GRAMMATICA LATĪNA I - Министерство за образование и наука
Transkript
GRAMMATICA LATĪNA I - Министерство за образование и наука
ELEMENTA LINGUAE LATINAE MEDICINALIS LATİNCE KİTABI SAĞLIK MESLEKI OKULLARI I SINIFLAR İÇİN Yazarlar: Vesna Dimovska-Yanyatova Svetlana Koçovska Değerlendiriciler: Lyubinka Basotova Mariya Miçeva Lidiya Gelevska Redaksiyon Prof. Dr. Arif Ago Düzelti Dr. Aktan Ago Çeviri: Enver Asım Bilgisayar tasarımı: Dimsin Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı Basımevi: Grafiçki Centar Ltd., Üsküp Makedonya Cumhuriyeti Eğitim Bakanın 13.12.2010 tarihli ve 22-5391/1 sayılı Kararıyla işbu kitabın kullanımına izin verilmiştir. CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје 811.124 (075.3) ДИМОВСКА-Јањатова, Весна Elementa linguae Latinae medicinalis : учебник по латински јазик за l година здравствена струка / Весна Димовска-Јањатова, Светлана Кочовска. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011, - 203 стр. : илустр. ; 30 см Текст и на латински јазик. -Латинско-македонски речник ; Lexicon LatinoMacedonicum: стр. 178-202. -Библиографија: стр. 203 ISBN 978-608-226-172-0 1. Кочовска, Светлана [автор]. - l. Јањатова, Весна Димовска- види ДимовскаЈањатова, Весна COBISS.MK-ID 86455050 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 7 KISALTMALAR 9 CAPUT I Latin Dili Hakkında Latin Alfabesi Alıştırmalar Roma Şehrinin Kurulması 11 12 13 14 15 Seslerin Bölünmesi Telaffuz Hecelerin Bölünmesi ve Sayısı Vurgu Alıştırmalar Okuryazarlığın Gelişimi 17 18 18 21 21 22 24 Kelime Çeşitleri Çekim Fiil Alıştırmalar Roma’da Tıp 27 28 28 29 31 32 A. De lingua Latina B. Herbae et plantae I Çekim Sum, esse, fui Yardımcı Fiillerden Present İndikatifi Edatlar Alıştırmalar Roma’da Eğitim 35 36 37 38 39 40 42 45 A. In officina / B. In pharmacia B. De morbo Marci / D. De morbis oculorum et nasi II Çekim Aktif Prezent İndikatifi Alıştırmalar Roma’da Kamu Yaşam 47 48 49 50 51 54 57 CAPUT II CAPUT III CAPUT IV CAPUT V CAPUT VI A. De corpore humano B. De musculis C. De formulis remediorum D. Adverbia III Çekim-konsonant esasları Prezent İmperatif Zarflar Alıştırmalar Beslenme Şekli 59 60 61 62 63 64 66 67 68 72 A. De partibus corporis humani / B. Brucellosis C. De anthrace / D. De trunco / E. De tussi III Çekim - Vokal Esasları III Sıfatların Çekimi Bağlaçlar Alıştırmalar Kültür 73 74 75 76 77 78 79 82 A. In hospitali B. Plantae medicatae C. De verbis Graecis in medicina IV Çekim V Çekim Yunan Çekimi Alıştırmalar Tıp Terimleri 85 86 87 88 89 90 91 92 97 CAPUT VII CAPUT VIII CAPUT IX A. De remediis B. De capite humano Pasif Present İndikatifi Sayılar Alıştırmalar Reçeteler I 99 100 101 102 103 105 109 A. Praecepta de pharmaceutis / B. Praecepta de medicis C. Formulae remediorum D. Fio, edo, possum, fero Aktif ve Pasif Present Çekimi Özel Çekimli Fiiller edo, ēsse, edi, essum possum, posse, potui fio, fiēri, factus sum fero, ferre, tuli, latum Alıştırmalar Reçete II 111 112 113 114 115 116 116 117 117 117 118 122 CAPUT X CAPUT XI A. De quaJuor aeta+bus / B. De carminibus Homeri B. Aliquid de vasis sanguineis / D. Aliquid de musculis Komparatif: Sıfatlarda Komparatif Sıfatlarda Süperlatif Tasviri Kıyaslama Farklı Köklerden Komparasyon Zarf Komparasyonu Zarfların Özel (Düzenli Olmayan) Komparasyonu Alıştırmalar Roma Dini ve Mitoloji 127 128 129 130 130 131 132 133 133 134 135 138 A. Tullius AKco suo salutem dicit / B. De Hippocrate et Galeno C. Amici nobis necessarii sunt / D. Qui sunt boni medici Zamirler: Kişi Zamirleri Kişi Dönüşlü Zamirler Benimseme Zamirleri Benimseme-Dönüşlü Zamirler Gösterme Zamirleri İlgili Zamirler Soru zamirleri Alıştırmalar Roma Evi 141 142 143 144 144 145 145 145 146 147 147 148 151 A. Participia praesentis in medicina B. Sententiae Aktif Şimdiki Zaman Partisipi Ulaç Gerundif Alıştırmalar Roma Ailesi 153 154 155 156 157 158 159 162 Hipokrat Antı Seçme Metinler Cornelius Celsus, De medicina Regimen sanitatis Salernitanus De brevitate vitae sive Gaudeamus igitur Latin Gramerine Genel Bakış Latince-Türkçe Sözlük 165 166 168 168 170 172 173 178 CAPUT XII CAPUT XIII APPENDIX ÖNSÖZ Bu kitap sağlık mesleki orta okullar: Diş Teknisyeni, Tıp laburatuvar teknisyeni, Tıp hemşiresi, Ezcacı laburatuvar teknisyeni ve fizyotarapist teknisyeni eğitim profillerine adanmıştır. Uzmansal tıp terimlerinin kullanımında yeterlik ve Latin dilinden temel bilgilerin edinilmesi olduğu gibi Roma kültürüyle alakalı genel bilgilerin genişletilmesini amaçlamaktadır. Kitapta dil (fonetik, adların morfolojisi ve fiil morfolojisi), temel ve uzmansal kelimeler, bir de Roma uygarlığı kimi yönlerinin gelişimiyle ilgili konular içermektedir. Kitap içindeki konuların seçimi Latince Birinci Sınıflar İçin ders programına uygundur. İşbu içeriklerin incelenmesi ve açıklanmasında uygulanan metodoloji, gramer ve kelime bileşenleri arasındaki sıkı bağlılığa ve reel olarak halen kullanımda olan Latincenin iletişim fonksiyonuna işaret etmektedir. Gramer bileşeni, istisnalar nadir kullanımlar ve diğer benzeri özellikleri vurgulamaksızın, azamileştirilmiştir, uzmansal terim ve kelimeler, onların doğru anlaşılması ve doğru dürüst kullanımına ağırlık verilmiştir. Metin, kelime, örnek ve alıştırmaların seçimi, işbu kitabın amacına uygundur. Tüm içerikler 13 başlık altında (Caput I-XIII) ve ekte (Appendix) toparlanmıştır. Her başlıkta seçme yazı, metin veya kelimeler (Lectiones), dil alanını kapsayan bölüm (Lingua Latīna или Grammatica Latīna), ve gramer ile kelimelerin öğrenilmesi ve öğrenilenlerin kontrol edilmesine ait uygun alıştırmalar, ödevler (Pensa) içermektedir. Her başlıkta ele alınan gramer birimi ile uyumlaştırılmış olarak, belirli sayıda Latin deyimleri, atasözleri veya alıntılara (Dicta et sententae), yer verilmiş, başlıkların sonlarında ise Roma kültürü, her günlük hayatı olduğu gibi uzman tıp terimlerine temel ilkeleri, kısaltmalar ve reçete kural ile özellikleri (Vita cotiāna) yer almaktadır. Kitaptaki ek, öngörülen bilgi ve yeteneklerin edinilmesi bakımında yardımcı olacak içeriklerden ibarettir. Ekte: Hipokrat’ın Latince yemini, seçme metinler, tabelalı latin grameri, kitapta yer alan tüm kelimeleri içeren Latince-Türkçe sözlük bulunmaktadır. Kitabın daha kolay kullanımı için, başlangıçta, kitabın içinde kullanılan kısaltmalara da yer verilmiştir. 7 KİTAPTA YER ALAN KISALTMALAR abl. acc. act. adi. adv. bot. comp. coni. conict. dat. f. gen. grek. imper. impers. ind. indecl. inf. interi. m. n. nom. num. card. num. ord. part. pass. pl. praep. praes. fig. pron. indef. pron. interr. pron. demonstr. pron. pers. pron. poss. pron. relat. sg. subst. superl. v. verb. verb. defect. voc. ablativus, ablatif accusativus, akuzatif activum, aktif adiectivum, sıfat adverbium, zarf Botanicum, botanik comparativus, komparatif coniunctivus, birleştirici coniunctio, bağlaç dativus, datif feminini generis, dişil genitivus, genitif Yunanca imperativus, imperatif impersonale, kişisiz indicativus, indikatif indeclinabile, çekime girmeyen kelime infinitivus, infinitif interiectio, bağlaç masculini generis, eril neutrius generis, nötr cinsiyet nominativus, nominatif numerale cardinale, baş numara numerale ordinale, sıra numarası participium, ortaç passivum, pasif pluralis, çoğul praepositio, edat praesens, present figurshëm, dolaylı bir anlamda, dolaylı pronomen indefinitum, belirsiz zamir pronomen interrogativum, soru zamiri pronomen demonstrativum, gösterme zamiri pronomen personale, kişi zamiri pronomen possessivum, iyelik zamiri pronomen relatvum, aitlik zamiri singularis, tekil substantvum, ad superlatvus, superlatif vide, bkz verbum, fiil verbum defectvum, tamamlanmamış fiil vocatvus, vokativ, vokatif 9 Caput CaputI I Latin За Dili латинскиот јазик Latin Yazısı писмо Латинско Основањето на Рим Roma’nın Kuruluşu Hakkında LINGUA LATĪNA LATİN DİLİ HAKKINDA En eski zamanlardan Latin dili denildiğinde Roma şehri yaşayanları ve etrafındaki semtlerde yaşayanlar yani Latinlerin, Latum ilçesinde yaşayan Latin kabilesinin konuştuğu dil anlamına gelmekteymiş. Buradan da (lingua Latīna) adını almıştır, ancak Roma dili (lingua Romana) olarak adlandırılırmış. Roma iktidarının güçleşmesi ve komşu milletlere doğru genişlemesiyle, Latince diğer dilleri kullanımdan itmekteymiş, öyleki çok geçmeden iktidar dili olarak üstün konuma gelmiş. Bu dilin kullanımı Latum’dan tüm İtalya’ya, Galya, Espanya, Brittanya, Norveç, Kuzey Afrika, Balkanlar ve Daçya’ya kadar yayılmış. Latince Hint-Avrupa diller gurubuna aittir, bu guruba ortak kökenli diller girmektedir, günümüze kadar ulaşmış en eski Hint-Avrupa yazıları M.Ö. iki binli yıllara (M.Ö.1500) uzamaktadır. Hint-Avrupa diller gurubuna: Hint-İran, Baltik, Slav, İtal, Roma, Kelt, ve Alman dilleri gibisinden çok sayıda dil aileleri bir de girmekte, ayrı diller olarak da Yunanca, Arnavutça, Ermenice, ve diğerleri yer alır. Demek oluyor ki klasik diller, Eski Yunan ve Latin dili, aynı Makedonca, Arnavutça, İngilizce veya Almanca gibi uzak akrabalıkları vardır, bundan da bu dillerde aynı ya da benzer anlamlı kelimelere rastlamaktayız. Örnek: Latınce: mater Yunanca: meter Makedonca: мајка Sırpça: anne Eski Slavca: mati İngilizce: mother Almanca mutter Latince yazılan en eski yazılar M.Ö. VII-VI yüzyıla aittir. M.Ö. III yüzyılda Roma edebiyatı, Latince yazılan edebiyat hızla gelişmeye başlıyor. M.Ö. I yüzyılda ise zirveye ulaşmıştır. Klasik müelliflerin eserlerinde Latincenin ifade edilme ve şöhret mükemmelliği görülmektedir. Ancak ozan ve yazarların kullandıkları Latince, sıradan insanların her günlük Latin dilinden giderek daha çok uzaklaşmaktaymış. Konuşma (sermo cotidianus) ve edebi Latin dili, kullanıldığı ortam, konuşanın eğitim derecesi, fethedilen ulusların konuştukları dillerle karışması ya da daha sonra bu bölgelere Roma İmparatorluğu’nun koruyucuları veya yıkıcıları olarak yerleşenlerin etkileşimine bağlı olarak, giderek daha çok ayrılmaktaymış. Böylece zamanın akıp gitmesiyle, halkın konuştuğu latinceden Romen dilleri (İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Retoromanca, Romance) ve diğer diller gelişmiştir. Latince Romen dillerine geçmekle beraber yokolmamış, Katolik Klisesi tarafından, Avrupa kırallarının saraylarda da bilim adamları tarafından özenle korunmaktaymış, Bu vahalarda muhafaza edilen Latince gene edebiyat, hümanizm ve rönesans dönemindeki tartışmalarda yeniden canlanacak, antik kültür ve klasik diller karşısındaki ilgi sözün tam anlamında yeniden doğuş yaşamaktadır. Bazı dönemlerde Latince kimi Avrupa devletlerinin dillerinden daha güçlü ve daha etkiliymiş, Latince XVIII yy sonlarına kadar edebi dil olarak kullanılmıştır. Günümüzde Latince Katolik Klisesinde, Vatikan’da, bilim terminolojisinde halen kullanımdadır. Latin kökenli kelimeler ise çağdaş Avrupa dillerinin çoğunda, yüzdelik olarak da en çok İtalyanca, İspanyolca ve Fransızcada, olduğu gibi Almanca ve İngilizcede kullanılıyor. Sayısı çok Latin kökenli kelime Makedoncada da mevcuttur. 12 LATİN YAZISI Avrupa topraklarındaki en eski yazı Akdeniz bölgesindeki Fenike’ye aittir. M.Ö. 1000-800 yılları arasında Yunanlılar Fenike yazısını (phoinikeia grammata) kabul etmişler. Daha sonra yazıyı Yunanlılardan Latinler almış, Latinlerden de Eski Roma İmparatorluğu topraklarında devlet kuran tüm milletler kabul etmişler (Orta Çağ’da, Hristiyanlık vasıtasıyla). Romalılar Yunanlılardan harf adlarını almamış, kendi adlarını vermişler, bu arada sözkonusu harfin işaret ettiği sese ne daha uygun olma prensibinden yola çıkmışlardır. Latin yazısı (scriptūra Latīna) sesli yani foetik yazılar grubunda bulunur, yani her harfin belli bir sesi ifade eden işaret, grafem veya harflerden oluşmaktadır. M.Ö. I yüzyılda Latin alfabesinin 21 harfi varmış, son harf ise X harfiymiş (K ve S sesleri ya da C ve S seslerinin işaret edilmesine ait bileşik konsonant). Daha sonra Yunancadan alınan kelimelerin daha uygun aktarılması için Yy ve Zz harfleri de eklenmiş. (zona, Zephirys, Byzantium, pyramis, Cyprus) Antik Çağ’da Roma yazısında 23 harf varmış, yazı işareti veya Uu grafemi daha sonra meydana çıkmış (V harfinden ayırt edilebilmesi için) böylece harf sayısı 24-e çıkmış. büyük harf A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z küçük harf a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u v x y z ad a be ce de е еf ge ha I ka el em en o pe ku er es tе u vе iks ipsilon zet telafuz a b k,c d e f g h i, j k l m n o p k r s, z t, ts u, v v ks, gz y z 13 LINGUA LATĪNA Latincede büyük harfle yazılanlar: Cümlenin ilk kelimesi Mısranın ilk kelimesi Özel adlar (Marcus, Iulia) Özel adlardan çıkarılan sıfat ve zarflar Botanik bilimindeki bitki adları Zoolojide hayvan isimleri Kimya elementleri Eczacılıktaki ilaç adları PENSA 1. Latin dili ilk olarak hangi bölgede konuşulmaya başlamış? ________________________________________________________ 2. Latince ilk yazıtlar hangi yüzyıldandır? ________________________________________________________ 3. Latince hangi grup dillere aittir? ________________________________________________________ 4. Latin alfabesinin meydana gelişi hangi yüzyılda tespit edilmiştir? ________________________________________________________ 5. Latin konuşma dilinde hangi diller gelişmiş? ________________________________________________________ 6. Latin alfabesi kaç harften oluşmuştur ve hangileridir? ________________________________________________________ 7. Latincede hangi kelimeler büyük harfle yazılır? ________________________________________________________ 8. Roma edebiyati hangi yüzyılda gelişmeye başlamış. ________________________________________________________ 9. Latince edebiyat dili olarak nezamana kadar kullanılmış? ________________________________________________________ 10. Hangi diller Romen dilleri grupuna aittir? ________________________________________________________ 14 VITA COTIDIANA ROMA ŞEHRİNİN KURULMASI Roma kentinin kuruluşu ve en eski tarihi hakkında değişik ve çok sayıda tarihi olguya mevcuttur. Büyük bir imparatorluk ve gelişmiş bir medeniyet ile kültür, büyük ilgi ve araştırmalara konu olmuş ve pek doğal ki esin kaynağı, yaratıcılık ve hatta mistifikasyonlara ilham olmuştur. Dolayısıyla tarih ve efsaneler, olgu ve mitolojinin sık sık birbirine kaynaşmasına tanık olmaktayız. Antik yazılı tarihi kaynaklarında en çok kullanılan ve en popüler olanları: Titus Livius’un Roma Kentinin Kuruluşundan, Siçilya’lı Diodorus’un Tarihi Kütüphane ve Halikarnas’lı Dionysos’un yazdığı Roma Arkeolojisi’dir. Tüm bu eserler M.Ö. I ve M.S. I yüzyılda yani birkaç yüzyıllık zaman dilimi içerisinde meydana getirilmişlerdir. Bu eserlerin müellifleri daha eski tarihi kaynaklardan yararlanabilirlermiş, fakat aynı zamanda geleneklerin cazibesine de dayanamamışlar, öyleki yazmış oldukları tarihlere, çok sayıda efsane, rivayet ve denetlenmesi mümkün olmayan veriler dahil etmişlerdir. Tarihi eserler antik milletler için belirli edebiyat ve sanat normlarına uygun olarak yaratılan sanat eserleriymiş, ancak olayların tarihi akıntısını da muhafaza etmeye ve tarafsız ve gerçekçi olmaları da beklenilmekteymiş. Neticede gelenekler, tarih bilimi ve arkeoloji buluntularınının ortak bir sonucuna göre, Roma kenti M.Ö. VIII yüzyılda kurulmuştur. Akdeniz tipinden ilk yaşama yeri Lityom ilindeki Tibar Nehri kıyısında bulunan Palatiy tepesinde bulunmaktaymış. Kentin kurucuları ve ahalisinin kökenleri yegane olmadığı kesindir. Ancak, bazı efsanelere göre, Tit Laçiy önderliğindeki Sabina’lılar ve Truvalıların soYun.an olan Romul’un torunları olan Latinlerin ‘birleşmesiyle’ ilintiye getirilme eğilimleri de mevcuttur. Nitekim arkeoloji kazıları ve bulunan malzemelerin farklı adetleri olan milletlerin yan yana yaşadıklarını tasdiklemektedir. 15 VITA COTIDIANA Öte yandan yedi Roma Kralından bazılarının Etrüsk oldukları ve kentin kurulması döneminde Etrüsklerin İtalya’nın merkezi bölgesinde yoğun bir şekilde yayıldıkarı, yarımadanın güneyinde Yunanlıların sömürge politikası gerçekleştiği kesindir. Bu olguları Roma genel kültürünün daha sonraki gelişiminde Etrüsk ve Yunan etkisini ne denli güçlü olduğunu ortaya koymaktadır. Geleneklere göre Tatyum ilk başkenti Alba Longa şehriymiş. Truva Savaşı kahramanı Eney’in oğlu Askanios kentin kurucusu olarak gösterilmektedir. Truva’nın düşmesinden sonra Eney Latyum kıyısına gelmiş, Askaniy ise Latinler ile çıkan çatışmalardan sonra Latinleri birleştirmeye başarmış ve onların başkentini inşa etmiş. Daha sonra Numitor ve Amulius kardeşler arasında kırallık için yürütülen mücadelede, Amulius galip olarak zorla tahta oturmuş. Numitor’un onu iktidardan indirebilecek kardeşinin erkek çocukları olmasını önlemek için, kızı Rea Silvia’yı tanrıça Vesta’nın rahibesi yapmış. Vestalılar evlenmez ve çocuk doğurmazlarmış. Ancak Tanrı Mars Rea Silvia’ya yanaşarak, Silvia hamile kalmış ve ikiz çocuklar olan Romulus ve Remus’u dünyaya getirmiş. Amulius yeni doğan bebekleri almış, bir sepete konulmaları ve Tibar Nehri’ne atmalarını emretmiş. Ancak nehir suları sepeti karaya vurmuş, bir dişi kurt çocukların ağlamalarını duyarak, onların yanına yaklaşmış ve beslemiş. Bu şekilde hayatta kalmaları ve iyileşmelerini sağlamış. Çocukları Faustil adında bir çoban bulmuş ve karısıyla birlikte çocuklara özbe öz oğulları gibi bakmışlar. Numitor çocukların analarına benzedikleri farkına varınca onların kim olduklarını meydana çıkarmış. Genç prensler Amulius’u cezalayarak tahttan indirmişler ve dedeleri Numitor’u Alba Longa tahtına geri çevirmişler, onlar ise komşu tepelerden birinde yeni bir kent kurmaya karar vermişler. Kentin kurulacağı yeri seçtikten sonra, onların arasında yeni kentin adı konusunda kavga patlamış. Romulus kente kendi adını vermek isterken, Remus karşı çıkmış. Bu bakımda ne bakılan fallar, ne de toplanan halk kitlesi yardım edememiş çünkü halkın bir kısmı Romulus diğeri ise Remus’u desteklemekteymiş. Bu şekilde tartışma alevlendiği bir anda kardeş kardeşi öldürmüş ve Romul kendi kardeşine kıydığına karşın, kente kendi adını vererek Roma olarak adlandırmış. 16 Caput CaputIIII Seslerfin Bölünmesi Поделба на гласовите TelaffИзговор uz Seslerin Sayısı на гласовите Квантитет Квантитет Hecelerin Sayısıна слоговите Акцент Vurgu Развој на писменоста Okur Yazarlığın Gelişimi GRAMMATICA LATĪNA SESLERİN BÖLÜNMESİ Dil, toplumun fertleri olarak insanlar arasında iletişimin gerçekelşmesini sağlayan ses ve işaretler sistemidir. Bu iletişim başlangıçta sadece konuşarak, ses işaretleriyle, daha sonra da yazılı olarak gerçekleşmiştir. Konuşma, ses işaretleri, onların okunuş ve akustik özelliklerini araştıran bilime Fonetik, seslerin fonksiyonel özelliklerini araştıran bilim dalına ise Fonoloji denir. Latinceyi sıradan kullanan biri için seslerin temel özelliklerini bilmesi gerekmektedir: seslerin türü ve kalitesi, seslerin miktarı, telaffuz şekli ve doğru vurguyu bilmek lazım. Latincede sesler: vocāles consonantes diphtongi (vokaller yani ünlüler) (ünsüzler) (ikiz ünlüler) a, e, i, o, u, y b, d, g, p, t, c, k, q, v, h, l, r, f, s, m, n, z, x ae, oe, au, ei, eu, ui SESLERİN TELAFFUZU Latincede iki telaffuz şekli mevcuttur: A. Geleneksel Telaffuz ve B. Klasik Telaffuz Klasik telaffuz şekli, Latince anadili olanların (sermo patrius) telaffuz şeklidir, geleneksel telaffuz ise daha sonra ortaya çıkmıştır ve anadili Latince olmayan milletlerin ses olanaklarına uyumlaştırılmış telaffuz şeklini temsil etmektedir. 18 A. Geleneksel Telaffuz Geleneksel telaffuz Orta Çağ metinlerinin okunmasında ve tıpta, eczacılık, baytarlık, biyoloji, kimya ve umumi olarak uzmansal terimlerde kullanılmaktadır. Geleneksel telaffuzun özellikleri aşağıdaki gibidir: okunuşu: ае ve ое ē: ae, oe, i ve y önünde c c a ve o önünde cc k e, i, ae, oe, u, y önünde cc kc i başta ve ünlü önünde ya da iki ünlü arasında ј(y) s iki ünsüz arasında l, m, n-den önce ya da sonra z ti hecesi ünlü önünde ve kısa olduğunda ci ti hecesi s, t, x-dan sonra ve ti vurgulu ve uzun olduğunda ti ch, ph, th, rh h, f, t, r qu kv ngu su ünlü önünde ve vurgusuz olduğunda ngv cv aeger еger aetas етас lagoena lagеna oedema еdema cerebrum cerebrum caecum cekum coena cena medicina medicina cysta cista vacca vaka bucca buka vaccae vakce buccaе bukce iōdum јodum ieiunum ieiunum maior major rosa roza Celsus Celzus plasma plazma mensis menzis operatio operacion natio nacio bestia bestia Brattia Bratia totius totius schola shola pharmacia farmacia thorax toraks rhizoma rizoma quercus kverkus equus ekvus lingua lingva suavium svavium İkiz ünlülerin ikincisinin üzerinde kesme işareti olan ünlüler ayrı telaffuz edilir. İkiz ünlülerin ikincisinin üzerinde kesme işareti olan ünlüler ayrı telaffuz edilir. Örneğin aër aer, poeta şair. Mesela aër, poëta. Digrafi olarak kümeleşen aspire ünsüzler (ch, ph, th, rh) tıp terminolojisinde, özellikle Yunan kökenli kelimelerde görülür. 19 GRAMMATICA LATĪNA Onları her zaman tek ses olarak telaffuz ederiz: chronĭcus hronikus, thrombus trombus, rhaphe rafe. Geminatlar (tekrarlanan) ikiz ünsüzlerdir ve onları tek olarak telaffuz ederiz. pp (suppositorium, supozitorium), mm (mamma, mama), rr (terra, tera), ll (stella, stela), tt (gutta, guta), ss (necessarius, necesarius), cc (vacca, vaka). Ancak onun ardından e, i, u, y, ae, oe geldiğinde kc (ecce ekce, buccae bukce) olarak telaffuz edilir. Ses grupları özel telaffuz edilen iki ya da daha çok sestir. Latincede bu gruplar şunlardır: qu ve ngu. q sesi her zaman u ile beraber durur, qu ses gurubu ise kv olarak telaffuz edilir (aqua akva, quinque kvinkve). ngu ses gurubu ngv olarak telaffuz edilir (lingua, lingva). sch grubu düzenli olarak ch gibi okunur (ischias işiyas, schema shema), bazan Almancanın etkisi altında sh ş olarak yanlış telaffuz edilir. B. Klasik Telaffuz Klasik telaffüz, klasik döneme ait metinlerin okunması esnasında kullanılmaktadır. Şu durumlarda geleneksel telaffüzden farklaşır: okunuşu: ае, ое ae, oe c, cc k ѕ с ti ™ ch, ph, th kh, ph, th aeger aeger lagoena lagoena cerebrum kerebrum caecum kaekum buccae bukae rosa rosa mensis mensis operatio operatio natio natio schola skhola pharmacia pharmakia thorax thoraks SESLERİN NİCELİĞİ Ünlülerin farklı niceliği olabilir. Her ünlü uzun olabilir (ā, ē, ī, ō, ū) ya da kısa olabilir (ă, ě, ĭ, ŏ, ŭ). Ünlüler doğası itibariyle (flōs, vīta, cădo, popŭlus) veya konumuna göre uzun ya da kısa olabilir. 20 Konum (pozisyon) itibariyle ünlüler İki ya da daha çok ünsüz veya bileşik ünsüz önünde bulunduğunda her zaman uzun olur: Ünsüzün ardından bir başka ünsüz veya h ve bir ünlü geldiğinde ünlü konum dolayısıyla her zaman kısadır: e.g. ārbor, vāllis, redēmptus, Mezēntius, dūx e.g. ligněus, audĭo, věho, trăho Ünlülerin (hecelerin) niceliği, kelimelerin doğru dürüst vurgulanması bakımından olduğu gibi, bazan da onların anlamını değiştirebildiği için (mălum kötülük, mālum elma, lĭber kitap, līber özgür, věnit geliyor, vēnit geldi) çok önemlidir. İkili ünlüler, iki ünlüden oluşmuştur, nicelik bakımından da her zaman uzun olurlar. HECELERİN NİCELİĞİ Hece, bir ünlü veya bir ya da birkaç ünsüzle olan ünsüzden oluşur. Kelime, ünlü veya ikiz (diftong) ünlülerin sayısına da bağlıdır: pa-ter, Cae-sar, co-ro-na. Kelimelerin hecelere ayrılması şu şekilde yapılır: İki ünlü arasındaki ünsüz şu ünlü ile gider: e.g. a-mi-ci-+-a, me-di-cus Çift ünsüzler (geminatlar) ve st ünsüzler grubu iki heceye bölünür. Örn. e.g. stella, has-ta. Bir kelime normalde onunla başlayabiliyorsa, ünlüler arasındaki ünsüzler grubu tamamen diğer heceye geçer. örn. e.g. dis-ci-pli-na, fa-bri-ca, fakat kalanı: for-tu-na, pro-vin-ci-a. Bileşikler (composita) oluştukları parçalara bölünürler, örn. e.g. dis-tri-buo, red-eo. Heceler açık ve kapalı olabilir. Ünlü ile biten hece açık hecedir, örn. me-di-ci-na. Ünsüz ile biten hece kapalıdır, örn. ex-em-plum. Kısa bir ünlüsü olan hece, (doğası ya da konumu itibarıyla) kısa hecedir, uzun ya da ikiz (diftong) ünlüsü olan hece (doğası ya da konumu itibarıyla) uzun hecedir. örn. flōs, vīs-cě-ra, pŏ-pŭ-lus. VURGU Tek heceli kelimelerde vurgu her zaman tek hecenin ünlüsüne düşer: lúx, vír. Latincede iki heceli kelimelerde vurgu her zaman kelimenin sonundan sayarak, ikinci heceye düşmektedir, bu arada bunun uzun ya da kısa hece olduğu önemli değildir: rá-dix, stél-la. Üç heceli ve çok heceli kelimelerde vurgu kelimenin sonundan sayarak uzun hece ise ikinci heceye düşer: (na-tú-ra, me-di-cí-na) İkinci hece kısa ise, o zaman kelimenin sonundan üçüncü hece vurgulanır (lác-tě-us, pó-pŭ-lus). 21 PENSA Aşağıdaki kelimeleri okuYun.z: medĭcus carcinōma viscĕra incisūra coena radix larynx Apium Aurum oedēma glycerīnum aorta _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ rheumatīsmus lymphadenītis inflammātio Gentiāna Spinacia mixtio Coffea paralўsis liquor systēma spirĭtus Penicillīnum _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ Aşağıdaki kelimeleri okuYun.z ve geleneksel ile klasik telaffuza göre nasıl okunduklarını yazınız: haematōma caesārea cysta lagoena chole iecur emulsio therapia GELENEKSEL: KLASIK: _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ Aşağıdaki kelimeleri hecelere ayırınız, ondan sonra da vurgu yerini tespit ediniz: gingīva citreum grammăta mensūra pulvěres glandŭla aneurysma emplastrum ornamēntum 22 _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ Verilen örneği takip ederek, gövde parçalarına ait kelimeleri geleneksel telaffuz ile okuYun.z: cranium кafatası facies yüz caput baş ocŭlus göz nasus burun / cavitas nasi burun boşluğu maxilla üst çene dens diş / dentes süt dişleri dentes permanentes kalıcı dişler vertebra оmur / vertebra lumbalis bel omuru clavicŭla köprücük kemiği scapŭla kürek kemiği vertebra cervicālis boyun omuru costa kaburga columna sutun columna vertebralis omurga sutunu extremitas superior yukarı uzuvlar, el manus dextra sağ el digitus parmak pelvis pelvis (leğen kemikleri) extremitas inferior alt uzuvlar, ayak os kemik pes dexter sağ ayak, taban e. g. cranium facies nasus cavitas nasi maxilla dens dentes decidui dentes permanentes vertebra vertebra lumbālis clavicŭla scapŭla vertebra cervicālis costa columna columna vertebrālis extremitas superior manus dextra digĭtus pelvis extremitas inferior kránium _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ facies yüz auris kulak lingua dil mandibŭla alt çene collum boyun cor kalp pulmo akçiğer bölümü pulmōnes akciğer ulna dirsek thorax göğüs kafesi corpus beden truncus vucüt manus sinistra sol el manus el extremitas inferior alt uzuv, ayak pes ayak, taban pes sinister sol ayak, sol tabanë os pes dexter caput ocŭlus auris lingua mandibŭla collum cor pulmo pulmōnes ulna thorax corpus truncus manus sinistra extremitas inferior pes pes sinister _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ _______________ 23 VITA COTIDIANA OKURYAZARLIĞIN GELİŞİMİ Mektubun belirmesi insanlığın tarihinde olağanüstü önemli bir dönemeci temsil etmektedir. Yazı, eski milletlerin bize kendi hayatları, dünya görüşleri, inanışları veya tutumları hakkında bilgi verebilecekleri tek medyadır. İlk alfabelerin icat edilmesinden sayısız metin yazılmış, taşlara yazıtlar oyulmuş, okul ve uzman metinler, ticari hesaplar, edebi eserler yazılmıştır. Bu yazıların tümü, çok uzun zaman, XV yüzyılda Gutenberg basım makinasının bulunmasına kadar sadece elle manuskript olarak yazılmaktaymış. Bu terim Latince kökenlidir ve manu-scriptum elle yazılmış demektir ve günümüz anlamı da elyazısı demektir. Yazıların üzerinde yazıldığı malzemenin kalitesi ve çeşidi elyazı kalitesini de şartlandırmaktaymış, şöyleki yazı: rulo (rotulus), ya da kodeks (codex), daha yeni tarihte basılmış kitap olabilirmiş. Yazı malzemesi olarak önce bitki yaprakları veya ağaç kabukları gibisinden doğal ve işlenmemiş malzemeler kullanıyormuş. Hindistan ve Doğu’da palmiye yapraklarında, Helada (Yunanistan) ve İtalya’da ise zeytin ağacı yaprakları ise oylama için kullanılıyormuş. Ağaç kabuğunun iç tarafı yumuşak, beyaz ve pürüzsüz olmakla beraber yazmak ve rulo halinde sarmak için çok elverişliymiş. Daha uzun boyutlu ilk metinler bez üzerine yazılmıştır ve onlara bez kitaplar denilir. Mısırlılar ve Etrüsklerin kendi ölülerini (mumyalar) sardıkları sargı bezlerinde de bulunmuştur. Balmumu tabletleri Antik Çağ’da Helada ve Roma’da kullanılmaktaymış. Onlar genelde balmumu ile örtülen ahşap tabletlermiş, ancak fildişi, metal ve hatta kristalden imal edilenleri de varmış. Balmumu üzerinde metal, odun, fildişi veya başka bir malzemeden yapılmış kalemlerle ile (stilus) yazılmaktaymış. 24 Kalemin bir ucu sivriymiş ve işaretlerin balmumu üzerine yazılması için kullanılıyormuş, diğer ucu ise küçücek bir kürekçiğe benziyormuş ve bununla balmumu yüzeyi düzeltilerek, üzerinde yeniden yazmak veya hataların düzeltilmesi için kullanılabilmekteymiş. Balmumu tebletleri tek, çift ya da üçlü veya daha çok tabletten ibaret olabilirmiş. Birleştirilmiş tabletlere kodeks denir. Kodeks iki tabletten ibaretse diptih, üç tabletten de triptih olarak adlandırılır. Yazı malzemesi olarak papirüsün (papyrus) bulunmasıyla kitap tarihinin reel olarak başladığı hesap edilmektedir. Papirüs özel tehnoloji ile hazırlanan bir nevi bataklık kamışından adını almıştır. Kökeni Mısır’da olan bu malzeme, Antik Çağ’da klasik edebiyatın tek ve gerçek taşıyıcısıymış. En büyük papirüs ticaret merkezi İskenderiye kentiymiş, çünkü orada en yüksek bilim, filoloji ve edebi faaliyetler gelişmiş, neticede yazı malzemeleri ihtiyaçların önemi en büyükmüş. Papirüs İskenderiye kentinden dünyanın o zamana kadar bilinen tüm yerlerine ihraç ediliyormuş. Papirüs yazıları rulo şeklindedir ve Latincede rulo anlamına gelen volumen adıyla da anılmaktadır. Bu kağıdın üstünde sivri bir kamışla (kalamus) yazılırmış. Siyah mürekkep kullanılırmış. Mürekkep is, balmumu ve sudan yapılıyormuş. Orta Çağ’da diğer renklerden de mürekkep (sarı, kırmızı, yeşil) yapılmaktaymış. Bizans’ta kırmızı mürekkep sadece Krallık sarayında kullanılabilirmiş. Ancak papirüs ruloları imhaya çok yatkınmış, çünkü malzemesi narin ve dayanıksızdır. Papirüs kağıtlarında korunan yazılar genelde Mısır kumları veya benzer koşullarda muhafaza edilmiştir. Bundan dolayı papirüsün yerini daha yeni ve daha dayanıklı olan Pergament almaya başlamış. Elyazılarını çoğaltmak için yazıhanelerde çalışan kâtipler, dördüncü yüzyıldan itibaren, yazıları sistemli bir şekilden papirüsten pergamente aktarmaya başlamışlar, öyleki onların bu faaliyeti sayesinde, antik kültürel ve tarihi mirası oluşturan kitapların ekseriyeti muhafaza edilmiştir. 25 VITA COTIDIANA Pergament koYun. keçi, kuzu veya dana gibi işlenmiş hayvan postlarından imal edilmekteymiş, adını ise Küçük Asya’daki Pergam kentine göre almıştır. Papirüsten daha dayanıklı fakat, aynı zamanda çok daha pahalı bir malzemeymiş. Kodeks olarak birleştirilen pergament yazıları, günümüzde de kullanılan kitap halini almıştır. Pergament genelede mor renge boyanırmış daha ender durumlarda safran ya da siyah renk olurmuş. Yazmak için kamış ya da kuş tüyü ender durumlarda da metal pene veya ince fırçacık kullanılırmış. Mürekkep değişik reçetelere göre hazırlanırmış ve her yazıhane ise kendisine özgü olan mürekkepin reçetesini saklı tutmaktaymış. Mor renge batırılarak üzerinde altın ve gümüş varakla yazılan pergamentler en muazzammış. Pergamentin kapaklarındaki harfler veya kapak kenarları fildişi, kabartma resimler ve çizimlerle süslenmekteymiş. Bu süsler bitki, hayvan veya geometrik cisimler şeklindeymiş. Kağıt, Çinlilerin icat ettikleri bir buluştur. En eski muhafaza edilmiş yazılı kağıtlar IV. yüzyıla aittir. Avrupa’ya kağıdı Araplar getirmişlerdir ve burada önce İspanya’da IX. yüzyılda kullanılmaya başlamıştır. Kağıt üretimi için kullanılan ham made yine bitkiseldir: rafya (palmiye lifleri) keten, dudağacı ve kamış. Bu bitkilerin lifleri ufaltılarak püre haline getirilmekte, içine alçı jelatin ve tutkal, ilave edilmekteymiş. Bu karışımdan mekanik olarak kağıt blokları kalıplara dökülmekte, inceltilmekte ve kurutulmakta ondan sonra da daha küçük sayfalara kesilmekteymiş. Yazılmış olan sayfalar dikilerek ya da yapıştırılarak kitap haline getirilmekteymiş. Kağıdın kullanımı gayet elverişli olduğu için kısa bir zaman dilimi içerisinde Avrupa’ya da yayılmış ve kağıt Avrupa’da yegane yazı malzemesi haline gelmiş. ‘Gutenberg zamanında’ basım makinesinin bulunmasından sonra kitap basmak daha hızlı ve daha ucuz bir işlem olmuş ve kitap en nihayet bugünkü görünüşüne sahip olmuştur. 26 Caput CaputIIIIII Kelime Çeşitleri Видови зборови Çekimleme (Deklinasyon) Деклинација Fiil Глагол Медицината во Рим Roma’da Tıp GRAMMATICA LATĪNA KELİME ÇEŞİTLERİ Latincede kelime çeşitleri dokuzdur: ÇEKİMİ YAPILAN KELİMELER DECİNABLİA ADLAR (substantīva) SIFATLAR (adiectīva) ZAMIRLER (pronomina) SAYI (numeralia) ADLAR (nomina) FİİLLER (verba) ÇEKİMİ YAPILMAYAN KELİMELER INDECİNABLİA ZARFLAR (adverbia) EDATLAR (praepositiōnes) BAĞLAÇLAR (coniunctiōnes) ÜNLEMLER (interiectiōnes) Adlar, sıfatlar, zamirler ve sayılar ad (nomina) olarak adlandırılır. Adların çekimine çekim (declinatio), fiillerin kişilere göre çekimine de koniugatio denilir. Latincede 5 ad çekimi ve dört fiil çekimi vardır. ÇEKİM Declinatio Çekimi yapılan kelimeler yani adlarda cinsiyet (genus), sayı (numerus) ve durum (casus) vardır. 1. Cinsiyet (genus). Latincede aynı Makedoncada olduğu gibi üç cinsiyet vardır: eril (genus masculīnum, kısaltması m), dişil (genus feminīnum, kısaltması f) ve nötr (genus neutrum, kısaltması n). Sözlükteki adlar her zaman ilk iki durumda okunur: nominatif ve genitif tekil son hali, onların yanında her zaman adın hangi cinsten olduğunu işaret eden kısaltma durmaktadır. Örn: oculus-i,m; herba-ae, f; remedium, i, n. Eril özel adlar ve erkek cinsinden olanları belirten adlar her zaman eril yani erkek cinsiyetindendir: (Gaius, -i, m; pater,-tris m. baba), millet adları (Persa, -ae, m, Fars), nehirler (Tiberis, -is, m, Tibar), rüzgarlar (aquilo, -onis, m. kuzey rüzgarı), aylar (Aprilis, -is, m, Nisan). Dişil özel adları ve dişil kişileri belirten adlar dişildir. (Gaia, -ae, f, Gaya; mater, -tris, f, anne; soror, -oris, f, kızkardeş), ülke adları (İtalia, -ae,f, İtalya; Aegyptus, -i f, Mısır), adalar (delus, -i, f, Delos), kentler (Roma, -ae, f, Roma; Ephesus, -i, f, Efes), ağaçlar (mālus, -i, f, elma), ağaçların ürünleri nötr cinsiyettendir (mālum, -i, n, elma). Hayvanların adlarına gelince erkek hayvan için ayrı, dişi hayvan için ayrı adlar vardır. Taurus, -i, m, boğa; vacca, -ae,f inek; aries, -etis, m, koç; ovis-is, f, koYun. 28 2. Sayı (numĕrus). Latincede, Makedoncada olduğu gibi adlarda iki sayı yani tekil, (singulāris, kıs. sg.) ve çoğul (plurālis, kıs. pl.) mevcuttur. 3. İsim haller (casus). İnsan ve cisimler ile etrafındaki varlıklar arasındaki haller altı farklı durum ile ifade edilmektedir: nominatif, genitif, datif, akuzatif, vokatif ve ablatif, tekil veya çoğul halde. Belirli hal şekli belirli bir soruya cevap olduğu düşünülürse, temel durumlar kolayca öğrenilebilir. HAL Nominatif Nominatīvus Genitif Genitīvus Datif Datīvus Akuzatif Accusatīvus Vokatif Vocatīvus Ablatif Ablatīvus SORU CÜMLEDEKİ GÖREVİ Kim? Ne? özne, fiilin ad bölümü Kimin? Kime? Neye? Kimden? Neyden? mevcudiyet, bütünün parçası Odor florum delectat. Kime? Neye? dolaylı öğe Scribo fratri. Kimi? Neyi? dolayısız öğe Mater puero fabulam narrat. hitap etmek Ave, amice! beraberlik, akrabalık, başlangıç noktası yer, zaman, şekil, Cum amico ambulo. Hamo pisces capimus. Athenis habito. Hieme fulmina rara sunt. Hey! O! Kiminle? Neyle, Kimden? Neyden? Nerde? Ne zaman? Ne? Nasıl? ÖRNEK Amor ornat. Uva pomum est. FİİL Verbum Latincede fiiller çekimi yapılan kelimeler grubuna girer: Üç kişi (persōnae): birinci, ikinci, üçüncü şahıs İki sayı (numĕri): tekil ve çoğul (numĕrus singulāris и numĕrus plurālis), Altı zaman (tempŏra): 1. Present (tempus praesens) - şimdiki zaman 2. İmperatif (tempus imperfēctum) - belirli geçmiş zaman (bitmiş) 3. Fütur (tempus futūrum I) - gelecek zaman 4. Perfekt (perfēctum) - belirli geçmiş zaman (bitmiş) 5. Pluskvamperfekt (plusquamperfēctum) - geçmiş zamanın hikayesi 6. Fütur II (futūrum II) - başka bir gelecek zamandan evvel olacak eylemi belirten gelecek zaman 29 GRAMMATICA LATĪNA Üç hal (modi): İndikatif (indicatīvus) - objektif ifade şekli, real olarak yapılmış olan, yapılmakta olan ve yapılacak olan faaliyeti gösterir. Konjunktif (coniunctīvus)- öznel ifade şekli, yapılmasını arzu ettiğimiz, emrettiğimiz, teşfik ettiğimiz, müsaade buyurduğumuz ya da yasakladığımız faaliyet şeklini ifade eder. İmperatif (imperatīvus) -emir şekli, yapılması zorunlu, gerekli olan veya yapılmaması gereken faaliyeti ifade eden şekil. İki hal (genera): Aktif (genus actīvum) - eylemi yapanın cümledeki gramatik özne ile özdeşleştiği fiil hali. Örnek: Magister discipulum laudat - Öğretmen öğrenciyi övüyor Pasif - (genus passīvum) - mantıksal özne (eylemi gerçekten icra eden kişi) ablatifte dururken, cümledeki gramatik öznenin etkisi altında kaldığı eylemi ifade eden fiil hali. Örnek: Discipulus a magistro laudātur. - Öğrenci öğretmenden övülür. Beş fiil adı (nomina verbālia): 1. İnfinitif (infinitīvus) 2. Supin (supīnum) 3. Gerund (gerundīvum) 4. Partisip (participium) 5. Gerundif (gerundivum) } } глаголски isim fiiler именки sıfat fiiler придавки глаголски İnfinitif, supin ve gerund fiil isimleridir, partisip ve gerundif ise fiil sıfatlarıdır. Fiil isimleri aslında fiilden çıkartılan isimlerdir. Onlar fiil anlamını korumuşlardır, ama isim özelliği kazanmışlardır. Fiil sıfatları fiilden çıkartılan sıfatlardır. Latincede fiil: aktif present sıfatı, pasif perfekt sıfatı ve aktif fütur sıfatı mevcuttur. Fiiller indikatif, konYun.tif veya imperatifte kişisel şekilde oldukları zaman belirli fiiller denilir (verbа finītа). Fiil isimleri kişisel şekli temsil etmez, yani eylemi yapan kişi belirtilmez, dolayısıyla belirsiz fiiller olarak adlandırılır (verba infinīta). 30 Latincede hangi kelimeler çekimli hangileri çekimsizdir? a. çekimli _________________________________________________________ b. çekimsiz _________________________________________________________ Her hali uygun soruyla bağlayınız: Genitif Kime neye? Akuzatif Kim? Ne? Datif Hitabet hali Nominatif Kiminle, neyle? Ablatif Kimi? Ne? Vokatif Kimin? Kime? Neye? Halin göreve uygun şekilde düşmesini bağlayın: Özne Dolaylı öğe Dolayısız öğe Özne isim bölümü Datif Akuzatif Akuzatif Nominatif Anlamdan evvel aşağıdaki kelimelerin cinsiyetini tespit etmeye açalışınız: frater, -tris mater, -tris Tertia, -ae Publius, -ii Macedo, -onis Hispania, -ae Rhodus, -i Carthagо, -inis lanuarius, -ii prunum, -i Kardeş Anne Tersia Publiy Makedonlu İspanya Rodos Kartaca Ocak erik 31 VITA COTIDIANA ROMA’DA TIP Roma’da tıp bilimi ve başlangıcı M.Ö. III yüzyılda meydana gelen bir vakayla ilintiye bağlıdır. M.Ö. 293 yılında Roma kentinde veba hastalığı yayılmış. Kentin büyük tehlikelerle yüzleştiğinde uygulanan usul gereğince, Senato İtalya’nın kuzeyinde bir Yunan kolonisi olan Kumi şehrinden getirilen Sibil kitaplarında yardım istemiş. Sibil Kitapları tavsiyelerine göre şehirde Asklepios kültü oturtulmuş. Yunanlar bu kültü şifa verici ve Apollon’un oğlu olarak sayarlarmış. Böylece Romalılar M.Ö. 291 yılında Tibar Nehri’ndeki adada bu tanrıya adanmış bir tapınak kaldırmışlar ve ona Eskulap adını vermişler. Bu tanrı için kurulan kült, Roma’da tıpın gelişimine yardımcı olmuş. Roma’da ilk hekimler Yunanlarmış. Pliniy (Yaşlı) Naturālis historia adlı eserinde M.Ö.219 yılında Roma’ya gelen Sparta cerrahı Arhagat’tan söz etmektedir. Başlangıçta yaptığı ameliyatlarda gösterdiği hünerleri ve emniyeti halk arasında hayranlıkla karşılanıyormuş. Ancak onun uyguladığı müdahalelerin yayılması ve yenilikleri, ilkel ev cerahisine inananlara korku saçmaktaymış. Çok geçmeden Arhagat’ta ‘cellat’ mahlasını takmışlar. Bundan uzun bir süre sonra, Roma’da hekimlik hünerlerini sadece yabancılar uygulamışlardır. Hekimler Roma’da tıp okullarının açıldığı Büyük Yunanistan, Güney İtalya, Helada ve hatta uzak doğudan bile geliyorlarmış. Bu hekimlerin farklı eğitimi varmış ve farklı toplumsal tabakalardan oluyorlarmış. Asklepios ve Galen gibisi bilim adamları yanı sıra, asılzade hekimler, köle hekimler ve daha niceleri varmış. Hekimlerin uzman dernekleri (collegia) ve merkezleri varmış, ancak bu merkezlerde dersler düzenlenmezmiş. Dersleri özel olarak hekimler tertiplermiş. Roma’da Vespasian’ın kurduğu Ateney’de ücretli profesörler tarafından açık tıp dersleri düzenlenmekteymiş. Hekimlerin hastaları muayene için kabul ettikleri ve cerrahi müdahalelerin yapıldığı muayenehaneler (tabernae medicae) mevcutmuş. Bazan bu ambulanslar özel klinik niteliğindeymiş. Hekimin maaşı onların toplumsal durumu bir de hastalar arasındaki şöhretine bağlıymış. 32 VITA COTIDIANA Roma toplumundaki hekimlerin ayrıcalıkları varmış. Sezar Roma’da tıp ile uğraşan tüm yabancılara Roma uyrukluğu vermiş. Hadrianus hekimleri mecburi kamu görevlerinden serbest etmiş, çünkü onlar kendi meslekleri itibarıyla zaten devlete hizmet etmekteymişler. En ünlü hekimlere archiatrus ünvanı verilirmiş. Hekimlerden bazıları yüksek görevlere tayin edilerek, Roma eyaletlerinden bazılarına yönetici tayin ediliyorlarmış. Hekimler vergi ödemekten de muhafmış. Ancak hekimlerin sayısı kısıtlıymış. Antoninus Pius döneminden kalma bir yasa, küçük kasabalarda en çok beş, büyük kentlerde ise en çok on hekimin bulunmasına izin vermekteymiş. Roma’da Aklepios adındaki hekim en çok tercih edilmekte ve çok yüksek otoritesi olan bir hekimmiş. Tıpta atom fizik teorisini uygulamaktaymış. Onun düşüncesine göre insanların sağlığı atomların düzenli hareketine bağlıymış, hastalık ise bu devinimi bozarmış. Bunun için hekim tedavi olarak jimnastiği bile tercih etmekteymiş. Asklepios hakkında bir anegdot vardır: Bir cenaze törenine katıldığında, merhumun sadece görünüşte öldüğünün farkına varmış ve onu hayata çevirmeye başarmış. Eski Roma’da yaşayan en tanınmış hekimlerden biri Galen imiş (130-200 yılı). Eğitimini Helada ve İskenderiye’de tamamlayan Galen Roma’ya ilk olarak 162 yılında gelmiş, ancak çok geçmeden şehri terketmiş. Daha sonra Marcus Aurelius ve Ver’in daveti üzerine 169 yılında yine Roma’ya dönmüş ve hayatının sonuna kadar orada kalmış. Onun eserleri anatomi, fizyoloji, patoloji, eczcılık ve cerrahi müdahalelere ait orjinal düşüncelerine dayalıdır. Hipokrat eserlerinin yorumlanmasına büyük önem vermiştir. Onun yazıları Orta Çağ tıbbının ansiklopedisi mahiyetindeymiş. Tıp biliminin gelişimi yanı sıra, tanrıların özellikle Asklepios adlı tanrının şifa verici yetneklerine olan inanışlar azalmamış. İnsanlar şifa bulurlar ümidiyle bu tanrıya kaldırılan tapınaklarda geceler boyu dua ederek kalırlarmış. II yüzyıla ait bir Roma yazısında Asklepios tapınağında meydana gelen mucizelerden bazılarına işaret edilmektedir: Asklepios’u rüyasında gören bir kör adamın gözleri açılmış, akçiğer zatüresi olan Lusiy adında birine gözüken Asklepios, üç mihraptan kül alıp şarabın içine katmasını ve bunu göğsüne dayatmasını söylemiş. Şifa bulan adam tanrıya açıkça şükreddiyor ve kutluyormuş. Yine de halkın bu gibisinden inanışları, tıp biliminin gelişimini önleyememiştir. Roma tıp sanatı tanrısı Asklepios 33 Caput CaputIVIV I Çekim I деклинација Present İndikatifi esseод fuisum, esse, fui Индикатив на-sum презент Предлози Edatlar Образованието во Рим Roma’da Еğitim LECTIO Vocabula nova: Vocabula nova: Substanva: Substantīva: agricŏla, -ae m. земјоделец agricŏla, m. tarımcıолтар ara, -ae f.