Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri Raporu
Transkript
Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri Raporu
Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri Raporu Aralık 2013 Bozkurt Özserezli İstanbul Ticaret Borsası 1 Vizyonumuz, Dünya ve Avrupa ile bütünleşmeye çalışan ve yakın coğrafyasına açılarak tarihi sorumluluklarına yeniden sahip çıkan Türkiye, köklü değişimlere sahne oluyor. Türkiye, bir Balkan, bir Kafkas, bir Ortadoğu, bir Hazar, bir Karadeniz, bir Doğu Akdeniz ülkesi olması hasebiyle ecdadımızın ve coğrafyamızın bize yüklediği yükümlülükler var. Mensubu olduğumuz ülke, aidiyet hissettiğimiz medeniyete karşı değil bütün insanlığa karşı bir borç. Türkiye olarak biliyoruz ki en büyük enerji kaynağımız Anadolu toprağı ve insan gücümüzdür. Bunun da tabii görünen en önemli aktörleri çiftçilerimiz ve iş adamlarımızdır. Biz, İstanbul Ticaret Borsası olarak, 600 yılı aşkın medeniyetler başkentinin mirasçıları, Türkiye’nin dış dünya ve uluslararası sistemlerle kurduğu yeni ilişkilerin sorumluluğunu omuzlarımızda taşıyoruz. Bu bilinçle, Avrupa’nın en büyük ticaret borsalarından biri olarak, Borsa’mızın ihtisas alanı olduğu konularda, çalışmalarımızı sadece Türkiye için değil tüm milletler için yapıyoruz. Raporumuz, Bu görüşle hazırladığımız büyükbaş hayvancılık ve süt raporu ve ileride kaleme alacağımız diğer raporlar, sadece Türkiye’nin fotoğrafını değil, Avrupa’nın ve Dünya’nın sorunlarına eğilerek, küresel denklemde ülkemizin problemlerine öneriler sunmayı hedeflemektedir. İstanbul’un et sorunu, her büyük metropolün sorunları gibi tekrar eden bir meseledir. Basiretçi Ali Efendi’nin, Basiret Gazetesi’nde, 1874 yılında dediği gibi: “Cümle ihtiyâcâttan biri de et olup bir adam et yemezse vücuduna zaaf târî olur. Bu sene şifanın şiddetle hükmünü icrasından mı yoksa diğer hikmete mebni midir nedir, şu aralık etin kıyyesi on iki buçuk kuruşa kadar çıktı. Bunu fukarâ-yı ahâlî verip alamaz (…)1” Kurban bayramımız sonrasında, kamuoyunda gerek Bakan’ımız ve Et ve Süt Kurumu, gerek üretici birliklerimiz ve meslek örgütlerimizin temsilcileri, gerek basınımızın değerli mensupları çok sayıda açıklamalar yapmıştır. Et sektörüne geniş bir açıdan bakarak, “büyükbaş hayvancılık, süt ve yem” denkleminde, ekonomik göstergelerle, gazetelere yansıyan bazı polemiklere ışık tutarak, İSTANBUL TİCARET BORSASI olarak önerilerimizi dile getirmekteyiz. Kuşkusuz, düşüncelerimiz başka tartışmaların önünü açacak. Bu çalışmanın Kurban Bayram’ımız sonrasında kamuoyunu ve değerli Devlet büyüklerimizi aydınlatacağı kanaatindeyim. Ç. Ali KOPUZ İSTİB Yön. Kur. Başk. 1 Şehir Mektubu no: 77 (72), Basiret, nr. 1195, 16 Safer 1291/22 Mart 1290, s 1-2; İTO, Bir Zamanlar İstanbul, Şehir Mektupları, Basiretçi Ali Efendi, 2010, s. 78 2 Önsöz Giriş Plan Sayfa 1. Dünya’daki hayvansal ürünlerin tüketiminin gelişimi A. Dünya’daki et tüketimi B. Dünya’daki et piyasasının 2013 yılındaki gelişimi C. Dünya’daki ve Avrupa’daki hayvan sayısı 6 8 11 12 1) Dünya’daki Büyükbaş Hayvan Sayısı 12 2) Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı 12 D. Uluslararası Ticaret Verileri E. AB Ortak Tarım Politikası (OTP) ve hayvancılık 1) OTP ve hayvancılık 2) ABD-AB arasındaki hormonlu et davası 3) AB’de süt kotalarının kalkması ve Türkiye F. Süt sektörü Dünya’daki ve Avrupa’daki Süt Sektörü Değerlendirmesi 1) Süt üretimi 2) Süt Fiyatları 18 25 26 27 28 29 28 30 3 2. Türkiye’deki büyükbaş hayvancılık ve süt sektörünün gelişimi A. Türkiye’deki hayvan sayısı B. Türkiye’deki et üretimi C. Türkiye’deki süt sektörü 1) Türkiye’deki süt üretimi 2) Türkiye’deki süt endüstrisi D. Büyükbaş hayvancılıktaki politikalar, teşvikler ve regülasyon kurumları 1) Teşvikler 2) Et ve Süt (Balık) Kurumu’nun tekrar yapılanması ve kuvvetlenmesi 32 33 35 39 39 42 44 44 45 3) Ulusal Et ve Süt konseyleri 47 4) Mezbahalar 48 5) Canlı Hayvan ve Hayvansal Ürün Fiyatları ve Üretim Değeri 6) Girdi fiyatlarının azalması (yem ve mera sorunu) 49 50 a. Mera 51 b. Yem 53 c. Yem üretiminin teşvik edilmesi & çiğ süt yem paritesi 3. Düşünceler & öneriler A. Mera B. Girdiler (yem) C. Süt D. Devlet teşvikleri, hayvancılık politikaları ve işletme sorunları Ek: Türkiye’deki Borsalardaki canlı hayvan ve et fiyat ve miktarları 55 56 56 56 59 61 64 4 Giriş Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinde sanayi ve hizmet sektörlerinin üretimden aldıkları pay artarken gıda maddesi üretimi kapsamında çoğunlukla tarım sektörü adı altında birlikte ele alınan bitkisel ve hayvansal üretimin payı ise azalmaktadır. Sektördeki bir diğer eğilim ise ülkelerin gelişmişlik düzeyi arttıkça tarımsal üretimin kompozisyonlarında bitkisel üretimden hayvansal ağırlıklı üretime yöneldikleri, gelişmiş ülkelerde tarımsal ekonominin lokomotifinin hayvancılık olduğudur. Bu eğilimin altında yatan sebep; hayvancılığın düşük maliyetli istihdam yaratması ve kalitesiz, insan beslenmesine uygun olmayan yem kaynaklarının kaliteli insan gıdasına dönüştürülmesi bakımından büyük önem arz eden, bu bağlamda birim yatırıma en yüksek katma değeri yaratan sektörlerden biri olarak kabul edilmesidir2. FAO’nun en son yayınladığı Dünya’daki Gıda Güvenliği durumu3 raporuna göre, balık dâhil olmak üzere, hayvansal gıdaların artışı insanların gelir seviyesinin artmasıyla doğru orantıda ilerlemektedir. 60’lı yıllarından itibaren, küresel ekonomik gelişmeyle birlikte, hayvansal gıdaların tüketimi diğer gıda ürünlerine oranla çok daha büyük bir artış göstermiştir. Gelişmiş olan ülkelerde, süt tüketimi 4’e, et ve balık tüketimi 3’e, yumurta tüketimi ise 5’e katlanmıştır. Son yıllarda, gelişmiş ülkelere nazaran, gelişmekte olan ülkelerde, Uzak Doğu ve Latin Amerika ülkelerinde bu artış; son yıllarda çok dikkat çekici olmuştur. Hayvansal gıda tüketimindeki bu hızla artışa rağmen, hala yeterli düzeyde değildir. Asya ve Afrika ülkeleri günlük besin ihtiyaçlarının yarısından fazlasını tahıl ağırlıklı ürünlerden almaktadır. Ancak görülmektedir ki bu açık giderek hızlı bir şekilde kapanmaktadır. Başta et ve süt ürünleri olmak üzere proteinli mamullerin tüketiminin artması, gelişmekte olan ülkelerin refah seviyelerinin artmasının doğal bir sonucu olduğu gözlemlenmektedir, örneğin Çin son 25 senede, et tüketimini dörde, yumurta ve süt tüketimi ise ona katlamıştır4. 2 Rekabet Kurulu, Türkiye Kırmızı et Sektörü ve rekabet politikası, 2010 http://www.rekabet.gov.tr/File/?path=ROOT%2FDocuments%2FSekt%25c3%25b6r%2BRaporu%2Fsektorrap or5.pdf 3 FAO, The State of Food Security in the World 2012, Economic growth is necessary but not sufficient to accelerate reduction of hunger and malnutrition, 2013, s. 20 4 FAO, la situtation mondiale de l’alimentation et de l’agriculture, point sur l’élevage, 2009 ve FAO statitistical yearbook 2012, world food and agriculture, 2012 5 Hayvancılık sektörü, ülke ekonomimizde birçok alt sektörü barındırması sebebiyledir ki, üretici bakımından iktisadi politikalarda, tüketici yönünden ise artan nüfusun yeterli ve dengeli beslenmesinde önemli rol oynamaktadır. 2007/08 sezonunda, küresel kuraklık sonucunda, önce pirinç krizi sonrasında da hububat krizi yaşanmıştır. Bu kriz sonucunda hayvancılığın en büyük girdi kalemi olan yem fiyatları ve yem fiyatlarının yükselmesi sebebiyle süt fiyatları artmıştır. İç piyasada, süt tozu ithalatıyla piyasa dengelenmeye çalışılmış, ancak izlenen bu politika süt fiyatlarında büyük bir düşüşe yol açmıştır. Üretim maliyetinin altına sütünü satmak istemeyen üreticiler, kombina ve mezbahaların yüksek fiyat verdiği inekleri kesime vererek o dönem için daha karlı olan karkas ete çevirmiştir. Ülkemiz böylelikle, ileriki yıllardaki besi materyalini zayıflatmıştır. Bunun sonucunda da üretimin yetersizliği nedeniyle ihtiyaca cevap verebilmek için önce canlı hayvan ve sonrasında da karkas et ülkemizce ithal edilmiştir. Sadece son 3 yılda hayvancılığa ortalama senede 2 milyar liranın üzerinde destek verildi ve bu dönemde 7 milyar lirayı aşkın kredilerle hayvancılık işletmeleri kuruldu5. Ancak et fiyatlarındaki artış ve istikrarsızlık engellenemedi, sürekli olarak kamuoyunun gündeminde olmaya devam etti. Basınımızda et fiyatları ve canlı hayvan ithalatından çokça bahsedilmesine rağmen, aynı denklemde başta yem olmak üzere girdi maliyetlerinden ve süt sektöründen yeterince bahsedilmemiştir. Hâlbuki bu iki husus hayvancılık sektörünün saç ayaklarını oluşturmaktadır. Bu rapor çerçevesinde öncelikle Dünya’daki, sonrasında Türkiye’deki büyükbaş hayvancılık ve süt sektörleri konusundaki veriler ele alınmıştır. Eldeki bu bilgiler ışığında ülkemiz geneli ve İstanbul özelindeki tespitlere ilaveten, raporun son kısmında Borsamızın öneri ve düşünceleri yer verilmiştir. 5 Hayvancılığın kronik sorunu; yem, 4 Mevsim, Eylül 2013, s. 16- 20 6 1) Dünya’daki hayvansal ürünlerin tüketiminin gelişimi Dünya üzerindeki tarım arazisinin % 81’i hayvancılık için ayrılmıştır. Otlaklar tarım arazilerinin % 60’ını oluşturmaktadır. Ekilebilir arazinin % 35’i hayvan yemi üretebilmek için ayılmıştır6. Et, süt ürünleri ve yumurta tüketiminin yükselmesine bağlı olarak, doğal kaynaklara ve tarımsal hammaddelere baskı yoğunlaşmıştır. örneğin bir kilo sığır eti üretimi için ortalama 13 bin litre su, bir kilo tavuk için 4 bin litre su, bir kilo buğday için 1.300 litre su gerekmektedir. Gerek su kullanımı gerek ise yem üretimi için gerekli olan gübre vb. girdileri düşündüğümüz takdirde, et tüketiminin artışı, gıda güvenliğine7 ne denli büyük bir baskı yaratacağı ortadadır8. Dünya’daki metan gazi emisyonunun % 52’si ve nitro oksit’in %30-40’i süt sektöründen kaynaklanmaktadır9. Bu Dünya’nın klima değişikliği için bir girdi, ama ayni zamanda geri dönüştürülebilir ve sürdürülebilir bir enerji hammaddesidir. FAO verilerine göre, bugüne kıyasla, 2050 yılında, et tüketimi % 73 oranında, süt ürünleri tüketimi ise % 58 oranında artacaktır10. FAO’ya göre, 2010 senesini referans alarak, her sene 286,2 milyon ton et tüketilmektedir. Diğer bir ifadeyle dünya nüfusu saniyede 9 ton et tüketmektedir11. FAO’ya göre, Dünya’daki, 2050’e kadar, et tüketimi % 73 oranında, süt ürünleri tüketimi % 58 artacak12. Tüketim bu hızla artmaya devam eder ise, 2050 yılındaki ihtiyaç 200 milyon ton daha fazla ete ihtiyaç olacak. FAO’ya göre, son on senede, dünya’daki et tüketimi senede ortalama % 2,3 oranında arttı. 1967’den beri, kanatlı et üretimi, % 700, yumurta üretimi % 350, domuz eti üretimi % 290, küçükbaş üretimi % 200 ve büyükbaş üretimi % 180 arttı. 6 Agnès Stienne, Quand l’industrie de la viande dévore la planète, le Monde diplomatique, 21 haziran 2012 7 Gıda güvenliği (Food security) yeterli miktarda ve kalitede gıda erişimini ifade eder. 8 Rapport d’information de l’Assemblée Nationale du 13 aralık 2011, n° 4070 9 http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production-laitiere/les-pratiques-en-production- laitiere/fr/#.UhXO65JM-WA 10 FAO, Harmonisation des mesures de l’impact environnemental de l’élevage, les directives et indicateurs communs d’évaluation permettront de mieux comprendre les impacts et d’élaborer des politiques, 4 Temmuz 2012, http://www.fao.org/news/story/fr/item/150555/icode/ 11 http://www.planetoscope.com/elevage-viande/1235-consommation-de-viande-dans-le-monde.html 12 FAO, l'élevage dans le monde en 2011: contribution de l'élevage à la sécurité alimentaire, 2011 7 Hızlı şehirleşme ve gelir seviyesinin yükselmesiyle beraber, insanların besin alımlarında değişiklikler gerçekleşmiştir. Tahminlere göre, et tüketimi 1999/2000 yıllarında kişi başına senede 37 kg iken, 2050 yılında kişi başına senede 52 kg’ye yükselecektir. Gelişmekte olan ülkelerde ise, bu oran 27 kg’den 44 kg’ye artacaktır. Hububat ve yağlı tohumların üretiminin büyük bir çoğunluğu hayvan yemi için kullanılacaktır. Öngörülere göre, bu sebeple, 2050 yılında senede 480 Mt fazladan mısır üretilecek ve bu üretimin % 80’i yem sektöründe kullanılacaktır. Aynı şekilde, soya üretiminde 2050 yılında, % 140 artışla, 515 Mt’a yükselmesi tahmin edilmektedir13. Tablo 1: Et ve süt ürünleri tüketimi öngörüsü14 Dünya’daki toplam et ve süt ürünleri tüketimi projeksiyonu tablosu (Mt) 2010 2020 2030 2050 2050/2010 Bütün etler 268.7 319.3 380.8 463.8 173 % Büyükbaş 67.3 77.3 88.9 106.3 158 % Küçükbaş 13.2 15.7 18.5 23.5 178 % Domuz 102.3 115.3 129.9 140.7 137 % Kanatlılar 85.9 111.0 143.5 193.3 225 % Süt ürünleri (tereyağı hariç) 657.3 755.4 868.1 1 038.4 158 % Bütün etler 158.3 200.8 256.1 330.4 209 % Büyükbaş 35.1 43.6 54.2 70.2 200 % Küçükbaş 10.1 12.5 15.6 20.6 204 % Domuz 62.8 74.3 88.0 99.2 158 % Kanatlılar 50.4 70.4 98.3 140.4 279 % Süt ürünleri (tereyağı hariç) 296.2 379.2 485.3 640.9 216% Dünya Gelişmekte olan ülkeler 13 http://www.unwater.org/worldwaterday/downloads/WWD2012_BROCHURE_FR.pdf 14 FAO, L’élevage dans le monde en 2011, Contribution de l’élevage à la sécurité alimentaire, 2011, s. 91 8 A. Dünya’daki et tüketimi FAO verilerine göre, et sektörü, günlük kalori ihtiyacımızın, ortalama % 12,9’unu karşılamaktadır. Bu oran gelişmiş ülkelerde % 20,3’dur. Bu tüketim, dünyadaki protein ihtiyacının % 27,9’na, gelişmiş ülkelerde ise % 47,8’ne denk gelir. Dünya’daki et üretiminin 2/5’ini Kuzey Amerika ülkeleri ve ¼’unu Latin Amerika ülkeleri karşılamaktadır. Buda yaklaşık olarak üretimin 2/3’une tekabül etmektedir. AB ise, dünya’daki üretimin 1/7’sini gerçekleştirmektedir. 