguherîna bajariyî armanc tên girtin, bi gelemperî tevî yên ku di wan de dijîn, pêkanîna gengeşiyek wiha pêwîst dike. Li Ser Kolîtê Beriya Şerê Cîhanê yê Duyemîn li Tirkiyeyê, peyvên gundê kepir (holik) , gundê teneke yên ku ji bo ravekirina cihên cîwarbûnê yên ne fermî dihatin bikaranîn, cihên xwe ji kolîtê re hiştin û peyva kolîtê (gecekondu) ket zimanê hiqûqî û zanistî (Şenyapılı, 2004). Pênaseyên têkildarê kolîtê ku di warê zanistên civakî û bajarvaniyê de hatine kirin; hinek pêdandiyên wek ku ne zagonî ne, ji hêla bêmilkan/xizanan ve hatine hilberandin, bi armanca star bûnê (hêwirînê) hatine lêkirin, pêşkêş dike. Dîsa em dikarin ji van pênaseyan bi kevin rê û bibêjin ku pirê caran kolît bê ku hacetên pêwîst û derfetên teknîkî hebin, bêserûber û bi awayekî kevneşopî tên lêkirin. Em ji xebatên Tumertekîn (2002) dizanin ku taxên kolîtan yên pêşîn li derdorê qadên pêşesaziyê hatine avakirin. Ji ber vê jî nêzbûna (Di heyamên pêşîn de bi taybetî nêzbûna saziyên pêşesaziyê) kar, pîvanek girîng e ji bo bijartina cih. Erman (2004: 1), cih bijartin bi erdnîgariya fizîkî ve jî hatiye têkildarkirin. Wene: İdris ELHAKAN Diyarbakır Alipaşa Mah. “Kolît di serî de li nêzîkê navendên kar yên bajaran û bi piranî li devê newalan, di erdên ku ji hêla erdnîgariyê ve bêkêr in, wek li palên tîk, bêserûber hatine lêkirin û bi demê re çeperên bajaran pêçane, tim xeleka xwe fireh kirine, bi gurahiyek kêm û ji hêla binesazî û xizmetan ve kêm, veguheriyane taxan.” 1 “gundiyên ku bi derfetên xwe, bi têkilyên xwe û bi çavkaniyên xwe li ‘gundên’ hawirodara bajêr û li qadên çandînî yên kevin de bi cih bûne demeke dirêj ji bo mêrên komên bajarî ku li navenda bajêr dijiyan wek ‘karkerên erzan û sernerm’, ji bo jinên wan wek ‘xizmetkara erzan’ ku hewceyî perwerdehiyê ye’, ji bo siyasetmedaran, heta dest li wan nebe wek ‘depoyên dengan (oy)’ ku dengên xwe didin wan, ji bo rêvebirên gelemperiyê wateya ‘gel’ de ne ku bi qasê ‘hemwelatiyan’ ne bi kaprîs û daxwazkar in dihatin.” [Erder, 1997] Lêgerînên li ser kolîtan her ku zêde dibin, têkildariya pêvajoya pêşveçûnê bi diyardeya kolîtê ve û ji alî civakî ve ravekirin, her ku diçe belav dibe. “ Li cîhan û Tirkiyeyê, di salên ku teoriya modernbûnê serwer bû de, di derdorên akademîk de civaknasan kolît, wek diyardeyek bihurbar ya ku wê di dema pêvajoya derbasbûna ji civaka kevneşopî ber bi ya modern ve derketiye holê û wê di nava demê de bi pêşveçûna civakê û di dawiya bajarî bûna gundiyên ku ji gundan koçî bajaran kirine de bihele, dibînin.” (Erman, 2004: 3) Wesfên neyînî yê ku di pênaseyên kolîtê de cih digirtin wek qaçax, dagirkirin, demdemî, berê vegotina kêm dîtina yên ku di kolîtan de dijîn -vegotina-hê jî belavbûyî,1 bi taybetî bi efwa kolîtan ya ku di salên 1980’yan de kolît kirin apartman, vegotina dijîtiya çînên navîn ya li hember kolîtê da xwedîkirin. Bi demê re ev vegotin li ser zimanê alîgirên veguheriya bajariyê yên ku taxên kolîtan ji xwe re hedef girtibûn bû belesan û di dawiyê de îro siyaset bi wan wesfên neyînî yê kolîtan xwedî dibe! Ji hêla din ve li Tirkiyeyê pêkhanîna kolîtan bi serê xwe berxwedanek e. Mirov dikare wek serhildanek jî bibîne. Lê belê vê berxwedan û serhildanê wek ku Castells (1997) “veguherînek civakî”, Shuurman û Van Naerssen (1989) “Azadbûn”, Friedmann (1993) “Tevgerên bi rêxistin û xwe dispêrin cih, yên xizanên bajarî yên dinyaya sêyemîn ên ku têdikoşin ji bo li dij zilma modernîteyê alternatîfek biafirînin ” di wateya “bîrdozî” de ji rexneyek li ser pergalê bêtir, wek ku Bayat (2008) têgihbar kiriye, mirov wek “ êrîşa yê ji rêzê, ya bêdeng” şîrove bike, bêtir rast e. Ji ser kolîtê “Bajjariyiyya Bêêberrdêl” Dewra Wê û Piştî Wê Bi salan bajariyî bê razandinên dewletê bi bername bi riya pêkhatina kolîtiyî li hesabê dewletê dihat û berê di- Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 23 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Plan û projeyên veguheriya bajariyî yên ku heta roja îro derfeta sepana wan çê bûye, ne ku ji bo şêniyên taxê di xaniyên ku ji erdhejê re qewîn in de bi cih bibin û bighîjin mercên jiyana baştir, ew hemû arasteyî razemendan, dewlemendan û bi taybetî arasteyî xebatkarên sektora xizmetê yên asta jor ku stêrkên kûrewîbûniyê tên hesibandin û turîstan e. Ev rewş, projeyên torinîkirinê ku li derveyî welat gelek mînakên wê hene tîne bîra mirov. yardeya kolîtê ji nedîtî dihat û zagonên efwê jî rê li ber rewatiya kolîtan vekir. Sermayedaran û şaredariyan cihên ku yên wan nebûn nîşanê karkeran didan û ji bo ku kolîtan avabikin bi şêweyên curbicur deyn ji wan re peyde dikirin .2 Ev jî nîşan dide ku berê kolît ji alî şaredarî û sermayedaran ve hatiye pejirandin û bi demê re rewa hatiye dîtin. Ji hêla din ve wek ku Eder (1999) jî peyitandiye, têkiliyên taxên kolîtan, têkiliyên piştgiriyê ne. Cîwarbûna koçberan ya bajêr û pejirandina jiyana bajarvaniyê, di çareseriya pirsgirêkande barê desthilatiyên gelemperî epeyî sivik dikir. Di mezinbûna aboriya welat de cihek kilît dane bajarên metropol û bi riya kolîtiyê bajariyî tê wateya hêza kar a erzan û bê malîyetek cîvakî, ev jî li hesabê sermaydar û şaredariyan dihat û car caran ji bo pêşveçûna vê pêvajoyê ji nedîtî ve dihatin, carina jî eşkere destek derdiketin. Ev jî girîng e. Di vê çarçoveyê de kolîtî ji bo xerîdariya malên erzan bazarek girîng bû û ji bo hêza kar a erzan jî bertîlek bû. Di nabeyna yên ku bi polîtîkayên dewletê axa xwe hiştibûn û neçar mabûn koç bikin û di pêdiviyên aboriyê de ahengek jixweber rû dahibû û mirov dikare vê wek sazgeriyek civakî bixwîne. (Yalçıntan, 1996) 2 Gelek car ev mijar di gotubêjên taxan de bi taybet ji aliyê kesên kal ve dihat ziman. 3 Werarbûna ku ev taxên ne qanûnî yên li Tirkiyeyê derbas kiriye, di heman demê de li erdnîgariyên cuda cuda yên li cihwarbûnên şeklî yên herêmên xîzan jî hatine jiyandin û tecrûbeyên rû bi rû derdixe pêş çavan. (Davîs, 2006). Tespîta dîrokî ya Bayat (2008:28) ya ku di derbarê cihwarbûnên şekli yên Îranê kiriye vê paraleliyê raste rast dirdixe ber çavan: “Şêniyên ne qanûnî hatin cem hev û daxwaza ava şebekeyê û karebayê kirin; Dema ku daxwazên wan bi cih nehatin an jî dihat taloqkirin bi rêyên ne qanûnî yanî serî li mekanîzmayên tu li çara serê xwe binêre dan. Wene: Serdar Yakan İstanbul Okmeydanı Komên kolîtan di salên 1960’an de pêda pêda veguherîn taxan, ji bo pisrgirêkên hevpar terîf bikin û ji wan re li çareseriyê bigerin riya bi hev re tevgerê keşf (vedîtîn) kirin. Van taxên ku piraniya wan statuya muxtariyê bi dest xistibûn, ji bo bi cih anîna pêdiviyên bajariyî yên wek binesazi, dibistan, rê ji desthilatdariya gelemperî dest bi daxwazkirina xizmetan kiribûn3 û ger ev xizmet ji alî desthilatdariyan ve nehata cih, wan xwe bi xwe hewl didan ku van xizmetên xwe bikin. Di salên 1970’an de ew rewşa siyasiya ku di welêt de hebû, bi wê rewşê re hevrast mirov dikare bibîne ku kolîtvaniyan jî hêza piştevaniyê bêtir keşf kiribû. Hêza xwe yek dikirin û pêdiviyên taxên xwe bi cih dianiyan. Planên cîwarbûnê amade dikirin û bi şêwaza zibareyê (palûte) xanî lêdikirin (ava dikirin). Di wê çaxê de têkiliyên taxên kolîtan bi sendîka, komel û partiyên siyasî re bi hêz bû. Hinek şaredariyên çepgir ji bo li ser pirsgirêkên bajar bibin xwedî gotin, bang li hemwelatiyan dikirin ku li dora komîteyên gel kom bibin. (Aslan, 2004) Piştî 1980 bi polîtîkayên aborî yên neo-lîberal re kolît jî dikeve konaxek nû; kolît li gorî bihayê xwe yê guherinî dikeve nava pergalê. Dixwazin bi vî awayî gelên kolîtan bikin parêzvanê pergalê (Ö. Şenyapılı, 1978; Ayata, 1989; Çavuşoğlu, 2004). Ji 14 efwên avakirinê yên ku di navbeyna 1948-1988’an de derketine, 6 ji wan di dewra 1983- 1988’an de derketine. Çaxa mirov naveroka efwan lêdikole, dibîne ku dixwazin girseyên mezin bikin hevparê ranta bajariyî (Çavuşoğlu, 2004). Wexta mirov li rewşa fizîkî ya taxên kolîtan yên wê demê dinihêre, dibîne ku hejmara qatan zêde bûye, di hinek kolîtên “kevin” de mirov kirêdaran dibîne. An jî kolîtên xwe firotine, bi dereke din ve çûne. (Işık & Pınarcıoğlu, 2001) Diyardeya veguheriya bajariyî, ji bo Tirkiyeyê nû be jî ji bo Ewrûpayê tu heta bibêjî têgeheke kevn e. Li Ewrûpayê pêşî wek çareseriya hilweşîna piştî şerî nûkirina bajariyî ketiye rojevê, bi demê re li qadên ku bêkargîn mahine ji nû ve kargînkirina wan û zindîkirina herêmên rûxiyayî vê pêngava nûkirinê şopandiye. Li Ewrûpayê perisîna mekanîzmayeke levparkirina rantê û ji nû ve xwehilberandina sermayeyê ya veguheriya bajariyî diçe heta salên 1980’yan. Li Tirkiyeyê jî her çiqas bilêvkirinên rewakirinê werin damezirandin jî wekî ku ji sepanên pêşî tê fehmkirin mirov dikare bibêje ku veguheriya bajariyiyê wek amûreke sepana gerûyî ya sermayeya ji destê yekem çêbûyî ye. Mirov dikare koçberiya ji neçarî ya salên 1990’an ya ku kolîtî afirandiye wek xeleka dawîn biwesfîne. Yên ku ji neçarî koç kirine, li pey xwe tiştek nehiştine. Li pey wan gundekî wan jî nema ye ku pêve girêdayî bin. Di rastiya xwe de van mirovan jixwe nedixwestin koçî bajaran bikin. Mexdûrên koça ji neçarî, ji tevayî destketiyên xwe, ji axa xwe, ji çavkaniyên debara xwe hatine bidûrxistin û neçarê koça bajêr bûn. Bi tu awayekî ji alî dewletê ve nehatine destek kirin. Derfeta starbûnê û kar jî nedane wan. Ji ber vê yekê yên herî xizan, ji herkesê dûr û bi jiyana bajariyî re ne lihev ev kes in. Dezavantajek din ya mexdûrên koça neçarî ji ew e ku di bajaran de ciyê vala yê ku ji xwe re têde kolîtek ava bikin nema bû. Hema hema bi tevahî erdên bajaran bûbûn bi xwedî. Ji bilî pir hindik kesên ku erdek vala dîtibûn û ji xwe re kolîtek ava kiribûn, piraniya van koçberan bi kirêyên pir, di wan kolîtên kevin de disitirin. Bi Destxistina Veguherîna Bajariyiyê ya bi Erdhejê Meşrûbûyî Erdheja 1999’an di pêvajoya kolîtbûnê de derzeke girîng dinimîne. Vê peresana ku erdhejê weke Stenbolê li taxên kolîtan ên li Tirkiyeyê dîtiye, di heman serdeman de rastênheviyan di ceribandinên cînişînên enformel ên li herêmên xizan ên erdnîgariyên cuda de şanî didan [Davîs, 2006]. Diyarîkirinên Bayatî [2008: 28] ên dîrokî, vê rastênheviyê li cînişînên enformel ên li Îranê jî, bi zelalî radixe ber çavan; “Nişteciyên kolîtan hatin cem hev û doza elektrîk û ava paqij, ava torê kirin; ku daxwazên wan hatin retkirin, an jî hatin paşguhkirin û taloqkirin wan bi rêyên derzagonî hewcetiyên xwe pêkanîn û serî li makenîzmayên li çareya serê xwe binêre dan.” Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 25 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Meseleya kolîtê pirsgirêkeke ku were çareserkirin nîne, bajariyîbûna Tirkiyeyê, aboriya Tirkiyeyê, ji ber vê yekê rastiyeke siyaseta Tirkiyeyê ye. Tê payîn ku êdî siyaseta Tirkiyeyê jî hay jê hebe ku bê polîtîkaya sosyalê mudaxilekirina vê meseleyê li alîgirên wê îxanet e. Wek ku îro dibe li taxên kolîtan bi awayê avahiyên fizîkî yên ji têkiliya civakî qutkirî nihêrtin û mudaxilekirin xetayeke mezin a siyasî ye ku berdêla wê ya dahatûyê dê giran be. Metropolên ku beşa wan a mezin bi kolît û avadaniyên qaçax bûne bajar, derfet daye ku serdestiya giştî bi mekanî û rewayî dest bavêje kolîtan, mudaxileyî wan bike. Êdî Stenbol di gefxwarina erdhejê de ye û vêna derfet daye ku serdestiya giştî bi rewayî dest bavêje avadaniyên qaçax, mudaxileyî wan bike û wan têxe pêvajoya veguherîna bajariyiyê. Zagona Kerasetê ya ku nû derketiye ji aliyekî vê polîtîkayê dixe mawzûatê û ji aliyê dinê jî navgînên mudaxileyê derdixe holê. Erdhej ligel ku meseleyeke hesas e, mudaxileya vê pêvajoyê tam di dema ku araziyên bajêr bûne metaya bingehîn a danserveha sermayeyê destpê dike û ev jî ji taxên xizan destpê dike û têkiliya vê ya bi erdhejê re ku ev mîna buhaye asan tê nîşandan û dilxwazî û dilxweşiya serweriyê, hinek şik û gumanan pêk tîne.4 Di vê çarçoveyê de divê mirov li meseleyê binêre û bibîne ku zagona karesatê ne ku çareseriyê ji bonî karesatên xwezayî û pirsgirêkên bajartî re bîne, ji bonî ku rêjeya di sektora avadaniyê de bilind bike û armancên demkurt ên aboriyê pêk bîne û aboriya kûrewî xurt bike ye, navgîna vê ye. Ev rewşa ku xwe li ser mezinbûna aboriyê xwedî dike û bandorên wê; wê di dahatûyê de, li bajaran sînorên giştîbûnê derxe holê û îşareta senaryoyeke ku feqîr û dewlemend di giravokan de ji hevdu cuda bijîn e. 4 Ku polîtîkayên aboriyê yên AKPê ku ji sala 2002’yan û vir ve serwerî di destên wê de ye bê nirxandin, wê bê dîtin ku pêşîniyê dide mezinbûnê û wek ajokarê vî karî jî sektora avadaniyê dibîne, ev aşkere û zelal e. Di vê mijarê de mirov dikare li dosyeya “Avadanî (Înşaaat) Ya Resûlûllah” ya hejmara 270’min ya kovara Bîrîkîmê binêre. Bûyera veguherîna bajariyiyê ji Tirkiyeyê re tiştekî nû be jî, ji Ewrûpayê re têgiheke têra xwe kevn e. Pêşî li Ewrûpayê piştî şer ji bonî çareseriya hilweşîna bajaran, nûkirina bajartî hatiye rojevê, paşê jî li qadên bêkêr zindîbûn pêkhatiye û qadên ku hilweşiyane ji nû ve hatine çêkirin û pêngava nûbûnê herûher berdewam kiriye. Li Ewrûpayê parvekirina kara (ranta) veguherîna bajariyî û peresîna wê ya makenîzmaya xizmeta ku semyanî, sermayedarî xwe nû bike digihê salên 1980’yan. Li Tirkiyeyê her çiqasî vegotinên rewayî bêne avakirin, wek ku ji sepanên pêşîn jî bête fêhmkirin, mirov dikare bibêje ji cara ewil ve veguherîna bajartî li ser hîmê sermayeyê ye û navgîna wê ya sepandinê ye. Ev makenîzmaya ku berê wê li xebitîna sermayeyî ya ku li ser xaka bajêrî xwe ji nû ve hildiberîne ye, cara ewil divêt û tiştekî asan bû ku li ser hîmê yên ku pirsgirêka wan a xwedîtiyê (xwedîtiya xakê û malan) heye, ên mîna xizan an jî çînên navîn û taxên kolîtan bixebite. Tevayên pêşnûma û planên veguherîna bajariyî yên ku heta îro derfeta sepandinê dîtine ne ji bonî ku şêniyên taxê li malên ku li hemberî erdhejê qewînin rûnên û bibin xwedî şert û mercên jiyanek xweş, ji bonî starên taybet ên kûrewî ku xebatkarên sektora xizmetê yên payebilind in, razemend, dewlemend û geştyaran (turîstan) e [Sassen, 1991; Ercan, 1996; Yalçintan, 2006]. Ev rewş pêşnûmayên ku têne maqûltirîn ên ku li derveyî welêt mînakên wan pir tên dîtin, tînin hişê mirov. Peyta Bourdîn [2008: 27] bi pêvajoya ku Stenbol jiyaye yekeyek li hev dike; “Bajarên ku dixwazin têkevin nava hiyerarşiya kûrewî her tiştî didin ber çavên xwe û bi “maqûlîtirînkirina” navendên xwe çînên afirîner, razemend û geştyaran ber bi xwe ve dikişînin.” Û Ji Dêvla Encamê Stenbol li ser rûyê dinyayê ji yek zêdeya metropolên ku bajariyîbûna xwe belaş temamkiriye ye. Bi xêra kolîtan karhêza erzan xebitandiye û bûye hûtê pîşeyiyê, di warê aboriyê de ji buhayê civakî reviyaye û enformeltiyê ecibandiye û wisa karibûye mezin bibe. Yanê, îro ev kolîtên ku em wan naecibînin û dixwazin bavêjin derveyî bajêr, ew bixwe afirîner û dînemoyên hêza aboriyê û dînamîzma Stenbola ku pesindarî jê kêm nabin in. Ligel ku motaciya desantarlîzasyona pîşeyiyê êdî bi keda bêwesf re nîne, êdî dor dora kewirandina xelkên li kolîtan e, ev jî pirsgirêka wefaya Stenbol û dewletê ye. Karê kê biqedê, rê ser sergo ye… Xelkên kolîtan li taxên ku avakirine; ligel kêmanî, bêewlehî, xetereya erdhejê û pirsgirêkên dinê dîsa bextewar in. Tevayên têkiliyên wan ên civakî û aborîtî li van taxan didomin. Ji xeynî pirsgirêkên wan ên biçûk ên xwedîtiya ciyî ku bi mudaxileyên sivik dikarin bêne çareserkirin, pirsgirêka wan a herî girîng ku her tim bilêv dikin bê tapotî ye ku ev rewşeke nediyar e. Ji civakek ku ewleneka dahatûya xwe li ser neguhêzbaran ava kirye û siyaseteke her tim vêna derdixe pêş û her û her sor dike ne bêrî ne û nabe ku ji binyata vê ramanê dûr bin. Ji ber xizaniyê nikarin zarokên xwe bidin xwendin, lê hê jî ji bonî dahatûya zarokên xwe, ew bi salan e li bajêr girêdayî kolîtên xwe ne… Xelkên kolîtan pirsgirêkên xwe dizanin. Dixwazin ji ewleneka hiqûqî destpê bikin û xetereya erdhejê, başkirina jîngehê nîqaş bikin û çareseriyên ku ew jî di nav de bin peyde bikin. Di vê çarçoveyê de ji ser komele û kooperatîfan xwe birêxistin dikin. A ku divê dewlet û Stenbol bike, divê berdêla wan nasnavên hûtîn ku “belaş” ji pişta xelkên kolîtan qezenckirin “êdî” bidin û wan muxetab qebûl bikin, wan tevlî dahatûya ku tê sêwirîn bikin û bizanibin xwediyê kolîtan xwediyê mafên rastîn in [Yalçıntan, 2008]. Meseleya kolîtan ne mesleyeke ku bê çareserkirin e, rastiyeke bajarîbûna Tirkiyeyê, ya aboriya Tirkiyeyê û herwiha ya siyaseta Tirkiyeyê ye. Êdî bendewarî heye ku siyaseta Tirkiyeyê jî bibîne ku bêyî polîtîkayên civakî mudaxileya meseleyê bi layendî re xiyanet e. Weke îro li taxên kolîtan mîna avahiyên şêwe xerabe û ji civakê qetiyayî û xerab nêrîn û mudaxile şaşiyeke siyasî ya mezin e û wê berdêla vê di dahatûyê de giran be. Ç A V K A N Î Aslan, Ş. [2004] 1 Mayıs Mahallesi, İletişim Yayınları, İstanbul. Ayata, S. [1989] “Toplumsal Çevre Olarak Gecekondu ve Apartman”, Toplum ve Bilim, 46/47, s. 101-127. Bayat, A. [2008] Sokak Siyaseti: İran’da Yoksul Halk Hareketleri, Phoenix Yayınları, Enqere. Bilgin, İ. [2000] « Bedelsiz Modernleşme », Mübeccel Kıray İçin Yazılar, Bağlam Yayınları, Istanbul. Bourdin, A. [2008] « Gentrification: un ‘concept’ à déconstruire », Espaces et sociétés, No.132, pp. 23-37. Castells, M. [1997] Kent, Sınıf, İktidar, Bilim Yayınları, Enqere. Çavuşoğlu, E. [2004] Hegemonik Bir Süreç Olarak Türkiye Kentleşmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, MSGSÜ, İstanbul. Davis, M. [2006] Gecekondu Gezegeni, Metis Yayınları, İstanbul. Ercan, F. [1996] “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslararası Kentler: İstanbul”, Toplum ve Bilim, sayı: 71, Enqere. Erder, S. [1997] Kentsel Gerilim, Um:ag Yayınları, Ankara. Erder, S. [1999] “Kentsel Gelişme ve Kentsel Hareketler: Gecekondu Hareketi”, Sivil Toplum İçin Kent, Yerel Siyaset ve Demokrasi Seminerleri, WALD Yayınları, İstanbul. Erman, T. & Tok, N. [2004] “Gecekondu Çalışmalarında 'Öteki' Olarak Gecekondulu Kurguları”, European Journal of Turkish Studies, Thema- Wene: İdris ELHAKAN tic Issue N°1 - Gecekondu, URL : http://www.ejts.org/document85.html Friedmann, J. [1993] Empowerment: The Politics of Alternative Development. Blackwell, Oxford. Işık O., Pınarcıoğlu M. [2001] Nöbetleşe Yoksulluk : Gecekondulaşma ve Kent Yoksulları : Sultanbeyli Örneği, Iletişim Yayınları, Istanbul. Sassen, S. [1991] The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton. Schuurman, F. J. & Van Naerssen, A. L. [1989] Urban Social Movements in the Third World, Taylor & Francis, Londra. Şenyapılı, Ö. [1978] Kentlileşen Köylüler, Milliyet Yayınları, İstanbul. Şenyapılı, T. [2004] Barakadan Gecekonduya, İletişim Yayınları, İstanbul. Tümertekin, E. [1992] İstanbul, İnsan ve Mekân, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Yalçıntan, M.C. [1996] İmar Affı, Yasadışılığın Meşrulaşması ve Kentsel Siyaset, SDD, sayı: 4, sayfa: 28-34. Yalçıntan, M.C. [2001] “Küresel Akışlar, Çatışma Kültürü ve Alternatifsizlik” Dünya Şehircilik Günü 23.Kolokyumu, 3. Bin Yılda Kentler: Mekân, Planlama, Küreselleşme, 6-8 Kasım 1999, YTÜ, Şehir Plancıları Odası Yayını, İstanbul. Yalçıntan M. C. [2008], « Kentsel Dönüşümün Özneleri: Semtler, Mahalleler, Yaşayanlar », Istanbul Için Yeni Bir Kentsel Dönüşüm Modeline Doğru, MSGSÜ, s. 190, İstanbul. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 27 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Bin Rîska Karesatê De Çi Ye, Çi Nîne Necatî ÛYAR Serokê Giştî yê ODEYA PLANKARÊN BAJÊR a TMMOB’ê Z Bi zagonê destnîşankirina"qadên xeternak" û "avahiyên xeternak" li her hêla welêt qadên xeternak ku hene,"durustkirin" ,"valakirin" û di "nûkirina"wan de,bi giştî desthilatdarî ji bo "Wezareta Dorhêl û Şarewaniyê" hatiye danîn, yekeyên rêveberiyên cihkiyê ku berpirsiyarê eslî yê van jînegehan in li derve hatine hiştin. Rêveberiyên Cihkiyê di mijarên avadanî û plansaziyê de, bi awayekî bê sînor xistine bin wesayeta wezaretê. agona di derbarê qadên veguherandin û yên ku di bin rîska karesatê de ne, bi awayeke lezgîn di 16.05.2012’an de li TBMM’yê hat qebûlkirin û di 31.05.2012’an de, di rojnameya fermî ya bi hejmara 28309’de hat weşandin û ket meriyetê. Weke rastiyeke welatê me, bajar û Gundên ku di xeta erdhêjê de ne, di serî de Erdhej û lehî, ji bo bajarên ku di bin xetereya karesatên xwezayî de ne, tedbîrên ewlehiyê yên ku bi destê Dewletê bên girtin jî rastiyek in. ji aliyek ve jî avahiyên ku nû bên çêkirin, divê bi bingeha biryarên planan, ji aliyê xizmetên Endezyariyê ve tekûz, bi ruhsat û bi venêrana gelemperî bin. Ligel rastiyên heyî yên vî welatî, di serî de zagona bi jimareya 648’an ku di 17’yê tebaxa 2011’an de ket meriyetê û di dema kin a borî de di mewzûatê de guhertin hatin çêkirin, avahiyên bê plan, bêyî xizmetên Endezyariyê, avahiyên bê ruhsat û bê venêranî bû polîtîkayên dewletê yên ji rêzê. Çavdêriyên ku di salên dawî de hatine kirin gumanên nêzîkatî û polîtikayên Dewletê yên dirû û ne jidil ên di derbarê rîskên karesatê de bi awayeke zelal derxistine holê. Bi qewimîna erdheja Wanê ku ji bo welatê me êşeke giran bû, çêbûna lêgerînên ji polîtîkayên beriya erdehejê cudatir û anîna wan rojevê dibe ku ji vê hêlê ve pêşveçûneke erênî be. Dema mirov polîtikayên dewletê yên berî erdhêjê û piştî Erdhêja Wanê dide ber hev jî, hewldan û lêgerînên Dewletê yên guherînê dikarin bi awayekî erênî bên nirxandin. Lê belê desteserkirina bêsînor a wezareta avadaniyê ku erk û rayeyên rêveberiyên herêmî ya di derbarê avahiyên ku zirar dîtine de û di bin rîskeke mezin de ne, tiştek ku ji aliyê gel ve were qebûlkirin nîn e. Her wiha bi awayeke navendî dest danîna ser Erdên bajêr û bi destê Dewletê veguherandina rantê ya erdan, sektora avahîsaziyan bi awayekî vekirî nebe jî ji bo armancên veşarî bikaranîna zextan li ser şaredariyan nêzîkatiyeke ku nayê qebûlkirin e. Bi serdestiya feraseteke bi vî rengî û bi sererastkirinên zagonan; bi rêbaza xwe veşartina di pişt têgehên Karesat, Rîsk û veguherînên bajarî de, ji Erdên bajaran dest pê dikin heta Erdên tevahiya welat û hemû çavkaniyên xwezayî yên welat bi pêkanînên nelirê talan dikin. Zagon derbeyeke vekirî ye ku li xweseriya rêveberiyên herêmî hatiye dayîn Bi zagonan erk û rayeyên ku ji bo wezareta hawirdor û bajarvaniyê hatine dayîn, dê şaredariyan li bajarên wan bêyî erk û raye bihêle û di warê bicih anîna peywirên wan de asteng bike. Piştî pêkanîna van zagonan, Şaredariyên ku berpirsiyarên rastîn ên bajaran in dê bi gel re bên hemberî hev, dê ev rewş bandoreke neyînî li têkiliyên gel û Şaredariyan bike û dê di deZagon, li welatê me, di meke kin de Şaredarî û wezaret jî bên hemberî hev. mijara bajarvaniyê de polîtîkaya "du rû" a ku tê meşandin, ji hêlekê ve avahiyên ku xeternak ku hatine îlan kirin tên rûxandin, ji hêleke din ve berdewamkirina avahiyên nû, yên bi xeter, xetereya karesatê weke behane tê nîşandan û hemû bajarên me veguherandina qada dewrkirina rantê, binpêkirina rêgeza "Dewleta Hiqûqê" weke nexşeya rê hatiye sazkirin. Bi vê zagonê hemû erk û rayeya diyarkirina nûkirin, başkirin tasfiyekirina hemû qadên bi rîsk ên karesatê, di destê wezareta hawirdor û bajarvaniyê de ye û ev erk û rayeya rêveberiyên herêmî ji destê wan hatiye stendin. Di zagona nû de tenê rêveberiyên herêmî yên ku ji aliyê wezaretê ve ev peywir ji bo wan hatine dayîn dikarin vê erka xwe bikar bînin. Bi gotineke din, ew erk û rayeya ku bi zagonan ji bo rêveberiyên herêmî hatiye dayîn, bêyî peywirdarkirina wezareta hawirdor û bajarvaniyê nikare were bikaranîn. Rêveberiyên herêmî di mijarên plansazî û avadaniyê de bi awayekî bêsînor û rasterast ketine bin bandora wezareta hawirdor û bajarvaniyê. Sererastkirinên ku di zagonana de hatine çêkirin, rêveberiyên herêmî yên ku xwediyê berpirsiyariyên rastîn ên bajaran in, bêbandor hiştiye û bûye sedema cûdakiriya nav şaredariyan û li hin deveran pêşiya xabatên şaredariyan vedike û li hin deveran jî li pêşiya xebatên Şaredariyan dibe asteng û dibe sedema pêkanînên cûdakariyê. Bi sererastkirina xala 17’an a zagona Şaredariyan a bi jimareya 5393’an, bi guhertina xala 73’an de ya bi mijara veguherîna bajarî de, hemû erka Şaredariyan a di derbarê diyarkirina qadên veguherîna bajariyî de ji destê wan hatiye stendin. Li gorî zagona navborî, ji bo ku qadeke li nav bajêr weke qada veguherîna bajariyî were diyarkirin, divê Şaredarî ji wezareta hawirdor û bajarvaniyê daxwaz bike û bi teklîfa wezaretê, bi erêkirina lijneya wezîran dikare ev daxwaza Şaredariyê pêk were. Ev nêzîkatiya navendîparêz, her çiqas wekî derfet dayînê xuya bike jî, ew pêvajoya biryardayîna yekalî, însiyatîfa rêveberiyên herêmî bi tevayî ji holê ra dike. Xala 73’an ku di sala 2010’an de ji aliyê TBMM’yê ve hat qebûlkirin û ji aliyê odeya plankarên bajêr ve ji bo betalkirinê bi nabeynkariya dadgeha îdareyê ketibû rojeva dadgeha bilind û di vê çarçoveyê de guhertinên ku hatin kirin, weke derbeyeke nû ku li xweseriya rêveberiyên herêmî hatiye xistin e. Ji aliyê din ve sererastkirina ku hatiye kirin, wekî navenda erk û rayeyên bi Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 29 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Zagona Derbarê Veguherandina Qadên di bin Xetereya Karesatê de, pêdiviyên rastiya welatê me ya bi bajarên li hember karesatan bi hestiyar, plansaziya bi naveroka parastinê; nevenihartî û avahiyê ku xizmeta endezyariyê ne girtine, ji astengkirin û sazkirina van tiştan dûr e. neheqî, bilez û ligel ku car caran rêveberiyên herêmî li hember vê neheqiyê di ber xwe didin jî, dîsa ji bo rêveberiyên herêmî rewşeke bi xetere ye û ji bo meşandina xebat û xizmetên rêveberiyên herêmî fikaran çê dike. Pêşiya talankirina erdên gelemperiyê heta dawiyê hatiye vekirin Li gor sererastkirina fiqreya 3’yan a benda 3’yemîn a ku di zagonê de cih digire, li qadên bi rîsk û qadên ku avahî lê tên çêkirin (Di herdû qadan de jî erka teklîfa lijneya wezîran di destê wezareta hawirdor û bajarvaniyê de ye ) Qadên ku di mulkiyeta xezîneyê de ne (qadên leşkerî jî di nav de ) bi tevayî ji bo wezaretê hatiye tehsîskirin. Dewirkirina van qadan a ji bo rêveberiyên herêmî jî bi tevayî ji wezareta hawirdor û bajarvaniyê re hatiye hiştin. Bi salan e, erdên gelemperiyê yên ku ji ber firotinê hatine asta qedandinê, yên mayî jî bi vê sererastkirina zagonên rêveberiyên herêmî tên talankirin. Dîsa bi sererastkirinên zagonên şaredariyan, ev qadên ku divê ji bo binesaziyên civakî bên bikaranîn, dê bi tevayî ji holê rabin. Ji hêla din ve ev sererastkirina ku hatiye kirin, ji aliyê erkê ve rêveberiyên herêmî bêpar dihêle û di nav şaredariyên ji partiyên cûda de dibe sedema cûdakariyê. Piştî ketina meriyetê ya zagona nû ya rêveberiyên herêmî, xebat û xizmetên şaredariyan bi paş ve dikevin. bi fiqreya 3’yan a benda 4’emîn a mulkiyetên li derveyî xezîneyê û malê saziyên gelemperiyê ne, bêyî ku li rewşa wan a rîskê were nêrîn, ji bo ku bibin qadên avahiyan, ji wezaretê re tên tehsîskirin û pêşkêşkirin. Bi navbeynkariya wezareta hawirdor û bajarvaniyê bi awayeke bêberdêl ji bo TOKÎ’yê pêşiya dewirkirina wan tê vekirin. Ev sererastkirina ku di zagona rêveberiyên herêmî de hatiye kirin, karên dewirkirinê bi çi armancê û di çi şertan de tê kirin ne diyar e û erkdarkirineke berfireh a wezareta hawirdor û bajarvaniyê heye. Bi vê sererastkirina zagona Şaredariyan, li cihê ku ranta wan bilind û zêde ye, yên weke cihên Dibistan, Nexweşxane û heta ku Şaredarî û saziyên gelemperî jî di nav de, bi navbeynkariya wezaretê yan jî TOKÎ’yê, rêya talankirina van erdên gelemperiyê heta dawiyê tê vekirin. nekin, dê bibe sedema wendakirina mafên bicihbûyinê, ya girseyeke dorfireh. Dê xizan di bin barên giran yên deynan de werin hiştin Ewlehiya xaniyên hemwelatiyan ku riknên wan saxlem in jî ji holê hatine rakirin Bi vesazkirina ku bi fiqreya 7’an a benda 3’emin a Zagona ku bi armanca hilweşandin û ji nûh ve çêkirina avahiyên li ber xetereyêde ne de, tê diyarkirin ku, avahiyên ku ne di xetereyêdebin jî, bi hinceta “pêkanîneke wekhev” dê li gorî xalên heman zagonê bin. Bi vê vesazkirinê, digel avahiyên li ber xetereyê, yên ku ne li ber xetereyêne jî, ku di nav sînorên ku ji aliyê wezaretê ve hatine kifşkirinê de bimînin, dikarin werin hilweşandin. Vesazkirineke bi vî awayî, ku bi hinceta “ pêkanîneke wekhev” hatiye danîn û nexwedî ravekirineke zelal û ne li gorî destûra bingehîn e, dê mafên bicihbûyin û destwernedana avahiyê, yên kesên ku xaniyên wan ne li ber xetereyê de ne û xwe di ewlehiyê de dibînin, bin pê bike. Zagon, rê li ber cudakariyan vedike Vesazbûna ku di benda 5’emin a zagonê ya bi sernava valakirin û hilweşandinê de pêk hatiye, tê gotin ku “ ji xwedî yan jî kirêkerên avahiyên ku bi” lihevkirinê” werin valakirin re, dê bi awayekî demborî avahî, kargeh yan jî alîkariya aborî were kirin” ev vegotina ku ji aliyê naverokê ve nezelal û nediyarker e, dê bibe sedema têkbirina mafên bicihbûyinê. Li aliyê din naveroka nezelal ya vê vesazkirinê, ji bo kesên ku peymana navborî(valakirina lihevkirî) qebûl Di fiqreya 4’an a benda 6’emin a zagonê de tê gotin ku “ heke pêdivî pê hebe, lijneya wezîran, dikare lêçûnên pêkanînên civakî û binesaziyê li derveyî maliyetê bihêle” Ev jî dide xuyakirin ku, dê ev lêçûn di nav maliyetê de bên bicihkirin. Bikaranîneke bi vî rengî, tê wateya, kesên ku avahiyên wan bi darêzorê tên valakirin, dê di bin deynên giran de werin hiştin. Ev pêkanîn li gorî Destûra Bingehîn ku “ divê Dewlet li gorî Rêgezên Civakiya Hiqûqî be” nakokî ye. Rêya mafê serlêdana darazê jî hatiye rakirin Bi sepanên ku bi fiqreya 9’an a benda 6’mîn a zagonê tên bikaranîn, daxistina dema serlêdana dadgehê ya 30 rojan, li hember van pêkanînan daxistina dema mafê îtîrazê, ku ji 60 rojan daketiye 30 rojan, dîsa pêşîlêgirtina serlêdana hiqûqî ya ji bo biryara rawestandina bikaranînê ya hember vê zagonê, bi awayekî vekirî li dijî xala 36’an a Destûra Bingehîn a Azadiya Lêgerîna Mafan diparêze ye. Bi pêkanîna vê xalê, dê li bajaran binpêkirinên dijwar ên mafan pêk werin. Û dê ev jî li hember hiqûqê bibe sedema bêewleyîya kesên xizan. Parastina mafê starbûyinê tê qedexekirin Li gorî fiqreya 3’yan a benda 8’emîn a zagonê de, hatiye diyarkirin ku, kesên ku li hember hilweşandina avahiyên ku xetere hatine tespîtkirin, bi awayekî bibin asteng li gor Zagona Cezayê ya Tirk dê werin darizan- Bi sererastkirineke di zagonê de û di eslê xwe de, bi Zagona Şaredariyan a bi "Veguheriya Bajariyî" bi jimareya 5393’yan ku dijî destûra bingehîn hikman vedihewîne, bi veguherandina benda wê ya 73’yan rayeya şaredariyan a li bajaran bi tena serê xwe îlana "qada veguharandina bajariyî" ku li bajaran bi tena serê xwe pêk dianî ji holê hatiye rakirin. ev nêzikahiya navendîparêz, înîsiyatîfa rêveberiyên cihkî yên sepîner bi temamî ji holê ra dike. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 31 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Bi sererastkirina di zagonê de, di nav gotinên karesat, xetere û veguherandina bajariyiyê de xwe veşartî ye, ji bajaran destpêkiriye, hemû erdên welêt, heta kanên xwezayî bi awayekî keyfî talankirina wan, heta dawiyê pêşî lê hatiye vekirin. din. Ev vesazkirin dê bibe sedema gelek nexweşî û nakokiyên li hember van bikaranînan. Dîsa ev bikaranîn tên wateya gefxwarina bi darazê ku, di demên borî de jî, li gelek bajarên cihê hatibûn dîtin û li hember parastina rewa ya mafên bicihbûyinê yên bi vî rengî, bi darê zorê û bi cezayan hatibûn astengkirin. Zagon, ji avakirina hawirdorên jiyanger dûr e. Vesazkirina ku bi sernava” Mewzûatên ku dê neyên şopandin” bi fiqreya 1’an a benda 9’emîn a zagonê hatiye diyarkirin, tê gotin ku, dê rêbazên astengdar ên têkildarî Zagona 3194’an û mewzûatên din, dîsa girêdayî-nemana dema derbasdar(aski suresî), tê wateya devjêberdana hawirdoreke jiyanê ya bi rêkûpêk. Vesazkirineke bi vî awayî dijberî benda 56’emîn ya Destûra Bingehîn a di derbarê Mafê Avahiyê de ye ku, dibêje “Dewlet, di çêkirina avahiyan de,li gorî taybetiyên bajaran û ji bo plansaziyekê bi rêkûpêk tedbîran digire” ye. Li aliyê din, kinkirina dema derbasdar (aski suresî) ya ji bo van karan, helwesteke dijberî mafê gel yê tev- Ji sala 2010 an ku berbi qeyranekê ve diherikî û ji hêla desthilatiyê ve weke "sektora lokomotîfa aboriyê" dihate dîtin, sektora înşeatê û raste rast bi vê sektorê ve hatiye grêdan, sektora bankavaniyê ku berbi qeyraneke mezin ve diherikî asteng bike û ji sektorê re bibe "ava giyanê" bi tevahî zagon ji van sererastkirinan pêk tê. lîbûn, îtîraz û agahdariyê ye.Dîsa bi awayekî vekirî dê dijberî xalên 2, 36 û 125 ’an a Destûra Bingehîn be. Bi destên zagonê, pêşî li talana qadên xwezayî hatiye vekirin Bi vesazkirina ku, bi sernavê “Mewzûata ku dê neyê şopandin” a bi fiqreya 2’yan a benda 9’emîn a zagonê hatiye diyarkirin, tê wateya bi awayekî bêsînor devjêberdana ji zagon û rêbazên ku bermahiyên welatêm me yên xwezayî, çandî û dewlemend diparêzin. Ev vesazîkirin bi hinceta avahiyên bixeter e, destpêka talaneke bêsînor û dijwar nîşan dide. Dîsa ev vesazkirin, ku li dijî Destûra Bingehîn e, dê pêşî li talaneke berfireh ya peravan ku bi Zagona peravê tên parastin ve bike. Erdên ajotinê, baxçeyên zeytûnan, mera û daristan ji çav tên derxistin. Tengav (Bogaz) jî tê de, dê li hemû qadên parastî yên xwezayî û arkeolojîk, pêşî li talanan were vekirin. Bi vê vesazkirinê, hemû mevzûat û rêgezên ku ji bo parastina hawirdorê hatine çêkirin, tune tên hesibandin. Wekî encam Ev zagon, nexşerêya domdariya polîtîkayên “di rû” yên di derbarê bajarvaniyê de ye. Li aliyekê hilweşandina avahiyên xetere û li aliyê din, ji nuh ve domandina avahiyan xetere, bi hinceta xetereya karesatan talankirina bajaran û serobinkirina rêgeza “Dewleta Hiqûqê” ye. Zagona di Derbarê Veguhertina Qadên ku di Bin Xetereyê de ne, ji plansazî, venêrîn, baldariya hember karesatê, rastî û hewceyiyên karesatên xwezayî dûr e. Vesazkirinên ku ji bo bêbandorkirina xetereyên karesatan, di zagonê de hatina bicihkirin ku werin pêkanîn, dê rê li ber talana erdên ajotinê, mera, daristan, erdên şilek, perav û berhemên dîrokî û xwezayîyan vebike, bibe sedema karesatên nû. Zagona ku mijara gotinê ye, di bingeha xwe de ji vesazkirinên ku ji salên 2010’an û vir ve, ji bo xelaskirina sektora înşatê ku lokomotîf tê nîşandan û girêdayî wê xelaskirina bankayan e ku di qeyraneke dijwar de ne, pêk tê. Bi darê zorê hilweşandina avahî û kargehên heyî ku di şert û mercên dijwar de hatine çêkirin û dîsa bi darê zorê û bêyî ewleyiya zagonî çêkirina yên nuh, dê dîsa gel deyndar û belengaztir bike. Ev feraset, feraseteke nerast û ne li gorî mafên miravan e û nayê qebûlkirin. Di vê hawîrdoriya xizaniya ku tê jiyîn de, ketine bin barê deynên giran ên xaniyan ku bi zehmetî bûne xwediyê wan (ên ku bi destûr hatibin çêkirin jî têde) bi darê zorê hatine rûxandin ji bo ji nû ve xwediyên xaniyan têxin bin deynan û wan mecbûrî çêkirina xaniyên nû bikin, bi ser de jî ger di vê pêvajoyê de dewlet tu misogeriyê û alîkariyê neke, ev ne weke têgihîneke ku bête pejirandin e û aşkera li dijî mafê mirovan e. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 33 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Qaxizman Bi xwezaya xwe ya kesk, bi bexçe û robarên xwe, bi çiyayên xwe yên ku havînê jî li lûtkeyên wê berf heye û bi çemê Arasê yê navdar ku di navê re derbas dibe navçeyeke dîrokî ku mirov dikare bêje hêjayiyeke xwezayê ye û her tim weke newaya stranekê di hişê me de ye. Qaxizman wekî ku di stranê de tê gotin, bi rastî jî bi hinaran, gihandina cure cure fêkiyan, çêkirina cure cure cezeryan û bi rêjeyeke zêde hilberandina hingiva kulîlkê navçeyeke li ser axa bi bereket ava bûye… Lê hûn dizanin carinan ev rewşa ku avantajê peyde dike ji bo pêşketina bajar û navçeyan qîm nake. Rêveberekî/e baş û civakeke xwedî hişmendiyê jî wekî hêza motora pêşketinê ne. Xebatên ku ev sê sal in şaredariya BDP’yî birêve dibe jî vê rastiyê diçespîne. Ew Navçeya ku 21 trîlyon deynê wê hebû, yek park û makîneyeke wê ya kar tunebû, Ava wê tunebû, çopa wê ji kuçe û kolanan nedihat berhevkirin,hemû çavkanî û hatinên wê yên aborî bi têkiliyên kesane ji kesan re dihat pêşkêşkirin, piştî ku Mehmet Alkan bû şaredar, di 3 salan de, di armanca xwe ya guherandina ruyê Qaxizmanê de biser ket. Niha jî em ji devê Şaredar Alkan ji Qaxizmanê re çi xizmet kirine û bi çi tengasiyan re rûbirû mane guhdar bikin. Dema ku em di sala 2009’an de hatin ser kar, Navçe weke kavilekî bû. 87 salên borî li navçeyê tu xizmet nehatibû kirin û em bi vê rastiyê re rû bir û man. Navçe ne wekî navçeyeke serdema sedsala 21’emîn, wekî gundekî paşdemayî bû. Şaredarî jî 21 Trîlyon hatibû deyndarkirin. Yek parkeke zarokan jî tunebû. Avahiyên Şaredariyê ji kesên ku di nav têkiliyên siyasî de bû re hatibû pêşkêşkirin. Makîneyên kevn ên şaredariyê bi rizînê re rûbirû bûn. Di garaja Şaredariyê de makîneyeke kêrhatî tune bû. Şebekeya Ava vexwarinê têr nedikir û kêmasiyên xizmetên kanalizasyonê em dixist tengasiyeke mezin. Heta roja ku me peywir girt, tu xebatên çandî û civakî nehatibû kirin. Qaxizmana ku wekî navçeyeke kesk û bi hêşînayî dihat nasîn, ji ber tunebûna ava avdaniyê, bi tunebûnê re rû bi rû mahibû. Du rêyên têketina navçeyê hebûn ji ber ku xe- rabûyî bûn ji hatin û çûyînê re girtî bûn. Ji dema ku hûn hatin ser kar û heta vê demê ji bo hêjayiya jiyana bajêr ( Av, Avadanî, Kanalizasyon, rê, Asfalt, Park û hwd.) we çi xizmet kirin? Ji bo zêdekirina hêjayiya jiyana bajêr, me dest bi çêkirina avadaniya nû kir. Me ji budçeya Şaredariyê 150.000,00 TL veqetand û pirsgirêka ava vexwarinê çareser kir. Taxên ku xeta avê lê tunebû me şebekeya avê kişand û pirsgirêka hemwelatiyên xwe ya bingehîn a avê beralî kir. Li kuçe û kolanên ku bi salan xebat û xizmetên kevirên parke lê nehatibû kirin, demildest xebat hatin destpêkirin. Bi îhaleyên ku hatin kirin, kolanên Hasan Acara û înönû jî di nav de bi tevayî 2500 metre kevirên parke hatin raxistin. Tevahiya van xebatan me bi 1.500.000,00 TL’yî ya ji butçeya veqetandî temam kir. Di nav 3 salan de me ji sedî 70’yê rêyên navçeyê temam kir û bi îhaleyên nû jî em ê hewl bidin ku rêyên mayî yên navçeyê jî temam bikin. Dema em hatin ser kar temenê parka makîneyên me di ser 20 salan re bû. Me temena parka makîne û maşîneyên şaredariyê daxist 3’yan û fîloya xwe ya wesayîtan Rûyê Q A X IZMANÊ diguhere Ev 3 sal in hûn li vê Navçeyê şaredartiyê dikin dema we di sala 2009’an dest bi kar kir Navçe di rewşeke çawa de bû? Hûn dikarin ji me re qala çavdêriyên xwe yên destpêkê bikin? ( Wekî hatin û lêçûn, deyn, qadên jiyana civakî, hêşînayî, binesazî, ava vexwarinê, rê, kolan, xaçerê, park û hwd.) Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 35 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 ji sedî 90’î nû kir. Dîsa ji sala 2009’an ku em hatin ser kar heta niha me bi buhayê 3.000.000,00 TL’yî kirîna wesayitan pêk anî. Ji van wesayîtan; 2 makîneyên kar ên barkirinê, Ekskavatorek, Wesayîtek paqijkirina rê, 2 Komyonên bi dampêr, Agirkujek(Profesyonel) Wesayîtek serwîsa mezbaxaneyê ya cemidandinê, wesayiteke zabitayan, 4 otobûsên rêwiyan û wesayîtek xizmetê ye. Hinek wesayîtên ku niha di garaja şaredariya me de ne, li gelek şaredariyan tune ne. Ligel van xizmetan, Sala ku em nû hatin ser kar me belgeya veguhastinê ya nava bajaran(D1) wergirt û wekî şaredariya ku di vî warî de ketiye dîrokê vê kêfxweşiyê dijîn. Polîtîkayên we yên civakî û xizmetên we çi ne? Bi armanca pêkanîna projeyên jiyana civakî, bi awayekî periyodîk em rojên gel li dar dixin. Bi pêkanîna civînên gel, em saziya xwe bi gel re dikin yek. Bi vî awayî gel ji xebatên şaredariyê agahdar dibe û ji bo xizmetên ku şaredarî bike, derfetên ku kêfxeşiya xwe an jî pêşniyazên xwe bîne ziman bidest dixe. Di rojên wekî pîrozkirina Newroz û cejnan de em komên reqs û mûzîkê tînin navçeya xwe û daxwazên gel ên civakî bicih tînin. Em çalakiyên wekî nîşandana fîlman, Şano û anîna komên mûzîkê her tim li dar dixin. Polîtikayên we yên Çandî di çi rewşê de ne? Ji berê ve li navçaya me çand û nasnameyên cûrbicûr dijîn. Ji vî aliyê ve mirov dikare bêje ku navçeya me wekî protîpeke Tirkiyeyê, navçeyeke pirçandî ye. Navçeyeke ku gelê Kurd, Tirk, Ermenî û Rûs ji berê ve bi hev re jiyane ye û hê jî bi hev re dijîn. Ji ber vê yekê pirtûkeke ku Qaxizmanê vedibêje ji hêla Şaredariya me ve hatiye çapkirin. Pirtûka bi navê “QAXIZMAN Çêj û tama Qersê ye” ku bi berfirehî agahiyên çandî, dîrokî û rewşa civakî ya navçeya me vedibêje, ji aliyê gel ve gelek hatiye ecibandin. Rêjeya xwendin û nivîsandinê ya navçeya me gelek li pêş e û gelek ciwanên navçeya me yan zanîngehê dixwînin an jî zanîngehê kuta kirine. Ji bo ku em bikaribin alîkariyê bi ciwanên xwe re bikin, me mala piştgiriya perwerdehiyê ya MEM Û ZÎNê ava kir. Me bi 500 ciwanan zanîngeh da karkirin û li navçayê serkeftineke dîrokî bidest xist. Ligel van serkeftinan jî, mala me ya piştgiriya perwerdehiyê ji aliyê walîtiyê ve hat girtin. Em ê bi qasî derfetên di destê me de piştgiriya ji bo ciwanên xwe bidomînin. ‘ Hûn Biryarên Bikaranîna araziyan çawa pêk tînin? Destpêka bikaranîna araziyên ku di çarçoveya avadaniyê de ne (Qada ku avahî lê tên çêkirin, Qadên ji bo hêşînayîyê, Park, Bexçe û hwd.) tên tespîtkirin û li gorî rê û rêbazên plansaziya bajêr di serdema me de pêkan bûn û pêk hatin. Xebatên we yên hêşînayîyê hene yan jî di çi astê de ne? Niha pirsgirêka me ya herî mezin astenkirina xebatên me yên ji aliyê Walî û qeymeqamtiyê ve ne. Navçeya Qaxizmanê ji berê ve ji aliyê hêşînayîyê ve bala mirovan kişandiye. Li Qaxizmanê her malek baxçeyekî wê yê mezin heye. Bi gelî û robarên xwe xwedî dîmeneke bêhempa ye. Ji bo parastina van hêjayîyên xwezayî yên navçeyê, me ji roja ku hatine ser kar û heta niha têkoşîneke mezin meşand. Bi hevkariya DSİ’yê me li jorê navçayê bendên avê çê kirin. Bi van bendan me Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 37 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 pêşiya ava ku ji çiyayan diherike girt û bi rêya coyên beton me ev av gihand bexçeyan û ji bo avdaniyê bikar anî. Ligel van xebatan, me qadeke rûxandî ya Şaredariyê ku li navenda navçeyê bû awayeke nûjen çeper kir û veguherand qadeke hêşîn û bi vê awayî navçeya me bû xwediyê dîmeneke xweş. Dîsa ji bo ku dar û çîmenên nava parkê xisar nebînin, me dora parkê bi dîmenên xweş çeper kir û me di nav vê parkê de hewzeke nûjen çê kir. Bi vî awayî me qadeke bêhnvedanê ya layiqê navçeya xwe pêk anî. Li gel xebatên ku tên meşandin ger pirsgirêkên ku li bajarê we tê jiyandin li gor pêwistiya wan bên rêzandin hûn dê kîjan pirsgirêkê di serî de bi cih bikin? Niha pirsgirêka me ya herî mezin astenkirina xebatên me yên ji aliyê Walî û qeymeqamtiyê ve ne. Ji bilî vê bi piştgiriya gelê xwe, pirsgirêka ku em nikaribin çareser bikin nîn e. Ji bo çareserkirina pirsgirêkên xwe yên demdirêj çareser bikin, we xebat û projeyên çawa meşandin? Hû dikarin di derbarê van xebat û projeyan de agahiyan bidin me? Di serî de ez vê bêjim, em di hemû kar û xebatên xwe de bi pêşbîniya pêdivî û bendewariyên 50 salan tevdigerin û xizmetên xwe yên ji bo gel pêk tînin. Niha jî tesîsên civakî yên Şaredariya me yên ku di asta projeyê de ne, projeyên gelek giringin û îhaleya wan jî li ber tamambûnê ye, coş û kelecaneke mezin didin me û gelê me. Ji bo vê projeyê jî beşeke rêveberên saziyan meqamên dadî li pêşiya me dikin asteng. Lê belê emê bi hêza gelê xwe van astengiyan jî derbas bikin, projeyên xwe bibin serî û ev tesîsa ku ji bo gelê navçeyê xwedî giringiyeke mezin e, diyarî gelê xwe bikin. Bi çend xebatkaran hûn ji navçeyeke xwediyê çend hezar nifûsê re xizmetê didin? Çiqas deynê şaredariya we heye? Rewşa hatin û lêçûnê çawa ye? Li gor qeydên fermî li navçeya me 23 hezar kes dijî, lê em xwediyê nifûseke livdar in, em ji nêzî 40 hezar kesî re xizmetê didin. Qada xizmeta me ji navçeya navend ya Qersê jî mezintir e, ev jî me ji hêla aboriyê ve tengezar dike. Dema me şaredariyê dewr girt 21 trîlyon deynê wê hebû, niha her meh ji sedî 40’ê pereyên ku ji Bankaya Bajaran(İller Bankası) tê ji ber vê deynê tê birîn. Vê rewşê jî me xist nava lêgerîna çavkaniya hatinî ya alternatîfî. Em bi îdarekirineke bi kontrol tehsîlata avê, veguhastin û hatiniyên kirêyan li piyan dimînin. Niha 87 xebatkarên şaredariya me