-ae жртвеник, ara, -ae f. kurbanlık, dea, -ae f. божица mihrab dea, -ae f.-ae tanriçe Eurōpa, f. Европа Eurōpa, -ae f. Avrupa incŏla, -ae m. жител incŏla, oturan insŭla, -ae -ae m. f. остров insŭla, -aef.f.Италија ada Italia, -ae Italia, -ae f. İtalya lingua, -ae f. јазик lingua, -ae-ae f. dilf. медицина medicīna, medicīna, -ae f. tıp nauta, -ae m. морнар nauta, -ae m. bahriyeli ora, -ae f. брег ora, -ae-ae f. kıyı patria, f. татковина patria, -ae poeta, -ae f.m.anavatan поет poeta, ozan pugna,-ae -aem. f. битка pugna, -aef.f. Рим savaş Roma, -ae Roma, -ae f. Roma scien$a, -ae f. знаење scientia, -aef.f.кип bilgi statua, -ae statua, -ae f. anıt terra, -ae f. земја terra, -aef. f.пат, toprak via, -ae улица via, -ae f. sokak victoria, -ae f. победа victoria, -ae f. zafer Adiectiva: Adiecva: antiqua antik an$qua eski, стара, древна clara clara şanlı славна Latīna La#na Latin латинска magna büyük magna голема multa multa çok многу necessaria kaçınılmaz necessaria gerekli, неопходна, потребна Adverbia: Adverbia: hodie bugün hodieşimdi денес nunc nunc сега ekseriyet, sıradan plerumque plerumque најчесто, обично Praepositiones: de (abl.) için Praeposiones: in (abl. ve acc.) içinde de (abl.) за in (abl. и acc.) во Coniunctiones: et ve Coniuncones: eitam aynı öyle, kadar et и sed fakat, aslında e$am исто така, дури sed но, туку 36 36 A. De lingua Lana Lingua La#na lingua an$qua est. Patria linguae La#nae Italia est. Italia terra Eurōpae est. Incolae Italiae plerumque agricolae sunt. Sed in Italia multae insulae sunt. Incolae insulārum et orārum Italiae nautae sunt. In Italia Roma est. In viis Romae arae et statuae deārum sunt. Mul$s pugnis et mul$s victoriis Roma clara est. Lingua La#na lingua poetārum Romae an$quae et lingua medicīnae est. Scien$a linguae La$nae medicīnaе necessaria est. Non est medicīna sine lingua La#na. Vocabula nova: Vocabula nova: B. Herbae et plantae Cum collēgis in pharmacia sumus. Pharmacia prope scholam est. In via apud pharmaciam Betŭla alba et Tilia grandifolia sunt. Betŭla alba et Tilia grandifolia plantae sunt. Ad Betŭlam albam Rosae et Violae odoratae sunt. Ante portas pharmaciae Tulipae et Paeoniae sunt. Pharmaceuta cum collēgis intra pharmaciam est. Ubi pharmaceuta, ibi multae epruve4ae, lagoenae, ollae, scatŭlae et pillŭlae. Nunc $nctūra Valeriānae ad lagoenam est. Tinctūra Menthae ad scatŭlam est. Valeriāna et Mentha herbae sunt. Atque Chamomilla et Ur#ca dioica herbae sunt. Scien$a pharmaceutae herbārum magna est. Tinctūrae, mixtūrae et pillŭlae necessariae sunt aegrō$s. Adiecva: Adverbia: aegrōta ibi oradaболна ubi nerede, nerede ne Adverbia: ibi таму Praepositiones: ubi каде, каде што ad (acc.) yakın, doğru nerede ile apud (acc.) a doğru Praeposiones: cum (abl.) ile ad (acc.) во, до, близу, кон intra (acc.) içinde, içeride apud (acc.) кај prope (acc.) yakın yanında, sonunda cum (abl.) со intra (acc.) во, внатре во Coniunctiones: prope (acc.) близу до, крај ve, daha da Ur$ca dioica alis a officin n Valeria Substanva: Substantīva: Betŭla, -ae f. бот. Betŭla alba бреза Betŭla, -ae f. akasya Chamomilla, -ae f. камилица Chamomilla, -ae f. paptya collēga, -ae m. колега collēga, -ae m. iş arkadaşı epruve4a, -ae f. епрувета epruvetta, -ae f. tüp herba, -ae f. тревка herba, -ae-ae f. ot lagoena, f. сад со тесно грло lagoena, -ae boğazlı kap Mentha, -ae f.f. dar нане Mentha, -ae f. nane mixtūra, -ae f. мешавина mixtūra, f. karışım olla, -ae f.-ae лонче olla, -ae f. tas Peaonia, -ae f. бот. божур Peaonia, -ae f. şakayık pharmaceuta, -ae m. аптекар pharmaceuta, m. eczacı pharmacia, -ae-ae f. аптека pharmacia, -ae f. eczane pillŭla, -ae f. пилула pillŭla, planta, -ae -ae f.f. tablet дрво, билка planta, -ae ağaç, bitki porta, -ae f.f.врата, порта porta, -aef.f. роза kapı Rosa, -ae Rosa, -ae-ae f. gül scatŭla, f. кутија scatŭla, -ae kutu schola, -ae f.f. училиште, школо schola, -ae f. okul, mektep Tilia, -ae f. бот. Tilia grandifolia липа Tilia, -ae f.-ae bot. tilya, ıhlamurалкохолен $nctūra, f. тинктура, tinctūra, -ae f. tanktür, yaод da или хидроалкохолен hayvan раствор bitki özlü bioloji maddelerden yapılan биолошки екстракти од ткива на alkollu ya daрастенија hidrojenalkollu karışım животни, или лековити Tulipa, -ae f. lale супстанции Urtīca, Tulipa, -ae -ae f.f. ısırgan лале otu Valeriāna, -ae f. valeryan Ur#ca, -ae f. бот. Ur#ca dioica Viola, -ae f. menekşe коприва Valeriāna, -ae f. бот. валеријана Adiectiva: Viola, -ae f. бот. Viola odorāta темјанушка aegrōta hasta Matric aria ch amomil la Coniuncones: atque и, уште и 37 37 GRAMMATICA LATĪNA I (A) Çekim Declinatio (a) prima Birinci ya da A çekimde ad, zamir, sıfat ve ā ile biten esası olan sayıların çekimi yapılabilir. Bu adlar nominatif tekilde -ā ile biterler, genitif tekilde ise –ae ile. Aynı şekilde sözlükte de belirtilmişlerdir, örn: vita, -ae f, hayat. Bu deklinasyona göre çekimi yapılan adların çoğu dişildir. Örnek: rosa, -ae f, gül, aqua, -ae f, su, gingiva, -ae, f, damak, gutta, -ae, f, damla; sıfatlar: alba-beyaz, destilattakaynamış, amara-acı; sayılar: una-bir, tertia-üçüncü, quinta-beşinci; zamirler: meabenim, tua-senin, nostra-bizim. Yine de I deklinasyonda eril meslek veya milliyet belirten bazı adlar de çekime girebilir. Örnek: poēta, -ae, m. ozan, agricŏla, -ae, m. tarımcı, collēga, -ae m, işbirlikçi, nauta, -ae m, bahriyeli veya Persa-ae m, Farslı. Bu deklinasyonda üç hali olan yani eril, nötrve dişil cinsten halleri olan dişil sıfat hali de çekime girebilir. Örnek: albus, album, beyaz-ak, veya pulcher, pulchra, pulchrum- güzel. I deklinasyon çekim ad durum ekleri şunlardır: N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. -ă -ae -ae -ăm -ă -ā Pl. -ae -ārum -īs -ās -ae -īs I Deklinasyonda bir ad ve sıfatın çekimi şöyle olur: N. G. D. Acc. V. Abl. 38 Sg. rosa alba rosae albae rosae albae rosam albam rosa alba rosā albā Pl. rosae albae rosārum albārum rosis albis rosas albas rosae albae rosis albis SUM ESSE FUİ YARDIMCI FİİLLERDEN PRESENT İNDİKATİFİ Indicatīvus praesēntis verbi auxiliāris sum, esse, fui Latincede yardımcı fiil üç halde okunur: Sum-aktif present indikatifinden birinci kişi tekil Esse-present infinitifi ve Fui-aktiv perfekt indikatifi birinci kişi tekil. Yardımcı fiil i-mek, mevcut olmak,var ile tercüme edilebilir Şimdiki zaman (tempus praesens) şimdiki zamanda meydana gelen veya tekrarlanan eylemi ifade etmektedir. Aktif present indikatif şekilleri fiilin present esasından ve present esası şekillerinin kişiler eklerinden oluşturulmaktadır. Yardımcı fiilin present esasında iki şekil vardır: s- ve es-. Present indikatifinde şu şekilde çekilir: 1. 2. 3. Singularis sum im es sin est dir sumus estis sunt Pluralis iz siniz dirler Latincede yardımcı fiil: Cümle içinde kendi başına özne: Sunt herbae ad scalatum. Kutuda otlar var./ Otlar kutudadır. İsim yükleminin fiil bölümü: Publius est pharmaceuta. Publius eczacıdır. İsim yükleminin isim bölümü (sıfat, zamir ya da sayı) cümledeki öznenin cinsiyeti, sayısı ve haliyle uygundur. 39 GRAMMATICA LATĪNA EDATLAR Praepositiōnes Latincede edatlar belirli haller önünde duran ve çekimi yapılmayan kelimelerdir. Dilin halleri yoksa (örneğin Makedonca) o zaman edat hallerin durumunu belirlemek için yarar. Latincede edatların ekseriyeti akusatif veya ablatifte olan ismin önüne geçmektedir, iki edat ise genitifte isim ardında durmaktadır. Akusatifle edatlar: ante apud ad extra inter infra intra post propter önce -de, -da için dışında arasında, arada altında içinde sonra, dan dolayı, ötürü prope supra trans yakın üstünde aşırı, ötes ante operationem ameliyattan önce apud parentes ebeveyinlerde ad inhalationem inhalasyon için extra officinam laburatuvar dışında inter bonos iyiler arasında infra collum boynu altında intra musculum kasın içinde,kasta post transfusionem transfusyondan sonra propter myoma uteri döl yatağındaki miomdan dolayı prope officinam laburatuvara yakın supra caput başı üstünde trans mare deniz aşırı Ablatifle edatlar: a (ab, abs) -dan e (ex) -den cum de pro sine ile için için -sız a pharmaceutā eczacıdan ab urbe condita Roma kentinin kuruluşundan abs te senden e scholā okuldan ex illo die o günden cum rubore et calore kızarıklık ve ateşle de amicitia dostluk için pro narcosi narkoz için sine dolore ağrısız A edatı, sessiz harfle başlayan kelimelerin önüne gelir, ab sesli harf ile başlayan kelimelerin önüne, abs ise t ile başlayan kelimelerin önüne gelir. E edatı sadece sessizlerin önünde, eh ise sesliler ve sessizlerin önündedir. 40 Akusatif ve Ablatif ile edatlar - in ve sub in edatı nereye doğru sorusuna cevap verdiği zaman akusatif ile durur. Dilimizde doğru ya da içinde kelimeleriyle tercüme edilir. Örnek: in patriam, in Roma (venio) Vatanıma doğru gidiyorum. Roma’ya doğru gidiyorum. in yer gösterdiği ve nerede sorusuna cevap verdiği zaman ablatifte durur. Örnek: in urebe (habito) Şehirde yaşıyorum. sub edatı akusatif (sub terram) ve Ablatif (sub terra, sub divo) önünde durabilir. Altında kelimesi ile tercume edilir. Genitif edatlar - causa ve grata Causa ve grata isimleri ablatifi genitif ile giden edat olarak kullanılır. Bu halde ötürü olarak kelimesiyle tercüme edilir ve ait olduğu ismin ardında durur. Örnek: honoris causa - şöhretten ötürü, exēmpli gratia - örnek olarak. 41 PENSA PENSUM A Vocabula nova: aorta, -ae f. aorta aqua, -ae f. su aphthae, -ārum f. sivilce clavicŭla, -ae f. köprücük kemiği columna, -ae f. sutun costa, -ae f. kaburga embolia, -ae f. tıkanıklık fractūra, -ae f. kırık gingīva, -ae f. diş eti glandŭla, -ae f. bez hernia, -ae f. fıtık linea, -ae f. çizgi linea alba karın çizgisi ulna, -ae f. dirsek valvŭla, -ae f. kapak vena, -ae f. damar vertebra, -ae f. omur Aqua, -ae f. vena, f., clavicula, -ae f., ve ulna-ae f. çekimini Менувајте ги по -ae падежи именките aqua, -ae f. vena, -ae f., yapınız. clavicŭla, -ae f. и ulna, -ae f.: N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. aqua __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. clavicŭla __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. vena __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. ulna __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ Aşağıdaki deyimleri Türkçeye tercüme ediniz: fractūra ulnae fractūra costae fractūra clavicŭlae fractūra vertebrārum embolia aortae embolia venārum hernia lineae albae aphthae gingivārum columna vertebrārum glandŭla linguae valvŭla aortae 42 _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ PENSUM B Sum,esse, fiillerinden presentнаindikatif şekillerini yazınız. Допишетеfuiгиyardımcı формите за индикатив презент од помошниот глагол sum, esse, fui: sg. pl. sumus 1. 2. 3. est Parantez içindeki adı, edattan sonra gelen hale koyunuz: in ____________________ ad ____________________ sub ____________________ cum ____________________ in ___________________ ad ____________________ ante ____________________ post ____________________ intra ____________________ propter ____________________ cum ____________________ (maxilla, -ae f.) (olla, -ae f.) (terra, -ae f.) (formŭla, -ae f.) (mandibŭla, -ae f.) (lagoena, -ae f.) (ruptūra, -ae f.) (pneumonia, -ae f. acūta, -ae adi.) (vena, -ae f.) (insufficientia, -ae f.) (capsŭla, -ae f. gelatinōsa, -ae adi.) Vocabula nova: Substantīva: capsŭla, -ae f. kapsül formŭla, -ae f. kural insufficientia, -ae f. yetersizlik mandibŭla, -ae f. alt çene maxilla, -ae f. üst çene ruptūra, -ae f. çatlak pneumonia, -ae f. zatüre, pnömoni Adiectiva: acūta şiddetli gelatinōsa jelatin PENSUM C Aşağıdaki uluslararası terimlerin Latince sözlük karşılığını bulunuz: anatomi agronomi anoreksi arteri botanik zooloji jinekoloji ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ 43 PENSA ve dikeyгиtarama yaparak sözlükte verilenвоLatince kelimeleri sözlük kullanarak Yatay Пронајдете латинските зборови дадени речникот, барајќи хоризонтално bulmaya çalışınız: и вертикално во двете насоки: C A L V A R I A F O M U C O S A R I L A R T S I N I S U V A L U P A C S M G U T T A R A U B A G A N I T E R A L L U C I R U A D L A C O M A N A E I N A R O N A E X N D V E N A T N T A U A O A G U R R A L U L L E C O A V A C C A L A C Vocabula nova: Substantīva: ala, -ae f. kanat auricŭla, -ae f. kulak kabuğu calvaria, -ae f. kafatası çatısı capra, -ae f. keçi cellŭla, -ae f. hücre cera, -ae f. balmumu cicāda, -ae f. cırcırböceği columba, -ae f. güvercin coma, -ae f. saç cornea, -ae f. kornea fascia, -ae f. kas zarı fissūra, -ae f. çatlak gallīna, -ae f. tavuk gutta, -ae f. damla mucōsa, -ae f. sızıntı rana, -ae f. kurbağa retīna, -ae f. retina ruga, -ae f. kırışık scapŭla, -ae f. kürekçik uva, -ae f. üzüm vacca, -ae f. inek Adiectiva: cava boşluk dextra sağ sinistra sol 44 DICTA ET SENTENTIAE Tabula Rasa. Boş, üzerinde yazılmamış tahta. Bu deyim hiçbir bilgisi olmayan ya da henüz hiçbir bilgiye sahip olmayan kişiler için kullanılır. Persona (Non) Grata. İstenilen ya da istenilmeyen kişi. Terra incognita. Meçhul ülke. Bu deyim bilim alanında bilinmeyen bir şey için kullanılır. Aurōra musis amica. Şafak ilham perilerinin dostudur. İlham perileri dolaylı anlamda yaratıcılık iş demektir. Bunun anlamı da şudur: yaratıcılık için sabah saatleri en uygundur. Antik Yunan ve Romalılarda sanat ve bilimin koruyucusu olan dokuz ilham perisi varmış. Kleio-tarih perisi, Melpomene-trajedi, Terpsikhora-dans, Thalia-komedi, Euterpe-lirik şiir, Erato-aşk şiiri, Urania-astronomi, Polymniya-milli (kutsal) marş ve Kalliope-epik şiir peerisi. Eloquentiae unda, sapientiae gutta. Belagat dalgası, bilgelik bir damladır. Ubi concordia, ibi victoria. Birlik olan yerde zafer vardır Fortuna caeca est. Kader kördür. Pro forma. Görünüşte Honōris causa. Şöhretten ötürü VITA COTIDIANA ROMA’DA EĞİTİM Roma’da eğitim sadece zengin vatandaşların imtiyazı değilmiş. Hemen de tüm çocuklar, köle çocukları bile, yedi yaşına bastıktan sonra ilkokula giderlermiş. Pahalı olan özel okullar ve kamu ilkokullar da(ludi litterarii) da varmış. Bu okullarda kız ve erkek çocuklar 12 yaşına kadar eğitim görürlermiş. Zenginlerin çocukları onları evlerinde okutan özel öğretmenleri (paedagogus) varmış. Kırallık döneminde sayısı gerçekten de büyük olan kamu okullarda erkekler Latince ve Yunanca okuma yazmayı öğreniyor, matematik de okuyorlarmış. Kızlar daha çok ev işleri, dokuma, örgü, yemek pişirmeyi öğreniyorlarmış. Okullar mütevazi donatımlıymış. Sınıflarda öğretmene ait masa ve öğrenci sandalyeleri yanısıra, karatahta, lavabo ve abakus (hesap makinası) da bulunurmuş. On iki yaşından sonra genel olarak daha ünlü ailelerin çocukları eğitimini devam ederek, klasik edebiyat ve mitoloji okurlarmış. Eğitimini Retorik okullarında devam eden erkekler özellikle nutuk çekme teori ve tadbikatını dikkatle inceleyerek, kamu hayatına katılmak için hazırlanıyorlarmış. Nutukçular (oratörler) oldukça etkili ve tutulan kişilermiş, siyaset ve mahkeme nutukçuluğu Roma İmparatorluğu’nda oldukça önemli rol oynamaktaymış. Daha hırslı Roma gençleri mutlaka antik Yunan dili ve Helen edebiyatını olduğu gibi, genelde Helada’dan gelen hocalardan felsefe ve tıp dersleri almaktaymışlar. On dört yaşını dolduran kızlar evlilik için olgun kadın sayılırlarmış. Onların babaları onları evlendirmek için sözleşme yapar, kızlarına bu şekilde yeni aile ararlarmış. Kanun ile belirlenen reşitlik yaşı olmadığına karşın, on beş ya da on altı yaşlarını dolduran erkek çocuklar, eğitimlerine devam etmedikleri veya onların babaları yeterince büyüdüklerini düşündükleri halde, profesyonel mesleklerini başlatabilirlermiş (orduda görevli olmak, avukatlık yapmak, vb.) oy kullanma hakkını kazanır, evlenebilirlermiş. 45 Caput CaputVV II Deklinasyon (Çekim) II деклинација Aktif Present İndikatifi Индикатив на презент активен Јавниот живот во Рим Roma’da Kamu Yaşam LECTIO Vocabula nova: Vocabula nova: Substantīva: Substanva: acĭdum, -i n. asit киселина; acĭdum borĭcumборна borik asit acĭdum borĭcum киселина antibioticum, antibiyotik an$bio$cum, -i n. антибиотик discipŭla, -ae f. kız öğrenci ученичка discipŭlus, -i m. erkek öğrenci ученик libĕri, -ōrum -ōrum m. çocuklar деца magister, -tri m. öğretmen учител puella, -ae f. kız девојка puer, -i m. oğlan дете, момче offi cina, -ae f. laboratuvar officīna, лабораторија remedium, -ii n. ilaç лек sirūpus, -i m. şurup сируп tabullēta, -ae f. tablet таблета Thymus -i m. kekik Тимјан unguentum, n. маст yağ unguentum, -i-i n. verbum, -i n. kelime збор Zincum, -i m. цинк çinko Adiectiva: Adiecva: aegrōtus 33 болен, aegrōtus hasta -лна, -лно Verba: Verba: adhibeo 2 применувам adhibeo 2 uyguluyorum agito 1 мешам, протресувам agito 1 karıştırıyorum ausculto 1 внимателно слушам ausculto 1 dikkatle dinliyorum do 1 давам do 1 veriyorum enumero 1 набројувам enumero 1 sayıyorum filtro 1 цедам, процедувам filtro 1 sızdırıyorum misceo 2 мешам misceo 2 karıştırıyorum monstro 1 покажувам monstro 1 gösteriyorum praeparo 1 подготвувам praeparo 1 hazırlıyorum servo 1 чувам servo 1 saklıyorum, koruyorum video 2 гледам video 2 bakıyorum Coniuncones: Coniunctiones: deinde потоа deinde sonra 48 A. In officīna Hodie discipŭli et discipŭlae in officīna sunt. Magister libĕris de remediis narrat. Sirūpos, $nctūras et an$bio$ca enumĕrat. Libĕri verba magīstri auscultant et deinde cum magistro remedia praeparant. Puellae ad lagoenam $nctūram Thymi filtrant, pueri mixtūras agitant. Magister puĕris et pueris unguentum Zinci et Acĭdum borĭcum monstrat. B. In pharmacia In pharmacia sumus. Multas lagoenas, ollas, saccŭlas et scatŭlas vidēmus. Pharmaceutae de remediis suis herbas varias adhibent: Mentha, Chamomilla, Ur#ca dioica, Valeriana etc. Tinctūras, mixtūras et unguenta miscent. Unguenta ad ollas servant. Pillŭlas et tabule4as aegrō$s ad scatŭlas dant. Vocabula nova: Vocabula nova: Substantīva: Substanva: atrophia, -ae -ae f.f.atrofi, атрофија, atrophia, hücre hacmi намалување на обемот и ve ebatlarının küçülmesi размерот на клетките bronchopneumonia, -ae f. bronchopneumonia, -ae f. bronhopnümoni бронхопневмонија cancer, -cri m. kanser cancer,-ae -crif.m. рак, канцер charta, kağıt charta, -ae-iif. m. хартија consilium, öğüt consilium, -ii Mark, n. совет Marcus, -i m. özel ad Marcus, -i-im. medĭcus, m.Марк, hekim лично име medĭcus, -i -im.f. лекар methodus, yöntem methodus, -i f.hastalık метод morbus, -i m. morbus, -i m. болест nasus, -i m. burun nasus, -i-im. nervus, m.нос sinir nervus,-i-im. m.göz нерв ocŭlus, ocŭlus, -i-im. polypus, m.око polip, mukoza ile polypus, -i m. полип, петелчест kaplı boşluklar içinde gelişen, израстокtelsel, на слузницата yumuşak, genellikle saplı tabŭla, f. таблаur. bir armut-ae biçiminde termĭnus, термин tabula, -ae-if. m. tahta terminus, -i m. termin Adiecva: novus 3 нов, -а, -о Adiectiva: opYcus виден, -дна, -дно novus 3 3yeni оптички, -чка, -чко opticus 3 görülen C. De morbo Marci Hodie collēga meus Marcus non est in schola. Aegrōtus est. Bronchopneumoniā acūtā labōrat. Medĭci morbum Marci cum an$bio$cis sanant. Marcus an$bio$ca recipĕre, sirūpum bibĕre et acquiĕscere debet. De morbo suo legit et consiliis medicōrum paret. D. De morbis oculōrum et nasi Magister de morbis oculōrum et nasi discipulis narrat. Termĭnos novos in tabŭla scribit. Discipuli verba magīstri diligenter audiunt et termĭnos in charta scribunt. Magister ad morbos nervi opYci venit, et ruptūram ocŭli et atrophiam nervi opYci explicat. Deinde discipulis de polypis nasi et de cancro nasi narrat. Hodie medĭci morbos oculōrum et nasi methodo nova sanant. optik, optik Adverbia: diligenter внимателно Adverbia: oculus ocu cilia ia supercilia percilia palpebra bulbus oculi pupilla cornea diligenter dikkatli Verba: acquiesco 3 одморам Verba: audio 4 слушам acquiesco 3 dinleniyorum bibo 3 пијам audio 4 dinliyorum debeo 2 требам bibo 3 içiyorum explico1 објаснувам debeo laboro 21 gerekiyor (со абл.) страдам explico l açıklıyorum lego 3 читам laboro çekiyorum (ızdırap) narro 11раскажувам lego 3 okuyorum pareo 2 се покорувам narro 1 anlatıyorum recipio 3 земам, примам pareo boyun eğiyorum sano 12лекувам recipio 3 alıyorum, kabul ediyorum scribo 3 пишувам sano 1 tedavi ediyorum venio 4 доаѓам, пристигнувам scribo 3 yazıyorum venio 4 geliyorum, yetişiyorum Pronomina: meus 3 мој, -а, -е Pronomina: suus 3 свој, -а, -ое meus 3 benim suus 3 kendimin 49 49 GRAMMATICA LATĪNA II ÇEKİM (DEKLİNASYON) Decilnatio (o) secunda Bu deklinasyonla genelde eril ve nötr cinsiyetten olan ve -o ile biten isimler (isimler, sıfatlar, zamirler, sayılar) çekim yapılır. Nominatif tekilde olan eril isimler -us ya da -er ile biter. Nötr cinsten olanlar -um ile biter. us- ile biten ama dişil olan az sayıda ad vardır (methodus, -i). Genitif tekilde üç cinsiyetten olan adların –i ile bitimi vardır. Örnek: amīcus, -i m., ager, -gri m., oppidum, -i n. -us ile biten eril adlar ve -er ile biten adların çekimi sadece vokatif tekilde farklı olur: birincilerinde vokatif tekil –e ile biter, ikincilerinde ise vokatif nominatife eşittir. -er ile biten kök halinde adlarda nominatifte sonundaki e seslisi diğer çekimlerde de kalır, bazılarında ise kaybolur. Örnek: puer, pueri, magister, magistri. II Deklinasyon eril isimlerin şu çekim bitimleri vardır: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis -us -er -i -i -o -o -um -um -e -er -o -o Pluralis -i -ōrum -is -os -i -is Nötr cisiyetten olan adlarda nominatif, akuzatif ve vokatif tekil halleri aynı bittiği belirtilmelidir. Çoğulda bu haller aralarında yine aynıdır ve -a ile biterler. Tüm diğer hallerde eril ve nötr bitimler, eril adlar bitimleri gibi aynıdır: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis -um -i -o -um -um -o Pluralis -a -ōrum -is -a -a -is I. ve II. Deklinasyona göre çekimi yapılan sıfatlar her cinsiyet için ayrı şekilleri vardır: eril şekli nominatif tekilde -us ya da -er ile biter; dişilde -a ve nötr cinsiyetten -um ile bitmektedir. Örnek: bonus, bona, bonum - iyi, frugifer, frugifera, frugiferum - verimli, niger, nigra, nigrum - siyah. Bundan dolayı bu sıfatlar üç şekil ya da üç bitimli sıfatlar olarak da adlandırılır. 50 Eril ve nötr cinsiyetten olan şekiller II deklinasyona göre çekime girer, dişil için ise I Deklinasyona göre çekilir. Sözlükte bu sıfatlar iki şekilde belirtilir: bonus 3 (3 rakkamı sıfatın her üç cinsiyet için ayriyetten üç şekli olduğunu gösterir: niger, -gra, -grum (eril için nominatif tekil, dişil ve nötr cinsiyetten olanlar için sadece nominatif tekil bitimleri belirtilir). Eril adlar ve sıfatların II Deklinasyon çekimi şöyledir: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis medicus bonus medici boni medico bono medicum bonum medice bone medico bono Pluralis medici boni medicōrum bonōrum medicis bonis medicos bonos medici boni medicis bonis N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis ager frugifer agri frugiferi agro frugifero agrum frugiferum ager frugifer agro frugifero Pluralis agri frugiferi agrōrum frugiferōrum agris frugiferis agros frugiferos agri frugiferi agris frugiferis Veya: Nötr cinsiyetten olan adlar ve sıfatların II Deklinasyon çekimi şöyledir: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis acidum citricum acidi citrici acido citrico acidum citricum acidum citricum acido citrico Pluralis acida citrica acidōrum citricōrum acidis citricis acida citrica acida citrica acidis citricis Verilen örneklerden adların sıfatlarla cinsiyet, hal ve sayı bakımından uyum içinde olduğu görülmektedir. Şimdiye kadar verilen tüm örneklerde ad ve sıfat aynı deklinasyona göre çekilir. Ama onlar farklı deklinasyonlar da olabilirler. pharamaceuta notus’un çekimi, bu doğrultuda bir örnektir, burada ad I deklinasyonda (pharmaceuta, -ae m.) a sıfat (notus) II deklinasyondadır. 51 GRAMMATICA LATĪNA AKTİF PRESENT İNDİKATİF İndicatīvus praesēntis actīvi Bilindiği gibi, aktif present indikatif şekilleri yüklemin present esası bir de present esası şekillerinin kişi eklerinden oluşturulmaktadır. Fiiler, present esasının bitimine göre, dört konYun.ansyona ayrılmıştır. Sözlükte her zaman present indikatif birinci kişi tekil yanında (laudo 1, moneo 2, duco 3, audio 4) konYun.nasyon da verilmiştir (laudo,1 moneo, 2, duco, 3 audio, 4). Birinci konyogasyon daha a konyugasyonu olarak adlandırılır, çünkü bu konyugasyona ait olan fiiller -ā ile biten present kökü vardır; ikinci konyugasyon e konyugasyonudur, buraya –ē ile biten present kökü olan fiiller aittir, üçüncü konyugasyon sessizler konyugasyonudur, çünkü ona ait olan fiillerin ekseriyetinin present esasında sessiz harf bulunur, lakin belli sayıda ŭ ya da ĭ ile biten esaslar da vardır; dördüncü konyugasyon i konyugasyonudur, çünkü burada, present esası -ī ile biten fiiller bulunmaktadır. Present esası, present infinitifinden –re bitimi atıldıktan sonra elde edilir. Örnek: 1.KİŞİ PRESENT İNFİNİTİF laudo 1 moneo 2 dico 3 audio 4 laudā-re monē-re dic-ĕ-re audī-re PRESENT ESASI laudamonedicaudi- Present esası şekillerine ait kişi ekleri: Sg. 1. 2. 3. -o -s -t Pl. -mus -tis -nt I ve II Deklinasyon fiillerinde kişi ekleri doğrudan present esasına eklenir, bu arada I deklinasyon fiillerinde birinci kişi tekil, esasın bitimindeki a- (sana-o > sano) ekiyle değişir. I ya da a- konyugasyon sano 1 = sano, sanā-re tedavi ediyorum Sg. 1. sano tedavi ediyorum 2. sana-s tedavi ediyorsun 3. sana-t tedavi ediyorum 52 II ya da e- konyugasyon misceo 2 = misceo, miscē-re karıştırıyorum Sg. Pl. Pl. 1. miscē-o karıştırıyorum miscē-mus karıştırıyoruz sanā-mus tedavi ediyoruz sanā-tis tedavi ediyorsunuz 2. miscē-s karıştırıyorsun miscē-tis karıştırıyorsunuz 3. miscē-t karıştırıyorum miscē-nt karıştırıyorlar sanā-nt tedavi ediyorlar III Deklinasyon fiillerinde present esası(tabanı) ve kişi eki arasına bağlayıcı (konusal) bir sesli eklenmektedir. İnfinitifte bu -ě seslisidir (solv-ě -re), 2. ve 3. kişi tekilde ve 1. ile 2. kişi çoğulda, i-seslisi (solv-i-s, solv-i-t, solv-i-mus, solv –i- tis)) 3. kişi çoğulda -u seslisi (solv-u-nt); III ya da sessizler konyugasyonu solvo 3 = solvo, solv-ĕ-re dissolüsyon-ayrışma, eritme Sg. Pl. 1.solv-o eritiyorum solv -i-mus eritiyorlar 2. solv-i-s eritiyorsun solv -i-tis eritiyorsunuz 3. solv -i-t eritiyor solv -u-nt eritiyorlar IV ya da i- konyugasyonu nutrio 4 = nutrio, nutrī-re besliyorum Sg. Pl. 1. nutri-o besliyorum nutrī-mus besliyoruz 2. nutri-s besliyorsun nutrī-tis besliyorsunuz 3. nutri-t besliyor nutri-u-nt besliyorlar IV konyugasyonda, üçüncü kişi çoğulda, aynı öyle present esası ve ek arasına III deklinasyonda olduğu gibi konusal bir sesli u (nutri-u-nt) eklenmektedir. Diğer kişilerde kişi ekleri doğrudan esasa-köke eklenir: III Konyugasyonda birinci kişi tekilde -ĭo ya da -ŭo ile biten fiiller grubu (facio, cupio, capio, tribuo) mevcuttur. Bu fiiller şu şekilde çekilir: cupio 3 = cupio, cup – ě – re = istiyorum. Sg. 1. cupi-o istiyorum 2. cupi-s istiyorsun 3. cupi-t istiyor Pl. cupi-mus istiyoruz cupi-tis istiyorsunuz cupi-u-nt istiyorlar Fiiller birinci kişi tekil olarak okunur, bundan sonra konyugasyonu işaret eden Arap rakkamı yazılır. Bundan sonra aktif perfekt indikatif birinci kişi şekli ve partisip perfekt, nötr pasif cinsiyet nominatif tekil şekli belirtilir. Örnek: amo 1, -āvi, -tum --- okunuşu: amo, amāre, amavi, amatum doceo 2, -ui, -tum --- okunuşu: doceo, docēre, docui, doctum facio 3, feci, factum --- okunuşu: facio, facěre, feci, factum sentio 4, sensi, sensum --- okunuşu: sentio, sentīre, sensi, sensum 53 PENSA PENSUM A Vocabula nova: cavum, -i n. boşluk cerebrum, -i n. büyük beyin collum, -i n. boyun cysta, -ae f. kese, sist digĭtus, -i m. parmak dorsum, -i n. sırt dystrophia, -ae f. distrofi fundus, -i m. dip haemorrhagia, -ae f. kanama humerus, -i m. pazı, omuz kemiği icterus, -i m. sarılık ligamentum, -i n. ligamentler mamma, -ae f. meme musculus, -i m. kas neonatus, -i m. yeni doğan ovarium, -ii m. yumurtalık dölyatağı uterus, -i m. karın Adiectiva: longus 3 uzun dexter, -tra, -trum sağ inister -tra, -trum sol Muscŭlus, -i m.,ги cancer, -cri m., humĕrus, m. и cerebrum, n. adların Менувајте по падежи именките-imuscŭlus, -i m., -icancer, -criçekim., minihumĕrus, yapınız: -i m. и cerebrum, -i n.: N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. muscŭlus __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. humĕrus __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. cancer __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. cerebrum __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Aşağıdaki deyimleri-ifadeleri tercüme Преведете ги на македонскиTürkçeye следните изрази:ediniz: muscŭlus colli longus ___________________________ ruptūra uteri _________________________________ fundus ocŭli dextri ___________________________ cancer mammae ___________________________ icterus neonatōrum ___________________________ dystrophia musculōrum ___________________________ ligamenta dorsi _________________________________ fractūra digĭ$ _________________________________ cysta ovarii sinistri________________________________ haemorrhagia cerebri ___________________________ cavum nasi _________________________________ 54 PENSUM B Bibo 3, debeo ileиндикатив venio 4 fiillerinin present indikatif Допишете ги 2,laboro формите1за на презент од глаголите şekillerini yazınız: bibo 3, debeo 2, laboro 1 и venio 4: sg. pl. sg. 1. bibo 1. 2. bibis 2. 3. 3. sg. pl. 1. 1. 2. 2. 3. laborant 3. Substantīva: locus, -i m. yer periŏdus, -i f. peryot pl. debe$s debet sg. Vocabula nova: pl. venio Adiecttva: bonus 3 iyi chronĭcus 3 kronik critĭcus 3 kritik destilātus 3 kaynatılmış hypertonicus 3 yüksek tansiyonlu noster, -tra, -trum bizim latus 3 geniş rectus 3 dik venit Именката во заградата ставете ја во падежот што следи зад Parantez içindeki adı edattan sonra gelen hale koyunuz: предлогот: propter cum intra post __________________ __________________ __________________ __________________ (morbus, -i m. hypertonicus,-a,-um) (methodus, -i f. novus, -a, -um) (muscŭlus, -i m.) (icterus, -i m.) Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми од Bu adlar yanı sıra, şekillerini de yazınız, ad ve sıfatпоcinпридавката, такаsıfat што uygun именката и придавката ќе öyleki се согласуваат siyet, sayı ve hal olarak uyum içinde olsun: род, по број и по падеж: ovarium __________________ morbis __________________ periŏdus __________________ ligamenta__________________ aqua __________________ collēgārum_________________ muscŭlō __________________ medĭce __________________ (sinister, -tra, -trum) (chronĭcus, -a, -um) (criYcus, -a, -um) (latus, -a, -um) (des$latus, -a, -um) (noster, -tra, -trum) (rectus, -a, -um) (bonus, -a, -um) 55 PENSA PENSUM C Vocabula nova: Substantīva: fungus, -i m. mantar numĕrus, -i m. sayı Adiectiva: contagiōsus 3 bulaşıcı parvus 3 küçük veterinārius, -a, -um baytar Verba: amo 1 seviyorum habeo 2 var praescribo, 3 kopya çekiyorum vivo 3 yaşıyorum içinde verilen adlarıсоuygun haliyle tamamlayınız: Parantez Дополнете ги речениците соодветниот падеж од имињата дадени во заградата: a. _______________ medĭcus dat. (tabulē4a, -ae f.) a.b. _______________ medĭcus dat. (tabulē4a, -ae f.) Agricolae _______________ et ____________ habent. b. Agricolae _______________ et ____________ habent. (vacca, -ae f. / capra, -ae f.) (vacca, -ae numĕrus f. / capra,_____________ -ae f.) c. Parvus in aqua vivit. (fungus, -i m.) c.d.Parvus _____________ in aqua vivit. (fungus, -i m.) Medĭcinumĕrus _______________________________ praescribunt. d. Medĭci _______________________________ praescribunt. (multus, -а, -um; remedium, -ii n.) (multus, -а, ruptūram -um; remedium, -ii n.) e. Marcus ______________________ habet. e.(ocŭlus, Marcus ruptūram ______________________ habet. -i m. dexter, -tra, -trum) (ocŭlus, -i m. dexter, -tra, -trum) içinde verilen fiilleriсо uygun halleriyleформа tamamlayınız: Parantez Дополнете ги речениците соодветната од глаголот даден veterinārii во заградата: a. Medĭci morbos contagiōsos vaccārum ___________ (sano 1). Pharmaceuta $nctūram ad lagoenam ____________ 2). a.b.Medĭci veterinārii morbosMenthi contagiōsos vaccārum ___________(misceo (sano 1). Discipuli anatomiam _______________ (amo____________ 1). b.c. Pharmaceuta $nctūram Menthi ad lagoenam (misceo 2). Pueri etanatomiam puellae sirūpum _____________ (bibo c.d.Discipuli _______________ (amo 1). 3). Aegrō$ praecēpta medicōrum _____________ (audio 4). d.e.Pueri et puellae sirūpum _____________ (bibo 3). e. Aegrō$ praecēpta medicōrum _____________ (audio 4). DICTA ET SENTENTIAE Ab initio. Baştan. Ad exemplum/Exempli causa/ Exempli gratia (e.g.). Örnek. Ad arbitrium. Değerlendirmede. Ad oculos. Gözler önünde. Ad verbum. Harfi harfine. De facto. Aslında. Ex officio. Resmi. Post factum. İşin bitmesinden sonra, geç. Curriculum vitae. Biyografya, özgeçmiş. Lupus in fabula. Masaldaki kurt. Bizdeki ‘Biz kurt hakkında, kurt kapı arkasında’ atasözüyle kıyaslayınız. Pro et contra. Evet ve karşı. Doctus cum libro. Okunmuş, kitapla (önünde). Deyim kendi tutumu olmayanlar için geçerlidir. Ab ovo. Yumurtadan, baştan. Multa paucis. Az kelimeyle çok söylemek. Per angusta ad augusta. Zorluklardan selamete. Per rastra ad astra. Sabanla yıldızlara varmak(şöhrete). Çalışarak başarmak. Albae gallīnae filius. Beyaz tavuğun oğlu. Bu deyim, bir kimsenin ne kadar mutlu olduğu belirtildiği zaman kullanılır. Verba volant, scripta manent. Sözler uçar gider, yazılanlar kalıcıdır. 56 VITA COTIDIANA ROMA’DA ALENİ YAŞAM Roma devletinde aleni yaşam genel olarak kentin birkaç noktasında: meydanlıklar, devlet enstitüleri, tanrıların tapınakları ve serbest vakit geçirdikleri tiyatro, eğitim alanları, kamu banyolar ve sirklerde gerçekleşmekteymiş. Bu yapı ve alanlar insanda intiba bırakan muazzam yerlerdir, onların muhteşemliği ise, devletin gücü ve büyüklüğünü ifade etmekteymiş. Avrupa kentlerinin çoğunda bayındır alanların planlanması ve yapıların stilinde antik çağ inşaat tecrübeleri kullanılmıştır. Ancak tüm sınıflarda vatandaşlar için bu alan ve yapıların sosyal fonksiyonu ayrı önem taşımaktadır: burada devlet ve tüm vatandaşlar için önemli olan kararlar verilirmiş, daha geniş çaptaki bazı olay ve süreçlere etki edilirmiş, dini ayinler yapılırmış, ticaret yapılırmış, dostluklar kurulurmuş, evlilikler bağlanırmış. Eski Çağ milletleri maneviyatı dünyeviden ayrı tutmazmış, din ve devlet ayrılmazmış. Kentlerde yıl içerisinde sıkça dini-devlet bayramları kutlanırmış, bunun sayesinde ahalinin dini duyguları ve vatanseverliği aynı zamanda güçleştirilirmiş. Atina ve Roma vatandaşları bu faaliyetlere memnuniyetle iştirak ederlermiş ve zamanların büyük bir kısmını, bazen de karyerlerinin tamamını bu ve benzeri toplumsal görevlere adarlarmış. Asilzadeler fiziki işe tiksinerek bakarlarmış, çünkü bunun daha yüksek sınıflara yaraşmayan bir şey olduğu sayılırmış. Buysa toplumun sınıflara bölüşümünü gözler önüne sermektedir. Onlar devlet görevleri ve devlet idari hiyerarşisinde ilerlemeye eğilmekteymişler. Roma kentlerindeki meydanlıklar, farklı içeriklerle dolu hareketli yerlermiş, ama her şeyden evvel vatandaşların kendi dost, iş arkadaşları, müşteri ve patronlarıyla karşılaştıkları değişik konular üzerine tartışmaların yapıldığı ve önemli kararların alındığı yerlermiş. Roma’da her şehrin meydanlığı varmış (forum). Roma’da en tanınmış meydanlık (Forum Romanum ya da Forum Augustum) geç cumhuriyet dönemindenmiş. İmparatorluk döneminde daha çok meydanlık varmış, diğer bir deyişle tahta gelen her hükümdar 57 VITA COTIDIANA ‘kendi’ meydanlığını yaptırırmış; Trayan Forumu, Nerval Forumu vb. Roma baş forumunda şehrin tüm daha önemli olayları seyir edermiş-orası şehrin toplumsal, siyasi, iş ve dini yaşamın merkeziymiş. Meydanlıkta ve etrafında devlet enstitüleri yanısıra (arşiv, idare, senato toplantıları binası, hapishane), çok sayıda tapınak ve en yüksek rahibin merkezi Regya, bazilika, zafer kapıları (Titus ve Septimius Severus), aleni nutuk yeri ve anıtlar bulunmaktaymış. Meydanlıktan dünyanın en eski sokağı, Jüpiter’in tapınağı bulunan Capitol Tepesi’ne giden Via Sacra, kutsal sokak geçmekteymiş. Senato (Senatus), Cumhuriyet döneminde en yüksek devlet enstitüsüymüş ve kralın kontrolü altında olmak üzere İmparatorluk döneminde de işini yapmaya devam etmiş. Devletin yönetilmesinde en önemli rolü oynamaktaymış. iç ve dış politikayı, mali işleri kontrol etmekteymiş, eyaletlere kumandan ve yönetici tayin etmekte ve tüm diğer önemli devlet soruları hakkında karar vermekteymiş. Roma tarihinin değişik dönemlerinde senatör devlet memurları ve eski memur sayısı 100 ila 600 arasında değişmekteymiş ve tümü de patrik sıralarındanmış. Senato toplantıları Kuriya (Curia) adındaki binada düzenlenirmiş. Çok sayıda belgede SPQR damgası (SENATUS POPULUSQUE ROMANUS-karar senato ve Roma ulusunundur) bulunmaktadır. Amfiler (dairevi tiyatrolar) Roma İmparatorluğu’nu en çok çağrıştıran yapılardan biridir kuşkusuz. Roma Koloseumu olarak bilinen Flavius amfitiyatrosu, Antik Çağ’da inşa edilen en tanınmış ve en özgü binalardan biri olmakla, dünyada en büyük amfiyi temsil etmektedir. Hünerlice oturtulan koridor, revak ve sutünleri özgü bir mimari şaheseri temsil etmektedir. Amfi 50.000 seyirci alabiliyormuş. Durum icabı büyük bir bez örtüsü ile örtülebilirmiş, geceleri ise temsiller için ışıklandırılmaktaymış. Arena (cenk alanı) suyla doldurulabilir ve minyatür deniz savaşları canlandırılabilirmiş. Ziyaretçiler burada da toplumsal sınıflara göre otururlarmış. Hükümdar, muazzam süslü bir locada oturur, birinci sıralara senatörler, şövalyeler büyük elçiler ve diğer asilzadeler yerleşirmiş. Kadınlar arenadaki temsili en üst sıralardan izleyebilirlermiş. 58 Caput CaputVIVI III Deklinasyon - Sessiz Kökler (Esaslar) III деклинација – консонантски основи Present İmperatifi Императив на презент Прилози Ekler Начин на исхрана Beslenme Şekli LECTIO Vocabula nova: Vocabula nova: Substantīva: Substanva: abdomen, -ĭnisn.n.стомак karın abdomen, -ĭnis auris, -is f. kulak auris, -is f. уво brachium, -iin.n.рака, el, pazı brachium, -ii надлакот bucca, -ae f. yanak bucca, -ae f. образ caput, -ĭtis n. n. глава baş caput, -ĭ$s cervix, -icis f.f. врат boyun cervix, -icis corōna, -ae f.f. круна, taç, çelenk corōna, -ae корона, венец corpus, -ŏris corpus, -ŏrisn. n.тело vucüt crus, cruris n. crus, n. потколеница dizaltı extremĭtas, -ā$s extremĭtas, -ātisf.f.екстремитет, uzuv, el ya da ayak рака или frons, -ntisнога m. alın frons, -oris -n$s m. чело iecur, n. karaciğer iecur, -ĕris -oris n. latus, n. црн tarafдроб latus, -ĕris-in.n.страна mentum, sakal mentum, n. брада, подбрадник ōs, ōris n. -iağız ōs, ōris n. уста palma, -ae f. avuç palma, -ae f. дланка pectus, -ŏris n. göğüs pectus, -ŏris n. гради pulmo, -ōnis m. akciğer pulmo, -ōnis m. бел дроб ren, m. бубрег böbrek ren, renis renis m. respiratto, -ōnis solunum respira$o, –ōnis f.f.дишење sanguis, -ĭnis m. kan sanguis, –ĭnis m. крв trachea, -ae f.f. душник, gırtlak трахеја trachea, -ae thorax, -ācis m. göğüs kafesi, toraks thorax, -ācis m. граден кош, торакс truncus, -i n. beden truncus, -i n. труп venter, -tris m. m. стомак, karın мев venter, -tris ventrĭculus, m.желудник; mide ventrĭculus, -i-im. комора viscĕra, -ōrum viscĕra, -ōrumn.n.pl. pl.tant. karınутроба, içindeki внатрешни органи organlar Adiecva: Adiectiva: composĭtus 3 составен, -а, -о composĭtus 3 parça humānus 3 човечки, -а, -о humānus 3 insana ait inferiōres долни inferiōres hasta -а, -о situs 3 сместен, situs 3 yerleşik superiōres горни superiōres üst Verba: Verba: con$neo 2 се состојам iungo 3 поврзувам conttneo 2 oluşmuşum perficio3 3bağlıyorum извршувам iungo perficio 3 icra ediyorum 60 60 A. De corpŏre humāno Corpus humānum e capĭte, trunco et extremitaYbus composĭtum est. In capĭte frons, buccae, aures, ocŭli, nasus, os, mentum et cerebrum si$ sunt. Collum sive cervix caput trunco iungit. Collum multa membra con$net: oesophagum, tracheam, arterias, venas, nervos et cetera. In trunco pectus sive thorax, dorsum, pulmōnes, renes et venter sive abdomen sunt. Pectus inter collum et abdomen est. Pulmones respira$onem perficiunt. In abdomĭne ventrĭculus, iecur et viscĕra si$ sunt. Extremitātes sunt: superiōres et inferiōres. Extremitātes superiōres e humerĭbus, brachiis, palmis et digĭ$s composĭtae sunt. Vocabula nova: Vocabula nova: B. De musculis Corpus humānum circĭter sescentos et quadraginta (640) muscŭlos con$net. Propter contrac$ōnem muscŭli membra interna et externa corpŏris movent. Praecipui muscŭli capĭ$s, cervĭcis, thorăcis, abdomĭnis, dorsi, brachii et cruris sunt. Termĭna anatomĭca musculōrum sunt: muscŭlus abductor, muscŭlus adductor, muscŭlus extensor, muscŭlus flexor, muscŭlus pronātor, muscŭlus rotātor, muscŭlus supinātor et cetera. Termĭna autem anatomĭca per mo$ōnes ar$cula$ōnum sunt: abduc$o, adduc$o, extensio, flexio, prona$o, rota$o, supina$o et ceteri. auricularis superior sternocleiodоmastoidеus trapezius pectoralis major musculus deltoideus rectus abdominis serratus anterior externus obliquus biceps brachii palmaris longus flexor carpi radialis brachioradialis flexor digitorum sublimis musculi lumbricales Substantīva: Substanva: abductio, -onisf.f.