2010 yılı itibariyle dünya’daki en büyük üretici Çin’dir (80Mt), sonrasında, AB (55Mt), ABD (41Mt), Brezilya (22,5Mt) izlemektedir15. Asya ortalama olarak dünyadaki et üretiminin % 46’sını tüketmektedir. Çin tek başına tüketimin %28’ini oluşturmaktadır. Sonrasında sırayla AB % 15, Kuzey Amerika % 14 (% 13 tek başına ABD olmakla birlikte), Güney Amerika % 10 (% 6’ısı Brezilya olmakla birlikte). Genel olarak, et dış ticareti çok sınırlıdır (% 8) ve üretildiği yerde tüketilmektedir16. Tablo 2: Dünya’daki et tüketimi17 15 Pouch Thierry, productions animale: mutations structurelles et croissance de la demande mondiale, Dossier: mondialisation de l’agriculture, les grands défis du 21ème siècle, Revue de chambres d’Agriculture, n° 1003, mai 2011, p. 19 16 Combien de viande consommée dans le Monde http://globometer.com/elevage-viande-monde.php 17 http://globometer.com/elevage-viande-monde.php 9 Dünya’daki ortalama et tüketimi kişi başına senede 42 kg civarındadır. Ancak ülkeler arasında büyük farklılıklar mevcuttur. En büyük et tüketicileri endüstriyel devrimini tamamlamış, gelişmiş olan ülkelerdir. Özellikle ABD ve Avustralya senede kişi başına 123 kg ile başı çekmektedir. Güney Amerika ülkeleri, Avrupa ülkelerine yakın oranda et tüketmektedir, örneğin kişi başına senede et tüketimi Arjantin’de 91 kg, Brezilya’da ise 80 kg’dir. Asya ve Afrika kıtalarına baktığımızda ise et tüketimi ortalamanın epeyce altındadır. Kişi başına senede et tüketimi Asya’da 38 kg, Afrika’da ise 11 kg’dir. Hindistan kendine has kültürü ve nüfusun büyük çoğunluğunun vejetaryen olması sebebiyle et tüketiminde, senede kişi başına 3,3 kg ile en alt sıralardadır18. AB ülkelerinde et tüketiminde farklı oranlar vardır. Genel ortalama senede kişi başına 81 kg’dir. Ancak G. Kıbrıs, Portekiz, İspanya, Almanya gibi ülkelerin tüketimi kişi başına senede 100 kg’nin üzerindedir. Diğer taraftan, Romanya, Bulgaristan, Letonya, Slovakya gibi AB’nin yeni üyelerinde et tüketimi senede kişi başına 60 kg’nin altındadır.19 Ancak bu tüketimin önemli bir kısmı domuz etinden gelir. Sığır eti tüketimine baktığımızda, en büyük tüketici ülkeler kişi başına senede ABD (37 kg), Brezilya (38 kg), Arjantin (52 kg), Avustralya (34 kg), Yeni Zelanda (25 kg), Rusya (17 kg) ile belirtilebilir. Kişi başına senede dana eti tüketiminde Çin’in (4 kg) ve Hindistan’ın (2 kg) nüfuslarına oranla ne kadar az et tükettiklerine baktığımızda, önümüzdeki yıllarda önemli bir kırmızı et ihtiyacı doğacağı açıktır. Avrupa’ya bakınca, AB (27’de)’de ise kişi başına senelik et tüketimi ortalaması 2011 yılı itibariyle 15,6 kg’dir20. Birliğin batısındaki daha gelişmiş ülkelerde bu tüketim azalmakta, gelişmekte olan doğu kısmında ise artmaktadır. Avrupa’daki kişi başına en büyük tüketici ülkeler Fransa (25,3 kg), İrlanda (25,4 kg), Danimarka (28,1 kg), İsveç (25,5 kg)’dir. Büyük Britanya, Finlandiya, Hollanda, Benelüks ülkeleri, Avusturya, Portekiz ise kişi başına dana eti tüketimi 19 kg ile 17 kg arasında olup, AB ortalamasının biraz 18 http://www.invivo-group.com/dossier/50/les-attaques-contre-la-viande-sont-elles-justifiees 19 http://www.invivo-group.com/dossier/50/les-attaques-contre-la-viande-sont-elles-justifiees 20 AB 15’in (yani 2004 yılı öncesindeki Doğu Bloğu diye adlandırılan ülkelere genişleme süreci öncesindeki AB) kişi başına dana eti tüketimi ortalaması 18,7’dir. 10 üstündedir. Almanya’daki kişi başına senelik dana eti tüketimi ise sadece 13,3 kg’dir. En az tüketim ise, kişi başına senelik 3 kg tüketimi ile Polonya’dır21. Polonya’da sığır eti tüketim kültürü olmadığı için sığır etinin % 80-85'i ihraç etmektedir. Ayrıca, Polonya'nın kırmızı eti diğer Avrupa ülkelerine göre % 20 daha ucuzdur. 2010 yılında Türkiye’ye ihracata başlayan Polonya, 2011'de Avrupa'dan Türkiye'ye en çok et ihraç eden ülke olmuştur. Örnek olarak, Polonya 2011 senesinde, Türkiye’ye 280 bin ton et ihraç etmiştir22. Avrupa’daki kişi başına senelik genel et tüketiminin büyük olması ve buna oranla dana eti tüketiminin az olması, Avrupa ülkelerinde domuz etinin ne kadar fazla tüketildiğini göstermektedir. Aynı şekilde kanatlılarda, kuş gribi krizi sonrasında, büyük bir ivme kazanmıştır. Türkiye’deki artan nüfus ve gelir seviyesinin yükselmesiyle beraber, kuşkusuz diğer gelişmekte olan ülkeler gibi, başta et ve süt ürünleri olmak üzere, protein kökenli ürünlerin tüketimi artacaktır. 21 http://www.interbev.fr/wp-content/uploads/2013/06/Chiffres_clés_2012- Productions_bovines_lait_et_viande1.pdf 22 Yıldırım Ali Ekber, Polonya'da tarım ve Avrupa Birliği avantajı. Dünya Gazetesi, 02.10.2013 11 B. Dünya’daki et piyasasının 2013 yılındaki gelişimi 2013 yılı et üretimi ve ticaretinin gelişimine bakıldığında, et üretimi geçen seneye oranla sadece 4,3 Mt artıp, 308,2 Mt’a ulaşacaktır, bu artış % 1,4’a tekabül etmektedir23. FAO’nun öngörülerine göre 2013 yılında domuz eti ticareti düşecek, küçük ve büyükbaş eti ticareti artacaktır. Tablo 3: Dünya’daki et piyasasına genel bakış24 2011 2012 Tahmin edilen 2013 Öngörülen 2013’den 2012 yılına oranla değişim % Milyon (M) ton (t) Dünya Bilançosu Üretim 297.6 303.9 308.2 1.4 Sığır eti 67.3 67.6 68.1 0.9 Kanatlı 102.1 104.6 106.4 1.8 Domuz eti 109.0 112.5 114.2 1.5 Küçükbaş eti 13.5 13.6 13.8 1.2 29.2 29.9 30.2 1.1 Sığır eti 8.1 8.2 8.6 4.6 Kanatlı 12.8 13.1 13.3 1.5 Domuz eti 7.3 7.5 7.2 -4.1 Küçükbaş 0.7 0.8 0.9 5.8 Ticaret Arz ve talep arasındaki gösterge Kişi başı tüketim Dünya (kg/yıl) 42.5 43.0 43.1 0.4 Gelişmiş ülkeler (kg/yıl) 78.7 79.1 79.3 0.3 Gelişmekte olan ülkeler (kg/yıl) 32.5 33.1 33.3 0.7 2011 2012 2013 Ocak-mayıs Ocak - Mayıs 2013 ile Ocak - Mayıs 2012 arasındaki değişim % 177 175 179 0.9 FAO et fiyatı endeksi (2002-2004=100) 23 FAO, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.7 http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf 24 FAO, Aperçu Général du Marché Mondial de la Viande, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.7 http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf 12 C. Dünya’daki ve Avrupa’daki Hayvan sayısı a. Dünya’daki büyükbaş hayvan sayısı USDA 2012 verilerine göre: dünyada 1.019.291.000 baş sığır varlığı tespit edilmiştir. En çok sığır varlığına sahip olan ülkeler sırasıyla Hindistan, Brezilya ve Çin’dir. Buna karşın dünya sığır eti üretiminde ilk sırayı Brezilya alırken, arkasından AB-27 ve Çin gelmektedir. Hindistan ise üretim sıralamasında 4. olmaktadır. Dünyada üretilen toplam sığır eti 57.527 tondur. İç tüketim rakamlarına bakıldığında da Brezilya, AB-27 ve Çin ilk üçe yerleşirken Hindistan 6. Sırada kalmaktadır. Dünyada tüketilen sığır eti ise toplam 56.044 tondur25. b. Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı 2012 yılında, Avrupa’daki büyükbaş sayısı 2011 yılına oranla % 0,6 oranında büyümüş ve toplamda 86,7 milyon büyükbaşa ulaşmıştır. Bunların % 60’ı 1 yaşından büyük dişi sığırdır. İnekler toplam olarak yaklaşık 35 milyon baştır. Bunun % 66’sını süt inekleri oluşturmaktadır. Süt ineklerinin % 75’i Avrupa’daki 8 ülkededir. Bunlar arasında sadece Almanya ve Fransa, toplam süt ineği sayısının 1/3’ünü elinde tutmaktadır. Avrupa genelinde, Polonya haricinde, genel bir düşüş gözlemlenmektedir. Fransa, tek başına buzağını emziren süt ineklerinin 1/3’ünü elinde tutmaktadır. İtalya dışında (- % 8), Avrupa genelinde 1 ila 2 yaş arasındaki erkek sığır yükselmektedir (+ % 3). Eurostat’ın öngörülerine göre 2013 yılında, büyükbaş oranı 2012 yılına oranla önemli bir değişiklik izlemeyecek ve sabit kalacaktır26. AB 27’de, aralık 2011 itibariyle 12,1 milyon buzağına süt veren inek (vache allaitante ya da cow-calf operation) ve 22,8 milyon baş süt ineği vardır. AB’deki ortalamaya göre 1 km²’ye 8 inek düşmektedir. Büyükbaş hayvancılığın ağırlıkta olduğu Batı Avrupa’da, 38 bölgede 1 km²’ye 20 inekten fazla düşmektedir. İrlanda, İngiltere’nin orta kısmı, Fransa’nın batı ve orta kısmı, Benelüks ülkeleri, İspanya’nın kuzey batısı, Portekiz’in güneyi, İtalya’nın kuzeyi, Almanya’nın kuzey ve güney kısımları başta olmak üzere, Avrupa’daki 258 bölgeden (Nuts) 49’u (12 ülke) km² başına 100t’dan fazla süt üretmektedir. Bu 49 bölge AB’deki toplam süt üretiminin yaklaşık yarısını üretmektedir (% 47,6)27. 25 Et ve Süt Kurumu, 2012 Yılı Sektör Değerlendirme Raporu s.1 26 Agreste conjoncture, Quasi stabilité du cheptel bovin en 2012, Mayıs 2013 27 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Agriculture_statistics_at_regional_level/fr#De nsit.C3.A9_du_b.C3.A9tail 13 Tablo 4: Dünya’daki sığır sayısı Dünyadaki toplam sığır sayısı (1.000 baş)28 kaynak: USDA 2009 2010 2011 2012 309,9 316,4 320,8 323,7 Hindistan 179,54 185,159 190,925 197,55 Brezilya 105,722 105,43 104,822 104,346 Çin 88,837 88,3 87,437 86,196 AB-27 54,26 49,057 48,156 49,597 Arjantin 30,775 30,845 30,971 30,91 Kolombiya 27,321 27,906 27,55 28,506 Avustralya 21,04 20,677 19,97 19,695 Rusya 22,666 22,192 21,456 20,09 Meksika 13,03 12,67 12,155 12,215 Kanada 75,989 57,478 56,108 55,717 Diğerleri 929,08 916,114 920,35 928,522 Alt toplam 94,521 93,881 92,682 90,769 ABD 1,023,601 1,009,995 1,013,032 1,019,291 Dünya Toplam Tablo 5: Ülkelerin karkas et üretimi Dana ve Sığır Üretimindeki önemli ülkeler29 1000 Metrik Ton (Karkas Ağırlık Eşdeğer) 2009 2010 2011 2012 2013 Ekim 2013 Nisan 8,935 9,115 9,030 9,307 9,500 Brezilya 9,375 7,913 8,048 8,057 7,765 7,735 AB27 7,700 5,764 5,600 5,550 5,540 5,590 Çin 5,580 2,514 2,842 3,244 3,460 3,800 Hindistan 4,168 3,380 2,620 2,530 2,620 2,800 Arjantin 2,780 2,106 2,129 2,129 2,152 2,210 Avustralya 2,185 1,705 1,745 1,804 1,820 1,800 Meksika 1,795 1,441 1,470 1,435 1,400 1,400 Pakistan 1,400 1,460 1,435 1,360 1,380 1,390 Rusya 1,345 1,252 1,273 1,154 1,075 1,000 Kanada 1,055 8,819 8,980 8,777 8,883 8,916 Diğer 8,869 45,289 45,257 45,070 45,402 46,141 Alt toplam 46,252 11,891 12,046 11,988 11,855 11,386 ABD 11,273 57,257 57,527 Dünya Toplam 57,180 57,303 57,058 57,525 28 Et ve Süt Kurumu, 2012 Yılı Sektör Değerlendirme Raporu s.1 29 ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service, Beef and Veal Summary Selected Countries 14 Grafik 1:: AB 27’deki büyükbaş büyükba sayıları 30 (2012 başı itibariyle – 1000 baş) 20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 diğer büyükbaşlar inekler Grafik 2:: Avrupa’daki inek sayısı31 (2012 başı itibariyle – 1000 baş) baş 8000 7000 6000 süt ineği 5000 4000 3000 2000 1000 buzağına süt veren inek 0 30 Agrimer, Les filières de l’élevage français, şubat 2013 31 Agrimer, Les filières de l’élevage vage français, şubat 2013 15 Tablo 8: Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı32 Yer/yıl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 AB 28 90.730,9 90.364,2 89.329,0 89.898,6 90.407,7 89.828,8 87.835,5 86.696,8 87.101,5 AB 27 90.265,0 89.893,2 88.846,1 89.431,5 89.954,1 89.381,7 87.391,2 86.250,3 86.649,5 AB 25 86.777,3 86.402,1 85.276,0 86.001,4 86.696,4 86.321,5 84.836,4 83.693,9 84.105,1 AB 15 77.002,7 76.462,1 75.405,5 76.040,4 76.653,2 76.288,2 74.898,5 73.790,5 74.138,7 Belçika 2.656,9 2.603,6 2.606,9 2.573,3 2.538,3 2.535,4 2.509,5 2.471,6 2.438,2 Bulgaristan 679,6 630,0 636,5 611,0 574,1 547,9 553,7 567,5 535,3 Çek Cumh. 1.367,6 1.351,6 1.389,6 1.366,7 1.357,8 1.355,6 1.319,4 1.339,5 1.321,1 Danimarka 1.616,0 