yên bi kadro hene. Yek deynê me li ser karmend û karkerên me yên xebatkar tune. Heta roja îro bê kulandinê me mehaniya wan dahiye. Li ser çalakî, vîzyon û armancên GABB’ê hûn çi difikirin? Bê şik ji hêla rêxistîbûn û pêşveçûna şaredariyên herêmê ve GABB ji bo me yekîtiyeke pir girîgn e, hemû xebat û çalakiyên wê hêjayê pesinandinê ne. Mehmet ALKAN kî ye? Di sala 1953’yan de li Kuruyaylaya ku girêdahiyê Qaxizmana Qersê ye hatiye dinê. Dibistana Seretayî û ya Navînê li Qaxizmanê, lîseyê jî li Îdirê kuta kir. Perwerdeya xwe ya zanîngehê,beşa Mamostetiya dîrokê li Zanîngeha Gazîyê kuta kir. 3 sal mamostetî kir. Ji ber faktorên serdemê neçar ma ku dev ji maostetiyê berde. Ji salên xwe yên ciwaniyê ve bi awayekî çalak bi siyasete re mijûl bû. Bi damezirîna Partiya Kedê ya Gel (Halkin Emek Partisi) re xebata xwe ya siyasî bi awayekî çalak domand. Di hilbijartinên giştî yên 1999’ an de HADEP û di hilbijartinên 2002’yan de jî ji DEHAP’ê, li gelemperiya bajêr bi hejmara dengên herî zêde bû Parlamenter. Ji ber bendava hilbijartinê ya ji sedî 10’an nekete Parlamentoyê. Di sala 2009’an de jî di hilbijartinên herêmî de, partiya ku hate girtin, di Partiya Civaka Demokratîk (DTP) de hat hilbijartin û bû Şaredar. Alkanê ku xebata xwe di bin sîwana Partiya Demokrasî û Azadiyê de didomîne, bazirganiya sotemeniyê dike, zewicandî û xwediyê 4 zarokan e. ‘ Di serî de ez vê bêjim, em di hemû kar û xebatên xwe de bi pêşbîniya pêdivî û bendewariyên 50 salan tevdigerin û xizmetên xwe yên ji bo gel pêk tînin. Dîroka Qaxizmanê. Nirxên wê û aboriya wê Navçeyê ji gelek şaristaniyan re mazûvaniyê kiriye. Di serî de Hîtîtî, Ûrartûyî û Kîmmerî, herî dawî ketiye bin rêveberiya Rûs û Osmaniyan. Ermeniyên ku li navenda bajêr dijiyan, bi piranî li taxên Zûvar û Kesîkkopruyê jiyana xwe domandine. Li gor serhejmariya Qaxizmanê gundên ku Ermenî lê dijiyan gundên herî mezin bûne. Ev gund: Nahçivan, Kers, Karabag, Pifik, Çengilî û Karavang in. Di navbera dîmenên demografik yê Qaxizmana roja me û Qaxizmana kevin de gelek cudahî hene. Bi sedsalan berê, derveyê Kurdan û Tirkan komên ku ne misilman bûn wek Kurdên Êzdî, Ermenî Rûs,Rûm û Yahûdî jî li navçeyê jiyiyane. Qaxizman şaristaniya gelek çand û zimanan bibîr dixe. Ji bo mirov ji hêla dîroka nivîskî de bibîne ka Qaxizmanê xwe çawa nîşan dahiye, divê li van navên ku berê hatine bikaranîn wek navên ; Agzevan, Cagizman, Kagazî, Kaghîzman, Kaîseman, Kalzvan û Kazman binêre, Qaizman ji hêla girîngiyê ve dîrokî ye. Girîngiya dîrokî ya mezin a gelek navên wek Qazimanê yehe. Qaxizmana ku di dîroka wê de gelek ziman û olên cuda lê serwerî kirine warê herî kevin yê Qersê ye. Di rabirdûyê de pir nebe jî di serdemên dawî de bûye navçeyeke wesfîn ku mijara lêkolînê ye. Qers, tam di navbera Îdir û Agiriyê de cih digire û gihîştina van navçeyan hemû bi maşîneyê 1 saet e. Geliyeke kûr ku darên wê gur in Navçeyê ji nîvekê dike du qet. Newala ku ji nav vî geliyî derbas dibe, di nav Qaxizmanê re diçe û diherike çemê Arasê. Qaxizmana ku bi serjimara xwe navçeya herî mezin e û girêdayî Qersê ye 9 tax û 65 gund pê ve girêdayî ne. Tevlî van gundan serhejmara wê li dor 65 hezarî ye. Jêderkên hatinî yên navçeyê bi giştî li ser çandinî, sewal û baxçeyan e. Li navçeyê sêv, hirmê, xox, tirî, gilyaz û tufrengî ( çîlek) tên çandin, li bajarên derdorê tên firotin. Li derveyê van tiştan sêvên aliyek wan zer û aliye din sor cihê duyemîn ku li ser rûye erde têgihîştin Qaxizman e. Her wiha li navçeyê cezeryeyên wek bastêq, kome, dims, basmacik û bi zêdeyî hingivê kulîlkan (çîçekan) tê hilberandin. Ji dewlemendiyên wan ên bin erdê xwê û krom jî ji bajarên din re tên şandin û tên hilberandin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 39 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Jiber ku ji sedî 90’ê erdê navçeyê aîdê xezîneyê ye ji gelek arasteyên civakî bêpar mahiye. Tevlî vê rewşê jî Şaredarî li serêkaniyê îmzeyê avêtiye binê gelek xebatên bêhempa. DERYAYA HERIYÊ YA DEMA BORÎ Serêkaniye Şaredariya ku bi xizmetên xwerû û jiyana civakî ya Serêkaniyê guhirand, piştî salên dûvûdirêj bi wateya rasteqîn xizmetê bi navçeyê da nasîn. 6 parq çêkirin, qadeke 700 û 552 m2’yî ji kevirên parkeyê raxistin. 50 kilometre tora ava vexwarinê û 30 kîlometre jî tora solînan raxist. Projeyeke nû ku bi dirêjahiya xwe 60 kîlometre ye amade kir. Ji bo damezraka daweranê bikin dewreyê derketina peredaniyê pêk anîn. Projeya avêtiyên hişk hate pejirandin. Mala perwerdehiyê û 2’malên şînê ketin xizmetê. Ji bo pêşî li hember bajarvaniya berevajî bigrin plana avadanî hat çêkirin, çûyîna li gor guncanbûna avadaniyê pêk hat. 8 trilyon deyn hatin dayîn, heqê xebatkaran ji sedî 180 hat zêdekirin. Dema di sala 2004’an de peywirê dewr girtin pirsgirêka herî mezin li bajêr tapo, pirsgirêka heriyê û avadaniyê bû, Şaredarê Serêkaniyê Îsmaîl ARSLAN da zanîn ku ji ber erdê navçeyê hema bibêje nêzîkê giştî malê xezîneyê ye pirsgirêka navçeyê ya ji hêla civakî ve ji otogar, qada pîşesaziyê, eywana dîlanê, navenda çandê, otêl û hwd bêpar in. ARSLANî da zanîn ku ji ber feraseta ekolojîk ya rêveberiyên herêmî bêyî ku zirarê bidin xwezayê û xwezayê xera bikin xebatên avê û axê dikin. Aniha ji ber hînbûna mirovan ya bicihbûnê hinek bêkêfî heye lê di encamê de ev sepan ji bo mirov û jiyana mirov xweş bibe pêk tê. Li gor agahiyên ku Îsmaîl ARSLAN dide, di sala 2004’an de dema ku peywirê dewr girtin li kuçeyên navçeyê yek m2 asfalt, beton an jî kevira bikilît raxistî tunebû. ARSLANî da zanîn ku îro bi giştî papûr û kuçe ji sedî 90 bi kevirê parke yên bikilît hatine raxistin û di derbarê xebatên xwe yên 8 salan de van agahiyan da. 426.098 m2 kevirê parke yên bikilît, 61.360 m2 kevirên bordur, 146.624 m2 kevirên peyarêyan û 15.000 m2 kevirên bazaltê hatine raxistin. Qadeke51.500 m2’yî hate asfaltkirin. Ji bo peyarêyên derbasbûnê peyarê hatin firehkirin. Navçeya ku berê parqeke zarokan lê tunebû li taxên cuda 6 parq çêkirin û kirin xizmetê. Qadên ku heta niha neketine jiyana gel ên wek Parq, alavên jîmnastîkê, komên lîstikên zarokan, sûlav, hewz, pergole û qafeterya hatin xemilandin. Bi vî awayî tax kirin xwediyê cih û warên bêhnvedanê û warên civakî. Di serî de parq, damezraka daweranê, goristana navçeyê, parq, peyarê û di navarefujan de deh hezar dar hatin danîn. Her wiha navçe bi hêşînahiyê hate xemilandin. Ji du taxan re (Yenîşehîr û Bariş), mala şînê ku yek jê 220 m2’ ye û ya din 450 m2’ ye hatin çêkirin. Newala ku lehiya wê ya avê, navçeyê ji serî heta binî derbas dikir, ji hêla DSÎ’yê ve hate selihkirin (îslah), pira ku nîvco mahibû û birêkûpêkkirina dorhêlê ji hêlaŞaredariyê ve hate tekûzkirin. 80 kilometre xet hate raxistin Tora ava vexwarinê ya ku bi dirêjahiya xwe 50 kîlometre bû hate raxistin. Bi vî awayî li şûna ava nebaş ku ji lûleyên zingarî dihat, gihîştin ava paqij ku 24 saet bênavber tê. Ava ku birêkûpêk tê kilorkirin û analîzkirin bi zelalî û paqijiya xwe hate asta ava şûşeyan. Pirojeya ava vexwarinê ku di sala 1996’an de ji hêla bankaya bajaran(îller bankasi) ve li gor serhejmara wê rojê hatibû çêkirin, ji bo ji serhejmara navçeyê ku her roj zêde dibû, qadên avadaniyê ku ji cih û warbûnê re vebûne û ji bo liberçavgirtina xerckirina avê ya di mehên havînê de du bîrên avê hatin vekirin. Ji ber serhejmara ku zêde dibû tora solînan têra pêdiviyan nedikir Şaredariyê bi derfet û personelên xwe 30 kîlometre tora solînan raxist. Lê geşedaniyên bajêr ên bênavber û ji ber rez û baxçe ji avadaniyê re vebûne projeyeke bi dirêjahiya xwe bi giştî 60 kîlometre hate amadekirin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 41 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Fîloya alavan û veguhastina komelî Li gor agahiyên ku ARSLANî dahine, Şaredarî di sala 2004’an de 3- 5 maşîneyên xerabûyî, ŞAREDARÎ DI ENCAMA KU 6 SAL IN XEBATÊN ÇARESERKİRİNA VAN PIRSGIRÊKAN DIKE DE, DI SALA 2012’YAN DE JIWEZARETA PÊŞVEÇÛNÊ JI BO REVÎZYONÊ 2.500,000 TL BIDEST XIST. Qamyoneke ku tekerên wê teqandîbûn û nedixebitiyan dewr girtine; lê îro bi giştî bi riya DMO’yê xwediyê 32 maşîneyên kar alavên xizmetê û fîloyekî navgînê ne. Şaredariya ku 4 dolmîşên bi kapasîteya xwe 55 rêwiyan radigre stend, bi vî awayî dest avêt qada veguhastina komelî û bi wê awayê dawî li zehmetiya gel bi taybetî jî li ya xwendekaran anî. Şaredarî ji teknolojiyê jî sûdê wergirt û qertên biaqil ku xizmeteke hevdemiyê ye ji bo ku gel rehet û erzan rêwîtiyê bike kir xizmetê. Di sala 1992’an de damezraka daweranê ku ji hêla GAP’ê ve dan îhaleyê di sala 2006’an de dewrê Şaredariyê kirin. Lê ger ji ber bijartina cih ger ji ber bikaranîna teknolojiyê be bêhna ku pêk hat û şertên deşarjên ku çê nebûn bûn sedem ku li karsaziyê pirsgirêk bên jiyîn. Şaredarî di encama ku 6 sal in xebatên çareserkirina van pirsgirêkan dike de, di sala 2012’yan de ji wezareta pêşveçûnê ji bo revîzyonê 2.500,000 TL bidest xist. Projeya Avêtiyên Hişk hat pejirandin Polîtikaya Avêtiyên hişk û hin hizmetên şareda- riyê ev in. Di navbera Şaredariyên Wêranşêr û Serêkaniyê de Sazgeha Avêtiyên hişk û Yekitiya Avakirin û Dezgehkirina vê sazgehê hat damezirandin. Ji bo vê sazgehê ji TÎGEM’ê 216.000m2 erd hate girtin. Di pêşbaziya ji aliyê navenda Birêvebirin û Sepandina IPA’yê - ku girêdayî Wezareta Daristan û Hawirdorê ye- ve hatibû kirin de, ji projeyên 57 bajaran, digel 17 projeyên yekitiya şaredariyan projeya Şaredariya Wêranşêrê hat pejirandin. Di 17’ê Adara 2012’an de bi nûnerên wezareta Hawirdor û Bajarvanî; Delegasyona Tirkiyeyê Ya Yekitiya Ewrûpa û 17 serokên sazgehên Avêtiyên hişk re peyman hat destnîşan kirin. Îsmaîl Aslanê Şaredar û Serokê Yekitiyê beşdarî merasîmê bû û kontrat destnîşan kir. Drenaja ava baranê hate çêkirin û pêşî li karesatan hat girtin Projeya ji bo ku karesata sala 2006’an dîsa neyê jiyîn, ji hêla YE’yê ve hate qebûlkirin. Di çarçoveya Projeya Parastina ji lehiya Girên Kepezê de li navenda navçeyê 12 hezar 484metro, 300 û 1800mm lûleya bi modine û dûkêl û betonî,99 metro menfez 533 metro mazgalên avkêş, rojinên muayeneyê û kontrolkirinê hatin çêkirin. Projeya Dûrxistina ava baranê –ku di he- rêmê de projeya herî mezin e- ya ku di 6’ê Adara 2010’an de bingeha wê hatibû avêtin, di demeke kin de hat temamkirin. 703 tapo hatin dayîn, sepandina 18 heban hat kirin DI NAVBERA RÊVEBIR Û XEBATKARAN DE TÊKILIYEK MIROVANE Û MAFPERWER HAT DANÎN. Ji bo ku pirsgirêka tapoyan biqede li gorî ku di zagona 4706’an de hatiye diyarkirin 273 heb tapo hatin dayîn. Ji ber ku bi Emlaka Netewî re ji bela taqdîra buhayên arsayên erzan mahkeme hebû, sê salan karê tapoyan mabû sekinî. Di sala 2010’an de vî karî dîsa destpêkir, lê ji ber hin sedemên sîyasî û nebûna xebatkarên Emlaka Netewî û Defterdariyê, encameke baş ji vê xebatê derneket. 300 donim erdê ku milkiyeta wê ya şaredariyê ye û ji di sala 1992 de ji hêla hin şexsan ve hatibû dagirkirin, piştî ku îmar û parselkirina wê hat kirin, di çarçoveya benda 15’mîn ya zagona Îmarê ya 3194’an de, bû 430 parsel û li gorî zagona 2886’an hate firotin. Bi vî awayî di navbera salên 2004 û 2012’an de bi tevayî 703 tapo hatin dayîn. Xebata sepandina benda 18’mîn ya zagona 3194’an li du taxan qediya. Li taxa 3. jî kar û barên pîvan û hesapkirinê hatin kirin û di asta kontrolkirinê de, li ber destê Gerînendeyê/a Kadastroyê ye. Li taxa 4. jî îhaleya karê sepandinê temam bûye. Bi tevayî qada avadaniyê û nûkirinê 2500 dekar e. 8 trîlyon deynê berê hat dayîn, aştiya rêvebir û xebatkaran hate çê kirin. 8 trîlyon deynê berê ku deynê beriya 2004’an bû, bi tevayî hate dayîn.Di navbera rêvebir û xebatkaran de têkiliyek mirovane û mafperwer hat danîn. Mehaneyên xebatkaran li gorî sala 2004’an ji sedî 180 hat zêdekirin. Hejmara xebatkar û karmendan ji 130’î, hate pirkirin û bi tevayî bû 313. Goristana navçeyê hat nûkirin Goristana ku bêdîwar û bêderî bû û nava wê jî gend û gemarî bû, hate paqijkirin, rêyên derdorê hatin çêkirin û asfaltkirin. Bi projektoran pergala ronîkirinê hate çêki- rin. Gelek dar hatin çandin. Bîrek hate kolan û şebekeya avê hate kişandin. 1407 metro dîwarê dor goristanê, bi kevirên bazalt(reş) hat lêkirin. Daşîrên jin û mêran û kozika nobedaran hat çêkirin. Li derdora mizgeft û kevirê misalayê hin nûbûnî hatin kirin Ji bo ku di dîtina mal, kolan, papûr û taxan de astengî neyên kişandin,lewheyên 17 papûr,412 kolan û yên 8 hezar û 52 malan hatin pêvekirin. Avahiya şaredariyê hate tamîrkirin û ji 12 keyayan re komputir hatin girtin Avahiya şaredariyê ya ku derî, şibake, paldankên wê êdî kêr nedihatin, hat tamîrkirin. Ne tenê avahiya şaredariyê, di heman demê de avahiya zabitayan, ekîba otoyan, bîrên avê û goristan jî hatin tamîrkirin û hin avahiyên nû li van deran hatin zêdekirin. Ev avahî bi derî, şibake, klîma, komputiran hatin edilandin. Hin trafoyên taybet, pergala kamerayan û hin tiştên teknîkî yên ji bo ewlehiyê hatin kirîn. Bi vî awayî ji bo xebatkaran cihên paqij hatin çêkirin. Ji 12 keyayan re jî komputir hatin girtin da ku karibin kar û barê xwe hêsantir bikin. Xizmetên civakî Di kirina van kar û baran de xizmetên civakî jî nehatin jibîrkirin. Zarokên malbatên feqîr hatin sinetkirin, alîkariya lêçûnên dibistanê hatin dayîn. Alîkariya malbatên ku nedikarîn pêdiviyên xwe yên tenduristî û yên pêwistî bi cih bînin,hate kirin. Ev sê sal in ku di demsala havînê de, ji bo zarokên 12-16 salî “Dibistana Futbolê ya Havînê” tê vekirin. Heta 2011-2012’an 350 zarokan sûd ji vê hizmetê wergirt. Di heyama 2011-2012’an de vê dibistanê hizmeta xwe firehtir kir, êdî ne tenê ji bo kuran ji bo keçan jî- ku hînî voleybolê bibin- bû cihê perwedehiya werzîşê. Ji lewre navê xwe guhert û kir “Dibistana Werzîşê” Ji bo ku jin û mêrên berasteng karibin bikevin nav civakê û bibin xwediyê pîşeyekê, hin proje hatin çêkirin. Ji van projeyan yek jî, “Pîşeya Mûm Çêkirinê” bû. Di çarçoveya vê xebatê de 80 kesan perwerdehî dît. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 43 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Xizmetên çandî Ji ber ku axa navçeyê ji sedî 90 malê xazîneyê ye, ji bela vê astengiyê navenda çandê nehat çêkirin. Lê dîsa jî li qadên vekirî hin xebatên çandî hatin kirin û van xebatan cihê navenda çandê jî girt. Her sal pêşandeyên şano û sînemayê hatin kirin. Ji bo gel konser hatin çêkirin. Ji bo ku navendeke çandê were çêkirin, ked hat dayîn. Lê ji ber ku axa navçeyê bi temamî di bin tapoya Xezineyê de ye, serlêdana ku şaredariyê ji bo Wezareta Maliyeyê kiribû, nehat qebûlkirin. Malên perwerde û piştgiriyê Ji bo zarokên serkeftî yên bêderfet jê sûd wergirin , Mala Perwerde û Piştgiriyê hate sazkirin. Û navê nivîskar –rojnameger Hûseyin Denîz,li vê derê hate kirin. Di vê saziyê de kursên SBS,YGS,LYS’ê belaş hatin dayîn. Ji 30 xwendevanî ku ji bo SBS’ê amade dibûn 20 kes li dibistanên cuda bi cih bûn. Di heyama 2011-2012’an de 11 mamoste û 4 personelan hizmet da 350 xwendevanan. Paqijî Kontrol Xebata paqijiyê ya ku di sala 2004’an de bi du kesan didomiya,îro bi 55 kesan û bi çar erebeyên çopdanheviyê didome.Li navçeyê her roj 50-60 ton çop tê berhev kirin.Her roj 13 kes li papûrên mezin paqijiya rojane dikin. Her wekî din,her sal di çarçoveya Hefteya Peqijiya Cihanê de,bi dirûşma “mirovê azad,civaka azad,xwezaya azad” kampanyaya paqijiyê tê kirin. Her çiqas ev xizmet hebin jî ji bela xaniyên axîn, erebeyên hespan û bînayên ku nû çêdibin, paqijî ne di asta xwestek û daxwazan de ye. Erebeyên hespan yên ku tenduristiya hawirdor û civakê dikin talûkeyê,hatin qedexekirin û di hefteyekê de 6 rojan li cihên curbicur yên bajêr bazarên taxan hatin avakirin. Bi alîkariya endezyarên hawirdorê û beytaran bi boneya ku gel bigihije xwarin û vexwarinên pak û bitendurist, dikan û kargeh hatin kontrolkirin. Kargehên nepak hatin hişyarkirin û yên pak jî bi stêrkên 1,2,3 û alên spî û spasnameyan hatine xelatkirin. Mezbexaneya şaredariyê, hate nûkirin û paqijkirin û taybetiya cemedxaneyê lê hate zêdekirin. Şaredariya Dêrikê di sê sal û nîvan de xebatên ku di dîroka navçeyê de nehatine dîtin, kir; pêşî pirsgirêka avê çareser kir, planên avadaniyê danîn û tora ava vexwarinê û solînê bi qasî 45 km.yî raxist. Makîneyên kar girtin û giraniya xwe da ser çêkirina rêyan. 60 hezar m² parkeya betonî û 4 hezar û 150 m² raxistina peyarêkan çêkir û ji sedî 80’yê xebatên ji bonî avakirina Depokirina Avêtiyên Hişk û Dameziraka Bergirtinê qedand. DÊRIK pirsgirêkên xwe yek bi yek çareser dike Şaredariya Dêrikê, ev sê sal û nîv in ji bo çareserkirina pirsgirêkên navçeyê bênavber xebatan dike û aniye asteke berbiçav. Şaredariyê pêşî ji avadaniyê dest bi xebatan kir, ji ber kû plana avadaniyê ya navçeyê ya ku di sala 1981’ê de hatibû çêkirin qels dima û nedihat pêkanîn; Plana Avadaniyê ya Pexşanî bi pîvaneka 1/5000 û Plana Avadaniyê ya Sepanî ya bi pîvaneka 1/1000’î da çêkirin, plan bi pesendina biryara meclîsê derbasî sepanê bûn. Planên Avadaniyê yên Pêvek û Sererastkirinê yên 300 hektarî û Planên Avadaniyê yên Pêvek yên Taxa Tepebagê hatin temamkirin. Di warê Sererastkirina Planên Avadaniyê li 3 herêman li gorî Zagona Avadaniyê ya 3194’an fiqreya 18’emîn hat sepandin, li 5 herêmên ku Planên wan ên Avadaniyê yên Pêvek hene jî dest bi se- pandinê hat kirin, li herêmeke ku Sererastkirina Planên Avadaniyê heye jî hate asta çêkirinê. Bi bingehîn çareserkirina avê Bi armanca çareserkirina pirsgirêka navçeyê ya bingehîn, pirsgirêka avê; şaredariyê Pêşnûmaya Ava Vexwarinê ya Hanokê amade kir. Ji Bankeya Bajaran(Îller Bankasi) bi qewlê 10 salan kredî girt û dest bi sepandina pêşnûmayê kir û Gava 1’mîn temam kir. Di Gava 1’emîn a Pêşnûmayê de jêderka avê ya li gundê Hanokê ya ku 17 km.yan dûrî navçeyê ye, xeta av herikandinê û çêkirina depoyan hatin temamkirin û ava vexwarinê kete xizmeta şêniyan. Di warê pêşnûmaya ku wê divêtiya 50 hezar mirovî bîne cî de; 13 km. xeta polîetîlen, 5 km. xeta pola hat raxistin. Dîsa depoyek civandina avê ya bi Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 45 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 100 tonî, 2 navendên bilindkirinê, depoyek bi 1000 tonî û herî dawî depoyek bi 600 tonî hat çêkirin. Gava 2’yemîn a Pêşnûmayê jî destpê dike. Di warê xebata Gava Duyemîn, di xeta torê ya çêkirina pêşnûmaya di nava bajêr de xeta torê ya 41.000 m. polîetîlen, çêkirina depoya servîsê ya 600 m³’î, du maslakên flatorîn ên 10 m³’î, 15 hîdrantên vemirandina şewatê yên ser erdê û pêşnûmaya bikaranîna hejmarî ya ava vexwarinê wê bêne çêkirin. Depoyên hazirîn ên kevn ên ku tora avê ya bajêrî dixebitandin; ên 800 m³’î û 400 m³’î wê bêne temîrkirin. Bi xebata ku plansaziya wê 420 roj in, wê pirsgirêka ava vexwarinê ya Dêrikê ji holê rabe. 45 hezar metre tor, 60 hezar m² parkeya betonî hat raxistin Li gelek kuçe û kolanan, ji bo solîn û tora ava vexwarinê xebat hatin kirin, 20 hezar m. tora solînê û 25 hezar m. jî tora ava vexwarinê hat raxistin. Ava kaniyên ku berê ji bo ava vexwarinê dihatin bikaranîn, bi toreke nû ji bo avdana zeviyan hate amadekirin û kargîn e. Bi Zagona Kîs deynên kevn hatin pardanîkirin (teqsît). Ji boberlêgirtina ava kaçax Tîma Berlêgirtina Kaçax hate avakirin. Vê tîmê û karmendên xwînerên sayaçan xebatek bihimet meşandin û herwiha yên ku ava kaçax dimezaxtin hatin peyitandin û ber li wan hate girtin. 45 HEZAR METRE ŞEBEKE, 60 HEZAR M2 KEVIRÊ BETON HAT RAXISTIN. TÎMARA NEWALA AXRESKÊ TEMAM BÛ. Parka maşînan hat firehkirin, bi 228 hezar banqnotî 4 makîneyên kar hatin kirîn. Li taxên ku pirsgirêka wan a binesaziyê tuneye û li yên ku binesaziya wan hatine çêkirin; 60 hezar m² parkeya betonî, 4 hezar û 150 m² raxistina peyarêkan hate çêkirin, warên ku hewceyî rêyan bûn, rê ji wan re hate çêkirin. Newala Axreşkê hate sererastkirin Beşek bi qasî 1.5’km.ê ya newala herî mezin a navçeyê ya bi navê Axreşkê ya di navbera Taxa Kaleyê û Taxa Zeytînpinarê de hate sererastkirin. Li navçeyê xetereya ava lê (lehiyê) her tim heye, ji ber vêna piştek li ciyê bilind yên newalan hatin çêkirin, ber li hîmên mezin û hwd. hate girtin. Dameziraka depokirina avêtiyên hişk û berlêgirtinê RêveberiyaYekîtiya Şaredariyên Bajarê Mêrdîn a Hawirdor Dikare Bidomîne ku 17 şaredariyan bi hev re damezirandiye û Şaredariya Dêrîkê jî di nav de ye, biryar dabûn ku li ser rêya Gundê Zeytînli ya Rişmilê (Yeşîllî) Dameziraka Depokirina Avêtiyên Hişk û Berlêgirtinê ava bikin; ji sedî 80’yê vê xebata hevpar hate qedandin. Dîsa ji bo danserheva qirş û qalan 5 maşîn hatin bikaranîn û di rojê de 3 caran neqil hate kirin. Bi tevahî 2 hezar û 500 ton avêtiyên hişk hatin hevdan û li qada depokirina qirş û qalan hatin rijandin. Di demasala havînê de tê zanîn ku nexweşiyên mîna tîfo, paratîfo, ta û hwd. zêde dibin. Ji bo berlêgirtina van nexweşiyan di biharê de qadên jîngeha van kêzikên (haşere) ku dibin sedema van nexweşiyan hatin peyitandin û hatin dermankirin. Dîsa di demsala havînê de ev qadên ku ev kêzik lê zêde dibin û jîngeh bi makîneya mijçêkirinê û pompeya piştê hatin dermankirin. Pergala otomasyonê hate sazkirin Bi armanca berdestkirina agahî û zanînên şaredariyê û pêkanîna hîmê daneyên giştî û sererastkirina mijarên mîna hatin û çûyîna xwetî, pergala otomasyon hate sazkirin. Personel di wê warî de hatin perwerdekirin û pê re kargîn tev bi ewlehî û lezgîntir hatin kirin. Karên xweşdîmenan (peyzajê) Gelek hawirdor hatin sererastkirin û wek parkan hatin werguherandin. Dar û ber hatin qesaxtin. Karên mîna avdana refûja navîn, merdan, qesax û temîrê hatin kirin. 400 dar li goristanê hatin çandin. 500 kulîlkên demsalîn û 100 çinar li parkan hatin çandin. 