одвојување, ayırmak, otopsi, vucüt abduc$o, -onis абдукција, orta çizgisinden uzaklaşmak оддалечување од средната линија на abductor, телото -oris m. muscŭlus abductor bölücü kas,-oris bedenin orta çizgisinden abductor, m. muscŭlus abductor bölen adductio, -onis f. getirtmek, orta çizgiye мускул одвојувач, абдуктор, мускул што doğru bedenin bir kısmından одвојува од средната линијаotopsi на телото adduc$o, -onis адукција на adductor, -oris f.m.доведување, muscŭlus adductor дел од kas, телото кон средната линија getirici adüktör adductor, -oris m.f.muscŭlus adductor articulatio, -onis bilek мускул доведувач, адуктор contractio, -onis f. kısılma, kısalma, kas ar$cula$o, -onis f. зглоб kısılması contrac$o, ii-onis грчење, скратување brachium, n. el,f.dirseküstü (на мускул), контракција extensio, -onis f. germek brachium,-oris ii n. рака, надлакот extensor, m. mŭsculus extensor extensio, -onis f. истегнување, gerici kas растегнување flexio, -onis f. bükmek extensor, -oris m. muscŭlus extensor мускул flexor, -oris m. muscŭlus flexor katlamak истегнувач esnek flexio,kas -onis f. свиткување motio, -onism. f. hareket flexor, -oris muscŭlus flexor мускул pronatio, -onis f. eli içe doğru çevirmek свиткувач, флексор pronator, -oris m. muscŭlus pronator mo$o, -onis f. движење dirsekaltını hareketlendiren prona$o, -onis f. свртувањеkas на раката rotatio, -onisдвижејќи f. çevirmek, döndürmek навнатре, го палецот кон rotator, -oris m. muscŭlus rotator телото, пронација döndürücü kas,m. rotatör pronator, -oris muscŭlus pronator мускул што врши пронација на supinatio, -onis f. dışa doğru çevirmek подлакотот supinator, -oris m. muscŭlus supinator rota$o, dışa -onisdoğru f. свртување, muskul döndürenзавртување, kas вртење rotator, -oris m. muscŭlus rotator мускул Adiectiva: вртач, ротатор anatomĭcus 3 anatomik supina$o, -onis f. свртување нанадвор, ceterus 3 sıradan pl. супинација ceteri, diğer, başka supinator, -oris m. muscŭlus supinator externus 3 dış мускул свртувач нанадвор, супинатор gluteus medius censor fascia lata pec$neus sartorius internus 3 iç praecipuus Adiecva: 3 özel, baş adductor longus rectus femoris gracilis anatomĭcus 3 анатомски, -а, -о vastus lateralis vastus medialis peroneus longus Verba: ceterus 3 обично pl. ceteri, -ae, -a други, останати moveo 2 hareket ediyorum externus 3 надворешен, -шна, -шно internus 3 внатрешен, -шна, -шно Praepositiones: praecipuus 3 особен, -а, -о, главен, -вна, -вно circiter (me acc.) etrafta, yakın $bialis anterior gastrocnemius soleus extensor digitorum brevis Verba: moveo 2 движам Praeposiones: circiter (со acc.) околу, близу extensor hallucis brevis 61 61 LECTIO Vocabula nova: Vocabula nova: Substantīva: Substanva: abbreviatto, -ōnis f.f. кратенка kısaltma abbrevia$o, -ōnis ars, -rtis f. sanat, hüner ars, -r$s f. уметност, вештина brevitas, brevitas, -ātis -ā$s f.f. kısa краткост, кусост inscriptto, -ōnis f.f. заглавие, başlık; reçetenin inscrip$o, -ōnis наслов; bir bölümü дел од рецептот nomen, nomen, -ĭnis -ĭnis n. n. ad име pagina, -ae f. pagina, -ae f. sayfa страница praepositto, -ōnis f.f. поставување ileri almak, önpraeposi$o, -ōnis celik, teklif напред, предност, предлог praescriptto, -ōnis f.f. пропис, kural, emir praescrip$o, -ōnis signatūra, -ae f. imza наредба; subscripto, -ōnis f. imza signatūra, -ae f. потпис subscrip$o, -ōnis f. потпис Adiectiva: Adiecva:3 bazı nonnulus nonnulus 3 некој, -а, edilmiş -е praescriptus 3 kopya praescriptus 3 препишан, -а, -о Adverbia: Adverbia: bazan quondam quondam saepe sıkçaпонекогаш saepe често Verba: Verba: divido 3 ayırıyorum, bölüyorum divido 3 разделувам, поделувам oportet 2 gerekiyor oportet 2 треба repeto 3 tekrarlıyorum repeto 3 повторувам signo 1 belirtiyorum signo 1 означувам solvo 3 eritiyorum solvo 3 растворам sumo 3 alıyorum sumo 3 земам verto 3 döndürüyorum verto 3 вртам Praepositiones: Praeposiones: secundum (acc.) göre secundum (со acc.) според, uygun olarak сообразно со 62 C. De formulis remediōrum Formulae remediōrum ex inscrip$ōne, praeposi$ōne, praescrip$ōne, subscrip$ōne, signatūrā, nomĭne medĭci et nomĭne aegrō$ composĭtae sunt. Nomen medĭci in inscrip$one formulārum situm est. In latĕre sinīstro praeposi$ōnis legĭmus: Rp. Abbrevia$o Rp. ”Recĭpe!” signat. Medicamenta praescrīpta in praescrip$ōne sita sunt. Propter brevitātem medĭci in subscrip$onĭbus et signatūris formulārum saepe scribunt: D. (Da!) D. S. (Da, signa!) M. (Misce!) Div. (Divide!) M. D. S. (Misce, da, signa!) M. S. A. (Misce secundum artem) Sum. (Sume!) Fil. (Filtra!) Solv. (Solve!) Bib. (Bibe!) et cetera. Signatūrae medĭci et aegrō$ in fundo formulārum remediōrum esse debent. Quondam medĭcus in formŭlis scribit: Repete! Nonnulis formulis remediōrum legĭmus: Verte! Tum vertĕre pagĭnam formŭlae oportet. Vocabula Vocabula nova: nova: D. Adverbia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Nota bene! (N. B.) Sta$m! (Stat.) Tuto, cito, iucunde! Valetudĭnem tuam cura diligenter! Natūram mutāre facile non est. Mala herba cito crescit. Sat cito, si sat bene. Sa$s eloquen$ae, sapien$ae parum. Pulchre, bene, recte! Fes$na lente! Feliciter vade! Prudenter age! Honeste vive! Raro senex mutat senten$am. Venit mors velociter, rapit nos (1) atrociter. Not: (1) nos - bizi, 1.kişi için zamirden acc. Забелешка: (1) nos насtekil нѐ, acc. од личната заменка за 1 лице множина. Substantīva: Substanva: eloquenta, açık sözlülük eloquen$a,-ae -aef. f.belagat, речитост modus, -i m. şekil modus, -i m. начин mors, mors,-rtis -r$sf. f.ölüm смрт natūra, natūra,-ae -aef. f.doğa природа sententa, tutum senten$a,-ae -aef. düşünce, f. мислење, став valetūdo, -ĭnis f. sağlık valetūdo, -ĭnis f. здравје Adieciva: Adiecva: malus malus33kötü лош, -а, -о senex, / subst. senex,sĕnis sĕnisyaşlı стар, -а, -о / subst. yaşlı adam,старица kadın старец, Verba: Verba: ago33yürütüyorum, водам, гонам, вршам, ago kovuşturuyorum, дејствувам yapıyorum, hareket ediyorum cresco33büyüyorum растам cresco fes$no11acele брзам festino ediyorum muto11değiştiriyorum менувам muto noto11kaydediyorum, забележувам,hatırlıyorum noto запаметувам rapio 3 kavrıyorum rapio33gidiyorum грабам, зграпчувам vado vado 3 одам, поаѓам Adverbia: Adverbia: atrociter amansızca, şiddetli atrociter bene iyi немилосрдно, жестоко, свирепо cito hızlı bene добро facile kolay cito брзо feliciter mutlu facile лесно fortter yılmaz feliciter mert среќно honeste for$ter храбро iucunde hoş honeste чесно lente yavaş iucunde пријатно parum az lente полека prudenter sağduyulu (ihtiyatlı) parum güzel малку pulchre prudenter raro seyrek разборито pulchre recte dik убаво raro ретко sat / sats yeterli recte statim исправно hemen sat / sa$s доволно suaviter tatlı sta$m веднаш tuto güvenli suaviter çabuk благо velociter tuto безбедно velociter бргу Coniunciones: siConiuncones: eğer si ако 63 GRAMMATICA LATĪNA III DEKLİNASYON-SESSİZ KÖKLER (ESASLAR) Declinatio tertia Latincede üç cinsiyetten olan adların ekseriyeti III Deklinasyon çekimi yapılır. Bu adların kökü: sessiz harf (sessiz kökler) veya sesli i (i- kökü) ile biter. Onların nominatif tekilde farklı bitmi vardır, genitif tekil ise tümünde de -is ile biter. Kökteki fark, genitif çoğulda en belirgindir, sessiz köklerde –um, sesli köklerde ise -ium ile biter. Diğer çekimlerin yapılması için köke şu ekler dahil edilir: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis -kök / -s -is -i -em -kök / -s -e Pluralis -ēs -um -ibus -es -es -ibus Bazı değişik sessizler ile biten üç cinsiyetten adlar sessiz köklere girerler. Genitif tekil şeklinden –is çekim eki atıldığında, kök elde edilir. Kök çoğu kez nominatif şekilden farklıdır. Örnek: pes, pedis m. (kök: ped-), homo, hominis m. (kök: homin-), flos, floris f. (kök: flor-), radix, radicis f. (kök: radic-), vulnus, vulneris n. (kök: vulner-), caput, capitis n. (kök: capit-) Eril ve dişil adların III Deklinasyon çekimi aynıdır: N. G. D. Acc. V. Abl. 64 Singularis pulvis pulveris pulveri pulverem pulvis pulvere Pluralis pulveres pulverum pulveribus pulveres pulveres pulveribus N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis operatio operationis operationi operationem operat o operatone Pluralis operatones operationum operatonibus operatones operatones operatonibus Nötr cinsiyetten olan adlar için aynı kurallar geçerlidir, nominatif, akuzatif ve vokatif şekilleri aynıdır, nominatif, akuzatif ve vokatif çoğul -a ile biter N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis corpus corporis corpori corpus corpus corpore Pluralis corpora corporum corporibus corpora corpora corporibus Bazı organ iltihapını belirten ve nominatif tekilde -itis genitif tekilde (Eski Yunan dilinde kullanılan son ek) de –idis ile biten dişil adlar III sessiz deklinasyona göre çekimi yapılır. Örnek: bronchits, -idis f. nefes borusu iltihabı, gastrits, -idis f. mide iltihabı, laryngits, -idis f. gırtlak iltihabı, memingits, -idis f. beyin zarı iltihabı, rhinits-idis f. aksırık, tonsillits, -idis f. bademcik iltihapı 65 GRAMMATICA LATĪNA EMİR KİPİ-PRESENT İMPERATİFİ Modus imperatīvus I Emir kipiyle bir kimsenin yapması gereken eylem ifade edilir. Latincede iki emir kipi, yani iki imperatif vardır: present imperatifi (birinci imperatif ) ve futur imperatifi ya da ikinci imperatif. Birinci kipte emir ikinci kişi tekil ve çoğul olarak ifade edilir ve emrin hemen yerine getirilmesi beklenir. I, II ve IV konyugasyon fiillerinde, emir kipi ikinci kişi tekil fiilin present köküne eşittir. III konyugasyon fiillerinde imperatif ikinci kişi tekilde –e eki vardır. I, II ve IV konyugasyon fiilleri ikinci kişi çoğulda -te eki eklenir, III konyugasyon fiillerinde ise present köküne konusal –i seslisi ve –te eki eklenir Present imperatifi sg. sano 1 misceo 2 solvo 3 nutrio 4 sanā-re miscē-re solv-ĕ-re nutri-re ilaçlıyorum karıştırıyorum eritiyorum besliyorum 2. sana! 2. misce! 2. solve! 2. nutri! ilaçla! karıştır! erit! besle! pl. 2. sanate! 2. miscete! 2. solvite! 2. nutrite! İlaçlayınız! karıştırınız! eritiniz! besleyiniz! III konyugasyondan şu fiillerde ikinci kişi tekilde –e’siz şekillere rastlamaktayız: dico (dic! Konuş!), facio (fac! Yap!), fero (fer! Taşı!). Sum, esse, fui’den present imperatifi Sum, esse, fui yardımcı fiillerde, I imperatif ikinci kişi tekil kipi yüklemin present köküne eşittir, ikinci kişi çoğulda ise present köküyle aynıdır ve –te eki eklenir: sum, esse, fui present kökü: essg. 2. ĕs! Ol! 66 pl. es-te! Olunuz! ZARFLAR Adverbia Zarflar fiillere eklenen ve çekimi yapılmayan sözcüklerdir ve yüklemin ne zaman, nerede, nasıl ve ne kadar yapıldığını açıklarlar. Buna göre Latincede zaman, yer, şekil ve miktar zarfları vardır. Bunlardan bazılarına ‘gerçek zarflar’ denir, örn. nunc şimdi, hodie bugün, procul uzak, prope yakın, ita zorluk, valde oldukça vb. Zarfların ekseriyeti sıfatlardan (eril şeklinden genitif ekinin atılmasıyla) -e, -iter veya -er eklerinin eklenmesiyle meydana gelmiştir. Örn: iucund-e hoşçakalınız, amar-e acı, pulchr-e güzel, celer-iter hızlı, gravi-ter ağır, acr-iter şiddetli, sapient-er akıllı, recent-er taze, dulcit-er tatlı. Bazı zarflar aslında sıfatların çekim halleridir: multum çok, tantum sadece, primum ilkönce, cito çabuk, sero geç, subito ansızın, facile kolay, difficile zor, statim hemen. 67 PENSA PENSUM A Vocabula nova: Substantīva: coagulatio, -ōnis f. pıhtılaşma contusio, -ōnis f. yumşak dokularda ezilme cortex, -ĭcis m. kabuk functio, -ōnis f. fonksiyon infans, -ant’s m. bebe, iki yaşına kadar çocuk iniecto, -ōnis f. enjeksiyon laryngits, -idis f. larinjit, gırtlak iltihapı luxatio, -ōnis f. çıkık operato, -ōnis f. ameliyat regio, -ōnis f. bölge tumor, -ōris m. ur vas, -is n. kab Adiectiva: aliēnus 3 yabancı benignus 3 iyi huylu congenĭtus 3 konjenitus contūsus 3 ezik extrauterinus 3 döl yatağı dışında laesus 3 bozulmuş malignus 3 yaralanmış stridulosus 3 kötü huylu, ötücü Cortex, -ĭcis ги m.,по coagulatio, -ōnis f. ve cortex, vulnus -ĭcis -ĕrism., n. isimlerin çekimini Менувајте падежи именките coagula$o, -ōnis f.yaи pınız: vulnus -ĕris n.: Sg. Pl. cortex __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. N. vulnus __________ G. D. Acc. V. Abl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. coagula$o __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Verilen yanısıra, ad ve напишете sıfatın cinsiyet, sayı ve hal bakımından Покрај adların наведените именки ги соодветните форми од uyum içinde olmasını sıfat durumlarını yazınız: по придавката, така штоsağlayacak именкатаşekilde и придавката ќе се согласуваат род, по број и по падеж: tumor __________________ vulnus __________________ gravidĭtas __________________ tumores __________________ corpus __________________ luxa$one __________________ vas __________________ (benignus, -a, -um) (contūsus, -a, -um) (extrauterinus, -a, -um) (malignus, -a, -um) (aliēnus, -a, -um) (congenĭtus, -a, -um) (sanguineus, -a, -um) Parantez adları edattan sonraгиgelen duruma koyunuz: Имињатаiçindeki во заградата ставете во падежот што следи зад предлогот: ante post ad in cum pro 68 __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ (opera$o, -ōnis f.) (contusio, -ōnis f.) (iniec$o, -ōnis f.) (regio, -ōnis f.) (func$o, -ōnis f. laesus, -a, -um) (infans, -an$s m.) ifadeleri Türkçeye tercüme ediniz: Aşağıdaki Преведете ги на македонски следните изрази: coagulā$o sanguinis ___________________________ transfūsio sanguinis ___________________________ commō$o cerebri ___________________________ ulcus ventricŭli ___________________________ interrup$o graviditā$s ___________________________ contrac$ōnes uteri ___________________________ cortex cerebri ___________________________ Vocabula nova: Substantīva: chirūrgus, -i m. cerrah commōtio, -ōnis f. sarsıntı curatio, -ōnis f. bakım dolor, -ōris m. ağrı flos, -ōris m. çiçek graviditas, -ātis f. hamilelik interruptio, -ōnis f. kestirme odor, -ōris m. koku philosophia, -ae f. felsefe transfusio, -ōnis f. transfüziyon ulcus, -ĕris n. brejtje, i thatë, ülser tamamlayınız: Tabelayı Дополнете ја табелата: KAS BİLEĞİN HAREKET USULÜ muscŭlus abductor adduc$o Adiectiva: chirurgĭcus 3 cerrahi combustus 3 yanık muscŭlus extensor flexio prona$o muscŭlus rotator supina$o parantez içinde verilenсоadları uygun duruma getirmekle Cümleyi Дополнете ги речениците соодветниот падеж од имињата tamamayınız: дадени во заградата: Verba: facio 3 yapıyorum peto 3 arıyorum postulo 1 arıyorum a. _______________ medicinam a philosophia peto. (dolor, -ōris f.) b. Odor multōrum __________ iucundus est. (flos, -ōris m.) c. Chirūrgus ___________________________ facit. (opera$o, -ōnis f. chirurgĭcus, -a, -um) d. Vulnĕra combūsta __________ longam cura$ōnem postulant. (pes, pedis m.) e. Solve____________ in aqua. (pulvis, -ĕris n.) transfüzyon, enjeksiyon, fonksiyon, koagülasyon ve operas Latincede Од кои латински зборови потекнуваат латинизмите трансфузија, yon kelimeleri hangi Latin kelimelerden kaynaklanıyor? инјекција, функција, коагулација и операција? ve dikeyгиtarama yaparak insan bedeni parçalarını belirten keli Yatay Пронајдете зборовите што ги означуваат деловите на телото, meleri bulunuz. барајќи хоризонтално и вертикално! K G J S H C A E Z A C U O O E T F A M R C U O J P E P U U P G U R U L P E C T U S U S S N A S U S 69 PENSA PENSUM B Do1, Образувајте глаголите do 1, misceo 2, divido 3 и yapınız: venio 4: misceo 2,императив divido 3 veод venio 4 eylemlerin imperatif çekimini Vocabula nova: Substantīva: malaria, -ae f. bataklık sıtması minutus, -i m. dakika oleum, -i n. yağ oleum iecoris Aseli balık yağı vaselinum, -i n. vazelin Adiectiva: citus 3 hızlı flavus 3 sarı rarus 3 seyrek, düzenli Verba: conspergo 3 serpiyorum 2. sg. __________ pl. __________ 2. sg. __________ pl. __________ 2. sg. __________ pl. __________ 2. sg. __________ pl. __________ cümleleri ги Türkçeye tercüme следните ediniz: реченици: Şu Преведете на македонски a. Collēga, mixtūram agita! ____________________________________________________ b. Filtrāte medicinam, per minutum, tum bene servāte! ____________________________________________________ c. Consperge mixtūram in ollam! ____________________________________________________ d. Sume remedium contra malariam! ____________________________________________________ e. Miscēte acĭdum borĭcum cum vaselīno flavo! ___________________________________________________ reçeteleri tercüme ediniz: Aşağıdaki Преведете ги следните рецепти! Rp. Olei iecōris Аselli 100, 0 (grammăta centum) D. S. _________________________________ _________________________________ Rp. Olei Menthae piperitae gu4as III _______________________________ _______________________________ zarflar belirtilen sıfatlara uygundur? Hangi Кои прилози им соодветствуваат на посочените придавки: 70 citus, -a, um bonus, -a, -um ___________ ___________ amarus, -a, -um pulcher, -chra, -chrum ___________ ___________ rarus, -a, -um malus, -a, -um ___________ ___________ multus, -a, -um rectus, -a, -um ___________ ___________ DICTA ET SENTENTIAE Ab origine. Başlangıçtan. Ab immo pectore. Candan, en samimi. Ad hominem. İnsanına göre, öznel, nesnelin karşıtı. Alieno nomine. Başkasının adına. De iure. Kanunen, hukuken. In pace. Barışta. In vino verĭtas. Gerçekler şaraptadır. Aurea mediocritas. Altın orta. Horatius, aşırı istek ve beklentileri olmayan insanın manevi harmonisinden söz etmektedir. Günümüzde bu deyim daha çok dolaylı anlamda kullanılıyor: ‘Orta yol en iyidir’ ya da ‘gerçek ölçü’. О tempora, o mores! Hey gidi zamanlar, hey gidi adetler! Nasıl zamanlar, nasıl ahlak. Bu deyimi Cicero çekmiş olduğu nutuklarında sık sık kullanıyormuş. ‘Katılına’ya karşı’ ve ‘Ver’e karşı’. Günümüz ahlakını kınamak istediğimiz ve o eski güzelim zamanlarla kıyaslamak istediğimizde kullanılan bir deyimdir. Nomina sunt odiōsa. Adlar gereksizdir. Bir kimsenin davranışları eleştirildiğinde, insanların adları anılmamalıdır, diye düşünülmektedir. Corpus delict. İşlenen suçla ilgili delil. İşlenen suçla alakalı kesin delil. Corpus iuris. Hukuk sözlüğü. Аlma mater. Besleyen ana. Genel olarak üniversiteler için geçerlidir. Urbi et orbi. Şehir ve dünya için, yani herkes için. Vade mecum! Benimle gel! Cebe konulabilen rehberlere verilen genel ad. A tuo Lare incipe! Kendi Ları’ndan başla. Kendi evinden başla! Confer! (Cf.) Kıyasla! Vide infra! Aşağıya bakınız! Surge et ambula! Kalk ve git! Hz. İsa’nın felç olmuş bir adama söylediği sözlerdir. Bu sözlerden sonra adam kalkmış ve yürümeye başlamış. Nunc aut nunquam. Ya şimdi ya hiçbir zaman. Nunc et semper. Şimdi ve her zaman. Nec timide, nec tumide! Ne utangaç, ne kibirli. 71 VITA COTIDIANA BESLENME Akdeniz havzasında ve Roma İmparatorluğu bölgesinde yaşayan tüm milletlerde beslenme şekli ve gıda ürünlerinin tercihi oldukça ılımlıymış. Buğdaygiller, balık, et daha ender olmak üzere temel gıda ürünleriymiş. O zaman patates, biber, domates ve mısır henüz bilinmiyormuş. Onların sofrasında genelde ekmek, çeşitli baklagiller, zeytin, mercimek, balık ve et, meyvelerden de en çok incir ve üzüm kullanırlarmış. Yemek hazırlarken büyük miktarda bal, afyon ve çeşitli bitkiler kullanıyorlarmış. Balığı genelde pastırma olarak yiyorlarmış. Balık sosu, tuz, garum olarak adlandırılan baharatlar her sofrada yer almaktaymış. Şarap genelde su ile karıştırılıp, bal ilave edilerek içilirmiş. Kullandıkları kablar kil topraktan, sırça ya da bronzmuş. Birinci ve ikinci yüzyılda kırmızı cilalı öyle denilen Samos seramik kablar çok modernmiş. Bunlar dışarıdan ithal edilirmiş. Romalılar sabahleyin akşamdan kalan yemekleri ayaküstü atıştırır ya da bir parça ekmek ve bir bardak süt alırlarmış. Öğlen zamanı sıcak yemeklerden ibaret hafif öğlen yemeği yerlermiş. Bu yemek hafif ve basit olur, beraberinde şarap içilmezmiş. Günün baş öğünü (cena) akşam üstü ya da daha geç, mecburi banyodan sonra yenir ve saatlerce devam edebilirmiş. Yemek keyiflerine sıkça misafirler de katılırmış, ayrıca eğlence programları da (dans, müzik, şiir okuma, palyaçolar vb.) tertiplenirmiş. Alçak bir yemek masası etrafında yerleştirilen hamaklar üzerine yarı yatmış şekilde yerlermiş. Fakir olanlar pek ender yemek pişirirmiş, özel dükkânlarda satılan ucuz yemeklerle beslenirlermiş. 72 Caput Caput VII VII III (Çekim) Deklinasyon – sesli kökler III деклинација – вокални основи Придавки одilgili III деклинација III Deklinasyonla Sıfatlar Сврзници Bağlaçlar Култура Kültür LECTIO Vocabula nova: Substanva: Substantīva: analysis, -is analysis, -is f.f. анализа analiz animal, -is n. животно animal, -is n. hayvan apex, -ĭcis m. врв apex, -ĭcis m. doruk arteria, -ae f. артерија arteria, Brucella,-ae -aef.f.arteri бруцела Brucella, -ae Brucelōsis, -isf.f.brüsel бруцелоза Brucelōsis, -isканал f. brüselloz canalis, -is m. canalis, -is f.m.петица kanal calx, calcis causa, -ae f f.причина calx, calcis topuk cor, cordis срце causa, -ae n. f neden cu$s,cordis -is f. кожа cor, n. kalp dens, -is -n$s m. заб cutis, f. cilt femur, -ŏris n. бедрена коска, бутна dens, -ntis m. diş коска femur, -ŏris n. kaburga kemiği, lac, lac$s n. млеко balçık kemiği lympha, -ae f. лимфа lac, lactis nodulus, -in.m.süt јазолче lympha, -aeкоска f. lenf ŏs, ossis n. nodulus, pars, -r$s -if. m. делdüğüm ŏs, ossis n. kemik penetra$o, -onis f. навлегување, пенетрација pars, -rtis f. parça pes, pedis m.-onis стапало penetratio, f. girmek phalanx, -ngis f фаланга, една од pes, pedis m. taban коските -ngis на прстите наelрацете phalanx, f falanka, ve ayakи нозете parmakları kemiklerinden biri radix, -ĭcis f. корен radix, -ĭcis f. kök secretum, -i n. секрет, производ на secretum, -i n. salgı лачење Adiectiva: Adiecva: diversus farklı diversus 33 различен, -чна, -чно domesYcus 33домашен, -шна, -шно domestĭcus ev-e ait olan infectus 33 заразен, infectus bulaşıcı -зна, -зно locatus 33 сместен, locatus yerleşik -а, -о medius 33 среден, medius orta -дна, -дно nominatus 3 наречен, -а, -о nominatus 3 adlandırılmış omnis, -e секоj, -a, -e pl. сите omnis, her, herkes sudoriparus 3 пототворен, -рна, -рно sudoriparus 3 açık-а, -о tectus 3 покриен, tectus 3 örtülü A. De parbus corpŏris humāni Corpus humanum cute tectum est. In cute glandulae sudoriparae et supra cutem naevi sunt. Intra corpus ossa sunt. Ossa corpus coniunc$m sus$nent et membra inferiora protegunt. In cavo oris lingua et dentes loca$ sunt. Partes den$um corona, radix, collum et apex radicis sunt. Intra coronam den$s cavum et canalis radicis den$s sunt. In laterĭbus capĭ$s aures sunt – auris dextra et auris sinistra. Auris e tribus par$bus composita est: auris interna, auris media et auris externa. Auricula pars auris externae est. Cor in latĕre sinistro pectŏris situm est. Sanguis e corde per arterias in diversas partes corpŏris fluit, per venas autem ad cor redit. Extremitātes inferiōres corpŏris humāni e femorĭbus, crurĭbus et pedĭbus compositae sunt. Partes pedis sunt: dorsum pedis, planta, calx, digi$. Ossa digitōrum pedis phalanges nominata sunt. B. Brucellosis Brucellosis est morbus contagiōsus animalium domes$cōrum et homĭnum. Causa morbi sunt microorganīsmi brucēllae. Orīgo brucellosis animalia infēcta, lac et secrētum animalium aegrotōrum sunt. Penetra$ōne in organīsmum Brucēllae in nodulis lymphaticis et postea trans lympham, in sanguinem adveniunt. Medĭci veterinarii analysi sanguinis morbum dignōscunt. Adverbia: Adverbia: coniunc$m заедно, во заедница postea потоа coniunctim birlikte, beraber primo прво postea sonra primo ilk Verba: advenio 4 доаѓам, пристигнувам Verba: dignosco 3 распознавам, разликувам advenio 4 geliyorum, varıyorum дијагностицирам dignosco 3 tanıyorum, fark ediyorum fluo 3 течам flsus$neo uo 3 akıyorum 2 држам sustineo 2 tutuyorum Microorganismi Brucellae 74 C. De anthrace Iam an$quitāte anthrax ut morbus contagiōsus notus est. Causa morbi est bacillus anthracis. Bacillus anthracis virgŭlae similis est. Tria genera morbi nota sunt: anthrax sepYcus, anthrax pulmonālis et anthrax intes$nālis. Anthrax praeser$m vaccas, equos et homines invadit. Orīgo infec$ōnis animalia infec$ōsa sunt. Idcirco homines cadavĕra mortuōrum vaccārum equorumque cremant. Nostra aetate vaccina$o contra anthracem est, sed aegrōta animalia seu aegrōtos homĭnes medĭci saepe non possunt (1) sanare. Забелешка: (1) possunt можат (3 лицеposse, множина индикатив презент Not: (1) possunt, olabilirim (possum, potui fiilinden на present indikatif 3 kişipossum, çoğul, olabilirim, bkz. Caput види X) caput X) од глаголот posse, potui можам, D. De trunco Ut scimus, collum caput trunco iungit. Partes trunci sunt: pectus, venter sive abdomen, dorsum. In medio dorso columna vertebrālis est; in columna vertebrāli medulla spinālis est. Pars thoracis costae sunt. In cavo thorācali cor et pulmones sunt. Cor in latĕre sinistro cavi thoracālis situm est. In cavo abdomināli intes$na et alia viscĕra sunt, ut: ventrĭculus, iecur sive hepar, lien, vesīca fellea, renes, pancrēas etc. E. De tussi UYlis e$am in omni tussi est peregrinā$o, navigā$o longa, loca mariYma, nata$ōnes. Cibus interdum mollis, ut malva, ut urYca, interdum acer, ut lac et allium. Bacillus Anthracis Vocabula nova: Substanva: Substantīva: aetas, -ātis -ā$sf.f.çağ доба aetas, allium, allium, -ii -ii n. n.sarımsak бел лук anthrax, anthrax, -acis -acisffantraks антракс antiquitas, eski старина, an$quitas, -atis -a$sf.f.antika, древност, bacillus, mikrop bacillus, -i-i m. m.bakteri, бактерија, бацил cadaver, ölüмртво beden тело cadaver, ĕris ĕrisn. n.leş, леш, cibus, cibus, -i-i m. m.gıda храна equus, equus, -i-i m. m.at коњ hepăr, hepăr, hepătis hepă$s f.f.karaciğer црн дроб genus, genus, -ĕris -ĕris n. n.görme вид infectio, infec$o, -ōnis -ōnis f.f.bulaşıcı зараза hastalık lien, -ēnis m. dalak lien, -ēnis m. слезина locum, -i n. yer locum, -i n. место malva, -ae f. siyah ebegümeci malva, -ae слезiliği omurga iliği medulla, -aef. f.црн kemik medulla,-onis -ae f.f. срцевина, natatio, yüzmek коскен мозок, мозочник,-onis ’рбетен мозок navigatio, f. gemi ile yol almak nata$o, -onis pankreas, mide pancrēas, -ătisf.n.пливање naviga$o, -onis f. пловидба, пловење со брод arkasındaki bez pancrēas, -ă$s n. панкреас, peregrinatio, -ōnis f. seyahat заджелудочна жлезда tussis, -is f. öksürük peregrina$o, –ōnis f. патување vaccinatio, -ōnis f. aşı tussis, -is kese vesīca, -aef.f.кашлица safraf.kesesi vesīca fellea-ōnis vaccina$o, вакцинација dal, sopa virgula, -ae f.f. меур, vesīca, -ae ќесе, vesīca fellea жолчен меур, жолчно ќесе Adiectiva: virgŭla, -ae f. гранче, стапче abdominalis, e mide Adiecva: fellēus 3 safra abdominalis, e стомачен, -чна, -чно infectiosus 3 bulaşıcı fellēus 3 жолчен, -чна, -чно intestinalis, -e bağırsaklı infec$osus33deniz заразен, -зна, -зно maritĭmus intes$nalis, mollis, e hafif-e цревен, -вна, -вно mariYmus33ölü морски, -а, -о mortĭmus mollis,3ebilinen лесен, -сна, -сно notus, pulmonalis, -e akçiğere ait-тво mortuus 3 мртов, -тва, septicus septik, sepsaya notus, 3 3познат, -а, -о ait similis, -e benzer pulmonalis, -e пулмонален, -лна, -лно, spinalis, -e omur белодробен, -бна, -бно toraks што се однесува на thoracalis, sep$cus 3 -e септичен, vertebralis, -e omur сепсата или е предизвикан од сепса utilis, faydalı similis,-e-e сличен, -чна, -чно spinalis, -e ’рбетен, -тна, -тно, Adverbia: thoracalis, -e торакален, -лна, -лно daha -e ’рбетен, -тна, -тно iam vertebralis, idcirco dolayı u$lis, -e полезен, -зна, -зно interdum zaman zaman praesertm Adverbia: özellikle iam веќе, уште Verba: idcirco затоа cremo 1 yakıyorum interdum понекогаш possum, posse, potui olabilirim praeser$m особено Verba: Coniunciones: cremo запалувам, спалувам nasıl,1ne gibi ut possum, posse, potui можам Coniuncones: ut како, како што 75 GRAMMATICA LATĪNA III ÇEKİM- SESLİ KÖKLERİ Declinatio tertia - nomina vocalia Bu Deklinasyonla üç cinsiyetin kökü –i seslisiyle biten adlar çekime girir, bunun için sesliler ya da –i kökleri olarak adlandırılır. Buraya: nominatif ve genitif tekil halde hece sayısı eşit olan ve eşit heceli olarak anılan adlar, febris f. sıtma; auris, auris f. kulak; canis, canis m./f. köpek; nubes, nubis f. bulut; nominatif ve genitif tekil halde hece sayısı farklı olan adlar, örn: dens, dentis m. diş; pars, partis f. parça; os, ossis n. kemik; cor, cordis n. kalp. nominatif tekilde –e, -al ya da –ar ile biten nötr cinsten ve eşit heceli adlar, örn: mare, maris n. deniz, rete retis n. file ve heceleri eşit olmayan: animal, animalis n. hayvan; exemplar exemplaris n. örnek; cochlear cochlearis f. kaşık. Kökleri –i ile biten adlar III Deklinasyonda aynı çekim ekleri ve aynı çekim bitimleri olur, sessiz köklü adlarda olduğu gibi. Bunların arasındaki fark en çok genitif çoğulda göze çarpmaktadır: kökü -i ile biten adların bitimi -ium olur ve buradan adın kökü belli olmaktadır. –i kökleri için özgü olan şey de, nötr cinsiyetten ablatif tekil adlar –i ile biter, nominatif, akuzatif ve vokatifte ise –ia ile biter. Bazı eşit heceli dişil adlar akuzatif tekilde –im ile (tussim, febrim) biter. Singularis N. G. D. Acc. V. Abl. Pluralis N. G. D. Acc. V. Abl. 76 Eril (eşit olmayan hece) dens dentis denti dentem dens dente Dişil (eşit hece) febris febris febri febrem febris febre Nötr cinsiyet -e, -al, -ar rete retis reti rete rete reti dentes dentium dentibus dentes dentes dentibus febres febrium febribus febres febres febribus retia retium retibus retia retia retis III DEKLİNASYONDA SIFATLAR Adiectīva declinationis tertiae Aşağıdaki sesli köklere ait olan üş çeşit sıfat III deklinasyonda çekimlenir. üç formlu sıfatlar (her cinsiyet için ayri şekil): acer, acris, acre sert; celer celeris celere hızlı; saluber, salubris, salubre sağlıklı. Singularis N. G. D. Acc. V. Abl. Pluralis N. G. D. Acc. V. Abl. eril ventus salūber vent salūbris vento salūbri ventum salūbrem vente salūber vento salūbri dişil aetas salūbris aetats salūbris aetat salūbri aetatem salūbrem aetas salūbris aetate salūbri nötr mare salūbre maris salūbris mari salūbri mare salūbre mare salūbre mari salūbri vent salūbres ventōrum salūbrium vents salūbribus ventos salūbres vent salūbres vents salūbribus aetates salūbres aetatum salūbrium aetatibus salūbribus aetates salūbres aetates salūbres aetatibus salūbribus maria salūbria marium salūbrium maribus salūbribus maria salūbria maria salūbria maribus salūbribus İki formlu sıfatlar (biri eril ve dişil için diğeri ise nötr cinsiyet için): brevis kısa; breve kısa; frontalis ön; frontale önden; pectoralis göğüs; pectorale göğüse ait; utilis faydalı. Singularis N. G. D. Acc. V. Abl. Pluralis N. G. D. Acc. V. Abl. eril cibus utlis cibi utlis cibo utli cibum utilem cibe utlis cibo utli dişil herba utlis herbae utlis herbae utli herbam utilem herba utlis herba utli nötr consilium utle consilii utlis consilio utli consilium utle consilium utle consilio utli cibi utiles cibōrum utlium cibis utilibus cibos utles cibi utles cibis utilibus herbae utles herbārum utlium herbis utilibus herbas utles herbae utles herbis utilibus consilia utilia consiliOrum utlium consiliis utlibus consilia utilia consilia utilia consiliis utlibus 77 GRAMMATICA LATĪNA üç cinsiyet için tek şekil sıfat: felix, -icis mutlu; sapiens, -entis akıllı. Bu sıfatlar nominatif ve genitif tekilde okunur. Yine de akuzatif tekil veya nominatif, akuzatif ve vokatif çoğulda ikişer hali (biri eril diğeri ise dişil için) vardır. Singularis N. G. D. Acc. V. Abl. Pluralis N. G. D. Acc. V. Abl. eril homo felix hominis felicis homini felici hominem felicem homo felix homine felici dişil femina felix feminae felicis feminae felici feminam felicem femina felix femina felici nötr animal felix animalis felicis animali felici animal felix animal felix animali felici homines felices hominum felicium hominibus felicibus homines felices homines felices hominibus felicibus feminae felices feminarum felicium feminis felicibus feminas felices feminae felices feminis felicibus animalia felicia animalium felicium animalibus felicibus animalia felicia animalia felicia animalibus felicibus BAĞLAÇLAR Coniunctiōnes Latincede bağlaçlar çekimi yapılamayan sözcüklerdir, onlar kendi başına ya da önceki sözle birleştirici unsur olarak (enklitik) durabilirler. En sık şu bağlaçlara rastlanır: et, atque (acc) ve, öyle, a etiam, quoque aynı öyle neque, nec ne aut, sive, seu ya da sed, vero, autem fakat, yine, nitekim itaque, igitur dolayı, öylece, demek tamen genede 78 PENSA PENSUM A Pars, -rtis f., tussis, -is f., ŏs,именките ossis n.ve pars, exemplar, n. isimleri Менувајте ги по падежи -r$s f.,-istussis, -is f., ad ŏs,durumlaossis n. rına göre çekimleyiniz: и exemplar, -is n.: Sg. N. G. D. Acc. V. Abl. pars __________ __________ __________ __________ __________ Sg. N. G. D. Acc. V. Abl. ŏs __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. N. G. D. Acc. V. Abl. Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ tussis __________ __________ __________ __________ __________ Sg. N. G. D. Acc. V. Abl. exemplar __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ Pl. __________ __________ __________ __________ __________ __________ Vocabula nova: Substantīva: basis, -is f. kök extractio, -onis f. çıkarmak oesophagus, -i m. yemek borusu tuberculosis, -is f. verem Adiectiva: capilaris, -e kılcal damar celer, -ris, -e hızlı cervicalis, -e boyun dulcis, -e tatlı facialis, -e yüze ait olan intolerabilis, -e dayanılmaz nasalis, -e buruna ait siccus 3 kuru teres, -etis yuvarlak Покрај наведените напишете соодветните форми Belirtilen adlar yanısıra,именки sıfatın cinsiyet, sayı ги ve hal olarak uygun olacakод şeпридавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по killerini yazınız: род, по број и по падеж: Amygdalārum morbis consilia muscŭlum dolores animali cor vasa ŏs nervos _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ dulcis, -e intes$nalis, -e celer, -ris, -re teres, -ē$s intolerabilis, -e domes$cus, -a, -um pulmonalis, -e capilaris, -e nasalis, -e facialis, -e Преведете ги на македонски следните изрази: Aşağıdaki deyimleri Türkçeye tercüme ediniz: tuberculosis pulmonum __________________ caput ossis femoris __________________ extrac$o den$s __________________ tussis sicca __________________ columna vertebralis vertebrae cervicales tuberculosis renis paralysis oesophagi __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ 79 PENSA Vocabula nova: Substantīva: dosis, -is f. doz photosynthesis, -is f. fotosentez unguis, -is m. trnak Adiectiva: aequalis, -e eşit certus 3 güvenli immortalis,-e ölümsüz insaluber, -bris, -bre sağlıksız mortalis, -e ölümcül paluster, -tris, -tre bataklı tropĭcus 3 tropik virōsus 3 virüslü Verba: infesto 1 saldırıyorum minuo 3 azaltıyorum PENSUM B Имињата во заградата ставетеsonra ги воgelen падежот штоkoyunuz: следи зад Parantes içindeki adları edattan çekime предлогот: in in pro pro __________________ __________________ __________________ __________________ (pars, -r$s f. / dexter, -tra, -trum) (pars, -r$s f. / aequalis, -e) (dosis, -is f.) (infans, -an$s m.) içinde verilen adların çekimiyle cümleleri tamam Parantes Дополнете ги речениците соuygun соодветниот падеж од имињата layınız: дадени во заградата: a. Corpus humānum _____________ est, animus ____________. (mortalis, -e / immortalis, -e) b. Infec$ones virōsae plantārum ________________ minuunt. (photosynthesis, -is f.) c. Praescribe ______________________ medicamen$! (dosis, -is f. certus, -a, -um) d. In regionibus _____________ aqua _______________ est. (paluster, -stris, -stre / insaluber, -bris, -bre) e. Multa _______________ unguibus infestant. (animal, -is n.) f. Hodie medĭci _____________________ bene curant. (febris, -is f. tropicus, -a, -um) 80 DICTA ET SENTENTIAE Ad finem. Sonuna kadar. Alba avis. Ak kuş. Seyreklik. Amor non est medicabilis herbis. Aşk, şifalı bitkilerle tedavi edilmez. Ars longa, vita brevis. Sanat ebedidir, hayat kısadır. Auri sacra fames. Lanetli altın açgözlülüğü. Deyim, kimsenin açgözlülüğünü vurgulamak istendiği zaman kullanılır. Civis Romānus sum. Ben Roma vatandaşıyım. Her Roma vatandaşı bu deyimle kendi hak ve özgürlüklerini koruma hakkına sahipmiş. Ferro ignique. Kılıç ve ateşle, yani savaşla. Finis corōnat opus. Netice, eserin değerini biçer. Ius gentium. Uluslararası hukuk. Mens sana in corpore sano. Sağlıklı bedende sağlıklı ruh. Sapienti sat. Bilgeç için o kadar. Akıllı adamın bir şey anlayabilmesi için çok konuşmaya gerek yoktur. Similia similibus curantur. Benzeri benzerle tedavi edilir. Sağlıklı insanda aynı hastalığı kışkırtabilecek ilaçların hastalara verilmesi. Vis vitalis. Hayat gücü. Venter caret auribus. Karnın kulakları yoktur. Kelimeler insanı doyuramaz. 81 VITA COTIDIANA KÜLTÜR Roma Kültürü kavramı, oldukça bileşik, içerikli ve zengin bir kültür mirasının meydana getirilmesi ve şekillenmesine iştirak eden bir çok geleneği dahil etmektedir. Avrupa’nın Antik Çağ’dan bugüne kadar kesintisiz gelişimi işbu kültür mirasına dayanmaktadır. Bu kavram sadece edebiyat, resim sanatı ve mimariyi değil, din pratiğini, eğlence, hergünlük alışkanlıklar, yaşama kültürünü birleştirip kaynaştırmaktadır. Roma edebiyatı Helen geleneklerinde zaten gelişmiş olan edebiyat türlerinin takliti olarak gelişmeye başlamış ve yetenekli Roma sanatçılarını şiddetle destekleyen İmparator Augustus döneminde zirveye ulaşmış. Onun patronluğu altında Vergilius’un Eneida kahramanlık destanı ve Ovidius’un Metamorfozlar mitoloji destanı meydana gelmiştir. Vergilius Eneida destanında kahraman Eney’in ele geçirilip yerle bir edilen Truva’dan İtalya’ya kadarki maceralarla dolu yolunu ve gelenlerin yerli İtal kabileleriyle savaşlarından söz etmektedir. Destanın bünyesi ve şiirsel işlemleri Homeros’un Odysseia ve İlyadası’nın model olarak alındığını açıkça göstermektedir. Roma lirik şiiri, Helen şiiri bakımında daha otantiktir, Katul veya Ovidius gibi şairler ise yazmış oldukları ağıt veya mektuplarında duygularını açıkça ve ikircimliksiz kişileştirerek, aşıklara ve sevenlere, gerçek ya da hayali kişilere hitap etmektedirler. Roma dram yaratıcılığı hiçbir zaman Helen dramatürjisinin yüksekliklerine ulaşamamıştır, ancak Plautus ve Terentius’un yazdıkları komediler ve ele aldıkları konuları (pinti, asker, parazit) daha sonraki nesiller için oldukça önemlidir. Latince yaratılan nesire gelince, Tacitus, Livius, Sallustius’un tarih kitapları, Seneca’nın yazıları, Apuley ve Petronius’un antik romanları 82 dikkati çekmektedir. Gene de hitabet sanatı, edebi tür ve pratik olarak, Roma realitesinin doğasını en uygun bir şekilde yansıtmaktadır. Bu dalda en başarılı sanatçı kuşkusuz ki Cicero’dur. Roma resim sanatı başarıları heykeltıraşçılık (anıt ve kabartmalar) mozaik, vazo resim sanatı ve fresk resim sanatında en otantiktir. Bu eserlerdeki motifler genelde mitoloji, dini ayinler, atletizm yarışmaları, tarihi olay ve kişilere aittir. Bitki ve hayvan motifli mozaikleri birçok kamu yapıda ve daha zengin vatandaşların evleri ve villalarındaki döşeme ve duvarların süsüymüş. Resim sanatının tüm bu şekilleri en tipik antik mimari biçimi olan tapınak ile kopmazcasına bağlıdır. Daha Helada döneminde sütunların estetik açıdan işlenmesi iç stil olarak gelişmiş (Dorlar, İyonlular ve Korintliler) sutunlara dayatılan direkler ise zengin kabartmalarla süslüymüş. Romalıların Helen mimarisinden aldıkları diğer bir inşaat şekli amfi ve tiyatrolarmış. Bu yapılar Kuzey Afrika ve İspanya’dan ta küçük Asya’ya kadar ele geçirilen tüm bölgelerde inşa edilmekteymiş. Ancak kamu banyolar, su tesisatları ve zafer kapıları Avrupa mimarisine bırakılan otantik bir mirastır. Kamu banyolar da mükemmel ısıtma sistemleri mevcutmuş, banyolarda dostlar, iş adamları karşılaşırlarmış. Orjinal mimari elemanı olan revak ise büyük savaş zaferleri adına ve büyük kumandanlar adına kaldırılan muazzam zafer kapılarında görülmektedir. Aynı öyle uzunlukları hayranlık duygusu yaratan su tesisatlarına da rastlamaktayız. Makedonya, Roma’nın bir eyaleti olduğu dönemeden Skupi, Stobi, Heraklea, Lihnidos ve diğer arkeoloji kazı merkezlerinde Roma mimarisi ve sanatın değerli kalınıtları gün ışığına çıkarılmıştır. 83 Caput CaputVIII VIII IV Çekim (Deklinasyon) IV деклинација V Çekim (Deklinasyon) V деклинација деклинација YunanГрчка Deklinasyonu Медицинска терминологија Tıp Terminolojisi LECTIO Vocabula nova: Substantīva: Substanva: bradycardia, -ae bradycardia, -aef.f.брадикардија, bradikardi, kalbin забавена работа на срцето yavaşlaması genu, -us n. колено genu, -us n. diz hypotensio, -onis hypotensio, -onisf.f.хипотензија, hipotansiyon,низок крвен притисок düşük kan basıncı hospitāle, -is n. болница hospitāle, -is n. hastane infarctus, -us m. инфаркт infarctus, -us instrumentum,m.-i enfarktüs n. инструмент instrumentum, -i n. enstrüman laesio, -ōnis f. повреда, рана, лезија laesio, f. yara manus,-ōnis -us f рака manus, -us f el-ii n. срцев мускул, myocardium, миокард myocardium, -ii n. kalb kası, miyokard partus, -us partus, -us m. m. раѓање, doğum породување plexus, -us m. сплет, plexus, -us m. göğüs плексус pulsus, -us pulsus, -us m. m.