1.572,0 1.579,0 1.545,0 1.599,0 1.621,0 1.630,0 1.612,0 1.607,0 Almanya 13.031,3 12.918,6 12.676,7 12.707,3 12.987,5 12.897,2 12.706,2 12.527,8 12.506,8 Estonya 249,8 252,2 245,0 240,5 237,9 234,7 236,3 238,3 246,0 İrlanda 6.211,5 6.390,2 6.340,2 6.247,6 6.303,9 6.231,7 5.917,7 5.925,3 6.253,2 Yunanistan 640,0 665,2 682,7 682,0 682,0 675,0 679,0 681,0 680,0 İspanya 6.653,1 6.464,0 6.184,0 6.585,0 6.020,2 6.082,4 6.075,1 5.923,1 5.812,6 Fransa 18.948,0 18.930,0 18.902,0 19.124,0 20.028,0 19.842,0 19.599,0 19.129,0 19.052,0 Hırvatistan 465,9 471,0 482,9 467,1 453,6 447,1 444,3 446,5 452,0 İtalya 6.515,0 6.459,9 6.340,2 6.577,0 6.486,3 6.446,7 5.832,5 5.897,5 6.091,5 G. Kıbrıs 60,3 57,6 56,1 55,9 55,6 54,1 54,7 56,9 56,9 Letonya 371,1 385,2 377,1 398,7 380,2 378,2 379,5 380,6 393,1 Litvanya 792,0 800,3 838,8 787,9 770,9 759,4 748,0 752,4 729,2 Lüksemburg 184,3 184,3 186,3 193,1 196,3 194,9 194,0 188,1 188,3 Macaristan 723,0 708,0 702,0 705,0 701,0 700,0 686,0 694,0 753,0 Malta 19,4 19,7 19,1 19,4 17,8 16,3 15,0 15,1 15,6 Hollanda 3.759,0 3.746,0 3.673,0 3.820,0 3.996,0 3.998,0 3.960,0 3.912,0 3.985,0 Avusturya 2.051,0 2.010,7 2.002,9 2.000,2 1.997,2 2.026,3 2.013,3 1.976,5 1.955,6 Polonya 5.200,2 5.385,0 5.281,0 5.405,5 5.563,6 5.590,2 5.561,7 5.500,9 5.520,3 Portekiz 1.488,1 1.494,7 1.451,7 1.491,5 1.495,3 1.446,5 1.502,8 1.519,1 1.497,5 Romanya 2.808,1 2.861,1 2.933,6 2.819,0 2.683,6 2.512,3 2.001,1 1.988,9 2.009,1 Slovenya 451,1 452,5 454,0 479,5 470,0 472,9 470,2 462,3 460,1 Slovakya 540,1 527,9 507,8 501,8 488,4 472,0 467,1 463,4 471,1 Finlandiya 951,9 945,1 929,1 902,7 906,9 908,1 908,9 902,7 901,4 İsveç 1.551,6 1.532,9 1.515,9 1.516,6 1.505,4 1.482,0 1.474,5 1.449,7 1.443,6 Büyük Britanya 10.745,0 10.545,0 10.335,0 10.075,0 9.911,0 9.901,0 9.896,0 9.675,0 9.726,0 İzlanda : : : : : : : 73,6 72,8 Makedonya : : : : : : : : 251,0 Sırbistan : : 1.106,0 1.087,0 1.057,0 1.002,0 938,0 937,0 921,0 Bosna Hersek : : : : : : 462,0 455,0 446,0 32 Eurostat, 05.09.2013 16 D. Uluslararası ticaret verileri FAO’ya göre, ithalatçı ülkelerdeki arz yeterliliği ve ihracatçı ülkelerdeki üretimin yavaşlamasından ötürü et ticareti 2013 senesinde, daha önceki yıllara oranla daha az büyümesi tahmin edilmektedir. 2013 senesinde, et ihracatı 30,2 Mt ile 2012’ye oranla % 1,1 oranında büyüme kaydetmesi öngörülmektedir33. Dana eti özelinde, uluslararası ticaret 2000-2007 yılları arasında % 2,9 oranında büyümüştür. Bu oran 2007 sonrasında gittikçe düşmüştür. 2007-2011 yılları arasında %1,7 oranında büyümüştür. 2011 yılında, bu oranda yaklaşık olarak 7,8Mt karkas ete tekabül etmektedir. Bu sayı kanatlıların oldukça altındadır (12,6 Mt). 2007 sonrasındaki bu düşüşün başlıca 3 sebebi vardır. Birincisi, üretimin azalması, 2000-2007 yılları arasında % 1,6 oranında büyüyen üretim, 2007 yılından sonra % 0,3 oranında büyümüştür; ikincisi, gıda güvenilirliği sınırlamalarının artması (deli dana hastalığı, şap hastalığı, hormon ve antibiyotik kullanılması gibi); son olarak, ağustos 2007’den itibaren başlayan kriz sonrasında ithalatçı ülkelerdeki alım gücünün azalmasıdır34. 2000-2007 yılları arasında, uluslararası kırmızı etin ticaretinin ön sırasında güney Amerika ülkeleri (Brezilya, Arjantin, Uruguay) gelmekte idi. 2007-2011 yılları arasında sonrasında, bu ülkelerin ihracatları oldukça düştü: - % 50 Brezilya, - % 40 Arjantin, - % 10 Uruguay. 2007 sonrasında, soya, mısır, şeker kamışı fiyatlarının yükselmesi sonucunda bu ülkeler, büyükbaş hayvancılığından bitkisel üretime ağırlık verildiği görüldü. Real’in dolar karşısında değerlenmesi, AB’ni Brezilya’ya oranla daha rekabetçi bir duruma getirdi. Arjantin ise iç tedarikine öncelik vererek, iç pazardaki fiyat artışını dengeleme yoluna gitti. 2011 yılında gözlemlenen en büyük artış Hindistan tarafından gerçekleştirildi35. 33 FAO, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.7 http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf 34 France Agrimer, le commerce international de la viande bovine, vers une stabilisation des échanges, Kasım 2012, s.2 35 France Agrimer, le commerce international de la viande bovine, vers une stabilisation des échanges, Kasım 2012, s.2 17 Tablo 9: Dana ve Sığır dış ticaretindeki (İthalat ve İhracat) önemli ülkeler36 1000 Ton (Karkas Ağırlık Eşdeğer) Toplam İthalat 2009 2010 2011 2012 2013 Ekim 2013 Nisan 1,053 1,057 991 1,023 1,035 Rusya 1,080 697 721 745 737 760 Japonya 750 315 366 431 370 370 Güney Kore 405 498 437 367 348 350 AB 27 350 154 154 152 241 325 Hong Kong 200 247 243 282 301 315 Kanada 290 322 296 265 215 260 Meksika 350 180 260 217 250 225 Mısır 225 250 143 195 220 220 Venezüella 235 166 190 180 187 190 Şili 190 1,477 1,710 1,663 1,775 1,864 Diğer 1,714 5,359 5,577 5,488 5,667 5,914 Alt Toplam 5,789 1,191 1,042 933 1,007 1,163 ABD 1,188 6,619 6,421 6,674 7,077 Dünya Toplam 6,550 6,977 Toplam İhracat 2009 609 Hindistan 1,596 Brezilya 1,364 Avustralya 514 Yeni Zelanda 376 Uruguay 480 Kanada 148 AB 27 243 Paraguay 51 Meksika 621 Arjantin 578 Diğer 6,580 Ara toplam 878 ABD Dünya Toplam 7,458 36 2010 917 1,558 1,368 530 347 523 338 283 103 277 535 6,779 1,043 7,822 2011 1,268 1,340 1,410 503 320 426 449 197 148 213 553 6,827 1,263 8,090 2012 1,411 1,524 1,407 517 355 335 307 251 200 164 549 7,020 1,114 8,134 2013 Ekim 2,160 1,450 1,410 529 375 415 300 250 225 180 551 7,845 1,111 8,956 2013 Nisan 1,700 1,600 1,465 505 370 330 300 275 225 180 551 7,501 1,100 8,601 ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service, Beef and Veal Summary Selected Countries (Türkiye, 2009’dan beri bu veri tabanı içerisinde değildir) 18 Dünya’daki kırmızı et ticaretinin % 85’i 9 tane ülke tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu 9 ülkenin 2011 yılındaki toplam ihracatı 4,8 Mt’dur. Grafik 3: 9 büyük donmuş ve taze et tedarikçisi ülkenin ihracatlarının gelişimi (bin ton)37 Brezilya Avustralya Kanada Uruguay Yeni Zelanda AB 27 Arjantin ABD Hindistan ABD, Bol miktardaki meraları ve büyük tahıl kaynağı ile büyükbaş hayvancılıkta Dünya’nın en büyük üretici ülkesi konumundadır. Büyükbaş sanayi kabaca ikiye ayrılmıştır: İnek- buzağı operasyonu (cow-calf operation) ve sığır besiciliği (cattle feeding). İşletmeler daha çok inek-buzağı operasyonuna yönelmekte ve dikey entegrasyon gerçekleştirmektedir. Kapasitesi 1.000 baş üzeri işletmelerin sayısı toplam besi işletmelerinin %5’inden az olmakla beraber, piyasanın % 80-90’na hâkimdirler. 2000’li yılların başında, ABD senede 800 bin ton civarında kırmızı et ihraç ediyordu. Ancak ESB (deli dana) olayının 2003 aralık ayında ortaya çıkmasından sonra, ABD’nin ihracatı 144 bin tona kadar düştü. ABD yeniden on sene öncesinin rakamlarına ulaşmaya başladı. ABD’nin kırmızı et ihracatının % 65’i Japonya, Meksika, Güney Kore ve Kanada’yadır. Ancak, 2011 sonrasında, ABD yeni pazarlara açılmaktadır: Rusya, HongKong/Çin, Vietnam, Tayland, Mısır gibi. 37 France Agrimer, le commerce international de la viande bovine, vers une stabilisation des échanges, Kasım 2012, s.3 19 Tablo 10: Yıllık ortalama sığır eti fiyat verileri38 – ABD $/Ton Arjantin, Japonya, ABD, Sene (dondurulmuş sığır kesim, ihracat birim değer)39 (sığır eti ithalat fiyat, CIF40, soğutulmuş sığır kesim)41 (sığır eti ihracat, ihracat birim değer)42 2000 1,814.25 4,693.25 3,151.67 1,955.98 2001 1,350.58 4,464.83 2,843.67 2,148.83 2002 1,308.67 4,243.83 2,765.33 2,162.31 2003 1,474.25 5,022.08 3,396.25 2,110.65 2004 1,549.00 5,675.17 3,686.08 2,511.13 2005 1,673.25 5,764.00 3,919.25 2,617.71 2006 2,270.92 5,685.50 3,803.25 2,555.06 2007 2,386.83 5,924.75 4,023.00 2,602.92 2008 3,614.75 6,275.33 4,325.08 3,111.25 2009 2,526.00 5,408.92 3,896.58 2,635.92 2010 4,007.75 6,059.75 4,377.75 3,351.42 2011 4,927.00 6,695.33 4,516.17 4,041.00 2012 4,912.58 4,142.33 2013 5,360.40 4,146.14 Avustralya, (inek sığır eti, kemiksiz, CIF, ABD) 38 FAO database, Son güncellenme tarihi 02.10.2013 39 S.A.G.P.y A. (Secretaría de Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentos) 40 CIF (Cost, insurance & freight) İngilizce kısaltma: mal bedeli, sigorta ve navlun. Bu tip ticarette satıcı, CFR teriminde olan yükümlülükleri aynen üstlenmekte, ancak bunlara ek olarak taşıma sırasında malların kayıp ve hasar riskine karşı deniz sigortası sağlama yükümlülüğünü de almaktadır. Burada sigorta sözleşmesini akdetmek ve sigorta primini ödemek, satıcıya düşmektedir. CIF terimi, malların ihraç işlemlerinin de satıcı tarafından yapılmasını öngörür. 41 A.L.I.C. (Agriculture & Livestock Industries Corporation) - Monthly statistics 42 U.S.D.A: U.S. trade exports 20 Grafik 4: Dünya’da Kesimhane Karkas Fiyatları €/kg43 Grafik 5: Avrupa Birliğinde Haftalık Dana Karkas Ortalama Fiyatları €/ 100 KG44 Grafik 6: Avrupa Birliği’nde haftalık ortalama canlı dana fiyatları €/100 kg45 43 Bord Bia (Irish Food Board), 2012 Et ve Süt değerlendirme raporu, Et ve Süt Kurumu 44 Ulusal Kırmızı Et Konseyi, Eylül 2013 Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi 45 Ulusal Kırmızı Et Konseyi, Eylül 2013 Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi 21 Grafik 7: AB’de senelik hayvan kesimi değişimi (%)46 Beef: dana Pork: domuz Poultry : davuk Sheep & goat: koyun &keçi Grafik 8: AB’de nominal et fiyatları (indeks 2007 = 100) 47 Beef: dana Pork: domuz Poultry: tavuk Heavy lamb: ağır koyun 46 Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013 47 Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013 22 Hollanda’da toplam 37 tane canlı hayvan pazarı bulunmaktadır, bunların başlıcaları: Leeuwarden, Purmerend, Bunnik ve Barneveld’dir. İspanya’daki önemli canlı hayvan yerleri ise Castro de Rey, León, Medina del Campo, Pola de Siero, Salamanca, Santiago de Compostela, Silleda, Talavera de la Reina ve Torrelavega’dır. 2012 senesi için, bu dokuz pazarda 500.000’e yakını büyükbaş hayvan olmak üzere 550.000’e yakın hayvan el değiştirmiş olup, toplam işlem hacimleri 215 milyon avrodur. Kuzey İrlanda’ya baktığımızda, bu ülkede toplamda 1,62 milyon sığır, 20,878 işletme, 16,903 sığır sürüsü (bu da ortalama işletme başına 15.7 büyükbaş demektir), 3.975 süt işletmesinde ortalama 72.8 inek sayısı 72.8’dir. İrlanda’ya baktığımızda, 84 tane canlı hayvan pazarı bulunmaktadır. Çifçilerin % 60’ı kooperatiflere bağlı bulunmakta, kalan %40’ı ise işletmelerinin sahibidir. İrlanda’daki canlı hayvan pazarı cirosu yaklaşık olarak 1,2 milyar avrodur. Avrupa’nın, 19 bin büyükbaş hayvanla, sektöründeki en büyük aktör olan Fransa’da, sığır fiyatı kg/€ olarak, düzenli bir yükselme trendine rağmen 4 avronun altında, yani Türkiye’deki piyasa fiyatının yarısından biraz üzerinde bulunmaktadır. Dünya’daki diğer önemli aktörlerden Avustralya ve ABD’ye baktığımız zaman ise kesimhane karkas et fiyatlarının çok daha düşüktür. 23 Grafik 9: Fransa’da mezbahaya giriş öncesi büyük dana fiyatları ortalaması €/kg48 Fransa canlı hayvan pazarı federasyonu (FMVM)49, 32 bölgedeki 53 tane pazarın üst çatısını oluşturmaktadır. En önemlileri: Bourg en Bresse, Laissac, Lezay ve MoulinEngilbert’tir. FMBV, Fransa’daki pazarın yaklaşık olarak % 15’ine hâkimdir. Diğer bir deyişle, canlı hayvan ticaretinin büyük kısmı borsalara girmeden sözleşmeli olarak gerçekleşmektedir. İki tip pazar sözleşme mevcuttur. Birincisi celep/cambaz ile üretici arasında gerçekleşen, ikincisi ise açık arttırma yoluyla ortaya çıkandır. 