50 kîlo zêrçin li parkên heyîn hatin çandin, şêwe hate dayîn î zêrçinên qadên şênahiyê. Bordûr hatin boyaxkirin, şêt hatin çêkirin. Li peyarêyan dar hatin çandin, bi sererastîn darên ku li park, refûjên navîn û goristanan in hatin avdan. Malên Jin, Ciwan û Perwerdehiyê hatin vekirin Peljin Mala Jinan ku wê xizmeta xweseriya jinan bike; Mala Çandê ya Ciwanan ku wê ji bonî ciwanan çalakiyên çand û hunerî li dar bixe û Mala Piştgiriya Perwerdehiyê ya Zana ku wê xizmetê bide ciwanên ku nikarin biçin dersxaneyan hatin vekirin. Ji malên jin, çand û perwerdehiyê gelek ciwanan sûdwergirtin. Sîteya webê ya fermî ya şaredariyê vebû, bipergalî agahî hatin dayin. Dîsa raporên xebat û çalakiyan hatin amadekirin û li gel hatin belavkirin. Alîkaryên madî û diravî ji hemwelatiyên muhtac re hate dayin. Li Dêrikê cara pêşîn Mîhrîcana Zeytûnan ji bo danasîn û geşkirina zeytûnên Dêrikê ku weke nîşaneya navçeyê ye û jêdera hatina bingehîn a gel e, hate lidarxistin. Li ser navê Dêra Sor ku di nav berhemên dîrokî yên navçeyê de ciyekî girîng digire, her sal Turnûvaya Kişikê hate lidarxistin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 47 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Her çiqasî ji bonî şaredariyan dema meriyetê weke 2 salan dirêj hatibe girtin jî, ji me re her tişta pêşîn û ya herî girîng mirov e, jiyan û tenduristiya mirov e; ji ber vê divê li bendê neyê mayin ku zagon têkeve meriyetê, bergirên ku di zagonê de hene dikarin bêne girtin, gelek sazî û dezgeh ji berê ve dikarin bêne lidarxistin. Zagona Tenduristî û Ewlehiya Prz. Onder ŞAHÎNER Şêwirdarê Hiqûqê Q Kar (keran) ezayên kar û di encama qezayên kar de mirina karkeran, birîndariya wan û seqetî weke pirsgirêkeke cidî derdikeve holê û li hember me ye. Tirkiye di mirina karkerên di encama qezayên kar de, li gorî îstatîstîkan yekemînê Ewrûpayê û sêyemînê dinyayê ye. Ku jiyana însên dibe mijara îstatîstîkê dilê mirov diêşîne lê rastî ev e. Xwezîka Tirkiye di rewşinên erênî li dinyayê têketa rêzê lê rastiya dilêş, yanî mirina karkeran wek rastiyekê li hemberî me ye. Dîsa pirsgirêkeke dinê ya ku ji karkeran re dibe pirsgirêkeke mezin nexweşiya pîşeyî ye. Ev pirsgirêka ku dewlet zêde bala xwe nade pê bi gelemperî encamên mirînî derdixe holê.. Zagona Tenduristî û Ewlehiya Kar a bi jimareya 6331 a ku di 30’yê Pûşpera 2012’an de di Rojnameya Fermî de hate weşandin, xwestiye ku van pirsgirêkan di warê zagonî de çareser bike û di benda 1’mîn a vê Zagonê de dibêje, “armanca vê Zagonê; li ciyê kar divê tendurîstî û ewlehiya kar bête pêkanîn û şert û mercên heyîn ên tendurîstî û ewlehiyê divê bêne baştirîn û ji bonî vê jî tişta ku dikeve ser milên kardar û xebatkaran; peywir, raye, berpirsiyarî, maf û binbarîtiyan sererast dike.” Yanî armanca xwe wisa rave dike. DI DEMA XEBATÊN XIZMETÊN BICÎANÎNÊ DE ÇALAKIYÊN MÎNA WARÊ KAR, PERWERDEHÎ, EWLEHÎ Û KIRINA XWEDÎ PÎŞE LI DERVEYÎ SOMDARÊ HATIYE HIŞTIN Û DI WARÊ MAFÊ MIROVAN DE REWŞEKE NEYÎNÎ DERKETIYE HOLÊ.. * Di naveroka zagonê de pirsgirêkeke têkildarî navdayînê heye, lewra têgeheke mîna “tenduristiya kar” nabe, tuneye; lewra “kar” ne heyîneke canlidar e. Tendurist ji bonî canlidaran e. Ji dewsa tenduristiya kar divê têgiha “tenduristiya karkeran” bihata bikaranîn, bi zaneyî wiha hatiye kirin û divê bête rexnekirin. Di dema kar de tişta pêşîn tenduristî û ewlehiya karker/an e. Pişt re ewleyiya kar tê. Di beşa somdarê ya zagonê de xizmetên malê dervayî somdarê hatine hiştin û herwiha bi deh hezaran jinên ku xizmeta malan dikin bi halê xwe re hatine hiştin. Di zagonên qezayên kar û mirinên karkeran û birîndariyên wan de ji ber ku darazên têrdarî û pêximker tune ne mantiqa cezakirina bi diravên îdarî bi serê xwe têrê nake. Rexneya herî mezin a li naveroka zagonê ev e. Dîsa ji bo girtî û mehkûman, di dema xebatên xizmetên bicîanînê de çalakiyên mîna warê kar, perwerdehî, ewlehî û kirina xwedî pîşe li derveyî somdarê hatiye hiştin û di warê mafê mirovan de rewşeke neyînî derketiye holê û ev ne rewşeke ku bê pejirandin e. Kêmaniyên zagonê wekî dinê jî hene lê armanca nivîsa me bi temamî ne rexneya zagonê ye, ji ber vê em nakevin nav kîtekîtan. Lê bi gelemperî zagoneke ku erêniyên wê zêde ne ye. Ev cara pêşîn e ku li welatê me sererastkirineke zagonî ku navê karker ne diyar be jî, têkildarî ewlehî û tenduristiya karkeran tê de sererastkirin hatiye kirin. Zagon ji bonî saziyên giştî û kargehên ku kêmî 50 kesî dixebitînin û di para xetereya kêm de ne binbariyê tîne, lê ji bo xalên 6-7-8’mîn ku têkevin meriyetê 2 salan demê dihêle, ev tê wê wateyê ku zêde berbijariyê dide van kargehan. 2 sal ji bo amadehiyên ku di zagonê de têne diyarkirin, demeke dirêj e û di vê demê de dibe ku gelek jiyan têkevin nav xetereyê, ji vî aliyî ve bi demdirejî meriyeta zagonê ne rast e, em wisa difikirin. Ji bo kargehên bixeter û kêmxeter ên ku kêmî 50 kesî dixebitînin, zagon salekê demê dide, bi paşde dixe, ev ne rast e û dibe ku demdirêjiya vê salê ji bo gelek karkeran demeke pir dirêj be. Divê ji berê de rêlibergîrî hebin Her çiqasî ji bonî şaredariyan jî dema meriyetê 2 sal bin, ji ber ku ji me re tişta pêşîn mirov e, jiyan û tenduristiya mirov e, beriya ku zagon têkeve meriyetê jî em dikarin berlêgirên ku di zagonê de hatine diyarkirin bi cî bînin, mînak; berlêgirtina xetereyên pîşeyî û agahî dan ji tê de çi rêlibergir hebin tev bêne cî û amadekirina şert û mercên guncav, berlêgirên ewlehî û tenduristiyê û veguherîna li gorî şert û mercan û baştirînkirina şert û mercên heyîn. Ev gengaz in. Nirxan- Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 49 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 dina xetereyê yan jî dançêkirin, xebitandina pisporên tenduristî û ewlehiya karkeran û bi saya wan di mijarên tenduristî û ewlehiya karkeran de perwerdehî pêkanîn, dîsa bêyî ku zagon têkeve meriyetê gengaz e. Diyarkirina ku şert û mercên tenduristiya karkeran li gorî karê ku bi wan tê kirin li hev dike yan nake û bi pergalî di venêrîna tenduristiyê re derbaskirina karkeran divêtî ye û girîng e. Beriya ku ev zagon derkeve têkildarî tenduristî û ewlehiya karkeran rêziknameyên curbicur hatine weşandin. Berlêgir û tiştên ku divête bê kirin ên di zagonê de hene û xebatên dinê di van rêziknameyan de cî girtine. Lê divêtiyên van rêziknameyan hema bibêje li tu saziyên giştî û kargehên taybet nehatine cî, tu kesî bi cî neanîne . Şaredariyên me yên ku karên wan ên giran, bixeter û pir bixeter hene divê li gorî zagona 6331’ê tevbigerin û berlêgiran pêk bînin, beriya ku ew zagon têkeve meriyetê jî dikarin wisa bikin, tu asteng li hemberî wan tuneye û berlêgir û tevdîrên rast û divêtî ne. Tê zanîn ku gelek karên giran û bixeter hene ku şaredarî dema ku xizmetê pêşkêş bikin hene ku divê bikin û bidin kirin. Di van qadan de gelek mirov têne xebitandin. Ji aliyê YŞBE’yê (GABB) li ser şaredariyên endam lêkolîn hatiye kirin û li gorî vêna; hema bibêje qet li tu şaredariyên me di warê tenduristî û ewlehiya karkeran de perwerdehî nehatiye dayin. Lijneya tenduristî û ewlehiya karkeran nehatiye sazkirin. Bijîşka/ê ciyê kar yê tu şaredariyeke me ya endam wek ku tuneye. Analîzên xetereyan û planên çalakiyên lezgîn nehatine çêkirin. Ji bonî bicîanîna van xisûsiyetên ku hatine diyarkirin, ji gelek şaredariyên me yên endam re ne hewceyî ked û maliyeta diravên cidî, giran û bar e. Ya rast em çi karî bikin jî divê em bi bingeha mirovî li bûyeran binêrin û pêşîniyê bidin mirovî û bi her awayî û bi tevayî divê em jiyanê biparêzin. Piştî ku dehweyên derheqê parselên ku wê bêne giştîkirin bi encam bibin û biryarên teqez pêk bên; aliyên ku xwedîtiya van parsêlan bidestxistin dikarin ji bonî berdêla giştîkirinê îtiraz bikin û bixwazin ku ev berdêl (buha) zêde bibe, ev maf wê her hebe. Bipirsin em bersiv bidin Pirs: Bi armanca muhtaciyên bajêr ên mîna mal, qadên bazirganî û pîşeyiyê ku em dixwazin li bajarê xwe bajêrvaniyeke bipergal pêk bînin, û di sînorê şaredariya me de jî araziyên me nînin; li gorî benda 69’mîn a Zagona 5393 em dixwazin giştîkirinê bikin. Li gorî Zagona 5393’yan ji aliyê Şaredariya me ve plana avadaniyê hatiye çêkirin û pesendkirin, lê di qada sepandina plana avadaniyê de parselên guncav hene ku divê em wan giştîbikin û pirsgirêka xwedîtiyê heye û doz didomin. Di warê bi jimareya 5393’yan a benda 69’emîn a Zagonê de ku pirsgirêka xwedîtiyê û doza parsêlan didomin, gelo şaredariya me dikare giştîkirinê bike yan neke, di vê derbarê de em fikra we dixwazin. Bersiv: Li bajarê we li gorî bi jimareya 5393’yan a benda 69’mîn a Zagona di çarçoveya plana avadaniyê de hûn dixwazin erseyan bikar bînin, lê hê ku dozên wan didomin û pirsgirêka xwedîtiyê çareser nebûye, hûn dixwazin van parsêlan giştîbikin û di wan de ji bonî mal, perwerdehî, tenduristî û ji bonî xizmeta giştî avahiyên fermî û taybet çêbikin, gelo hûn dikarin van erseyan bikar bînin an na, we fikra me pirsiye. Di warê bi jimareya 5393’yan a benda 69’mîn a Zagonê, şaredarî ji bonî bajarekî bi pergal di kirina hewcetiyên mîna mal, qadên ticaret û pîşeyiyê di sînor û hawirdora sînorê şaredariyê de, ên li gorî zagonên taybet divê ku bêne parastin û zeviyên çandiniyê ne tê de, dikarin erseyên bi avadanî û binesazî hilberînin. Li gorî armancên ku hatine diyarkirin, bêyî sûdwergirtina giştî benda 69’mîn a Zagona bi jimareya 5393’yan derfet dayiye. Ku di qada sepandina plana avadaniya a peyitandî de be û hatibe giştîkirin û erse bi vî awayî hatibin hilberîn û li gorî şêwe û esasên ku di zagonê de hatine diyarkirin û li gorî darazên “rêziknameya giştî ya ku şaredarî erse, mal û kargehan hilberîne, biterxîne, kirê bike” ku bi dema 29.09.2005 û jimareya 25951 a ku di Rojnameya Fermî de hatiye weşandin, li gorî derveyî asasên Zagona Îhaleya Dewletê dikare erse bê firotinî yên muhtac û hatina wan kêm û li gorî çarçoveya zagon û rêziknameyan tê fikirin ku gengaz e. Nîşe: Piştî ku dehweyên derheqê parselên ku wê bêne giştîkirin bi encam bibin û biryarên teqez pêk bên; aliyên ku xwedîtiya van parsêlan bidestxistin dikarin ji bonî berdêla giştîkirinê îtiraz bikin û bixwazin ku ev berdêl (buha) zêde bibe, ev maf wê her hebe. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 51 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Pirsgirêkên xwe yên hiqûqî û astengiyên ji ber mewzûatê dertên ji me re binivîsin em BIBERSIVÎNIN ji bo ÇARESERKIRINA PIRSGIRÊKAN EM BIBIN ALÎKAR. Tel : 0 412 224 53 37 Faks : 0 412 224 53 38 Cep : 0 507 972 85 45 Pirs: Xebatkarên me yên kevn ligel ku di şaredariya me de dixebitîn, li gorî benda166’mîn a Zagona 6111’mnî neqlî saziyeke dinê bûn û dema ku di şaredariya me de dixebitîn destûrên xwe yên salane yên bi mizeyî bikarneanîne, gelo ev mize divê ji aliyê şaredariya me bête dayin an saziya ku neqlî we bûne? Bersiv: Xebatkarên kevn ên şaredariyê li gorî benda166’mîn a Zagona 6111’mîn neqlî saziyeke dinê bûne, di salên ku di şaredariyê de dixebitîn destûren xwe yên salane yên bi mizeyî bikarneanîne û serî lê dane ku van mizeyên xwe bistînin, gelo ev mizeya ku bûye mijar deynê şaredariyê ye? Ev hatiye pirsîn. Li gorî fiqreya 6’an a benda 166’emîn a Zagona 6111’mîn, “Mafên malî û civakî û mizeyên karkerên ku neqilbûne; li gorî karkerên ku peymana wan a kar a komelî, heta ku yên nû bêne sererastkirin li gorî daraza peymana kar a komelî peyrewê kargîniya beriya neqlê ne; li gorî yên ku peymana wan a kar a komelî nîne jî li gorî daraza peymana kar a takekesî ku ji Sermaweza 2010’an ve derbasdar e, tê diyarkirin. Li gorî karkerên ku neqilbûne, deynê wan ên berî neqlê ku divêt berî neqlê bê dayin; saziya ku ew nû girtine ne berpirsiyar e. Mafê daraza têkildarî tezmînata qidemiyê her û her heye.” Ku mirov vê darazê û xalên 53.,54.,55.,56. û 57’mîn a Zagona Kar a bi jimareya 4857 ‘an bi hev re binirxîne; Li gorî benda 166’mîn a Zagona 6111’în karkerên kevn ên şaredariya we ku neqlî saziyeke dinê bûne; wê mizeya xwe ya serdema ku di şaredariya we de xebitîne ya mizeya destûra bi mizeya salane ku bikar neanîne, divê ku ji şaredariya we bigirin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 C olemêrg bi bedewiyên xwe yên xwezayî bajarekî bi nav û deng e. Ji ber vî awayî çiyayên bilind, geliyên wê, birkên qeşayî û zozanên wê divê teqez bên dîtin. Heke hûn bijartina xwe ji aliyê Geliyê Zapê ve bikin, bi xweşikahiyên xwezayî yên curbicur re bi tevahî hûn dikarin derfetên dîtina dêrên Nastûrî yên ku li jorên geliyan e jî bibînin. Geliyeke din ya bi navê Kirikdax ku bi dewlemendiyên xwe yên dîrokî ve tije ye Keşîşxaneya Şalîta ya dûrîdest jî di nav de berhemên Nastûrî jî dê rabixe ber çavên we. Meraqdarên dîrokê wexta ku derkevin zozanê Tîrîşîna ku girêdayî navçeya Şax a Wanê û zozanê Geverokê dê bi dîtina gelek kelehên kevnare û bi hezaran wêneyên kevirî yên beriya dîrokê(zayînê) şa bibin. Di encamê de, ji hêla dîroka Kurdî ve Gundê Nehrî(Baxlar) ku xwediyê ciyekî girîng e di navbera ciyên ku bê dîtin de ye. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Li rojhilat Ûrmiye, li başûr, herêma Colemêrga çiyayî ku cîranê bajarê Duhoka Iraqê ye ji berê ve bi navê Colemêrg dihat binav kirin. Di çavkaniyên Suryaniyan de herêma ku bi navê Gûlmar(gulmar) derbas dibe, ji serdema nû û pê ve Colemêrgiyên ku wek ‘’Êlên azad ‘’ jiyana xwe domandine, piştî ku dikeve binê desthilatdariya Osmaniyan jî demeke dirêj nîve azad li herêma xwe hikum kirine. Di vê heyamê de begên ku Colemêrgê bi rê ve dibirin li ser navên xwe dirav çap kirine, xutbe dane xwendin û medreseyan damezirandine. Di sedsala 19. de serxwebûna wan bi tevahî ji holê hatiye rakirin û herêm ji hêla parêzgarên ku bi navendê ve girêdayîne hatiye birêvebirin. Kevneşopiyên herêmî yên Kurdan her çiqas bi bajarên cîranên xwe re bişibin hev jî bi reseniyên xwe jî bal dikişandin. Li gund û navçeyên li vira şêwaza kevneşopiyên cil û bergan çawa ku mirovên ku diparêzin li gorî herêmên din bêtir li ber çavan e. Bi rastî jî di navbera çiyayê bilind û geliyên Colemêrgê de dêrên Nastûriyan domandina hebûna xwe bi aramiyek sedsalî bi qêrînek bêdeng li hember bandora tunekirî ya xweza û mirovan têdikoşin. Di serdema navîn de ku li herêmê ola Zerduşî belave bû, B.Z. di 612’an de Keşeyê Colemêrg ji îmaja xwe ya wêdetir bi rastî bajareke nûjen e. Lê belê li vir hêjî bi pergaleke kevneşopî û bi mantiqeke êlî birêve diçe. Li berovajiyê cîranên xwe yên bajarên hişkebawer jinên colemêrgê porên xwe bi tevahî nanixumînin. Hûn dikarin jinên colemêrgê yên pîr ku porê wan ê hinekirî ji bin leçeka wan dixwiye bibînin. Gelê herêmê zaraveya kurmancî ya kurdî bi newayeke muzîka bi nermî tê guhên mirov dipeyîvin. Nasturiyus ku ji bajarê bi nav û deng ê Nînovayê(mûsil) reviya bû û xwe li çiyayê Colemêrgê girtibû di navbera sedsala 5. de hizrên wî di navbera Asûriyan de belave bûye. Herêma Colemêrgê êdî bûye navendeke girîng a Nastûriyan, heta sedsala 20. li vê herêmê hebûna xwe dane domandin. Li herêmê ji bilî gelek împaratorî û şaristaniyan bi sedsalan rêçên olên ku bi bandor bûne jî dîtina wan pêkan e. Herêm di heman demê de ji Ermenî, yezîdî, Keldanî û Yahûdiyan re bûye cî û war. Îslamiyet di sedsala 10. pê de li vir belav bûye. Di sedsala 14. de Şêr Izedîn xanedaniya mîrên Hekarî damezirandiye. Vê xanedaniyê li Westan û Elbakê ku aniha di nava tixûbên wanê de ne hikum pêk aniye. Mîrê dawî Nûrûlah Beg, qismeke filehên Nastûrî ji şûr derbas kiriye, piştre di sedsala 19. de li hember Osmaniyan teşebusa serhildaneke neserkeftî kiriye. Colemêrg di herba cîhan a yekemîn de ku navçeyeke giridayî Wanê bûye lê demeke kurt di binê dagirkeriya Ûrisan de maye, piştre bûye beşeke dewleta Tirk û di 1936’an de bûye bajar. Debara bajar bi giranî li ser sewalkariyê ye. Li bajêr mêrg û çêregehên ku ciyê berfireh digirin ji bo sewalkariyê pir girîng in. Lê mercên heyî ji bo piştgriya çandiniyê dûr e. Mêşvanî li hin deverên bajar belave ye. Navçeya şemzînanê bi hilberîna titûn û hingivê bi qelîte tê nasîn. Mêvanperwerî li navçeya Çelê di bîwariyeke wisan de ye ku bi tatêla ku dê nikaribin mêvanan biezibînin li hember plana çikirna otelê derketine. Li navenda bajar parqa walîtiyê ya li kolana bûlwarê ku di taxa gaziyê de ye ciyekî ku mirov êvaran wextê xweş lê derbas bike. Dema ku hûn nêzîkatiyê li bajar dikin cara pêşîn çiyayê Simbil û kulîlkên bi navê guldexwîn tên nasin ê we pêşwaz bikin. Berçelan Yaylası Wene: Nasrullah Müezzinoğlu Keleha Colemêrgê Vê keleha li taxa Daxgolê cî girtiye û ji vê kelehê bircên ku li rojhilatê bakur dinêre mane. Dîroka avakirina kelehê bi tevahî nayê zanîn. Heta 1960’î wek ciyê seyrangehê dihat bikaranîn lê vê dawiyê wê zivirandin avahiya leşkerî û ji mêvanan re hate qedexe kirin. Di 1998’an de di binê keleha Colemêrgê de berhemên rasthatî hatine dîtin. Van stelên ku bilindahiya wan di navbera 70 cm û 3.10 m de ne tê texmîn kirin ku li dora B.Z 1200’î de hatine çêkirin. Di stelan de ew kesên ku tên hizirîn mêr in, ji wan fîguran yazdeh heb zirav, rû dirêj û li serê wan kumik hene. Di du stelên ku tên hizirîn jin in, rûyên wan hinek giloverin. Hemû fîgur bi çek û tazî hatine şayesekirin. Van stelên ku demek di medreseya meydanê de hatine veşartin aniha jî li muzeyên Wan xelatê(axlat) tên pêşandin. nê Medreeseya Meyyda ’an de resxê cî digire di 2006 ta a nd ve na li ku abeya derî bi Medreseya girîng e. Li ser kît kî he ci ê et ar ziy 1700-170’ ê tore bûye ji bo medrese di salên û ne he nê ra qu kurê Izedîn giranî nivîsên la begên herêmê hê ji se re ed m ku stnîşankirin. de tê derbirîn çêkirina wê tê de ve g Be m hî ra Bi in û her bloBegê bi navê ên dûz hatiye çêkir vir ke ên oq bl ji û bi hewşeke Medreseya ku a tîpîk, du tebeqe ek iy ah av , tê k pê iyên kevirî tê qek ji 13 jûran de mînakên hostet yê se re ed m ya hi otîfên curbifireh e. Di teva riyê ku li ser wî m de rê dê a ir nd hu dîtin. Têketina li hêla başûr e. ya tûj û biçûk heye cur û kembera wê Tirba Gulêreş Baba û Goristana Melîk Esad Ev tirba ku sal dozdeh meh ji Colemêrg û dora wê ji aliyê pir kesan ve tê ziyaretkirin li taxa Bîçerê cî digire. Tirba ku di hewşîyekî dora wê ji darên mazî dorpêçkirin û bi têlan hatiye honandin aîdê Gulêreş baba ye ku di navbera salên 1074-1162’an de jiyaye. Tirbe di sala 1982’an de hatiye restorekirin û parçeyekî ji mizgefta bi heman navî ye. Kırık Dağ Vadisi Cennet Cehennem Li navenda bajarê Colemêrgê ku pirên goristanên dîrokî ji serdema Osmaniyan maye hene. Kevirên goristanan ên kekêngirtî ku li ser wan kîtabeyên curbicur hene, di encama neqşkirinê de ku rewşeke badekî girtine xwediyê xuyanekeke balkêş e. Ji goristanan yek jê yê ku li taxa Bîçerê li roavayê mizgefta Melîk Esadê ku bi heman navî ye cî girtiye. Hawirdora goristanê bi dîwar û têlên honandî hatiye dorpêçkirin. Li ser wan motîfên nebatî û nîşaneyên cuda, du duzîne kevirên goristanan ên kevn hene. Ji van kevirên goristanan yên herî giring aîdî begên herêma Colemêrgê ne. Li aliyê rojhilata keleha Colemêrgê bi navê ‘’goristana bin kelê’’ ji goristaneke kevn yeke din heye. Lê belê ji ber ku bi piranî goristan di bin axê de mane êdî tiştekî ku bê dîtin zêde nemaye. Kevirê goristanê yê ku dîroka wê 1981’ê de hatiye derxistin hê jî di medreseya Meydanê de tê hêvîşandin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 55 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 dest ketine di muzeya Wanê de tê pêşandin. Li ser goristanên ku ji serdema Osmaniyan mane bi şêweyên geometrîk û bi motîfên nebatî hatine xemilandin pir hene. Çi heyf ku pirê kevirên van goristanan ji ciyê wan hatine rakirin. Di nava wan de ên girîngtir di medreseya meydanê de tê hêvîşandin. Gelek goristanên vê herêmê aîdê malbatên ên kevn û giregir in. Keleha Bayê (Bay) Medreseya Zeynel Beg, Gorıstan û Kumbeta Sor Medreseya ku li taxa Bîçerê ya li rex çemê Katramûsê demekê ji yek begên herêmê ji aliyê Zeynel Beg ve(1560-1578) hatiye çêkirin. Di şerê wan û Farisiyan de miriye di hewşa medreseyê de hatiye definkirin. Di roja me de qismek jê xira bûye. Medrese bi plana çargoşeyî ye.di nava wê de hewş, li başûr û rojavayê wê jî jûr hebûn. Li goristana ku li qûntara taxa medreseyê de cî girtiye ji kumbeta sor a dîrokî hin bermahî(jêma) mane. Bermahiyên ku ji kolanê bi Dêrên li herêma Colemêrgê heta salên 1920’î beşa serjimêra herêmê ku ciyê bi rûmet digirt herî zêde aîdê filehên Nastûrî bûn. Di dema herba cîhanê ya yekemîn û piştî herbê ku Nastûrî mecbûrê koçbûna Iraqê mane, her çiqas di sala 1924’an de bi alîkariya Îngilîziyan xebitîne ku vegerin lê ji aliyê dewleta tirk ve paşve hatine vegerandin. Di encamê de her çiqas xwedî li wan nehatibe derketin jî îro gelek dêr û şapelên ku hê li ser xwe ne ji me re hiştine. Geliyên ku dêr têde ne navên wan bi navê êlên Nastûrî ku berê lê jiyan e tên naskirin. Dêr bi piranî li ser girên ku berê wan li newalan dinêrin û li ciyê ku bilindahiyek wan î ku berbiçav in hatine avakirin. Hinek ji dêran jî li qûntarên çiyê ne. Dîwarên pira bi bloqên kevirî yên şehkirî hatine çêkirin û aliyên wan ên hundir jî bi rengê spî hatine seyandin. Dêrên ku banê wan dûz in û ser wan ax e, derî û eywanên wan bi deriyên nizm bi hev ve tê girêdan. Ji ber ku di van dêran de kîtabe nîn e dîroka avabûna wan jî nayê zanîn. Ev keleh teqrîben 8 km li gundê Bayê li ser girekî zinarî û tîk ava bûye. Hê jî di nava herêmeke leşkerî de ye û ji ziyaretê re girtiye. Di rewşeke wêran de be jî ji yek kevirên xurdik, ji spîloçka hêkê, penêr, ji xwînê û ji xerca Xorasanê hatiye çêkirin. Seramîkên rengîn li hundirê kelehê li derdorê belawela bûne. Di kelehê de tabletek ku liser xaç heye tê dîtin. Li gorî hin çavkaniyan parçeyên kevirên ku li ser wan motîfên guldexwînan hene jî hatine dîtin. Ji parçeyên seramîkên ku li vê qadê hatine dîtin nîşan dikin ku ev herêm ji serdema hesînî û vir ve ciyê cihnişîn e. Hin çavkaniyên dîrokî jî nîşan didin ku demekê serokên êlan vê herêmê ji vê kelehê birêvebirine. 