биење, nabız пулс sec$o, -ōnis f. сечење, sectio, -ōnis f. kesme рез; sec$o Caesarea царски рез sectio Caesarea sezaryan durum status, -us m. состојба status, -us m. durum turba, -ae f. метеж turba, -ae f. kargaşa vir, -i m. маж vir, -i m. erkek A. In hospitali Hodie in hospitāli turba est. Vidēmus virum cum infarctu myocardii, puerum cum contusiōne genus, puellam cum laesionĭbus plexus brachiālis et femĭnam in graviditāte. Vir pulsum tardum sive bradycardiam, dolōrem in pectŏre et hypotensiōnem arterialem habet. Status praesens viri stabilis non est. Chirurgi ante opera$ōnem manus lavant et instrumenta parant. Puer cum contusiōne genus dolōrem sen$t. Medĭci puĕro spicam ponant et puellam cum laesionibus plexus brachiālis curant. Partus femĭnae sero$nus est, sed femĭna contrac$ōnes non habet. Sec$ōnem Caesaream $met et partum per vias naturales sperat. Partus difficilis est, sed post partum status feminae et neona$ stabilis est. Adiecva: Adiectiva: arteriālis, -e артериски, -а, -о brachiālis,-e -earteri брахијален, -на, -но; arteriālis, што ѝ припаѓа brachiālis, -e ele на aitраката olan difficilis, -e тежок, -шка, -шко difficilis, -e ağır praesens, -en$s присутен, -тна, -тно, praesens, -enis mevcut, şimdiki сегашен, -шна, -шно serotinus geç -цна, -цно sero$nus 33 доцен, stabilis, -e güvenli, stabilis, -e сигурен, istikrarlı -рна, -рно, tardus 3 geç-лна, -лно стабилен, tardus 3 доцен, -цна, -цно Verba: Verba:1 ümit ediyorum spero spero 12 се надевам timeo korkuyorum $meo 2 се плашам Plexus brachialis 86 Vocabula nova: B. Plantae medicātae Est prima hora post meridiem. Marcus cum avo suo in prato est. Avus Marci calvi$em occipitālem habet. De calvi$e remedium non est. Plantae medicātae quoque non adiuvant. Etsi calvi$es congenita est, tamen Marcus calvi$em non $met. Nunc extrac$onem den$s $met. Nam cariem incipientem habet. Etsi dolorem intolerabilem sen$t, plantas colligit. Herbārium pro biologia facĕre debet. In superficie terrae variae plantae sunt, multae medicātae. Avus Marci remedia non amat, unguenta sua et species herbārum diligit. Herbas apportat et siccat. Nepo$ suo semper dicit: “Herbae medicātae morbos multos sanant.” Domi semper Althaneam, Belladonam, Convallariam, Ipecacuanham, Mentham piperitam, Terebinthinam, Ur$cam, Salviam et Rosam caninam habet. Oculos suos cum Matricaria chamomila lavat, infec$ōnem faciēi cum foliis Plantaginis lanceolātae sanat. Repente canem vident. Marcus canes $met et avo suo dicit: “Cave canem! Rabiem caninam fortasse habet.” Herbas colligunt et domum eunt (1). Not: (1) eunt(1) gidiyorum kuralsız fiilinмножина indikatif presenti eo,на ire,презент ii, itum Забелешка: eunt си одат, 3 лице индикатив gidiyorum, ayrılıyorum од неправилниот глагол eo, ire, ii, itum си одам, си заминувам. Substantīva: Substanva: ebegümeci Althanea, -ae f.f. beyaz Althanea, -ae бел слез avus, avus, -i -i m. m. dede дедо Belladonna, -ae f.f. лудо deliotu, yabani tütün Belladonna, -ae билје, biologia, -ae f. biyoloji помамница, див тутун canis, -is m. biologia, -aef.f.köpek биологија calvities, -ēi f.f kellik canis, -is m. куче caries, -ēi-ēi f. çürüğü / caries incipiens calvi$es, f ќелавост diş çürüğü caries, -ēi f. кариес / caries incipiens Convallaria, -ae f. hıdırellez çiçeği почетен кариес facies, -ēi f. yüz Convallaria, -ae f. ѓурѓевче folium, -ii f.n.лице yaprak facies, -ēi herbarium, n. herbaryum folium, -ii n.-iiлист hora, -ae f. saat herbarium, -ii n. хербариум Ipecacuanha, hora, -ae f. час-ae f. ipekakuana Matricaria, -ae-ae f. bot. Matricaria Ipecacuanha, f. ипекакуана Matricaria,chamomilla -ae f. бот. Matricaria papatya Matricaria chamomilla meridies, -ēiболивач, m. öğlen попадика, вртипоп nepos, -ōtis m. torun meridies, -ēi m.f. пладне Plantago, -inis bot. Plantago nepos, -ō$ssinir m. внук otu lanceolata Plantago,-i-inis f. бот. Plantago pratum, n. çayır lanceolāta rabies, -ēi f.тегавец kuduz, rabies canina pratum, -i n. ливада köpek kuduzu rabies, -ēi беснило, rabies canina Rosa, -ae f.f.Rosa canina yabani gül, кучешко беснило alıç Rosa, -ae canina дива роза, Salvia, -aef.f.Rosa adaçayı шипинка species, -ēi f. tür / pl. species, -erum çay Salvia, -ae жалфија, superfi cies,f. -ēi f. alan кадунка species, -ēi f. вид species, -ērum чај Terebinthina, -ae f./ pl. terpentin superficies, -ēi f. површина Terebinthina, -ae f. терпентин Adieciva: caninus 3 köpeğe ait Adiecva: medicatus 3 şifalı caninus 3 кучешки, -а, -о occipitalis, -e artkafalı medicatus 3 лековит, -а, -о occipitālis, -e тилен, -лна, -лно Verba: apporto Verba: 1 alıyorum caveo 2 saklıyorum apporto 1 понесувам colligo caveo 23сеtopluyorum чувам (со Acc.) incipio başlıyorum colligo 33 собирам lavo 1 yıkıyorum incipio 3 почнувам sicco kurutuyorum lavo 11мијам sicco 1 сушам Adverbia: fortasse belki Adverbia: repente fortasse apansız, можеби beklenmedik semper zaman неочекувано repente her одненадеж, Belladona semper секогаш Althanea officinalis Rosa canin a Coniunctiones: etsi rağmen Coniuncones: tamen yine de etsi иако tamen сепак 87 LECTIO Vocabula nova: Substanva: Substantīva: absen$a, -ae -ae f.f.yokluk отсуство absentia, aneurysma, -ătis -ă$s n. n. anevrizma, аневризма, aneurysma, ограничено на arteride sınırlıпроширување genişleme артерија-us m. iştah appeitus, appe$tus, -usn.m. апетит asthma, -ătis astım asthma, -ă$s n. задув, астма carcinōma, -ătis n. kanser carcinōma,-i-ă$s n. карцином, рак cerebrum, n. büyük beyin cerebrum,-ae -i n. мозок, diabetes, m.голем şeker hastalığı церебрум-is f. tanı diagnosis, diabetes, -ae -ătis m. шеќерна болест, diaphragma, n. diyafram дијабетес -i n. orta beyin diencephalon, diagnosis, -is n. f. дијагноза eczema, -ătis cilt iltihabı diaphragma, -i-ă$s n. дијафрагма encephalon, n. beyin diencephalon, n. диенцефалон, gramma, -ătis n.-i gram среден -etis мозок herpes, m. herpes eczema, -ă$s егзема, larynx, -gis m.n. fyti, gırtlak воспалително на melanōma, -ătis заболување n. melanom, bir кожата çeşit ur encephalon, -i n. -iмозок mesencephalon, n. orta beyin gramma,-es -ă$s n. грам musĭce, f. müzik herpes, -e$s oedēma, -ătism. n. херпес, şiş, ödemстресница larynx, -gis m.organ грклан, ларинкс organon, -i n. melanōma, -ă$s n. меланом, poēsis, -is f. şiir вид тумор-ae f. bulunmak praesenia, mesencephalon, -i n. sarcōma, -ătis n. sarkom, bir çeşit ur мезенцефалон, среден мозок sceleton, -i n. iskelet musĭce, -es -ătiss f. музика symptōma, n. belirti oedēma,-ătis -ă$sn. n.sistem оток, едем systēma, organon, -i n. орган poēsis, -is f. поезија Adiectva: praesen$a, -ae f. присуство gravis, -e ağır sarcōma, -ă$s n. сарком, вид periculosus 3 tehlikeli тумор -e tedavi edilebilir sanabilis, sceleton, -i n. костур, скелет symptōma, -ă$s n. симптом Adverbia: systēma, -ă$s n. систем diffi cile ağır C. De verbis Graecis in medicinam Multa verba Graeca omnĭbus iam nota sunt: musĭce, poēsis, systēma, organon, sceleton, gramma et multa cetera. Praesen$a verbōrum Graecorum non solum in lingua La$na, sed in mul$s aliis linguis magna est. Nomĭna par$um corporis saepe Graeca sunt: larynx, thorax, diaphragma, hepar, pancreas, oesophagus et multa cetera. Verba Graeca quoque partes cerebri sunt: encephalon, mesencephalon, diencephalon. Medĭci e$am multas diagnōses cum verbis Graecis scribunt: diabētes, carcinōma, asthma, aneurysma, sarcōma, melanōma, eczema, herpes, oedēma. Hodie homines carcinomăte, diabete aut asthmate saepe laborant. Carcinōma sive cancer pancrea$s morbus periculōsus est. Symptomăta carcinomă$s pancrea$s sunt: dolōres in abdomĭne, icterus gravis et absen$a appe$tus. Carcinōma pancrea$s morbus difficile sanabilis est. Adiecva: gravis, -e тежок, -шка, -шко periculosus 3 опасен, -сна, -сно sanabilis, -e што може да се излекува Adverbia: difficile тешко diencephalon 88 GRAMMATICA LATĪNA IV (u) ДЕКЛИНАЦИЈА DEKLİNASYONU Declinao (u) quarta Bu –u köklü eril, az sayıda dişil од ve nötr cinsiyetten çekimi ya-и По Deklinasyonda оваа деклинација се менуваат именки машки, женскиolan (малadların број именки) pılır. среден род со основа на -u. Nominatif tekilde erilиve dişil adların –ŭs harfl eriyle, genitif tekilde-ŭs, –ūsаharfl eriyleИменките од машки женски род воbitimi номинатив еднина имаат завршок во генитив dir. Örnek: pulsus, -ūs m. nabız; senatus, -ūs, m, senato; sensus, -ūs m, duygu, his; manus, еднина -ūs. На пример: pulsus, -ūs m. пулс; senatus, -ūs m. сенат; sensus, -ūs m. чувство; -ūs f, el. -ūs Nötr cinsiyetten adlarод nominatif tekilde –ū ile genitif tekilde ise –ūs ile biter. manus, f. рака. Именките среден род во номинатив еднина завршуваат на -ū,Örn: a во cornū, -ūs n. boynuz; genū, -ūs n.diz; gelu, -ūs n. buz. генитив еднина на -ūs. На пример: cornū, -ūs n. рог; genū, -ūs n. колено; gelu, -ūs n. мраз. Çekim şöyledir:падежни завршоци: Тие ги ekleri имаатde следниве eril ve dişil N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis -us -us -ui -um -us -u Pluralis -us -uum -ibus -us -us -ibus nötr cinsiyet Singularis -u -us -u -u -u -ū Pluralis -uа -uum -ibus -uа -uа -ibus IV deklinasyona göre yapılacak çekim şöyledir: Промената на именките по четвртата деклинација изгледа вака: Örneğin fructus, -us meyve, kelime kökü fructŭНа пример: fructus, -us плод, основа: fructŭN. G. D. Acc. V. Abl. Singularis fructus fructus fructui fructum fructus fructū Pluralis fructus fructuum fruc$bus fructus fructus fruc$bus Örneğin: genu, -us-us diz,колено, kelime kökü genŭНа пример: genu, основа: genŭN. G. D. Acc. V. Abl. Singularis genu genus genu genu genu genu Pluralis genua genuum genibus genua genua genibus Именката -us f. IIдом, куќа, има аблатив и акузатив множина по Domus, -usdomus, f, ev kelimesi deklinasyona göre ablatif еднина tekil ve akuzatif çoğul olur: domo II деклинација: domo иdomi domos. Некаде се среќава и формата domi, којаштоsorusuе стар ve domus. Bazı yerlerde şekline de rastlanır, bu eski bir lokatiftir ve nerede? локатив и одговара на прашањето каде?. Понекогаш има и генитив множина по II na cevap verir. Bazan II deklinasyona göre genitif çoğul olarak da görülebilir: domōrum. деклинација: domōrum 89 GRAMMATICA LATĪNA V (e) DEKLİNASYONU Declinatio (е) quinta Bu deklinasyonda dişil adlar ve iki adet eril adın çekimi yapılır. Örnek: species, speciei f. tür, cins; facies, faciei f. yüz; caries, cariei f. karyes, dişte çürüme. Nominatif tekil –ēs ile, genitif tekil ise –ei ile biter. Kelime kökü –ē ile bitmektedir. V Deklinasyonun aşağıdaki karakteristik bitimleri vardır: N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis -es -ei -ei -em -es -e Pluralis -es -ērum -ēbus -es -es -ēbus V Deklinasyonda ad çekimi şöyle olur: Örn. dies, -ei gün; kelime kökü: diē- N. G. D. Acc. V. Abl. Singularis dies diēi diei diem dies die Pluralis dies diērum diēbus dies dies diēbus Sadece diēs ve rēs adlarının tam çoğulu vardır. Aciēs sertlik, spēs ümit, speciēs tür, tekilde tüm şekilleri ve nominatif, akuzatif ile vokatifte çoğul şekilleri vardır. Diğer adların sadece tekilde şekilleri vardır, çünkü daha çok soyut adlardır. rēs, rēi iş; cisim ya da her hangi bir şey, daha çok anlamlı olabilir. Örn: rēs gesta yapılan bir şey, rēs secundae talih; rēs adversae kaza; rēs publica cumhuriyet; devlet. V Deklinasyonda eril iki kelime vardır: diēs gün ve meridiēs öğlen, ancak belli bir süre ya da belli bir zaman anlamında olunca, diēs dişil ad olarak karşımıza çıkar. Örn: dies certa belirli gün. 90 YUNAN DEKLİNASYONU / YUNAN ADLARI DEKLİNASYONU Roma İmparatorluğu bölgesinde Latince ve tıp bilimi, Antik Yunan dili ve Helen tıbbının etkisi altında gelişiyormuş. Bu şekilde Latincede (tıp terminolojisinde olduğu gibi), kullanılmakta olan sayısı çok ad, Yunan kökenlidir ve I, II ve III Deklinasyon kurallarına göre çekimi yapıldığına karşın, Yunan çekim eklerinden bazı özelliklerini muhafaza etmişlerdir. -e ile biten dişil adlar ve –es ile biten eril Yunan adları, I deklinasyona göre çekimi şöyle yapılır: phlegmone, -ae, f. iltihap, sistole, -es, f. kısılma, Aloë, -es, f. aloe; diabētes, -ae, m. şeker hastalığı; psoas, -ae, m. kemer kası. Bunlardan çoğu tekil genitifte –ae ile biter. N. G. D. Acc. Abl. Singularis diabētes diabētae diabētae diabēten / -am diabēte / -a Pluralis diabētae diabētarum diabētis diabētas diabētis Singularis systole systoles systolae systolen systole Pluralis systolae systolarum systolis systolas systolis nominatif tekilde -on, genitif tekilde ise –i ile biten nötr cinsiyetten adlar olduğu gibi, -eus -ei ile biten eril adlar II Deklinasyona göre çekimi yapılır: pharmacon, -i, n. ilaç; sceleton, -i, n. iskelet; colon, -i, n. kalın bağırsak; epistropheus, -ei, m. boYun.omuru. N. G. D. Acc. Abl. Singularis pharmacon pharmaci pharmaco pharmacon pharmaco Pluralis pharmaca pharmacōrum pharmacis pharmaca pharmacis Singularis epistropheus epistrophei epistropheo epistropheum epistropheo Pluralis epistrophei epistropheōrum epistropheis epistropheos epistropheis İsimlerin cinssiz hali nominatif tekilde –ma, genitif tekilde -ătis ile biten ve –er, -eris ve -is III deklinasyonda isimler değişiyorlar: oedema, oedema+s n.ödemi; asthma, astmatis n. astma; carcinoma, carcinomatis n. kanser; ureter, ureteris m. üreter, üst kanal yolu; dosis, dosis f. doz; diagnosis, diagnosis f. teşhis, tani; anamnesis, anamnesis, f. anamnez, hastalığın tarihçesi; -is ile akuzatif tekilde biten isimler akuzatifte –im ile biterler. N. G. D. Acc. Abl. Singularis oedema oedematis oedemati oedema oedemate Pluralis oedemata oedematum oedematis oedemata oedematis Singularis dosis dosis dosi dosim dosi Pluralis doses dosium dosibus doses dosibus datif ve ablatifte –ma ve -atis ile biten çoğul adlar eki -ibus yerine -is olur. -er, -eris ile biten adlar, III deklinasyona göre düzenli olarak çekimi yapılır. 91 PENSA PENSUM A Vocabula nova: Substantīva: domus, -us (-i) f. ev exitus, -us m. çıkış, sonuç, ölüm fructus, -us m. ürün foetus, -us m. ürün (üçüncü aydan sonra) gelu, -us n. buz Adiectva: aromaicus 3 aromatik fractus 3 kırık febrilis, -e sıtmalı febril, ateşli letalis, -e ölümcül superficial, -e yüzeysel Менувајте ги поşu падежи fructus, fructus, -us m., gelu, -usgelu, n., Aşağıda verilen adlarınименките çekimini yapınız: -us m., -us n., domus, -us (-i) f. и species, -ei f. domus, -us (-i) f. и species, -ei f.: N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. fructus __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. domus __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. gelu __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. species __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Belirtilen Покрај наведените именки напишете ги yazınız, соодветните од adlar yanı sıra sıfat uygun hallerini şöylekiформи ad ve sıfat придавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат arasında cinsiyet, sayı ve ad durumu çekimi bakımından uyum olsun.по род, по број и по падеж: foetus statum manus par$bus exitu genua cariem species calvi$e dies 92 __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ (praematūrus, -a, -um) (febrilis, -e) (dexter, -tra, -trum) (sero$nus, -a, -um) (letalis, -e) (fractus, -a, -um) (superficiālis, -e) (aroma$cus, -a, -um) (occipitālis, -e) (cri$cus, -a, -um) Aşağıdaki Преведетеterimleri ги на македонски следните изрази: Türkçeye tercüme ediniz: infarctus myocardii infarctus pulmonis sensus visus sensus gustus obtura$o cariei aquaeductus cerebri descensus uteri visus oculi sinistri spiritus vini organum olfactus genu varum genu valgum ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ Parantez Имињатаiçindeki во заградата во падежот што следи зад adları ставете edattanги sonra gelen çekime yerleştiпредлогот: riniz: Vocabula nova: Substantīva: abortus, -us m. hamilelik kestirme, düşük, aquaeductus, -us m. su kanalı descensus, -us m. indirmek gustus, -us m. tad obturatio, -ōnis f. tıkanma, dolgu olfactus, -us m. koku, koku duyusu organum, -i n. organ spiritus, -us m. nefes, alkol visus, -us m. görüş, görme usus, -us m. kulanım Adiectiva: contentus 3 memnun diureticus 3 diuretik therapeuticus 3 tedaviye ait valgus 3 eğri, dışa doğru varus 3 eğri, içe doğru _________________ (usus, -us m. / externus, -a, -um) ad _________________ (usus, -us m. / internus, -a, -um) _________________ (usus, -us m./ veterinārius, -a, -um) ad partus per _________________ (sec$o, ōnis f. / Caesareus, -a, -um) status post _________________ (abortus, -us m.) ad Parantez Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени içinde verilen adlardan uygun çekim ile cümleleri tamamlayınız: во заградата: a. Medĭcus _______________________aegrō$ contēntus non est. (status, -us m._______________________aegrō$ / praesens, -en$s) a. Medĭcus contēntus non est. b. Homo habet: ____________ et ______________. (status, -usduas m. / manus praesens, -en$s) (sinister, -trum / dexter, -trum) b. Homo-tra, duas manus habet:-tra, ____________ et ______________. c. Frons-tra, est pars (sinister, -trum___________, / dexter, -tra, facies -trum)pars ______________. (facies, -ēiest f., caput, -i$s n.) c. Frons pars ___________, facies pars ______________. d. A herbis medica$s pharmaceuta _____________ praeparat. (facies, -ēi f., caput, -i$s n.) (species, -ērum f. / diure$cus, -a, -um) d. A herbis medica$s pharmaceuta _____________ praeparat. e. Medĭcus dosim therapeu$cam medicamen$ pro _________ praescribit. (species, -ērum f. / diure$cus, -a, -um) (dies, -ēi m.) dosim therapeu$cam medicamen$ pro _________ praescribit. e. Medĭcus (dies, -ēi m.) 93 PENSA PENSUM B Vocabula nova: Substantīva: acne, -es f. sivilce systole, -es f. kısılma kalp kası ritmik kısılma Adiectiva: cardialis, -e kalp, kardiyal insipidus 3 tadsız iuvenis, -e genç mellitus 3 tatlı nervosus 3 sinir renalis, -e böbrekli sensorius 3 duygu adların ги çekimini yapınız: diagnosis, -is f.,-is acne, -es -es f., organon, Şu Менувајте по падежи именките diagnosis, f., acne, f., organon,-i -in.n. и ve asthma, -ătis n. asthma, -ă$s n.: N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. diagnosis __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. organon __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ N. G. D. Acc. V. Abl. N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. Pl. acne __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Sg. Pl. asthma __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ Belirtilen Покрај наведените именки ги sayı соодветните форми од adlar yanı sıra, ad veнапишете sıfat cinsiyet ve çekim bakımından придавката, така што именката придавката ќеyazınız: се согласуваат по uyum içinde olacak şekilde sıfatın иuygun şekillerini род, по број и по падеж: diabētes asthmăte oedēmăta systēma eczema acnae diabēten organa 94 _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ _________________ (insipidus, -a, -um) (cardialis, -e) (renalis, -e) (nervosus, -a, -um) (acūtus, -a, -um) (iuvenis, -e) (mellitus, -a, -um) (sensorius, -a, -um) Aşağıdaki Преведетеdeyimleri ги на македонски следните изрази: Türkçeye tercüme ediniz: oedēma laryngis aneurysma aortae carcinōma ventricŭli asthma bronchialis herpes zoster eczema acūtum $nctūra Alŏes cirrhosis hepa$s ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ Parantezde Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени verilen adların uygun çekimini yaparak cümleleri tamamlaво заградата: yınız. Vocabula nova: Substantīva: Aloe, -es f. aloe anorexia, -ae f. iştahsızlık, anoreksi aranea, -ae f. örümcek cirrhosis, -is f. siroz dyspno -es f. nefes darlığı membrana, -ae f. zar nucleus, -i m. öz, çekirdek protoplasma, -ătis n. protoplazma psoas, -ae m. boşluk kası rhizōma, -ătis n. yeraltı gövde zoster, -ēris m. kemer herpes zoster kemer herpesi a. Medĭcus ________________ pneumoniae scit. (symptoma, -ă$s n.) b. Cellula a ________________, nucleo et membrana constat. (protoplasma, -ă$s n.) c. Asthma cardiale genus _______________ est. (asthma, -ă$s n.) d. Aegrōtus _______________ propter asthma bronchiale habet. (dyspnoë, -es f.) e. Hodie homĭnes saepe ______________ pulmonum laborant. (carcinōma, -ă$s n.) hangiна deklinasyona (çekime) ait olduğunu belirleyiniz: Adların Определете која деклинација ѝ припаѓаат именките: anorexia, -ae f. rhizōma, -ă$s n. Aloe, -es f. encephalon, -i n. medicamentum, -i n. psoas, -ae f. aranea, -ae f. ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ 95 DICTA ET SENTENTIAE Carpe diem. Günü yakala. Casus belli. Savaş nedeni. Bu deyimle savaşa neden verebilecek durumlar belirtilir. Dies diem docet. Günü gelecek gün başlatır. Unus dies gradus est vitae. Gün hayatın bir adım ilerisindedir. In medias res. Cismin (konunun) ortası. Lapsus linguae. Konuşma hatası. Konuşurken yapılan hataya aittir. Lapsus calami. Yazı hatası. Yazı yazarken yapılan hataya aittir. Manu propria. İmza (kendi eliyle atılan imza) Bona fide. İyi niyetli. Mala fide. Kötü niyetli. Fluctus numerāre. Dalgaları saymak. Anlamsız bir şey yapmak. In spe. Ümit içinde. Punica fides. Pun sadakatı. Sadakatsizlik isyan anlamında kullanılan bir deyim. Domus propria, domus optima. Kendi evim en iyidir. Home sweet home İngilizce ile kıyaslayınız Ad usum. Adete göre. Usus magister est optimus. Tecrübe en iyi öğretmenimizdir. Spes dicipit. Ümit aldatıcıdır. Aegroto dum anima est, spes est. Hasta, hayattayken ümidi de vardır. 96 VITA COTIDIANA TIP TERMİNOLOJİSİ Latıncenin tıp terminolojisi Yunan tıp terminolojisinin güçlü etkisi altında meyda gelmiştir, çünkü Roma tıbbı daha eski ve gelişimin daha yüksek aşamasında olan Helada tıp biliminin etkisi altında gelişmekteymiş. Bunun neticesi olarak Latin tıp terimlerinin çoğu, Yunan sözlüklerinden kaynaklanmaktadır. Bazı terimler doğrudan alınmış, bazıları tercüme edilmiş, diğerleri uygunlanmış, bazı vakalarda ise sadece Latin köklü kelimeye eklenen Yunan sufiksleri (son ek) ya da prefiksleri (ön ek) olarak kullanılmıştır. Anlaşılan Yunanlılar kendi Latin terimlerini de meydana getirmişlerdir. Bu şekilde oluşturulan tıp terminolojisi daha sonra tıp bilimi ve sanatının yayılmasıyla diğer Avrupa ulusları da bemnimsemişlerdir. Umumi tıp terminolojisini üç özgü terminoloji türü oluşturmaktadır: a) Anatomi terminolojisi, anatomide kullanılan Latin kökenli terimlerden oluşmuştur, her terim bilim dalından kesin olarak belli olan bır kavramı anlatmaktadır. 1885 yılında ilk olarak resmen oturtuldu, standartlara denkleştirildi ve yayımlandı. Basel Anatomi Nomenklatürü (BNA-Baseliana nomina Anatomica) olarak bilinmektedir. Daha yeni zamanda Paris Anatomi Nomenklatürü PNA (Parisiensia nomina anatomica 1958) da kullanılmaktadır. b) Klinik terminolojisi, Yunan elementlerinden oluşan Yunan terim ve deyimlerinden oluşuyor. Çağdaş klinik nomenklatürü de gelenekleri devam ederek, kelime türeme imkânları dolayısıyla, gelenekleri sürdürerek, Yunan elementlerini muhafaza ve tercih etmektedir. c) Eczacılık terminolojisi, eczacılığın bilim olarak mevcut özellikleri nedeniyle, genelde botanik ve kimyevi kelimelerden oluşmuştur. Demek oluyor ki genelde bitkisel, mineral veya hayvan kökenli şifalı bitki veya karışımların terimlerini içermektedir. 97 VITA COTIDIANA Tek Sözcükten Oluşan Tıp Terimleri (Termini unīus verbi) Овие едночлени термини именки во nomenklatüründe номинатив во анатомската и Bu tek kelime terimler geneldeнајчесто anatomiсе veya eczacılık nominatif haфармацевтската номенклатура или основен поим со некој суфикс или префикс во linde adlardır veya bazı klinik terimlerinde sufiks ya da prefiks halindedir: клиничката: a) caput - baş, thorax - göğüs kafesi, vertebra – omur; а) caput глава, thorax граден кош, vertebra прешлен; b) toz; extractum – öz;екстракт; б)pulvis pulvis–прашок, extractum c)в)tonsillectomia bademciklerin ameliyat ileнаçıkarılması, myelographia - omur beyini tonsillectomia -хируршко отстранување крајниците, myelographia röntgenografisi. рентгенографија на ’рбетниот мозок. Birkaç Kelimeden Oluşmuş Tıp Terimleri (Termini plurium verbōrum) Двочлените термини од два збора) можат да бидат составени од: İki kelimeli terimler, (iki(составени kelimeden mürekkep) şöyle olabilir: именка (основен поим) ve и придавка во sorusuna номинатив (одговара 1.1.Nominatif ad (esas kavram) sıfatlar (nasıl cevap verir) на прашањето: каков?); или 2. именка (основен поим) во номинатив и друга именка во генитив, Veya 2. Nominatifte esas kavram olan bir ad veya birincisini daha yakından tamamlayan што поблиску ја определува првата (чиј?). ad ve genitifte başka bir ad.(kimin?) a) columna vertebrālis ’рбетен столб; nervus op$cus оптички нерв; spina scapulārum a) columna vertebrālis - omur sutünu, nervus opticus - optik sinir, spina scapulārum - küтрн / бодеж на лопатката; caput ulnae глава на лакотната коска; rek kemiğinde diken, caput ulnae - dirsek kemiği başı; б) iodum purum чист јод; Acidum ascorbinicum аскорбинска киселина; Extractum b) iodum purum - saf iyot, Acidum ascorbinicum - askorbin asit, Extractum ConvallariConvallariae екстракт од момина солза; ae - Convallari özü; в) blephari$s ulcerōsa воспаление/чир на очниот капак; cys#$s haemoragica c)хеморагичен blepharitis ulcerōsa - gözkapağı iltihabı, cystītis - hemorajik sist, adenoцистит; adenoma prostātae туморhaemoragica на простатната жлезда. ma prostātae - prostat tümorü; Повеќечлените образувања можат да бидат сочинети и од три, па дури и повеќе Çok kelimeli bileşikler iki veya üç ve hatta daha çok sayıda kelimeden ibaret olabilir. зборови: a)а)vena aşağı içi boş venвена; venacava cavainferior inferior-долна шуплива b) evcil nane tantktürü б)Tinctura TincturaMenthae Menthaepiperitae piperitae -тинктура од питомo нане; c)в)phlebitis portal ven phlebi$svenae venae portae portae -флебит наplebiis порталната вена. 98 Caput IX Pasif Индикатив Present İndikatif на презент пасивен Sayılar Броеви Рецептура I Reçeteler I LECTIO Vocabula nova: Substantīva: Substanva: emplastrum, -i n. n. merhem, јакија, мевлем, emplastrum, bant фластер-onis f. emülsiyon, suda emulsio, emulsio, -onis емулзија, erimeyen yağlı,f.balsamik, reçine ve млековидна течност што содржи diğer malzemeler içeren sıvı мрсни, балсамични, смолести и globulus, -i m. top други материи во introductio, -onisнерастворливи f. giriş вода lex, -gis f. yasa, kural globulus, -i m. топче linimentum, -i n. sıvı yağ introduc$o, -onis увод organismum, -i n. f.organizma lex, -gis f.-i закон, пропис kalın rectum, n. düz bağırsak, linimentum, -i n. течна маст bağırsağın bitimi organismum, -i n. suppositorium, -ii организам n. mum, fitil rectum,-ae -i n.f. право vagina, vajin црево, крајниот дел на дебелото црево suppositōrium, -ii n. свеќичка, чепче, Adiectiva: супозиториум -e iç, kas intramuscularis, vagina, -ae f. влагалиште, вагина intravenosus 3 iç damar subcutaneus 3 cilt altında Adiecva: intramuscularis, -e внатрешно Verba: мускулен, -лна, -лно degluttio 4 yutuyorum intravenosus 3 внатрешновенски, -а, -о, induco 3 giriyorum интравенски, -а, -о nomino 1 adlandırıyorum subcutaneus 3 поткожен, -жна, -жно pono 3 koyuyorum sumo Verba:3 alıyorum A. De remediis Aulus Celsus in libro suo De medicīna scribit: Morbi non eloquen$a, sed remediis sanantur. Nostra aetāte mul$ morbi, olim insanabĭles, remediis sive medicamen$s bene curantur. Medicamenta in officīnis a pharmaceu$s lege ar$s praeparantur, signantur et postea aegrō$s dantur. Genĕra medicamentōrum varia sunt: capsulae, pilulae, tabulettae, suppositoria, globuli et cetera. Modi introduc$onis medicamentōrum in organismo varii sunt. Medicamenta saepe per os, per rectum, per vaginam et per iniec$onem sumuntur. Capsulae et pilulae cum liquido degluuntur, lingualētae autem sub lingua ponuntur. Suppositoria in rectum, globuli in vaginam inducuntur. Tria genĕra iniec$onum sunt: subcutaneae, intravenosae et intramusculares. In officinis a pharmaceu$s pulvĕres, emulsiōnes, linimenta, species et emplastra praeparantur. Scien$a remediorum pharmacia nominātur. degluo 4 голтам induco 3 воведувам, навлекувам nomino 1 нарекувам pono 3 ставам sumo 3 земам cavum oris 100 Dentes incisivi Dentes canini Dentes praemolares Dentes molares Dentes sero$ni sive sapientes B. De capĭte humāno Vocabula nova: Vocabula nova: Ut scimus, corpus hominis in partes tres dividitur: caput, truncus, membra. Membra e$am artus sive extremitates appellantur. Pars anterior capĭ$s facies est. Partes faciei sunt octo: una frons, duo oculi, duae buccae, nasus, os et mentum. Duo labia sunt partes oris. In cavo oris duo et triginta dentes habēmus. Apud infantes primi dentes a mense aetā$s sexto usque ad vigin$ qua4uor mensem increscunt. Post autem anno aetā$s sepYmo dentes decidui seu lactei, qui numĕro ad vigin$ sunt, in dentes permanentes mutantur. In maxilla sedĕcim dentes permanentes sunt, to$demque in mandibŭla. In omni latĕre arcus dentālis superiōris et inferiōris quaterni dentes incisīvi, bini dentes canīni, quaterni dentes praemolāres et seni dentes molāres inseruntur. Caput spina excĭpit. Spina constat ex vertĕbris qua4uor et vigin$. Septem in cervice sunt, duodĕcim in costas, relĭquae quinque in proxĭmis cos$s sunt. Cor sub sinistra mamma cavi thoracalis inter secundam et quintam costam situm est. pharynx Substantīva: Substanva: arcus,-us -usyay m. лак, свод arcus, labium, -ii -ii n. n. ağız усна labium, mensis,-is -isay m. месец mensis, Adiecva: Adiectiva: deciduus 3 düşen што отпаѓа, deciduus dens deciduus deciduus süt млечен dens dişi заб incisīvus 33 kesen, што сече; incisīvus kesici dens incisīvus incisīvus öğütücü секач dens molaris,-e -eazıdişi што меле; molaris, dens molaris molaris dhëmballë катник dens praemolaris, -e -e azıdişi што еönündeki пред diş praemolaris, катникот; dens praemolaris diş dens praemolaris lacteus, 3 süt dişi заб што e пред катникот reliquus, 3 kalan, geride kalan lacteus, 3 млечен, -чна, -чно reliquus, 3 останат, -а, -о Verba: преостанат, -а, -о consto, 1 oluşuyorum distinguo, 3 farkediyorum Verba: 3 dayatıyorum excipio consto, 13сеbüyüyorum состојам incresco, dis$nguo, 3 разликувам insero, 3 koyuyorum, yerleştiriyorum excipio 3 задржувам, permaneo, 2 kalıyorumпотпирам incresco, 3 растам insero, 3 ставам, наместувам Coniunctiones: permaneo, 2 останувам, траам quia çünkü seu ya da Coniuncones: quia бидејќи seu или cerebrum larynx cor arteriae musculi hepar vesica fellea renes sceleton intes$na nodi lympha$ci pulmones lien medulla ossium ventriculus venae pancreas vesica urinaria 101 GRAMMATICA LATĪNA PASİF PRESENT ИНДИКАТИВ НА İNDİKATİFİ ПРЕЗЕНТОТ ПАСИВЕН Indicavus praesēns passīvi Активот и пасивот се две различни на глаголот. Активот yüklemin искажува yaptığı дејство Aktif ve pasif, yüklemin yani fiilin ikiсостојби farkli halidir. Aktif cümledeki што го врши реченицата (граматичкиот подмет и вршителот наise дејство eylemi ifade подметот etmektedirна(gramer yüklemi ve eylem yapan uyumludur), pasif özne то се совпаѓаат), додека пасивот искажува дејство што се врши врз подметот или üzerine yapılan eylem veya öznenin etkilendiği eylemi ifade eder. Örnek, дејство на коешто му е подложен подметот во реченицатa. На пример, AKTİF PASİF Pharmaceuta praeparat. Pharmaceutaremedium remedium praeparat. Eczacı ilaç hazırlıyor Аптекарот подготвува лек. Pharmaceuta praeparat. Remedium aremedium pharmaceuta praeparatur. İlaç eczacıсеtarafından hazırlanıyor. Лекот подготвува од страна на аптекарот. Demek реалниот oluyor ki aktif cümlede eylemi reelвоolarak yapanреченица öznedir veеnominatifte (pharЗначи, вршител на дејството активната подмет и стои во maceuta) durur, pasifte ise eylem yapan ablatif halinde (a bulunur. номинатив (pharmaceuta), а во пасивната вршителот наpharmaceutā) дејството стои во аблатив (a pharmaceutā). Bazan pasif cümlede eylemi yapan unsur bulunmaz ve bunun belirsiz olduğu denir: Понекогаш во пасивната реченица не стои eczanede вршителот на дејството и тогаш таа се Remedia praeparantur in pharmacia. - İlaçlar hazırlanır. преведува безлично: Remedia praeparantur in pharmacia. Лековите се подготвува Latincede pasif ile, yüklem faaliyetini yapan aynı zamanda o eylemin öğesi olduğu duат во аптека. rumlarda dönüşümlü eylem јазик de ifade (Türkçe ile(рефлексивно) kıyasla: Yıkanıyorum.) Со пасивот во латинскиот се edilmektedir. искажува и повратно дејство – кога на глаголското истовремено е и предмет на истото дејство Pasif вршителот present indikatifi presentдејство köküne pasif kişi ekleri eklendiğinde meydana (Спореди со нашиот јазик: Се мијам.) getirilir(birinci kişi tekil için pasif kişi eki –r birinci kişi aktif şekline ilave edilerek elde Индикатив на köküne презентот пасивен се образува кога на презентската основа ќе се до edilir (present eklenmez): дадат личните наставки за пасив (само за прво лице еднина се прави така што се додава личната наставка за пасив -r наsg. формата заpl.актив на прво лице еднина, а не Veta I -r Veta II -ris Veta III -tur -mur -mini -ntur Pasif present indikatifi tüm çekimlerdeki fiillerde aynı şekilde yapılır. Sadece III çekim fiillerinde kök ve ek arasına konusal sesli harf (e, i veya u) ilave edilir. Konusal sesli -i- IV konyugasyon fiillerinde üçüncü kişi tekilde görülmektedir (audi-u-ntur). I konyugasyon Singularis 1. amo-r aşığım 2. ama-ris aşıksın 3. ama-tur aşık Pluralis 1. ama-mur aşığız 2. ama-mini aşıksınız 3. ama-ntur aşıklardır 102 II konyugasyon III konyugasyon IV konyugasyon videor göründüm videris göründün videtur göründü mittor gönderildim mitt-e-ris gönderildin mitt-i-tur gönderildi audior duyuldum audiris duyuldun auditur duyuldu videmur göründük videmini göründünüz videntur göründüler mitt-i-mur gönderildik mitt-i-mini gönderildiniz mitt-u-ntur gönderildiler audimur duyulduk audimini duyuldunuz audi-u-ntur duyuldular I, II ve IV Konyugasyon fiillerinde pasif present infinitifi, present köküne –ri ekinin ilave edilmesiyle, III Konyugasyon fiillerinde ise present köküne –i eki eklenerek elde edilir. Örnek: KIŞI PRESENT laudo 1 moneo 2 dico 3 audio 4 PRESENT KÖKÜ laudāmonēdicaudl- PASIF PRESENT İNFINITIFI lauda-ri mone-ri dic-i audi-ri SAYILAR Numeralia Latincede şu sayı türleri vardır: Kardinal (cardinalia) Sıra (ordinalia) Bölme (distributīva) Zarf numaraları (adverbia numeralia) Ne kadar? Sorusuna cevap verir Sırada kim veya nedir? Ne kadar? Kaç defa? Kardinal sayıların çoğu çekime girmez. Sadece unus, -a-um; duo, duae, duo; tres, tria sayıları ve ducenti’den nongeti’ye kadarki yüzlükler (sıfat olarak çekimi yapılan) ve milia sayısı (çoğulda nötr cinsiyetten ad olarak çekime girir) çekime girebilmektedir. Tüm sıra numaraları I ve II çekim –us, -a, -um sıfatları gibi çekime uygundur. Arap İşaretleri Roma İşaretleri Kardinal sayılar Sıra numaraları Bölme sayıları Zarf sayıları 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 I II III IIII (IV) V VI VII VIII VIIII (IX) X unus, -a, -um duo, duae, duo tres, tria quattuor quinque sex septem octo novem decem primus, -a, -um secundus, -a, -um tertius quartus quintus sextus septimus octavus nonus decimus singuli, -ae, -a bini terni quaterni quini seni septeni octoni novena deni semel bis ter quarter quinquies sexies septies octies novies decies 103 GRAMMATICA LATĪNA Arap İşaretleri 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 30 40 50 60 70 80 90 100 101 102 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 Roma Kardinal sayılar İşaretleri XI undecim XII duodecim XIII tredecim XIIII (XIV) quattuordecim XV quindecim XVI sedecim XVII septendecim XVIII duodeviginti XIX undeviginti XX viginti XXX triginta XL quadraginta L quinquaginta LX sexaginta LXX septuaginta LXXX octoginta XC nonaginta C centum CI centum (et) unus CII centum (et) duo CC ducenti, -ae, a CCC trecenti, -ae, -a CD (CCCC) quadringenti, -ae, -a D quingenti, -ae, -a DC sescenti, -ae, -a DCC septingenti, -ae, -a DCCC octingenti, -ae, -a CM (DCCC) nongenti, -ae, -a M mille MM( 11) duo (bina) milia Sıra numaraları undecimus duodecimus tertius decimus quartus decimus quintus decimus sextus decimus septimus decimus duodevicesimus undevicesimus vicesimus tricesimus quadragesimus quinquagesimus sexagesimus septuagesimus octogesimus nonagesimus centesimus centesimus primus centesimus alter ducentesimus trecentesimus quadringentesimus quingentesimus sescentesimus septingentesimus octingentesimus nongentesimus milesimus bis milesimus unus, una, unum; duo, duae, duo ve tres, tria çekimi şöyle oluyor: N. G. D. Acc. Abl. m. ūnus unīus ūni ūnum ūnō f. ūna unīus ūnī ūnam ūnā n. ūnum unīus ūnī ūnum ūnō m. duo duōrum duōbus duo(s) duōbus f. duae duārum duābus duas duābus n. duo duōrum duōbus duo duōbus m. trēs trium trĭbus trēs trĭbus f. trēs trium trĭbus trēs trĭbus n. tria trium trĭbus tria trĭbus Mille (bin) sayısı çekimlenmez, ancak çoğulda milia şekli kullanılır. Milia –i kökünden çıkarılan bir isimdir: Çekimi şöyledir: N. ve Acc. milia, G. milium, D. и Abl. milibus. 104 PENSA PENSUM A Vocabula nova: fiillerden pasifеднина present 3. kişi tekil ve 3. kişi çoğul Verilen Образувајте 3 лице и indikatif 3 лице множина индикатив на презент oluşturunuz: пасивен од посочените глаголи: 3 kişi tekil 3 kişi çoğul do 1 misceo 2 bibo 3 filtro 1 audio 4 sumo 3 degluo 4 pono 3 nomino 1 Дополнете ги речениците соодветната форма од глаголот даден Parantez içinde verilen fiilinсоuygun şekillerini kullanarak cümleleri taво заградата: mamlayınız: Substantīva: hiems, -ĕmis f. kış inflammatio, -ōnis f. iltihap ovīle, -is n. mandıra ovis, -is f. koyun pastor, -ōris m. çoban tibia, -ae f. tibiya (diz altı kemiğinin daha büyüğü) typhus, -i m. tifo, typhus exanthematicus tifo Adiectiva: gravidus 3 hamile Verba: custodio 4 koruyorum excito 1 kışkırtıyorum solvo 3 eritiyorum a. Fracturae $biae a medĭcis _____________ (curo 1). B. Acĭdum borĭcum in aqua bene __________ (solvo 3). c. Inflammā$o pulmōnum pneumonia ____________ (voco 1). d. Glandŭlae cu$s opera$ōne chirurgĭca ____________ (sano 1). e. Typhus exanthemaYcus a bacillo _____________ (excito 1) Aşağıdaki Од активните пасивни: aktifреченици cümleleri направете pasif hale getirin: a. Medicamenta varia homines sanant. ____________________________________________________ b. Pharmaceutae $ncturas varias miscent. ____________________________________________________ c. Medĭci homines aegrōtos curant. ____________________________________________________ d. Homĭnes herbas medicātas colligunt. ____________________________________________________ e. Pastores hieme in ovilibus oves custodiunt. ____________________________________________________ 105 PENSA PENSUM B sayıların Verilen Менувајте ги поçekimini падежиyapınız: дадените броеви: m. N. unus G. D. Acc. Abl. f. una n. unum m. duo f. duae n. duo m. / f. tres n. tria okuyunuz! Aşağıdaki Прочитајтеsayıları ги следните броеви! quadringentesimus vicesimus alter sescen$ duodetriginta seni quinquies ____________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ Roma sayılarını Arap işaretleriyle Римските броеви заменете ги соdeğiştiriniz! арапски! XLVI LXIX XCII DLXXIV CCLVIII __________ __________ __________ __________ __________ DCXLLII MDCCCXLV MCMLXIII DXXI IIIMCDXIX __________ __________ __________ __________ __________ PENSUM C Aşağıdaki Преведетеcümleleri ги следните реченици! tercüme diniz! а. Morbus comi$ālis post annum quintum et vicesĭmum ortus aegre curātur. ______________________________________________________________ b. Recĭpe: olei terebinthĭnae grammăta qua4uor, vitellum ovi unīus, emulsiōnis amygdalārum dulcium grammăta centum vigin$, sirūpi cor$cis auran$i grammăta quindĕcim. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 106 Vocabula nova: Vocabula nova: c. Orthopаedus fracturam secundi ar$culi digi$ sanat. ______________________________________________________________ d. Anni ex duodeni mensĭbus seu trecenis sexagenis quinis diēbus; menses ex tricēnis vel tricēnis singulis diēbus constant. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ e. Muscŭlus biceps e duōbus musculis constat. ______________________________________________________________ f. Notum est lunam circum terram movēri. ______________________________________________________________ g. Homo ebrius somno sanāri solet. ______________________________________________________________ Reçetelerdeki kısaltmaları tercümeво ediniz: Преведете ги следните кратенки рецептурата: s. d. (semel die) _______________________ b. i. d. (bis in die) _______________________ b. t. d. (bis terve die) _______________________ q. i. d. (quater in die) _______________________ quin. vel sex. in d. (quinquies vel sexies in die) _______________________ o. s. h. (omni sexta hora) _______________________ Substantīva: amygdala, -ae f. badem annus, -i m. yıl articulus, -i m. bilek, omur aurantium, -ii n. portakal biceps, -itis m. pazı, iki başlı kas centimetrum, -i n. santimetre hydragyrum, -i m. (H) cıva latitudo, -ĭnis f. genişlik linteum, -i n. keten bezi longitudo, -ĭnis, f. uzunluk luna, -ae f. ay orthopaedus, -i m. ortopedi ovum, -i т. yumurta somnus, -i m. uyuma, rüya vitellus, -i m. sarı Adiectiva: comitiālis, е meclise ait morbus comitialis epilepsi ebrius 3 sarhoş ortus 3 meydana gelen Adverbia: aegre ağır, acı, zor multo çok Verba: soleo 2 alışkanlığım var Praepositiones: circum yaklaşık 107 DICTA ET SENTENTIAE Tertium non datur. Üçüncüsü verilmedi, yani iki şeyden biri seçilmeli. Amicus cognoscitur amore, more, ore, re. Dost; sevgi, karakter, sözleri ve eserlerinden belli olur. Kelime oyunu. Amicus certus in re incerta cernitur. Gerçek dost zor günde belli olur. Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. Birlik varsa küçük devletler de ilerler, birlik yoksa en büyükleri bile çöker. Clavus clavo eicitur. Çivi çiviyi söker. Cras, cras, semper cras et sic dilabitur aetas. Yarın, yarın ve yine de yarın, hayat işte böyle geçer. Ferrum ferro acuitur. Demir demirle bilenir. Vespere laudatur dies. Gün akşamdan övülür. Duo cum faciunt idem, non est idem. İki kişi aynı şeyi yaptıkları zaman, aynı değildir. Prima felicitatis mater sapientia. Mutluluğun anası akıldır. Tests unus, tests nullus. Bir şahit, hiçbir şahit gibidir. Bir şeyi tespit edebilmek için en azında iki şahit gerekir. Bis dat qui cito dat. Çabuk veren iki kere verir. Tres faciunt collegium. Üç kişi topluluk kurar. Kurallara göre bir topluluğun kurulması için en azından üç kişi gereklidir. Tribus rebus vita tenetur: cibo, potione, spiritu. Hayat üç şeyle sağlanır: gıda, sıvı ve hava. Qui scribit, ter legit. Yazan, üç kere okur. 108 VITA COTIDIANA REÇETE I Reçeteler eczacılıkta ilaç hazırlama ve reçete yazma kurallarını inceleyen bilim dalıdır. İlk reçeteler ferdi doktorlar tarafından verilmiştir ve uzun bir dönem sadece Latince yazılmıştır. Daha sonra devlet veya şehir tarafından verilen ve iki dilde yazılan (Latince ve yerli dilde) resmi evrak (formulae remediōrum) olmuşlardır. Standart formlar olarak doldurulur ve iki türü vardır: - Resmi reçeteler (formula remediōrum officinālis)- hazır ilaçlar yazılır; - Magistral reçeteler (formula remediōrum magistrālis)- eczanede hazırlanması gereken ilaçlar yazılır. Bu reçetelerde ilaçların tüm içerikleri ve miktarları kesin olarak belirtilir. Reçete eczacıya verilen yazılı talimattır, orada verilmesi gereken ilacın adı ve miktarı olduğu gibi, ilaç hazırlama ve kullanım talimatı da verilmektedir. Şifalı ham madde hazırlama işlemi: colatio concisio contusio cribratio crystalisatio destilatio extractio filtratio fusio oxidatio praecipitatio reductio sterilisatio sublimatio triturato sızdırma parçalama dövme elekten geçirme kristalleşme destilasyon ekstraksiyon filtreleme eritme oksidasyon katlanma küçülme sterilizasyon arındırma ayırma 109 VITA COTIDIANA İlaçların türü ve şekli: KATI ILAÇLAR Pulvĕres tozlar Species çaylar Tabulēttae tabletler Capsulae kapsüller Pilŭlae haplar Granula taneler Pastilli pastile Boli büyük haplar Chartae medicātae tıp kağıtları Sapones sabunlar Cereoli mumlar Bacilli sopalar YUMUŞAK ILAÇLAR Electūria püre, pekmezler Linimenta sıvı yağlar Unguenta yağlar Suppositoria fitiller Globuli topçuklar Emplastra merhemler SIVI ILAÇLAR 110 Infusa haşlamalar Emulsiōnes emülsiyonlar Decōcta kaynatılmış sıvılar Tinctūra tinktür Guttae damlalar Solutiōnes (liquores) Mixtūrae - iniectiōnes - gargarismata - fomenta Mucilagines karışım sıvılar karışımlar - enjeksiyonlar - gargara karışımları - nemlendirme karışımları ıslak malzemeler Caput XX Caput Aktif ve Pasif Present Çekimi Конјунктив на презент активен и пасивен Глаголи посебна конјугација Özel ÇekimliсоFiiller Рецептура Reçeteler ıı II LECTIO A. Praecepta de pharmaceus Vocabula nova: Substantīva: Substanva: amīcus, -i m. m. dost пријател amīcus, anamnēsis, -is f.f. anamnez, анамнеза, anamnēsis, историја tarihçesi на болеста hastalığın cura, -ae -ae f.f. bakım грижа cura, gu4atorium, -ii n. капалка guttatorium, damlatıcıvitrum vitrum gu4atorium шишенце со şişe капалка guttatorium damlatıcıyla praeceptum, -i n. kural, пропис, правило praeceptum, hüküm sapo, -ōnis -ōnis m. sabun сапун sapo, servus, -i-i m. m. köle, роб, kul слуга servus, vitrum, -i-i n. n. cam, стакло, vitrum, şişe, шишенце, tüp епрувета Adiectiva: Adiecva:3 tam accurātus accurātus 3 точен, -чна, -чно calĭdus 3 sıcak calĭdus 3 топол, doctus 3 okunmuş-пла, -пло doctus 3 учен, -а, -о expertus 3 tecrübeli expertus 3 искусен, -сна, -сно, hünerli вешт, -а, -о ophthalmicus 3 göze ait ophthalmicus 3, очен, -чна, -чно recens, -entis zinde recens, -en$s свеж, -а, -о Adiectiva: Adiecva: attente dikkatli a4ente внимателно Verba: Verba: ebullio ebullio 44 kaynıyorum зовривам erro ediyorum erro 11 hata грешам fifio, o, fifiĕri ĕri meydana geliyorum, настанувам, станувам, kalkıyorum, meydana çıkıyorum произлегувам sto sto 11 duruyorum стојам Pharmaceutae bene doc$ et exper$ in arte sua sint. Remedia lege ar$s praeparent, dent et signent. Tinctūras cito agitent, mixtūras in ollas conspergant, decocta bene ebulliant, gu4ae ophthalmicae cum vitro gu4atorio dent. Vitra, lagoenae et ollae sterilisēntur. Herbae medicatae recentes sint, plantae siccae in aqua calida stent. Herbas et remedia secundum artem misceant ut fiant pulveres, species, suppositoria, unguenta, linimenta, sapones. Remedia ad scatulam dent. B. Praecepta de medicis Medĭcus amīcus et servus aegrotōrum sit. De valetudĭne homĭnum curam magnam habeat. Aegrō$ a4ente audiantur, curentur et novis methodis sanentur. Primo medĭcus anamnesim morbi recipĭat et diagnōsim accuratam scribat. Nam qui bene dignoscit, bene sanat. Etsi errāre humānum est, tamen diagnoses malas vitet. Dosis certa medicamen$ praescribatur. Ante opera$onem chirurgicam manus suas bene lavet et instrumenta bene steriliset. Eski Romaинструменти döneminden Хируршки cerrahi enstrümanlar од стариот Рим 112 C. Formulae remediōrum Rp. Foenic. fruct. Calami rhiz. Valer. rad. Chamom. floris Menth. pip. fol. M. f. species S. Çay Чај S. Da ad scat. aa 2,5 7,5 aa 10 Rp. Coff. 0, 05 Aminophenazoni Phenacet aa 0,2 M. f. pulv. D. t. d. N0 X günde3 üç kereна ден D. S. 1 toz прашок пати Lege: Recĭpe: Foeniculi fructus Calami rhizoma$s ana partes aequales grammata duo cum semisse. Valerianae radicis grammata septem cum semisse Chamomillae floris Menthae piperitae folii ana partes aequales grammata decem Misce fiat species Signa/Signetur Signa / Signeturçay чај Da ad scatulam Lege: Recĭpe: Coffeini cen$grammata quinque Aminophenazoni Phenace$ni ana partes aequales decigrammata duo Misce fiat pulvis Dentur tales doses numero decem Detur, toz günde üç kere Detur, signetur signetur1Еден прашок 3 пати на ден Vocabula nova: Substantīva: Substanva: aminophenazonum, -i-in. aminophenazonum, n.аминофеназон aminofenazon трска,calami calamirhizoma rhizoma calamus, -i n. kamış, исушенkutulmuş ризом наözü растението bitkinin Acorus Calamus Calamus veya или Araceae, ризом од иѓирот Acorus Araceae, bitkinin özü cen$gramma, -ă$s centigramma, -ătis n. n. центиграм sentigram decigramma, -a$s decigramma, -atis n. n. дециграм desigram coffeinum, кофеин coff einum, -i n. kofein анасон foeniculum, -i n. сладок tatlı anason плод fructus, -us m. ürün phoeniculi fructus од сладок анасон phoeniculi fructus плод tatlı anason ürünü phenace$num, -i-i nn фенацетин phenacetinum, fenasetin половина semis, semissis m. yarım Adiecva: Adiectiva: talis, öyle -e таков, -ква, -кво talis, Praeposiones: Praepositiones: ana исто, подеднакво; ana ana aynı, parteseşit; aequales на еднакви делови ana partes aequales eşit parçalara Acorus Calamus 113 LECTIO Vocabula nova: Substantīva: Substanva: exi$um, -ii крај exitium, -iin. n.исход, netice,несреќен telihsiz sonuç facĭnus, -oris чин facĭnus, -orisn.n.дело, vaka,постапка, olay forma, -ae изглед, убавина forma, -ae f.f. облик, görünüm, güzellik fortūna, -ae среќа fortūna, -aef.f.судбина, kader, talih fraus, fraudis f. измама, лага, итрина fraus, fraudis f. sahtekarlık, yalan, Histria, -ae f. Истра dolan iniuria, -ae f. неправда Histria, -ae f. istra ius$$a, -ae f. правда, праведност, iniuria, -ae f. haksızlık справедливост iustitia, -ae adalet, hak lapis, -ĭdis m.f. камен lapis, -ĭdis m. taş mālum, -i n. јаболко mālum, n.зло, elmaнесреќа mălum, -i-in. mater, -tris мајка talihsizlik mălum, -i n.f. kötülük, mus, muris глушец mater, -tris m. f. ana panis,muris -is m. m. лебsıçan mus, pardus,-is-i m. m. ekmek пантер panis, parens, -en$s m. f. родител, pardus, -i m. leopar (pars) родителка parens, -enis m. f. ebeveyn pecus, pecŭdis n. животно, живинче pecus, pecŭdis n. hayvan, hayvancık pericŭlum, i n. опасност pericŭlum, i n. tehlike pirum, -i n. крушка pirum, -i n. armut risus, -us m. смеа risus, -us m. sapien$a, -aegülüş f. мудрост sapienia, -ae f. bilgelik varietas, -ā$s разноличност, променливост, непостојаност varietas, -ātis f. değişiklik, değişkenlik vinea,olmayan -ae f. лоза, лозница, лозова sabit пенушка vinea, -ae f. bağ, üzüm vis f.f. (acc. vis (acc. vim, vim,abl. abl.vi) vi)сила kuvvet Adiecva: Adiecttva: alter, -era, -erum еден од двајца, друг, alter, -era, -erum ikisinden biri, bir başalter ... alter еден ... друг kası beatus 3 блажен, среќен alter ... alter başkası familiāris, -e bir близок, ска, -ско, родина beatus 3 mutlu honestus 3 чесен, -а, -о familiaris, -e yakın akrabaза спомен memorabilis, - e достоен honestus 3 dürüst Adverbia: memorabilis, - e anmaya değerli D. Fio, edo, possum, fero 1. Non fit sine pericŭlo facĭnus magnum nec memorabile. 2. Poetae nascuntur, oratores fiunt. 3. Fiat ius$$a. 4. Natūra fit, ut liberi a paren$bus amēntur. 5. Ita fit, ut honesta vita beata vita sit. 6. Ita fit, ut mater omnium bonārum rerum sit sapien$a. 7. Nihil fiēri sine causa potest. 8. Duobus modis fit iniuria: aut vi aut fraude. 9. Libēnter mala piraque essēmus. 10. Est dulce ēsse et bibere. 11. Esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas. 12. Quas herbas pecŭdes non edunt, homines edunt. 13. Quasi mures, semper ĕdimus alienum cibum. 14. Verum amicum auro parāre non potes. 15. Vidēre nostra mala non possumus. 16. Audi reliqua et risum con$ne, si potes. 17. Familiares de forma iudicāre non possunt. 18. Mutāre non potest pardus varietates suas. 19. For$s cadĕre, cedĕre non potest. 20. Non omnia possumus omnes. 21. Altera manu fert lapĭdem, panem ostentat altera. 22. Vineae Histriae bonum vinum ferunt. 23. Ferre exi$um fortunae. 24. Feras quod (1) mutāre non potes. Забелешка: quod што, среден род односната заменка Not: (1) quod(1) – ne; qui,она quae, quod (Caput XIIод bkz.) aitlik zamirin nötr cinsiyeti qui, quae, quod (види Caput XII) ita така, на таков начин quasi како, како да Adverbia: ita öyle, o şekilde Verba:nasıl, gibi quasi cado 3 паѓам cedo 3 отстапувам, си одам, Verba: заминувам cado iudico31düşüyorum ценам, судам cedo nascor3 1gidiyorum се раѓам iudico değerlendiriyorum oportet1impers. треба nascor ostento11doğuyorum покажувам oportet impers. gerekiyor ostento 1 gösteriyorum 79 yılındaiki Vezüv yanardağın Фреска од Помпеи, püskürmesi sonucu lav altına kaград во Кампанија, lan Pompeiво kentinden fresk затрупан 79 година н.е. од вулканот Везув 114 GRAMMATICA LATĪNA AKTİF VE PASİF PRESENT KONYUKTİFİ Conincitīvus praesentis actīvi et passīvi Konyuktif öznel ifade şeklidir, yani bağımsız cümlelerde yapılmasını istediğimiz eylemler, yapılmasında ikircimli olduğumuz eylemler, emrettiğimiz, yasakladığımız, izin verdiğimiz veya teşfik ettiğimiz eylemler ifade edilmektedir. Present konyuktifi kelime köküne e sesli (I çekim fiilleri için) veya a seslisi (II, III ve IV çekim fiillere) ve pasif veya aktif için kişi eklerin ilave edilmesiyle elde edilir. I Çekim fiilerinde kelime kökün son seslisi –a konyuktife özge olan karakteristik sesli ile birleşerek tek bir uzun –e seslisi elde edilir. Örnek: aktif: lauda-е-m > laud-ē-m ve pasif: lauda-е-r> lauder. II, III ve IV konyugasyon fiillerinde present kökü ve kişisel ekler arasında (aktif ve pasif için) konyuktif için karakteristik olan –a seslisi eklenir. Örnek: aktif: habe-a-m, habe-a-s, habe-a-t ve pasif: habe-a-r, habe-a-ris, habe-a-tur vs. AKTİF I Çekim Singularis 1. amēm seveyim 2. amēs sevesin 3. amēt seve Pluralis 1. amēmus sevelim 2. amētis sevesiniz 3. amēnt seveler II Çekim III Çekim IV Çekim videam bakayım videas bakasın videat baka mittam göndereyim mittas gönderesin mittat göndere audiam dinleyeyim audias dinleyesin audiat dinleye videamus bakalım videatis bakasınız Videant bakalar mittamus görelim mittatis göresin mittant göreler audiamus dinleyelim audiatis dinleyesiniz audiant dinleyeler Aktif present konyuktifi genelde olsa, olsam ile tercüme edilir. Örnek eksik isem, eksim olduğumda, eğer eksik isem vb. PASİF I Çekim Singularis 1. amēr sevilsem 2. amēris sevilir olsan 3. amētur sevilir olsa Pluralis 1. amēmur sevilsek 2. amēmini sevilseniz 3. amēntur sevilsinler II Çekim videar görünsem videaris görünsen videatur görünse III Çekim mittar gönderilsem mittaris gönderilsen mittatur gönderilse IV Çekim audiar duyulsam audiaris duyulsan audiatur duyulsa videamur görünsek mittamur gönderilsek audiamur duyulsak videamini görünseniz mittamini gönderilseniz audiamini duyulsak videantur görünseler mittantur gönderilseler audiantur duyulsalar 115 GRAMMATICA LATĪNA Pasif present konyuktifi genelde olsam, olaydım, olsaydım, gibiyim ile tercüme edilir. Örnek: olsam/övülsem, övülmüş olsam, övülmüş olsaydım, eğer övülürsem vb. Sum, esse, fui yardımcı fiilinden present konyuktifi: Coniunctīvus praesēntis verbi auxiliāris sum, esse, fui 1. 2. 3. sim sis sit sg. olsam olsan olsa pl. simus olsak sits olsanız sint olsalar ÖZEL (DÜZENSİZ) ÇEKİMLİ FİİLLER Latincede belirli sayıda fiillerin özel konyugasyonu vardır, yani dört konyugasyondan hiçbirine göre çekime girmez, kendi özellikleri vardır. fio, fiēri, factus sum fiili Fio, fiēri, meydana geliyorum, oluyorum, fiili facio 3, feci, factum (yapıyorum) fiilinin pasifi olarak kullanılır. 1. 2. 3. sg. fio fis fit PRESENT İNDİKATİFİ pl. oluşuyorum oluşuyorsun oluşuyor fiunt oluşuyorlar 1. 2. 3. sg. fiam fias fiat PRESENT KONYUKTİFİ pl. oluşayım fiāmus oluşalım oluşasın fiātis oluşasınız oluşa fiānt oluşsunlar Edo, edere (ēsse) edi, esum fiili Edo, edere yiyorum fiili III konyugasyona göre sıradan şekilleri yanısıra, sum, esse, fui yardımcı fiili şekilleriyle aynı olan kök şekilleri vardır (onların farkı sadece ilk sesli harf olan e-’nin uzunluğudur) 1. 2. 3. 2. sg. edo edis (ēs) edit(ēst) PRESENT İNDİKATİFİ pl. yiyorum edimus yiyoruz yiyorsun edits (ests) yiyorsunuz yiyor edunt yiyorlar sg. ede! (ēs!) ye! İMPERATİF I pl. edite! (ēste!) yeyiniz! Bu fiilin tüm diğer şekilleri III konyugasyona göre düzenli olarak çekime girir. 116 Possum, posse, potui fiili Sum, esse, fui fiili bazı prefikslerle bağlanarak kimi bileşikler meydana getirmiştir. Bunlardan biri possum, posse, potui-yapabilirim fiilidir. Bu fiil potis-güçlü sıfatının pote- kısaltılmış şekli ve sum- fiilinden meydana gelmiştir. Pote fiilinin sonundaki –e seslisi düşerek, pot- kalmaktadır. T harfi sesliler önündeyken değişmez, s-ile özdeşleir ve ss olur. PRESENT İNDİKATİFİ sg. pl. PRESENT KONYUKTİFİ sg. pl. 1. possum yapabilirim possumus yapabiliriz possim yapabilsem possīmus yapabilsek 2. potes yapabilirsin potestis yapabilirsiniz possis yapabilsen possitis yapabilseniz yapabilseler 3. potest yapabilir possunt yapabilirler possint possit yapabilse Fero, ferre, tuli, latum fiili Fero-taşıyorum fiilinin halleri üç farklı kökten kurulur: present fer-, perfekt rul-, partisip lāto-. Presentin bazı halleri temel ve kişisel ek arasına konusal sesli eklemeden kurulur. AKTİF PRESENT İNDİKATİFİ sg. 1. 2. 3. PASİF PRESENT İNDİKATİFİ sg. pl. fero taşıyorum ferĭmus taşıyoruz fers taşıyorsun fertis taşıyorsunuz fert taşıyor ferunt taşıyorlar feror ferris fertur taşınmışım taşınmışın taşınmış pl. ferĭmur ferimĭni feruntur taşınmışız taşınmışsınız taşınmışlar İMPERATİF I 2. fer! sg. taşı! ferte! pl. taşıyınız! Present köklü diğer haller ve perfekt ile partisip köklü tüm haller III deklinasyona göre düzenli çekime girir. 117 PENSA PENSUM A Vocabula nova: Substantīva: agronōma, -ae m. agronom bacterium, -ii n. bakteri pomum, -i n. meyve vaccīna, -ae f. aşı Adiectiva: sanus 3 sağlıklı Aşağıdaki Дополнетеcümleleri ги речениците соодветниот глаголски konyuktifсоpresentte gösterilen fiilleri облик uygun на fiil посочените глаголи во конјунктив на презент: haliyle tamamlayınız: а. Medĭci medicamenta contra bacteria ____________! (do 1) b. Vaccīnam puero ____________! (do 1) c. U$nam sani ______________! (sum, esse, fui) d. Amīca tua _________! (sum, esse, fui) e. Plantas infec$vas ab agronōmis ________________! (sano 1) f. Liberi de morbis plantārum _____________! (disco 3) g. Plantas prope viam __________! (specto 1) Verba: disco 3 okuyorum steriliso 1 sterilize ediyorum specto 1 emiyorum sugo 3 bakıyorum tero 3 ovuyorum Coniunctiones: utinam keşke present indikatiften konyuktife çeviriniz.: Cümleleri Префрлете ги речениците од present индикатив на презент во конјунктив на презент: a. Instrumenta sterilisāmus. _____________________________ b. Vaccīnas damus. _____________________________ c. Liberi domi manent. _____________________________ d. Poma lavas. _____________________________ e. Cibum in loco frigido servā$s. _____________________________ konyuktif veya или imperatif? İndikatif, Индикатив, конјунктив императив? misceat _____________ da _____________ solvāntur _____________ misce _____________ fiat _____________ sumātur _____________ sterilisāmus _____________ miscet _____________ des _____________ signētur _____________ terātur _____________ 118 audiātur _____________ recipĭmus _____________ fit _____________ sanēmur _____________ solvātur _____________ det _____________ recĭpe _____________ degluātur _____________ misceātur _____________ sugātur _____________ sume _____________ PENSUM B kısaltmaları okuyup, Aşağıdaki Прочитајте ги и преведете ги tercüme следнитеediniz: кратенки: D. _________________________ D. S. _________________________ D. t. d. _________________________ aa _________________________ f. l. a. _________________________ M. _________________________ M. D. S. _________________________ Rp. _________________________ s. i. d. _________________________ q. s. _________________________ ad us. propr. _________________________ t. i. d. _________________________ M. f. pulv. _________________________ div. in dos. aeq._________________________ ad. us. int. _________________________ ad scat. _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ Aşağıdaki Прочитајте ги и преведете следните рецепти! reçeteleri okuyup,ги tercüme diniz: Vocabula nova: Substantīva: acĭdum hydrochlorĭcum hidroklorik asit acĭdum acetylsalycilicum asetilsalisil asiti amonium, -ii n. amonyum amonium anisātum amonyum anasonu atropinum, -i n. atropin chloridum, -i n. klorid codeinum, -i n. kodein decoctum, -i n. kaynatma, çay Gentana, -ae f. gentana infusum, -i n. infuzyon lactosum, -i n. laktoz liquor, -ōris m. sıvı Papāver, -eris n. afyon Pyramidōnum, -i n. piramidon sulfas, -ātis f. sülfat Adieciva: destlatus 3 kaynatılmış dilutus 3 sulandırılmış purus 3 temiz Rp. Acidi borici 2,0 Unguen$ refrigeran$s ad 90,0 M. f. ung. S. Ad us. ext. Verba: refrigero soğutuyorum Rp. Pyramidōni 2,0 Liquōris amonii anisā$ 5,0 Sirūpi Altheae 30,0 Aquae des$latae ad 10,0 M. f. sol. S. günde üç kere S. 11kaşık, лажица 3 пати на ден Gen$ana lutea Rp. Rp. Decoc$ corYcis Chinae 10,0/170,0 Acidi hydrochlorĭci puri dilu$ 8,0 Sirūpi simplicis ad 200,0 M. kereјадење günde M.D. D.S.S.Yemekten 3 пати наönce денüç пред Acidi acetylsalic. 10 Div. in dos. aeq. N0 XX D. S. göre birпо tozпотреба poşeti günde S. İhtiyaca Еден прашок 119 PENSA iferum somn Papaver Rp. Decoc$ radĭcis Gen$anae 4,0/120,0 Sirūpi simplicis ad 150,0 M. D. üç kere, yemekten önce M. D.S.S.33Günde пати на ден пред јадење PENSUM C Vocabula nova: Adverbia: modice ılımlı 120 Rp. Atrop. sulfa$s 0,005 Papaverini chloridi 0,001 Lactosi 0,3 M. f. pulv. D. t. d. N0 VI toz прашок poşeti üç3kere günde yemekten sonra D. S. S.Bir Еден пати на ден по јадење Rp. Infūsi radĭcis Ipecacuanhae 0,25/175,0 Acidi hydrochlorĭci dilū$ 8,0 Liquōris amonii anisā$ 2,0 Sirūpi codeīni ad 200,0 M. D. kaşık 3-43, kere günde M. D.S.S.111лажица 4 пати на ден Phoe nicul olan fiilгиhallerini tamamlayınız: Eksik Дополнете глаголските форми што недостасуваат: fio, fiēri sg. ___________ fias ___________ pl. fiāmus fiā$s ___________ edo, edere (ēsse) sg. pl. edo ___________ ___________ ēs$s ___________ ___________ fero, ferre sg. fero ___________ ___________ pl. ferimus ___________ ferunt possum, posse sg. possum ___________ ___________ um v ulgar e pl. possumus ___________ possunt Aşağıdaki Дополнетеcümleleri ги речениците со соодветниот глаголски present konyuktifte gösterilen fiillerin облик uygun на fiil посочените глаголи во конјунктив на презент: halleriyle tamamlayınız: а. Misce ut ____________ pulvis! (fio, fiēri) b. Misce ut ____________ unguenta! (fio, fiēri) c. Medĭci multos morbos sanāre non ______________. (possum, posse) d. In natūra magna animalia ______________ parva animalia. (edo, edere (ēsse)) e. ____________ et bibe modice! (edo, edere (ēsse)) f. Amīci saepe dona amīcis suis ___________ (ferro, ferre) DICTA ET SENTENTIAE Audiātur et altĕra pars. Diğer taraf da dinlenilsin. Mahkemelerde temel prensip. Sit saluti! Çok yıllara! Sit venia verbo. Sözümü affedin. Sit pro ratione voluntas. Neden yerine istek olsun. Sit tibi terra levis. Toprağın bol olsun. Kabir taşı yazıtı. Sint quod sunt, aut non sint. Ya oldukları gıbı olsunlar, ya da yok olsunlar. Fransa Kardinali Rochechouart Jesuit kurallarının değiştirilmesini istediği zaman, Clement XIV. Papa’nın söylediği sözlerdir. Deyim, değişiklikler istenilmediğinde kullanılır. Saepe stilum vertas. Kalemi sıkça döndür. Sıkça düzeltmeler yap! Ossa placide quiescant. Kemikleri rahat olsun. Mezartaşı yazıtı Requiescat in pace (R. I. P.). Kemikleri rahat olsun. Mezartaşı yazıtı Fiat iustitia et pereat mundus. Dünya batsa bile, adalet yerini bulsun. Macaristan kralı I. Ferdinand’ın deyimidir. Fama semper vivat. Şöhret ebediyen yaşasın. Di te ament. Tanrılar seni sevsin. Tanrılar senden yana olsun Cedant arma togae! Silahlar toga karşısında sussun! Deyim problemlerin savaşla değil diplomasi ile halledilmesine yönelik çağrıdır. Qui e nuce nucleum esse vult, frangit nucem. Etini yemek isteyen, cevizi kırar. Relata refero. Bana anlattıkları gibi anlatıyorum. 121 VITA COTIDIANA REÇETE II Reçete yedi bölümden ibarettir: 1. İnscriptio - doktorun adı (bazan), sağlık kuruluş hakkında bilgiler ve yazılma tarihini içerir. Bizde, fişin bu bölümüne hastanın adı (Nomen aegroti) ve yaşı (özellikle 15 yaşına kadar olan çocukların) yazılır. Bu bölüm milli dil ile doldurulur. 2. Praepositio veya Invocatio - reçetenin sabit bölümü, doktorun eczacıya doğrudan hitap etmesini içerir. Fişte basılıdır ve Rp. (Recipe, alınacak) kısaltması ile ifade edilir. 3. Ordinato - bu reçetenin en önemli bölümüdür ve Latince yazılmaktadır, verilen ilaçların adı ve miktarlarını içerir. İlaçlı malzemelerin adları genitif, miktarlar ise Arap rakkamlarıyla (gram ağırlığıyla verilir) yazılır, harflerle yazılıyorsa akuzatif olur. Eşit miktarda daha çok ilaçlı malzeme veriliyorsa, miktar bildiren rakkamlar sadece son malzeme yanına yazılır, onların önüne ise āā işareti (ana partes aecuāles-eşit miktarda) konulur. Doz ve hap bir de damla sayıları Roma sayılarıyla işaret edilir. İlaçlı malzemelerin ilk harfi büyük harfle yazılır, sıfatlar ise küçük harfle yazılır. 4. Subscipto - Latince yazılır ve ilacın nasıl hazırlanacağını kısaca tarif eder (toz, hap, tablet, yağ) ve nasıl verileceğini (kaç doz, nasıl bir şişe, kutu). Bu talimat Misce - karıştır kelimesiyle başlar ve kısaltılmış olarak yazılır: M. Misce kelimesinden sonra fiat/fiant-yapılsın kelimesi gelir ve hangi halde olması gerekiyor diye yazılır (toz, hap, yağ vs.) İlacın nasıl verileceği şekli De, Detur veya Dentur-ver, verilsin, hangi miktar verilsin nasıl bir kab içinde vb. 5. Signatūra - Bunun devamında S. kısaltması yazılır ve signetur- işaret etmek demektir. İlaç ambalajında ilacın nasıl, hangi miktarda ve kaç kere alınacağı milli dilde yazılır. 6. Nomen medici - doktorun adı ve soyadı, imzası, uzmanlık branşı reçetenin aşağı sağ tarafında durur. 7. Nomen aegrōti - hasta adı İnscriptio bölümünde de durabilir. İki yaşına kadarki hastaların yaşı aylarla gösterilir, 15 yaşına kadarki hastalar ise “...yaşındaki çocuk için” diye yazılır. Doktor imzasının sol tarafında ilacın verildiği tarih durur. 122 Bunun yanı sıra gerekli olduğunda ilacın hemen yapılması gerekiyorsa Cito, Statim veya Citissime- acil, hemen, çok acil yazılır. Bu reçetenin yukarıki boş bölümünde yazılır. Doktor kendisine reçete yazdıysa, reçetede Pro me veya Ad usum proprium yazması lazım. Repete! Tekrarla! reçetedeki ilacın yeniden verilebileceğini işaret eder. Tek malzemeden oluşan reçete basit (receptum simplex), iki ya da daha çok malzemeden oluşan reçete bileşik (receptum compōsitum) reçete sayılır. Reçete fişin arka sayfasında devam ediyorsa reçetenin en alt tarafında Verteçeviriniz yazılır. 123 REÇETELERDE EN SIK KULLANILAN KISALTMALAR VITA COTIDIANA 124 KISALTMA aa ac. ad lag. ad lib. ad man. med. ad oll. ad sacc. ad scat. / ad sct. ad us. ext. ad. us. int. ad us. prop. ad us. vet. ad vitr. ad vitr. gutt. addend. adhib. / adhibend. agit. Amp. aq. aq. bull. aq. calid. aq. comm. aq. dest. aq. ferv. aq. frig. a. c. a. d. a. m. Bac. bib. bis d. bol. bull. b. i. d. b. t. d. b. t. i. d. cap. caps. D. / d. D. s. / D. S. D. t. d. / Dent. tal. dos. decoct. deglut. div. in. dos. aeq. div. in part. aeq. emp. emul. / emuls. еpistom. exact. exhib. ext. / extr. F. / f. / ft. f. l. a. / F. L. A. OKU ana partes aequāles acĭdum ad lagoenam ad libĭtum ad manum medĭci ad ollam ad saccŭlum ad scatulam ad usum extērnum ad usum internum ad usum proprium ad usum veterinarium ad vitrum ad vitrum gutatorium addendus adhibendus agita / agitetur ampulla aqua aqua bulliens aqua calida aqua communis aqua desilata aqua fervida aqua frigida ante cibum aqua desilata ante meridiem bacillus bibe bis die bolus bulliat bis in die bis terve die bis terve in die capiat capsula da / detur/ dentur da signa / detur signetur da /dentur tales doses decoctum / decocio degluttiatur divide in doses aequales divide in partes aequales emplastrum / pl. emplastra emulsio еpistomium exacte exhibeatur extractum fiat / fiant fiat lege artis ANLAMI eşit bölümlere asit dar boğazlı şişe isteğe göre doktorun eline tas içinde torba içinde kutuda dış kullanım için iç kullanım için kişisel kullanım için (doktor için) baytar kullanımı için şişede damlatıcısı olan şişede eklenmesi gerek kullanılması gerek sarsınız ampül su kaynayan su fıkır su normal su destile su sıcak su soğuk su yemekten önce destile su öğlenden önce sopa iç günde iki kere büyük tablet kaynasın günde iki kere günde iki veya üç kere günde iki veya üç kere alınacak kapsül ver/verilsin/verilsinler ver/işaretle / verilsin, belirtilsin dozlar verilecek çay yutulacak eşit parçalara böl eşit bölümlere ayır merhem, yapışkan, bant emülsiyon fitil tamam verilsin/iade edilsin öz olacak kurala göre yapılacak KISALTMA fil. fruct. g. / grm. garg. glob. gtt. / gutt. h. hb. i. m. i. v. inf. inj. l. a. lat. dol. lin. liq. M. / m. M. D. S. mens. / mensur. mixt. no. / No. ol. ol. ol. / o. o. p. c. p. m. pil. pro adult. pro infant. pulv. q. i. d. q. l. / q. lib. q. s. / quant. sat. rep. / repet. / rept. Rp. / r. S. / s. / sign. s. d. / sem. die s. i. d. / S. I. D. s. o. s. / si op. sit sig. sol. solv. ss. / sem. st. stat. sug. sum. supp. sir. tab. tnct. / tc. ung. / ungut. OKU filtra fructus gramma gargarisma globulus guta / pl. gutae hora herba intra musculum intra venam infūsum iniecto lege arts lateri dolent linimentum liquidus misce / misceatur misce, da, signa mensura mixtura numero oleum oleum olivae post cibum post meridiem pilula / pl. pilulae pro adults pro infantbus pulvis quater in die quantum libet quantum sats repete / repetatur recĭpe signa / signetur semel die semel in die si opus sit signa / signetur solūto solve / sovatur semis stet statm sugatur sume /sumat suppositōrium sirupus tabulēta tnctura unguēntum ANLAMI Sızdır Meyve Gram Gargara Topçuk Damla Saat Bitki Kasın içine Damarın içine Haşlama Enjeksiyon Kurala göre Hastalıklı tarafına Sıvı yağ Sıvı Karıştır Karıştır, ver, belirt Ölçü Karışım Sayıda Yağ Zeytin yaği Yemekten sonra Öğlenden sonra Hap Büyükler için Çocuklar için Toz Günde dört kere Ne kadar isterse Yettiği kadar Tekrarla/tekrarlanılsın Al Belirt/belirtilsin Günde bir kere Günde bir kere Eger gerekli ise İşaret et karışım Eritilecek Yarım Duracak Hemen Ağızda eritilecek Alınacak Fitil Şurup Tablet Tinktür, karışım (alkol) yağ 125 Caput XI XI Caput Sıfat ve zarfların komparasyonu Компарација на придавки и прилози Roma dinleri ve mitolojisi Римска религија и митологија LECTIO A. De qua8uor aetabus Vocabula nova: Substantīva: Substanva: Achilles, -is m. m. Ахил Akhilleus Achilles, -is alimentum, -i n. gıda alimentum, -i n. храна arma, -ōrum n. silah arma, -ōrum n. оружје Asia, Asia, -ae -ae f.f. asya Азија Atheniēnses, -iumm. m.f.f.Атињани Atinalılar Atheniēnses, -ium carmen, -ĭnis n. n. песна türkü carmen, -ĭnis casa, casa, -ae f. kulübe, колиба,ev куќа certamen, -ĭnis борба certamen, -ĭnisn. n.натпревар, yarışma, mücadele constan$a, -ae constantia, -aef.f.постојаност, sabitlik, daimilik истрајност, divitiae, -ārumсмелост f. zenginlik divi$ae, -ārum богатствo exemplum, -i n.f. örnek exemplum, -i n. пример felicitas, -ātis f. talih felicitas,-i-ā$s f. среќа ferrum, n. demir ferrum, -i n. железо fortitūdo, -ĭnis f. cesaret for$tūdo, -ĭnisf.f.sayfa храброст frons, frondis frons, frondis f. лист Graeci, -ōrum m. Helenler Graeci, -ōrum m. Хелени Hector, -ŏris m. Hector Hector, –ŏris m. Хектор Homērus, -i m. Homeros Homērus, -i m. Хомер industria, -ae işzade industria, -ae f.f. работливост ingenium, -iin.n.карактер, karakter, ruh ingenium, -ii дух Ilias, destanı Ilias, -ādis –ādis f.f. İlyada епот Илијада naio, na$o,-ōnis -ōnisf.f.ulus народ Odyssea, -ae f.f. епот Odysseus destanı Odyssea, -ae Одисеја opĕra, emek, iş, faaliyet opĕra, -ae -ae f.f. работа, труд, дејност operam dareсе birзанимавам şeyle meşgulum operam dare со нешто Troia, Troia, -ae f. Truva Троја Troiāni, -ōrum -ōrum m. Troiāni, m.Тројанци Truvalılar Ulixes, -is m. Одисеј Ulixes, Odisey Adiecva: Adiectva: aeneus 33 бронзен, aeneus bronzlu -а, -о antecedens, -en$s -дна, -дно antecedens, -enis претходен, önceki argenteus 3 сребрен, -а, -о argenteus 3 gümüş aureus 3 3 златен, -тна, -тно aureus altın clarus 3 славен, -вна, -вно clarus 3 şanlı ferreus 3 железен, -зна, -зно ferreus 3 demir infelix, -cis несреќен, -ќна, -ќно infelix, -cis3 talihsiz iucundus пријатен, -тна, -тно iucundus hoş извонреден, -дна, -дно, praestans,3-an$s praestans, -antis şahane одличен, -чна, -чно vetus, eski -а, -о vetus, -ĕris -ĕris стар, Poetae an$qui de qua4uor aeta$bus genĕris humāni narrant. Primam aetatem auream nominant. Aetas aurea pulchrior et felicior est quam reliquae. Terra hominĭbus sine labōre alimenta iucundissima et u$lissima dat. Altera aetas argentea est, amarior aetate aurea, iucundior aetate aenea. Iam agricultūrae homines operam dant et casas a frondibus arbōrum aedificant. Ter$a aetas aenea est, infelicior et miserior aeta$bus anteceden$bus, felicior aetate ferrea. Misserima et difficillima aetas de duro ferro est, aetas ferrea. Homines divi$as brevissimo tempore parāre properant. B. De carminĭbus Homēri Homērus, ut scimus, non solum veterrĭmus, sed e$am clarissĭmus est poetārum Graecōrum. Carmĭna Homēri Ilias et Odyssea cunc$s na$ōnibus nota sunt. In Iliade Homērus de certaminĭbus Graecōrum et Troianōrum narrat. Odyssea errōres et facinōra clara Odyssei celebrat. Tempŏra et patriam Homēri ignorāmus. In Iliade et in Odyssea pulchĕrrima exēmpla for$tudĭnis, constan$ae et sapien$ae invenimus. Achillem celerrĭmum omnium Graecōrum appellāmus. Nemo acriōre ingenio quam Ulixes est. Troianōrum dux praestan$ssimus Hector est. Verba: Verba: aedifi co 11 градам inşa ediyorum aedifico celebro kutluyorum celebro 1 славам, прославувам ignoro 11 не познавам, не знам ignoro tanımıyorum invenio 44 пронаоѓам invenio buluyorum paro 1 ediniyorum стекнувам paro propero 11 брзам propero acele ediyorum Homērus 128 C. Aliquid de vasis sanguineis Circŭlus sanguĭnis est motus sanguĭnis a corde per arterias ad omnes partes corpŏris et redĭtus sanguĭnis per venas ad cor. Maxima omnium arteriārum in corpŏre humāno aorta est. Aorta sanguĭnem e ventricŭlo sinistro cordis in omnes partes corpŏris fert. Venae sunt vasa sanguinea quae (1) sanguĭnem ad cor ferunt. Maximae omnium venārum venae cavae sunt: vena cava superior et vena cava inferior. Vena cava superior sanguĭnem e parYbus corpŏris super diaphragma fert. Una cum venis brachiocephalicis (dextra et sinsitra), venis iugularibus (interna et externa) et sinibus durae matris vena cava superior inter venas cordis est. Vena cava inferior sanguĭnem e parYbus corpŏris infra diaphragma fert. Not: (1) quae,(1) hangileri, kimileri - qui, quae,quod zamirinодdişil cinsiyeЗабелешка: quae кои, коишто, номинативaitlik множина женскиот tinden nominatif çoğul род на односната заменка qui, quae, quod D. Aliquid de muscŭlis Muscŭli, ut scimus, partes internas et externas corporis movent. Pars anatomiae quae de muscŭlis in corpŏre humāno docet, myologia nominātur. Muscŭlus levātor labii superiōris et muscŭlus depressor labii inferiōris muscŭli faciāles sunt. Muscŭlus trapezius, muscŭlus levator scapulae et muscŭlus la$ssimus dorsi muscŭli dorsi sunt. In pectŏre sunt muscŭlus pectoralis maior et musculus pectoralis minor. Muscŭlus serratus anterior inter muscŭlos thorăcis est. Muscŭli gluteales tres sunt: muscŭlus gluteus maxĭmus, muscŭlus gluteus medius et muscŭlus gluteus minĭmus. Vocabula nova: Substanva: Substantīva: caro$s,-tidis -$disf.f.karotis, каротис, главната carots, boyun arterisiвратна артерија circŭlus, -i m. çember circŭlus, -i m. круг circŭlus sanguinisкрвоток kan dolaşımı circŭlus sanguinis depressor, -oris m. aşağıya çeken depressor, -oris m. што влече надолу, musculus depressor aşağıya çeken kas musculus depressor мускул што влече gluteus, -i m. oturma kası надолу, депресор levator, kaldırıcıмускул, глутеус gluteus,-oris -i m. m. седален levator, -oris m. подигнувач, musculus levator kaldırıcı kas musculus мускул-подигнувач, motus, -uslevator m. hareket леватор -ae f. miyoloji, kas bilimi myologia, motus, -us reditus, -usm. m.движење dönüş myologia, -aeboşluk, f. миологија, sinus, -us m. sinüs наука за мускулите sinus durae matris katı beyin zarında sinüsler reditus, -us m. враќање sinus, -us m. пазува, шуплина, синус Adiectiva: sinus durae matris синуси на тврдата мозочна обвивка3 brahiokefal brachiocephalics cavus 3 boşluk Adiecva: -e femoral femoralis, brachiocephalicus glutealis 3 oturma3 брахиокефален, -лна, -лно cavus 3 шуплив, -а, -о ait hepatcus 3 karaciğere femoralis, -e бедрен, -а, -о, феморален, -лна, -лно inferus 3 aşağıda bulunan glutealis 3 седален, -лна, -лно iugularis, boyun üst tarafına ait olan hepa$cus-e 3 црнодробен, -бна, -бно mesentеricus 3 mesenterik inferus 3 што се наоѓа долу, долен, -лна, -лно popliteus 3 dizaltı iugularis, -e што припаѓа на југулумот, на serratus 3 dişli горната страна на вратот, југуларен, subclavius -рна, -рно 3 kürekçik kemiği altında mesentеricus 3 салничен, -чна, -чно, superus 3 yukarı мезентеричен, -чна, -чно trapezius 3 trapez popliteus 3 потколеничен, -чна, -чно serratus 3 забест, -а, -о, запчест, -а, -о Verba: subclavius 3 потклучничен, -чна, -чно doceo superus2 3alıştırıyorum горен, -рна, -рно trapezius 3 трапезест, -а, -о, со облик на Adverbia: трапез una birlikte Verba: doceo 2 подучувам Adverbia: una заедно Musculus levator scapulae 129 GRAMMATICA LATĪNA SIFAT VE ZARFLARIN KOMPARASYONU Compratio adiectivōrum et adverbiōrum Latincede sıfatlar ve zarflar (MAkedoncada olduğu gibi) üç derecelidir, sıfatın ifade ettiği özelliğin değişik derecesini ifade etmektedirler. gradus positivus (pozitif ) niceliği belirtir; gradus comparativus (komparatif ) niceliğin daha yüksek derecesini ifade eder (pozitife kıyasen); ve gradus superlativus (superlatif ) niceliğin en yüksek derecesini ifade eder (diğer kişiler ve öğeler karşısında). SIFATLARDA KOMPARATİF Gradus comparatīvus adiectivōrum Komparatif genitif eril, tekil halde olan pozitiv halinden i-eki (II Deklinasyona göre çekimi yapılan sıfatlarda) veya –is ekinin (III Deklinasyona göre çekime giren sıfatlarda) ve eril ve dişil için –ior nötr cinsiyet için ise –ius komparatif ekinin ilave edilmesiyle oluşturulur. POZİTİF KOMPARATİF eril ve dişil nötr cinsiyet N. sg. m. f. n. clarus, clara, clarum şanlı pulcher, pulchra, pulchrum güzel acer, acris, acre keskin G. sg. m. felix şanslı felic-is sapiens akıllı sapient-is sapient-ior daha akıllı clar-i clar-ior daha şanlı clar-ius daha şanlı pulchr-i pulchr-ior daha güzel pulchr-ius daha güzel acr-is acr-ior felic-ior daha keskin acr-ius daha keskin daha şanslı felicius daha şanslı sapientius daha akıllı Komparatif şekli III Deklinasyon sessizler esasına göre çekime girer. Cümlede mukayyese edilen kişi veya cisim ablatifte durur. (Lux est velocior sonitu. Işık sesten daha hızlıdır); ya da quam ile nominatifte (Lux est velocior quam sonitus. Işık sesten daha hızlıdır.) Bazan komparatif mutlaki olarak, mukayyesenin neye göre yapıldığı belirtilmeden kullanılabilir: Venit felicior aetas. Daha mutlu zamanlar geliyor. 130 Latincede kök halinde sıfatların pozitif durumu yoktur, öyleki komparatif şekli pozitif anlamına gelmektedir: anterior, anterius (gen sg. anteriōris) önceki posterior, posterius (gen.sg. posteriōris) sonraki, sonradan inferior, inferius (gen.sg. inferiōris) alt superior, superius (gen.sg. superiōris) üst SIFATLARDA SUPERLATİF Gradus superlatīvus adiectivōrum I. Superlatif, pozitif haldeki genitif eril tekilden –i eki atılarak (I ve II deklinasyona göre çekimi yapılan sıfatlarda) veya –is ekinin (III deklinasyona göre çekimi yapılan sıfatlarda) –is ekinin atılarak, -issimus, -issima, issimum eklenilir: POZİTİF N. sg. m. f. n. G. sg. m. clarus, clara, clarum şanlı clar-i dulcis, dulce tatlı dulc-is felix mutlu felic-is eril clar-issimus en şanlı dulc-issimus en tatlı felic-issimus en mutlu SUPERLATİF dişil clar-issima en şanlı dulc-issima en tatlı felic-issima en mutlu nötr clar-issimum en şanlı dulc-issimum en tatlı felic-issimum en mutlu Sıfatlarda superlatif I veya II deklinasyona göre (dişil I eril ve nötr cinsiyet ise II dekl.) çekime girir II. Nominatif tekilde –er, -ra, -rum ve –er, -ris, -re ile biten sıfatlar, eril tekil nominatif haline –rimus, -rima, -rimum eklerin eklenmesiyle superlatif elde edilir. POZİTİF N. sg. m. pulcher güzel liber özgür acer keskin eril + pulcherrimus -rimus, -a, -um en güzel liberrimus + -rimus, -a, -um en özgür acerrimus + -rimus, -a, -um en keskin SUPERLATİF dişil pulcherrimа en güzel liberrima en özgür acerima en keskin nötr pulcherrimum en güzel liberrimum en özgür acerrimum en keskin 131 GRAMMATICA LATĪNA III. –ilis ile biten altı sıfat grubu, genitif tekil şeklinden –is ekinin atılması ve –limus, lima,- limum ekinin eklenmesiyle superlatif oluşturulur. Sıfatlar aşağıdaki gibidir: SUPERLATİF POZİTİF N. sg. m. facilis, bacile difficilis, difficile similis, simile dissimilis, dissimile gracilis, gracile humilis, humile + -limus, -a, -um + -limus, -a, -um + -limus, -a, -um + -limus, -a, -um + -limus, -a, -um + -limus, -a, -um eril facillimus en hafif difficillimus en ağır simillimus en güçlü dissimillimus en farklı gracillimus en ince humillimus en alçak dişil facillima en hafif difficillimа en ağır simillimа en güçlü dissimillima en farklı gracillima en ince humillima en alçak nötr facillimum en hafif difficillimum en ağır simillimum en güçlü dissimillimum en farklı gracillimum en ince humillimum en alçak Mukayyese edilen kişi genitif çoğulda durur, örn: sapientissimus omnium - herkesten en akıllı. Latincede superlatif mutlaki olabilir (mukayyesenin kime ya da neye göre yapıldığı bildirilmediği zaman). Bu superlatif elatīvus (elatif ) olarak adlandırılır ve oldukça, olanca ile kıyaslanır. Örn: vir doctissimus- oldukça okumuş biri. TARİF EDİCİ KOMPARASYON -us ile biten sıfatlarda yani –eus, -ius, -uus ile biten sıfatlarda, derecelendirme magis (komparatif için) ve maxime (superlatif için) ekleriyle yapılır ve sıfat pozitifi önünde durur. POZİTİF idoneus 3 uygun necessarius 3 gerekli arduus 3 ağır KOMPARATİF magis idoneus daha uygun magis necessarius daha gerekli magis arduus daha ağır SUPERLATİF maxime idoneus en uygun maxime necessarius en gerekli maxime arduus en ağır Magis ve maximus aslında magnopere zarfının komparatif ve superlatifidir. 