48 France Agrimer, Courbes de cotation semaine n°: 42/13, Son güncellenme tarihi 14/20 Ekim 2013 http://www.franceagrimer.fr/content/download/15483/115587/file/COT-VIAcourbes.pdf?from=alerte&date=2-10-2013 49 Fédération Française des Marchés de Bétail Vif http://www.fmbv.asso.fr 24 Tablo 11: AB-28 Genel et dengesi (1000 ton karkas ağırlığı eşdeğer)50 AB 27 AB 28 % değişim AB 28 AB 27 2010 2011 2012e 2013f 2013f 2014f 10/09 11/10 12/11 13/12 14/13 43 899 44 499 43 919 43 486 43 721 43 960 2.7 1.4 -1.3 -1.0 0.5 Canlı ithalat 1 1 1 1 1 1 Canlı ihracat 213 257 238 196 191 186 11.7 20.6 -7.4 -17.8 -2.2 Net üretim 43 687 44 243 43 683 43 291 43 532 43 775 2.7 1.3 -1.3 -0.9 0.6 Et ithalat 1 365 1 345 1311 1386 1404 1 432 -9.9 -1.5 -2.5 5.7 2.0 Et ihracat 3 283 3 283 3 768 3 685 3615 3 593 26.9 17.0 -1.9 -2.2 -0.6 Tüketim 41 769 41 745 41 225 40 992 41 321 41 614 0.7 -0.1 -1.2 -0.6 0.7 Nüfus (milyon) 502 503 504 506 510 511 0.3 0.3 0.3 0.3 0.2 Kişi başına tüketim (kg) 83.3 83.0 81.7 81.1 81.0 81.4 0.4 -0.3 -1.5 -0.8 0.5 Brüt yerli üretim Not: Karkas et ağırlığını bulmak için kullanılan katsayılar: domuz eti (0,78) ve dana eti (0,7), küçükbaş ve tavuk için (0,88) 50 Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013, s 14 25 Tablo 12: AB-28 dana ve inek pazarı dengesi (1000 ton karkas ağırlığı eşdeğer)51 % değişim AB 27 AB 28 AB 27 AB 28 2010 2011 2012e 2013f 2013f 2014f 10/09 11/10 12/11 13/12 14/13 8 165 8 231 7 915 7 809 7 861 7809 2.3 0.6 -3.7 -1.3 0.7 Canlı ithalat 0 0 0 0 0 0 Canlı ihracat 116 156 162 138 142 134 90.4 35.1 3.3 -14.8 -5.3 8 050 8 062 7 753 7 672 7 719 7 778 1.6 0.1 -3.8 -1.1 0.8 Et ithalat 320 287 274 305 307 301 -11.0 -10.2 -4.6 11.7 -2.0 Et ihracat 256 332 218 180 185 180 176.7 29.6 -34.2 -17.7 -2.9 Tüketim 8 113 8 017 7 809 7 798 7 840 7 899 -0.9 -1.2 -2.6 -0.1 0.7 Nüfus (milyon) 502 503 504 506 510 511 0.3 0.3 0.3 0.3 0.2 Kişi başına tüketim (kg) 11.3 11.2 10.8 10.8 10.8 10.8 -1.2 -1.5 -2.9 -0.4 0.5 % 19.5 % 19.3 % 19.0 % 19.1 % 19.1 % 19.1 Brüt yerli üretim Net üretim Toplam et tüketiminde payı Not: Karkas et ağırlığını bulmak için kullanılan katsayı: inek ve dana eti (0,7) 51 AB Komisyonu EU 28 Beef/veal market balance, Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013, s.14 26 E. AB Ortak Tarım Politikası (OTP) ve hayvancılık 1- OTP ve hayvancılık Hayvancılık, AB’nin Ortak Tarım Politikası (OTP) ve kısmen ulusal çerçevede birçok yardımlardan faydalanır. Özel erkek sığır primi ve sığır kesimi primi 26 Temmuz 2006’da Lüksemburg kararı ile kaldırıldıktan sonra, bu primler direk ödeme haklarıyla bütünleşmiştir. Ancak, AB, buzağılarına süt veren besi sürülerinin primlerini devam ettirmiştir. Bu primler hala üretime bağlı olarak verilmektedir. Bu yardımdan, % 60’ı inek ve % 40’i düve olmak üzere, 3,7 milyon hayvan yararlanmaktadır ve hayvan başına 150 avro olmak üzere, bu yardım senede yaklaşık 525 Milyon avroya tekabül etmektedir. OTP’nın bu direk üretime dayalı primleri modülasyona52 tabidir ve ulusal hayvancılık politikası çerçevesinde ek yardım yapılabilmektedir53. Örneğin Fransa, 2011 yılında 165 milyon avro buzağılarına süt veren besi sürülerinin primlerine ayırmıştır54. Hayvancılıkla uğraşanların elde edebileceği diğer direk yardımlar, bilhassa rakımı yüksek yerler için, coğrafi engel yardımı, proteinli bitki üretimidir. Bunların dışında, 1996’dan beri süre gelmekte olan, destekleme alımları, depolama yardımları, prim ödemeleri, ithalatı düzenlemeleri ve ihracat geri ödemeleri gibi desteklemeler ortak pazarı düzenleyici mekanizmalar mevcuttur. OTP’nın ikinci sütunu, yani kırsal gelişim dâhilinde, tarımsal çevre otlak primi55 (Phae) 180 milyon euro’luk bütçesine ek olarak 60 milyon avro’dan yararlanmaktadır. Bu da yaklaşık hektar başına 76 avroya tekabül etmektedir. Bu yardımı alabilmek için arazinin %75’i otlak olması ve hektar başına 1,4 büyükbaş ünitesini56 geçmemek gerekir. Bu yardıma ulusal fonlar ek olarak 60 milyon avro ekleyebilir. Bu kalemde 700 milyon avroluk bir bütçe öngörülmektedir. 52 OTP’nin ikinci sütunun oluşturan kırsal kalkınmaya doğrudan desteklerden fon aktarımı 53 Sénat, Rapport d’information n°784 de la mission commune d'information sur la filière viande en France et en Europe : élevage, abattage et distribution, 17 Temmuz 2013, s. 159 -160 54 Prime nationale supplémentaire a la vache allaitante (PNSVA) 55 Prime herbagère agro-environnementale (PHAE) 56 Livestock unit (LSU) - Unité de gros bétail (UGB): bu referans ünitesi ya da endeks, hayvanın ot tüketimi ihtiyacına göre şekillenir. Örneğin: 1 yaşından küçük sığırın endeksi 0,4, 1 ila 2 yaş arası olan sığırın endeksi 0,7, iki yaşından büyük sığırın ya da süt ineğinin endeksi ise 1’dir. Küçükbaşın endeksi ise 0,1, etlik tavuğun 0,007, yumurtalık tavuğun ise 0,014’dür. 27 2- ABD-AB arasındaki hormonlu et davası ABD ile AB arasında 1988’den beri süregelen bir hormonlu et itilafı mevcuttur. Bu konu, AB ile ABD arasında şu anda sürmekte olan serbest ticaret anlaşması görüşmelerinin en itilaflı konularından birini oluşturmaktadır. AB, ihtiyatlılık prensibi57 çerçevesinde, tüketici sağlığını etkilediği sebebiyle, Kanada ve ABD’den gelen büyüme hormonlu etlerin sınırlarına girmesini engellemiştir. ABD ve Kanada, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)58 bünyesinde bir anlaşmazlık uzlaşımı paneli prosedürünü açmıştır. Sürecin sonunda AB öngörülen risklerin ispatını getiremediği için, DTÖ’nün hakemlik organı olan Anlaşmazlıkların Halli Organı (AHO)59 ABD’nin lehine karar vermiştir. AB ambargoyu korumak isteyince, AHO, AB ürünlerine senede, ABD’ye 116,8 miyar dolar ve Kanada’ya 11,3 milyon Kanada doları aşırı vergi uygulama izni vermiştir. 2009 yılında ABD-Kanada ve AB arasında bir uzlaşı bulunmuştur. Buna göre, ABD’de ve Kanada’da üretilen hormonlu etler AB’ye giremeyecek, ABD ve Kanada aşırı vergi uygulamasından vazgeçecektir. Ancak AB, ABD’ye ilk üç sene için 20 bin ton ve dördüncü sene için 45 bin tonluk; Kanada’ya ise 2012 yılında 1500 tonluk ve 2013 senesinde 3200 tonluk hormonsuz et için gümrüksüz kota tanıyacaktır. Önümüzdeki süreçte, 2 ağustos 2015’e kadar AB, ABD’den gelecek olan 45 bin ton hormonsuz etin gümrüksüz girişine izin verecek, bu miktar geçen seneki miktarın yaklaşık 3 katı olmakla birlikte, 151 milyon avroya tekabül etmektedir60. 57 Precautionary principle (ing) - Principe de précaution (fr) 58 World Trade Organization (WTO) (ing) – Organisation Mondiale de Commerce (OMC) (fr) 59 DTÖ’nün Anlaşmazlıkların Halli Organı (AHO) & Anlaşmazlıkların Çözümü Organı: Dispute Settlement Body (DSB)/Dispute Settlement Understanding (DSU) (ing); Organe de Règlement des Différends (ORD) (fr) 60 Euroactiv, EU extends deal on beef imports from US, 2 ağustos 2013 http://www.euractiv.com/cap/eu- extends-deal-beef-imports-us-news-529704; In move towards trade talks, EU to lift ban on some US meats, 5 şubat 2013 http://www.euractiv.com/global-europe/move-trade-talks-eu-lifts-ban-us-news-517571 28 3- AB’de süt kotalarının kalkması ve Türkiye Kotalar 31 Mart 2015 tarihi itibariyle tamamen kaldırılırken, bu tarihe kadar süt kotalarının kademeli olarak azaltılması, üye ülkeler arasında kota transferine izin verilmesi ve kotayı aşanlara uygulanan cezaların azaltılması beklenmekte, kotaların kalkmasıyla AB'de süt üretiminde artış, dünya süt ve süt ürünleri piyasasında ise fiyatların düşmesi beklenmektedir61. AB'de süt kotalarının kaldırılması, süt üretiminin talepten fazla artmasına, özellikle süt tozu üretiminde artışa ve dünya süt ürünleri piyasasında fiyatların düşmesine yol açması öngörülmektedir. Üretimin daha da artmasıyla fiyatların gerilemesi, tüketicileri memnun ederken bazı üreticileri sıkıntıya sokacaktır. Girdi maliyetlerindeki artışların engellenememesi ise Türk üreticilerini AB’deki düşük fiyatlar karşısında çaresiz bırakacak. Türkiye'nin bu karardan olumsuz etkilenmemesi için süt sektörünün başta yem olmak üzere tüm girdi maliyetlerini azaltması gerekmektedir. Avrupa Birliği (AB)’ne süt ürünleri ihracatımız 2001 yılında çiğ süt kalitesi nedeniyle askıya alınmış ve o tarih sonrasında ihracat imkânımız ortadan kalkmıştı. Son olarak, Türkiye’nin AB’ye süt ihracatı yapabilmesi için bir dizi düzenleme ve mevzuat değişikliğinin ardından 12 yıl sonra Avrupa Birliği’ne ihracat onayını şimdilik 6 firma aldı62. 61 http://www.sutdunyasi.com/haber/726-ab39de-sut-kotalari-kalkiyor.html 62 Dünya Gıda Dergisi, Mayıs 2013, s. 58 29 F. Dünya’daki ve Avrupa’daki Süt Sektörü Değerlendirmesi a. Süt üretimi FAO verilerine göre, Dünya’daki süt üretimi son çeyrek asırda ikiye katlandı. 1981’de 470 Mt olan süt üretimi, 2011 yılında 727 Mt’a yükseldi. Hindistan %16’lik süt üretimi ile Dünya’nın en büyük süt üreticisi konumunda, bu ülkeyi sırasıyla, ABD, Çin, Pakistan ve Brezilya takip etmektedir. Dünya’daki büyük süt ihracatçıları Yeni Zelanda, ABD, Almanya, Fransa, Avustralya ve İrlanda’dır. Büyük ithalatçı ülkeler ise: Çin, İtalya, Rusya, Meksika, Cezayir ve Endonezya’dır. Dünya süt ve süt ürünleri ticaretinin (süt eşdeğeri olarak) % 72’sini gerçekleştiren ülkeler; Yeni Zelanda (% 26.1), AB (% 26.1), ABD (% 11.9) ve Avustralya (% 8.2)’dır63. Büyük ithalatçı ülkeler ise: Çin, İtalya, Rusya, Meksika, Cezayir ve Endonezya’dır. 2013 senesinde dünya’daki süt üretimi % 2,2 artışla 784 Mt’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Dünya’daki süt üretiminin % 83’ü inekler, % 13 bufalolar ve sadece % 3’lük bir oranı küçükbaş hayvanlar tarafından yapılmaktadır64. Tablo 13: Dünya’daki süt piyasası Dünya’daki süt piyasasına genel bakış65 Dünya Bilançosu Toplam süt üretimi Toplam ticaret Arz ve talep göstergesi Kişi başına tüketim Dünya (kg/sene) Gelişmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler (kg/yıl) Ticaret (üretime oranla %) FAO et fiyatı endeksi (2002-2004=100) 63 2011 2012 2013 Tahmin edilen Öngörülen Milyon ton 2013 ile 2012 arası değişen % 745.5 49.7 767.4 53.7 784.4 54.7 2.2 1.9 105.7 235.3 72.1 6.7 107.6 237.9 74.1 7.0 108.7 238.0 75.9 7.0 2011 2012 2013 Ocak-mayıs 221 189 227 1.1 0.1 2.4 - 0.3 Ocak-Mayıs 2013 ile Ocak-Mayıs 2012 arasındaki değişim % 17.0 FAO, La production laitière et les produits laitiers http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production- laitiere/fr/#.UhXAk5JM-WA 64 http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production-laitiere/les-animaux-laitiers/fr/#.UhXOnZJM-WB 65 FAO, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.8 http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf 30 Tablo 14: Dünya’daki büyük süt üreticileri ve tüketicileri (1000 metrik ton) 66 Dünya’daki büyük süt üretici ülkeleri 2009 2010 2011 2012 Dünya’daki büyük süt tüketici ülkeleri (sıvı olarak) 2013 Ara. 2013 Tem. 2009 2010 2011 2012 2013 Ara. 2013 Tem. Arjantin 10,350 10,600 11,470 11,815 12,230 12,230 2,100 2,130 2,093 2,157 2,232 2,232 Avustralya 9,326 9,790 10,135 9,738 2,272 2,284 2,422 2,490 2,490 2,420 Brezilya 28,795 29,948 30,715 31,490 32,380 32,380 10,895 11,278 11,429 11,715 12,000 12,000 Kanada 8,280 8,450 8,500 8,500 3,103 3,184 3,164 3,200 3,250 3,250 Çin 28,445 29,300 30,700 32,600 34,380 34,650 11,791 12,060 12,600 13,517 14,350 14,450 AB 133,700 135,472 138,220 139,000 140,700 139,200 33,700 33,738 33,870 33,950 33,950 33,950 Hindistan 48,160 50,300 53,500 55,500 57,780 57,780 48,160 49,140 51,660 52,000 54,400 54,400 Japonya 7,910 7,721 7,474 7,631 7,540 7,575 4,264 4,150 4,058 4,045 3,970 3,925 G. Kore 2,110 2,073 1,888 1,915 1,934 1,934 1,702 1,541 1,623 1,532 1,547 1,547 Meksika 10,866 11,033 11,046 11,274 11,150 11,270 5,206 5,167 4,100 4,168 4,171 4,171 Yeni Zelanda 16,983 17,173 18,965 20,567 20,400 19,169 300 300 300 275 300 270 19 19 58 61 61 57 63 63 32,350 31,600 12,114 11,775 11,650 11,040 11,210 10,815 328 328 335 357 354 326 338 338 5,342 5,442 5,345 5,487 5,487 Filipinler Rusya Tayvan 15 9,327 8,350 16 9,568 8,400 17 18 32,600 31,847 31,646 31,917 322 346 336 316 Ukrayna 11,370 10,977 10,804 10,900 11,050 11,050 3,483 Alt toplam 349,232 354,483 364,749 373,183 380,876 377,423 139,483 142,507 144,826 145,817 149,758 149,318 ABD 85,880 87,474 88,978 90,865 90,600 91,640 28,550 28,896 28,769 28,760 28,740 Dünya Toplam 435,112 441,957 453,727 464,048 471,476 469,063 168,033 171,403 173,087 174,586 178,518 178,058 66 28,261 ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service 31 b. Süt fiyatları Dünya’daki süt fiyatları geçen seneye oranla hızla yükselmektedir. Bunun en büyük sebebi Yeni Zelanda’daki süt üretimindeki düşüştür. Dünya’daki başlıca süt ihracatçı ülkelerdeki üretim düşüklüğü 2013 senesinin sonuna kadar sürmesi öngörülmektedir. 2013 Nisan ayında, FAO’nun fiyat endeksine göre süt fiyatı 259 puanla, 2007 senesinin ortasındaki fiyatı yakalamıştır. 