8 km derveyê bajêr li ser rêya Wanê li paş tesîsa bêhnvedanê dêra Nastûriyan ku bi heman navê gundê Xelîlan heye tê dîtin. Wek dêrên Nastûriyan ên din ew jî bi plana çargoşeyî ye. Dêrên ku dîwarên wê kevirî û bana wê heriye ji dêrên Nastûrî yên din cudatir nehatiye xemilandin. Di derheqê avakirina wê de li ser avahiyê tu nivîs û kîtabe nîn e. Ev avahiya li gundê Koçanîsê(konak) ji bajar 18 km li bakûr e û li herêmê dêra herî girîng e. Di hin wextan de alimên girîng ên olî di vê dêrê de peywir bi cî anîne. Divê ji ber sedemên taybetiyên xwe û divê ku ligorî dêrên din mîmariya wê bi pûtepêdanek hatiye çêkirin hêja ye ku were dîtin. Di roja me de ji bo ku mirov xwe bigihîjîne vî gundê ku hatiye terikandin, divê pişti ji derketina taxa Gaziyê ku bi navendê ve girêdayiye mirov bihureka ku ji zozana Berçelanê derbas dibe ku raqima wê 2800 e bikar bîne. Dêr li ser zinarekî wisan ava bûye ku bi hêsanî dikare bê hêvîşandın. Patrîk bi gerdîşî nasnava Mar Şîmon(mar şemûn) li xwe kiriye. Seravanîsê li bakurê geliyê Kirikdagê ye balkêş e. Dêra du qat ku qatê jor xirabe ye ji kevirê birî çêbûye. Dez Kalesi Geliyê Kirikdaxê Li zozanên bilind ên gelî hûn dikarin qeşahiyên bi navê’’cennet û cehennem’’ bibînin. Gelê herêmê gelîyê ku ji bo gerê tercîh dike, ji bilî xweşikahiyên xwezayî 14 dêr û kelehek wê bal dikişîne. Tehtên bi xwezayî hatine kolan keleh ava bûye û ji kelehê çend dîwarên mayî jî bi destên mirovan çê bûye maye. Di têketina gelî de keleha Dêz derdikeve pêşberî we. Keleh ji hêla kê ve û kengî hatiye çêkirin nayê zanîn. Lê belê di Şerefnameyê de qala vê dêrê tê kirin û tê gotin ku aîdê Nastûriya ye. Dêra ku aniha xirabeya terikandî ye ku veguheriye mizgeftê ya li gundê Dîkmenê ji gundê Dêzê 1500 m dûr e. Li gundê Alapîgê ku 6 km wê de ye dêreke din heye. Gihîştina keleha Solîgir ku bi navgînan ne pêkan e 7 km li jorê gelî li ciyekî teng û wek ku di yê din de jî hene ev jî li serê zinarekî ava bûye. Ji bo gerê dema herî baş ku bi kêfek pir xweş li bin siya darên bih û gûzan derbas bikin navbera demsalên bihar û havînî ne. Avahî, dûçarî rûxandina nêçîrvanên xezîneyan maye. Dêra Şaba ku li ser zinarekî cî girtiye 8 km gundê Dêr li aliyê bakurê Kursîn(gümüşlü) li quntara geliyê Kirikdagê ku 25 km dûrî navenda bajar e, cî girtiye. Dêra ku di roja me de di rewşeke baş de ye têketina deriyê wê li aliyê rojhilatê ye. Ji bo têketina qontrola dêrê pêk were, deriyekî din jî heye. Dêra deravê ku liser rêya ColemêrgÇelê di kîlometreya 31. de ye. Li ser girê ku serwerê gundê Dizê(üzümcü) ye hatiye avakirin. Têketina vê dêra biçûk, deriyeke ku li başûr dinêre de ye. Her çiqas hinek dîwarên wê bi pişkî birûxe jî yek ji wan ciyekî ku bê ziyaretkirin e. Dêra Sor ya biçûk ku di gundê Soeyê de li dawiya gelî di qûntareke şîn de ava bûye heye. Dêra Gelezo ku 1 km. ji wir de ye li çepê kaniya Cilkjanî dikeve. Li jora van dêran jî qeşahiyên bi navê ‘’bihûşt û dojeh’’(cennet-cehennem) tên zanîn heye. Tebeqeyên berfa dojehê sal dozdeh meh nahelin û bi vê taybetiyê jî bi nav û deng e. Tirbe û Mizgefta Şêx Elî Ev mizgefta ku ji sedsala 18’mîn mahiye, li ser rêya Colemêrg- Çelê di kîlometreya 27.de ye, çûyîna mîzgeftê ji alîye lewheya îşaretê ve ku we beralîyê gundê Dîzê (üzümcü) dike de ye. Bi bingehî ev mizgefta ku tê texminkirin sê tebeqe bûye, di encama xebatên restarasyonê de, bi du tebeqeyî hatiye roja me ya îroyîn. Avahî bi tenê ne wek mîzgeft, di heman demê de jî wek dibistana olî û dergaha derwêşan jî dihat bikaranîn. Dîwarên ku bi kevirên xurdik hatine honandin, cepeyê wê yê derve orjinaliya xwe îro jî diparêze. Li ser avahiyê di şiklê piramidê de serbana wê ya hesinî heye. Di diwanan de li alîyê rojhilat û li alîyê başûr 6 heb şibakên biçûk û bikember hene. Di hundirê mizgeftê de ji bilî tirba şêx, qendilên don, tizbiyeke mezin a ji texteyê, fesekî kevn û alavên ji bo nivîsê jî hûnê bibînin. Mor Abdîşo, ji navenda bajar nêzîkî 29 km li başûr, yek ji wan dêra Nastûrî ku li nêzîkê gundê Tal(oxûl) e. Rêya ku diçe wir bi tenê 11 km qîr e. Dêra ku liser zinareke asê ye bi peyatî mirov di saetekî de xwe digihîne wê dêrê. Ciyê destpêkê li ser dererêya gundê Ezîzan e. Pêlingên ku di zinaran de hatine qewartin dê we bibe dêrê. Di avahiya yek tebeq de, li pêşber şikefta xwezayî dîwarên kevirî tên dîtin. Dîwarên ku lirojhilat û rojava dinêrin de şibake hene û şibakeya hêla rojava di teşeyê xaç de ye. Dêra ku hundirê wê bi kilsê hatiye seyandin beşek wê û bi qismî rûxîya ye çend heb dîwarê wê ji aliyê nêçirvanên gencîneyan ve bi temamî hatiye hilweşandin. Ev dêr ji dêrên din cudatir di hundir de çavkaniya wê ya avê heye. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 57 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Hakkari merkez Derav Kilisesi Zap Vadisi Wene: Nasrullah Müezzinoğlu Geliyê Zapê, Zozanê Berçelan û Gola Seyîtxan Geliya zap a ku dirêjahiya wê 150 km’ye 7 km li rojavayê bajar dikeve. Çavkaniya Zapê, li başûrê Elbakê li Karasu’yê ye. Rêwîtiya ku hûn ê li vir bikin di her gav avêtina we de, gelî xweşikahiya çiya û zozanan dê li ber we raxe. Heke hûn bixwazin biçin jiyaneke Koçeriya pastoral bibînin dema herî guncav dawiya biharê û mehên havînî ne. Ji bilî van tiştan avahiyên dîrokî yê bi çeşîd û cihwarên filehên Nastûrî di gelî de tên dîtin. Xwezaya şîn, hewaya paqij, kaniyên avê, kulîlkên reng bireng û bi dîmenên bedewiya ava Zapê li Berçelanê cihên herî zêde tên zanîn. gelêrî. Çemê kavalê yê ku bi badokî diherike, çavkaniya xwe, ji navenda bajarê Colemêrgê 63 km li başûr Kaval, Kamişli û li rojhilatê gundê Piyanîs(Geçîtlî) dimîne û ji çiyayê Kato ku li berwarê wê Keleha Begir heye digre. Rêzeçiyayên Cîlo- sat ku li rojhiatê geliyê zapê cih digire, li bakûr geliyê Nehîl û li başûr jî bi çemên Şemzînan û Avaşîn dorpêçkirî ne. Pir zêde birk, karêz, lûtkeya bilind û bi xweşikahiyên xwe yê xwezayî ya bi mirês ev der ji bo çiyageran gelek cihekî îdeale. Zozanên ku li çiyayên Cîlo-sat cih digirin ji bo êlên herêmî yên Koçer jî girîng e. Wêneyên latên ku li zozanên Geverokê hatine dîtin ku beriya 8000 salan li vir şûnewar hebûye nîşan dide. Zozanên berçelanê ku ji alîyê koçeran ve havînan wek zozaniyê tê bikaranîn, hûn dikarin hin kesên ku li vir kurtedem qamp vekirine jî bibînin. Çûyîna rêya zozanan di riyeke fetlokî re ji navenda Colemêrgê 18 km ye. Li zozan razana di bin hezar stêrkan de û temaşeya hilatina rojê ya sibehê bedewiyek cuda ye. Gola Seyîtxan, li rojavayê zozana Berçelanê dikeve û golek qeşahî ye. Nêrîn û temaşeya ava şîna krîstal ya golê dê çavên we vehesan(rehet ) bike. Gola ku bi avên helandina berfê xwe xwedî dike qasî ku hûn nikaribin du caran tilîka xwe tê dakin qerisî ye. Li Zozanan Jiyan Wexta ku behsa jiyana zozanan dibe. Aramî ji qirêjî û tengezariya bajaran dûr hewayê paqij tê aqilê mirov. Lê belê, bê guman rastî gelek ji vê cudatir e. Nîvê salê li çiyayan bi nihêrtina keriyan derbazkirin kareke ne hêsan e. Di zozanan de jiyan hatina vê ku ji aliyê artêşê ve hatiye sînordarkirin û bi qedexekirinan bêhtir ketiye rewşeke dijwar. Gundî ji bo ku civatê li cem hev bigire karên giran di navbera xwe de parve dikin û zahmetiya kar û baran piçek kêm dikin. Qismek zilamên ku li gund dijîn ji bona sewalên xwe bi armanca giha berhevkirinê ji gund derdikevin, ên ku li gund mane jî ji bo teminkirina êmên sewalan dixebitin. Barê herî giran jî li ser pişta jinan e; jin ji bilî eleqedarbûna sewalan li zilam û zarokên xwe jî dinêrin. Ew jinên ku navê bêrîvan li wan hatiye kirin û şîr didoşin. Di navbera hevzayendên xwe de ên herî berdar û hunerwerin. Geliyê Kavalê Zozanên Cîlo-Sat Ev geliyê ku ji Colemêrgê 55 km dûr e çûyîna wê di ser Çelê de ye. Dewlemendiya mijara hin kilamên Wene: Emin BAL Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 59 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Sûlava binê darê(ağaçdibi) Birka Sat û Çiyayê şînê Ji bo gihaştina vê sûlava xweşik divê hûn ji Colemêrgê derkevin û ber bi Çelê ve bi rê ve biçin, hûnê 13 km şûnve xwe bigihînin gundê Kehê (Agaçdibi).ji vir bi meşek 15 xulekî dê we bîne sûlavê sûlava ku bi helîna berfê hîn zêde gur dibe, di mehên biharê de çûyîna wir ê bijartineke baş be. Birka satê, li rojhilatê bakûrê navenda bajarê Colemêrgê, li pîşt çiyayên Cîlo-sat ku nîvê salê bi berfê rapêçandiye cihdigire. Berfa ku di biharê de dest bi helînê dike birkê xurt(xweî) dike. Di vê heyanê de hawirdor, bi çayirên kipkesk û bi birka şîn xweşîkahiyek awarte bi dest dixe. Ji bo gihaştina birkê, divê hûn herin gundê Kehê û ber bi bakûr ve bi rê de biçin. Ji bo gihaştina birka satê riyeke din jî ji gundê Veregoza ku ji Geverê 24 km dûrtir e tê bihurîn. Raçandekeriya merşê Zêdetir yek ji wan raçandekeriya merşan ku meşqaleya keç û bermaliyan e karekî gelek bi zehmet e. Raçandina merşeke mezin dibe ku salek jî bidome. Hiriya ku were bikaranîn ji pîgmentên xwezayî ku ji rehikêr nebatên curbicur hatiye bidest xistin, bi qaşilên daran, hetanî bi bikaranîna hiriyê tê boyaxkirin. Ji bo ku reng beqem nebin madeya bi navê şebê hatiye bikaranîn. Ji merşan re tevna berwarî- Koçer jî tê gotin an jî di tevnên tîkane (îstar) de tê raçandin. Merşên Colemêrgê di nav deziyên sidê ku bi cot rêzî li dû hev hatiye bihartin wek çeprast ji pêş û ji paş ve bi derbaskirina deziyên stûmalê tê raçandin. Ji bo şidandina girêkan jî amûreke hesinî ku bi navê kerkît e tê bikaranîn. Migarên merşan, şêweyên hendeseyî û ji sewalan şêweyên ku eşîretan sembolîze dikin û ji sembolên çandiniyê pêk tê. ‘ ’ Apê Sondxwarî û şahidekî zindî yê têketin û derketinên 55 salên Tirkiyeyê me. Hem tenê şahidê wê? Na! Bertawan, hikumxwarî û dozdarekî wê me. Mûsa Rojnamevan-Nivîskar Mûsa ANTER Bi navê xwe yê ku tê zanîn: Apê Mûsa Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 61 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Xwediyê gotinên têketinê Mûsa Anter an jî bi navê xwe yê ku ji hêla kurdan ve tê zanîn Apê Mûsa, di sala 1918’an de li gundê Zivingê ya girêdayê navçeya Nisêbîna Mêrdînê ve girêdayî de ji dayîk bû. Li gor dayîka wî Fesla Xanimê ku li Tirkiyeyê keyaya jin a yekemîn e sala ji dayîkbûna wî 1917 ye. Yelemîn zarokê kur ê malbatê ye. Dema dayîka wî dixwaze zarokekî kur biwelidîne diçe ser Siltan Şêxmûsî û daxwaz dike. Ji ber wê navê wê di nifûsê de wek Şeyhmûs derbas dibe. Ji ber zagona paşnavê jî paşnava wî Elmas e. Di nav demê de nav û paşnavê xwe diguherîne û dike Mûsa Anter. Navê bavê wî Anter, yê diya wî Fesla ye. Wek malbat secerya xwe ew wiha tîne ziman: “Em ji eşîra Botanê, milê Temîkan, şaxê Mihotezeyê, malbata Anter in.” Wek pênc xuşk û bira mezin dibin, li gor rêza temenê Xense, Mûsa, Hesen, Wetha û Yûsûf in. Yûsûf di sala 1958’an de li leşkeriyê ji ber ku nexweşiya zaturreyê lê vegeriya jana zirav wefat dike. Hesen di sala 1975’an de ji ber penceşêrê wefat dike, Xense di sala 2003’yan de wefat dike. Wetha niha li Nisêbînê dijî. JIYANA APÊ MÛSA YA JÎ Dİ DADGEH Û GIRTÎGEHAN DE DERBAS DIBE. APÊ MÛSAYÊ KU LI SER HEV 11.5 SAL LI GIRTÎGEHÊ DIMÎNE. Wek zarokê kur ê malê ji hêla diya xwe ve tê mezinkirin, lewre dema ew temenê xwe yê biçûk de bûye bavê wî nexweş dikeve. Diya wî Fesla Xanim hem karê malê dike hem jî li karê Gundê Zivingê dinêre ku ew keyayê wê ye. Ji ber ku di wê demê de yên ku dihatin gund û diçûn gelek bûn ji bo kurê wê hînê tirkiyê bibe û jê re tercûmaniyê bike wî dişîne dibistanê. Li dibistanê xwendekarekî serkeftî ye û polên xwe bi yekemîniyê diqedîne. Dema dibistana seretayî diqedîne ji bo berdewamkirina xwendinê dikeve ezmûnê; li Mêrdînê bi razayî dibistana navîn diqedîne. Ji bo lîseyê cardin dikeve ezmûnê, dema li Nisêbînê rojnameya li pakêta helawê pêçandî vedike ji wê rojnameyê hîn dibe ku ezmûna lîseyê bidest xistiye. Li Lîseya Kuran a Edeneyê bi razayî dest bi xwendina lîseyê dike. Li wê derê cara ewil kooperatîfê ava dike. Xwendekarê serkeftî yê dibistanê ye. Dema li Edeneyê dixwîne serhildana Dêrsimê tê jiyandin. Anter li hember xwendekarekî ku dijmînan li Zerîfeya berxwedêra Dêrsimê dike bersiv dide û dijmînê li hember diya Serokwezîr Mûstafa Kemalî Zubeyde Xanimê dike. Li ser gilîkirinê cara yekem tê binçavkirin. 45 rojan di bin çavan de dimîne. Dema di bin çavan de ye Serokwezîr tê Edeneyê û jê re ev rewş tê gotin, ew jî bexşandina wî dixwaze. Piştî ku lîseyê diqedîne ji bo zanîngehê bixwîne diçe Îstenbolê. Li fakulteya wêjeyê qeyda xwe çê dike û sala ewil li wê dixwîne. Piştre Faîk Bûcak û yên dinê nas dike, li ser xwesteka wan qeyda xwe di Fakulteya Hiqûqê ya Zanîngeha Îstenbolê çê dike û diqedîne. Lê tu carî parêzeriyê nake. Deriyê Wargeha Xwendekaran a Firatê ku wî ava kiribû, ji ciwanên bêkes û xizan ên ku ji bajarên kurdan hatibûn re ve dike. Anter bi tawana ku “li xwendekarên wargehê komunîzmê niçilandiye” hat tawanbarkirin. Dema pêkutî zêde dibin neçar dimîne ku wargehê bigre. Pêkutî li Wargeha Xwendekaran aKeçan a Torosê ku li Şehzadebaşiyê vekirbû jî wî bernadin; vê carê jî bi qaçaxiya leşkeriyê tê tawanbarkirin, vedigere gundê xwe. Piştî demekî li Amedê bi tawanbariya ‘parçekerî û kurdperestiyê’ (bölücülük ve kürtçülük) tê tawanbarkirin û tê girtin. Anterê û cardin vedigere Îstenbolê, cardin karsaziya Wargeha Xwendekaran a Keçan a Torosê digre. Mala wî ya li Sûadiyeyê hertim ji xwendekar, leşker û kesên ji herêmê hatine tije ye. Ev rewş di belgeyên fermî yên dewletê de wek “Konsola Kurd” derbas dibe. Digel ku Mûsa Anter li girtîgehê ye “Konsolosa Kurd” hertim vekirî tê hiştin. girtîgehê. Di girtîgehên Mamak, Sultanahmet, Balmumcu, Seyrantepe û Nisêbînê de dimîne. Ji dozên 49’an, 23’yan û Devrimci Dogu Kultur Ocaklari (DDKO) tê darizandin. Piştî derbeyên leşkerî yên 12’yê adarê û 12’yê îlonê çend caran dikeve binçavan; lê ew tu caran bêhna xwe teng nake. Bi gotina Yaşar Kemalî, ‘kurdê bêhêrs e. Tucar naspêre devoka hêrsê. Eniya xwe miferih, singê xwe fire digre. Hem ji Îstenbolê hem ji Mêrdînê ye. Ji xwe bi mîzaha xwe ya bêhempa jî tîne ziman ku alîgirê veqetandinê nîne, gotinên wek “Ji we re Îstenbol, Îzmîr, Bûrsa, ji min re jî Mêrdîn, Şirnex, Cizîr dê bimîne. Ma ez xêt im?” li rûyan dixîne. Îşkence û girtîgehê zû nasand Wek her şoreşgerî Anter jî di temenek biçûk de ji îşkence û girtîgehan para xwe digre. Jiyana Apê Mûsa ya ji wê pê ve jî di dadgeh û girtîgehan de derbas dibe. Apê Mûsayê ku li ser hev 11.5 sal li girtîgehê dimîne, binçakirina wî ya yekem di dema xwendekariya wî de, di dema komkujiya Dêrsimê de pêk tê. Ji ber weşandina helbesta xwe ya bi kurdî ‘Qimil’ di sala 1959’an de ji doza 49’an bi îdamê tê darizandin, di 27’ê gulanê de ji efûyê sûd werdigre û serbest dimîne. 1963’an de ji ber doza 23’yan cardin dikeve Avakarê HEP’ê, serokê Enstîtutiya Kurd bû Anterê ku di sala 1944’an de bi keça Abdurrahîm Rehmî Zapsû Ayşe Hale re dizewice, heta dema tê qetilkirin, ji ber girtîgehê an jî ji ber xebatên xwe yên siyasî ji hevsera xwe û zarokên xwe cuda dijî. Dema tê qetilkirin pênc sal qediyane ku hevsera xwe nediye. Anter, di gelek kovar û rojnameyan de nivîsan dinivîse. Li girtîgehê ferhenga kurdî amade dike. Anterê ku di nav rêveberiya TÎP’a ku di 1971’an de hatiye girtin de cih digirtin, di Partiya Keda Gel (Halkın Emek Partîsî (HEP) ) de jî ku di salên 90’î de hat avakirin endamê avakar e. Serokatiya Enstîtuya Kurd ya ku navenda wê li Îstenbolê ye dike. Herî dawî dema li rojnameya Ozgur Gundemê ye ku tê de dixebite hertim telefonên gefan digre. Li hember hemû gefan rojnameyê naterikîne. Di 20 Îlona 1992’an de li Amedê ji hêla kontrgerîlan ve tê qetilkirin. Li hember ku gelek şahid hene jî, kuştarî nayê ronîkirin, kujerên wî nayên girtin. Kovarên ku nivîsandine û berhemên wî Di Dîcle Kaynagi, Şark Postasi, Îlerî Yûrt, Bariş Dunyasi, Deng, Yenî Ulke, Welat, Rewşen, Tewlo û herî dawî bi navê Ozgur Gundem de, di gelek rojnameyan û kovaran de dinivîse. Apê Mûsayê ku nîşeya xwe avêtiye pirtûkên wek ‘Hatiralarim I’, ‘Mûsa Anter Butun Eserlerî Dîzîsî, Hatiralarim II’, ‘Roportaj-Belge-Ani- Biyografi Dizisi’, ‘Qimil’, ‘Vakaîname’ û ‘Birîna Reş’ ji bo berhema xwe ya bi navê Hatiralarim’ a ku 2 cild e û wek otobiyografiya wî ye şiroveyeke wiha dike: “Dibe ku were gotin Mûsa tu kî, ev zatên ku di bîranînên te derbas dibin kî ne! Lê li gor min ev pirs ne di cih de ye.pirê caran zilamekî xizan xezîneyeke dibîne an jî ji lotototoyê pere bidest dixîne û ji nişka ve dewlemend dibe. Vaye ez jî dema ji şikeftên Zivingê derketim alemê wek wî xizanî bi tesadûfî an jî ji ber şansê bi kesayetiyên hêja re hevnasîna min çê bû. Vaye ev bîranînên min, berhema van defîneyên ku min dîne ye.” Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 63 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Kengî jiyana xwe ji dest da? Apê Mûsa dema di rojnameya Ozgur Gundem û Yenî Ulkeyê de qunciknivîsî dikir, li Taxa Seyrantepeya Amedê ji hêla endamên JÎTEMê ve di dîroka 20’ê îlona 1992’an de hat qetilkirin Ji ser kuştina wî 20 sal bihurî. Dadgeha Mafê Mirovan ya Ewrûpayê (DMME), di doza ku di derbarê qetilkirina Apê Mûsa de hatiye vekirin de Tirkiyeyê bi dahina 25 hezar Eûroyê ziyaniya manewî, 3 hezar û 500 Eûro mesrefa dadgehê biryar da. Li ser daxuyaniyên îtîrafkar Abdulkadir Ayganî Serdozgeriya Rayedarê Taybet a Amedê, piştî ku biryara girtinê ji bo endamên JÎTEMê yên ku navê wan tevlî bûyerê bûye derxist, di derbarê îtîrafkarên ku hatiye destnîşankirin kiryarên bûyerê ne Cemîl Işik, Alî Ozansoy, Abdulkadîr Aygan, Hamît Yildirim, bi navê qoda "Yeşîl" Mahmût Yildirim û Cem Erseverê ku hatiye kuştin de lêpirsînê da destpêkirin. Newala Qesaba Di 2’yê tîrmehê de îtîrafkarê berê-cerdevan Hamît Yildirim ku di qetilkirina Anterî de tetikvaniyê kiriye di serdagirtina mala wî ya li nehiyeya Dêrgulê ya Şirnexê de hatibû binçavkirin. Di lêgerîna malê de 2 çewal belge hatibû dîtin û di dirêjiya vê pêvajoyê de jî Yildirimê ku li Şirnexê hatibû dîtin derketibû holê ku nasnameya xwe neguherandiye. Tetikvanê JÎTEMê Yildirim ji hêla dadgehê ve hat girtin. Bêhna cehtir, rihan û titûna qaçax digerandin bayê Ji şibakên bilind, biçûk ên xaniyên ban nizm Roniyên çilmisî li şevê belav dibûn Ewtiya kuçikan tevî tirsan dibû Xeman xwedî dikir. Piştre ji çiyan dengê guleyan dihatin diyar nediyar Li ser lûleyê diperpitiyan dil. Lawij holan didan ber bi çiyan ve Derî dihat şikandin, Dihatin talankirin hezkirin, hêvî Û çi tiştê ku mirov bû. Û xwîn diherikiyan ji newalên me Zîlan, Minzûr, Sê û Sê Gule û Newala Qesaba Û di hemû newalên welatî de. Êş di wê siruştê de diman. Nedibihîstin tu qûleke/î Xwedê qêrîna me Û em evîndarê çiyan dibûn di sibehên şevên merdezimeyan de Berxwedan diman ji kurdî re lewre navê din yê jiyanê berxwedan e. Mûsa Anter Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Li Fransayê piştî gelek ceribandinan şûn ve gihandina li pêkanîna herêman çê bûye. Di bingeha rawestina pêkanîna herêman de li ber federalîzm û fikara parçebûnê, bêxwestekiya rêveberiya taybet ya bajêr ku rêveberiyeke cihkî ya bi hêz e jî cih digre. Li Fransayê ku xwediyê binyata dewleteke unîter ya bi hêz e derbasbûna wê ya nav feraseta rêveberiya herêmî hêsan nebûye. Li FRANSA’yê Rêveberiyên Cihkî Fransa, ji hêla sepana rêveberiyên cihkî ve welatekî ku navendparêz û taybetiyên hêzdar ên rêveberiya ji cih bi awayekî têkel disepîne ye. Em dikarin bibêjin ku sepaneke wê ya piştgirîkar a ji hêla temsîliya cihkiyê û xizmetbirina ji cihkiyê re heye. Di jîngehên herî biçûk de jî spêreya Zagonî ya ji bo avakirina yekeya cihkî heye. Ji bo qadên mezin û cihên ku nifûsê vedigrin jî pergaleke cuda li ber çav hatiye girtin. Wekî din taybetiyên cihkî yên wek di hin mijaran de girtina biryarên xweser, derfeta di navendê de temsîlkrina cihkiyê tê dîtin. Tevî vê di pergala rêveberiya cihkî de, hebûna temsîlkarên saziyên navendî ya li ser cihkiyê, taybetiya venêhirtî ku ji pergala unîter tê jî heye. Li Fransayê tenê pergala rêveberiya cihkî ya bi yektaybetmendî nayê sepandin. Yekeyên rêveberiyî ku xwedyê gelek rayeyên cuda ne tên sepandin. Li gor mezinahiya demografîkiya cihkiyê rayeyên binesazeyî û plankariyên cihkî jî di nav de, li cihkiyê hatiye dewrkirin. Rêveberiyên cihkî, bi awayê komun (şaredarî), bajar (department) û herêmê vediqetin. Ev yeke, ji serokekî/e û encumenekî/e ku peywira wê/î ya birêvebirinê û meclisa cihkî heye pêk tê.1 Li Fransayê teşkîlata melbendî ya navendê, bi awayê herêm, bajar, û navçeyan e. Li herêm û bajêr walî, li navçeyê jî qeymeqam rayedar e. herêmên cihkî jî wek herêm, bajar û komun dibin sê beş. Rêgeza ku di parvekirina peywira navbera navend û rêveberî û rêveberiyên cihkî de hatiye pejirandin, bê ku were veqetandin pêkanîna xizmetê bi budçe, raye û armatûrê ve ji yekeya pêwendîdar re hiştin û pêşeka xizmeteke çalak e.2 ‘ 1 Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009, s. 65. 2 Toksöz ve diğerleri, s. 71. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 65 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 www.brodyaga.ru Li Fransayê tenê pergala rêveberiya cihkî ya bi yektaybetiyê nayê sepandin. Yekeyên rêveberiyî ku xwediyê gelek rayeyên cuda ne tê sepandin. Li gor mezinahiya demografîkiya cihkiyê rayeyên binesazeyî û plankariyên cihkî jî di nav de, li cihkiyê hatiye dewrkirin. Teşkîlata melbendî ya Navendê, bi awayê herêm, bajar, û navçeyan e. Li herêm û bajêr walî, li navçeyê jî qeymeqam rayedar e. herêmên cihkî jî wek herêm, bajar û komun dibin sê beş. Wek hemû dewletên unîter li Fransayê jî, dewra rayeyê û kirdeya parvekirinê navend e. Mafê rêveberiyên cihkî ya destnîşankirina rayeyên xwe tune ye. Di derbarê dewrkirina raye û peywiran a li cihkiyê gelek rêgez hene. Di serî de rêgeza rayeya giştî ya ku di qadeke berfireh de derfeta birêvebirina çalakiyê dide yekeyên rêveberiyên cihkî heye. Di roja me ya îro de di heman mijaran de raye, ji hêla yekeyên rêveberiyên cihkî yên cuda ve bi hevparî tê bicihanîn.3 Bi reformên rêveberiyên cihkî yên ku di navbera salên1982 û 2003’an de hatine çêkirin binyata navendparêziya Fransayê qismek hat revîzekirin. Li gor benda 72’yan a makeZagonê, rêvebariyên cihkî, cara pêşîn komun, bajar û paşderya bûn. Herêm jî piştre hatine avakirin. Sazkirina di derbarê komunan bi Zagona şaredariyan hatiye sazkirin. Bi Zagona şaredariyan ya ku tê armanckirin di navbera şaredariyan de zêdekirina hevkariyê be. Sazandinên di derbarê bajar û herêman, dispêre çend sazandinên cuda yên Zagonên ku cihkiyê û rayeyan eleqedar dike. Transferên rayeyê bi dewrkirina li komunan, bajaran û herêman a rayeyên rêveberiya navendî rêgeza ji hev veqetîna bi xêzên qethî ya rayeyan tê sepandin. Di çarçoveya vê rêgezê de her qada rayeyê û çavkaniyên wê, li rêveberiya navendî an jî komunan, bajar û herêman tê dewrkirin.4 Li Fransayê beşdarbûna gel ya pêvajoya biryardayînê jî bi sînor e. mafê hemwelatiyan heye ku beşdarbûna hevdînên komisyona li cihkiyê û biryaran bibin dadgehê. Şaredarî jî dikarin bi yekalîtî bi rêya referandûmê ji hemwelatiyan re rêya şêwiriyê hilbijêrin. Li hemû rêveberiyên cihkiyan ku nifûsa wan li ser 80.000 e avakirina meclisa taxan mecbûrî ye. bi vê rêyî ji bo hemwelatî di pîvanên diyarbûyî de bi dilxwazî beşdarê biryardayînê bibin pêşiya wan ve bûye.5 Beşdarbûna hemwelatiyan bi sînor be jî dikare were gotin ku di asta ku sepanên cihkiyê bandor bike de ye. 3 HAYRETTİN YILDIZ, FRANSIZ YEREL YÖNETİM SİSTEMİ, WWW.YALOVA.EDU.TR/FİLES/USERFİLES/83/13_YİLDİZ.DOCX (ERİŞİM:05.09.2012) S. 5. 