132 FARKLI KÖKLERDEN KOMPARASYON Düzenli olmayan komparasyon Birkaç sıfat değişik esaslar üzerine üç dereceyle ilgili şekiller oluşturmuşlardır: POZİTİF KOMPARATİF eril ve dişil bonus, -a, -um iyi malus, -a, -um kötü magnus, -a, -um büyük parvus, -a, -um küçük multus, -a, -um çok melior daha iyi peior daha kötü maior daha büyük minor daha küçük SUPERLATİF nötr melius daha iyi peius daha kötü maius daha büyük minus daha küçük plus daha çok eril, dişil, nötr optimus, -a, -um daha iyi en iyi pessimus, -a, -um en kötü maximus, -a, -um en büyük minimus, -a, -um en küçük plurimus, -a, -um en çok Plus, pluris komparatifi nominatif çoğulda plures plura, genitif çoğulda ise plurium olur. Diğer komparatiflerden farkı, sessiz esaslı adlar gibi çekime girmesidir. ZARF KOMPARASYONU Comparatio adverbiōrum Zarflar, sıfatlar olduğu gibi derecelendirilebilir. Sıfatlarda olduğu gibi 3 derecesi vardır: pozitif, komparatif ve superlatif. Zarflar komparatif ve superlatifte çekime girmez. Zarf komparatifi sıfat komparatifine eşittir ve nötr cinsiyet komparatif tekilde oluşur.. Zarf superlatifi sıfat superlatifinden meydana gelir, öyleki –us bitimi nominatif tekil erilde, -ē bitimiyle yer değiştirir. POZİTİF clare şanlı pulchre güzel acriter keskin dulciter tatlı KOMPARATİF clarius daha şanlı pulchrius daha güzel acrius daha keskin dulcius daha tatlı SUPERLATİF clarissime en şanlı pulcherrime en güzel acerrime en keskin dulcissime en tatlı 133 GRAMMATICA LATĪNA ZARFLARDA ÖZEL (DÜZENLİ OLMAYAN) KOMPARASYON Zarf komparatifi, meydana geldiği sıfatın komparatifine eşittir (nominatif, nötr cinsiyet). Zarf superlatifi genitif, eril tekilde sıfatı superlatifinden –i ekininin atılması ve –e harfinin eklenmesiyle meydana gelir: POZİTİF bene iyi male kötü multum çok parum az magnopere güçlü 134 KOMPARATİF melius daha iyi peius daha kötü plus daha çok minus daha az magis daha güçlü SUPERLATİF optime en iyi pessime en kötü plurrimum en çok minime en az maxime en güçlü PENSA PENSUM A Aşağıda Образувајте компаратив суперлативveод дадените придавки: verilen sıfatlardanиkomparatif superlatif oluğturunuz: SUPERLATİF POZİTİF KOMPARATİF longus, -a, -um ________________ ________________ gravis, -e ________________ ________________ simplex, -icis ________________ ________________ acer, -ris, -e ________________ ________________ facilis, -e ________________ ________________ varius, -a, -um ________________ ________________ Anterior, anterius komparatifini çekime alınız. Менувајте гo по падежи компаративот anterior, anterius: N. Sg. anterior, anterius Pl. G. D. Acc. V. Abl. Tabelayı eksik olan pozitif, superlatif halleriyle doldurunuz Пополнете ја табелата со komparatif формите заveпозитив, компаратив и суперлатив што недостигаат! POZİTİF KOMPARATİF SUPERLATİF longissimus, -a, -um celerior, celerius bonus, -a, -um maximus, -a, -um difficilior, difficilius necessarius, -a, -um male plus 135 PENSA PENSUM B Vocabula nova: Substantīva: caro, carnis f. et curvatūra, -ae f. viraj resistentia, -ae f. direnç Rubus, -i m. böğürtlen, ahududu Rubus caesius böğürtlen Rubus idaeus düğüm tubercŭlum, -i n. düğümcük, tuberkulum, küçük bitişik Adiectiva: plenus 3 dolu sıfata cümleleri komparatif veформи superlatif halleriyle ta Verilen Дополнете гиgöre, речениците со соодветните за компаратив mamlayınız: или суперлатив од дадената придавка: а. Aestate dies ________________ sunt quam noctes. (longus, -a, -um) b. Dolores capi$s _________________ sunt. (acūtus, -a, -um) c. Non caro, sed panis cibus ___________________ (saluber, -bra, -brum) d. Rubus caesius Rubo idaeo _________________ est. (similis, -e) e. Hepar _________________ glandŭla corpŏris est. (magnus, -a, -um ) Aşağıdaki deyimleri Türkçeye tercüme Преведете ги на македонски следнитеediniz: изрази: labium inferius oris_______________________________________________ muscŭlus la$ssĭmus dorsi__________________________________________ curvatūra minor ventricŭli__________________________________________ locus minōris resisten$ae____________________________________________ tubercŭlum posterius vertebrae cervicālis____________________________ Sözlük: Hakiki fidelis, -e şarap vinum, -i n. su aqua, -ae f. uzun longus 3 diş dens, -ntis m. kemik ŏs, ossis n. ilaç medicamentum, -i n. gerekli necessarius 3 tatil quies, -etis f. göz ocŭlus, -i m. köpek dişi dens canīnus her omnis, -e kulak auris, -is m. kati durus 3 136 Aşağıdaki Преведетеtümceleri ги на латински следните реченици: Latinceye tercüme ediniz: а. Köpek Песјаците се en најдолги од сите заби. dişleri uzundur. ____________________________________________ b. Водата е понеопходна од виното. Su, şaraptan daha gereklidir. ____________________________________________ c. Забите се поцврстиdaha од коските. Dişler, kemiklerden kuvvetlidir. ____________________________________________ d. Најдобар е одморот. Tatil en iyiлек ilaçtır. ____________________________________________ e. Gözler, Очите се поверодостојни од ушите. kulaklardan daha hakikatlıdır. ____________________________________________ DICTA ET SENTENTIAE A priori. Önceden. Tecrübe dışında. A posteriori. Sonradan, tecrübeyle alakalı. Maximum remedium irae mora est. Erteleme öfkenin en iyi ilacıdır. Imperare sibi maximum imperium. Kendine hükmetmek en iyi hükümdarlıktır. Omnium artum medicina nobilissima. Tüm hünerlerden tıp en değerlisidir. Summa cum laude. En yüksek başarıyla. Bu deyim günümüzde Avrupa üniversitelerinde verilen diplomalarda geçerlidir. Tempus primus et optimus medicus. Zaman, ilk ve en iyi doktordur. Melior est canis vivus leone mortuo. Diri bir köpek, ölü bir aslandan daha iyidir. Optimum medicamentum quies est. Tatil, en iyi ilaçtır. In maxima fortuna minima licentia. En yüksek mevkide en az özgürlük vardır. Citius, fortius, altius. Daha hızlı, daha güçlü, daha yüksek. Olimpiyat oyunlarının parolası. Optma citssime cadunt. En iyi olan, en çabuk yok olur. A bovi maiore discit arare minor. Genç öküz tarla sürmeyi yaşlısından öğrenir. Aere perennius. Tunçtan daha uzun ömürlü. Ebedi. Aetate sapimus rectus. Yaşlanmakla daha akıllı oluyoruz. Amor et melle et felle fecundissimus. Aşkta hem bal hem pelin vardır. Amicus Plato sed magis amica Veritas. Eflatun’u (Platon’u) severim, ama gerçeği daha çok severim Аsinus asino, sus sui pulcherrimus. Eşeği en çok eşek, domuzu en çok domuz beğenir. Herkese kendininki en iyidir. Audiens sapiens sapientior erit. Bilge, dinlerken daha da akıllı olur. Beatius est dare, quam accipere. Vermek almaktan daha hayırlıdır. Bonarum rerum consuetudo pessima est. Talih, en kötü alışkanlıktır. Cedo maiori. Daha yaşlının karşısında geri adım atarım. Cupido atque ira pessimi consultatores. İstek ve öfke en kötü danışmanlardır. Honeste pauperem esse melius, quam iniuste divitem. Şerefsiz bir zengin olmaktansa şerefli bir fakir olmak daha iyidir. Iudex non debet lege clementior esse. Hakem, kanundan daha yumuşak olmamalı. Hukuk deyimi. Da locum melioribus. Daha iyilerine yer ver. Ex malis elige minima. Tüm kötülüklerden en küçüğünü seç. 137 VITA COTIDIANA ROMA DİNLERİ VE MİTOLOJİSİ Antik dönemde diğer uluslar olduğu gibi Romalılar da doğaüstü güçlerin mevcudiyetine inanıyorlarmış. Bu güçler doğa ve etrafta değişik şekillerde mevcut olarak, her günlük olaylara ve tarihe etki ederlermiş. Roma politeist (çoktanrılı) dininde antropomorfizm (tanrıların insan kıyafeti vardır) özelliğine sahiptir, göklerde, suda ve yer altında “yaşayan” tanrıların dünyasında ise Helen (Yunan) kökenli tanrılar, Etrüsk tanrıları, Otantik Roma tanrıları, Doğu tanrı ve kültleri, aile tanrıları ev koruyucu tanrıları mevcutmuş. Roma dini tarihinin başlangıcında tanrılar Roma ve Helen olmak üzere ortakmış, çünkü inanış konsepsiyonu da benzermiş. Daha sonra onlardan bazıları ayrılmış, adapte olmuş ya da yenileri oturtulmuş. Bu tanrılardan herbiri, hayatın belirli alanlarında etki ve güce sahiplermiş, tüm tanrılara belirli gelenek, dini adet ve ibadetlerle saygı ifade edilerek dualar okunur, kurbanlar sunulurmuş. HELEN VE ROMA TANRILARI Zeus Jüpiter baş tanrı, Romalıların koruyucusu Yuno Jüpiterin eşi, kadınların koruyucusu Hera Hestia Vesta ev ocağı tanriçesi Apollon atıcılık, kehanet tanrısı Apollon Poseidon Neptunus denizlerin tanrısı, bahriyelilerin koruyucusu Ares Mars savaş, bahar ve doğa tanrısı, Afrodit Venüs güzellik ve aşk tanrısı, deniz köpüğünden oldu Hermes Merkür tanrıların sözcüsü, tüccarların koruyucusu Athena Minerva bilgelik, şiir, tıp tanriçesi Ceres üreme, tohumlar tanrısı Demeter Artemis Diana ormanlarda av tanriçası Hephaistos Vulcanus ateş ve silah tanrısı, Hades Pluton yeraltı, ölüler dünyası tanrıs 138 Romalılarda dini inanışlar ve dini ifadeler şartlı olarak devlet(toplu, resmi) ve ev (ailevi) dinler olarak gösterilebilir. Devlet dinleri çerçevelerinde tanrılara olan inanış bazan günübirlik veya birkaç günlük kutlamaları dahil eder, dini takvimler oluşturulurmuş. Satürn uğruna yapılan dini kutlamalar (İtalya’da en eski tanrılardan biri, hasat ve tarım tanrısı) aralık ayı ortasında düzenlenir ve ilk başta bir gün (17 aralık), daha sonra bütün hafta devam edermiş. Büyük Roma oYun.arı eylül ortasında düzenlenir, Luperkaliy oYun.arı 15 şubat tarihinde Faun tanrısı şerefine dünzenlenirmiş. Parentali kutlamaları 13-21 şubatta tertiplenerek, merhum atalar, ebeveyinler anılarak, kabirleri ziyaret edilirmiş. Roma aileleri büyüklerine çok büyük saygı duyarlarmış ve bunu aile yaşamını koruyan ruhani yaratıkların saygılanması aracılığıyla ifade ederlermiş. Manlar merhumların ruhlarını korurmuş. Lar aile ve mülkün koruyucusu, Penat ise aile ocağı, aile refahı ve devletin koruyucusuymuş. Aslında tapınaklar belli bir tanrı ya da tanriçenin onuruna yapılan dini adet ve törenlerin düzenlendiği yerlermiş. Bu yerler tanrıların yaşadıkları mekânlar, kutsal yerler olarak saygılanırmış, rahipler ve rahibeler ise mekânın ve dini adetlerin kutsallığının muhafaza edilmesi için çaba harcıyorlarmış. Rahipler ayrı bir toplumsal sınıfı temsil etmezlermiş, dini okullar yokmuş, onlardan bazıları başka mesleklerle de uğraşırlarmış. Belli bir tanrıya hizmet eden öyledenilen Flaminler varmiş. Jüpiter, Mars, Kvirin rahipleri ve Vesta rahibeleri en saygınmış. Din kaçınılmaz bir şekilde mitoloji ile ilintiye gelmektedir, bu aslında genelde dünyanın başlangıcı ve sonu, gök cisimleri ya da doğa değişiklikleriyle alakalı hikaye ve mitlerden ibarettir. Sözlü anlatımdan alınan efsaneler Helen ve Roma edebiyatı ile sanatının ağırlıklı içeriği haline gelmiştir. Buradan da Avrupa kültürünün tükenmez esin kaynağı olmuştur. 139 Caput XII XII Caput Zamirler Заменки Roma Evi куќа Римска LECTIO Vocabula nova: Substanva: Substantīva: Acus, -i-im. најдобриот пријател Atticus, m.Атик, Atik, Marcus Tullius на римскиот Çiçero’nun enоратор iyi dostuи државник Марк Тулиј Цицерон Christus, -i m. İsa peygamber Christus, -i m. Христос cholera, -ае f. safra, sarılık, veba cholera, -ае f. жолч, истекување жолч, Cos, Coi f. İstanköy (Kos), Ege denizinde жолтица, колера bir ada Cos, Coi f. Кос, остров во Егејско Море, descriptio, -onis f. tasarı, çizim, tarif познат по почитувањето на Ескулап Galēnus, -i m. Galen, II yüzyıl Yunan dokdescrip$o, -ōnis f. опис toru. Galēnus, -i m. Гален, грчки лекар од II век н.е. Hippocrătes, Hipokrat,грчки M.Ö. лекар IV yy Hippocrătes, -is-is m.m. Хипократ, Yunan hekimi. од V п.н.е. honor, -ōrism.m.чест, şerefпочест honor, -ōris humor, -ōrism.m.течност, sıvı, nem,влага, su вода humor, -ōris incunabŭla, -ārum doğum yeri incunabŭla, -ārum n. n. родно место littera, -aef.f.буква, harf, pl.yazı li4era, -ae pl. писмо melancholia, -ае f. црна melancholia, -ае f. karaжолч, safra, sıklet, потиштеност, меланхолија melankoli paro$s, -idis жлезда, parotis, -idisf. f.околуушна kulak etrafı bezi paro$dis epidemica заушки parotidis epidemica kabakulak Pergămus, -i-if. f.Пергам, град во Мизија Pergămus, Bergama phlegma, -ă$s n. слуз phlegma, -ătis n. sızıntı salus, -u$s поздрав salus, -utisf.f.здравје, sağlık, selam salutem dicere поздравувам salutem dicere selamlıyorum silen$um, -ii-iin.n.молчење, silentium, susmak, молк suskunluk Teren$a, -ae f. Теренција, сопругата на Terentia, -ae f. Terentiya, Çiçero’nun eşi Марк Тулиј Цицерон Tullius, -ii m. Tullius, Çiçero’nun göbek adı Tullius, -ii m. Тулиј, родовото име на villa, -ae f. villa Цицерон villa, -ae f. вила Adiectiva: natus 3 doğmuş Adiecva: rusticus 3 köy -а, -о natus 3 роден, rus$cus 3 селски, -a, -o vivus 3 diri A. Tullius A;co suo salutem dicit Valetudo tua, mi Ace, me valde conturbat. Cur li4eris meis tu non rescribis? Silen$um tuum me sollicitat. Co$die magis et magis de te $meo. Еx amicis meis tu mihi cer$ssimus es. Veni mecum ad villam meam rus$cam. Ut tu bene scis, mea domus $bi semper patet. Te expecto et quam primum te videre cupio. Teren$a mea $bi salutem dicit. Ad li4eras meas sta$m mihi rescribe. Ama nos et vale! B. De Hippocrăte et Galēno Hippocrătes et Galēnus no$ssimi medĭci an$qui sunt. Hic anno centesimo undetricesimo post Chris$ natum natus est, ille anno quadringen$simo sexagesimo ante Chris$ natum. Huius incunabŭla Pergămus, illius – insŭla Cos est. Huic prima cura anatomia humāna et circŭlus sanguinis est, illi autem descrip$o morborum, ut epilepsia, malaria, paro$dis epidemica etc. Hunc maximum medĭcum an$quita$s, illum autem patrem medicinae appellant. In libris suis hi de qua4uor humorĭbus in corpŏre humāno scribunt: sanguis, cholera, phlegma et melancholia. Memoria horum medicōrum e$am nunc viva est et e$am nunc his clarissimis viris honorem tribuimus. vivus 3 жив, -а, -о Adverbia: Adverbia: cotdie her günlük co$die секојдневно cur neden cur зошто statm hemen sta$m веднаш valde oldukça valde мошне Verba: Verba: conturbo kaygılanıyorum, huzursuzlaconturbo 11загрижувам, вознемирувам cupio 3 посакувам nıyorum expecto3 1arzu чекам cupio ediyorum pateo 2 отворен сум expecto 1 bekliyorum rescribo2 3açığım пишувам како одговор, писмено pateo одговарам rescribo 3 cevap olarak yazıyorum, sollicito 1 вознемирувам, обеспокојувам yazılı cevap tribuo 3 доделувам sollicito 1 huzursuzlanıyorum, huzurum valeo 2 здрав сум kaçıyor tribuo 3 veriyorum valeo 2 sağlıklıyım 142 Hippocrătes Vocabula nova: C. Amīci nobis necessarii sunt Quintus Marci amīcus est. Marcus eum eiusque familiam amat et saepe eos ad epŭlas invītat, ibique circum triclīnium dies agunt. Amici$a eōrum in dies (1) crescit. Filii quoque eōrum amīci sunt. Una labōrant, commūni labōre calamitātes superant. Iam parvi pueri puellaeque amīcos amicasque habent. Parvae puellae amīca necessaria est. Eam saepe quaerit. Ei occulta sua tradit, cum eā ludit. Dies iuventū$s similes diēbus veris sunt. Quis vestrum amīcos non habet? Cui amīci necessarii non sunt? Omnibus nobis ii, non solum in rebus adversis, sed e$am in rebus secūndis, necessarii sunt. Nostrum est (2) amīcos adiuvāre. Amīcos adiuvāre et colĕre debemus. Not: (1) in dies(1)günden güne; nostrum est(2) borcumuzdur. Забелешка: in dies од (2) ден на ден; nostrum est наша должност е. D. Qui sunt boni medĭci? Substantīva: Substanva: calamitas, -ā$s несреќа, пораз calamitas, -ātisf. f.невола, bela, talihsizlik, epŭlae, -ārum f. јадење, ручек, гозба yenilgi familia, -ae f. семејство, фамилија epŭlae, -ārum f. yemek, öğlen yemeği filius, -ii m. син familia, -ae f. aile iuventus, -ū$s f. младост fineglegen$a, lius, -ii m. erkek çocuk -ae f. небрежност, iuventus, -ūtis f. gençlik немарност, негрижа neglegentia, f. kaygısızlık occultum, -i n. -ae тајна sana$o, -ōnis f. лекување, излекување ihmal triclīnium, -ii-in.n.триклиниј, трпезарија, occultum, sır просторија за јадење sanatio, -ōnis f. tedavi Quintus, -i m. лично име triclīnium, -iiКвинт, n. yemek odası ver, veris n. пролет Quintus, -i m. Kvintus, özel ad ver, veris n. bahar Adiecva adversus 3 непријатен, -тна, -тно, Adiectiva несреќен, -ќна, -ќно; res adversae несреќа, незгода, неприлика adversus 3 hoş olmayan communis, -e заеднички, -а, -о res adversae talihsiz, kaza secundus 3 втор, -а, -о,ikinci среќен, -ќна, -ќно, communis, -e ortak, успешен, -шна, -шно, res secundae среќа secundus 3 mutlu res secundae başarılı Verba: colo 3 почитувам Bonus medĭcus est, qui nihil magis optat, quam sana$ōnem hominum, cuius officīna aegro$s omnibus patet et cui nihil carius est quam salus omnium. Item bonus medĭcus est, quem nihil magis delectat, quam homĭnes sani et a quo nihil longius est quam neglegen$a aеgrotōrum. Boni medĭci sunt qui bene dignoscunt et quorum arte medĭca vita hominum longior est. Boni medĭci sunt quibus prima cura valetūdo homĭnum est et quibuscum aegrō$ semper communicāre cupiunt. Verba: communico 1 се советувам, разговарам invito31saygılıyorum поканувам colo ludo 3 играм communico 1 danışıyorum, quaero 3 прашувам konuşuyorum supero 1 надминувам invito 1 davet ediyorum trado 3 пренесувам, раскажувам ludo 3 oynuyorum quaero 3 soruyorum Adverbia: supero geçiyorum ibi таму,1 тука trado 3 aktarıyorum, anlatıyorum Adverbia: ibi orada, burada Galēnus 143 GRAMMATICA LATĪNA ZAMİRLER (Adıllar) Pronomina Latincede şu zamirler mevcuttur: Kişi (personalia) Kişi-dönüşlü (personāle reflexīvum) İyelik (possesiva) İyelik-dönüşlü (possessīvum reflexīvum) Gösterme (demonstratīva) İlgili (relatīva) Soru (interrogatīva) Belirsiz (indefinīta) KİŞİ ZAMİRLERİ Pronomina personalia 1. ego 2. tu Sg. ben sen Pl. 1. nos 2. vos biz siz Latincede üçüncü kişi için belirli bir zamir yoktur, dolayisiyle is, ea, id gösterme zamirlerinin halleri bu rolü oynamaktadır. Birinci ve ikinci kişi tekil kişi zamirleri, birinci ve ikinci kişi çoğul için olduğu gibi, şu şekilde çekilir: N. G. D. Acc. Abl. ego mei mihi me (a) me/mecum ben benden bana me beni benimle N. G. D. Acc. Abl. tu tui tibi te (a) te/tecum sen senden sana sani sende, seninle N. G. D. Acc. Abl. nos nostri/nostrum nobis nos (a) nobis/nobiscum biz bizden bize bizi bizimle N. G. D. Acc. Abl. vos vestri/vestrum vobis vos (a) vobis/vobiscum siz sizden size sizi sizinle Ablatif tekil ve çoğulda kişi zamirleri –sum edatı ile birleşmiş halde durabilir, artlarından gelen ve tek kelimeye bağlanan, bir vurgu bütününü de oluşturan (enklitik) – mecum, tecum, nobīscum, vobīscum- benimle, seninle, bizimle, sizinle. 144 KİŞİ-DÖNÜŞLÜ ZAMİR Pronomen personāle reflexīvum Bu zamir halleri sadece üçüncü kişi olmak üzere hem tekil hem çoğul için kullanılmaktadır. Kişi-dönüşlü zamiri sadece ‘bağımlı çekimler’ için halleri vardır, yani nominatif ve vokatifi yoktur. N. G. D. Acc. V. Abl. sui sibi se (a) se / secum kendisinden kendisine kendisini kendisiyle ELİK ZAMİRLERİ Pronomina possessīva İyelik zamirleri şunlardır: Meus, mea, meum, benim Tuus, tua, tuum, senin noster, nostra, nostrum - bizim vester, vestra, vestrum - sizin Bu zamirler I ve II deklinasyona göre –us, -a, -um ve –er, -a, -it ile biten sıfatlar gibi çekime girir. Zamirin vokatif tekil eril hali (meus) mi şeklindedir. Latincede ne tekilde ne de çoğulda 3. kişi için iyelik zamirleri yoktur, tekilde eius onun, çoğulda ise eōrum, eārum, eorum onların kullanılır. Örnek: eius pater-onun babası, eōrum/eārum pater- onların babası. İYELİK-DÖNÜŞLÜ ZAMİRİ Pronomen possessīvum reflexīvum İyelik-dönüşlü zamiri suus, sua, suum - kendi, kendimin, kendisinin ve I ile II deklinasyona göre –us, -a ve –um ile biten sıfatlar gibi çekime girir. Bu zamir de kişi-dönüşlü zamiri gibi, sadece üçüncü kişi tekil ve çoğul olarak kullanılır. Örneğin: Habeo meum librum. Habet suum librum. Habent suum librum. Kendi kitabım var. Kendi kitabı var. Kendi kitapları var. 145 GRAMMATICA LATĪNA GÖSTERME ZAMİRLERİ Pronomina demonstratīva Latincede gösterme zamirleri şunlardır: hic, haec, hoc ille, ilia, illud iste, ista, istud o N. G. D. Acc. Abl. m. hic huius huic hunc hoc Singularis f. n. haec hoc huius huius huic huic hanc hoc hac hoc N. G. D. Acc. Abl. m. ille illīus illi illum illo Singularis f. n. illa illud illīus illīus illi illi illam illud illa illo N. G. D. Acc. Abl. m. iste is#us is$ istum isto N. G. D. Acc. Abl. m. ipse ipsīus ipsi ipsum ipso m. N. G. D. Acc. Abl. N. G. D. Acc. Abl. 146 ipse, ipsa, ipsum is, ea, id idem, eadem, idem bu şu m. idem eiusdem eidem eundem eodem is eius ei eum eo yalnız o aynı Pluralis f. hae hārum his has his n. haec hōrum his haec his illi illōrum illis illos illis Pluralis f. illae illārum illis illas illis n. illa illōrum illis illa illis Singularis f. n. ista istud is#us is#us is$ is$ istam istud ista isto m. is$ istōrum is$s istos is$s Pluralis f. istae istārum is$s istas is$s n. ista istōrum is$s ista is$s Singularis f. n. ipsa ipsum ipsīus ipsīus ipsi ipsi ipsam ipsum ipsa ipso m. ipsi ipsōrum ipsis ipsos ipsis Pluralis f. ipsae ipsārum ipsis ipsas ipsis n. ipsa ipsōrum ipsis ipsa ipsis Singularis f. n. ea id eius eius ei ei eam id ea eo m. ii (ei) eōrum iis (eis) eos iis (eis) Pluralis f. eae eārum iis (eis) eas iis (eis) n. ea eōrum iis (eis) ea iis (eis) Singularis f. eadem eiusdem eidem eandem eadem n. idem eiusdem eidem idem eodem m. hi hōrum his hos his m. m. iidem/idem eorūndem isdem/eisdem eosdem isdem/eisdem Pluralis f. eaedem earūndem isdem/eisdem easdem isdem/eisdem n. eadem eorūndem isdem/eisdem eadem isdem/eisdem Zamirlerin çekimi, ad çekiminden genitif ve datif halindeki -ius ve –i ekleriyle farklı olur, diğer çekim halleri ise I ve II deklinasyona göre biterler. İ seslisi başka bir seslinin önünde durduğuna karşın Gentitifte uzun okunan –īus olur idem, eadem, idem zamiri –is, -ea, -id ekinden ve değişmeyen -dem bölümünden meydana gelmiştir. Sadece birinci bölüm çekime girir. (is, ea, id, değişir dem ise değişmez), şöyleki m, d önünde n’ye dönüşür, bundan dolayı m ile biten çekim halleri: eun-dem, ean-dem, eorun-dem, earum-dem olur. İLGİLİ ZAMİRLER Pronomina relatīva Latincede ilgili zamirler şunlardır: qui, quae, quod (hangisi). Çekimi de şöyle yapılır: N. G. D. Acc. Abl. m. qui cuius cui quem quo Singularis f. n. quae quod cuius cuius cui cui quam quod qua quo m. qui quorum quibus quos quibus Pluralis f. quae quarum quibus quas quibus n. quae quorum quibus quae quibus cui datif hali tek hecedir çünkü ui ikiz seslidir. Cuius ve quōrum/quārum genitifleri genelde kimin kelimesiyle tercüme edilir. SORU ZAMİRLERİ Pronomina interrogatīva Latincede iki soru zamiri vardır: quis? quid? qui? quae? quod? kim? (kişiler için) ne? (cisimler için) quod? kim? hangisi? qui, quae, quod soru zamiri ayni iyelik zamiri gibi çekime girir, quis, quid’in ise sadece tekili vardır. N. G. D. Acc. Abl. kişiler için quis cuius cui quem quo cisimler için quid cuius cui quid quo Soru zamirlerinin halleri –nam bölümüyle güçlendirilebilir. 147 PENSA PENSUM A Vocabula nova: Substantīva: pigritia, -ae f. tembellik vipera, -ae f. yılan Adiectiva: amplus 3 geniş frigidus 3 soğuk gratus 3 sevimli Adverbia: difficulter ağır mane sabah Verba: diligo 1 seviyorum Tabelayı eksikјаolan kişi zamirleriyle tamamlayınız: Дополнете табелата со формите на личните заменки што недостигаат: N. ego G. tui D. Acc. me Abl. a me/ mecum a te/ tecum nos nobis vos a me/ mecum a me/ mecum Cümleleri Дополнете ги речениците со соодветниот од заменката дадена parantez içinde verilen zamirlereпадеж göre tamamlayınız: во заграда: а) Res publica _________________ vita carior est. (ego) b) _____________ viperam sub ala nutris. (tu) c) Pater ___________ amat plus quam hos oculos. (tu) d) Omne animal _______________ ipsum diligit. (sui) e) _____________ bene facit, qui bene facit amico. (sui) f) Medicamentum __________ da! (nos) Türkçeye tercüme ediniz: Aşağıdaki Преведетеcümleleri ги следните реченици: а) Hi morbi difficulter dignoscuntur. _______________________________________________________ b) Hoc remedium in loco frigido stet, illud in vitro nigro cum collo amplo. ________________________________________________________ c) Hanc tabulletam mane sumĕre debes. ________________________________________________________ d) Quae est causa pigri$ae tuae? ________________________________________________________ e) Qui sunt morbi periculosiōres quam carcinōma et sarcōma? ________________________________________________________ f) Quod vales mihi gratum est. _________________________________________________________ 148 PENSUM B eksik gösterme zamirleriyle Tabelayı Дополнете ја olan табелата со формите на tamamlayınız: показните заменките што недостигаат: sg. pl. N. is, ea, id G. eorum, earum, eorum D. iis Acc. eum, eam, id Abl. sg. pl. hi, hae, haec huic hos, has, haec hoc, hac, hoc Aşağıdaki Преведетеcümleleri ги на латински следните реченици: Latinceye tercüme ediniz: а) Исходот на оваа болест неизвесен. Bu hastalığın sonucu belliе değil. _____________________________________________________ b) Kendini zordur. самиот себе. Тешко е tanımak да се спознаеш __________________________________________________________ c) Hiç kimse korku kişileri sevmez. Никој не ги сакаduyduğu оние од коишто се плаши. __________________________________________________________ d) Roma kurucuları kimdir? Кои сеkentin основачи на градот Рим? Sözlük hastalık morbus, -i m. kent urbs, -rbis f. ad nomen, -inis n. sonuç eventus, -us m. kurucu conditor, -oris m. Roma Roma, -ae f. istiyorum amo 1 korkuyorum timeo 2 (со acc.) belirsiz dubius 3 biliyorum nosco 3 zor, ağır difficile __________________________________________________________ e) Onun nedir?името? Кое муadı е нему __________________________________________________________ 149 DICTA ET SENTENTIAE Ubi tu Gaius, ego Gaia. Senin Gaius olduğun yerde ben Gaius Hanım olacağım. Eski Roma’da nikah kıyılırken okunan bir cümle. Hodie mihi, cras tibi. Bugün bana, yarın sana. Hodie Caesar, cras nihil. Bugüne Sezar, yarın kimse. Perfice te. Kendini yetiştir! Aliena nobis, nostra plus aliis placent. Biz, başkasının şeylerini daha çok beğeniriz, başkaları ise bizimkileri. Abdere se in litteras. Kitaplarda saklansın. Kendini bilime adasın. Ad hoc. Bu amaçla, bu nedenle. Hominem non odi, sed eius vitia. İnsanı değil, zaaflarını sevmem. Modicus cibi, medicus sibi. Yemekte ılımlı olan, kendi kendisinin doktorudur. Nosce te ipsum. Kendini tanı. Apolon’un Delfi’deki tapınağında bir yazıttır Cave quid dicas, quando et cui. Ne zaman, kime ne söylediğini dikkat et.! Ad calamitatem quilibet rumor valet. Herhangi bir haber baş belası olabilir. Nihil est turpius, quam bellum gerere cum eo, quocum familiariter vixeris. Dostane yaşadığın biriyle savaşmaktan daha utandırıcı bir şey yoktur. Accedo nemini. Hiç kimseye yanaşmıyorum. Hiç kimseyle uzlaşmıyorum. 150 VITA COTIDIANA ROMA EVİ Roma vatandaşları özel evlerinin görünümü, büyüklüğü ve yeri her şeyden evvel evsahiplerinin toplumdaki pozisyonu ve yaşama yerinin büyüklüğüne bağlıymış. Bayındır ve kent dışı yaşama yerleri arasında çok büyük fark varmış. Roma İmparatorluğu kentleri ve Roma’da daha yoksul tabakaların mensupları aşırı yüklü, gürültülü ve kirli semtlerde, çatısı düz kiremitler ile örtülü, killi toprak ve kireç malzemesinden yapılı birkaç katlı binalarda yaşamaktaymışlar. Bu binalarda ekseriyeti pencere yerine delikleri olan mütevazi ve küçük daireler kiralamaktaymışlar. Bu evlerde yaşamak bazan çok tehlikeliymiş, çünkü kalitesiz harç dolayısıyla binaların çökme tehlikesi yüksekmiş. Bunlardan farklı olarak patrisilerin kentte bir, denizde bir ve köyde birer evleri oluyormuş (asilzadeler). Bunlar dış cephesi sade olan ancak iç mekânı ve döşemeleri mozaikler, duvarları ise freskler ile dekore edilmiş evler. Bu resimlerdeki konular mitolojiden alınmış ya da peysajlar, aile fertleri ve benzer konuları temsil edermiş. Giriş koridoru (vestibulum) taşla döşenmiş ve oradan merkez odaya (atrium) girilir, oradan da iş odaları ve yatak odalarına girilir, sutünlarla çevreli iç bahçeye geçilmekteymiş. Atrium kubbesinde açılan alandan ışık almaktaymış. Bu kubbenin altında, döşemede sığı bir havuz bulunur ve orada yağmur suları toplanırmış. Ancak bu havuz atriuma ayrı bir güzellik vermekteymiş. Misafirler burada karşılanır, patron ve müşterileri arasında toplantılar yapılır, daha önemli tüm ailevi meseleler burada meydana gelirmiş. Yatak odaları ve iş odaları genelde sade bir dekor içindeymiş ve sadece en gerekli olan mobilya parçalarıyla donatılırmış. Aşık kubbenin ortasında şelale, süs bitkileri, kimi yerde ise süs heykelleri bulunmaktaymış. Peristilin en arkasında yemek odası olarak kullanılan ve yemek kerevetleri ile duvarları resimlerle süslü bir bölüm varmış. Eksedra evin en görkemli bölümüymüş. Bahçenin hemen yanında bulunan bölümde bahçe motiflerinin devamı olarak, döşeme mozaikleri ve duvar resimleriyle süslüymüş. Bu bölümde resmi törenler düzenlenir, zengin sofralar tertiplenirmiş. Mutfak genelde dar, ışıksız ve aşırı sıcak bir yermiş ve evin daha saklı bir yerinde bulunur, kölelerin çalıştığı bir yermiş. Yemeklerin pişirilmesi için büyük fırın ve süslü kablar kullanırmış. 151 Caput CaputXIII XIII Aktif Present Partisipi Партицип на презент активен GerundГерунд Герундив Gerundif Римско семејство Roma Ailesi LECTIO Vocabula nova: Substantīva: Substanva: delirium, -ii -ii n. n. deliryum, бунило, делириум delirium, heyecan paralysis, -is -is f.f.felç парализа paralysis, pollex, -icis -icis m. baş палец pollex, parmak spica, -ae -ae f.f.pansuman преврска spica, Adiecva: Adiectiva: adhibitus 33 kim, кој, -a, -e се применува, adhibitus uygulanan, kim, кој, -a -e се употребува kullanılan varius 33 farklı различен, -чна, -чно varius Verba: Verba: abduco 3 одвојувам, оддалечувам abduco 3 ayrılıyorum, uzaklaşıyorum absorbeo 2 впивам, апсорбирам absorbeo 2 emiyorum adiuvo 1 помагам adiuvo 1 yardım ediyorum agito 1 движам, придвижувам agito 1 hareket ediyorum ascendo 3 се качувам, се искачувам ascendo 3 tırmanıyorum bullio 4 зовривам bullio 4 kaynıyorum communico 11 зtemas дружувам, communico kuruyorum, споделувам, делам, се советувам konuşuyorum, paylaşıyorum со некого, разговарам constituo 3 koymak, oturtmak, temel cons$tuo 3 поставувам, ставам, atmak втемелувам, одредувам corrigo 3 düzeltiyorum corrigo 3 поправам descendo 3 iniyorum descendo 31 се спуштам expectoro öksürüyorum expectoro 1 искашлувам fluctuo 1 dalgalanıyorum, ikilemdeyim fluctuo 1 се бранувам, се колебам lateo 2 saklıyım, gizleniyorum lateo 2 сокриен сум, се кријам migro 1 taşınıyorum migro 1 се селам, се преселувам oppono 3 taşınıyorum oppono13ileri поставувам perforo alıyorum напред perforo 1 пробивам promineo 2 yükseliyorum promineo 2 се издигнувам purgo 1 temizliyorum purgo 1 чистам reconvalesceo 2 iyileşiyorum reconvalesceo 2 оздравувам roboro 1 güçleçiyorum roboro 1 зајакнувам, закрепнувам stimulo 1 teşfik ediyorum s$mulo 1 поттикнувам tremo 3 titriyorum tremo 3 треперам, се тресам A. Parcipia praesens in medicina a: Aorta ascendens, aorta descendens, aorta communicans. b: Remedium purgans, remedium adiuvans, remedium corrigens, remedium roborans, remedium absorbens, remedium s$mulans, remedium expectorans, remedium cons$tuens. c: Spica (pedis) ascendens, spica (pollicis) descendens. d: nervus abducens, muscŭlus opponens, vertebra sep$ma prominens, ren migrans, delirium tremens, paralysis agitans, periodus latens, costae fluctuantes, arteriae perforantes, dentes permanentes, aqua bulliens, homo reconvalescens. Aorta 154 Vocabula nova: B. Sentenae 1. Modus vivēndi. 2. Dubitāndo ad veritatem pervenimus. 3. Medicus est vir doctus, sanāndi perĭtus. 4. Orātor est vir bonus, dicēndi perĭtus. 5. Homĭnis mens discēndo alitur et cogitāndo. 6. Acerrimus ex omnis nostris sensibus est sensus vidēndi. 7. Gu4a cavat lapidem non vi, sed saepe cadēndo. 8. Op$mus est orātor, qui discēndo animos audien$um et docet et delectat et permovet. 9. Hiems agricŏlis tempus quiescēndi est. 10. Nulla aetas ad discēndum sera est. 11. Saepe nesciēndo iniuriae faciuntur. 12. Exercēndo corpus firmāmus. 13. Quot cuique temporis ad vivēndum datur, eo debet esse contentus. 14. Quae causa ius$or est belli gerendi, quam servitū$s depulsio? 15. Libertas est potestas faciendi, quod iure licet. 16. Solum arando renovatur. 17. Medĭcus laudāndus. 18. Remedia adhibenda. 19. Haec est mixtura aegrōto dānda. 20. Laudēmus laudanda, vituperēmus vituperānda! Substantīva: Substanva: animus, animus,-i-im. m.ruh душа, дух bellum, bellum, -i-i n. n.savaş војна depulsio, depulsio, -ōnis -ōnis f.f. reddetmek одбивање, ius, iuris n. hukuk, yasa отстранување libertas, f. özgürlük ius, iuris-ātis n. право, закон mens, -ntis f. us, akıl libertas, -ā$s f. слобода orātor, m.f.nutukçu mens, -is -n$s ум, разум, памет potestas, f. imkân orātor, -is-ātis m. говорник servitus, potestas,-ūtis -ā$sf.f.esaret можност solum, -i n. toprak servitus, -ū$s f. ропство veritas, f. gerçek почва solum, -ātis -i n. земјиште, veritas, -ā$s f. вистина Adiectiva: Adiecva: iustus 3 adaletli iustus 33праведен, perĭtus deneysel -дна, -дно perĭtus 3 опитен, -тна, -тно, вешт, -а, -о serus 3 geç serus 3 доцен, -цна, -цно Verba: Verba: alo 3 besleniyorum alo 3 се хранам aro 1 sürüyorum aro 1 орам cavo 1 oyuyorum, deliyorum cavo 1 длабам, продупчувам cogito 1 düşünüyorum cogito 1 мислам, размислувам delecto 3 eğlendiriyorum delecto 3 разонодувам, развеселувам dubito 1 ikircimliyim dubito 1 се двоумам exerceo 2 alışıyorum exerceo 2 вежбам licet impers. izinlidir licet impers. допуштено е nescio 4 bilmiyorum nescio 4 не знам permoveo 2 teşvik ediyorum, permoveo 2 поттикнувам, возбудувам heyecanlandırıyorum renovo 1 обновувам renovo 1 yeniliyorum vitupero 1 прекорувам vitupero 1 kınıyorum 155 GRAMMATICA LATĪNA AKTİF PRESENT PARTİSİPİ АКТИВЕН ПАРТИЦИП НА ПРЕЗЕНТОТ Parcipium praesēns acvi Aktif present на partisipi, fiil sıfatıdır ve еşuглаголска şekilde kurulur: Партиципот презентот активен придавка, што се гради на следниов a. I ve II konyugasyon fiillerinde, present köküne nominatif tekil için –ns, genitif tekil начин: için iseглаголите –ntis eki од eklenmektedir. a) кај I и II конјугација, на презентската основа се додаваат завршоците: -ns за номинатив еднина и -ns за генитив еднина, т.е.: amo 1 amāamā- + + -ns -ns = = N. amāns G. amāns moveo 2 movēmovē- + + -ns -ns = = N. movēns G. movēns б)IIIКај глаголите од IIIfiillerinde и IV конјугација, на презентската се genitif додаваат b. ve IV konyugasyon present köküne: nominatif tekilоснова için –ens, teзавршоците: -ens за номинатив еднина и -ens за генитив еднина (тематскиот вокал kil için de –entis (konusal sesli e ve –ns ile –ntis ekleri) eklenmektedir. е и наставките -ns и -ns): dico 3 dicdic- + + -ens -ēns = = N. dicens G. dicēns sen$o 4 sen$sen$- + + -ens -ēns = = N. senens G. senēns Партиципот презентот активен се менува како gibi, придавките од için III деклинација со Aktif Present на Partisipi III deklinasyon sıfatları olduğu üç cinsiyet tek bir şekil ile една форма за сите три рода, со таа разлика што во аблатив еднина има наставка -e: çekime girmektedir, şöyleki ablatif tekilde –e eki gelmektedir. Singularis m. f. n. N. amans G. aman$s D. aman$ Acc. amantem amans V. amans Abl. amante Pluralis m. f. amantes aman$um aman$bus amantes amantes aman$bus n. aman$a aman$a aman$a Партиципот на презентот активен означува дејство што се врши во сегашноста или Aktif Present Partisipi, şimdiki zamanda meydanaнаgelen veyaглагол cümledeki temel eylem дејство што се врши истовремено со дејството главниот во реченицата. Го ile aynı zamanda meydana gelen eylemi belirtir. преведуваме со оној што... или со глаголски прилог на -јќи. Некои на -ans нa -ensoluğum пo постанок се, всушност, партиципи на презентот -ens ileпридавки –ans ile biten bazıиsıfatlar, açısından aslında present partisipi idi (cons(constans, -n$s oд глаголот -en$s oд глаголот sapio, sapere).ablatif Oвие tans, -nts, constare fiilinden;constare; samiens, sapiens, -ents, sapio-separe fiilinden). Bu sıfatlar придавки когаsıfatlar се употребуваат како вистински аблатив еднина имаат tekilde gerçek olarak kullanıldığı zaman, -i придавки ekine sahipвоolur, ad veya partisiplerнаставка -i, a кога се употребуваат како именки или партиципи имаат наставка le kullanıldıklarında ise –e ekina sahip olurlar (cum sapient viro- akıllı adamla, cum sa--e (cum sapien$ viro со мудриот маж; cum sapiente мудрецот; pienteakıllı olanla, homine patriam amantevatanını со seven adam) homine patriam amante човек што ја сака татковината). 156 GERUND Gerundium Gerundium, etkin ve daimi anlamı olan bir yardımcı fiildir. –nd eki ve II deklinasyon için ad durum eklerin present fiil köküne eklenmesiyle oluşturulmaktadır (-e- seslisi III ve IV konyugasyonda araya girmektedir). Bu yardımcı fiil sadece tekilde bağımlı kalan çekimlerdeki hallerini muhafaza etmiştir. N. G. D. Acc. Abl. amo 1 аmāre sevmek аmandi sevmekten аmando sevmeye ad amandum sevmek için аmando severken dico 3 dicere konuşmak dicendi konuşmaktan dicendo konuşmaya ad dicendum sevmek için dicendo konuşurken Nominatif yerine gerundu yapan fiilin infinitifi kullanılır, akuzatif ise sadece edat ile kullanılır (edat yoksa, infinitifte durur). Bundan dolayı gerund özne olarak dolaysız öğe veya yüklemin ad bölümü olarak kullanılmaz. Gerund, fiil veya zamir adı olarak tercüme edilir, ad edatı akuzatif hali ise kasıtlı cümle olarak da tercüme edilebilir, ablatif ise –erek/-arak zarf fiil eki olarak tercüme edilir. Örnek: Modus vivendi. Yaşama şekli Imago ad observandum idonea. Seyretmek için hoş tablo. Hominis mens discendo alitur et cogitando. İnsanın beynı okuyarak ve öğrenerek gelişir. 157 GRAMMATICA LATĪNA GERUNDİF Gerundīvum Gerundif, pasiv anlamlı fiil sıfatıdır. Fiilin present köküne –ndus, -nda, -ndum eklerinin ilave edilmesiyle oluşturulur. I ve II deklinasyon fiillerinde ekler direk olarak present köküne eklenir, III ve IV deklinasyon fiillerinde ise kök ve ek arasında–e seslisi eklenir. I konyugasyon II konyugasyon present kökü sano 1 sanāmisceo 2 miscē- III konyugasyon solvo 3 IV konyugasyon nutrio 4 solvnitri- m. sanā-ndus miscē-ndus f. sanā-nda miscē-nda n. sanā-nda miscē-ndum solv-e-ndus solv-e-nda solv-e-ndum nutri-e-ndus nutri-e-nda nutri-e-ndum Gerundif I ve II deklinasyona göre, -us, -a ve –um ile biten sıfatlar olduğu gibi, çekime girmektedir. Gerundif yapılması gereken bir faaliyeti ifade eder (bundan dolayı participium necessitātis olarak da adlandırılmaktadır), karşı gelindiğinde de yapılmaması gereken (olumsuz) bir faaliyeti ifade etmektedir. laudandus, -nda, -ndum non laudandus, -nda, -ndum Övülmesi gereken, Övülmemesi gereken Gerundif, yüklemin ad bölümü olarak, pasif perifrastik konyugasyonda sıkça kullanılmaktadır. 158 PENSA PENSUM A Migro Образувајте на3презент од глаголите migro 1, lateo 2, 1, lateoпартицип 2, abduco ve dormio 4 fiillerinden present partisipi oluşturunuz: abduco 3 и dormio 4: migro 1 sg. pl. N. _____________ _____________ G. _____________ _____________ lateo 2 sg. pl. _____________ _____________ _____________ _____________ abduco 3 sg. pl. N. _____________ _____________ G. _____________ _____________ dormio 4 sg. pl. _____________ _____________ _____________ _____________ Менувајте ja по падежи синтагмата locus dolens:yapınız: Locus dolens sintagmasının (ifadesinin) çekimini N. G. D. Acc. V. Abl. Sg. locus dolens Pl. Vocabula nova: Преведете ги на македонски следните изрази: Aşağıdaki ifadeleri Türkçeye tercüme ediniz: pars descendens duodeni _________________________ arteria communĭcans anterior _________________________ pars descendens aortae _________________________ colon ascendens _________________________ arteriae pala$nae descendentes _________________________ vasa afferen$a / efferen$a _________________________ musculus opponens digi$ minimi _________________________ Substantīva: colon -i n. kalın bağırsak, körbağırsak ve düz bağırsak arasındaki bağırsak duodenum, -i n. on iki parmak bağırsak Adiectiva: medianus 3 orta palattnus 3 damağa ait damak Verba: affero, aferre taşıyorum effero, effere çıkarıyorum 159 PENSA PENSUM B Amo Образувајте герунд од глаголите 1, adhibeogerund 2, solvooluşturunuz: 3 и bullio 4: 1, adhibeo 2, solvo 3 ve bullioamo 4 fiillerinden N. amāre adhibēre solvĕre bullīre G. D. Acc. Abl. deyimleriгиtercüme ediniz: Şu Преведете следните изрази: ars curāndi _____________________ ars sanāndi _____________________ ad curāndum _____________________ ad miscēndum _____________________ ad legēndum _____________________ modus vivēndi _____________________ bibendo vinum _____________________ Aşağıdaki Образувајте герундив од следните глаголи: fiillerden gerundif oluşturunuz m. do 1 recipio 3 misceo 2 nutrio 4 solvo 3 sumo 3 facio 3 dignosco 3 160 f. n. Sözlük latinceye tercümeизрази: ediniz: Aşağıdaki Преведетеcümleleri ги на латински следните a. teşhis болестedilmesi што треба да биде дијагностицирана a) gereken hastalık b. oперација што треба да биде b) yapılması gereken ameliyat направена c. övülmesi лекари што треба да бидат пофалени c) gereken doktorlar d. eritilmesi прашоци што требаtozlar да бидат растворени d) gereken e. alınmaması таблети штоgereken не смеатtabletler да бидат земени e) f. рана што требаgereken да бидеyara исчистена f/) temizlenmesi ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ hastalık morbusö –i m. i teşhis koyuyorum dignosco 3 doktor medĭcus, -i m. ameliyat operatio, -ōnis f. övüyorum laudo 1 yapıyorum facio 3 toz pulvis, -ĕris m. yara vulnus, ĕris n. eritiyorum solvo 3 tablet tabulētta, -ae f. temizliyorum purgo 1 Aşağıdaki Од кои латински глаголски облици потекнуваат следните латинизми: latince ifadeler hangi fiil hallerinden gelmektedir: латентен latent легенда efsane еминентен eminent референдум referandum агенда agenda _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ Vocabula nova: emineo 2 ünlü oluyorum refero, referre bildiriyorum DICTA ET SENTENTIAE Amantes amentes. Aşik olmuş, kaybolmuş. Homo sapiens. İnsan, bugünkü gelişme safhasında insanı belirten terim. Timeo Danaos et dora ferentes. Danaylılar hediye ile geldikleri zaman bile korkuyorum. Facientis et conscientis poena par est. Suç işleyen ve bundan haberdar olan kişiler için ceza aynıdır. Tarde venientibus ossa. Geç kalanlar için-kemikler. Errando discimus. Hata ederek öğreniyoruz. Hatalardan ders alıyoruz. Ad referendum. Oylamada. Aliis serviendo consumor. Başkasına hizmet ederken eriyorum. Mum üzerinde yazı. Alitur vitium vivitque tegendo. Günah, saklı tutulduğu halde yaşamaya devam eder. Dolendi modus, timendi non item. Üzüntü duymanın yolu vardır, ama korkmaya asla. Ad paenitendum properat cito qui iudicat. Tez karar veren pişmanlığa koşar. Tez karar veren tez pişman olur. Agenda. Gerekeni yapılmalı. Hatırlatma. İş planı. Addenda. Ekllenmesi gerekenler. Ekler. De gustibus non est disputandum. Tatlar tartışılmaz. Mutatis mutandis. Değişmesi gereken şeyler ne zaman değişecek. Yapılması gereken değişiklikler ne zaman yapılacak. 161 VITA COTIDIANA ROMA AİLESİ Eski Roma’da ailenin kurulması ve varislerin dünyaya gelmesi kutsal görevmiş, neslin devam ettirilmesi ise evlilik hayatına anlam kazandırmaktaymış. Bu evliliklerin ekseriyeti sevgi dolayısıyla değil, gelecek çiftin ebeveyinleri arasında yapılan sözleşme neticesiymiş. Evlenecek karı ve kocanın toplumdaki pozisyonu ve pozisyonuna göre, birkaç ‘çeşit’ evlilik mevcutmuş. Evlenme, Romalıların hayatında en kutsal anlardan biriymiş çünkü aile toplumun temel taşı olarak algılanmaktaymış. Aileye ait Latince kelime (familia) bizim aile anlamlı kelimemize tamamen uygun değildir. Çünkü sadece anne, baba ve çocukları değil, aynı çatı altında yaşayanların tümünü (köleler, koruma altında olanları, özgürlüğe kavuşanları ve aile tanrıları olan Lar ve Penatları da kapsamaktatmış. Cins daha geniş aile fertlerini aynı aile soyadını taşıyan önceki nesilleri: kendi aileleri olan dedeler, amcalar, kardeşleri de tahmin etmekteymiş. Dünyaya gelen çocuğa özel ad (praenomen) baba veya annenin mensubu olduğu soyun soy adı (nomen) ve aile mahlası (cognomen) (mahla genelde kişinin beden özelliklerine göre verilirmiş). Mesela Barbatus, sakallı, Afrikanus, Afrikalı ve b. Roma vatandaşının bütünsel adı şöyle olurmuş: Afrikalı Cornelius Ssipion, Gaius Julius Caesar, Marcus Tullius Cicero vb. 162 Aile babası (pater familias) aile fertleri karşısında en yüksek otorite ve yasal iktidara sahipmiş, buna göre evin babası yeni doğan çocuğu kabul eder veya etmeyebilir, karısı ve eşinin hayatı veya mematı konusunda karar verebilir, çocukların hayat arkadaşını seçebilirmiş. Zamanla aile babasının yetkileri sınırlanmış, yani hafiflemiş, öyleki Cicero zamanında Roma ailesi bugünkü ailelere benzemeye başlamış. Diğer sözlerle aileler sevgi üzerine kurulmaya başlamış, çocuklara ise karı koca birlikte bakmaya başlamışlar. Gün ışığından yararlanabilmek için Romalıların günü çok erken başlamaktaymış, erkekler evden ayrılıp, işe giderlermiş (toplumsal iş, ticaret ya da zanaatçılık) kadınlar ise ev işlerine bakar, karşılıklı ziyartlere giderlermiş. Erkekler iş saatinden sonra mutlaka kamu banyolara giderlermiş (thermae), orada hijyen yanısıra, hemşerileri veya iş adamlarıyla görüşürlermiş. Ondan sonra evin baş öğünü olan akşam yemeğine eve giderlermiş. 163 APPENDIX APPENDIX заклетва HipokratХипократова Yemini Одбрани текстови Seçme metinler ПрегледBakış на латинската граматика Latin Gramerine Латинско-македонски речник Latince-Türkçe Sözlük HIPPOCRATIS COI IUSIURANDUM “Apollinem medicum et Aesculapium Hygeamque ac Panaceam iuro deosque omnes itemque deas testes facio me hoc iusiurandum et hanc contestationem pro viribus et iudicio meo integre servaturum esse. Praeceptorem, qui me hanc edocuit artem, parentum loco habiturum vitam communicaturum eaque, quibus opus habuerit, impertiturum; eos item qui ex eo nati sunt, pro fratribus masculis iudicaturum artemque hanc si discere voluerint, absque mercede et pacto edocturum praeceptionum ac auditionum reliquaeque totius disciplinae participes facturum, tum meos, tum praeceptoris mei filios, immo et discipulos, qui mihi scripto caverint, et medico iureiurando addict fuerint, alii vero praeter hos nulli. Ceterum quod ad aegros attinet sanandos, diaetam ipsis constitutam pro facultate et iudicio meo commodam, omneque detrimentum et iniuriam ab eis prohibebo. Neque vero ullius preces apud me adeo validae fuerint, ut cuipiam venenum sim propinaturus neque etam ad hanc rem consilium dabo. Porro caste et sancte vitam et artem meam conservabo. Nec vero calculo laborantes secabo, sed viris chirurgiae operariis eius rei faciendae locum dabo. In quascumque autem domos ingrediar, ob utilitatem aegrotantium intrabo, ab omnique iniuria voluntaria inferenda et corruptione cum alia, tum praesertim operum veneriorum abstnebo. Quaecumque vero inter curandum videro aut audiero, immo etiam ad medicandum non adhibitus in communi hominum vita cognovero, ea siquidem efferre non contulerit, tacebo et tanquam arcana apud me continebo. Hoc igitur iusiurandum mihi integre servant et non confundenti, contingat et vita et arte feliciter frui, et apud omnes homines in perpetuum gloriam meam celebrari. Transgredienti autem et peieranti, his contraria eveniant.” 