2013 senesindeki arz düşüklüğüne rağmen, süt ticaretinin % 1,9 oranında artması ve 54,7 Mt’a yükselmesi öngörülmektedir. Bu artış geçmiş senelere oranla oldukça düşüktür. Asya dünya ithalatının % 54’ünü gerçekleştirerek en büyük alıcı konumundadır, sonrasında Afrika ise % 16’la bu kıtayı takip etmektedir. Tablo 15: Dünya’daki süt fiyatları67(ABD doları/100kg – enerji: %4 yağ, %3,3 protein) Ocak Şub. Mart Nis. May. Haz. Tem. Agu. Eyl. Ekim Kas. Ara. 2006 23.9 24.0 23.9 23.3 23.0 22.8 22.9 23.1 23.2 24.0 25.9 29.1 2007 30.3 32.4 34.1 37.1 40.1 42.8 49.1 51.9 52.1 52.4 53.7 52.8 2008 50.2 47.9 46.9 45.0 45.3 45.6 45.3 42.0 36.8 32.9 28.0 24.4 2009 20.3 19.3 20.2 20.8 21.5 21.3 22.0 24.2 28.5 32.5 40.7 41.7 2010 37.8 36.1 36.2 39.8 41.3 39.5 37.6 37.2 38.9 39.8 40.1 40.7 2011 44.2 47.7 48.2 46.1 46.5 46.7 45.4 43.9 42.5 40.8 40.6 41.2 2012 41.6 40.9 39.5 37.0 35.2 34.3 33.9 35.2 38.0 39.3 39.5 39.9 2013 40.2 41.2 46.0 54.9 52.0 49.3 49.5 50.3 50.5 50.5 50.6 67 http://www.ifcndairy.org/en/output/prices/milk_indicator2013.php (05.12.2013 itibariyle) 32 Grafik 10: uluslararası ve ulusal süt fiyatlarının karşılaştırılması68 Dünya’daki en büyük 20 süt işletmecisi, 183 milyar dolarlık cirosuyla, piyasadan 172,8 milyon ton süt alarak, üretim pazarın yaklaşık ¼’ünü elinde tutmaktadır. Tablo 16: Dünya’nın en büyük 20 süt işletmecisi 69 - Company name: Country: Market share in % of world milk production: Milk intake: Milk turnover: şirket ismi ülke Dünya’daki süt üretimindeki pazar payı % süt alımı süt cirosu 68 http://www.ifcnnetwork.org/media/downloads/IFCN-World-Dairy-Map-2013.pdf (09.10.2013 itibariyle) 69 IFCN, A summary of results from the IFCN Dairy Report 2012 33 2. Türkiye’deki büyükbaş hayvancılık ve süt sektörünün gelişimi Türkiye’de tarımsal istatistikler 1980’li yılların başından itibaren düzenli olarak tutulmaya başlanmıştır. TUİK’in verileri, her ne kadar gelişen istatistik metotlarına rağmen kamuoyunda düzenli olarak tartışılsa da, ülkemizdeki en güvenilir veri tabanını oluşturmaktadır. Bu veriler ışığında, Türkiye’deki büyükbaş havyacılık sektörü ve süt piyasanın analizi yapılabilmektedir. Verilerin sağlıklı olamamasının en büyük sebebi kayıt dışı ekonomidir. Her ne kadar üretime dayalı desteklerin artmasıyla beraber birçok veri kayıt altına alındıysa da, ülkeye kaçak hayvan girişinin engellenememesi, işletme sayısının büyüklüğü ama işletme başına düşen hayvan sayısının küçük olması gibi başlıca sebeplerden dolayı TUİK verileri tam olarak güven vermemektedir. 2008/09 yılındaki krizden sonra büyükbaş hayvan sayısında ciddi bir artış olmuştur. Ancak hayvan sayısındaki bu artış istikrarlı süt politikalarıyla ve başta yem olmak üzere girdi fiyatlarının makul seviyelere inmemesi durumunda sürdürülebilir olması zor gözükmektedir. Ekim 2013 yılındaki kurban bayramına yeterli hayvan sayısıyla girilmiştir70. Geçen yıl kurban bayramında 785 bin 134 büyükbaş ve 1 milyon 976 bin küçükbaş kesilmişti. Bu seneki bayramda 850 bin civarında büyükbaş ve 2 milyon 200 bin civarında küçükbaş kesilmiştir71. Bu raporda hayvancılık sektörünün tüm alt segmentlerini ele almak mümkün değildir. Bu sebeple örneğin 1 milyar dolar büyüklüğe sahip olan, yılda ortalama 6,5 milyon adet büyükbaş ve 30 milyon adet küçükbaş ham deri işleyen, 2005 yılından sonra ham deri ihracı gerçekleştirmek zorunda kalan Türk deri sektörü72, raporun konusu dışındadır. Diğer ülkelerde olduğu gibi büyükbaş hayvancılık sektöründeki üç tane büyük şaç ayağı mevcuttur: süt, yem ve devlet politikaları. Raporun ikinci kısmında Türkiye’deki hayvan sayısı ve et üretimi fotoğraflarını çektikten sonra, bu üç saç ayağının temel verileri ele alınmıştır. 70 “Türkiye’de 2012’de 2 milyon 194 bin küçükbaş, 777 bin büyükbaş kurbanlık hayvan kesildi. Şu anda 3 milyon 498 bin küçükbaş ve 1 milyon 490 bin büyükbaş kurbanlık hayvan mevcut.” Et fiyatlarındaki artışın nedeni 'ithalat lobisi', Dünya Gazetesi, 1 Ekim 2013 http://www.dunya.com/et-fiyatlarindaki-artisin-nedeniithalat-lobisi-203809h.htm 71 Kırmızı ette fiyatlar birkaç hafta sonra gerçek değerine ulaşır, Dünya gazetesi 24 Ekin 2013 s.14 72 Onur Görgün, Ülkemizde hayvancılık paneli, 03.02.2011, İSTİB 34 A. Türkiye’deki hayvan sayısı Büyükbaş hayvan sayısı bir önceki yıla göre % 12,3 artarken küçükbaş hayvan sayısı ise % 10,7 arttı. Yılsonu itibariyle sığır sayısı 13 milyon 915 bin baş, koyun sayısı 27 milyon 425 bin baş, keçi sayısı ise 8 milyon 357 bin baş olarak gerçekleşti73. 2012 hayvansal üretim değeri bir önceki yıla göre % 9.9 artarak 112,8 milyar liraya ulaşırken, artış oranları canlı hayvan değerinde % 5,6 hayvansal ürünlerde ise % 15,7 oldu74. Tablo 17: Türkiye’deki büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları75 BÜYÜKBAŞ HAYVAN SAYILARI Yıl Sığır Manda Büyükbaş KÜÇÜKBAŞ HAYVAN SAYILARI Yıl Koyun Keçi Toplam 73 Küçükbaş Toplam 2002 9.803.498 121.077 9.924.575 2002 25.173.706 6.780.094 31.953.800 2003 9.788.102 113.356 9.901.458 2003 25.431.539 6.771.675 32.203.214 2004 10.069.346 103.900 10.173.246 2004 25.201.155 6.609.937 31.811.092 2005 10.526.440 104.965 10.631.405 2005 25.304.325 6.517.464 31.821.789 2006 10.871.364 100.516 10.971.880 2006 25.616.912 6.643.294 32.260.206 2007 11.036.753 84.705 11.121.458 2007 25.475.293 6.286.358 31.761.651 2008 10.859.942 86.297 10.946.239 2008 23.974.591 5.593.561 29.568.152 2009 10.723.958 87.207 10.811.165 2009 21.749.508 5.128.285 26.877.793 2010 11.369.800 84.726 11.454.526 2010 23.089.691 6.293.233 29.382.924 2011 12.386.337 97.632 12.483.969 2011 25.031.565 7.277.953 32.309.518 2012 13.914.912 107.435 14.022.347 2012 27.425.233 8.357.286 35.782.519 2013 14.415.257 117.591 14.532.848 2013 29.284.247 9.225.548 38.509.795 TUİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2012, 22 Mayıs 2013 sayı: 13512 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13512 74 Türkiye’de hayvancılık kanatlandı, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 8 75 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013 35 Büyükbaş hayvanlarının ıslahı konusunda, son 10 yıl içerisinde, kültür ırklar üçe katlanmıştır. Melez ırklarda da son üç senede önemli bir artış gözlemlenmektedir. Ancak üreticilerimiz yerli ırklara bakıldığı gibi kültür ırklarına baktıklarından yeterli verimi alamamaktadır. Hayvancılık konusunda üreticilerin eğitim süreçleri programlanmalıdır. Büyükbaş hayvancılıkta, yerli ırkımızın karkas ağırlık ortalaması 160-170 kg. civarındayken kültür ırkımız 300 kg. kadar çıkmaktadır. Günlük olarak besi hayvanlarının aldığı kiloda, yani yemi canlı ağırlığa çevirmede, kültür ırklarımızın günlük ağılırlığı 1.7 kg yerli hayvanların ise 900-800 gr civarlarındadır76. Tablo 18: Cinslerine göre sığır sayıları77 Kültür, Melez, Yerli Sığır sayıları Yıl Kültür % Melez % Yerli % Toplam 2002 1.859.786 18,97 4.357.549 44,45 3.586.163 36,58 9.803.498 2003 1.940.506 19,83 4.284.890 43,78 3.562.706 36,40 9.788.102 2004 2.109.393 20,95 4.395.090 43,65 3.564.863 35,40 10.069.346 2005 2.354.957 22,37 4.537.998 43,11 3.633.485 34,52 10.526.440 2006 2.771.818 25,50 4.694.197 43,18 3.405.349 31,32 10.871.364 2007 3.295.678 29,86 4.465.350 40,46 3.275.725 29,68 11.036.753 2008 3.554.585 32,73 4.454.647 41,02 2.850.710 26,25 10.859.942 2009 3.723.583 34,70 4.406.041 41,10 2.594.334 24,20 10.723.958 2010 4.197.890 36,90 4.707.188 41,40 2.464.722 21,70 11.369.800 2011 4.836.547 39,05 5.120.621 41,34 2.429.169 19,61 12.386.337 2012 5.679.484 40,8 5.776.028 41,5 2.459.400 17,7 13.914.912 76 Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli, 02.02.2011 77 TUİK ve HAYGEM Temmuz 2013 36 B. Türkiye’deki et üretimi Ülkemizde 2005 yılında 644,9 bin ton olan büyükbaş hayvan eti üretimi 2012 yılında 801 bin ton seviyesine yükseldi. Bu durum küçükbaş hayvan üretiminde de görüldü. Türkiye’nin 2005 yılında küçükbaş hayvan üretimi 98,5 bin ton seviyesindeyken, bu sayı 2012 yılında 114,7 bin ton olarak gerçekleşti78. Kırmızı et sektörünün tüketici nezdinde ikame edilebilecek ürün olan kanatlı et sektörüne baktığımızda, 2012 yılında 1 milyon 707 bin tonu piliç eti, 43 bin tonu hindi eti olmak üzere toplamda 1 milyon 830 bin tonluk kanatlı eti üretimi gerçekleştiren beyaz et sektörü, üretiminin 326 bin tonunu ihraç etti. Dünya 11.’si olduğumuz bu sektörde, 2013 yılında yüzde 5-6 düzeyinde büyüme beklenmektedir79. Tablo 19: Türkiye’de kesilen hayvan sayısı (baş)80 Büyüykbaş hayvan sayısı Küçükbaş hayvan sayısı Yıl Sığır Manda Toplam Koyun Keçi Toplam 2002 1.774.107 10.110 1.784.217 3.935.393 757.465 4.692.858 2003 1.591.045 9.521 1.600.566 3.554.078 607.006 4.161.084 2004 1.856.549 9.858 1.866.407 3.933.973 570.512 4.504.458 2005 1.630.471 8.920 1.639.391 4.145.343 688.704 4.834.047 2006 1.750.997 9.658 1.760.655 4.763.394 803.063 5.556.457 2007 2.005.140 9.534 2.014.674 6.456.552 1.269.228 7.725.780 2008 1.736.107 7.251 1.743.358 5.588.906 767.522 6.356.428 2009 1.502.073 4.857 1.506.930 3.997.348 606.042 4.603.390 2010 2.602.246 15.720 2.617.966 6.873.626 1.219.504 8.093.130 2011 2.571.765 7.255 2.579.020 5.479.546 1.254.092 6.733.638 2012 2.791.034 7.426 2.798.460 4.541.122 5.467.921 926.799 78 Türkiye’de hayvancılık kanatlandı, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 8 79 Dünya Gıda, Beyaz et ihracatında hedef yeni pazarlar, Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Sait KOCA ile röportaj, nisan 2013 80 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013 37 Tablo 20: Türkiye’deki et üretimi ve verimliliği81 Et üretimi (ton) Kesilen hayvan başına ortalama et üretim miktarı (kg) Yıl Sığır Koyun Keçi Manda Toplam Sığır Koyun Keçi Manda 2002 327.629 75.828 15.454 1.630 420.541 184 19 20 161 2003 290.454 63.006 11.487 1.709 366.656 183 18 19 179 2004 365.000 69.715 10.301 1.950 446.965 197 18 18 198 2005 321.681 73.743 12.390 1.577 409.391 197 18 18 177 2006 340.705 81.899 14.133 1.774 438.511 195 17 18 184 2007 432.406 118.075 24.360 1.989 576.830 216 18 19 209 2008 370.619 96.738 13.753 1.334 482.444 213 17 18 184 2009 325.286 74.633 11.675 1.005 412.621 217 19 19 207 2010 618.584 135.687 23.060 3.387 780.718 238 20 19 215 2011 644.906 107.076 23.318 1.615 776.915 251 20 19 223 2012 799.344 1.736 915.845 286 21 19 233 97.334 17.430 Son üç yıla bakıldığında kırımızı et üretimi düzenli olarak artmaktadır. Böylelikle büyükbaş et üretimimiz yaklaşık olarak 800 bin tonun üzerine çıkmıştır. TUİK’in ağustos ayı bültenine82 göre kırmızı et üretimi, 2013 yılının II. Çeyrek döneminde (Nisan-Haziran) toplam kırmızı et üretimi 212 885 ton olarak tahmin edildi. Toplam kırmızı et üretimi bir önceki döneme göre % 2,1 oranında artarken, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 16,3 oranında arttı. Sığır eti üretimi 187 587 ton olarak tahmin edildi. Sığır eti üretimi bir önceki döneme göre % 3,8 oranında artarken, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 17,7 oranında arttı. Koyun eti üretimi 21 959 ton olarak tahmin edildi. Koyun eti üretimi bir önceki döneme göre % 10,2 oranında artarken, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 9,2 oranında arttı. 81 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013 82 TUİK, Kırmızı Et üretimi, Sayı: 13561 13 Ağustos 2013 38 Tablo 21: Kırmızı Et Üretim Miktarı ve Değişim Oranı83 Miktar (Ton) TOPLAM Sığır Manda Koyun Keçi Bir önceki döneme göre değişim (%) TOPLAM Sığır Manda Koyun Keçi Bir önceki yılın aynı dönemine göre değişim (%) TOPLAM Sığır Manda Koyun Keçi 83 Yıl 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013 I.Dönem 157 932 171 465 208 597 133 724 149 722 180 764 224 565 20 19 856 17 330 19 930 II.Dönem 171 595 183 017 212 885 144 153 159 320 187 587 181 926 61 23 959 20 114 21 959 III.Dönem 173 177 196 108 IV.Dönem 274 210 365 255 Toplam 776 915 915 845 144 970 173 202 222 059 317 100 644 906 799 344 602 79 608 166 1 615 1 736 23 491 20 987 39 770 38 903 107 076 97 334 2011 2012 2013 2011 4 128 3 848 7 883 3 303 2 657 3 278 8,7 4 114 1 840 11 773 9 085 23 318 17 430 0,9 58,3 2012 -37,5 6,7 7,2 86,3 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2012 -42,9 0,6 8,7 53,2 83,1 233,4 -91,4 1,1 109,1 -2,0 4,3 69,3 85,4 -67,3 -13,2 8,6 2,1 7,8 6,4 3,8 -19,4 63,9 211,0 20,7 16,1 10,2 -20,0 -31,0 -58,4 6,7 24,6 -30,8 186,1 393,8 13,2 33,2 2013 21,7 16,3 2012 2013 2012 2013 2012 2013 2012 2013 12,0 20,7 152,2 -96,5 -12,7 15,0 -6,8 104,8 10,5 17,7 412,8 -93,4 -16,0 9,2 -19,5 23,4 19,5 42,8 -86,8 -72,7 -10,7 -2,2 -55,3 -22,8 -32,6 -43,0 -7,2 -88,1 -56,4 -48,8 TUİK, Kırmızı Et üretimi, Sayı: 13561 13 Ağustos 2013 39 Grafik 11: 2013 Yılı 9 Ay İtibarı İle Ülkelere Göre Besilik Canlı Hayvan İthalatı (Baş)84 84 Ulusal Kırmızı Et Konseyi, Eylül 2013 Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi 40 C. Türkiye’deki süt sektörü 1) Süt üretimi Ülkemizde süt üretimi hayvan varlığı ve laktasyon verimlerindeki artışa paralel olarak artış göstermektedir. Artış oranı 2011 yılında bir önceki yıla göre % 11,2 iken, 2012 yılı toplam süt üretimimiz bir önceki yıla oranla %12 artışla ve toplam süt üretimi 2012 yılında 17 milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktarın % 91,82‘sini inek sütü, %5,79’unu koyun sütü ,% 2,12’sini keçi sütü ve %0,27’sini ise manda sütü oluşturmaktadır85. Süt üretiminde Türkiye’nin 15 milyon ton ile dünyada 8’nci sırada yer almaktadır86. TÜİK tarafından aylar bazında yayınlanan süt ve süt ürünleri üretim istatistiklerine göre 2012 yılında entegre süt işletmeleri tarafından toplanan inek sütü miktarı toplamı 7.932.485 tondur. Ülkemiz süt sektörünün en önemli sorunlarından birini kayıt dışı süt üretimi oluşturmaktadır. 