4 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 59 VE 68. 5 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 70. Serokê/a şaredariyê rasterast bi hilbijartinê nayê hilbijartin, bi dengdana ku di navbera endamên meclisê de were kirin tê hilbijartin. Ji nav Serokê/a şaredariyê, endamên meclisa şaredariyê bi dengdana dizî û piraniya bi tenê tê hilbijartin. Ger di du tûran de tu endamek piraniya bi tenê bidest nexîne, di tûra sêyemîn de piraniya hêsan li ber çavan tê girtin. Di rewşa wekheviya dengan de, endamê/a bêhtir extiyar dibe serok. Du rolên serokî/ê hene. Li bajarokê dewletê temsîl dike û serekê/a rêveberiya cihkî ye. Serokê/a şaredariyê, ji ber karên ku dike li hember walî û qeymeqamî/ê berpirsiyar e. Ji gel re ragihandina karên ku li ser navê navendê tên kirin, berhevkirina îstatîstîkan, zagon, rêzikname û rêvebernameyan û rêvebirina hinek lêpirsînan e. Cihkî jî biryarên meclisa şaredariyê bi cih tîne, budçeyê amade dike û pêşkêşê meclisê dike, hatiniyên şaredariyê berhev dike, malên şaredariyê birêve dibe. Bi rayeya meclisê li dadgehan şaredariyê temsîl dike. Di rewşa lihevnekirneke di navbera meclisa şaredariyê û serokê/a wê de waliyê bajêr dikeve dewreyê. Ger walî nelihevkirinê çareser neke dikare ji lijneya wezîran betalkirina meclisê bixwaze. Di vê rewşê de heta hilbijartinên nû werin çêkirin walî lijneyeke taybet pêk tîne.6 Ev lijne, sepana mînakeke wesayetiya navendê ya li ser cihkiyê ye. Walî ji ser kesê/a ku ji cihkiyê hatiye hilbijartin tê qebûlkirin. Serokê/a şaredariyê û endamê/a meclisê, li bajêr, li meclisa giştî ya bajêr û li meclisa neteweyî dikare bibe parlamenter. Cihkî bi vê sepanê bi sînor be jî dikare beşdarê biryarên neteweyî bibe.7 Meclisa şaredariyê, ji serokê/a şaredariyê, wekîlên serok û ji endamên meclisê pêk tê. Hejmara endamên meclisê li gor nifûsa cihkî dikare biguhere. Hilbijartinên meclisa şaredariyê ji 6 salan careke pêk tê. Rêveberiya hilbijartinê, li gor nifûsa şaredariyê diguhere. Cihên ku xwediyê nifûseke ji 3500’an kêmtir in, bi rêbaza du cure piraniyê, li cihên ku xwediyê nifûseke 3500 û zêdetirî ye bi rêbaza têkel (piranî+nîspî) tê hilbijartin. Meclisa şaredariyê, xwediyê rayeya giştî ye û di karên şaredariyê de organa biryara giştî ye.8 Meclisên şaredariyê herî kêm salê çar car dicivin. Bangdana serokê/a şaredariyê, bi serîlêdana nîvê endamên meclisê û li ser daxwaza waliyê/î dikare bicive.9 Ev şaredarî tevî ku ji hêla nifûsê ve cudahî nîşan dide, hemû şaredarî di heman statuyê de ne.10 Bêyî ku cudahiya gund-bajar û nifûsê were kirin li hemû yekeyên cihkî şaredariyeke heye. Nêzê % 90’ê nifûsa şaredariyên li Fransayê li binya 2000’an e.11 Hejmara şaredariyên ku nîvaneya nifûsa wan 1.600 in 10.000 e.12 Ev hejmar, nîşaneya beşdarbûna hemwelatiyan a siyaseta cihkî û teşwîqkirina beşdarbûna wan e. 6 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, 12 MAYIS 2009, HTTP://DAHAFAZLASİYASET.BLOGSPOT.COM/, ERİŞİM: 24.09.2012, S. 18-9. 7 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 70. 8 ONUR KARAHANOĞULLARI,KARŞILAŞTIRMALI KAMU YÖNETİMİ DERSLERİ; FRANSA CUMHURİYETİ, 2004 YILI DERS NOTLARI, ANKARA, ÜNİVERSİTESİ SBF MATBAASI, 2004, S. 16. HTTP://POLİTİCS.ANKARA.EDU.TR/~KARAHAN/MAKALELER/FRAN2003ANY.PDF ERİŞİM:12.09.2012 9 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 15 10 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 14. 11 AZİM ÖZTÜRK, 21. YÜZYIL TÜRKİYE’Sİ İÇİN, YEREL YÖNETİM MODELİ, ÜMRANİYE BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI, NO1, 1.BASKI, İSTANBUL, ŞUBAT 1997, S. 3. 12 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 70. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 67 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Tablo 1: Li Fransayê Yekeyên Rêveberiyên Cihkî13 Komun (Şaredarî) 36.787 Li Fransayê 36.570 Xakên Paşderya 217 Bajar (départments) 101 Li Fransayê 96 Xakên Paşderya 5 Tablo 2: Li Fransayê bi Nifûsê ve Girêdayî Senifandina Şaredariyan14 Herêm 27 Rêjeya Hejmara Nifûsa Şaredariyê Li Fransayê 22 Binya 1.000 Xakên Paşderya 5 13 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. 2006 NÜFUS VERİLERİ/FRANSA İSTATİSTİK KURUMU VERİLERİNE GÖRE 14 27.189 Navbera 1.000 - 4.999 7.764 Navbera 5.000 - 9.999 1.071 Navbera 10.000 - 49.999 849 Navbera 50.000 - 99.999 97 Li ser 100.000 47 1.Yekeyên Rêveberiyên Cihkî yên Fransayê 1.1.Komun (Þaredarî) Li cihên çolter û bajariyî de yekeya cihkî ya herî biçûk komun in. Yekeyên cihkî yên wek gund-bajar tunin. Yekeya rêveberiya cihkî ya li herî qedemeya jêr komun in. Li cihên ku nifûsa wan 50 ne jî şaredarî hene. Ji 28.000’an zêdetir nifûsa şaredariya ku li Fransayê ye binya 1.000’î de ye.15 Komunên ku di roja me ya îroyîn de li 35.000’an in, ji hêla demografîk ve problemeke pêwist e. Li Fransayê hemû rêveberiyên cihkî, ji ber ku di statuya wekhev û teşeya rêveberiya wan wek hev e nepêkan e ku rêveberiyeke cihkî li ser rêveberiyeke din a cihkî wesayetê deyne.16 Pirbûniya komunan di pêkanîna xizmetan de dibe sedema tevliheviya mezin. Cardin ji hêla komunên biçûk ve rîska bi têra xwe nepêşwazîkirina pêdiviyên cihkiyê heye. Lê ev rewş, li Fransayê bi vekirina pêşiya avakirina yekeyên navberiya komunan hatiye hilanîn û yekeyên komunan bi xweseriya welêt hatine pêkanîn.17 Li ser komunan serokekî/e şaredariyê ku ji hêla meclisa şaredariyê ve ku ji nav endamên wê tê hilbijartin, nûnerê/a navendê yê/ya di cihkiyê de û serekê/a cihkiyê ye heye. Raye û peywira zabita ya îdarî ya serokê/a şaredariyê heye. Rayeyên zabita yên serokî/ê, mijarên pergala giştî, ewleyiya giştî û tenduristiya giştî digre nav xwe. Serok, wekî din biryarên meclisê amade dike û biryaran pêk tîne, hebûniya darayî ya komunê birêve dibe, li ser navê komunê peyman çê dike û hesabê dide meclisê. Cardin rayeyên wê yên wek sazandina trafîkê, rêyan, bi rêkûpêk kirina giştî, pergala giştî, kişandina cenazeyan, bi rêkûpêk kirina bazaran, fealiyeta alîkariya pêşîn, parastina derdorê û tekoşîna bi karesatan re jî hene. Rayeyên di mijarên dibistanên seretayî, tenduristî û bajarbûn (planên avadaniyê) de yên komunan in. Komun % 90’ê tevaniya personelên rêveberiya cihkî pêk tînin.18 fonksiyona komunan a herî pêwist ew e ku ji bo yekeya cihkî ya herî biçûk jî navgîna gihandina xizmetê ye. Komun, navgîna herî bingehîn a yekeyên cihkî ye ku beşdarê biryarên di cihkiyê de dibin. 15 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 59. KARAHANOĞULLARI, S. 16-7. 17 YILDIZ, S. 3. 18 KARAHANOĞULLARI, S. 17. 16 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 69 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 1.1.1. Hevkariyên Xizmetê yên Şaredariyê (Syndicates): 19 YILDIZ, S. 6. TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 60 VE 71. 21 YUSUF ERBAY, FRANSA’DA İDARİ SİSTEM VE YEREL YÖNETİMLER, ÇAĞDAŞ YEREL YÖNETİMLER, CİLT 8, 2 NİSAN 2009, S. 61 20 Li Fransayê zêdebûna komunên ku di çapa biçûk de, xwediyê nifûseke biçûk û di tengasiyên aboriyê dijîn de, komunan, ji bo xizmetên ku ji kapasîteya wan der dikevin pêk bînin berê xwe dahine avakirina yekeyan. Ji van yekeyan re syndicates tê gotin. Kominên ku di destpêkê de tenê ji bo pêdiviyeke ya bi ciheke tenê hatibûn ber hev, piştre ji bo ji yekê zêdetir pêdiviyan bi cih bînin yeke ava kirin. Ji bo kartêkeriya yekeyan a ji bo bicihanîna xizmetan peywir bi sazûmeneke dirakirîve hat girêdan. Di vê çarçoveyê de peywirên mecbûrî û bi dilxwazî yên yekeya komunan hat diyarkirin. Di 2010’an de jî biryar hat girtin ku temsîlkarên ku di yekeya komunê de ne rasterast bi hilbijartina giştî werin hilbijartin. Di roja me ya îro de rûpîvana komunan, hejmara nifûsa cihkî û çar cureyên yekeyên ku girêdayê dilvekiriyê ne hene. Li Fransayê nifûsa yekeya komunan nêzî Wek di mînaka Fransaya ku sepana wê ya unîter û navendparêz heye de jî tê dîtin ku ji bo di xizmetên asta cihkî de û di plansaziyan de serkeftin were bidetxistin dewrkirina rayeyê ya li cihkiyê encameke ku serkeftinê aniye derxistiye holê. 60 milyon e. Di 2010’an de hat mecbûrîkirin ku heta 1 rêbendana 2013’an hemû komun bibin endamê yekeyek komunê.19 Sedema bingehîn a avakirina van yekeyên xizmetê di nav welatî de, qada xizmetê û ya aboriya wan a çapê ye. Di vê çarçoveyê de wek rêveberiyên cihkî, paqijî, tenduristî, av, veguhêzî, danheviya sergoyê gelek qadên xizmetê bi biryarên xweser dike jiyanê. Syndicates, dikare bi yekeyên şaredariyên ku li Tirkiyeyê ne re were wekhevîkirin. Lê cudahiyên wan ên taybet jî hene. Li Fransayê ji yekeyên syndicatesê 15.000’ê wan bi yek armancê, 3.000’ê wan bi pirarmancî hatine avakirin.20 Yekeya van komunan li Fransayê hêzdariya hevkariyên bi xizmetê ve girêdayî nîşan dide. Li Tirkiyeyê avakirina yekeyan û berpêbûna li armanca hevpar tê destek kirin. Li Fransayê jî ji bo pêşiya pêkanîna xizmetên li cihkiyê were vekirin endambûna yekeya komunan hatiye mecbûrîkirin. Tablo 3: Hejmara Yekeyan ên ku Rêveberiyên Cihkî Damezrandine21 Yekeyên Bajariyî Yekaneyên Şaredariyê 9 322 Yekane (Syndicates) 17.895 Yek Fonksiyonî 14.490 Pir Fonksiyone 2.298 Tevlihev 1.107 Yekeyên Cihnişînên Nû 9 Mevlisên Herêmî çawa di xebitin? 1.2. Bajar (Departments) 22 YILDIZ, S. 4 HALİL NADAROĞLU, MAHALLİ İDARELER, TEORİSİ, EKONOMİSİ; UYGULAMASI, BETA BASIM, 7.BASKI, İSTANBUL, EKİM 2001, S. 154-5. 24 IULA-EMME, T.C BAŞBAKANLIK TOPLU KONUT İDARESİ BAŞKANLIĞI, KARŞILAŞTIRMALI YEREL YÖNETİM YAPILARI, 2. BASKI, İSTANBUL, 1994, S. 44. 25 ÖZTÜRK, S. 99. 26 KARAHANOĞULLARI, S. 17. 27 YILDIZ, S. 4. 28 KARAHANOĞULLARI, S. 18. 29 RUŞEN KELEŞ, FRANSA VE İSPANYA’DA YERİNDEN YÖNETİM, MAHALLİ İDARELER EĞİTİM ARAŞTIRMA GELİŞTİRME MERKEZİ, ANKARA, 1994, S. 29-31. 23 Li Fransayê amûreke yekeya bingehîn jî bajar in. Bajar ji komunan mezintir in û tevî yekeyên paşderya ji adara 2011’yan pê ve hejmara wan 101 in.22 Di binyata bajaran de navçe û wek yekeyên wan ên herî biçûk kanton hene. Bajar bi 342 navçeyan û 4036 kantonan hatine dabeşkirin. Bajar,wek temsîlkarên berjewendiya cihkî xwediyê taybetmendiyeke navendî ne. Bajar, bi vê hêla xwe amûreke rêveberiyî ya ku veybeyna âdem-î navendparêzî belav dikin in.23 Rêveberiyên bajêr li qadên peywirê pêwistiyên xizmetê destnîşan dikin û gel temsîl dikin, ji şaredariyên ku ji ber kêmasiya zanînên teknîkî û çavkaniya darayî nikarin xizmetan pêk bînin re, ji hêla proje, alîkariya teknîkî û dîtina çavkaniya darayî ve rê nîşan dide. Alîkariyên bi vê awayî, bi taybetî ji bo şaredariyên biçûk pêwist in. Bi vê awayê kêmkirina ferqa xizmetê ya di navbera çolterî û bajariyî de tê xwestin.24 Taybetiyeke dumendiya bajaran heye. Bajar, hem rêxistina melbendiyê ya navendê ye hem jî yekeyeke rêveberiya cihkî ye.25 Bi zagona rêveberiya ji cih ve ji rêveberiyên bajêr re, bi mîqdareke giring çavkaniya madî hatiye veguhastin û ji bo bikaribin peywiran bi cih bînin bi rayeyên girîng hatine xemilandin. Li bajaran bi gelemperî xizmet bi awayê sê beşan veqetiyane: karên îdarî û darayî, karên teknîkî û karên sosyal. Ev raye, xizmetên tenduristî. Tenduristiya dayîk û zarokî/ê, tekoşîna bi karesatên civakî re, bi taybetî alîkariyên sosyal yên arasteyî zarok, malbat û extiyaran, dibistanên navendî û veguhastinkariya xwendekaran, ji bo xizmetên çolteriyê alav û amûr, lênihêrîna xanî û rêyan e.26 Wekî din di qada perwerdeyê de ji saziyên dibistana navendî re çêkirin, lênihêrîn û lêkirina avahiyê û ji van avahiyan re amûret, karkerên teknîkî û berdestiyên wan jî hene. Cardin ji bajaran re rêveberiya rêyên neteweyî û benderên bi mebesta nêçîrê jî hatiye dayîn.27 Li bajaran wekî din îdareya taybet ya bajêr jî heye û ji hêla meclisa bajêr ya giştî tê birêvebirin. Endamên meclisê, bi sazûmana pirjimariyê ya bi du geran ji bo şeş salan tên hilbijartin. Derdora (kanton)hilbijartinê ku hejmara wê di navbera hezar û bîst hezarî hilbijêran de ye, endameke/î meclisa giştî ya bajêr hildibijêre. Nîvê meclisê ji sê salan careke tê nûkirin. Meclisa giştî ya bajêr, encûmenên xwe yên daîmî ku ji serokê wê, ji çar û deh alîkarên serokî/ê û ji endamên din pêk tê hidibijêre. Meclis di karên bajêr de rayedara giştî ye. biryarên bingehîn digre û ji bo fealîyetên organa rêveberî çarçoveya giştî dixêzîne. Bi taybetî, rayeya wan a avakirin û pêşvebirina xizmetên gelemperiya bajêr, rêvebirina malên bajêr û girtina biryarên budçeyê heye. Meclisa giştî ya bajêr dikare li encûmenê/a daîmî, ji bilî budçe û mijarên hesaba qethî rayeyê dewr bike. Serokê meclisa giştî ya bajêr, wek organê rêveberiya bajêr cihê waliyî/ê girtiye. Amirê îta yê rêveberiya bajêr e. serok, dikare beşeke ji rayeyên xwe, dewrê yek ji alîkarên serok an jî di rewşa mazeretê de dewrê endamekî/ê meclisê bike.28 Zagona bi navê azadî û mafên rêveberiyên cihkî ya bi dîroka 2 adar 1982’an peywirên rêveberiyê ku ji hêla waliyan ve pêk dihatin dahiye serokê/a meclisa giştî ya bajêr. Bi vê zagonê serokê/a giştî yê/ya meclisê, li hember waliyî/ê bi hêz bûye. Serekê/a yekeyên xizmetê ya li bajêr serokê/a meclisa giştî ya bajêr e. Di bin berpirsiyariya xwe de rayeyan li peywirdarên ku di nav xizmetên yekeyên çend cureyî de ne belav dike, malên bajêr bi rê ve dibe, rayeyên xwe yên zabitayiyê bi kar tîne, li gor çarçoveya ku meclisa giştiyê destnîşan kiriye, li ser navê bajêr peymandanînan îmze dike. Di her destpêka salê de, ji meclisa giştiyê re rapora di derbarê xebata yekeyên xizmetê yên çend cureyî û rewşa fînansmaniyê de pêşkêş dike. Serokê meclisê dikare rayeyên xwe yên di derbarê budçeyê de dewrê lijneya rêveberiyê bike. Hemû biryarên rêveberiyên taybet ên bajêr qethî ne.29 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 71 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Raye û çavkaniya bi sînor ji herêman re hatiye dayîn 1.3. Herêm Taybetiyeke din ya pergala ku li Fransayê tê sepandin jî hebûna sepanên di xala beşdarbûna hemwelatiyan a meclisan an jî biryaran e. Sepana Fransayê jî nîşan dike ku, ji bo xizmetên di asta cihkî de bi ser bikevin divê pergaleke reqabetkar ya sparteya hilbijartinan ava bibe û dewrkirina rayeyên ya li cihkiyan gelekî pêwist e. Li Fransayê herêm, yekeyên rêveberiya cihkî yên herî mezin in ku razemeniyên li cihkiyê dikin û pirsgirêkên binesaziyê çareser dikin. Herêm, cara yekem di dîroka 2 hezîran 1960’an de wek saziya gelemperiyê hatine avakirin û ev statuya wan heta 1982’yan berdewam kiriye. Herêm, heta dawiya 1981’an saziyên gelemeperî bûn ku xwediyê şexsiyeta hikmî û xweseriya darayî bû ku hejmara wê gihiştibû 22’yan. Avakirina herêman bi temamî ji ber sedemên aboriyê ne. Herêm ji ber ku ji navendê çareserkirina pirsgirêkên di derbarê geşedana aboriyê û bipêşketina welêt bi awayekî guncan ne pêkan dihatin qebûlkirin hatibûn avakirin.30 Veguherîna herêman ya bi awayê yekeya rêveberiya cihkî di dîroka 2’yê adara 1982’yan de pêk hatiye. Du encamên wê yên pêwist wek guherîna statuya herêman, rêvebirina herêmê ya ji hêla mecliseke ve ku bi hilbijartinê pêk hatiye û ji rayeya taybet derbasbûna rayeyên giştî ku tenê bi mijarên aboriyî sînorkirî ye hebûn. Rêxistinbûna herêmê, dişibe rêveberiyên bajêr. Ji 19’yê rêbendana 1999’an vir ve, endamên meclisa herêmê, di derdora her herêmê de bi pergala lîsteya du tûrî ji bo heyameke bi pênc salan tê hilbijartinê. Piraniya teqezî ya hejmara endamên meclisê, bi pergala piranî ya bi lîsteyê yê mayî jî bi pergala rêjeyî tê hilbijartin. Hejmara endamên meclisê, li gor mezinahiya demografîkî ya herêman diguhere. Ji herêmên paşderya hejmara endamên meclisa Guyanaya Fransayiyê 31 e, lê ya herêma Île-deFranceyê ku Parîsê jî digre nav xwe 209 e.31 Raye û çavkaniya bi sînor ji herêman re hatiye dayîn. Çawa ku kargînên bingehîn ên herêmê net nînin têkiliyên di navbera meclisa herêmê û aborî û konseya civakî baş nehatiye terîfkirin. Organên gelemperî yên herêman, hikûmet, bajar û şaredarî ne. waliyê herêmê, di navbera rêveberiya navendî û bajaran de, di gelek mijaran de kargêriya navbeynkariyê girtiye ser xwe.32 Herêm, bi giştî ji pêşveçûna aboriyê û ji plansaziya erd-araziyê berpirsiyar in. Rayeya wan a ji şirketên taybet re dayîna alîkariyê, di derbarê pêşketina aboriyê de sazkirina şemayên herêmê, ji bo plansaziya araziyê jê cihê di derbarê sazkirin û pêşketina araziyê amadekirina şemayên herêmê heye. Herêm, di qada perwerdeyê de ji avakirin û lêkirina avahiyên lîseyê û dibistanên hemtayî û teknîk û îstihdamkirina berdestiyên personel û ji perwerdeya pîşeyî ku ciwan û gihaştiyên ku li kar digerin digre nav xwe jî berpirsiyar in. Herêm, ji roja ku hatine avakirin û vir ve jî di qada plansazî û sazkirinê de her tim pêşketinê destnîşan dikin.33 herêmê tên hilbijartin Endamên meclisa herêmê, ji bajarên li herêmê tên hilbijartin. Di meclisa herêmê de hejmara endaman, girêdayê hejmara bajaran e. Endamên meclisa herêmê, ji nav xwe serokê meclisa herêmê, wekîlên serok û endamên komisyona daîmî ya herêmê hildibijêrin. Heta biryareke nebe, civînên meclisê ya herêmê, li cihê ku navenda herêmê lê dimîne tê çêkirin û ji gel re vekiriye.34 Meclisên herêmê, biryarên di derbarê karên herêmê de digre. ji bo peywirdariya karên herêmê bike û biryarên wê birêve bibe Serokekî/ê hildibijêre. Meclis, derveyî erêkirina budçe û hesabên îdarî dikare ji beşeke rayeyên xwe dewrê encûmenê/a daîmî bike. Diyarkirina kitekitên budçeyê, di mijarên sepandina planan û xizmetên ku dewrê herêman hatine kirin û amadekirina şemayên çalakiyan de pêwist e ku bi vê meclisê re were şêwirandin.35 Li ber meclisên herêmê, organeke şêwirdariyê ku wek konseya herêmî aborî û civakî û dorhêlî tê binavkirin û rêxistina pîşeya cihêreng û endamên ku ji saziyê ji bo pênc sal hatine hilbijartin pêk tê heye. Meclis, ji bo nêrînan di mijarên aborî civakî û di hemû mijarên derbarê dorhêlê de dikare serî lê bide.36 Berpisyarê siyasî serokê/a meclisê yê/ya herêmê ye Endamên meclisa herêmê ji bajarên li Serokê/a meclisê ya herêmê, berpirsiyarê/a siyasî yê/ya rêveberiya herêmê ye. Di sepandina tercîhên siyasî wek serokiya şaredariyê û serokiya meclisa giştî ya bajêr de roleke girîng digre. Serokê/a meclisa herêmê, ji hêla endamên meclisa herêmê ve û bi piraniya teqez ji bo sê salan tê hilbijartin.37 Serokê/a meclisa herêmê, beşeke ji peywirên xwe bi şertê ku di çavdêrî û berpirsyariya wî/wê de were meşandin, dikare ji wekîlên serok û endamên din ên meclisê re bihêle. Malên herêmê birêve dibe. Li ser navê herêmê peymandanînan îmze dike û di dadgehan de temsîl dike. Her sal ji meclisa herêmê re raporeke di derbarê sepandina planên herêmê, rewşa xizmetên herêmê û fînansmanê de pêşkêş dike. Di vê raporê de agahiyên di derbarê sepandina biryarên meclisê de jî cih digrin.38 Île-de-France herêmeke ku paytext Parîs jî di nav de herêmeke ji 26 herêmên Fransayê ye. Li herêma Parîsê 8 bajêr û 1.281 komun hene. Xebatên rêveberiya herêmê di bin pênc yekeyên ku bi profesyonelî tên birêvebirin de di bînaya rêveberiya herêmê de tê pêşkêşkirin : Ewrûpa û têkiliyên navneteweyî, bipêşketina domdarkar, bipêşketin, lîse û yekeyên civakê ne. Ev yeke, xebatên avakirin nûkirin lîseyan û girtina malzemeyan, perwerdehiya gihaştiyan û perwerdehiya pîşeyî, veguhastina komelî û rê, bipêşketina herêm û projeyên binesazî yên mezin û plansaziyên bipêşketina çolteriyê, bipêşketina aboriyî, peydekirina xaniyê û alîkariya sosyalî, perwerdehiya bilind û lêkolîn, spor, turîzm û çandê birêve dibin. Li Fransayê yek ji peywira pêwist a herêman a din jî amadekirina planên bipêşketina herêmê ye. di vê pêwendiyê de du plan têne amadekirin. A yekemîn pêşnûmaya plana bipêşketina herêmî ye ku wek ‘’Sdrif” tê binavkirin; a duyemîn jî peymandanîna rêveberiya navendî-rêveberiya herêmî plana herêmî ya hevpar e. Sdrîfa dawî ya Parîsê di 2007’an de hatiye amadekirin û plansaziyeke ku heta 2030’an didome hatiye kirin. Hinek hedefên wan ên bingehîn di salê de çêkirina 60.000 xaniyan, parastina daristan û cotgehan û bipêşxistina xizmetên veguhastina komelî ye. peymandanîna plana herêmî ya hevpar ya rêveberiya navend û herêmî jî bo domdariya bi şeş salan tê amadekirin. Plana herêmî ya hevpar a dawî ya Parîsê, di adara 2007’an de hatiye erêkirin. Budçeya vê plana ku salên 20072013’an digre nav xwe 5.466 milyar € ye. Ji % 62,7’ê budçeyê ji rêveberiya herêmê, ji %37,3’yê wê jî ji rêveberiya navendiyê tê.39 Rêveberiyên herêmê, li Fransayê yekeyeke rêveberiya cihkî ya pêwist e ku xebatên binesaziya li cihkiyê bi navendê re giritye ser xwe. Li Fransayê piştî gelek ceribandinan şûn ve herêm pêk hatine. Di bingeha vewestîna pêkanîna herêman de tevî fikarên parçebûn û federalîzmê bêxwestekiya rêveberiyên taybet yê bajêr ku rêveberiyeke cihkî ya bi hêz e jî cih digre. Berê di ceribandinên wek herêmên kargînî, walîtiya koordînatorî û walîtiya herêmê de gihiştine encama ku hatiye hedefkirin.40 Li Fransaya ku xwediyê binyata dewleteke unîter ya bi hêz e derbasbûna wê ya nav feraseta rêveberiya herêmî hêsan nebûye. Rêveberiyên herêmê bi waliyên herêmê yên ku hatine tayînkirin, ketiye rewşa saziya ji bipêşketina aborî û sosyal a herêmê berpirsiyar. Herêm, di demên ku cara pêşîn hatibûn avakirin ji parlamenterên parlamentoyê, endamên meclisa şaredariyê yên ku ji bajarên di herêmê de hatibûn tayînkirin û ji temsîlkarên komunên pêwist pêk dihatin. Lê xebatên reformê herêm kirine wek organeke pêwist ya rêveberiya cihkî. Lê ji ber piştgiriya fînansî û dewra rayeyê ya bi sînor herêmên çap mezin çê nebûne. Meclisa herêmê jî ji ber ku di asta bajaran de dîrek ji endamên meclisê pêk tê rewatî û pêvajoya biryardayîna rêveberiyên herêmê di pîvaneka herêmî de hatiye