166 HİPOKRAT YEMİNİ Hekim Apollon, Aesculapions, Hygeia ve Panacea adına, bütün Tanrılar ve Tanrıçaların şahitliğinde yemin ederim ki, aşağıdaki andımı kabiliyetim ve gücüm yettiğince yerine getireceğim. Bu sanatı bana öğreteni ebeveynim yerine koyacağım, hayatımı onunla paylaşacağım ve ihtiyacı olursa mallarımı onunla bölüşeceğim, çocuklarına kardeşlerim gibi bakacağım, istedikleri taktirde bu sanatı onlara ücretsiz ya da yazılı bir söz almaksızın öğreteceğim, bilgilerimi oğullarıma, ustalarımın oğullarına ve bu mesleğin kurallarını kabul edenlerden başka kimseye öğretmeyeceğim. Tedavi reçetelerimi kabiliyetim ve gücüm yettiğince hiçbir zaman birisine zarar vermek için değil, hastalarımın iyiliği için kullanacağım. Hiç kimseyi memnun etmek için ölümcül bir ilaç reçete etmeyeceğim gibi, ölümüne neden olabilecek bir tavsiyede dahi bulunmayacağım. Bir kadına düşük yaptıracak aletler vermeyeceğim. Hayatımın ve sanatımın saflığını koruyacağım. Bıçağımı mesanesinde taş olduğu aşikar olanlar için bile kullanmayacağım, bu işi ehillerine bırakacağım. Gittiğim her eve sadece hastanın iyiliği için gireceğim, kendimi hastalık yapıcı etkenlerden ve özellikle de ister hür ister köle olsun kadın ve erkeklerle aşkın hazlarından uzak tutacağım, sanatımın icrası esnasında ya da günlük Hayatımda bana gelen ve yayılmaması gereken bilgileri sır olarak tutacağım ve hiçbir zaman açmayacağım. Bu andımı tuttuğum sürece, hayatım ve sanatımın icraası bana mutluluk versin, tüm insanlar tarafından her zaman saygı göreyim, eğer yeminimden dönersem bunun zıddı bana az gelsin. 167 SEÇME METİNLER Cornelius Celsus, De medicina De causis, quae implent corpus et de his quae extenuant corpus Implet autem corpus modĭca exercitā$o, frequen$or quies, unc$o et, si post prandium est, balneum; contracta alvus, modĭcum frigus hiěme, somnus et plenus et non nimis longus, molle cubīle, anĭmi securĭtas, assumpta per cibos et po$ōnes maxĭme dulcia et pinguia; cibus et frequen$or et quantus plenissĭmus potest concŏqui. Extenuat corpus aquă calĭda, si quis in eam descendit, magisque si salsa est; in ieiunio balneum, inūrens sol, et omnis calor, cura, vigilia, somnus nimium vel brevis vel longus; lectus per aestātem terra; hiěme durum cubīle; cursus, multa ambula$o, omnisque vehĕmens exercita$o, vomĭtus, deiec$o, acĭdae res et austērae et semel die assumptae epŭlae et vini non praefrĭgidi po$o ieiūno in consuetudĭnem adducta. De medicina, I, 3, 15 De resoluōne linguae At si lingua resolūta est, quod interdum per se, interdum ex morbo alĭquo fit sic ut sermo homĭnis non explicetur, oportet gargarizāre ex aquā, in quā vel thymum vel hyssōpum vel nepěta decocta sit; aquam biběre; caput et os et ea, quae sub mento sunt, et cervicem vehementer perfricāre; lasěre linguam ipsam liněre; manducāre quae sunt acerrĭma, id est in sināpi allium, cepam; magna vi luctāri, ut verba exprimantur; exercēri retento spirĭtu; caput saepe aquā frigĭda perfunděre; nonnunquam multam esse radicŭlam, deinde voměre. De medicina, IV, 4, 4, dilabātur - dilabor fiilininden 3 kişi tekil, lapsus sum, pasif halleri olan ancak anlamı aktif olan fiildir. 168 Adversus ictum scorpiōnis In quibusdam e$am aliis serpenYbus certa quaedam auxilia sa$s nota sunt. Nam scorpio sibi ipse pulcherrĭmum medicamentum est. Quidam contrītum cum vino bibunt. Quidam eōdem modo contrītum super vulnus imponunt: quidam super prunam eo imposito vulnus suffumigant, undĭque veste circumdata, ne is fumus dilabātur; tum carbōnem eius super vulnus deligant. Biběre autem oportet herbae solāris (quam heliotropion Graeci vocant) semen vel certe folia ex vino. Super vulnus vero e$am furfŭres ex acēto vel ruta silvaYca recte imponĭtur vel cum melle sal tostus. De medicina, V, 27, 5 De chirurgo Esse autem chirurgus debet adulescens aut certe adulescen$ae propior; manu strenuā, stabĭli, nec unquam intremescente, eāque non minus sinistrā quam dextrā promptus; aciē oculōrum acri clarāque; anĭmo intrepĭdus, immiserĭcors sic, ut sanāri velit eum, quem accēpit, non ut clamōre eius motus vel magis quam, quam res desiderat, propěret, vel minus, quam necesse est, secet; sed perinde faciat omnia, ac si nullus ex vagiYbus alterius affectus oriātur. De medicina, VII, 1, 4, Si naturālia feminārum non admiunt concubĭtum, quomŏdo curāri conveniat Et hoc quidem commune esse et marĭbus et femĭnis potest. Proprie vero quaedam ad femĭnas perYnent, ut in primis quod eārum naturālia nonnunquam inter se glu$nā$s oris concubĭtum non admi4unt. Idque interdum evěnit proYnus in utěro matris interdum exulcera$ōne in his parYbus factā et per malam cura$ŏnem his oris sanescendo iunc$s. Si ex utěro est, membrāna ori vuluae opposĭta est; si ex ulcěre caro id replēvit. Oportet autem membrānam duābus lineis inter se transversis inciděre ad similitudĭnem li4erae X, magnā cura habĭta, ne urinae iter violētur; deinde undĭque eam membrānam exciděre. At si caro incrēvit, necessarium est rectā lineā patefacěre, tum ab orā vel vulsellā vel hamo apprehensam tamquam habenŭlam exciděre; intus implicĭtum in longitudĭnem linamentum (lemniscom Graeci vocant) in acēto $nctum demi4ěre, supraque succĭdam lanam acēto madentem deligāre; ter$o die solvere et vulnus sicut alia vulněra curāre. Cumque iam ad sanitatem tendet, plumbeam fistŭlam medicamento cicatrĭcem inducente illiněre eamque intus dare supraque idem medicamentum inicěre, donec ad cicatrĭcem plaga perveniat. De medicina, VII, 28, 1, velit - volo, velle, volui düzensiz fiilinden 3 kişi tekil present konyuktifi. oriatur - orior, ortus sum 4, sadece pasif halleri olan fiil, ancak anlamları aktiftir (geçmiş, bitmiş zaman) incrēvit - incresco, -crevi, -3, fiilinden indikatif perfektin 3 kişi. 169 SEÇME METİNLER Regimen Sanitas Salernitanus sive Flos medicinae LXXXIV De quauor humoribus in corpore humano Quatuor humores in humano corpore constant: sanguis cum cholera, phlegma, melancholia. Terra melancholia, aqua phlegma, aer sanguis, chole ignis. LXXXV De genere sanguinico Natura pingues is$ sunt atque iocantes, semper rumores cupiunt audire frequentes, hos Venus et Bacchus delectant, fercula, risus, et facit hos hilares, et dulcia verba loquentes. Omnibus hi studiis habiles sunt et magis ap$. Qualibet ex causa nec hos leviter movet ira. Largus, amans, hilaris, ridens, rubeique coloris, cantans, carnosus, sa$s audax atque benignus. LXXXVI De genere cholerico Est humor cholerae, qui compe$t impetuosis. Hoc genus est hominum cupiens praecellere cunctos; hi leviter discunt, multum comedunt, cito crescunt. Inde magnanimi sunt, largi, summa petentes: hirsutus, fallax, irascens, prodigus, audax, astutus, gracilis, siccus, croceique coloris. LXXXVII De genere phlegmaco Phlegma vires modicas tribuit latosque brevesque; phlegma facit pingues, sanguis reddit mediocres. Sensus hebes, tardus motus, pigri$a, somnus. Hic somnolentus, piger, in sputamine multus. Est huic sensus hebes, pinguis, facie color albus. LXXXVIII De genere melancholico Restat adhuc tris$s cholerae substan$a nigrae, quae reddit pravos, pertristes, pauca loquentes. Hi vigilant studiis, nec mens est dedita somno, servant propositum, sibi nil reputant fore tutum. Invidus et tris$s, cupidus dextraeque tenacis, non expers fraudis, $midus luteique coloris. 170 LXXXIX De humorum coloribus Hi sunt humores, qui praestant cuique colores. Omnibus in rebus ex phlegmate fit color albus. Sanguine fit Rubeus; cholera rubea quoque rufus. Corporibus fuscum bilis dat nigra colorem; esse solent fusci quos bilis possidet atra. XC De abundana sanguinis Si peccet sanguis, facies rubet, extat ocellus, inflantur genae, corpus nimiumque gravatur. Est pulsusque frequens, plenus, mollis, dolor ingens maxime fit fron$s et cos$pa$o ventris, siccaque lingua, si$s et somnia plena rubore, dulcor adest spu$, sunt acria dulcia quaeque. XCI De abundana cholerae Accusat choleram dextrae dolor, aspera lingua, $nnitus vomitusque frequens, vigilan$a multa, multa si$s pinguisque eiec$o, tormina ventris, nausea fit morsus cordis, languescit onexia, pulsus adest gracilis, durus veloxque, calescens. aret amaretque os, incendia somnia fingunt. XCII De abundana phlegmas Phlegma supergrediens proprias in corpore leges, os facit insipidum, fas$dia crebra, salivas, costarum, stomachi simul occipi$sque dolores, pulsus adest rarus, tardus, mollis quoque inanis. Praecedit fallax phantasmata somnus aquosa. XCIII De abundana melancholiae Humorum pleno dum faex in corpore regnat, nigra cu$s, durus pulsus tenuisque urina, sollicitudo, $mor, tris$$a, somnia tetra. Coacescunt ructus, sapor et sputaminis idem. Levaque praecipue $nnit vel sibilat auris. 171 SEÇME METİNLER De brevitate vitae sive Gaudeamus igitur habetit - var olacağız, habeo 2 fiilinden gelecek zaman finietur - bitecek, finio 4 fiilinden gelecek zaman, pasif nemini parcetur - kimse kurtulmayacak, parcetur parco 3 fiilin gelecek zamanı Gaudeamus igitur Iuvenes dum sumus. Post iucundam iuventutem Post molestam senectutem Nos habebit humus. Vita nostra brevis est Brevi finietur. Venit mors velociter Rapit nos atrociter Nemini parcetur. Vivat academia! Vivant professores! Vivat membrum quodlibet; Vivant membra quaelibet; Semper sint in flore. Vivant omnes virgines Faciles, formosae. Vivant et mulieres Tenerae, amabiles, Bonae, laboriosae. pereat - yok olsun, batsın, pereo fiilinden 3 kişi tekil present konyuktif; pereo, perire, perii, peritum, yok oluyorum, batıyorum pereant - yok olsunlar, batsınlar, aynı fiilden present kunyuktifi 3 kişi çoğul. 172 Vivat et respublica et qui illam regit. Vivat nostra civitas, Maecenatum caritas Quae nos hic protegit. Pereat tris$$a, Pereant osores. Pereat diabolus, Quivis an$burschius Atque irrisores. GRAMMATICA LATINA PER TABULAS GRAMMATICA LATINA PER TABULAS Birinci (a) Deklinasyonu –a ile dişil ve eril N. G. D. Acc. V. Abl. sg. -a -ae -ae -am -ă -ā pl. -ae -ārum -is -as -ae -is sg. vena venae venae venam vena venā sg. -er -i -o -um -er -o -er eril pl. sg. -i puer -ōrum pueri -is puero -os puerum -i puer -is puero İkinci (o) Deklinasyonu –us ile eril pl. venae venārum venis venas venae venis sg. -us -i -o -um -e -o pl. -i -ōrum -is -os -i -is sg. oculus oculi oculo oculum ocule oculo pl. oculi oculōrum oculis oculos oculi oculis pl. -a -ōrum -is -a -a -is -um nötr sg. ovarium ovarii ovario ovarium ovarium ovario pl. ovaria ovariōrum ovariis ovaria ovaria ovariis İkinci (o) deklinasyonu N. G. D. Acc. V. Abl. pl. pueri puerōrum pueris pueros pueri pueris sg. -um -i -o -um -um -o Üçüncü (konsonant) deklinasyon N. G. D. Acc. V. Abl. sg. основа/ s -is -i -em основа/ s -e eril ve dişil pl. sg. -es ren -um renis -ibus reni -es renem -es ren -ibus rene nötr pl. renes renum renibus renes renes renibus sg. основа/ s -is -i основа/ s основа/ s -e pl. -а -um -ibus -а -а -ibus sg. vulnus vulneris vulneri vulnus vulnus vulnere pl. vulnera vulnerum vulneribus vulnera vulnera vulneribus Üçüncü (vokal) deklinasyon nötr eril ve dişil N. G. D. Acc. V. Abl. sg. основа/ s -is -i -em основа/ s -e pl. -es -ium -ibus -es -es -ibus sg. pars partis parti partem pars parte pl. partes partium partibus partes partes partibus sg. основа -is -i основа основа -i pl. -iа -ium -ibus -iа -iа -ibus sg. animal animalis animali animal animal animali pl. animalia animalium animalibus animalia animalia animalibus Dördüncü (u) Deklinasyon N. G. D. Acc. V. Abl. 174 sg. -us -us -ui -um -us -ū eril ve dişil pl. sg. -us sensus -uum sensus -ibus sensui -us sensum -us sensus -ibus sensū pl. sensus sensuum sensibus sensus sensus sensibus sg. -u -us -u -u -u -ū pl. -uа -uum -ibus -uа -uа -ibus nötr sg. cornu cornus cornui cornu cornu cornū pl. cornua cornuum cornibus cornua cornua cornibus Beşinci (e) Deklinasyon –es ile biten dişil ve eril N. G. D. Acc. V. Abl. sg. -еs -ei -ei -em -es -e pl. -es -ērum -ēbus -es -es -ēbus sg. species speciei speciei speciem species specie pl. species speciērum speciēbus species species speciēbus Yunan Deklinasyonu eril –es/-as N. G. D. Acc. Abl. sg. -es / -as -ae -ae -en / -am -e / -a pl. -ae -ārum -is -as -is N. G. D. Acc. Abl. sg. -on -i -o -on -o pl. -a -ōrum -is -a -is dişil –e sg. diabētes diabētae diabētae diabēten /-am diabēte /-a pl. diabētae diabētārum diabētis diabētas diabētis sg. -е -es -ae -en -e pl. -ae -ārum -is -as -is sg. sceleton sceleti sceleto sceleton sceleto pl. sceleta sceletōrum sceletis sceleta sceleta sg. -ma -is -i -ma -e pl. -a -um -is -a -is nötr –on sg. systole systoles systolae systolen systole pl. systolae systolārum systolis systolas systolis nötr–ma sg. oedema oedematis oedemati oedema oedemate pl. oedemata oedematum oedematis oedemata oedematis 175 GRAMMATICA LATINA PER TABULAS FİİL İNFİNİTİF VE PRESENT KÖKÜ I Çekim II Çekim III Çekim IV Çekim 1 k. present infinitif present kökü sano 1 misceo 2 solvo 3 nutrio 4 sanā-re miscē-re solv-ĕ-re nutrī-re sanāmiscēsolvnutrī- AKTİF VE PASİF İÇİN KİŞİ EKLERİ aktif 1. 2. 3. sg. -o -s -t pl. -mus -s -nt pasif sg. -r -ris -tur PRESENT İNDİKATİFİ Aktif present indikatifi Pasif present indikatifi sg. pl. sg. pl. 1. sano 2. sanas 1. sanāmus 2. sanā$s 1. sanŏr 2. sanāris 1. sanāmur 2. sanamĭni II Çekim 3. sanat 1. misceo 3. sanātur 1. miscĕor 3. sanāntur 1. miscēmur 2. miscēmĭni III Çekim 2. misces 3. miscet 1. solvo 3. sanant 1. miscēmus 2. miscē$s 3. miscent 1. solvĭmus 2. solvis 3. solvit 1. nutrio 2. nutris 3. nutrit 2. solvĭ$s 3. solvunt 1. nutrīmus 2. nutrī$s 3. nutrĭunt 2. solvĕris 3. solvĭtur 1. nutriŏr 2. nutrīris 3. nutrītur I Çekim IV Çekim 2. miscēris 3. miscētur 1. solvŏr 3. miscēntur 1. solvĭmur 2. solvimĭni 3. solvuntur 1. nutrīmur 2. nutrimĭni 3. nutriuntur PRESENT KONYUGATİFİ Aktif present konyugatifi I Çekim II Çekim III Çekim IV Çekim 176 pasif present konyugatifi sg. pl. sg. pl. 1. sanĕm 2. sanēs 3. sanēt 1. miscĕam 2. miscĕas 3. miscĕat 1. solvăm 2. solvās 3. solvăt 1. nutriăm 2. nutriās 3. nutriăt 1. sanēmus 2. sanē$s 3. sanĕnt 1. misceāmus 2. misceā$s 3. miscĕant 1. solvāmus 2. solvā$s 3. solvănt 1. nutriāmus 2. nutriā$s 3. nutriănt 1. sanĕr 2. sanēris 3. sanētur 1. miscĕar 2. misceāris 3. misceātur 1. solvăr 2. solvāris 3. solvātur 1. nutriăr 2. nutriāris 3. nutriātur 1. sanēmur 2. sanemĭni 3. sanentur 1. misceāmur 2. misceāmĭni 3. misceantur 1. solvāmur 2. solvāmĭni 3. solvantur 1. nutriāmur 2. nutriāmĭni 3. nutriantur pl. -mur -mĭni -ntur İMPERATİF, AKTİF PRESENT PARTİSİPİ, GERUND VE GERUNDİF I Çekim II Çekim III Çekim IV Çekim İmperatif aktif present partisipi 2. sg. sana! N. sanans D. sanāndo 2. pl. sanate! G. sanan$s Acc. sanāndum Abl. sanāndo G. miscendi 2. sg. misce! 2. pl. miscete! gerund gerundif G. sanāndi sanāndus, -a, -um N. miscens G. miscen$s D. miscēndo Acc. miscēndum 2. sg. solve! N. solvens Abl. miscēndo G. solvēndi D. solvēndo 2. pl. solvite! G. solven$s 2. sg. nutri! 2. pl. nutrite! Acc. solvēndum Abl. solvēndo G. nutriēndi D. nutriēndo Acc. nutriēndum Abl. nutriēndo N. nutriens G. nutrien$s miscēndus, -a, -um solvēndus, -a, -um nutriēndus, -a, -um SUM, ESSE, FUI 1. 2. 3. Present indikatifi present konyuktifi sg. sum es est sg. sim sis sit pl. sumus es$s sunt pl. simus si$s sint imperatif 2. sg. es! pl. este! 177 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK Lexicon Latino-Türkçe А a (ab, abs) praep. (abl.) dan abdo, -didi, -ditum 3 uzaklaştırıyorum, çekiyorum saklıyorum abdomen, -inis n. mide abdominalis, -e adi. Mideye ait abduco, -duxi, -ductum 3 ayırıyorum abductio, -ōnis f. ayırmak, otopsi abductor, -ōris m. ayırıcı abortus, -us m. düşürmek, düşük absentia, -ae f. оrada olmamak absorbео, -sorbui, - 2 emiyorum abstineo, -tinui, -tentum 2 çekinmek, uzak tutmak abundania, -ae f. bereket academia, -ae f. аkаdemi accedo, -cessi, -cessum 3 yanaşıyorum accipio, -cepi, -ceptum 3 alıyorum accuratus 3 adi. tamam accuso, -āvi, ātum 1 suçluyorum, şikayet ediyorum acer, -ris, -cre adi. sivri acētum, -i n. sirke Achilles, -is m. (Yun. Άχιλλεύς) Аkhilleus, Helenli kahraman, Peleus ve Thetis’in oğlu acĭdum, -i n. asid acĭdum acetylsalicylĭcum аsetilsalisil asit (аspirin) acĭdum borĭcum bor asiti acĭdum ascorbinĭcum аskorbin asiti acĭdum citrĭcum limon asiti acĭdum hydrochlorĭcum hidroklorik asit acĭdum lactĭcum süt asiti acĭdum tartarĭcum şarap asiti acies, -ei f. sertlik, savaş nizamı, muharebe acne, -es f doruk) akne acquiesco, -quievi, -quietum 3 dinleniyorum acriter adv. sert acuo, -ui, -utum 3 bilemek acūtus 3 adi. keskin, акüt ad praep. (acc.) doğru, yakın addictus 3 adi. kendini vermek 178 addo, -didi, -ditum 3 ekliyorum, ilave ediyorum adduco, -duxi, -ductum 3 getiriyorum, teşvik ediyorum adducio, -ōnis f. getirtmek adductor, -ōris m. getirici (v. muscŭlus) adeo adv. oraya kadar, öyle, o kadar, oraya kadar adhibeo, -hibui, -hibitum 2 uyguluyorum adhibitus 3 adi. uygulanan, kullanılan adhuc adv. buraya kadar, şimdiye kadar, daha adiectīvum, -i n. sıfat adiuvo, -āvi, -ātum 1 yardım ediyorum admitto, -misi, -missum 3 bırakıyorum, izin veriyorum adsum, affui, adesse mevcudum, buradayım advenio, veni, ventum 4 geliyorum, varıyorum adverbium, -ii n. edat adversus praep. (acc.) karşı, karşısında adversus 3 adi. hoş olmayan, talihsiz aedifico, -āvi, -ātum 1 kuruyorum aeger, -gra, -grum adi. hasta, güçsüz aegre adv. zorlu, ağır, acı aegrōtus 3 adi. hasta Аegyptus, -i f. Mısır aeneus 3 adi. tunç aequālis, -e adi. еşit aër, aeris n. (acc. sg. aera) hava, nefes aes, aeris n. bakır bronz, tunç Aesculapius, -ii m. Еskulapius, Apollon ve Koronidan’ın oğlu, doktorluk sanatının tanrısı aestas, -atis f. yaz aetas, -ātis f. mevsim affectus, -us m. ruhi durum, güçlü heyecan affero, attuli, allatum aferre getiriyorum ager, -gri m. ova, tarla agito, -āvi, -ātum 1 karıştırıyorum, sarsıyorum ago, egi, actum 3 yürütüyorum, yapıyorum, işliyorum agricola, -ae m. tarımcı agronōma, -ae m. аgronom (v. agronomia, -ae f.) agronomia, -ae f. (Yun. άγρός ova, tarla, köy, vόμoς; adet, kural, kanun) аgronomi ala, -ae f. kanat, omuz, pazı albus 3 adi. beyaz aliēnus 3 adi. yabancı alius, alia, aliud adi. pron. başka alimentum, -i n. gıda allium, -ii n. sarmısak almus 3 adi besleyici, bereketli alo, alui, altum (alitum) 3 besleniyorum Aloë, -es f. аloe alter, -era, -rum ikisinden biri Althaea, -ae f. hatmi altus 3 adi. yüksek, yüce alvus, -i m. mide amabilis, -e adi. sevimli, hoş, canayakın amārus 3 adi. acı ambulatio, -onis f. gezmek dolaşmak ambulo, -āvi, -ātum 1 geziyorum, gidiyorum amens, -ntis adi. boşuna amīca, -aef. kadın arkadaş amicitia, -ae f. arkadaşlık amicus, -i m. arkadaş aminophenazonum, -i n. аminomfenazon amo, -āvi, -ātum 1 seviyorum amonium, -ii n. аnomium amonium ānisatum аminium anason amor, -is m. aşk Аmygdala, -ae f. badem ana (Yun. άvά aynı yukarı) aynı ana partes aequales eşit parçalara Analginum, -i n. Аnalgin analysis, -is f. (Yun. άvάλυσις) parçalara ayırmak, аnaliz anamnēsis, -is anamnez, hatırlama anatomia, -ae f. аnatomi anatomĭcus 3 adi. Аnatomik aneurysma, -ătis - genişleme animal, -is n. hayvan animus, -i m. ruh annus, -i m. yıl anorexia, -ae f. anoreksi, iştahsızlık ante praep. (acc.) peşin anterior, -ius adi. comp. peşin, önce olan anthrax, -acis f. (Yun. αvυραζ) antraks antibioticum, -i n. antibiotik antiquitas, -atis f. eski, antik antiquus 3 adi. С eski aorta, -ae f. şah damarı, arteri apex, -ĭcis m. doruk aphthae, -ārum f. (άφθαι) sivilce Apium, -ii n. kereviz bot. Apium greveolens kereviz Apollo, -inis m. (Yun. Áπόλλωv) Аpollon, Jüpiter ve Latona’nın oğlu, Diyana’nın kardeşi, Güneş, doktor, müzik ve şiir Tanrısı. appetitus, -us m. iştah apporto, -āvi, -ātum 1 alıyorum apprehendo, -prehendi, -prehensum 3 yakalıyorum, kapsıyorum Aprilis, -is m. Nisan aptus 3 adi. Bağlı, uygun, müsait apud praep. (acc.) de, da aqua, -ae f. su aquaeductus, -us m. su borusu, kanal aquosus 3 adi. Sulu suyla zengin aquilo, -ōnis m. kuzey rüzgarı ara, -ae f. kurbanlık yer aranea, -ae f. örümcek arbitrium, -ii n. karar, muhakeme, düşünce arbor, -oris f. odun, ağaç arcanum, -i n. sır archiatrus, -i m. (Yun. άρχιατρός) baş hekim, imparatörler zamanında doktorlara verilen ünvan arcus, -us m. su kemeri arduus 3 adi. Ağır, zorlu argenteus 3 adi. Gümüşle alakalı Argentum, -i n. gümüş aries, -ets m. koç arma, -ōrum n. pl. silah aro, -āvi, -ātum 1 sürüyorum, toprağı işliyorum, tarımla uğraşıyorum aromaticus 3 adi. Аromatik ars, -rtis f. yetenek, beceri, sanat arteria, -ae f. (Yun. άρτηρία) аrteri arteriālis, -e adi. Аrteri ile alakalı artculato, -dnis f. eklem articulus, -i m. eklem, omur ascendo, -scendi, scensum 3 biniyorum, tırmanıyorum 179 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK Asia, -ae f. Аsya asĭnus, -i m. eşek asper, -a, -um adi. Pürüzlü, düz olmayan assumm, -sumpsi, -sumptum 3 alıyorum asthma, -ătis n. astım, nefes darlığı asthma bronchiale bronşiyal astım asthma cardiāle kalp astımı astrum, -i n. (Yun. άσθμα) yıldız astutus 3 adi. Kurnaz, sinsi at conict. fakat, ama ater, -tra, -trum adi. Kara, siyah, üzgüntü Athenae, -arum f. (Yun. Άθήvαι) Atina kenti Atheniēnses, -ium m. f. Аtinalılar atque conict. Ve, daha atrociter adv. Amansızca atrophia, -ae f. atrofi, hücre sayısı ve hacminin azalması atropinum, -i n. аtropin attente adv. dikkatli Atticus, -i m. Аtik, Çiçero’nun en iyi dostu attineo, -tinui, -tentum 2 yayılıyorum, uzanıyorum audax, -cis adi.yılmaz, kararlı, cesur audio, -īvi, -ītum 4 dinliyorum auditio, -onis f. dinlemek, ses augustus 3 adi. kutsal, yüce, muhteşem Auranium, -ii n. portakal aureus 3 adi. altın auricula, -ae f. kulak kabuğu auricularis, -e adi. Kulakla alakalı auris, -is f. у kulak aurora, -ae f. sabah Aurum, -i n. altın ausculto, -āvi, -ātum 1 dikkatle dinliyorum austērus 3 adi. Acı, ekşi, sert aut conict. veya autem conict. yine auxilium, -ii n. yardım, destek; pl.takviye güçler, askeri kuvvetler aveo, 2 sadece imper. ave!, avete! Selam, sağol, elveda avis, -is f. kuş avus, -i m. dede 180 B Bacchus, -i m. Bakh, ilbahar tanrısı, Zeus ve Semela’nın oğlu Dionysus, -i m. Dionis, şarap tanrısı bacilli, -orum m. sopacıklar bacillus, -i m. bakteri, mikrop bacterium, -ii n. (Yun. βακτηρίov çatal) bakteri, tek hücreli mikroorganizmalar, sopa veya yay şeklinde balneum, -i n. banyo basis, -is f. (Yun. βάσις) temel, üs beatus 3 adi. Mutlu Belladonna, -ae f. deli otu, yabani tütün bellum, -i n. savaş bene adv. iyi benignus 3 adi. İyi niyetli, iyi yürekli, iyi huylu besia, -ae f. hayvan Betŭla, -ae f. akasya bot. Betŭla alba akasya bibo, bibi, - 3 içiyorum biceps, -its m. biseps kas, çift başlı bilis, -is f. safra, öfke, kızgınlık biologia, -ae f.. hayat, bilimi, biyoloji bolus, -i f. bolus, büyük tablet bonus 3 adi. İyi bos, bovis m. [gen. pl. boum, dat. и abl. bobus ve bubus] öküz, boğa botanica, -ae f. bitki, bilimi, botanik brachium, -ii n. (Yun. βραχίωv) el, kol, pazı, omuz brachiālis, -e adi. Brahiyal, kola ait olan brachiocephalicus 3 adi. Brahiokefal, kol ve başa ait olan brachioradiālis, -e adi. brahioradyal (muscŭlus) bradycardia, -ae f.yavaş, kalbin yavaşlamış çalışması Brattia, -ae f. Bratiya, Braç adasının latin adı brevis, e adi. kısa brevitas, -atis f. kısalık bronchiālis, -e adi. bronşiyal (v. bronchus, -i m.) bronchitis, -ĭdis f. bronşit, solunum borusu iltihapı (v. bronchus, -i m.) bronchopneumonia, -ae bronhopnümoni, akciğer dallarında iltihap bronchus, -i m. (Yun. Βρóγχος) solunum borusu Brucella, -ae f. Brusella Brucellōsis, -is f. Brüseloz bucca, -ae f. yanak bulbus, -i m. bulbus, yuvarlak şişlik bulbus oculi göz elmacığı bullio, -īvi, -ītum 4 kaynıyorum C cadaver, -ěris n. leş, ölü cado, cecidi, casurus 3 düşüyorum caecus 3 adi. kör Caesar, -is m. Gaius Julius Caesar calamitas, -ātis f. baş belası, kaza calămus, -i m. (Yun. κάλαμος) yazı kamışı calami rhizoma bitkinin kurutulmuş özü calvites, -ēi f. kellik cancer, -cri m. kanser calculus, -i m. taşçık calesco, -lui, -3 ısınıyorum, yanıyorum calĭdus 3 adi. sıcak calor, -oris m. sıcaklık calvaria, -ae f. kalvari, kafa kemiği calx, calcis f. topluk canālis, -is m. kanal canīnus 3 adi. köpek (v. dens) canis, -is m. f. it canto, -āvi, -ātum 1 şarkı söylüyorum capilāris, -e аdi. Кılcal damar capra, -ae f. кeçi capsŭla, -ae f. kаpsül caput, -ĭtis n. baş carbo, -onis m. kömür carcinōma, -ātis n. kаnser cardialis, -e adi. (Yun. καρδία) kalp ile alakalı careo, carui, cariturus 2 yoksul, mağdur caries, -ēi f. kаryes caries incipiens başlangıçlı karies caritas, -atis f. sevgi, merhamet carmen, -ĭnis n. şarkı carnosus 3 adi. Etli, kaslı caro, carnis f. et carotis, -ĭdis f. kаrotis, baştaki en önemli arteri carpus, -i m. kаrpus avuçtaki sekiz kemikten oluşan kemik demeti Carthagо, -ĭnis f. Каrtaca, Afrika’da bir şehir casa, -ae f. kulübe, ev caste adv. Temiz, günahsız, masum causa, -ae f sebep, neden abl. causa (со gen.) dolayı, ötürü caveo, cavi, cautum 2 с,korunuyorum, dikkatliyim, kaygı, yardım, garanti cavitas, -ātis f. boşluk cavo, -āvi, -ātum 1 delik açmak cavum, -i n. boşluk cavus 3 adi. boş cedo, cessi, cessum 3 geri adım atıyorum, gidiyorum celebro, -āvi, -ātum 1 kutluyorum celer, -ris, -e adi. hızlı celeriter adv. Çabuk Celsus, -i m. Çelsus, Roma’da özel ad; А. Cornelius Celsus ad yapmış Roma tıp yazarı cellŭla, -ae f. hücre centimetrum, -i n. santimetre cepa, -ae f. soğan cera, -ae f. balmumu cerebrum, -i n. büyük beyin cereolus, -i m. fitil Ceres, -eris f. Serera, Satürnüs ve Rea’nın kızı, tarımcılık, üretme ve evlilik tanriçesi certamen, -ĭnis n. yarışma, müsabaka certe adv. Kesin, gerçekten, herhalde cervicālis, -e adi. BoYun.a alakalı cervix, -ĭnis f. boyun cervix uteri döl yatağı kanalı certus 3 adi. Belirli, belli ceterum adv. Aslında, gelecekte, fakat ceterus 3 adi. sıradan pl. diğerleri, kalanları Chamomilla, -ae f. papatya charta, -ae f. (Yun. χάρτης) kağıt, sayfa, kitap chartae medicatae tıp kağıtları cirrhosis, -is f. siroz chirurgia, -ae f. cerrahi 181 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK chirurgĭcus 3 adi. (Yun. χείρoυργός) cerrahiyle alakalı-а, -о (v. chirurgia, -ae f.) chirūrgus, -i m. (Yun. χείρoυγός) cerrah (v.chirurgia, -ae f.) Christus, -i m. Hz. İsa chole, -es f. (Yun. χoλή) safra cholecystītis, -idis f. safra kesesi iltihabı (v. chole, -es f.) cholera, -ае f. safra kesesinin sızması, veba chronĭcus 3 adi. (Yun. χρόvoς kronik) uzun süren cibus, -i m. gıda, yemek cicada, -ae f. cırcırböceği cicatrix, -icis f. yara, yara izi cilium, -ii n. kirpil circiter praep. (acc.) yaklaşık, yakın circŭlus, -i m. çember circŭlus sanguinis kan dolaşımı circumdo, -dedi, -datum 1 etrafa koyuyorum, kuşatıyorum cito adv. çabuk citreus 3 adi. Limonla alakalaı -а, -о citus 3 adi. hızlı -а, -о civitas, -atis f. vatandaşlık, devlet clamor, -oris m. çığlık, gürültü clarus 3 adi. Şanlı clavicula, -ae f. köprücük kemiği clavus, -i m. çivi chloridum, -i n. klorid coacesco, -cui, -, 3 ekşiyorum, kullanışsız oluyorum coagulatio, -ōnis f. pıhtılaşma cochlear, -is f. kaşık coctus 3 adi. kaynamış coedinum, -i n. sedin coena, -ae f. öğlen yemeği, Romalılarda ana yemek coffeinum, -i n. Kоfein cogito, -ăvi, -ătum 1 düşünüyorum cognosco, -novi, -notum 3 tanıyorum colatio, -onis f. sızdırmak collēga, -ae m. iş arkadaşı collegium, -ii n. dostluk, dernek colligo, -legi, lectum 3 topluyorum collum, -i n. boyun 182 colo, colui, cultum 3 işliyorum, bakıyorum, saygılıyorum colon, -i n. kalın bağırsak color, -oris m. boya, cilt columba, -ae f. güvercin columna, -ae f. sütun columna vertebrālis omur sütunu coma, -ae f. (Yun. κόμη) saç combustus 3 adi. yanık comedo, -edi, -esum 3 yiyorum, harcıyorum comitiālis, e adi. Meclise ait morbus comitiālis epilepsi commodo, -āvi, -ātum 1 hizmet ediyorum, veriyorum commōtio, -ōnis f. pıhtılaşma communico, -āvi, -ātum 1 temas kuruyorum, konuşuyorum, paylaşıyorum communis, e adi. ortak competo, -petivi, -petitum 3 aynı zamanda meydana gelen, eğilmek, istemek composĭtus 3 adi. оluşan, bileşik concisio, -onis f. ufak kesmek, parçalamak concoquo, -coxi, -coctum 3 pişiriyorum, kaynatıyorum concordia, -ae f. birlik concubitus, -us m. cinsel ilişki, aşk sürmek conditor, -ōris m. kurucu confero, contuli, collatum, confere bir yerde toparlıyorum, birleştiriyorum confundo, -fudi, -fusum 3 karıştırıyorum congenĭtus 3 adi. ırsi coniuncim adv. Birlikte, beraber coniuncio, -ōnis f. bağlaç conservo, -āvi, -ātum 1 koruyorum, muhafaza ediyorum consilium, -ii n. öğüt conspergo, -spersi, -spersum 3 serpiyorum constantia, -ae f. sabitlik, direngenlik, cesaret constipatio, -onis f. yığınlaşmak, tıkanmak, kabızlık constituo, -stitui, -stitutum 3 koymak, oturtmak, temel atmak, consto, -stiti, -staturus 1 birlikte olmak, oluşmak, kalmak, razı olmak consuetūdo, -ĭnis f. adet, alışkanlık consumo, -sumpsi, -sumptum 3 tüketmek, kullanmak contagiōsus 3 adi. Bulaşıcı contentus 3 adi. Memnun contero, -trivi, -trium 3 ufaltmak, contestatio, -ōnis f. tanıklık etmek, şahitlik etmek, ant içmek contineo, -tinui, -tentum 2 birlikte tutmak, korumak, muhafaza etmek contingo, -tigi, -tactum 3 dokunmak, tutmak, kapsamak, bozmak contra praep. (acc.) karşı contractio, -ōnis f. kısılmak, kısalmak contracus 3 adi. kısılmış contrarius 3 adi. karşıt conturbo, -āvi, -ātum 1 kaygı duymak, huzursuz olmak contusio, -ōnis f. yumuşak dokuların ezilmesi contusus 3 adi. ezilmiş Convallaria, -ae f. hıdrellez çiçeği convenio, -veni, -ventum 4 toplanıyorum, geliyorum, razı oluyorum coquo, coxi, coctum 3 pişiriyorum cor, cordis n. с, kalp cornea, -ae f. kornea cornu, -us n. toynak, gaga, ordu kanadı corōna, -ae f. taç, çelenk corpus, -ŏris n. beden corrigo, -rexi, -rectum 3 düzeltiyorum, iyileştiriyorum corruptio, -ōnis f. aldatmak, rüşvet vermek cortex, -ĭcis m. kabuk Cos, Coi f. (Yun. Kώς) Коs, Ege Denizi’nde bir ada, Hipokrat’ın doğum yeeri costa, -ae f. kaburga cotidie adv. hergünlük coxa, -ae f. kalça cranium, -ii n. kafatası cras adv. yarın creber, -bra, -brum adi. Yoğun, çok sayıda cremo, -āvi, -ātum 1 yakıyorum, yanıyorum cresco, crevi, cretum 3 büyüyorum cribratio, -ōnis f. elemek critĭcus 3 adi. (Yun. кριτικός) кritik croceus 3 adi. Safran renginde, altınımsı crus, cruris n. dizaltı crystalisatio, -ōnis f. kristalleşme cubile, -is m. yatak yeri cum praep. (abl.) со; conict. Ne zaman, çünkü cunctus 3 adi. tamamı cupidus 3 adi. Çok isteyen, zaaf cupio, īvi, -ītum 3 istiyorum cur adv. neden cura, -ae f. kaygı curatio, -ōnis f. kaygı curricŭlum, -i n. koşmak, yol cursus, -us m. koşmak, hızlı hareket etmek curvatŭra, -ae f. viraj custodio, -īvi, -ītum 4 koruyorum cutis, -is f. cilt cylindrus, -i m. silindir cysta, -ae f. kist D Danai, -ōrum m. (Yun. Δαvαί) Danaylılar, Yunanlılar debeo, -ui, -itum 2 borçluyum, mecburum deciduus 3 adi. hangisi decoctum, -i n. kaynamış degluto, -īvi, -ītum 4 yutuyorum deiecio, -onis f. çıkmak deinde conict. sonra delecto, -āvi, -ātum 1 eğlendiriyorum, neşelendiriyorum delictum, -i n. suç, hata deligo -āvi, -ātum 1 bağlıyorum, sağlamlaştırıyorum deltoideus 3 adi. Delta şeklinde (v. muscŭlus) delirium, -ii n. bunalım, deliryum Delus, -i f. (Yun. Δήλoς.) Delos, Ege denizinde bir ada, Apolon ve Diyana’nın doğum yeri dementia, -ae f. zeka eksikliği, akıl yetmezliği dens, -nis m. diş dens canīnus köpek dişi dens deciduus/ lacteus süt dişi dens incisīvus bıçak dişi 183 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK dens molaris öğütücü diş dens permanens daimi diş dens praemolaris аkıl dişinden önceki diş dens serotinus akıl dişi depressor, -ōris m. depresör (muscŭlus) depulsio, -ōnis f. reddetmek, çıkarmak descendo, -scendi, -scensum 3 iniş yapmak descensus, -us m. inmek descriptio, -onis f. tasarı, çizim, tarif desidero, -āvi, -ātum 1 istiyorum, hasretini çekiyorum destilatio, -ōnis f. temizleme, sıvıları buharlaştırarak temizleme desilatus 3 adi. Destile edilmiş detrimentum, -i n. zarar, yenilgi dexter, -tra, -trum adi. sağ dextra, -ae f. sağ el diabetes, -ae m. şeker hastalığı diabolus, -i m. şeytan, kötü ruh diaeta, -ae f. diyet, perhiz, yaşama tarzı diagnosis, -is f. teşhis, tanı Diana, -ae /Diyana, Jüpiter ve Latona’nın kızı, av ve mehtap tanriçesi diaphragma, -ătis n.diyafragma diencephalon, -i n. orta beyin dies, -ēi m. (f.) gün difficile adv. ağır difficilis, -e adi. ağır difficulter adv. ağır digĭtus, -i m. parmak dignosco, -novi, -notum 3 tanıyorum, seçiyorum dilabor, lapsus sum 3 dağılıyorum, yıkılıyorum, yok oluyorum diligenter adv. dikkatli diligo, -lexi, -lectum 1 seviyorum dilūtus 3 adi. Yumuşatılmış, sulandırılmış discipula, -ae f. у kız öğrenci discipulus, -i m. erkek öğrenci disco, didici, - 3 okuyorum discorida, -ae f. anlaşmazlık disputo, -āvi, -ātum 1 tartışıyorum, görüşüyorum dissimilis, -e adi. Farklı distinguo, -stinxi, -stinctum 3 fark ediyorum 184 distribuo, -tribui, -tributum 3 ayırıyorum, bölüyorum divido, -visi, -visum 3 ayırmak, bölmek divitiae, -ārum f. zenginlikler diversus 3 adi. farklı diureicus 3 adi. diuretik do, dare, dedi, datum 1 veriyorum doceo, docui, doctum 2 öğretiyorum dolor, -ōris m. ağrı doctus 3 adi. okunmuş doleo, -ui, -itum 2 ağırıyor, bir şeyler beni üzüyoru domestĭcus 3 adi. Ev, eve ait domus, -us (-i) f. ev donec conict. kadar donum, -i n. hediye, bağış dorsum, -i n. arka, arka yüz dosis, -is f.doz dubito, -āvi, -ātum 1 ikilem dubius 3 adi. Şüpheli duco, duxi, ductum 3 yürütüyorum dulcis, -e adi. tatlı dulciter adv. tatlı dum conict. zaman duo, -ae, -o num. card. iki duodenum, -i n. on iki parmak bağırsak durus 3 adi. sağlam, kati, zor, ağır dux, -cis m. yönetici dyspnoë, -es f.zor nefes almak dystrophia, -ae f. açlık E е (ex) praep. (abl.) den, dan ebullio, -īvi, -ītum 4 kaynıyorum ecce interi. İşte, şu eczema, -ătis n. (Yun. έκζεμα) еgzem, cilt iltihabı edo, ēsse (edi), essum yiyorum edoceo, -docui, -doctum 2 temelli öğretiyorum, yön veriyorum, eğitiyorum effero, extuli, ellatum, effere çıkarıyorum ego pron. pers. [gen. mei, dat. mihi, acc. me, abl. me, mecum] ben eiecio, -onis f. sınırdışı etmek, kovmak electuarium, -ii n. püre, pekmez eloquenia, -ae f. açık sözlü embolia, -ae f. tıkanmak, kan damarının tıkanması emineo, -minui, -2 ad yapmak, ün kazanmak emplastrum, -i n. sargı, merhem, yapışkan band emulsio, -ōnis f. еmülsiyon, suda erimeyen malzemeler içeren karışım encephalon, -i n. beyin enumero, -āvi, -ātum 1 sаyıyorum Еphĕsus, -i f. (Yun. “Еφεσoς) Küçük Asya Yonya’da eski bir şehir, Efes epilepsia, -ае f. (Yun. έπίληψις) sara, epilepsi epruveta, -ae f. tüp epŭlae, -ārum f. yemek, sofra equus, -i m. at erro, -āvi, -ātum 1 dolaşıyorum, hata ediyorum essurio, -īvi, -ītum 4 aç oldum, açım et conict. ve eiam conict. Aynı öyle etsi conict. Gene de excido, -cidi, -cisum 3 kesiyorum excipio, -cepi, -ceptum 3 tutuyorum, dayatıyorum excito -āvi, -ātum 1 kışkırtıyorum exemplar, -is n. örnek exemplum, -i n. örnek exerceo, -cui, citum 2 egzersiz yapıyorum exercitaio, -onis f. egzersiz exitus, -us m. çıkış, son, ölüm expecto, -āvi, -ātum 1 bekliyorum expectoro, -āvi, -ātum 1 öksürüyorum expers, -pertis adi. olmayan expertus 3 adi. tecrübeli, hünerli explico, -āvi, ātum 1 açıyorum, yayıyorum, düzenliyorum, dolduruyorum, açıklıyorum exprimo, -pressi, -pressum 3 kaldırıyorum, sıkıyorum, alıyorum, mecbur ettiriyorum exsirpaio, -onis f. kökten çıkarmak exto, -, -, 1 dışa sarkmak, dışa çıkmak, satılmak, gösterilmek extensio, -ōnis f. germek extensor, -ōris m. kas germek (muscŭlus) extenuo, -āvi, -ātum 1 incelmek, zayıflamak externus 3 dış extra praep. (acc.) dış, dışarda olan extracio, -onis f. çıkarmak, çekmek extrauterinus 3 adi. Döl yatağı dışında extremitas, atis f. еklem, uzuv exulceraio, -onis f. yıpranmak Eurōpa, -ae f. Avrupa evenio, -veni, -ventum 4 meydana geliyorum eventus, -us m. netice F fabrĭca, -ae f. işhane, demirci fabŭla, -ae f. masal facialis, -e adi. yüz ile ilgili, resmi facies, -ēi f. yüz facile adv. kolay facilis, -e adi. hafif, hoş, iyi facĭnus, -oris n. eser, davranış facio, feci, factum 3 yapıyorum factum, -i n. eser, davranış facultas, -ātisf. İmkan, fırsat, elverişli olay, hüner faex, -cis /telve, toplanan biriken pislik gübre fallax, -acis adi. sahte, kurnaz, iki yüzlü fames, -is f. açlık, susuzluk familia, -ae f. aile familiariter adv. dostane, samimi fascia, -ae f. kasları saran ince zar fastidium, -ii n. tiksinmek, nefret etmek tiksinti febrilis, -e adi. Sıtması olan febris, -is f. sıtma felicitas, -ātis f. talih feliciter adv. Talihli, mutlu felix, -cis adi. mutlu fel, fellis n. ж safra, zehir, acı, öfke fellēus 3 adi. safra ile ilgili femina, -ae f. kadın femorālis, -e adi. Uyluk, femoral femur, -oris n. uyluk kemiği fere adv. neredeyse ferculum, -i n. sedye, tepsi, yemek ferreus 3 adi. demirden fero, ferre, tuli, latum taşıyorum ferrum, -i n. demirden, bıçak, kılıç 185 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK fervĭdus 3 adi. Sıcak festino, -āvi, -ātum 1 tezliyorum ficus, -i (-us) m. incir fidelis, -e adi. Sadık filius, -ii m. oğul filtratio, -ōnis /sızdırmak,filtrasyon fingo, finxi, fictum 3 о oluşturuyorum, şekillendiriyorum, meydana getiriyorum, yapıyorum finio, -īvi, -ītum 4 sınırlandırıyorum, bitiriyorum finis, -is m. son, hedef, sınır fio, fiēri, factus sum meydana geliyorum, oluyorum fistūla, -ae f. boru fissura, -ae f. çatlak, yırtık flavus 3 adi. sarı flexio, -onis f. с bükülmek flexor, -ōris m. с bükücü (muscŭlus) flos, -ōris m. çiçek fluctuo, -āvi, -ātum 1 dalgalanıyorum, ikilemdeyim fluo, fluxi, fluctum 3 akıyorum foeniculum, -i n. tatlı anason foetus, -us m. ürün (üçüncü aydan sonra) folium, -ii n. yaprak forma, -ae f. şekil, görünüm, güzellik fomentum, -i n. nemlendirici karışımlar formosus 3 adi. güzel yüzlü, güzel görünümlü, yakışıklı formŭla, -ae f. kural fortasse adv. belki foris, -e adi. cesur foriter adv. Yılmazca fortitūdo, -ĭnis f. cesaret fortūna, -ae f. talih, kader fractūra, -ae f. kırık fractus 3 adi. kırılmış frango, fregi, fractum 3 kırıyorum frater, -tris m. kardeş fraus, fraudisf. dubara, yalan, kurnazlık frequens, -enis adi. sıkça mevcut olan frigidus 3 adi. soğuk frigus, -oris m. soğuk frons, frondis f. yaprak frons, -nis m. alın 186 frontālis, -e adi. alınla ilgili fructus, -us m. ürün bot. Phoeniculi fructus tatlı anason ürünü frugifer, -era, -erum adi. verimli fruor, fructus sum 3 keyif çıkarıyorum fulmen, ĭnis n. şimşek fumus, -i m. duman, buhar, koku funcio, -ōnis f. fonksiyon fundus, -i m. dib fungus, -i m. mantar furfur, -uris m. kepek fuscus 3 adi. Esmer, siyah, fusio, -ōnis f. erimek G Gaia, -ae f Gaya, Roma’da dişi özel ad Gaius, -i m. Gay, Roma’da özel erkek adı Galēnus, -i m. Galen, II. yüzyıl Yunan doktoru gallina, -ae f. tavuk gargarisma, -ătis n. (Yun. Γαληvός) gargara, gargara karışımı gargarizo, -āre, āvi 1 (Yun. γαργαρίζω) gargara yapıyorum gastritis, -ĭdis f. mide, gastrit, mide zarı iltihapı gaudeo, gavisus sum 2 neşeliyim, seviniyorum gelainōsus 3 adi. Jelatin gelu, -us buz gena, -ae f. оyanak, surat, gözler, gözbebekleri, göz kapakları genu, -us n. diz Geniana, -ae f. kantaron genus, -ĕris n. tür, cins gero, gessi, gestum 3 yürütüyorum, geçiyorum gingīva, -ae f. damak glandŭla, -ae f. bez globulus, -i m. tоp gloria, -ae f. şan glutealis 3 adi. oturmayla alakalı gluteus, -i m. gluteus, kaba et (muscŭlus) glutino, -āvi, -ātum 1 yаpıştırıyorum glycerīnum, -i n. gliserin glykaemia, -ae f. (Yun. γλυύς) adi. tatlıkan kanda büyük miktarda şekerin mevcudiyeti gracilis, -e adi. ince uzun ince, narin zarif Graeci, -orum m. Yunanlılar, Helenler gramma, -ătis n. (Yun. γράμμα) gram granŭla, -ōrum n. з tanecikler gratia, -aef hoşluk, sevgi, hizmet, şukran abl. gratia (gen.) ötürü, dolayı gratus 3 adi. Hoş, sevecen graviditas, -ātis f. hamilelik gravidus 3 adi. hamile gravis, -e adi. Ağır, ciddi graviter adv. ağır gravor 1 karşı geliyorum, kabul edemiyorum, dayanamıyorum gustus, -us m. tat gutta, -ae f. dаmla guttatorium, -ii n. damlatıcı vitrum guttatorium damlatıcısı olan şişecik gynaecologia, -ae f. (Yun. γυvή) [gen. γυvαικό] kadın, λόγoς; bilim) jinekoloji H habenŭla, -ae f. parçacık, vücuttan alınmış hasta et parçası habeo, habui, habitum 2 var habilis, -e adi. Uygun, yetenekli, hafif, hünerli, direngen, hızlı habito -āvi, -ātum 1 yaşıyorum haematoma, -ătis n. (Yun. αΐμα kan; σώμα yukut) kanlı tümör, hematom haemorrhagia, -ae f kanama, hemoragi hallux, -icis m. ayak başparmağı hamus, -i m. kanca, eğri kılıç, olta hebes, -etis adi. Küt, hantal, gevşek Hector, -oris m. (Yun. “Eκτωρ) Hektör, Priyam ve Hekuba’nın oğlu, andromaha’nın kocası, Truva kahramanı, Akhileus tarafından öldürüldü. heliotropium, -ii n. (Yun. -ήλιoτρóπιov) bir çeşit bitki hepăr, -ătis f. (Yun. ήπαρ) kara ciğer hepatĭcus 3 adi. karaciğerle alakalı (hepar, -atis f.) herba, -ae f. ot ve buğdayların yeşi gövdesi herbarium, -ii n. herbaryum hernia, -ae f. fıtık herpes, -etis m herpes, uçuk olmak herpes labiālis labiyal herpes, dudak herpesi herpes zoster bel herpesi, canlı ateş hic, haec, hoc pron. demonstr. Bu şu, o hiems, -ĕmis f. kış hilaris, -e adi. Şen, neşeli Hippocrătes, -is m. (Yun. ‘‘Hππoκάτης) Hipokrat, Yunan doktor, M.