2011 yılında inek sütü üretimindeki kayıtlılık oranı % 51,2 iken, 2012 yılı bu oranın % 51,5 olduğu tahmin edilmektedir. Süt işletmeleri tarafından toplanan koyun, keçi ve manda sütü miktarlarının toplam üretim miktarına oranı ise inek sütündeki orandan daha düşüktür. 2012 yılında süt işletmeleri tarafından toplanan koyun sütü miktarı 25.609 ton iken, keçi sütü 46.413 ton ve manda sütü 1.197 ton’dur.87 2012 verilerine göre, Türkiye’de inek sütü üretiminde Konya 772 bin 785 tonla birinci sıradadır. Bu şehrimizi sırasıyla 703 bin 202 tonla Balıkesir, 699 bin 49 tonla İzmir, 631 bin 719 tonla Erzurum, 552 bin 194 tonla Sivas, 502 bin 555 tonla Kars, 397 bin 904 tonla Aydın, 361 bin 737 tonla Afyonkarahisar, 336 bin 635 tonla Samsun'un, 334 bin 488 tonla Ardahan'ın, 324 bin 609 tonla Burdur, 316 bin 60 tonla Denizli, 315 bin 410 tonla Kastamonu, 310 bin 719 tonla Adana ve 301 bin 169 tonla Çanakkale takip etmektedir. En az üretimin olduğu ilimiz ise 12 bin 53 tonla Yalova'dır88. 85 TUİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2012, 22 Mayıs 2013 sayı: 13512 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13512 86 Dünya Gıda, Ulusal Süt Zirvesi 2’nci kez İzmir’deydi, haziran 2013, sayfa 36 87 Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Süt Sektör istatistikleri 2012 88 TZOB Genel Başkanı Bayraktar, inek sütü üretiminde Konya'nın 772 bin 785 tonla birinci olduğunu açıkladı. Dünya Gazetesi, 22 Eylül 2013 http://www.dunya.com/en-fazla-inek-sutu-konyada-uretiliyor-203081h.htm 41 Yıl 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Tablo 22: Sağılan hayvan sayısı (baş)89 Sığır Koyun Keçi Manda 4.392.568 13.637.193 3.553.438 51.626 5.040.362 12.477.217 3.126.656 57.378 3.875.722 9.919.191 2.476.574 39.362 3.998.097 10.166.091 2.426.993 38.205 4.187.931 10.245.894 2.420.642 36.353 4.229.440 10.109.987 2.263.630 30.460 4.080.243 9.642.170 1.997.689 32.610 4.133.148 9.407.866 1.830.814 32.361 4.384.130 10.583.608 2.582.539 35.726 4.761.142 11.561.144 3.033.111 40.218 5.431.400 13.068.428 3.502.272 38.205 Toplam 21.634.825 20.701.613 16.310.848 16.629.386 16.890.820 16.633.517 15.751.542 15.404.189 17.563.350 19.395.615 22.040.305 Yıllık süt veriminde ise, Türkiye ortalaması yerli ırkta 1313, kültür melezinde 2 bin 725, kültür ırkında ise 3 bin 869 kilogramdır. Sağılan ineklerin tamamının kültür ırkından oluşmaması nedeniyle ortalama yıllık süt verimi 2 bin 942 kilogramda kalmaktadır. Bu sebeple yerli ırkların ıslah edilmesi çalışmaları hızlanmalıdır. Süt veriminde ilk 3 sırayı 3 bin 829 kilogramla Denizli, 3 bin 826 kilogramla Burdur, 3 bin 819 kilogramla Uşak almaktadır90. Tablo 23: Türkiye’de hayvan başına süt üretimi ve verimliliği91 Süt Üretimi (ton) Yıl 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sığır Koyun 7.490.634 657.388 9.514.138 769.959 9.609.326 771.715 10.026.202 789.878 10.867.302 794.681 11.279.340 782.587 11.255.176 746.872 11.583.313 734.219 12.418.544 816.832 13.802.428 892.822 15.977.838 1.007.007 Keçi 209.621 278.136 259.087 253.759 253.759 237.487 209.570 192.210 272.811 320.588 369.426 Manda 50.921 48.778 39.279 38.058 36.358 30.375 31.422 32.443 35.487 40.372 46.989 Toplam 8.408.568 10.611.011 10.679.407 11.107.897 11.952.100 12.329.789 12.243.040 12.542.186 13.543.674 15.056.211 17.401.262 Sağılan hayvan başına ortalama süt üretim miktarı (kg) Sığır Koyun Keçi Manda 1.705 48 59 986 1.888 62 89 850 2.479 78 105 998 2.508 78 105 996 2.595 78 105 1.000 2.667 77 105 997 2.758 77 105 999 2.803 78 105 1.003 2.847 77 106 1.004 2.899 77 106 1.004 2.942 77 108 1.001 89 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013 90 TZOB Genel Başkanı Bayraktar, inek sütü üretiminde Konya'nın 772 bin 785 tonla birinci olduğunu açıkladı. Dünya Gazetesi, 22 Eylül 2013 http://www.dunya.com/en-fazla-inek-sutu-konyada-uretiliyor-203081h.htm 91 TUİK ve HAYGEM Temmuz 2013 42 Tablo 24: Tür ve ırklarına göre sağılan hayvan sayısı ve süt üretim miktarı92 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 92 Sığır - Kültür Sağılan hayvan Süt sayısı (baş) (ton) 650 739 1 913 438 698 223 2 065 445 750 254 2 222 701 779 690 2 309 742 870 248 2 581 711 920 185 2 723 911 879 779 2 593 152 879 841 2 576 065 903 499 2 618 031 904 849 2 639 113 912 411 2 660 282 850 725 2 467 889 1 034 817 3 215 859 832 711 3 231 461 925 618 3 596 017 1 106 679 4 295 367 1 299 750 5 050 533 1 385 730 5 380 715 1 470 886 5 713 004 1 626 412 6 309 065 1 868 274 7 239 644 2 211 242 8 554 402 Sığır - Melez Sağılan hayvan Süt sayısı (baş) (ton) 2 087 014 4 188 398 2 124 103 4 236 269 2 214 725 4 399 142 2 308 308 4 584 837 2 392 621 4 751 023 2 457 923 4 827 957 2 355 541 4 586 892 2 346 093 4 586 511 2 424 629 4 722 638 2 335 119 4 591 861 2 248 877 4 410 758 1 971 740 3 867 656 2 236 680 4 568 252 1 699 804 4 608 293 1 717 309 4 646 857 1 799 409 4 884 590 1 698 801 4 608 728 1 665 189 4 520 465 1 686 064 4 585 859 1 787 012 4 861 835 1 962 713 5 341 224 2 263 400 6 166 762 Sığır - Yerli Sağılan hayvan Süt sayısı (baş) (ton) 3 381 244 2 514 576 3 247 849 2 413 164 3 066 975 2 282 629 2 994 180 2 234 294 2 622 717 1 942 578 2 590 102 1 913 758 2 358 974 1 734 133 2 263 109 1 669 483 2 209 764 1 624 821 2 039 601 1 501 067 1 924 526 1 418 042 1 570 103 1 155 088 1 768 865 1 730 027 1 343 206 1 769 571 1 355 170 1 783 328 1 281 843 1 687 345 1 230 889 1 620 079 1 029 324 1 353 996 976 198 1 284 450 948 417 1 247 644 930 155 1 221 560 956 758 1 256 673 Manda Sağılan hayvan sayısı (baş) 171 082 165 087 148 014 150 034 122 372 113 729 92 206 84 893 79 973 69 602 65 356 51 626 57 378 39 362 38 205 36 553 30 460 31 440 32 361 35 362 40 218 46 959 Süt (ton) 161 348 155 660 140 385 143 606 114 534 108 194 86 700 79 815 75 243 67 330 63 327 50 925 48 778 39 279 38 058 36 358 30 375 31 422 32 443 35 487 40 372 46 989 TUİK 43 2) Türkiye’deki süt endüstrisi Türkiye’deki süt üretimine ilişkin toplam işletme sayısı diğer ülkelere kıyasla oldukça yüksektir. Ancak işletmelerin sahip oldukları hayvan sayısına göre kapasiteleri gruplandırıldığında ülkemizde çok sayıda küçük ölçekli süt işletmesi olduğu görülmektedir. AB üye ülkelerinde çiftlik başına düşen süt ineği sayısı 32,2 baş iken, Türkiye’de bu ortalama 4,5 baş civarındadır. Tablo 25: Kapasitelerine Göre Süt İşletmesi Sayıları93 Büyükbaş hayvan sayısına göre işletme büyüklüğü (baş) İşletme sayısı (Adet) İşletmelerin kapasitelere göre dağılımı (%) 1-5 811.778 58.74 6-9 293.799 21.25 10-25 198.177 14.35 26-49 62.858 4.54 50-100 11.681 0.84 101-199 2.798 0.20 200+ 1.190 0.08 Toplam 1.382.281 100 Ülkemizde 1,3 milyon olan süt işletme sayısının % 80’ini 1-10 baş arası hayvana sahipken, işletmelerin % 20’lik bir kısmı 10 ve daha fazla hayvana sahip çiftlerden oluşmaktadır. İşletmelerin sahip oldukları hayvan sayılarına göre küçük ölçekli olması; girdi maliyetlerinin yüksek olmasına, süt verimi yüksek sığır ırklarının temininde güçlüklere, süt ve ürünlerinin pazarlanması ve genel anlamda süt sığırcılığının etkinliği ve verimliliğinin sağlayacak olan örgütlenmede güçlüklere neden olmaktadır94. Türkiye'nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2012 listesinin beşte birini gıda firmaları oluştururken, süt sektöründen 15 firma listeye girdi. İlk 500'de yer alan firmaların üretimden net satışları 348,30 milyar lirayı bulurken, süt ürünleri firmalarının üretimden net satışları 9,36 milyar lira olarak gerçekleşti. Böylece İlk 500 Sanayi kuruluşunun toplam cirosundaki payları geçen yıla göre artarak yüzde 3'e yaklaştı95. 93 Sut Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 69 94 Sut Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 69 95 Süt Dünyası dergisi, 15 süt firması sanayi devleri liginde, 26 Ağustos 2013 http://www.sutdunyasi.com/haber/720-15-sut-firmasi-sanayi-devleri-liginde.html 44 İSO ilk 500’deki 6 büyük süt üreticisi firma (Ülker – Natura Gıda San. ve Tic. AŞ., SEK – Tat Konserve San. AŞ., Aynes – Aynes Gıda Sanayi ve Tic. AŞ., Pınar- Pınar Süt Mamülleri San. AŞ. Ülker İçim – Ak Gıda San. ve Tic. AŞ. Algida – Unilever San ve Tic. AŞ.) AB’ye ihracat için yeterlilik almışlardır. 2012 yılı süt ve ürünleri toplam ihracat miktarında 128,9 milyon dolar ihracat değeriyle en büyük paya sahip olan peynirde en önemli ihracat bölgelerimiz, Suudi Arabistan ve Irak’tır. Bu iki ülkeye toplam peynir ihracatımızın % 60’ı yapılmaktadır. UHT sütlerin de dâhil olduğu 0401 tarife pozisyonlu “Süt ve Krema” ürünlerinde 2012 yılında 22,1 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirilirken bu ihracatın % 53’ünü Irak’a, % 28’inin Libya’ya yapıldığı görülmektedir. En önemli pazarımızı Mısır, Filipinler, Pakistan, Irak ve Güney Kore’nin oluşturduğu peynir altı suyunda ise toplam ihracat değeri 2012 yılında % 30 artarak 18,6 milyon dolara ulaşmıştır96. 2012 yılı sut ve sut ürünleri ithalat miktarı 105,9 milyon dolardır. Bu miktarın en büyük kalemi olan “Tereyağı” ve “Sütten Elde Edilen Diğer Yağlar” da toplam ithalat miktarı değer olarak 64,7 milyon dolar iken bu değerin % 25,3’ü Yeni Zelanda’dan, %24,3’ü Hollanda’dan, % 13,7’si ise İsviçre’den ithal edilen ürünler oluşturmuştur. 2012 yılındaki süt ve süt ürünlerinde toplam ithalat miktarımızın yaklaşık % 33’ünü oluşturan peynirde ise en önemli tedarikçi ülkeler Kıbrıs, İrlanda, İtalya, Hollanda ve ABD olmuştur.97 96 Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 71 97 Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 73 45 D. Büyükbaş hayvancılıktaki politikalar, teşvikler ve regülasyon kurumları 1) Teşvikler Tablo 26: 2013 Birim başına bazı prim ve destekleme miktarları (TL)98 Destekleme prim ve konuları 2013 Küçükbaş anaç desteği Büyükbaş besi İthal desteği (baş) Yerli Süt desteği (Litre) İnek sütü 20 100 300 Bakanlıkça belirlenen (1TL) 0,2 0,2 75 Küçükbaş Manda Buzağı desteği (baş) Suni tohumlama (döl kontrolü projesi dışında) ve etçi ırklardan doğan Suni tohumlama (döl kontrolü projesi kapsamında ek olarak) Suni tohumlama (etçi ırklara çevirme melezlemesi ek olarak) Anaç desteği Sığır anaç Sığır anaç soy kütüğü (ek) Etçi ırklar Manda (baş) Büyükbaş Brucellosis Küçükbaş Brucellosis Aşı Desteği (baş) Büyükbaş Şap Küçükbaş Şap Hayvan gen Büyükbaş kaynaklarını koruma Küçükbaş (baş) Elit sürü anaç Elit sürü yavru Taban sürü anaç Taban sürü yavru Onaylı süt çiftliği desteği (ilave) Halk Elinde Manda Islahı Desteği (baş) Süt fiyat düzenlemesi (süt tozu) ton desteği 98 35 75 225 60 350 350 1,50 0,50 0,75 0,50 475 75 35 50 35 20 50 650 Bakanlıkça belirlenen Bakanlar Kurulu Kararı, karar sayısı 2013/4463, Resmi Gazete tarihi 08.04.2013, sayı: 28612 http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/2012-08-10-16-47-43 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013 46 2) Et ve Balık kurumunun tekrar yapılanması ve kuvvetlenmesi 2013 yılında “Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü” olarak adi değiştirilen99, Et ve Balık Kurumu 1952 yılında Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak kurulmuştur. Kurum, 1992 yılında özelleştirme kapsamına alınmış, 13 yıl özelleştirme kapsamında kalmış, 19 adet işletmesi satılmış, 3 adet işletmesi kapatılmış, 5 adet işletmesi ise başka kurumlara devredilmiştir. 