hêzdarkirin. Rêveberiyên herêmê bi taybetî di navbera rêveberiyên bajar û komunan û rêveberiya navendê de xwediyê roleke lihevhêner e. Gihaştina temsîlkariya hêzdar a rêveberiyên cihkî ya di asta herêmî de, girîngiya herêman zêde kiriye.41 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 73 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 www.deviantart.com 1.3.1. Rêveberiyên Cihkî yên Xwediyê Statuya Taybet LI FRANSAYÊ RÊVEBERIYÊN CIHKÎ YÊN KU XWEDIYÊ STATUYA TAYBET IN JI SÊ BAJARÊN HERÎ MEZIN ÊN WELAT WEK PARÎS, LYON Û MARSÎLYAYÊ PÊK TÊN. Li Fransayê wekî din rêveberiyên cihkî yên xwediyê statuyeke taybet ku bi zagonên xweseriya xwe ava bûne jî hene. Li Parîsê di somdara statuya taybet de hem statuyên bajêr hem jî ya komunan heye. Li rex Parîsê ya Korsîka û erdên paşderyaya Fransayê jî rêveberiyên wan ên bi statuyên taybet hene. Parîs, wek rêveberiya paytexteke bi statuya taybet hem xwediyê taybetmendiya meclisa şaredariyê ye hem jî ya meclisa giştî ya bajêr e.42 Ger bajêr û herêmên paşderya cihê werin girtin, li Fransayê rêveberiyên cihkî yên ku xwediyê statuya taybet in ji sê bajarên herî mezin ên welat wek Parîs, Lyon û Marsîlyayê pêk tên. Bi taybetî Parîs, ji ber zêdebûna nifûsê û paytextbûna wê ji hêla şêweya rêveberiya xwe ve ji her du bajarên mezin ên din vediqete. Parîs, Lyon ve Marsîlya, li gor dorê hejmara wan 20, 16 û 9 meclisên hilbijartî yên yekeya cihkiyê hene. Ev meclis, girêdayî statuya rêveberiya cihkî nîne. Navçe û tax, ji şaredariya mezin re di mijarên wek bajarvanî û plansaziyê de rapor û projeyan pêşkêş dikin û pirsgirêkên cihkiyê radighînin.43 Nîce û Toulouse jî piştre derbasê vê modelê bûne. Di vê pergalê de şaredariyên navçeyan, serokên şaredariyan, meclisa şaredariya mezin ku ji nîvê endamên meclisa navçeyê pêk tê jî serokê/a şaredariya bajarê mezin hildibijêre. Serokên navçe û yên şaredariya bajarê mezin heman kes nabin.44 Bajarê Parîsê, tek yekeyeke rêveberiya cihkî ye. 20 jêrherêm, senifandinên îdarî yên cuda lê bê şexsiyeteke hikmî yên Parîsê hene. Endamên meclisên jêrherêmî, bi hilbijar- tina ku li gor rêbaza temsîliya rêjeyî çê dibe tê diyarkirin. Ji sêyan yek endamên wê di meclisa Parîsê de jî peywirê digrin. Jêrherêm, xwediyê rayeyên bi sînor in ku bi zagonan hatine diyarkirin an jî ji hêla yekeya ku xwediyê statuya taybet e hatiye dewrkirin. Meclisên jêrherêmê, di mijarên ku wan eleqedar dikin de, li ber meclisa şaredariyê kargîniya organa şêwirkariyê dibînin. Di mijara rêveberiya şaredariyê de rayeyeke wan a rastî ya biryarê tune ye. Di mijara civak çand û bikaranîna amûretên sportîfî de rayeya wan heye. Meclisên jêrherêmê, serokê/a şaredariya jêrherêmê hildibijêrin. Rayeyên serokî/ê, di xizmetên derbarê rewşa zewaca kesan de, di mijara destûrnameya dibistanên seretayî û înşeatan de hene. Lê personel û xizmetên wî/ê di wesayeta serokê/a şaredariya Parîsê de ye. Tek budçeyeke mijara axaftinê ye. Rayeya giştî bi Parîsê re ye. Serokê/a şaredariya Parîsê, ji bo şeş salan tê hilbijartin. Alîkarên serokê/a şaredariyê, yên ku di mijarên diyarkirî de berpirsiyar in hene. Serokên şaredariya jêr-rêveberiyan jî alîkarên serokê/a şaredariya Parîsê ne. Şaredar, ji bilî rayeyên zabita yên aîdê rêveberiya taybet ya bajêr û şaredariyê. Hemû rayeyên rêveberiyê bi kar tîne. Ji serokê/a şaredariya Parîsê re bi sînor be jî, rayeya zabita ya arasteyî pergala giştî hatiye dayîn. Paqijkirina rêyan, bikeyskirina cihên bazar û fûaran û astengkirina nerihetiya xirecirê, ronîkirin, berhevkirina çopan û mijara bi nêringirtina ji walîtiya zabitayê ji bo firoşkaran girtina destûrnameya vegiriyê jî heye.45 2.Parvekirinên Peywir û Hinek Rayeyên Aîdê Rêveberiyên Cihkî û Navendiyê Di mijara xizmetên ku di navbera navendî û rêveberiyên cihkî de bên kirin de parvekirina peywiran bi awayekî vekirî hatiye terîfkirin. Ji bo xebatên binesazî yên ku dê bi cih werin ji hêla navendê ve bi têra xwe veguhastinên budçeyê an jî ji bo hevkariyan bikeyskirin hatiye pêkanîn. Parvekirina peywirên di navbera navend û yekeyên cihkî de bi kurtî em dikarin wek madeyan wisa rave bikin. 1- 2- 3- 4- 5- Komun, ji avakirin, lêkirin û parastina dibistanên seretayî û polan berpirsiyar e. Bajar, ji avakirin, lêkirin û parastina dibisatnên navîn berpirsiyar in, avakirina lîseyan jî di berpirsiyariya herêman de ye. Rêveberiya navendî ji pêkanîna mufredatê, peredana personelan, bikeyskirina perwerdehiyê, belavkirina derfetên zanîngehê û ji bikeyskirinên din berpirsiyar e. Herêm, ji nav xizmetî û çalakiyên perwerdehiya stajyeriyê berpirsiyar in. Tevî vê, dewlet dikare di vê qadê de ji bo hinek çalakiyan jî biryarê bide. Komun, bi fînansî ji bo xerckirinên qada tenduristiyê ya bajaran alîkariyê didin. Bajar, ji mijarên seredaniyên tenduristiyê, tekoşîna li hember tuberkuloz û penceşêrê berpirsiyar in. Tenduristiya aqilî, peywira navendê ye. Tenduristiya gel, peywira komun,bajar û herêman e. 6- Berpirsiyariyên bajaran, xweyîtiya zarokî/ê, xizmetên dayik û zarokî/ê, piştgiriya sosyal a ji bo malbatan û alîkariya astengdaran e. Bajar di heman demê de ji piştigirîdayina kal û pîran jî berpirsiyar in. 7- Rêveberiya navendî bi arasteyî rêgeza piştgiriya neteweyî piştgiriya fînansî pêk tîne; destûra kêmtirîn pereya debarê dide. 8- Komun, ji bo mesrefên di qada geşdariya sosyal ya bajaran de tevkariyê dide. Di heman demê de curbicur xizmetên rewşa acîl jî pêşkêş dike. Bajar, ji hinek saziyên geşdariya sosyal jî berpirsiyar in. 9- Komun, planên bajêr û herêman stratejî û bikaranîna axê birêkûpêk dike. Dewlet di vê qadê de tevî ku kontrolê pêk tîne ji mîrateya mîmariyê û parastina parkên neteweyî jî berpirsiyar e. Herêm parkên xweza yên herêmî bi rê ve dibin. Di pêwendiya plankirin û bipêşketina aboriyê de komun ji danezanên pêşketinê ya komuniya navxweyî; bajar, ji bernameyên piştgirî yên binesaziyê; herêm û rêveberiya navendî jî ji plansaziya herêmî berpirisyar in. 10- Komun, komun, bajar û herêm ji pêşdebirina aktîvîteyên çandî, tevî pirtûkxane û muzeyan ji mijarên pêkanîna xizmetên çandê berpirsiyar in. Cardin jî, rêveberiya navendî di vê qadê de venêrîna xwe berdewam dike. 11- Li bajaran veguhastina dibistanan ji hêla komunan ve, derveyê vê qadê jî ji hêla bajar tê fînansekirin. 12- Li dawiyê, komun ji rêvebirina bendera bibavan; bajar ji rêvebirina benderên bazirganî berpirsiyar in. Herêm jî ji pêşvebirin û parastina benderên robaran berpirsiyar in. Navend jî ji benderên ku bi girîngiya neteweyî ne berpirsiyar e.46 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 75 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 3.Li Fransayê di Hinek Qadan de Parvekirina Peywiran a di Navbera Yekeyên Cihkî Di qadên xizmeta xuyakirî de terîfkirina peywirên ku cihkî rayedar e û wan parve dike, taybetmendiyên xizmetên cihkî yên li Fransayê di kîjan qadan de tê bicihanîn dê nîşanê me bide. Li Fransayê di mijarên geşdarî, perwerde, veguhêzî, bipêşketina aborî, plansaziya bajêr, xizmetên bajariyî, çand û ewlekariyê de ji yekeyên cihkiyê re hinek raye hatine dewrkirin. Sînora van rayeyan, bi kapasîte û mezinahiya yekeya cihkî re hevgirî ye. Geşdarî: Li Fransayê ji bo veguhêziya ku ji navendê ber bi rêveberiya cihkî tê kirin re veguhêziyên geşdarî tên gotin. Ev transferî bi zêdeyî di rêveberiya bajaran de ye. Lê rêjeya van transferan û destnîşankirina qadên lazmatiyê di rayeya navendê de ye. Perwerde: Li Fransayê rola hemû navendiya eleqedar û yekeyên rêveberiyên cihkî ya di mijara xizmetên perwerdeyê de heye. Lê di qada perwerdehiyê de tevî hebûna berpirsiyariyên navendî û cihkiyê bi bingehî parvekirineke peywirê ya dumendî heye. Rêveberiya cihkî, ji pêşveçûyîna mufredatê û hilbijartin, pêşveçûyîn, venêrtin û dahina meaşên mamosteyan berpirsiyar in, rêveberiyên cihkî jî bi zêdeyî ji rêveberiya bînayên dibistanan û tesîsata teknîkî ya eleqedar berpirsiyar in. Di vê çarçoveyê de rêveberiyên cihkî xercikirinên xwe di pîvaneka rêveberiya bînayê û tesîsatan de pêk tînin. Komun ji dibistanên seretayî, bajêr ji dibistanên navîn û herêm ji lîseyan berpirsiyar in. Wekî din li Fransayê bi sepaneke cuda hemû raye û berpirsiyariyên di derbarê dibistanên pîşeyî de tenê ji hêla herêman ve tê bicihanîn. Li Fransayê rola hemû navendiya eleqedar û yekeyên rêveberiyên cihkî ya di mijara xizmetên perwerdeyê de heye. Lê di qada perwerdehiyê de tevî hebûna berpirsiyariyên navendî û cihkiyê bi bingehî parvekirineke peywirê ya dumendî heye. Veguhêzî: Veguhêzî jî wek perwerdeyê qadeke xizmetê ye ku binyatên rêveberiyên cihkî yên di her astê de daxilê wê ne. Rêveberiyên cihkiyê, xerckirinên xwe jî di somdara koordînasyoneke de berpê dike. Di vê çarçoveyê de rêveberiya navendî bi zêdeyî ji çêkirina rêyên girêdanî yên di nav bajaran de, piştgirîdahina pergalên veguhastinê yên rêhesiniyê, ji pêkanîna cihok û benderan berpirsiyar in. Pêşveçûneke herî pêwist a di sala dawî de jî di çêkirina sîstema rêhesiniyê de liserxwegirtina curebicure rolan a rêveberiyên herêmê ye. bajar jî ji çêkirina rêyên nav bajêr û ji rêveberiya tora otobusên aîdê bajêr berpirsiyar in. Rêveberiya otobusên dibistanê jî da- xilê vê ye. Komun jî ji veguhêziya gelemperî û çêkirin, temîr,lênêrîn û temîrata rêyên aîdê kuçeyan berpirsiyar in. Lê ji ber ku komun di qadên bajarê mezin de cih digrin û veguhêziya gelemperî operasyoneke mezin û xerckirinê dixwaze gelek komunên ku di somdara bajarê mezin de mahine têne ber hev û ji bo veguhêziya gelemperiyê bi navê syndicatesê yekeyan ava dikin. Bipêşketina Aboriyê: Ji her cureyê rêveberiyên cihkiyê dikarin di qadên xwe de xebat û xerckirinên arasteyî teşwîqên razemeniyê û rahijmendiyên aboriyê pêk bînin. Plansaziya Bajêr: Komun, ji amadekirina plansaziyên master yên eleqedar û plansaziyên bikaranîna rûpîvanê berpirsiyar in Av, Hîjyen, Berhevkirina Çopê: Komun, ji xizmetên hîjyenê û çopê berpirsiyar in. Komun, wek ku di qada veguhastinê de ye di van qadan de jî dikare yekeyên xizmetê ava bike. Lê ev xizmet, bi taybetî dewrê sektora taybet têne kirin. Çand, Werzîş û Nirxandina Demên Vala: Komun, di mijarên wek werzîş û bikeyskirina parkan de rayedar in, di pêkanîna şano, muze û orkestrayê û rêveberiya salonên konserê de jî hemû yekeyên rêveberiya cihkî berpirsiyar in. Ewlekarî: Navenda berpirsiyariya giştî ya qada polês û ewletiyê aîdê rêveberiyê ye. Ji bilî vê komun dikarin di qadên ewlehiya gelemeperî de hêzên zabita yên bêçek pêk bînin. Komun ji venêrîna trafîkê jî berpirsiyar in. Xizmetên agirkujiyê di berpirsiyariya bajaran de ye. Lê di mijarên wek şewata daristan û hezazê de rêveberiya navendî rayedar e.47 4.Li Fransayê hatin û lêçûnên rêvebriyên cihkiyê Li Fransayê hatinên rêveberiyên cihkî dibin 5 beş. 3 heb ji vana hatinên rêveberiyên cihkî bi xwe ne. ev; hatinên darayî, hatinên kargêriyê û hatinên milkî ne. her du cureyên hatinê yên din jî hatinên derveyî budçeya rêveberiyan in a yekemîn, alîkariya ku ji dewlet an jî ji yekeyên din tên, a duyemîn jî deyndariyên ku dikevin çîna hatinên demkî ne.48 Di nav sînorên ku dewletê diyar kirine de, hinek bacên ku ji rêveberiyên cihkî re hatine hiştin hene. Ji vana; bacên wek baca bîna û araziyê, baca roniştin û pîşeyê ji hêla hemû rêveberiyên cihkî ve (şaredarî, bajar, herêm), baca çopê jî baca ku ji hêla şaredariyê ve bi awayekî yekser tê stendin e. ji hêla din ve, ger avadanî sînora gurahiya taxeke diyarkirî derbas bike, bacên neyekser ku tên girtin ji hêla şaredariyê ve tên girtin. Baca mezaxiya Elektrîkê di navbera şaredarî û bajaran de tê parvekirin. Bacên sînema, îlan, reklam û vexwarinên bi alkol jî şaredarî digre. Baca warlêdanê jî baca ku di navbera bajar û şaredariyan de tê parvekirin e. bacên ku ji leysitikên gazînoyê, ji kanavê (avên madenê), ji venêrîna goştê firotinê ya di bin guncanbûna mercên tenduristiyê de tên girtin jî ji şaredariyê re diçin. 30 NADAROĞLU, S. 153. KARAHANOĞULLARI, S. 18-9. 32 IULA-EMME, S. 45. 33 YILDIZ, S. 4. 34 KELEŞ, S. 41-2 35 KARAHANOĞULLARI, S. 19 36 YILDIZ, S. 4. 37 TEOMAN ÜNİSAN, AVRUPA’DA YEREL YÖNETİMLER, T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI MAHALLİ YÖNETİMLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAY, ANKARA, 1996, S. 52. 38 KELEŞ, S. 42. 31 D î p n o t 39 Şaredarî, xwediyê rayeya xistina bacên pêvekî ya bi bacên veguhestî yên bajar û rêveberiyên cihkî yên herêmê ve bikin in. Rêjeya van bacan, ji hêla yekeyên cihkî ve tê diyarkirin.49 Mirov dikare bibêje ku li Fransayê rayeya komkirina hatinê ya yekeyên cihkî bisînor e. Piştgiriya dewletê, ji %30’ê nîveka budçeyên şaredariyan, ya rêveberiya bajaran jî ji %7’ê wê ye.50 Rêveberiya navendî, piştgiriyê dide razemendiyên geşdariya sosyal a cihkî û xizmetên avadaniyê. Lê ev piştgirî, ji ber ku dibe sedema venêrîna navendî tê rexnekirin.51 Lêçûnên budçeyê, ji lêçûnên carî û lêçûnên razemendiyê pêk tên. Beşeke ji lêçûnan mecbûrî, beşeke hilbijêrî, beşeke jî lêçûnên qedexe ne.52 Lêçûnên carî yên rêveberiyên cihkî pêkan e ku bi awayê lêçûnên personelan, lêçûnên darayî, lêçûnên beşdarbûna kontenjan û lêçûnên alîkariyê werin senifandin.53 Piraniya xerckirinên rêveberiyên cihkî yên ku di 2003’yan de pêk hatine bi rêjeya %66.5’ê di komunan de ye, piştre li gor dorê bajar % 24,90 û herêm jî % 8,60 ne. bi taybetî bi reformên ku di 2003’yan de hatine kirin peywirên herêman û para xizmetan a di nav xerckirinan de zêde bûye.54 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 61-2. EMRE, S. 135. 41 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 61. 42 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 63. 43 YILDIZ, S. 5. 44 KORALTAY NİTAS, FRANSA YÖNETİM SİSTEMİ 2002, S. 243. HTTP://BİRİMWEB.İCİSLERİ.GOV.TR/STRA TEJİ/ARASTİRMA/21YY/FRANSA.PDF (ERİŞİM: 12.09.2012) 45 KARAHANOĞULLARI, S. 20-1. 46 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 68-9. 40 47 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 73-4. NURİ TORTOP, FRANSA’DA KOMÜNLERİN (BELEDİYELERİN) BÜTÇELERİ, GİDERLERİ VE GELİRLERİ, AMME İDARESİ DERGİSİ, CİLT27, SAYI 3, EYLÜL 1994, S. 55. 49 KELEŞ, S. 52. 50 EMRE, S. 137. 51 IULA-EMME, S. 46. 52 TORTOP, S. 52. 53 FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 25-6. 54 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 73. 48 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 77 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Tablo 4:Lêçûn û Hatinên Rêveberiyên Cihkî yên Fransizan (2002)55 Rêveberiya Navendî Lêçûna Giştî Milyon $ Rêjeya GSYHÎ’ye yê 1.144.199 %53,90 68.985 %3.20 233.233 %11,00 47.931 % 2.30 Lêçûnên Razemendî yên Giştî Rêveberiyên Cihkî Lêçûnên Rêveberiya Cihkî Lêçûnên Razemendî yên Rêveberiya Cihkî Tablo 5: Lêçûnên Rêveberiya Cihkî ya Li Gor Ast û Xizmeta ku tê Pêşkêşkirin56 Cureyê Xerckirinê Komun (%) Bajar(%) Herêm (%) 11,9 7,6 21,3 - - 15,09 9,1 38,4 - - 12,4 27,6 Bipêşketina Aborî 2,03 8,7 6,3 Nirxandina Demên Vala, Spor, Çand 17,9 - - Ê Din 58,9 32,8 29,5 Perwerde Perwerdeya Pîşeyê Geşdarî Veguhêzî 55 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 72. 56 TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 75. Wek encam; Çawa ku di mînaka Fransaya ku unîter e û sepana wê ya navendparêziyê hêzdar e de jî tê dîtin ji bo di xizmetên asta cihkiyê de û di plansaziyan de serkeftî bin li cihkiyê dewrkirina rayeyê encameke bi serkeftinî derxistiye holê. Fransayê, bi taybetî ji salên 90’î ve ji bo di asta cihkiyê de rêveberiya bibandor bidestxîne amûrên nû yên rêveberiya cihkiyê bipêş xistine û ji bo kapasîteya yekeyên asta herî jêr a di xizmetê de zêde bike jî wekî din pêwistî dahiye hevkariyê. Taybetmendiyeke pêwist a din a pergala ku li Fransayê tê sepandin jî, di xala beşdarbûna hemwelatiyan a li meclisan an jî li biryaran hebûna sepanan e. Sepana Fransayê jî destnîşan dike ku, ji bo di asta cihkiyê de xizmet serkeftî bin avakirina pergaleke reqabetkar ya ku dispêre hilbijartinan û dewrkirina rayeyan li cihkiyê gelek pêwist e. Amadekkar: Halîl BAYHAN, Gerînendeyyê Strattejî yê Bîrlîkê 1. Azim Öztürk, 21. Yüzyıl Türkiye’si İçin, Yerel Yönetim Modeli, Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, No1, 1.Baskı, İstanbul, Şubat 1997. 2. Ferhat Emil, Ferhat ve H. Hakan Yılmaz, Mali Yerelleşme: Yoksulluk ve Bölgesel Eşitsizlik Sorunlarının Çözümü İçin Yeni Yaklaşım, 1.Baskı, TESEV, İstanbul, Ağustos, 2005. 3. Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009. 4. Fransa Yerel Yönetim Yapısı, 12 Mayıs 2009, http://dahafazlasiyaset.blogspot.com/.Erişim: 24.09.2012 5. Fransız Yerel Yönetim Sistemi, Ar. Gör. Hayrettin Yıldız, Yalova Üniversitesi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx (Erişim:12.09.2012) 8. IULA-EMME, T.C Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, Karşılaştırmalı Yerel Yönetim Yapıları, 2. Baskı, İstanbul, Teoman Ünisan, Avrupa’da Yerel Yönetimler, T.C. İçişleri Bakanlığı Mahalli Yönetimler Genel Müdürlüğü Yay, Ankara, 1996. 9. Koraltay Nitas, Fransa Yönetim Sistemi 2002 http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/21yy/fransa.pd f (Erişim: 12.09.2012) 10. Nuri Tortop, Fransa’da Komünlerin (Belediyelerin) Bütçeleri, Giderleri ve Gelirleri, Amme İdaresi Dergisi, Cilt27, Sayı 3, Eylül 1994, s. 51-63.. 11. Onur Karahanoğulları,Karşılaştırmalı Kamu Yönetimi Dersleri; Fransa Cumhuriyeti, 2004 Yılı Ders Notları, Ankara, Üniversitesi SBF Matbaası, 2004. http://politics.ankara.edu.tr/~karahan/makaleler/Fran2003Any.p df Erişim:12.09.2012 6. Halil Nadaroğlu, Mahalli İdareler, Teorisi, Ekonomisi; Uygulaması, Beta Basım, 7.Baskı, İstanbul, Ekim 2001. 12. Ruşen Keleş, Fransa ve İspanya’da Yerinden Yönetim, Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, Ankara, 1994. 7. HayrettinYıldız, Fransız Yerel Yönetim Sistemi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx Erişim: 05.09.2012 13. Yusuf Erbay, Fransa’da İdari Sistem ve Yerel Yönetimler, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 8, 2 Nisan 2009, s. 58-74 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 79 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 QADA VEKIRÎ HESIN YA BAJARIYI ^ ^ ? ÇI YE Di derbarê plankirinê de rexne û nirxandin Qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî, di nav nexşeyên ekosîstema bajêr de wekî hucrêyên tevîneka hêşîn in. Ev qad, di navbera tevînekên bajêr de (qadên lîstika zarokan, qadên werzîş û lîstikê, baxçeyên malan, parkên bajêr, parkên semtan, parkên taxan û berîkan, meydan, herêmên peyayan, qadên çandinî, daristan, cihên geştê, parkên herêmî û qadên alternatîf yên din û hwd.) li hundirê bajêr an jî li derveyî bajêr, cihên ku li ser wan avahî nayên çêkirin de ne û yek ji hucreyên ekolojîk yên qada hêşîn a tevînek in. Tevînekên qada hêşîn ku di hundir û derdorê bajêr de têne avakirin di nav xwe de pergalekî ekolojîk çêdikin. Ji ber vê yekê, qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî, di parsengkirina têkiliya navbera mirov û xweza a xera bûyî de, di sazkirina mercên jiyana bajariyî de û di heman demê de jî di warê gengazkirina têkiliya navbera mirovan de xwedî cihekî girîng in. Bi taybetî li bajaran, pêwistiya ji bo qadên vekirî-hêşin her roja ku diçe zêdetir dibe. Çi heye ku, piraniya qadên vekirî-hêşîn ên ku di nav sînorên bajêr de ne ji bo armancên derveyê qadên hêşîn tên bikaranîn, an jî bi qadeke din tên veguherandin, û yên ku hene jî ji aliyê çawanî û pîvangê ve têr nakin, ev çend tişt wekî pirsgirêkên sereke dikarin bêne dîtin. Kafe û avahiyên wekî kafe ku di qada parkan de ne xwe li hemû qada parkê belav kirine (hema hema wekî van qadan dagir bikin û veguherînin mulkîyeta taybetî) û bikaranîna parkê bisînor kirine, ji ber dîzaynên şaş qadên hêşîn bêerk mahine, di bikaranîna van qadan de çalakiyên hevpar ku xîtabê hemû derdoran bike kêm in, mirov dikare bêje tengasiyên ku di pratîkê de tên jiyandinê ev in. Dema mirov baştir binêre, beriya her tiştî divê mirov bide zanîn ku kêmasiyên ji plansazî çêdibin hene, dema planên avadanî yên niştegehan (bajar, navçe û hwd.) tên çêkirin li ser fikra zêdehî xanî û aboriyê tên çêkirin û ev tişt dibe sedema nehiştina qadên pêwist ji bo qadên vekirî-hêşin û di encama vê yekê de kêmasiya qadên ku bajêr bikare bêhna xwe bide û qadên ku ji bikaranîna hevpar re vekirî ne çêdibe. Ger em qadên vekirî-hêşîn tenê wek qadên ku di nav wan de çend cihên piçûk yê roniştinê û qadeke lîstika zarokan bifikirin ev fikra hanê demekî kin de dê rê li ber aloziya bajaran veke û ev nêzîkbûn di heman demê de beravajiya vîzyona îdîayên demokratîk û pêşxistina civakê a şaredariyên herêmî ye. Îroj bajêr ji ber zêdebûna nufûsê bi zêdebûna hejmara avahîsaziyan û pêşveçûnên neplankirî re rû bi rû ne. Dema ku plan tên çêkirin ev plan bi piranî li gor ramana pirkirina xane û aboriyê tên kirin, û di encama vê yekê de ji bo qadên vekirî-hêşîn bi qasî ku pêwistî heye cih nayên hiştin. Ev rewş rê li ber têrnekirina cihên bikaranîna hevpar ku bajar bikaribe li wê derê bêhna xwe bide vedike. Divê mirov ji bîr neke ku qadên verkirî-hêşîn ên bajariyî pirsgirêkên fîzîkî, estetîk û klîmatolojîk a bajarê çareser dikin, ji mirovan re hem di warê psîklojîk de û hem jî di warê civakî û rekreasyonelî (ve-afirandinê) de dibin alîkar û ev qad ji bo hemû jîndaran cihên jiyanê ne. Nirxên xwezayî yên wekî park, daristan, navbirên hêşîn û têkelên wan wek dar û av di hundirê bajêr de ji gelek aliyan ve sûdê didin û têkiliya di navbera xweza û mirovî/ê de parseng dikin. Ji ber vê yekê, divê bi taybetî di planên bajêr de ji bo qadên hêşîn girîngiya pêwist bê nîşandan û divê qadên vekirî-hêşîn di planê de ji qadên bermayiya rastek bên derxistin. Li ser vî esasî, divê qadên vekirî-hêşîn li gor îhtiyacan bi awayekî plankirî û bi bîrdarî bêne çêkirin. Pêkhatina erk û bikaranîna qadên vekirî-hêşîn bi kirina dîzaynên rast gengaz e. Pêkhatina erk û bikaranîna qadên vekirî-hêşîn bi kirina dîzaynên rast gengaz e. şanîderên giştî yên rêkûpêkiya dîzaynê; wek curebûna bikaranînê, ragihiştin, hêsaniya bikaranînê, vebeyîna xwemaliya cihê ku lê ye, û civakîbûn dikarin bên pejirandin. Her wiha ji bo bê zanîn gelo bi kîjan metodan park bi serfirazî dikare bê avakirin, çavdêriya gelo park bi çi awayî tê bikaranîn û pîvandina têgîhiştina miro- van di derbarê parkê de, di derbarê dîzaynê de û dema avakirina parkê de girtina nêrînên gel, bi gel re biryardayîn xalên girîng in. Curbicuriya bîyolojîk, yek ji pîvanên herî berbelav a ku di pîvandina çawaniya ekolojîk a derdorên bajêr de tê bikaranîn e. Di warekî de ji hêla curbicuriya bîyolojîk ve bidest xistina astekî nêzê xwezayê ye. Wekî mînak, divê bi awayekî zêdetir bikaranîna bi cureyên rûberka riwekî ya xwezayî ( bi gotinekî din, dema curbicuriya riwekan tê gotin dewlemendiya ku bi rêya her cure riwekan tê bidest xistin na, lê faktora xwezayîtiyê derkeve pêş ) ku ji cureyên ku naskirina rûberka xwezayî a herêmê gengaz dike û ji qadê re nasnameyekî dide bidestxistinê cih bê dayîn. Li qadên xwezayî yên ku perçe bûne û têkiliya wan ji hevdû qetiyaye eko-sîstem zerarê dibînin. Ev rewş qadên jiyana ajalan jî dirûxîne. Lê ya rast, li bajêran pêwistî tenê ji bo qadên hêşîn tune, di heman demê de ji bo ajalên ku li wan deran dijîn jî heye. Divê li gor hişmendiya hemû mirov perçeyekî xwezayê ne bê tevgerîn, li ser vê esasê qadên hêşîn ên ku xwediyê şertên guncan in divê wek mekanên ku li gor bi giyanewerên din re di nav ahengê de bîminin bêne nirxandin. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 81 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Rêgezên Plansaziya Qadên Vekirî-Hêşîn Yên Bajêr Wekî bingeh; tê xwestin ku hêşînahî ji derveyî bajêr têkeve hundirê bajêr û bi bajêr re bibe yek. Di plansaziya peyzajê de; plansazî li gor nirxên xwezayî yên qada ku cihê niştegehê ne, daxwaziyên çandî yên civakê yên di derbarê van nirxan de, bikarnanîna pîvana parsenga ekolojîk, û li gor nêzîkbûnekî ku cewhera xwe ji ekolojiyê girtiye tê kirin. Di qadên hêşîn de çêkirina organîzasyonekî fonksîyonî û mekanî girêdayê faktorên wekî ragihanî û gihîştin, ahenga bi binyata xwezayî re, karakter, jiyanbarî, aheng, guncanî û kontrolê ye. Balrakêşiya mekanên hêşîn Xemla qada hêşîn bê diyar kirin. Gihîştin: Gihîştina gel bi awayekî hêsan xizmet û aktîvîteyan ên ku tên dayîn e. Gihîştina pîr, kesên astengdar, jin û zarokan bi awayekî hêsan û bi kontrol girîng e. Ji aliyê din hususekî girîng jî gihîştina kesên ku dervayê bajêr de dijîn bigihîn aktîvîteyên navenda bajêr e. Gengaz kirina sîrkulasyona peyatî ya ku berdewamiya wê din av bajêr de heye, herikîna peyatî a biewle, bikaranîna mekanan bi awayekî ewle ji aliyê astengdarî, kesên pîr û zarokan ve girîng e. Bi Binyata Xwezayî ya Herêmê re Aheng û Karakter: Ragihanî û Gihîştin Ragihanî: dûriya meşê bingeh tê girtin. Têkiliya navbera şûna qadên hêşîn û pirbûna serdanên mirovên ku têne qadê gelek girîng e. Divê gihîştina mirovan a qada hêşîn bi peyatî di navbera 5-15 deqeyan de bibe. Ji ber vê yekê dema plansazî tê kirin divê gihîştina kesên peya yên ku tên qadê ev dem berçav bên girtin. Divê li gor zêdebûna mesafeya gihînê meziniya qada hêşîn û curbicuriya xemlê jî bê zêde kirin. Divê di plansaziya qada hêşîn a bajêr de; Binyata xwezayî ya qada niştegehê Rewşa mekanê Belavbûna qadên hêşîn; bi taybetmendiyên li gel mekanên xwezayî, struktura peyzajê, rûxarên avê, çem, herî, vejetasyon, îklîma bajêr û wêneya bajêr re girêdayî ye. Nasnemaya mekanê an jî taybetmendiya wî yek ji faktorên girîng ku wî ji mekanên din cuda dike ye. Faktorên ku vî taybetmendiyê pêk tînin; rewşa dîrokî û çandî, form û terzên jiyanê ne. Jiyanbarî: Rêgeza jiyanbariyê bidestxistina pêdiviyên bingehîn yên hemû giyanweran ji bo jiyana xwe berdewam bikin ji cihê ku lê dijîn e. Di nav krîtera jiyanbariyê de pêwiste kesên astengdar, pîr, jin û zarok li ber çavan werin girtin û derdoreke ji jiyana bi qalîte were sazkirin. Ji ber vê yekê, divê ji hêla civakî ve, li ser girîngiya qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî ji nû ve bi awayekî kûr were fikirandin û divê di dema pêkanînan de krîterên diyarkirî li ber çavan bêne girtin. Qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî, di parsengkirina têkiliya navbera mirov û xwezayê de, di sazkirina mercên jiyana bajêr de û di gengazkirina hevbandoriya nav mirovan de xwediyê cihekî girîng e. Guncanî: Aktîvîteyên ku mekanê dihewînin parsenga awayê jiyan a mirovan in. Çalakbûna mekanê ji bikaranîna wê ya bêpirsgirêkî ya ji hêla mirovan ve û ji kêfxweşbûna gel pêk tê. Dema mekanekî tê dîzaynkirin ger pêwistiyên wî yên paşerojê bên berçavgirtin û para vê nerbûnê bê hiştin dê ev rewş berdewambûna mekanê çê bike. Kontrol û Tevlêbûn: Tevlêbûna gel li pêvajoya dizayn, tamîrkirin, lênêrîn, nûkirin û birêvebirina mekanê gelek girîng e. Di çêbûn û pêşveçûna wî ya piştî pêkhatina projeyê de tevlêbûna gel ya bi awayekî xurt û çêkirina organîzasyonan di kesan de xwedî lêderketinê çê dike û bikaranîna çalak hêsantir dike. Asta tevlêbûnê li mekanê di pêşketina çanda demokrasiyê de xwediyê girîngiyekî taybet e. Tevlêbûn hem bi awayekî çalak tevlêbûna çalakiyên mekanê ye û hem jî bi gel re pêkanîna guhertin û îhtîyaciyên mekanê ye. Divê mirovên bajêr ku jiyana wan di nav bînayan de hatiye hepskirin, di qadên vekirî-hêşîn de kêliyek jî bibe derfetên hevparbûn û civakbûnê bibînin. Bi rêxistinên ku ji saziyên sivîl ên civakî, odeyên pîşeyan, meclîsa taxan pêk tên tevlêbûna gel bi awayekî rasterast dikare bê kirin. ENCAM Bînayên pir-qatî ku hêdî hêdî her cihê tije dikin û ji wan rantên mezin tên bidestxistin mantiqa qadên xwezayî veguherînin geştir dike, û dibe sedem ku li nav bajêr qadên ku gel di nav wan de bêhna xwe bide nemînin. Teşegirtina bajêr û bi vê re girêdayî teşegirtina qadên vekirî-hêşîn tenê li gor berjewendiyên kesan aşkera ye ku dê rê li ber pêşketinekî nexweş veke. Ji ber vê yekê, divê girîngiya qadên vekirî-hêşîn yên bajêr ji perspektîfa civakî ji nû ve bi awayekî kûr bê fikirandin, û divê pêkanîn li gor krîterên ku di jor de hatine diyarkirin bi awayekî pûtepêder bên kirin. Ev helwest; dê qadan veguherîne mekanên hêviyê û bi vî awayî jiyana bajêr kêfxweştir, tendurustir û berdewamtir bike. Amadekar: Evîn AKBOGA, Erdal BALSAK, Gerînendehiya Etûd-Proje ya GABB’ê Çavkanî: ÇULCUOĞLU, G. OĞUZ : Peyzaj tasarımlarının Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Kalite Kriterleri. Peyzaj Mimarları Kongresi, (2000). DİL, M: İstanbul’un Yeşil Alan Sisteminin, Planlama Kriterleri Açısından İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, (2004). Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 83 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Di ragihînê de stûnên bingehîn ên sîstemên biaqil; banka, şaredarî, amûrên hilgirtina komelî, nuqteyên barkirina kontoran û rêwî ne. Gelek qadên bikaranîna sîstemên biaqil û faydeyên wan hene. Di Sîstemên Hilgirtina Komelî de Pêdiviya bi Teknolojiyê Wek parçeyekî jêneger a jiyana me teknolojî her roja ku derbas dibe pêşve diçe. Eger gotin di cih de be, derdorên ciwan ku em ji wan re dibêjin nifş, divê di mijara sîstemên teknolojîk de ku ev derdor muptelaya wê ye ji aliyê rêvebirî û xizmetê gavên pir lez bêne avêtin. Bi bikaranîna sîstemên biaqil di raghînê de, çêkirina hewza agahiya ragihînî a bajêr, dema di warê ragihînî de rêkûpêkkirin bê kirin biryargirtina li gor van agahiyan, analîzkirina potansiyela ragihîn û binyata bajêr û çerxa şixulandina van sîsteman dê bibin mijarên bingehîn a vê hejmara me. Em dikarin stûnên bingehîn a vê sîstemê wek; banka, şaredarî, navgînên veguhastina komelî, nuqteyên barkirina kontoran û rêwî binirxînin. Qertên bêtemas di beşên pêwendîdar a şaredarî de hatine kesanîkirin û ji hemwelatiyên ku serî lê didin re tê firotin. Rêwiyên ku qert bidest xistine di serî de ji cîhaza POS’ê kirariya pere barkirinê ya ji bo qerta xwe pêk tînin. Bi baqiyeya heyî ya di qertê de qerta xwe nêzê cîhazên manyetîk ên xercê ku di hundirê navgînên veguhastinê yên komelî de ne dikin didin xwendin û rêwîtî dikin. Yekeyên xercê yên navgînan agahiyên bikarnanîna qertê li ser operatorên GSM’yê radigihînin sîstemên kompîturên navendî yên şaredariyê. Bi kurtasî bikaranîna qertê bi vî awayî pêk tê. Lê di şixulandina sîstemê de jî çerxekî heye. Nuqteyên barkirinê ku wek POS’ê têne binavkirin li hesabên xwe ya bankayê pere datînin. Banka bi navberên diyarkirî bi awayekî otomatîk vê pereyî vediguherîne hesaba hewza bingehîn a şaredariyê. Di heman demê de agahiya tevgera vê hesabê radigihîne sîstemên kompîturên bingehîn ên ku di şaredariyê de ne. Piştî vê mîktara baqiyeyê ku li hesabê hatiye barkirin ji ser operatorên GSM’yê ji cîhazên POS’ê yên pêwendîdar ku kirariya dawiya rojê dikin re tê ragihandin. Nuqteya POS’ê ya barkirinê jî vê baqiyeyê bikar tîne û li qertan barkirinê çê dike. Li gor bi peymana ku dê bi bankayê re bê çêkirin di periyodên dema diyarkirî de ji hesabên amûrên şexsî yên ku xizmeta veguhastina komelî didin re qasî hejmara rêwiyan heqdest tê dayîn. Di heman demê de bedelên ku aîdê navgînên şaredariyê ne jî li hesabên şaredariyê tên veguhastin. Em bi kurtasiyan derbas dikin; lewre gelek qadên bikaranîn û sûdên vê sîstemê hene. Heman qert ji bo sîstema berdewam a personelên şaredariyê dikarin bên bikaranîn. Wekî din agahiyên aboneyan jî ji qertan dikarin bêne xwendinê. Derveyê vê alîkariyên sosyal û peredan dîsa bi rêya barkirina van qertan dikare bê kirin, wekî din ji bo heqdesta xwarinê a personelan jî dîsa bi rêya tijekirina van qertan li market û mixazayan de derfeta xerckirinê tê bidest xistin. Ev cure qadên bikaranînê yên cuda ji aliyê şopandin û nirxandinê ve dê gelek bineya agahiya îdarî peyde bike. Dê derfetên wekî potansiyela bikaranîna navgînên komelî yên bajêr, analîzên îhtîyacê,dema rêgeh tê diyarkirin li gor qadên bitevgerî ya rêwiyan çareserî hil- berandin, di derbarê navgînên komelî de dema giliyên rêwiyan tên nirxandin ji sîstemê li gor dema diyarkirî agahî stendin derkevin pêşiya me. Sûdên Teknolojiyê Wek parçeyekî jêneger a jiyana me teknolojî her roja ku derbas dibe pêşve diçe. Eger gotin di cih de be, derdorên ciwan ku em ji wan re dibêjin nifş, divê di mijara sîstemên teknolojîk de ku ev derdor muptelaya wê ye ji aliyê rêvebirî û xizmetê gavên pir lez bêne avêtin. Îroj bi pêşveçûna teknolojiyê li ber kilîddankên peredana trînk a bankayan û qertên kredî yên bêtemas di telefonên nû yên mobîl de taybetmendiyekî bi navê NFC’yê heye. Yên ku bibêjin ev çi ye dê hebin. Ew mirovê ku xwediyê vê taybetmendiyê ye dema telefona xwe nêzê cîhaza ku di navgînê de ye bike heqdestê siwarbûnê dê ji xeta wî bi awayekî otomatîk bê birîn. Divê êdî em ji van tiştên wiha re xerîb nemînin. Ji xwe yek ji taybetmendiyên herî baş a vê sîstemê karaktera wê ya bi hêsanî xwe amortî kirin e. Li gelek bajaran li ser qertan çapa reklamê tê kirin û heqdest tê stendin. Yek ji aliyê wê ya herî girîng di sîstemên veguhastina komelî de bi bikaranîna ekranên ku entegreyê cîhazan in derfetên wek reklamên danasînê kirin, nexşeya rêgehê nîşan dan, rewşa heyî ya amûrê li bajêr nîşan dan, rawestgehên ku dê bên rêz kirin dikarin bên bidest xistin. Bi navendî ji cîhaza ku di nav navgînê de ye bi şandina fermanekî bangewaziyên têgihan dikarin bên kirin. Di sîstemên veguhastina komelî de ku gel her roj bikar tîne ji bo agahî û danasînê wekî taybetmendiyekî girîng ekranên ku entegreyê sîstemê ne dikarin bên bikaranîn. Dê wek dahatiya reklamê çavkaniyekî cuda jî bê bidest xistin. Taybetiyeke cuda ya modernbûna wê jî ev e ku bi sîs- tema rawestgeha multî medyaya biaqil ji rêwiyên ku li rawestgehê seknandî ne re hem di derbarê maşîneyên ku dê bên de agahî bide, hem agahiya rabûna maşîneyan a giştî ragihîne hem jî danasîn, reklam, kampanya û danasînên herî nêz ên wê rawestgehê dikare bide. Ger ev sîstem bi bajêr re bibe yekpar; di otoparkên vekirî an jî girtî de bi danîna sîstemên têketin û derketina bi bariyer dê xwediyên qertê bi hêsanî bikaribin bi qertên xwe derbas bibin. Wek manenda vê hema bêje li têketina her termînalên mînîbus an jî otobusan ku li bajêr û navçeyan de hene jî sîstemên bariyerê yên bi vê awayê hatine danîn, cardin bi xebitandina van kartên bêtemas ku bûne wek markaya bajêr têketin û derketina maşîneyan dê bi otomatîkî pêk were. Bi wê awayê dê hem danûstendina pereyan qut bibe, pirsgirêkên di vê derbarê de werin hilandin, hem jî mekanîzmaya oto-kontrolê were pêkanîn. Li şaredariyan cezaya pereyan ku ji hêla zabitayan ve ji navgînên veguhastina komelî re hatiye dayîn gelek caran nayê xerimandin û bi salan dikeve faîzê. Bi saya vê sîstemê mize dayîn tê kirin û piştî ku di hesaba kesên ku kirariya wî/wê ya cezaî heye de mesûbkirin tê kirin dê peredayînên wan bên kirin. Bi awayekî lezgîn em ketin mijara vê teknolojiyê, mixabin divê bi awayekî lezgîn em biqedînin. Ger em hewl bidin vê mijarê bi hemû detayan rave bikin divê em kovarên ku tenê li ser vê mijarê ne çap bikin. Lê di derbarê vê mijarê de, di derheqê binyat û fonksîyona van sîsteman de em dê ji saziyên me re heta ji destê me bê piştvaniyê bidin. Heta meqaleyekî din bimînin di xweşiyê de. Amadekar: Mehmet EKÎNCİ, Şaredariya Bajarê Mezin ya Amedê Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 85 Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 Bi tevlîkirina Florê ya nav avên vexwarinê pêkanîna parastina ji kurmiyê li gelek cihan encamên serkeftî hatine bidestxistin. Lê ger li qadên sepanê bê ku têra xwe xebatên zanistî werin kirin florekirin were pêkanîn, dibe sedem ku encamên berevajî derkevin holê. Florekirina Avan û Karên wê yên Dental Yrd. Doç. Dr. Îsmet Rezanî TOPTANCI Fakulteya Bijîşkiya Diran ya Zanîngeha Dîcleyê Bijîşkiya Diran ya Zarokan Ad Divê parametreyên wek, taybetiyên ava vexwarinê ya di qada sepanê de, rewşa çavkaniya ava vexwarinê, ew gelê ku vê ava vexwarinê bikartîne di xwedîbûna xwe ya rojane de çiqas florê digre tev li ber çavan werin girtin Li ser florekirina avê pir nîqaş hatine kirin, lê li hember van nîqaşan ewqas jî alîgir berhev kirine, li çar hêla cîhanê bi salan e wek metoda pêşî lê girtina kurmiyê dikeve pêşberî me. Flor ji salên 1940’an vir ve ye wek elemenetke pêşî lê girtina kurmiyê di bijîşkiya diran hêvişkariyê de tê bikaranîn. Bi florekirina ava vexwarinê ya ku gel bi kar tîne her kesên ku vê avê bi kar tînin ji pêkhatina kurmiya dental tên parastin. Di sedsala 20. de ji ber ku ev sepan bi maliyeteke gelek kêm, bi ewle sepaneke ku herkes bikare sûdê jê wergire bû wek sepaneke bêhtir adil alîgiran berhev kiriye. Florîda ku di avê de, nebatan de û ajalan de bi mîqdarên hindik tê dîtin, piştî ku tê girtin di nav diran û hestiyên mirovan û yên ajalan de tê depokirin. (Harrîson, 2005) demên dirêj di asta 6 ppm de flor were girtin dibe sedema nexweşiya bi navê osteosklerozîsê. (WorldHealthOrganization, 1994) cardin li gor daneyên WHO’yê di nav ava vexwarinê de, di germahiya27 0C’yê de hebûna 0,6-0,7 ppm florê kafî ye. (WorldHealthOrganization, 1994) Lê di van astan de jî dibe ku florozîs were dîtin, sedema vê jî germahiya ku vexwarina bi zêdeyî pêwîst dike ye. (Akpata, Fakiha, & Khan, 1997; Brouwer, Dirks, De Bruin, & Hautvast, 1988) Li gor taybetiyê avhewayê asta girtina florê ya ku tê pêjniyazkirin di navbera 0,5-1 ppm’ê de ye. (WorldHealthOrganization, 1994) Flor di pêşîlêgirtin û kontrolkirina kurmiyan de roleke tekûz dilîze (Aoba & Fejerskov, 2002) Di xebatên ku Dean û hevalên xwe dikin de hebûna têkiliya di navbera florîda ku di nav ava vexwarinê de ye û xerabûyîbûnên (mîneya bi leke, florozîs) ku di formasyona diran de pêk tê hatiye rastkirin û hatiye diyarkirin ku di astengkirina pêkhatina kurmiyê de bi têra xwe bi bandor e. (Dean, 1947; Dean & McKay, 1939) Ji nîveka sedsala 20. vir ve tevlîkirina florê ya nav ava vexwarinê ya ku gel bikar tîne bûye rukna stratejiyên astengkirina kurmiyê. (Parnell, Whelton, & O'Mullane, 2009) di sala 1998’an de, li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi xebateke Stookey û hevalên wî hatiye ragihandin ku ji nîvê zêdetira populasyona giştî ji florekirina avên giştî sûdê werdigre. (Stookey, 1998). Cohen di sala 1966’an de; çavdêriyên ku di eyaleta Pheledelphîa ya DYA’yê de hatine kirin wek mînak nîşan dahine û daye zanîn ku milyoneke kes ji florekirina avan sûdê werdigrin û di asta 6 salî de sedî 75’ê îndeksa DMFT (Decay- Missing- Filling Teeth)* yê, di asta 8 salî de sedî 54,5, di asta 12 salî de sedî 42,6 û di asta 14 salî de jî sedî 46,7 rêjeyan de kêmbûnî nîşan dahiye, di heman demê de rêjeya kurmî ya ku di diranên şîrî de tên Di gelek xebatan de hatiye diyarkirin ku divê di avên vexwarinê de nirxa optimum florê 1 ppm be. (Dean, 1947; O'Mullane, 1994) Ger asta florê li ser vê nirxê be problema dental ya bi navê Florozîs jî bi xwe re tîne. Dema di avên vexwarinê de asta F di asta 4-8 ppm’yê de be, nîşaneyên klînîk ên florozîsa îskeletî û semptomên wê tên dîtin û ger Lêkolîn û encamên wan Ji ber ku di hemû xebatên ku hatine kirin de florekirina avê ne arasteya ferdekî arasteya hemû gelê ku li wê herêmê dijî ye, em di vê baweriyê de ne ku divê li gor pêdiviya gel biryar were dayîn û sepan di wê hêlê de were nirxandin. dîtin jî di rêjeya ji sedî 50 de kêmbûn hatiye çavdêrîkirin. (Cohen, 1966) Di sehîkirina lîteratura ku hatiye kirin de; dema xebatên ku di 20 hemwelatan de hatine kirin esas werin girtin, tê fêmkirin ku li ser diranên şîrî florekirina avan rêjeya kurmiyan kêm dike. (Carmichael, Rugg-Gunn, French, & Cranage, 1980). Li Îngiltereyê di xebatên ku hatine kirin de, di navbera zarokên ku ava herêma wan hatiye florekirin de dijîn û yên ku ava herêma wan nehatiye florekirin de, di nav zarokên ku herêma florekrî de dijîn de, di mîqdara kurmiyan de kêmbûnî çê bûye. (Carmichael et al., 1980; Rock, Gordon, & Bradnock, 1981). Carmîchael bi xebatên ku wî û hevalên xwe pêk anîne diyar kiriye ku ji bo parastina ji diranên kurmî ya zarokên ku di nav çîna civaka ketî de dijîn florekirina avan sûdeke zêde pêk tîne. Xebatên ku hatine kirin nîşan dahine ku di dirêjahiya jiyanê de girtina florê di populasyona gihîştî de jî prevelansa kurmî ya dentalê pir kêm dike. . (Englander & Wallace, 1962; Russell & Elvove, 1951) Di lêkolînên ku nûtir hatine kirin de jî encaman rewşeke berevajiyê xebatên berê raxistiye ber çavan. Li gor vê hatiye diyarkirin ku bandora florekirna avan di parastina ji kurmiyan de, di rêjeya %18-30 de ye. (Clark, Hann, Williamson, & Berkowitz, 1995; Griffin, Gooch, Lockwood, & Tomar, 2001; Newbrun, 1989) sedema kêmbûna vê flora ku divê ji avê were wergirtin ji çavkaniyên hê dîtir, bi taybetî jî girtina xwarin û vexwarinên din ên ku florê dihewînin, di herêmên ku florekirin çê nabe de ji ber encama mezaxtina ji hêla kesan ji vê çavkaniyê girtina florê ye. Ji vê re “halobandor” tê gotin. Di xebatên ku roja me ya îro hatine kirin de, lêhûrbûna pîvandina rêjeyê ya florîda ku zarok bi vê “halo-bandor” ê digrin û li herêmên ku florekirin tê de pêk nehatiye jî bi vê cureya florekirinê ji %70 bandorê dabîn kiriye ku ev nêzîkê asta bandorkariya optîmûm e. (McDonald, Avery, & Dean, 2004) Nêzîîkahiyên ku bi temkînnî nêz dibin jî hene Bi tevlîkirina Florê ya nav avên vexwarinê pêkanîna parastina ji kurmiyê li gelek cihan encamên serkeftî hatine bidestxistin. Flora ku di ava vexwarinê de tê dîtin hatiye ragihandin ku li ser diranan hem taybetiyên wê yên bikêrhatî hem jî yên bizerar hene, wek taybetiya bikêrhatî flora di mîqdara guncan de, di astengkirina kurmiyan de roleke girîng digre ser xwe, lê dema bikeve ser doza optîmal dibe sedema nexweşiyeke dental ku jê re “florozis” tê gotin, ev yek di diranan de anormaliya binyewî pêk tîne. (Burt, 2002; Burt, Keels, & Heller, 2003) di nav 60 salên dawî de bi sedan xebatên ku hatine kirin û di derbarê lêkolîn- kirina fealiyeta flora di avê de, kontrola kurmiyê û pêşî lê girtina wê gelek agahiyên girîng dahine me. (Parnell et al., 2009) lêkolînên ku saziyên wek CDC** (Navenda Kontrol û Parastina ji Nexweşiyan), WHO***(Rêxistina Tenduristiya Cîhanê) û UKHD****( Yekeya Tenduristiya Qraltiya Yekgirtî) pêk anîne û di gelek weşanên ku zanyaran çê kirine de li hember florekirina avê nêzikahiyeke bitemkînî tê dîtin. (Parnell et al., 2009) Di lêkolînên ku paşê hatine kirin de li ser taybetiyên florîdê yên di derbarê sekinandina kurmiyê de lêhûrbûn pêk hatiye û hatiye dîtin ku flor li ser lezyona kurmiya rûdayî bandora topîkal nîşan dahiye û sekinandina bipêşveçûna kurmiyê hatiye şopandin. (Fejerskov, Thylstrup, & Larsen, 1981) Cardin bi heman şêweyê xebatên li ser zêdebûna florê ku çawa binye lawaz dibe û bêhtir kêm mîneralîze dibe û binyeyeke bi navê florozîs pêk tê jî bi lez û bez berdewam kirine. Di zêdebûna flora florozîsê de di pêkhatina diranî de li binyeyê têreçûneke zêde tê kirin û dibe sebeb ku binye xera bibe û lawaz bibe. Di bingeha florozîsînê de zêdebûna asta florê ya ku di populasyonê de hatiye girtin heye. Di xebateke de ku di sala 2009’an de li Nîjeryayê pêk hat de tespît bû ku li hinek qadên jeopolîtîk di avên vexwarinê de rêjeya florê ji beşên din zêdetir e, hatiye fikirîn ku ev ji taybetmendiya axê pêk tê. (Akpata, Danfillo, Otoh, & Mafeni, 2009). Encam Bi tevlîkirina Florê ya nav avên vexwarinê pêkanîna parastina ji kurmiyê li gelek cihan encamên serkeftî hatine bidestxistin. Lê ger li qadên sepanê bê ku têra xwe xebatên zanistî werin kirin florekirin were pêkanîn, dibe sedem ku encamên berevajî derkevin holê. Divê parametreyên wek, taybetiyên ava vexwarinê ya di qada sepanê de, rewşa çavkaniya ava vexwarinê, ew gelê ku vê ava vexwarinê bikartîne di xwedîbûna xwe ya rojane de çiqas florê digre tev li ber çavan werin girtin. Ji ber ku di hemû xebatên ku hatine kirin de florekirina avê ne arasteya ferdekî arasteya hemû gelê ku li wê herêmê dijî ye, em di vê baweriyê de ne ku divê li gor pêdiviya gel biryar were dayîn û sepan di wê hêlê de were nirxandin. Florekirina avan di dawiyê de sepaneke hêvişkar e. Lê divê were zanîn ku hestewariya li hember sepanên hêvişkar ji nexweşiya ku piştre dema tê û ji hemû kirariyên tedawiyê bêhtir pêwîst e û ji hêla maliyetê ve bêhtir bi avantaj e. Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012 87