Ö.V yy. hirsutus 3 adi. Кaba, ham, yontulmamış Hispania, -ae f. İspanya, Piriney yarımadası, Portekiz dahil hodie adv. bugün Homērus, -i m. (Yun. “Oμηpoς) Homeros homo, -ĭnis m. insan honeste adv. Şerefli honestus 3 adi. Saygın, ünlü, saygıdeğer honor, -ōris m. şeref, fahri hora, -ae f. saat hospitāle, -is n. hastane humānus 3 adi. insani humilis, -e adi. alçak humor, -oris m. sıvı, nem, su humus, -i m. toprak hydragyrum, -i m. cıva hypertonicus 3 adi. (Yun. ύπερovία) yüksek kan tansiyonu hypertrophia, -ae f. (Yun. ύπερτoφία) hipertrofi, organ büyümesi hypotensio, -onis f. (Yun. ύπό. tensio, -onis f) hipotenzi, düşük kan basıncı I iam adv. daha Ianuarius, -ii m. ocak ibi adv. orada icterus, -i m. sarılık ictus, -us m. darbe, saldırı, vuruş idcirco adv. Bundan dolayı, bunun için idem, eadem, idem pron. demonstr. aynı idoneus 3 adi. Uygun iecur, -ŏris n. karaciğer ieiunium, -ii n. oroç, açlık ieiunus 3 adi. aç 187 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK igitur conict. bundan dolayı, dolayısıyla ignis, -is m. ateş ignoro, -āvi, -ātum 1 tanımıyorum, bilmiyorum ille, illa, illud pron. demonstr. Bu şu o illino, -levi, litum 3 yağlıyorum, sürüyorum imago, -ĭnis f. resim immo adv. аksine immisericors, -cordis adi. amansız immortālis, -e adi. ölümsüz impero, -āvi, -ātum 1 emrediyorum impertio(r), -īvi, -ītum 4 dağıtıyorum, veriyorum impeiousus 3 adi. sert impleo, -plevi, -pletum 2 dolduruyorum, doyduruyorum, memnun ediyorum, rahatlatıyorum implico, -āvi, -ātum 1 bağlıyorum, birleştiriyorum impono, -posui, -positum 3 оturtuyorum, koyuyorum in praep. (abl. ve acc.) içinde inanis, -e adi. Boş, yoksul incendium, -ii n. ateşlemek, yangın, yakmak,kaza, kayıp, zarar incertus 3 adi. sağlam olmayan, güvensiz, belirsiz incido, -cidi, -cisum 3 kesiyorum incipio, -cepi, ceptum 3 başlıyorum inciīsivus 3 adi. Ne, kesiyor (v. dens) incisūra, -ae f. kesik, insizyon inclusus 3 adi. kаpalı, kilitli incognĭtus 3 adi. Bilinmeyen, araştırılmamış incŏla, -ae m. vatandaş incresco, -crevi, - 3 büyüyorum incunabula, -Orum n. doğum yeri inde adv. оradan induco, -duxi, -ductum 3 оturtuyorum, sürüklüyorum industria, -ae f. işperestlik infans, -anis m. adi. bеbek, iki yaşına kadar çocuk infarctus, -us m. enfarktüs, tromboz, emboli veya uzun süreli spasm dolayısıyla kan yetmezlıği nedeniyle ölen doku infecio, -ōnis f. bulaşıcı hastalık infeciosus 3 adi. bulaşıcı infectus 3 adi. bulaşıcı infelix, -cis adi. talihsiz inferior, -ius comp. inferus 3 üst 188 infero, -tuli, illatum, fere в içeri alma sebebiyet vermek, kışkırtmak inferus 3 adi. alt infesto, -āvi, -ātum 1 sаldırıyorum inflammatio, -ōnis f. iltihap inflo, -āvi, -ātum 1 şişiriyorum, söndürüyorum, böbürleniyorum influenza, -ае f. grip, enflüans infra praep. (acc.) п altında infusum, -i n. serum ingenium, -ii n. kаrakter, ruh ingens, -entis adi. büyük, çok büyük ingredior, -gressus sum 3 giriyorum, yanaşıyorum inicio, -ieci, -iectum 3 atıyorum, üzerine koyuyorum iniecio, -ōnis f. enjeksiyon iniium, -ii n. başlangıç iniuria, -ae f. haksızlık insaluber, -bris, -bre adi. sağlıklı olmayan inscripio, -ōnis f. bаşlık, doktorun adı, sağlık evinin adresi ve ilacın verilme tarihi belirtilen reçete bölümü insero, -serui, -sertum 3 koyuyorum, yerleştiriyorum insipidus 3 adi. tatsız instrumentum, -i n. enstrüman insufficientia, -ae f. yetersizlik insŭla, -ae f. ada integre adv. bütünsel, tamamıyla inter praep. (acc.) arada interdum adv. bazan internus 3 adi. iç interrupio, -onis f. kesinti intesinālis, -e adi. kırmızı intesinum, -i n. bağırsak intestinum caecum kör bağırsak intesinum crassum kalın bağrısak intesinum duodenum on iki parmak bağırsak intestinum ieiunum boş bağırsak intestinum rectum düz bağırsak intesinum tenue ince bağırsak intolerabilis, -e adi. dayanılmaz intra praep. (acc.) içinde, içerde intravenosus 3 adi. damar içine intramuscularis, -e adi. kas içine intremesco, -āvi, -ātum 1 titriyorum, sarsılıyorum intrepidus 3 adi. korkusuz, sakin intro, -āvi, -ātum 1 giriyorum introducio, -ōnis f. giriş intus adv. içeride, içte, içerden inuro, -ussi, -ustum 3 ateşle yanıyorum, yakıyorum invenio, -veni, -ventum 4 keşfediyorum invidus 3 adi. kıskanç iocor 1 şakalaşıyorum iodum, -i n. iyod Ipecacuanha, -ae f. ipekakuana ipse, ipsa, ipsum pron. demonstr. kendim ira, -ae f. öfke, kızgınlık irascor, -, -, 3 kızıyorum, öfkeleniyorum irrisor, -oris m. küçümseyici is, ea, id pron. demonstr. o ischias, -adis f. (Yun. ïσχιας) işiyas iste, ista, istud pron. demonstr. о ita adv. Öyle, o şekilde Italia, -ae f. İtalya itaque conict. bundan dolayı, böylece, demek item adv. aynı öyle iter, itiněris n. yol iucunde adv. hoş iucundus 3 adi. hoş, sevimli iudicium, -ii n. yargı, karar, not, düşünce iudico, -āvi, -ātum 1 değerlendiriyorum, düşünüyorum iugularis, -e adi. boYun.üst kısmına ait olan iungo, iunxi, iunctum 3 bağlıyorum Iuno, -onis f. Yunona, Satürn ve Rea’nın kızı, göklerin efendisi ve kadınların koruyucusu Iuppiter, Iovis m. Јupiter, Satürn’ün oğlu, Neptün ve Plüto’nun kardeşi, Yunona’nın eşi, doğa ve tüm tanrıların başı iuro 1 ant içiyorum, yemin ediyorum ius, iuris n. hukuk, kanun ius-iurandum, gen. iuris-iurandi n. yemin iusiia, -ae f. adalet, hukuk, adaletli iustus 3 adi. adaletli iuvenis, -e adi. genç iuventus, -ūtis f. gençlik К keratoma, -ătis n. (Yun. κέρας) kеratom, bir çeşit tümör L labium, -ii dudak laboriosus 3 adi. zor, zorlu, emeksever, işperest laboro, -āvi, -ātum 1 (abl.) çekiyorum lac, lactis n. süt lacteus 3 adi. sütle ilgili (bak. dens) lactosum, -i n. lаktöz lagoena, -ae f. lagen, dar boğazlı kap laesio, -onis f. yara laesus 3 adi. zedelenmiş, yaralanmış lana, -ae f. yün languesco, -gui, -, 3 zayıflıyorum, yoroluyorum lapis, -ĭdis m. tаş largus 3 adi. bereketli, verimli Lar, Laris m. Lаr, Roma tanrısı, evlerin koruyucusu laryngitis, -ĭdis f. larinjit, gırtlak iltihapı (larynx, -gis m.) larynx, -gis m. (Yun. λάριγξ) gırtlak, boğaz, larinks laser, -eris n. laser bitkisinden elde edilen sıvı lateo, latui, - 2 gizli, saklı laterālis, -e adi. yan tarafa ait Latīnus 3 adi. Latince а, -о Latum, -ii n. Latyum latitūto, -ĭnis f. genişlik latro, -āvi, -ātum 1 havlamak latus 3 adi. engin, geniş, yaygın latus, -ěris n. taraf laudo, -āvi, -ātum 1 övüyorum, övgü laus, laudis f. övgü, şan, şöhret Laurus, -i f. defne bot. Laurus nobilis defne lavo, lavi, latum 1 yıkamak lectus, -i m. yatak, divan, kanabe 189 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK lego, legi, lectum 3 okuyorum lemnisci, -orum m. galibin çelenginden sarkan renkli bantlar lente adv. yavaş leo, -ōnis m. аslan letalis, -e adi. ölümcül levator, -ōris m. kaldırıcı, (muscŭlus) levis, -e adi. hafif leviter adv. hafif, kolay lex, -gis f. kаnun lege aris kurallara göre, mükemmel liber, -bri m. kitap liber, -a, -um adi. özgür liberi, -ōrum m. çocuklar libertas, -ātis f. özgürlük licentia, -ae f. özgürlük, bağımsızlık licet, licuit impers. serbesttir, müsaade edilir, yasak değil ligamentum, -i n. ligament, bağ lien, -ēnis m. dalak ligneus 3 adi. ahşap linamentum, -i n. kеten kumaşı linea, -ae f. çizgi linea alba abdomen beyaz çizgisi lingua, -ae f. dil linimentum, -i n. sıvı yağ lino, levi, litum 3 yağlıyorum, örtüyorum linteum, -i n. kеten kumaşı, gazlı bez liquor, -ōris m. sıvı littera, -ae f. harf, yazı, edebiyat, kitaplar locatus 3 adi. yerleşik locum, -i n. yer locus, -i m. yer longitudo, -ĭnis f. uzunluk longus 3 adi. uzun loquor, locutus sum 3 konuşuyorum luctor 1 mücadele ediyorum, zorlanıyorum ludo, lusi, lusum 3 oynuyorum lumbricālis, -is adi. lumbrikal, solucansı (muscŭlus) lupa, -ae f. dişi kurt lupus, -i m. kurt luteus 3 adi. altınımsı sarı, solgun lux, -cis f. ışık luxaio, -onis f. çıkık olmak 190 lympha, -ae f. limfa lymphadenītis, -idis f. limf bezlerinin iltihapı M Macedo, -ōnis m. Мakedonlu madeo, -ui, -, 3 ıslakım, yaşlandım, damlıyorum magister, -tri m. öğretmen magnanimus 3 adi. büyük kalpli, asil magnopěre adv. özellikle, çok, oldukça, kuvvetli magnus 3 adi. büyük malaria, -ae f. malarya, bаtaklık sıtması malignus 3 adi. kötü huylu, kanserojen mălum, -i n. kötülük, talihsizlik mālum, -i n. elma mālus, -i n. elma bahçesi mālus 3 adi. kötü malva, -ae f. siyah hatmi çiçeği mamma, -ae f. meme mandibŭla, -ae f. alt çene manduco, -āvi, -ātum 1 çiyniyorum mane adv. sabah maneo, mansi, mansum 2 kalıyorum, devam ediyorum, kalıcı manus, -us f. el Marcus, -i m. Mаrk, özel ad mare, -is n. deniz maritĭmus 3 adi. denizle ilgili, sahil, kıyı Mars, -ris m. Маrs Јüpiter ve Yunona’nın oğlu, Romulus ve Remus’un babası, eskiden bahar ve yaz tanrısıydı, tarım, daha sonra ise savaş tanrısı mas, maris m. erkek, erkek cinsinden masculus 3 adi. erkek -а, -о mater, -tris f. ana Matricaria, -ае f. pаpatya bot. Matricaria chamomilla pаpatya maxilla, -ae f. üst çene medianus 3 adi. orta mediālis, e adi. Меdiyal, orta merkezi medicabilis, -e adi. tedavi edilen medicamentum, -i n. ilaç medicatus 3 adi. ilaçlı medicīna, -ae f. tıp medĭcus, -i m. doktor mediocris, e adi. orta, ılımlı, önemsiz, mütevazi medius 3 adi. orta medulla, -ae kemik iliği, omur iliği, medula medulla spinalis omur beyini medulla ossium kemik beyini mel, mellis n. bal melancholia, -ае f. (Yun. μέλας; adi. kara; χολή) melankoli melancholicus 3 adi. keyifsiz,(melancholia, -ae f.) melanōma, -ătis n. (Yun. μέλας; adi. kara; σώμα vücut) mеlanom, bir çeşit tümör mellitus 3 adi. tatlı, şekerli membrana, -ae f. zar membrum, -i n. üye, parça, kısım memorabilis, -e adi. onurlu, layık, anmaya değer meningitis, -ĭdis f. (Yun. μήvιγξ) mеninjit, beyin zarı iltihabı mens, -ntis f. akıl, us, beyin mensis, -is m. ay Mentha, -ae f. nаne bot. Mentha piperita evcil nane mentum, -i n. sakal merces, -edis f. maaş, ödül, mükafat Mercurius, -ii m. Меrkür Јüpiter ve Маyа’nın oğlu, tanrıların habercisi, ticaret tanrısı, yeraltı dünyasında ruhların yöneticisi meridies, -ēi m. öğlen mesencephalon, -i n. mеsensefalon, orta beyin mesentеricus 3 adi. С mesesentrik methodus, -i f. (Yun. μέθοδος) yöntem, metot, tekip etme usulu meus 3 pron. poss. benim migro, -āvi, -ātum 1 taşınıyorum Minerva, -ae f. Мinerva Jüpiter’in kızı, bilgelik, hüner, sanat ve bilimler tanriçesi minuo, minui, minutum 3 аzaltıyorum minutus, -i m. dakika misceo, miscui, mixtum 2 karıştırıyorum mixtio, -onis f. karışım mixtūra, -ae f. karışım modĭce adv. Ilımlı modĭcus 3 adi. ılımlı modus, -i m. şekil molaris, -e adi. kim, -а, е öğütüyor (v. dens) molestus 3 adi. sancılı, ağır, ağrılı mollis, e adi. yumuşak, hafif moneo, monui, monitum 2 uyarıyorum monstro, -āvi, -ātum 1 gösteriyorum morbus, -i m. hastalık mors, -rtis f. ölüm morsus, -us m. ısırmak, ısırık, atak, acı mortālis, -e adi. ölümcül mortuus 3 adi. ölü mos, moris m. adet, alışkanlık, karakter moio, -onis f. hareket motus, -us m. hareket moveo, movi, motum 2 hareket ediyorum, alıştırıyorum, yerinden oynatıyorum, heyecanlanıyorum, teşvik ediyorum mucilago, -ĭnis f. ıslatmak için yarayan karışım mucosa, -ae f. mukoza mulier, -eris f. kadın, eş multo adv. çok multum adv. çok multus 3 adi. çok sayıda mundus, -i m. dünya mus, muris m. sıçan, fare Musa, -ae f. (Yun. Mούσα) ilham perisi, Jüpiter ve Mnemosina’nın dokuz kızından biri, sanatlar tanriçesi muscŭlus, -i m. kas muscŭlus abductor ayırıcı kas, beden orta çizgisinden ayıran kas muscŭlus adductor getirici kas, аddüktör muscŭlus brachioradialis brahioradial kas, dirsek üstü kaslardan biri muscŭlus deltoideus deltoid kas, omuz kaslarından biri muscŭlus depressor aşağıya doğru çeken kas, depresör muscŭlus extensor gerici kas muscŭlus flexor bükücü kas, fleksör muscŭlus gastrocnemius ayak yaprağında iki başlı kas muscŭlus gluteus oturma kası, gluteus muscŭlus levator kaldırıcı kas muscŭlus lumbricalis lumbrikal kas uzuv kasları 191 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK muscŭlus pronator dirsek altını hareket ettiren kas muscŭlus rotator rotatör kas muscŭlus sartorius terzi kası, uyluk kası muscŭlus soleus geniş kas muscŭlus supinator döndürücü kas, dışarıya doğru muscŭlus tensor gerici kas muscŭlus tibialis tibialis muscŭlus trapezius trapez kası, sırt kaslarından biri muscŭlus vastus geniş kas musĭce, -es f. (Yun. μουσική) müzik muto, -āvi, -ātum 1 değiştiriyorum myocardium, -ii n. (Yun. μύς; [gen. μυός] kas καρδία Kalp) kalp kası, miokard myologia, -aef. ; (Yun. μύς; [gen. μυός] kas bilimi N naevus, -i m. ben nam conict. sözümona, çünkü narcosis, -is f. (Yun, vαρκώσις) narkoz, narkotik araçlar yardımıyla intraselüler fonksiyonların bloke edilmesi narro, -āvi, -ātum 1 аnlatıyorum nasalis, -e adi. burunla alakalı, nazal nascor, natus sum 3 doğuyorum nasus, -i m. burun natatio, -ōnis f. yüzmek natio, -ōnis f. ulus natūra, -ae f. doğa naturālis, -e adi. doğal ırsi natus 3 аdi. doğmul nausea, -ae f. deniz hastalığı, istifra etmek nauta, -ae m. bahriyeli navigaio, -onis f. denizde gemiyle yol almak ne conict. olmaması için nec conict. ne de necessarius 3 adi. zorunlu, gerekli neglegentia, -ae f. kaygısızlık, önemsememek nemo, inis [gen. neminis, nullus] m. f. kimse neonatus, -i m. yeni doğan nepeta, ae f. kedi otu 192 nepos, -ōtis m. torun Neptūnus, -i m. Neptün, deniz tanrısı, Satürn’un oğlu, Jüpiter ve Plüto’nun kardeşi neque conict. v. it nervosus 3 adi. sinirle alakalı nervus, -i m. sinir nescio, -īvi, -ītum 4 bilmiyorum niger, -gra, -grum adi. siyah nihil, nil n. indecl. hiç birşey nimis adv. çok, aşırı çok nimius 3 adi. çok büyük, aşırı büyük nodulus, -i m. düğümcük nodus, - m. düğüm nomen, -ĭnis n. ad nominatus 3 adi. adlandırılan nomino, -āvi, -ātum 1 adlandırıyorum nonnulus 3 adi. kimse nonnunquam adv. bazan nos pron. pers. [gen. nostri, nostrum, dat. nobis, acc. nos, abl. nobis, nobiscum] biz nosco, novi, notum 3 tanıyorum noster, -stra, -strum pron. poss. bizim noto, -āvi, -ātum 1 kaydediyorum, hatırlıyorum notus 3 adi. tanıdık novus 3 adi. yeni nubes, -is f. bulut nucleus, -i m. çz, çekirdek nullus 3 adi. kimse, hiç kimse numĕrus, -i m. rakkam nunc adv. şimdi nuncquam adv. hiçbir zaman nutrio, -īvi, -ītum 4 bakıyorum, besliyorum nux, nucis f. ceviz O obliquus 3 adi. yan eğik obturatio, -ōnis f. tıkamak, dolgu yapmak occipiium, -ii n. ense, başın arka tarafı occipitālis, -e adi. enseye ait olan ocellus, -i m. gözcük, sevinç ocŭlus, -i m. göz occultum, -i n. sır odi, odisse verb. defect. nefret ediyorum odiōsus 3 adi. sevilmeyen odor, -ōris m. koku oecologia, -ae f çevre bilimi oedēma, -ătis n. (Yun. oïδημα) şişkinlik, ödem oesophagus, -i m. (Yun. oίσoфάγoς) yemek borusu officīna, -ae f. laboratuvar officium, -ii n. hizmet, servis, görev olea, -ae f. zeytin bot. Olea Europaea zeytin oleum, -i n. yağ oleum iecoris Aseli balık yağı olfactus, -us m. koku, koku duyusu olla, -ae f. tas omnis, -e adi. herkes -а, -е; pl. tümü opĕra, -ae f. iş, emek, faaliyet opĕram dare bir şeyle meşgulum operarius 3 adi. İşle alakalı; subst. operarius, -ii m. işçi operatio, -onis f. оperasyon, ameliyat ophthalmicus 3 adi. (Yun. όφθαλμός; göz) göz ile alakalı olan oppĭdum, -i n. kent oppono, -posui, -positum 3 karşı çıkmak, karşı gelmek oportet, -uit 2 impers. gerekiyor, uygun optĭcus 3 adi. В görme ile ilgili, optik opus, -ĕris n. iş, faaliyet, emek ora, -ae f. son, sınır, kenar, sahil orātor, -is m. nutukçu, nutuk öğretmeni orbis, -is m. çember orbis terrae dünya organismum, -i n. оrganizma organon, -i n. (грч. ờργανον) оrgan organum, -i n. оrgan origo, -ĭnis f. köken, başlangıç orior, ortus sum 4 kalkıyorum, yükseliyorum, doğuyorum ornamēntum, -i n. süs orno, -āvi, -ātum 1 süslüyorum orthopaedus, -i m. (Yun. όρθός; dik yürümek, düz; παιδίοv çocuk) оrtoped ortus 3 adi. beliren, meydana gelen ōs, ōris n. ağız ŏs, ossis n. kemik osor, -oris m. nefret eden kişi otium, -ii n. п dinlenme, işsizlik, iş görevlerinden serbest olan zaman ovarium, -ii m. yumurtalık, kadınlarda üreme bezi ovīle, -is n. ağıl ovis, -is f. koyun ovum, -i m. yumurta oxidaio, -ōnis f. оksidasyon, paslanma P pactum, -i n. sözleşme, kontrat, anlaşma paeniteo, -ui, - 2 pişmanlık duymak pagina, -ae f. sayfa palainus 3 adi. dişetiyle ilgili palma, -ae f. avuç palmaris, -e adi. avuçla ilgili palpebra, -ae f. kirpik, göz kapağı paluster, -tris, -tre adi. bataklık Panacea, -ae f. Panasea, tüm hastalıkları tedavi eden sihirli bitki pancreās, -ătis n. (Yun. πάγκρεας) pаnkreas, mide arkasında bez panis, -is m. еkmek Papāver, -eris n. аfyon par, paris adi. eşit, aynı paralysis, -is f. (Yun. παράλυσις) felç, uyuşukluk parco, peperci (parsi), parsum 3 tasarruf etmek pardus, -i m. pars, panter parens, -enis m. f. ebeveyn pareo, -ui, - 2 boYun.eğmek paro, -āvi, -ātum 1 hazırlıyorum, ediniyorum parotis, -idis f. (Yun. παρά yakın, yaklaşık, civarında [gen. ώτός] кulak bezi paroidis epidemica kаbakulak pars, -ris f. parça particeps, -cipis adi. К bir şeyde parçası olan, iştirak eden, katılımcı, dost partus, -us m. раѓање, doğum parum adv. biraz parvus 3 adi. küçük pastor, -oris m. çoban 193 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK patefacio, -feci, factum 3 açıyorum, yol yapıyorum pateo, -ui, - 2 açığım patria, -ae f. vаtan paucus 3 adi. küçük, -а, -о; pl. biraz pax, cis f. barış Peaonia, -ae f. bot. şakayık pecco, -āvi, -ātum 1 hata ediyorum, kargaşa, suç işliyorum pecineus 3 adi. taraksı, çıkıntılı pectorālis, -e adi. göğüsle alakalı, pektoral pectus, -ŏris n. göğüs pecus, pecŭdis n. hayvan, hayvancık peiero, -āvi, -ātum 1 с yalandan ant içiyorum, yalan yere yemin ediyorum penetratio, -ōnis f. girmek, penetrasyon Penicillīnum, -i n. Penisil per praep. (acc.) üzerinden, aşırı peregrinatio, -ōnis f. yolculuk perennis, e adi. yıllık, daimi pereo, -ii, -itum, -ire batıyorum, yok oluyorum perficio, -feci, -fectum 3 icra ediyorum, tamamlıyorum, bitiriyorum, erişiyorum perforo, -āvi, -ātum 1 delik açıyorum, yarıyorum perfrico, -cui, -ctus 1 ovuyorum perfundo, -fudi, -fusum 3 kendimi ıslatıyorum Pergămus, -if. Pergam, Misiya’da bir kent periculōsus 3 adi. tehlikeli pericŭlum, -i n. tehlike perinde adv. aynı öyle, aynı şekilde periŏdus, -i f. (Yun. περίοδος) dönem perĭtus 3 adi. deneysel, hünerli permaneo, -mansi, mansum 2 kalıcı, süregen permanens, -enis adi. daimi, süregen (dens) permoveo, -movi, -motum 2 tevfik ediyorum, heyecanlandırıyorum peronaeus 3 adi. peroneal, fibulaya ait olan perpetuus 3 adi. daimi, bitmeyen, ebedi in perpetuum her zaman için Persa, -ae m. Farslı persona, -ae f. kişi pertineo, -tenui, - 2 dokunuyorum, ilişiyorum pertristis, -e adi. çok sahte 194 pervenio, -veni, -ventum 4 geliyorum, yetişiyorum pes, pedis m. taban peto, petivi (petii), petitum 3 acele ediyorum, gidiyorum, tezlemek, aramak phalanx, -ngis f. (Yun. φάλαγξ) falanga, el ve ayak parmaklarındaki kemiklerden biri phantasma, -atis n. (Yun. φάvτασμα) hortlak, hayal pharmaceuta, -ae m. (Yun. φαρμακεύς) eczacı pharmacia, -ae f. (Yun. φαρμακία) eczane pharmacon, -i n. (Yun. φάρμακοv) ilaç phenaceinum, -i n fenaset philosophia, -ae f. (Yun. φιλοσοφία) felsefe phlegma, -ătis n. (Yun. φλέγμα) balgam, sızıntı, ilgisizlik phlegmaticus 3 adi. İlgisiz, kayıtsız, flegma (v. phlegma, -atis n.) photosynthesis, -is f. (Yun. φώς [gen. φωτός] ışık; σύθεσις; birleşme) fotosiznez piger, -gra, -grum adi. tembel, hantal pigritia, -ae f. tembellik pilŭla, -ae f. hap pinguis, -e adi. şişman, yağlı, zengin, sağlam pirum, -i n. armut piscis, -is m. balık placeo, -ui, -itum 2 beğeniyorum, keyfim yerinde placide adv. sakin plaga, -ae f. darbe, yara, zarar, kayıp planta, -ae f. ağaç, bitki Plantago, -ĭnis f. plantago bot. Plantago Lanceolata hançer otu plasma, -ătis n. (Yun. πλάσμα) plazma, kanın sıvı bölümü Plato, -onis m. Platon, ad yapmış Yunan feylosofu, Sokrates’in öğrencisi plenus 3 adi. dоlu, güçlü plerumque adv. en sık, genelde plexus, -us m. pleksus plumbeus 3 adi. kurşunla alakalı Pluto(n), -onis m. Plüto, Satürnüs ve Rea’nın oğlu, yeraltı krallığının hükümdarı pneumonia, -ae f. (Yun. πνεύμων pnümoni, akciğer iltihabı poena, -ae f. ceza poēsis, -is f. (Yun. ποίησις) şiir, yaratıcılık poeta, -ae m. (Yun. ποιτής) şair pollex, -icis m. başparmak polypus, -i m. (Yun. πόλυπος) pоlip, mukozaya yerleşen bir asalak pomum, -i n. meyve pono, posui, positum 3 koymak, oturtmak popliteus 3 adi. dizin altında populus, -i m. ulus porta, -ae f. kapı porta hepais karaciğer kapısı porro adv. o tarafa,daha öteye possido, -sedi, -sessum 3 alıyorum, fethediyorum, hüküm sürüyorum post praep. (acc.) sonra, sonradan postea adv. daha sonra posterus 3 adi. gelecek, sıradaki postulo, -āvi, -ātum 1 arıyorum potestas, -ātis f. imkan poio, -ōnis f. içki, meşrubat praecedo, -cessi, -cessum 3 ileri gidiyorum, öncülük ediyorum, aşıyorum praecello, -, -, 3 özellik, öne çıkmak, daha iyi olmak praecepio, -onis f. öğretmek, öğrenmek, öğüt praeceptor, -oris m. öğretmen, muallim, rehber praeceptum, -i n. kural, hüküm praecipitaio, -onis f. birikim praecipue adv. özellikle praecipuus 3 adi. özel, baş praefrigidus 3 adi. çok soğuk praemolaris, -e adi. öğütücü dişten evvel olan (dens) praeparo, -āvi, -ātum 1 peşin hazırlamak praeposiio, -ōnis f. öne almak, öncelik, teklif, reçetelerde, doktorun eczacıya Rp.(alınız) kısaltmasıyla doğrudan hitap ettiği bölüm Rp. (Recipe) praescribo, -scripsi, -scriptum 3 kopya çekmek praescriptio, -ōnis f. kural, emir, eczacının vermesi gereken ilacın adı ve miktarı belirtilen reçetenin en önemli bölümü praescriptus 3 adi. kopya edilmiş praesens, -entis adi. mevcut olan, şimdiki praesenia, -ae f. mevcut olma praeserim adv. özellikle praestans, -anis adi. şahane, pek iyi praesto, -stiti, -stitum 1 с ileride duruyorum, önde duruyorum, öncü praeter praep. (acc). yanı sıra prandium, -ii n. soğuk meze, öğlen saatinde yenilen meze pratum, -i n. çayır pravus 3 adi. eğri, düzgün olmayan, ters preces, -cum f. sing. prex sаdece dat., acc. ve abl. dilek, istek, dua primum adv. birinci, ilk primus 3 num. ord. birinci prior, prius, -oris adi. comp. ilk, iki kişiden birincisi, ön pro praep. (abl.) için procul adv. yakın prodigus 3 adi. tutumsuz, bereketli professor, -oris m. öğretmen, profesör prohibeo, -hibui, -hibitum 2 reddediyorum, uzaklaştırıyorum, önlüyorum, durduruyorum, yasaklıyorum promineo, -minui, - 2 yükseliyorum promptus 3 adi. hazır, kararlı, hafif pronatio, -ōnis f. kolu içe doğru çevirmek, pronasyon pronator, -oris m. döndürücü kas (muscŭlus) prope praep. (acc.) yaklaşık, yanında propero, -āvi, -ātum 1 acele ediyorum propior, -ius adi. comp. den-dan prope daha yakın proprie adv. ayrı, kendi başına, bizzat proprius 3 adi. şahsi, kendi propositum, -i n. niyet, plan, ana fikir, ana konu propter praep. (acc.) ötürü, dolayı protego, -texi, -tectum 3 koruyorum, muhafaza ediyorum protinus adv. İleri, daha öteye, durmadan protoplasma, -ătis n. (Yun. πρωτοπλάσμα) protoplasma, hücrenin esas malzemesi prudenter adv. Anlamlı, pruna, -ae f. аteş, kor prunum, -i n. erik 195 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK psoas, -ae m. (Yun. ψόα [gen. ψόας) yandaki boşluk kası Publius, -ii m. Publiy, Roma’da özel ad pugna, -ae f. müsabaka, savaş puella, -ae f.kız puer, -i m. oğlan, erkek çocuk pulcher, -chra, -chrum adi. güzel pulchre adv. güzel pulmo, -ōnis m. akciğer pulmonālis, -e adi. akciğerle alakalı pulsus-us m. nabız pulvis, -ĕris m. toz pupilla, -ae f. gözbebeği, irisin ortasındaki yuvarlak pencere purgo, -āvi, -ātum 1 temizliyorum purus 3 adi. temiz Pyramidōnum, -i n. Piramidon Q quaero, -sivi, -situm 3 soruyorum quam adv. nasıl, ne kadar quando adv. interr. ne zaman quantus 3 pron. adi. ne kadar quantum adv. ne kadar, ne quasi adv. nasıl, nasıl ki quercus, -us m. meşe, meşe yapraklarından çelenk quia conict. çünkü quicumque, quaecumque, quodcumque pron. relat. kim, nerede, hangisi, hangisi olursa quidam, quaedam, quiddam pron. indef. kimse quies, -etis f. tatil quiesco, -evi, etum 3 dinleniyorum, tatil yapıyorum quilibet, quaelibet, quidlibet pron. indef. kim isterse, kim olursa Quintus, -i m. Кuint, özel ad qui, quid pron. interr. kim, ne quis, quae, quod pron. relat. kim, hangisi quispiam, quaepiam, quodpiam pron. indef. kim olursa, hangisi olursa, ne olursa quivis, quaevis, quodvis pron. indef. hangisini istersen, herbiri 196 quomodo adv. interr. nasıl quondam adv. bazan quoque conict. ve, aynı öyle R rabies, -ēi f. kuduz rabies canīna köpek kuduzu radiālis, -e adi. radiyal, çap ile alakalı (dirsek altındaki kemik) radicula, -ae f. kök radix, -ĭcis f. kök, rana, -ae f. kurbağa rapio, rapui, raptum 3 kavramak raro adv. seyrek rarus 3 adi. s, ender, nadir rastrum, -i n. saban ratio, -ōnis f. us, neden recens, -enis adi. zinde, taze recenter adv. yeni, taze recipio, -cepi, ceptum 3 alıyorum reconvalesceo 2 iyileşiyorum recte adv. düz, doğru rectum, -i n. düz bağrısak, kalın bağırsağın bitim bölümü (v. intesinum) rectus 3 adi. düz, doğru redeo, -ii, -itum 2 geri gidiyorum, dönüyorum reditus, -us m. dönmek reductio, -ōnis f. küçülmek, kısıtlamak refero, retuli, relatum, referre geri götürmek, çevirmek, bildirmek, açıklamak refrigero, -āvi, -ātum 1 soğutuyorum regimen, -inis n. уönetmek regio, -ōnis f. bölge, alan regno, -āvi, -ātum 1 hükmediyorum, hüküm sürüyorum, yönetiyorum relatus, -us m. аnlatmak, söylemek reliquus 3 adi. kalan, geri kalan remedium, -ii n. ilaç ren, renis m. böbrek renālis, -e adi. böbrekle alakalı renovo, -āvi, -ātum 1 1 yenilemek repente adv. ansızın, beklenmedik repeto, -petivi (-petii), -petitum 3 tekrarlıyorum repleo, -plevi, -pletum 2 dolduruyorum, yerine getiriyorum reputo, -āvi, -ātum 1 hesaaplıyorum, düşünüyorum requiesco, -quievi, -quietum 3 dinleniyorum res, -ēi f. cisim, şey, iş, eser res adversaе kaza, başbelası res secundaе talih res publica cumhuriyet rescribo, -scripsi, -scriptum 3 yazıyorum, cevaplıyorum, yazılı cevap resistenia, -ae f. bağışıklık resoluio, -onis f. iyileşmek, zayıflamak resolutus 3 adi. serbest, yumşamış, zafıflamış respiraio, -ōnis f. solunum resto, -stiti, -, 1 kalıyorum,geri kalıyorum, karşı geliyorum rete, -is n. ağ rete capilare kılcal damar ağı retento, -āvi, -ātum 1 koruyorum, durduruyorum retina, -ae f. retina rhaphe, -es f. (Yun. ραφή) dikiş Rheum, -ei n. ravent Rheum palmatum/officinale Ravent bitkisi rheuma, -ae f. (Yun. ρεΰμα) romatizma rheumatismus, -i m. romatizma, kas, bilek ve eklemlerde peydahlanan ağrılar için kullanılan genel bir deyim (rheuma, -ae f.) rhinālis, -е adi. (Yun.ρίς, [gen. ρινός) burunla ilgili rhinitis, -ĭdis f. (Yun.ρίς, [gen. ρινός] burun, burun mukoza iltihabı rhizoma, -ătis n. (Yun. ρίξωμα) kök, yeraltı gövde Rhodus, -i f. (‘Ρόδος) Rodos, Küçük Asya sahilinde tanınmış ada rideo, risi, risum 2 gülüyorum risus, -us m. gülüş roboro, -āvi, -ātum 1 güçleşiyorum, iyileşiyorum Roma, -ae f. Roma Romanus 3 adi. Roma’ya ait; subst. Romalı Rosa, -ae f. gül bot. Rosa canīna yabani gül rosacea, -ae f. rоsacea cilt hastalığı rotatio, -ōnis f. döndürmek, çevirmek rotator, -oris m. döndürücü (muscŭlus) rubeo, -ui, -, 2 kızarıyorum, allanıyorum rubeus 3 adi. böğürtlen, kırmızı böğürtlen renginde rubor, -oris m. kırmızılık, kızıllık, kırmızı renk Rubus, -i m. böğürtlen bot. Rubus caesius böğürtlen bot. Rubus idaeus аhududu ructus, -us m. kusmak rufus 3 adi. sarımsı kırmızı ruga, -ae f. kırışık rumor, -oris m. hışırt ses, haber ruptūra, -ae f. çatlak rusicus 3 adi. köyle alakalı ruta, -ae f. бот. sedef S Saccharomyces, -cetis m. mantar, tatlı mantar, saharomiset saccŭlus, -i m. torbacık, kesecik sacer, -cra, -crum adi. kutsal, lanetli saepe adv. sıkça sal, -is m. tuz, tuzlu deniz suyu, deniz, ince zeka, espri saliva, -ae f. tükürük salsus 3 adi. tuzlu saluber, -bris, -bre adi. sağlıklı salus, -ūtis f. sağlık, selam salūtem dicere selamlıyorum Salvia, -ae f. аda çayı sanabilis, -e adi. ilaçlanabilir sanaio, -ōnis f. tedavi, ilaçlamak sancte adv. kutsal, yüce, adanmış sanesco -āvi, -ātum 1 tedavi etmeye başlıyorum sanguineus 3 adi. kanla alakalı sanguinicus 3 adi. sangvinik sanguis, -ĭnis m. kan sanitas, -atis f. sağlık, sağlıklı us, sağlıklı sano, -āvi, -ātum 1 ilaçlıyorum sanus 3 adi. sağlam sapientia, -ae f. akıllı olmak sapienter adv. bilge sapio, -ii, - 3 anlayışlıyım, akıllıyım sapo, -ōnis m. sabun 197 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK sapor, -oris m. tad sarcoma, -ătis n. sarkom, bir çeşit tümör sartorius, -ii m. terzi kası (muscŭlus) sat adv. yeterli sais adv. v. sat scapula, -ae f. kürekçik scatŭla, -ae f. kutuа sceleton, -i n. (Yun. σκέλετον) iskelet schema, -ătis n. (Yun. σχήμα) dış görünüm schola, -ae f. (Yun. σχολή) okul scienia, -ae f. bilim scorpio, -onis m. (Yun. σκορίος) akrep scribo, -scripsi, -scriptum 3 yazıyorum scriptum, -i n. elyazması, kitap, mektup, evrak seco, -āvi, -ātum 1 kеsiyorum secretum, -i n. sızıntı secio, -onis f. kesmek, kesik sectio Caesarea Sezaryen secundum praep. (acc.) göre, uygun olarak secundus 3 num. ord. ikinci, şanslı, başarılı securitas, -atis f. güven, emniyet, dertsiz, huzur sed conict. gene, fakat, oysa sedulus 3 adi. değer, değerli, işgüzar semen, -inis n. tohum semis, semissis m. yarım saat, yarım semper adv. hеr zaman senectus, -uis f. yaşlılık, yaşlılık çağı senex, sĕnis adi. yaşlı; subst. ihtiyar adam, ihtiyar kadın sensorius 3 adi. duyu sensus, -us m. duygu, duyu, hissetme yeteneği sententia, -ae f. düşünce, tutum sentio, sensi, sensum 4 hissediyorum, düşünüyorum septicus 3 adi. Sepsa ile alakalı sermo, -onis m. р konuşma, dil sero adv. geç serotīnus 3 adi. geç (dens) serpens, -entis m. f. yılan serratus 3 adi. dişli dişleri olan serus 3 adi. geç servio, -īvi, -itum 4 hizmet ediyorum, kulluk ediyorum servitus, -ūtis f. kölelik 198 servo, -āvi, -ātum 1 dikkat ediyorum, koruyorum, gözetiyorum, kurtarıyorum servus, -i m. р köle, hizmetçi seu conict. ya da sextus 3 adi. num. ord. altıncı si conict. eğer sibilo, -āvi, -ātum 1 fısıldıyorum ic adv. öyle sicco, -āvi, -ātum 1 dinliyorum siccus 3 adi. kuru, kurumuş, ayık, çekinsel, duygusuz sicut conict. aynı öyle, gibi signatura, -ae f. imza significo, -āvi, -ātum 1 signo, -āvi, -ātum 1 işaret ediyorum silentium, -ii n. susmak, suskunluk silvaicus 3 adi. yabani similis, -e adi. benzer similiter adv. с benzeri similitūdo, -inis f. benzerlik simplex, -ĭcis adi. basit, adi sinapi indecl. sinapis, -is bot. sinap sine praep. (abl.) dışında sinister, -stra, -strum adi. sol sinus, -us m. koltuk altı, boşluk sinus durae matris kati beyin zarında sinüsler siquidem conict. gerçekte eğer, gerçektense sirupus, -i m. şurup sits, -is f. [acc. sitim, abl. siti] susamışlık situs 3 adi. yerleşik sive conict. ya da solaris, -e adi. güneşli soleo, solitus sum 2 adetim var, peydahlamışım sollicito, -āvi, -ātum 1 rahatsız ediyorum sollicitudo, -inis f. huzursuzluk, huzuru kaçmak, kaygı solum, -i n. toprak solutio, -ōnis f. sıvı karışım solvo, solvi, solutum 3 çözüyorum, açıyorum, karışım yapıyorum somnolenus 3 adi. somnium, -ii n. uyku, uyumak, rüya görmek somnus, -i m. rüya sonitus, -us m. ses, hışırtı soror, -oris f. kızkardeş species, -ēi f. tür, soy pl. species, -ērum çay specto, -āvi, -ātum 1 bakıyorum spero, -āvi, -ātum 1 ümit ediyorum spica, -ae f. pansuman spina, -ae f. diken, burun spina dorsālis omur, omur sütunu Spinacea, -ae f. ıspanak bot. Spinacea oleracea ıspanak spinālis, -e adi. omurla alakalı (v. medulla) spiritus, -us m. üflemek, nefes, solumak, аlkol spiro, -āvi, -ātum 1 nefes alıyorum sputamen, -inis n. tükürük sputum, -i n. tükürük stabilis, -e adi. güvenli, dengeli staim adv. hеmen statua, -ae f. heykel status, -us m. durum stella, -ae f. yıldız stenocardia, -ae f. (Yun. στενός; adi. dar; καρδία kalp) stenokardı, kalp kısılması stenocardiacus 3 adi. Stenokardi ile alakalı (stenocardia, -ae f.) sterilisaio, -ōnis f. sterilizasyon steriliso, -āvi, -ātum 1 sterilize ediyorum sternocleiodomastoideus, -i m. boYun.kaslarından biri silus, -i m. ellik, kalem stimulo, -āvi, -ātum 1 teşvik ediyorum sto, steti, staturus 1 duruyorum stomachus, -i m. mide strenuus 3 adi. güçlü, kuvvetli, kararlı stridulosus 3 adi. ötücü, ince ses studium, -ii n. eğilim, temayyül, istek, bilim, okumak suavis, -e adi. tatlı, sevimli suaviter adv. tatlı sub praep. (acc. ve abl.) döşeme subclavius 3 adi. kürekçik kemiği altında subcutaneus 3 adi. cilt altında subĭto adv. aniden, beklenmedik sublimatio, -ōnis f. temizleme sublimis, -e adi. yüksek, yükselmiş, yukarı bakan subscripio, -ōnis f. imza, ilaç hazırlama usulu, doz ve paketleme şekli hakkında bilgi içeren reçete dördüncü bölümü substantia, -ae f. gerçekten, öz, varlık substantīvum, -i n. ad succidus 3 adi. кој, -а, -е düşüyor, yığılıyor sudoriparus 3 adi. aralıklı sugo, suxi, suctum 3 emiyorum sulfas, -ātis f. sülfat sumo, sumpsi, sumptum 3 alıyorum summus 3 comp. superus 3 en istekli, en yüksek; subst. summum, -i n. en yüksek tepe super praep. (со acc.) üstten, yukarıdan supercilium, -ii n. kaş superficial, -e adi. yüzeysel superficies, -ei f. yüzey supergredior, -gressus sum 3 aşıyorum, geçiyorum, kuralların ötesinde superior, -ius comp. од superus 3 adi. üst supero, -āvi, -ātum 1 аşıyorum superus 3 adi. üst yukarı supinatio, -ōnis f. с dışa döndürmek supinator, -oris m. döndürücü kas (muscŭlus) suppositorium, -ii n. fitiller, supozitorium surgo, surrexi, surrectum 3 kalkıyorum, yükseliyorum sus, suis m. ve f. [gen. ve suеris, dat., abl. pl. suibus ve subus] domuz, yabani domuz sustineo, tinui, tentum 2 dik tutmak, dayatmak, taşımak suus 3 pron. poss. kendi symptōma, -ătis n. (Yun. σύμπτωμα)u.a olay, vaka, belirti, hastalık işareti systēma, -atis n. (Yun. σύστημα) birleşme, bağlanma, oluşum, sistem systole, -es f. (Yun. συστσλή kısılma) sistol, kalb kasının ritmik olarak kısılması T tabula, -ae f. tabeal tabullēta, -ae f. tаblet 199 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK taceo, tacui, tacitum 2 susuyorum, üstünden geçiyorum Taenia, -ae f. (Yun. ταινία) Тenya, bir çeşit asalak solucan Taenia echinococcus köpek tenyası, ehinokok Taenia saginata öküz tenyası Taenia sollum domuz tenyası talis, e adi. öyle tamen conict. yine de tamquam adv. olduğu gibi, öyleyse, onun gibi, aynı tardus 3 adi. geç taurus, -i m. (Yun. ταύρος) boğa tectus 3 adi. örtülü tego, texi, tectum 3 örtüyorum, örtbas ediyorum tempus, -ŏris n. zaman tenax, -acis adi. sağlam tutan, sağlam tutmaya yetenekli teneo, tenui, tentum 2 tutuyorum tener, -a, -um adi. narin tendo, tetendi, tentum 3 zoluyorum, geriyorum, yönlendiriyorum, döndürüyorum, eğiliyorum tensor, -oris m. gerici kas (muscŭlus) tenuis, -e adi. ince, narin, zarif, ufak, önemsiz terebinthĭna, -ae/ (Yun. τερέβινθος terpentin Terentia, -ae f. Теrensiya, Mark Tuliy Çiçeron’un eşi teres, -ētis adi. silindrik termĭnus, -i m. tеrmin tero, trivi, tritum 3 ovuyorum terra, -ae f. toprak, dünya Tertia, -ae f. Теrsia, kadın özel ad terius 3 num. ord. üçüncü tesis, -is m. şahit, görgü tanığı teter, -tra, -trum (taeter, -tra, -trum) adi. iğrenç, çirkin therapeuticus 3 adi. (Yun. θεραπευτικός) tеdavi ile alakalı therapia, -ae f. (Yun. θεραεία) tedavi, ilaçlamak thoracālis, -e adi. Тоrakal, göğüs kafesiyle alakalı (thorax, -acis m.) thorax, -acis m. (Yun. θώραξ) beden, göğüs kafesi Thymus, -i m. kekik Tiberis, -is m. Тiber, İtalya’da bir nehir Tibia, -ae f. dizaltı kemiklerinden iç taraftaki daha büyük kemik 200 tibiālis, -e adi. dizaltı kemiklerden biri (muscŭlus) Tilia, -ae f. ıhlamur bot. Tilia grandifolia ıhlamur timeo, -ui, - 2 korkuyorum, endişeliyim (aliquem, aliquid) timide adv. korkakça, korkuyla timidus 3 adi. korkak, ödlek timor, -oris m. korku, endişe tingo, tinxi, tinctum 3 ıslatıyorum, suya batırıyorum tinctūra, -ae f. tintür, hayvan, bitki veya şifalı maddelerden yapılan alkollu veya hidro alkollu karışım tinnio, -īvi, -ītum 4 çıngırdatmak, gürültü yapmak, bağırmak innitus, -us m. zil, çıngırtı, çıngırdatma toga, -ae f. cüppe tonsilliis, -īdis f. bademcik iltihabı tormina, -um n. büyük zorluk, büyük dert, ağır kısılma torreo, torrui, tostum 3 kuruyorum, yanıyorum, pişiyorum toidem adi. indecl. aynı o kadar totus 3 adi. [gen. totīus, dat. tot’, toto, totae] bütün trachea, -ae f. (Yun. τραχεία) nefes borusu, traheya trado, -didi, -ditum 3 aktarıyorum, anlatıyorum traho, traxi, tractum 3 çekiştiriyorum, çekiyorum trans praep. (acc.) aşırı, üzerinden, arasından transfusio, -ōnis f. transfusiyon transgredior, -gressus sum 3 aşmak, geçmek transversus 3 adi. enine, boYun., çaprazına trapezeius 3 adi. Тrapez şeklinde (muscŭlus) tremo, tremui, - 3 titriyorum, titreşiyorum tres, tria adi. num. card. üç tribuo, -ui, -utum 3 ayırıyorum, paylaşıyorum, veriyorum, hediye ediyorum triclīnium, -ii n. mutfak, yemek odası trisis, -e adi. üzgün, mahzun, karanlık, talihsiz trisiia, -ae f. hüzün, acı üzüntü trituraio, -ōnis f. ovuşturmak triumphus, -i m. zafer Troia, -ae f. Тruva Troiāni, -ōrum m. Тruvalılar tropĭcus 3 adi. tropik truncus, -i n. ceset tu pron. pers. [gen. tui, dat. ibi, acc. te, abl. te, tecum] sen tuberculōsis, -is f. verem tubercŭlum, -i n. düğümcük, tuberkulum, küçük bitişik tum adv. O zaman tumĭde adv. kibirli, kafası yukarda tumor, -ōris m. ur turba, -ae f. kalabalık, gürültü, itiş-kakış turpis, -e adi. ayıp tussis, -is f. öksürük tuto adv. güvenli tutus 3 adi. koruyucu, muhafazalı, dikkatli typhus, -i m. (Yun. τύφος duman) tifo, sıtmalı enfektif hastalıklar için kullanılan genel deyim typhus exanthematĭcus lekeli tifo typicus 3 adi. (Yun. τυπικός adi.) tipik Tulipa, -ae f. lale U ubi adv. nerede, nerede ne ulcus, -eris n. ülser, yara Ulixes, -is m. Оdisey İtaka kralı, Leart’ın oğlu, Penelope’nin kocası ullus 3 adi. Herhangi biri, kim olursa ulna, -ae f. dirsek umquam adv. bir zamanlar, ne zaman olursa una adv. birlikte unctio, -onis f. yağlamak, yağlanmak undique adv. her taraftan, her yerden unguentum, -i n. yağ unus 3 num. card. bir, tek urbs, -rbis f. kent ureter, -eris m. (Yun. ούρητήρ) sidik borusu, ureter, böbrek ve sidik kesesini bağlayan dar boru urina, -ae f. sidik Urtīca, -ae f. ısırgan otu bot. Urtīca dioica ısırgan otu usus, -us m. kullanım ut conict. nasıl, nasıl ki uterus, -i m. rahim,ürün uilis, -e adi. faydalı, yararlı uilitas, -ais f. п fayda, kazanç, yararlı utinam conict. keşke uva, -ae f. üzüm V vacca, -ae f. inek vaccīna, -ae f. аşı vaccinaio, -ōnis f. аşı vado, -, - 3 gidiyorum, yola çıkıyorum vagina, -ae f. vajin, giriş yeri vagitus, -us m. çığlık, çığlık atmak valde adv. oldukça, çok kuvvetli, fazla valeo, -ui, -iturus 2 sağlıklıyım, güçlüyüm Valeriāna, -ae f. kediotu bot. Valeriāna officinalis kediotu valetūdo, -ĭnis f. sağlık valgus 3 adi. eğri, dışa doğru validus 3 adi. güçlü, kuvvetli vallis, -is f. vadi, düzlük, açık alan valvula, -ae f. valvula, kapak varietas, -ātis f. fаrklılık, değişkenlik varius 3 adi. fаrklı varus 3 adi. eğri, içe doğru vas, vasis n. kap vaselinum, -i n. vazelin vastus 3 adi. geniş (muscŭlus) vehemens, -enis adi. şiddetli, güçlü, kuvvetli veho, vexi, vectum 3 sürüyorum, şekiyorum, getiriyorum velociter adv. çabuk velox, -cis adi. hareketli, hızlı vena, -ae f. damar vena cava superior alt boş ven vena cava inferior üst boş ven venenum, -i n. içecek, zehirli içecekeh, zehir venia, -ae f. af, affetmek venio, veni, ventum 4 geliyorum, yetişliyorum venter, -tris m. karın ventricŭlus, -i m. 1. mide ventricŭlus cordis kalp kamarası ventus, -i m. rüzgar Venus, -ĕris f. Venüs güzellik ve aşk tanriçası, Volkan’ın eşi, Eney’in annesi 201 LATİNCE – TÜRKÇE SÖZLÜK ver, veris n. bahar verbum, -i n. kelime, fiil veritas, -ātis f. gerçek vero conict. fakat, yine, aslında vertebra, -ae f. omur vertebra lumbālis bel omuru vertebra cervicālis boYun.omuru vertebra thoracĭca göğüs omuru vertebrālis, -e adi. omurga ile alakalı verto, verti, versum 3 çeviriyorum, döndürüyorum vesīca, -ae f. kese vesīca fellea safra kesesi vesīca urināria sidik kesesi vesper, -eris m. akşam yıldızı, akşam Vesta, -ae f. Vesta, Satürn’un kızı, ev ocakları, ev huzuru ve şehirlerin emniyet tanriçesi vesis, is f. giysi, elbise, örtü veterinārius 3 adi. baytar vetus, ĕris adi. yaşlı via, -ae f. sokak, cadde victoria, -ae f. zafer video, vidi, visum 2 bakıyorum vigilia, -ae f. buyuklamak, uykusuz bir gece geçirmek nöbet, uyanıklık, dikkat, kaygı vigilo, -āvi, -ātum 1 nöbet tutuyorum, başında duruyorum, durmadan çalışıyorum villa, -ae f. villa vinum, -i n. şarap viola, -ae f. menekşe bot. Viola odorata menekşe violo, -āvi, -ātum 1 yaralıyorum, zedeliyorum vipera, -ae f. yılan vir, -i m. erkek virgo, -inis f. bakire, kız virgŭla, -ae f. dal, sopa virōsus 3 adi. В virüsle alakalı 202 virus, -i m. zehir, canlı görünmez, virüs viscĕra, -um n. pl. tant. karın, iç organlar vis f. (acc. vim, abl. vi, pl. vires, virium) güç, kuvvet, ; pl. fiziksel kuvvet, askeri güç, ordu visus, -us m. görüş, görme vita, -ae f. hayat vitālis, -e adi. hayati, hayat verici vitellus, -i m. safra vitium, -ii n. günah, mana, eksiklik vitrum, -i n. cam şişe, tüp vitupero, -āvi, -ātum 1 bağırıyorum, çağırıyorum vivo, vixi, victurus 3 yaşıyorum vivus 3 adi. sağ vocabŭlum, -i n. kelime voco, -āvi, -ātum 1 adlandırıyorum volo, -āvi, -ātum 1 uçuyorum volo, velle, volui istiyorum voluntārius 3 adi. gönüllü vomĭtus, -us m. kusmak, istifra etmek vomo, -ui, -itum 3 kusuyorum, istifra ediyorum vos pron. poss. [gen. vestri, vestrum, dat. vobis, acc. vos, abl. vobis, vobiscum] siz Vulcānus, -i m. Volkan, Jüpiter’in oğlu, Venüs’ün kocası vulnus, -ĕris n. yara vulsella, -ae f. cımbız vulva, -ae f. vulva, kadın organı Z Zincum, -i m. çinko zona, -ae f. (Yun. ζώνη alan) bölge, çevre zoologia, -ae f. zoolojiо hayvan bilimi zoster, -ēris m. (Yun. ζώστρον) kemer zygoma, -ătis n. (Yun. ζύγωμα) elmacık, elmacık kemiği КULLANILAN EDEBİYAT Басотова Љ. (2002) Латински јазик за I година. Initium Latinitatis за реформираното гимназиско образование. Скопје: Просветно дело. Басотова Љ. (2003) Кратки блескави мисли. Скопје: Три. Бельский С. А. (1930) Учебник латинского языка для студентов медиков и врачей. МоскваЛенинград: Государственное издадельство. Bekavac Basić I.-Međeral F. (1986) Elementa linguae Latinae medicae. Zagreb: Školska knjiga. Велчева И. - Джабарова-Попова А. (2002) Латински език. Учебник за медицинските колежи. София: Сиела. Войнов М.-Георгиев В.-Геров Б.-Дечев Д.-Милев А.-Тонев М. (1992) Старогрцко-български речник. София: Фондация “Отворено опщество”. Гандева Р.-Милев Ал.-Братков Й.-Порталски М. (1966) Латинска граматика. София: Наука и изкуство. Гемањевић О. (2008) Латински Језик за први разред медицинске, ветеринарске и пољопривредне школе. Београд: Завод за уџбенике. Gortan V.-Gorski O.-Pauš P. (1966) Latinska gramatika. Zagreb: Školska kjniga. Дервенџи, В. (1986) Природни лековити ароматични суровини. Скопје: Наша книга. Димовска В.-Бузалковска-Алексова М.-Чешларов М.-Џукеска Е. (2002) Liber Latinus I. Скопје: Алби. Димовска В.-Бузалковска-Алексова М.-Џукеска Е. (2003) Exercita_ones Linguae Latinae. Вежбанка по латински јазик за природно-математички науки – гимназиско образование. Скопје: Профундум. Карговска-Клисарова-Колемишевска С. (2000) Nomina anatomica. Латинско-македонскофранцуски анатомски речник. Скопје: Просветно дело. Kopriva S. (1989) La_nska slovnica. Maribor: Založba obzorja. Мицевски Б. (1996) Медицински речник. Скопје: Просветно дело. Софрониевски В. (2001) Латинско-македонски речник. Скопје: Бигос. Чадиковска С. (2006) Латински јазик за прва година за средно стручно образование. Скопје: Просветно дело. Чернявский М. Н. (2007) Латинский язык и основы медицинской терминологии. Москва: Шико. 203