2005 yılında ülke hayvancılığına ve çiftçilerimize katkı ve destek sağlamak için 8 adet işletmesi ile Et ve Balık Kurumu özelleştirme kapsamından çıkartılarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile ilişkilendirilmiştir. Et ve Süt (Balık) Kurumu; besicilerin sıkıntıya düşmemeleri için, gerektiğinde müdahale alımları yapıp, stoklama yapmak suretiyle arz ve talep dengesini kurmak, et fiyatlarının maliyetin sağlamaktadır 100 altına düşmesini önlemek ve üretimin devamına katkı . ESK’nın görevi : “Kurumun yeniden yapılanarak hayvancılık sektöründe düzenleyici ve destekleyici bir rol üstlenmesini temin etmek, piyasa ekonomisi kuralları içerisinde sektörde tam rekabet koşullarının tesisine katkı yaparak tekelleşmenin önüne geçmek, kârlılık ve verimlilik ilkeleri doğrultusunda kamu yararı da gözetilerek faaliyetlerini sürdürmektir.”101 Et ve Süt Kurumu’nun amacı, piyasa ekonomisi kuralları içerisinde sektörde tam rekabet koşullarının tesisine katkı yaparak tekelleşmenin önüne geçmek, karlılık ve verimlilik ilkeleri doğrultusunda kamu yararı da gözetilerek faaliyetlerini sürdürmek ve sermaye birikimine yardımcı olmaktır. Ancak, Et ve Süt Kurumu son 10 senedir zarar eden bir kurum görünümündedir. Bu kurum piyasayı düzenleyici olarak görev yaparken, serbest piyasanın düzenini bozmamalıdır. Nitekim bu düzenleyici görevini üstlenirken, piyasaya maliyetinin altında et arzı sunduğu için kamuoyunda eleştirilere tabi olmuştur. Tablo 27: Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü 2002-2012 Gelir Gider Tablosu (bin TL) YIL Gelir 2002 2003 2004 224.937 150.936 125.784 2005 2006 2007 88.673 84.948 98.799 2008 2009 2010 2011 2012 81.665 228.682 486.394 506.055 549.600 Gider 223.794 212.718 167.956 127.373 123.500 133.262 121.857 257.345 495.786 554.909 574.666 Fark 99 1.143 -61.782 -42.172 -38.700 -38.551 -34.462 -40.192 -28.663 -9.391 -48.854 -25.065 2013/4553 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 27.04.2013 tarih ve 28630 sayılı Resmi Gazete 100 Et ve Sut Kurumu 2012 raporu 101 ESK 2012 faaliyet raporu 47 Tablo 28: Et ve Balık (Süt) Kurumu 2012 Yıllık Faaliyeti 2012 yılı büyükbaş alım miktarları 2012 yılı küçükbaş alım miktarları Cins Baş Cins Baş Yerli 70.433 Yerli 8.650 İthal 42.094 Mezbuh 518 Mezbuh 9.159 Toplam 9.168 Toplam 121.686 Yerli 1.778 Mezbuh 34.282 Toplam 36.060 Koyun Kuzu Tablo 29: Büyükbaş Kesim Sayısı ile Et Üretiminin Karşılaştırılması)102 Büyükbaş Kesim (EBK) Büyükbaş Kesim (Türkiye) % Yıllar Adet (Baş) Ağırlık (Ton) Adet (Baş) Ağırlık (Ton) (Ton) 2009 59.398 15.246 1.506.930 326.291 4,8 2010 122.659 30.251 2.617.966 621.971 5,5 2011 82.981 20.384 2.579.020 646.521 3,2 2012 109.748 26.712 2.459.000 801.080 3,3 Et ve Süt Kurumu yurt çapında 9’u kombina olmak üzere, toplam 10 iş yeri bulunmaktadır. Ayrıca kuruma ait 63 adet et ve balık satış mağazaları mevcuttur103. Yukarıdaki tabloda görüleceği üzere, EBK’nin regülasyon görevini üstlenebilecek büyük bir gücü olduğu tartışmalıdır. Zira piyasadaki kesimin %5’inden azı EBK tarafından yapılmaktadır. 2012 yılında Türkiye içerisindeki sektöre katkı payı % 3,3 civarındadır. Ancak, pazarın oldukça dağınık ve küçük yüzdelerde olduğu düşünüldüğünde, bu oran ufak görünmekle beraber önem arz etmekte ve belirleyici olmaktadır. Kurban Bayramı dolayısıyla kurban pazarlarına getirilen ancak satılamayan büyükbaş hayvanların değerlerinin altında satılmalarını, geri dönüş sürecindeki mali giderler konusunda sıkıntı yaşanmasını engellemek ve hayvan hareketleri sonucu oluşacak hayvan hastalıklarının yayılma riskini önlemek amacı ile Et ve Süt Kurumu tarafından kurbanlık hayvanların canlı olarak alımı gerçekleştirilmiştir104. 102 Et ve Süt Kurumu raporu 2012 103 Et ve Süt Kurumundan yeni adım, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 9 104 ESK’nın 17.10.2013 talihli kamuoyu açıklaması http://www.esk.gov.tr/kamuoyu_aciklamasi-haber-804721.htm 48 3) Ulusal Et ve Süt konseyleri Süt sektöründe piyasa ve fiyat istikrarının sağlanması için piyasa şartları göz önünde bulundurularak gerekli çalışmaları yapmak ve tüketici bilincinin geliştirilmesini sağlamak amacıyla "Ulusal Süt Konseyi" 2008 yılında kuruldu105. Buna paralel olarak, Ulusal et Konseyi, Türkiye’nin kırmızı et sektöründe faaliyet gösteren en büyük ve en kapsamlı sivil toplum örgütü olarak, kamu-özel sektör işbirliği içerisinde, sektörün gelişmesine, üreticilerin desteklenmesine, piyasada fiyat istikrarının sağlanmasına ve tüketicilerin daha kaliteli, sağlıklı ve güvenilir kırmızı et ve et ürünleri tüketmesine katkı sağlayacak faaliyetlerde bulunmak106 üzere 2010 yılında kuruldu107. Ulusal Et Konseyi ve Ulusal Süt Konseyleri, 2013’deki yönetmeliklerle birlikte, faaliyetleri arasında, “belirli zamanlarda bölgelere göre karkasın/sütün maliyetini tespit ederek gerektiğinde ilan etmek” etmekle görevlilerdir. Şu an itibariyle hazırladıkları raporlar ve yayınladıkları istatistikler veriler itibariyle ulusal bir danışma konseyi statülerinde oldukları söylenebilir. 105 Gıda tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 23 eylül 2008 (Resmi gazete Sayı: 27006) ve 08 Haziran 2013 (Resmi Gazete Sayı: 28671) tarihli iki yönetmeliği uyarınca 106 http://www.ukon.org.tr/hakkimizda/hakkimizda.html 107 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 10 Temmuz 2010 (Resmi Gazete Sayı: 27642) ve 15 Temmuz 2013 (Resmi Gazete sayı: 28671) tarihli iki yönetmeliği uyarınca 49 4) Mezbahalar Ülkemizde son yıllarda kurulan büyük ölçekli modern hayvancılık işletmelerinin sayıları artmakla birlikte genel olarak işletmelerin küçük boyutta olması, (% 75’i 10 baş altı) verimsizlik, teknolojiyi kullanamama, örgütlenememe ve pazara yönelik üretimde entegrasyon sorunları gibi nedenlerle hayvancılık sektörünün istenilen düzeye gelmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır108. Kasaplık hayvan kesimlerinin büyük çoğunluğu halen küçük mezbahalarda yapıldığından, karkas etin depolanmasından yaygın dağıtımına kadar her aşamasında, hijyen koşullarının sağlanması açısından özel araç ve teknikler gerektiren et sanayimizde, yaygın olarak faaliyet gösteren küçük işletmelerin genellikle soğutma üniteleri bulunmamasından dolayı, karkasların olgunlaştırılması ve iç organların muhafazası büyük sorun olmaktadır109. Türkiye’de şu anda 668 adet ruhsatlı kırmızı et kesimhanesi var ancak126 tanesi tamir bakım planı vermediğinden kapanmış olduğu için 542 adet faal kesimhane mevcuttur110. Kırmızı et sanayisinin kullanmış olduğu kapasite itibariyle 908 adet mevcut ruhsatlı kesimhane ve kombinamız vardır. Bunların büyükbaş olarak günde 30 bin 500 civarında kesim kapasitesi, küçükbaş olarak da 138 bin adet kapasitesi vardır. Bu kuruluşların kapasitelerinin ancak % 22’si fiili olarak kullanılmaktadır. Özellikle kurban bayramı dönemlerinde 4 günlük sürede % 60 varan oranlarda bir kullanım söz konusudur111. Kırmızı et üretiminin % 10’u sucuk, salam, sosis gibi işlem gören şarküteri ürünleri üretiminde kullanılır. Geri kalan % 20’si ise ileri işlem denilen köfte, döner ve hamburger şeklinde tüketilir. Geri kalan ise taze et olarak tüketilmektedir112. 108 Et ve Süt Kurumu raporu 2012 109 Et ve Süt Kurumu raporu 2012 110 Et ve Süt Kurumu raporu 2012 111 Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli, 02.02.2011 112 Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli, 02.02.2011 50 5) Canlı Hayvan Ve Hayvansal Ürün Fiyatları Ve Üretim Değeri113 TUİK’in Haziran 2013’de yayımladığı verilere göre, yerli sığır fiyatı bir önceki yıla göre %7,6 azalarak 2383 TL olurken, kültür sığır fiyatı %7,9 azalışla 4251 TL oldu. Koyun ve keçi fiyatlarına bakıldığında, yerli koyun fiyatında % 4,3, tiftik keçisi fiyatında % 1,0 ve kıl keçisi fiyatında ise % 0,1 azalış görüldü. İnek sütü fiyatı 2012 yılında bir önceki yıla göre % 10,7 oranında artış göstererek 0,9 TL (çiğ süt taban fiyatı 1 Ağustos'tan itibaren 1 TL olarak belirlenmiştir), koyun sütü fiyatı ise % 5,9 oranında artarak 1,5 TL oldu. Kırmızı et fiyatlarına bakıldığında, sığır eti % 5,6 azalarak 17,5 TL, koyun eti ise % 3,5 azalarak 19,6 TL olarak işlem gördü. Canlı hayvan değeri 2012 yılında 63,5 milyar TL oldu. Büyükbaş hayvanların değeri bir önceki yıla göre % 4,7 artarak 43,2 milyar TL, küçükbaş hayvanların değeri % 7,7 artarak 16,8 milyar TL oldu. Hayvansal ürün üretim değeri 2012 yılında % 15,7 artarak 49,3 milyar TL oldu. Süt üretim değeri 17,0 milyar TL ve kırmızı et üretim değeri 16,3 milyar TL oldu. Grafik 12: Hayvansal Üretim Değerleri, 2011-2012 113 Canlı Hayvan Ve Hayvansal Ürün Fiyatları Ve Üretim Değeri, 2012, TUIK, 21 Haziran 2013 Sayı: 13534 51 6) Girdi fiyatlarının azalması (yem ve mera sorunu) Hayvancılıkla uğraşan çiftçilerimizin kuşkusuz en büyük sorunu girdi fiyatlarının artmasıdır. Kamuoyunda ve basında, her ne kadar, hayvancılık sektörünün tek “girdi” maliyeti yeme indirgenmiş gözükse bile, bu aslında eksik bir algıdır. Son 10 yılda, gübre fiyatları yaklaşık olarak 4 kat ve mazot fiyatları ise yaklaşık 3 kat artmıştır114. Bunun en büyük sebebi, Dünya’daki tarımsal üretimin ve enerji tüketiminin artmasıdır. Bunun beraberinde, gübrenin en önemli hammaddesi olan fosfor, mazotun hammaddesi olan petrolün uluslararası piyasadaki değerleri yükselmiştir. Bu ürünleri ve/veya ürünlerin hammaddelerini ağırlıklı olarak dışarıdan temin eden Türkiye’nin iç piyasasında fiyatlar dolaysıyla yükselmiştir. Tarım sektörü dışında, bilhassa 2013 yılı ortasından itibaren, doların Türk Lirası karşısında değer kazanması, navlun fiyatlarını, yukarıda belirtilen ürünlerin maliyetlerini ve diğer bu çeşit ürünleri ithal eden ülkelerdeki girdi maliyetlerini arttırmıştır. Ancak, girdi maliyetinin en önemli kalemi kuşkusuz, hayvanı beslemektir. R. Bozkurt’un ifade ettiği gibi115: “Ortalama 5 kg süt veren bir ineği "hayvan" olarak algılayabilirsiniz ama ortalama 35 kg üzerinde süt veren ineği bir "fabrika" olarak algılamazsak, süt ve et üretiminde yaratmak istediğiniz sonuca ulaşamayız”. Unutulmamalıdır ki bu fabrika kaba otu ete ve süte dönüştürmektedir. Bu sebeple öncelikle irdelenmesi gereken konu besin zincirinin en alt katmanıdır. Yani yem ve mera sorunudur. Büyükbaş hayvancılıktaki lider ülkelere baktığımız zaman, bunların maliyet kalemlerinin düşük olduğunu gözlemliyoruz. Bu ülkeler ya mera hayvancılığı yaptığı için maliyetleri düşürmektedir (örnek: Avustralya, Uruguay) ya da ucuz ve bol miktarda yem hammaddesi yani tahıl üretimini sağlamaktadır ya da bunların ikisini bir arada yapmaktadır (örnek: soya – Arjantin, mısır - ABD). Örneğin, ABD'de hayvanların tükettiği kaba yemin % 40'ı meralardan % 20'si tarla tarımı ile üretilen yem bitkilerinden sağlanmaktadır, yoğun yemlerin payı ise % 40'tır116. 114 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim genel Müdürlüğü, BÜGEM faaliyetleri, Temmuz 2013 s. 20 ve 21 115 Bozkurt Rüştü, SETBİR Bilim Kurulu, Dünya Gazetesi, 19 Ocak 2012 116 Milliyet, Çiftçiye yapılacak en büyük destek, çayır ve mera alanlarının genişletilmesi ve ıslah edilmesidir, 13 Şubat 2013 52 a. Mera Türkiye, dünya mera alanlarının % 0.38' ine sahiptir ve dünya sıralamasında 46. sırada yer almaktadır. Meralar, hayvanların ihtiyacı olan kaba yemin, en ucuz karşılandığı yer olma özelliğini taşıdığından dolayı, meraların ıslah edilmesi meselesi, devlet desteğiyle yapılması gereken çalışmaların en başında gelmelidir117. Çayır ve mera alanları hızla daralmaktadır. Yapılan mevzuat değişiklikleri ile mera alanları amaç dışı kullanıma açılmıştır. Örneğin, Ege bölgesinde mera alanları, 40 yıl öncesinde 1 mil. ha’ın üzerinde iken, geçen sene itibariyle 356 bin hektara düşmüştür. Aynı dönem içerisinde, İç Anadolu bölgesinde 5,8 mil. ha’dan 3,3 mil ha’a, Akdeniz Bölgesinde 1 mil. ha’dan 515 bin ha’a, Marmara bölgesinde 463 bin ha’dan 274 bin ha’a, Karadeniz bölgesinde yaklaşık 2 mil. ha’dan 1 mil. ha’a düştüğü gözlemlenmiştir. Mera alanlarındaki en büyük düşüş ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizdedir. Doğu Anadolu’da 1970’te 9,1 mil. ha olan mera alanı geçen sene itibariyle 3,3 mil ha’a, Güneydoğu Anadolu bölgemizde ise aynı dönemde 2,1 mil ha’dan 530 bin ha’a indiği saptanmıştır118. 117 Milliyet, Çiftçiye yapılacak en büyük destek, çayır ve mera alanlarının genişletilmesi ve ıslah edilmesidir, 13 Şubat 2013 118 Hayvancılığın kronik sorunu; yem, 4 Mevsim, Eylül 2013, s. 16- 20 53 Tablo 30: Mera alanlarının değişimi119 1970 Köy Hizmetleri Bölgeler Alanı (ha) Ege 1.027.900 Marmara 463.600 Akdeniz 1.002.400 İç Ana. 5.884.200 Kara. 1.993.100 D. Ana. 9.162.100 G.D. Ana. 2.165.100 1991 Tarım Sayımı % Alanı (ha) 1,32 615.900 0,59 564.100 1,29 434.300 7,54 3.890.300 2,56 1.556.000 11,75 4.573.400 2,78 743.600 Mera120 tespit ve tahdit121 çalışmaları yıllar itibariyle 1998-2011-1 Mera kanunu kapsamında yapılan tespit ve tahdit miktarları (ha) Yıllar Tespit Tahdit 1999 97.788 73.481 2000 386.597 284.860 2001 634.482 460.644 2002 1.064.208 846.247 2003 1.428.221 249.229 2004 810.286 402.500 2005 690.026 244.673 2006 884.877 312.681 2007 1.056.656 453.955 2008 530.000 233.872 2009 619.562 253.042 2010 306.028 299.716 2011 205.621 211.471 2012 771.183 816.257 Toplam 9.485.535 5.142.628 119 % 0,79 0,72 0,56 4,99 1,99 5,86 0,95 2001 TUİK Sayımı Alanı (ha) 802.879 552.662 659.334 4.570.182 4.533.605 5.485.449 1.012.576 % 1,03 0,71 0,85 5,86 5,81 7,03 1,30 1998-2012 Alanı (ha) 356.766 274.391 515.894 3.371.816 1.062.285 3.373.499 530.884 Kuru ot verimi kg/ha % 0,46 0,35 0,66 4,32 1,36 4,32 0,68 600 600 500 450 1.000 900 450 Uygulanan mera ıslahı çalışmaları (2000-2011) Bölgeler Karadeniz Marmara Akdeniz Ege Güneydoğu Anadolu İç Anadolu Doğu Anadolu Proje sayısı 225 176 95 104 88 168 123 Proje alanı (dekar) 822.307 348.775 231.452 167.511 413.042 1.433.398 1.045.486 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim genel Müdürlüğü, BÜGEM faaliyetleri, Temmuz 2013, s.20 Hesaplamada Türkiye yüz ölçümü 78.000.000 hektar olarak alınmıştır. 120 Mera: Hayvanların otlatılması ve otundan yararlanılması için tahsis edilen veya kadimden beri bu amaçla kullanılan yer 121 Tahdit: Çayır, mera, yaylak ve kışlak arazisi olduğuna karar verilen yerlerin sınırlarının usulüne uygun olarak ülke nirengi sistemine dayalı 1/5000 ölçekli haritalar üzerinde belirtilmesini ve bu sınırların arazi üzerinde kalıcı işaretlerle işaretlenmesi 54 b. Yem Dünya genelinde 873 Mt karma yem üretilmektedir. Kendi yemlerini üreten yetiştiriciler dikkate alındığında 1,2 Milyar ton karma yem üretimi yapılmaktadır. Bu miktarın içinde en büyük pay kanatlı yemlerinde, ikinci sırada ise küçük-büyükbaş hayvan yemleri gelmektedir122. Türkiye’deki hayvancılık sektöründe et ve süt maliyetinin ¾’ünü kaba yem oluşturmaktadır. Bu en büyük girdi maliyetindeki yapısal sorunlara çözüm oluşturmadan hayvancılık sektörünün sorunlarını çözmek mümkün değildir. Gelişmiş ülkelerde toplam kullanılan yemin %65’ini ucuz kaliteli kaba yem, % 35’ini ise pahalı konsantre yem oluşturmaktayken, bu oranlar ülkemizde %35 ucuz kalitesiz kaba yem, %65 ise pahalı konsantre yemdir123. Uluslararası piyasada, hububat, yağlı tohum gibi yem hammaddelerinin yükselmesi sonucunda, kırmızı et maliyetinin yükselmesi kaçınılmazdır. Türkiye yem bitkileri üretiminde, kaba yem üretiminde artış sağlamasına rağmen hayvancılık sektörünün ihtiyacı olan yemi yeterince üretemiyor. Çayır ve mera alanlarının daralması nedeniyle kaba üretiminin ancak % 35-40’ı üretiliyor. Sonuç itibariyle Türkiye’deki kaba yem açığının % 60’lar seviyesinde olduğu tahmin ediliyor124. 122 Rüştü Bozkurt, Türkiye “et ihraç edebilir duruma nasıl gelir? Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012 123 Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk. ) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli, 02.02.2011 124 Hayvancılığın kronik sorunu; yem, 4 Mevsim, Eylül 2013, s. 16- 20 55 Tablo 31: Yem Bitkileri ekiliş alanları (ha)125 Yıllar Yonca Korunga Fiğ Mısır Y.Pancarı Diğer Toplam 1981 143.000 75.000 122.000 580.000 1.870 30.500 952.370 1990 197.439 95.759 259.000 515.000 1.550 15.519 1.084.267 2000 250.800 107.500 225.300 555.000 3.100 8.477 1.150.177 2001 249.000 105.500 240.000 550.000 3.150 3.925 1.151.575 2002 260.000 99.000 234.227 550.000 3.300 6.723 1.153.250 2003 290.000 108.000 250.000 560.000 3.400 8.500 1.219.900 2004 320.000 107.000 320.000 590.000 3.400 9.700 1.350.100 2005 385.000 110.000 350.000 800.000 3.500 58.500 1.707.000 2006 444.029 117.603 520.814 795.000 3.200 52.545 1.933.191 2007 535.000 130.000 640.000 795.000 5.000 60.000 2.165.000 2008 555.721 140.129 579.684 850.000 3.100 56.000 2.184.634 2009 569.296 150.893 577.469 866.003 2.799 71.460 2.237.900 2010 568.760 155.513 520.997 887.734 2.694 57.849 2.193.547 2011 558.553 153.645 557.792 901.795 2.540 52.057 2.226.382 Tablo 32: 2010-2012 Yılları ve 2013 yılının ilk 9 ayı itibarı ile Türkiye yem ve yem hammadde fiyatları (TL/TON)126 125 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim genel Müdürlüğü, BÜGEM faaliyetleri, Temmuz 2013, s.19 126 Ulusal Et Konseyi, Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi, Eylül 2013 56 7) Yem üretiminin teşvik edilmesi Hayvancılık konusundaki en büyük girdi yem maliyetidir. Bu sektörde işletme sahibi olacak bir kişinin, kaba yem koşullarında karşılaştırmalı üstünlük yaratabilmenin koşullarına bakmalı, kaba yemi kendi imkânlarıyla üretebilmenin yollarını araştırmalı ve hatta mümkünse sözleşmeli tarım olanaklarını kullanarak yem tedariki konusunda uzun vadede bir plan kurmalıdır. Mümkünse mera yakınında açacağı işletme ile rakiplerine oranla verimliliğini iyi tartmalıdır127. Yem süt paritesi hakkında genel bir konsensüs olmamakla birlikte, takdir edilmelidir ki kâr etmeyen hiçbir işletme ayakta duramaz. Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere süt yem paritesi son yıllarda 1/1,5 arasında değişmektedir. Hatta 2008 yılındaki krizde bu oran 1’in altına düşmüştür. Bu da süt materyali olan ineklerin kesimine yol açmıştır. Türkiye’deki bu parite Avustralya, ABD ve AB ülkelerine oranla oldukça düşüktür. Grafik 13: Çiğ Süt Yem Paritesi128 127 Bozkurt Rüştü, küçükbaş hayvan yetiştireceksem, Dünya Gazetesi, 24 Temmuz 2010 128 Ulusal Süt Konseyi, Dünya’da ve Türkiye’de süt sektör istatistikleri,2012 57 3. Öneriler & düşünceler A. Mera - Meraların ıslah edilme çalışmaları yetersizdir. Mera ve verimlilik ilişkisi belirlenmelidir. Meraların özellikleri, mera-hayvan hacmi ve verimi ilişkisi, mera ıslahının maliyeti, mera-odaklı hayvan işletmeciliğinden sabit işletmeciliğe geçiş sorunları hesaba katılmadan teşvikler geliştirilmemeli ve yatırımlar özendirilmemelidir129. - Meralarla ilgili "dinamik mevzuat" gerektiği gibi, meraların mevcut durumu ve ıslah edebilirliklerine ilişkin de "dinamik envanter" sahibi olmadan hayvan yetiştiriciliğine ilişkin analizler eksikli kalacak, ayaklarını yere sağlam basan genellemeler ortaya çıkmayacaktır130. Bu bağlamda, çayır ve mera alanlarının tespit, tahdit ve ıslah çalışmaları hızlandırılarak daha etkin ve verimli kullanımı sağlanmalıdır131. - Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da terörün sona ermesi ve bu bölgelerin istikrara kavuşabilmesi meraların yeniden kullanılabilir olması Türkiye için büyük bir şanstır. 129 Bozkurt Rüştü, Hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 2 ağustos 2012 130 Bozkurt Rüştü, Türkiye “et ihraç edebilir” duruma nasıl gelir? , Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012 131 10. Kalkınma Planı (2014-2018), 773. paragraf 58 - Mera Kanunu132 uyarınca, yurt içinde yetiştirilen ve satışı yapılan büyükbaş ve küçükbaş canlı hayvanların satış bedelinin satıcıdan alınacak binde biri mera fonu gelir kalemlerinden birini oluşturmaktadır. İSTİB olarak, meralarımız için son 1,5 senede 350 bin TL’nin üzerinde katkı sağlanmıştır. 2013 yılı sonunda, son iki senelik katkının 400 bin TL’nin üzerinde olacağı öngörülmektedir. Tablo 33: İSTİB Canlı Hayvan ve Et Şubesi mera kesintileri Aylar/yıl 132 2012 2013 Ocak 10.379,91 TL 17.559,31 TL Şubat 14.314,85 TL 17.301,09 TL Mart 11.243,76 TL 20.522,33 TL Nisan 13.470,93 TL 22.288,49 TL Mayıs 16.239,48 TL 23.401,56 TL Haziran 14.408,73 TL 20.970,90 TL Temmuz 15.585,21 TL 23.974,79 TL Ağustos 19.228,42 TL 27.159,64 TL Eylül 15.796,83 TL Ekim 15.914,46 TL Kasım 17.391,07 TL Aralık 18.713,57 TL Toplam 182.687,22 TL 173.178,11 TL Gıda, Tarım ve Hayvancılık (Köyişleri) Bakanlığı’nın 25.02.1998 tarih ve 4342 sayılı Mera Kanunu’nun 30. Maddesi ile Bakanlığının 08.05.2002 tarih ve 24749 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Mera Hizmetlerine dair özel ödeneğin kullanımına ilişkin Yönetmeliği’nin 4. maddesi gereği 59 B. Girdiler (yem) - Yem bitkilerine verilen destekler yetersizdir. Yem bitki üretimindeki maliyetler (mazot, gübre, elektrik vb.) öncelikli olarak düşürülmelidir. - Türkiye’de yaklaşık olarak 700-750 tane yem fabrikası mevcuttur. Ancak bu sanayiciler hammadde olarak dışa bağımlıdır yani ithalat yapmaktadır. Başta hububat ve yağlı tohumdaki fiyat dalgalanmaları bu sektörü etkilemektedir. Yem hammaddesindeki ürünlerde iç yeterlilik sağlanmalıdır. Bu yeterlilik fiyatların iç piyasada öngörülebilir olmasını sağlayacaktır. - Hayvancılık işletmelerinde, kaba ve karma yem ihtiyacının karşılanmasında dengeleri oluşturmadan, süt fiyatı ile yem giderleri dengesini kurmadan, işlerliği olan finans sistemi ve araçlarını da tanımlamadan tutarlı bir politika üretmiş olunamamaktadır133. Başarılı büyükbaş hayvancılık işletmelerine bakıldığında, bu şirketlerin yem bitkilerini kendilerinin üreterek, hammadde tedarikini garanti altına aldıkları görülmektedir. Hayvancılık sektörüne girmeyi düşünen ya da giren sanayicilerimiz, kaba yemde karşılaştırmalı üstünlük araştırması yapmalı, mümkünse kendi imkânlarıyla üretmeli ya da sözleşmeli kaba yem üretimine gitmelidir. Böylelikle uygun maliyette en önemli girdi kalemini belirlemelidir. - Yem desteklerinden faydalanabilmek için çiftçilerden en az 10 dekarlık ekim yapmaları zorunluluğu kılınıyor. Bu sebeple küçük üreticilerin destek alınması engellenmektedir. - Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Et ve Süt Kurumu vasıtasıyla, regülâsyonu etten başlayarak yapmakta, hâlbuki önce otu teşvik etmelidir. Sonuç itibariyle, “hayvan bir fabrikadır, kaba otu ete ve süte çevirir. Tanrı bile evvela otu yaratmıştır, aksi zaten mantıksızdır”134. - Süt-yem paritesi hesaplanmalı ve yürürlüğe girmelidir. (örnek: 1kg süt1,3kg yem) 133 Bozkurt Rüştü, SETBİR Bilim Kurulu, Dünya Gazetesi, 19 Ocak 2012 134 Bozkurt Rüştü, hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 9 Ağustos 2012 60 C. Süt - Süt üretiminde istikrar sağlayan düzenlemeleri yakından takip etmeli, temel teşvik süt fiyatı istikrarı olmalıdır. Çünkü üreticinin kar etmediği bir sistemin sürdürülebilmesi mümkün değildir. Ülkemizdeki sütün protein ve yağ oranlarının genel olarak düşük olması sebebiyle, bu fiyat politikası sadece hacim oranında değil aynı zamanda kalite bazlı yapılmalıdır. Ülke genelinde uygulanan referans fiyat uygulaması gözden geçirilmelidir. Zira bölgelerimizdeki girdi maliyetleri aynı değildir135. - AB’nde sütün büyük bir kısmı kooperatifler kanalıyla, damızlık hayvanlar ise genellikle sürü katalogları vasıtasıyla pazarlanmaktadır. Türkiye’de ise kooperatiflerin pazarlamadaki rolü çok düşük seviyededir136. Kooperatiflerin güçlenmesi ya da kurulması, çiftçilerin tarımsal ürünlerini işleyip pazarladıkları için onları aracılara karşı korunmasına ve emeklerinin en iyi şekilde değerlendirilmesine katkıda bulunacaktır. Kayıt dışılığın sektörün yaklaşık olarak yarısına tekabül ettiği düşünülmektedir. “Sokak sütçülüğünden örgütlü sütçülüğe geçiş”, ülkemizde süt tüketiminin artması, süt arzının yeterli hale getirilmesi, süt toplama ve dağıtma altyapılarının geliştirilmesi yeterli et hayvanı üretmenin de gerek şartıdır137. - Okul sütü programı138 genişlemeli, üniversitelere ve kamu kurumlarına yayılmalıdır. Bu sayede, tüketim teşvik edilecek. Talebin yükselmesiyle beraber sütün, gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye’deki, gerçek piyasa değeri ortaya çıkacaktır. Okul Sütü Programı kapsamında 2013-2014 eğitim öğretim yılının 2. döneminde yaklaşık 35 bin okulda 6 milyon 300 bin öğrenciye 300 milyon kutu süt dağıtılması öngörülmektedir139. 135 Murat Yörük ile röportaj, Kalite bazlı bir fiyatlandırma modelimiz yok, Türk Tarım s.9,10 136 Dr. Yurdakul SAÇLI, AB’ye Uyum Sürecinde hayvancılık sektörünün dönüşüm ihtiyacı, DTP 2007 137 Bozkurt Rüştü, Türkiye “et ihraç edebilir” duruma nasıl gelir? Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012 138 Okul sütü programı uygulama tebliği, Resmi Gazete Tarihi: 19.09.2013 n°: 2013/58 Sayı: 28770 139 Dünya Gazetesi, Okul sütü ihalesi 12 Kasım'da, 23 Ekim 2013 61 - Türkiye’de 15 Mt’nun üzerinde süt üretilmektedir. Bu üreticiler genel olarak, orta ve ufak işletmelerdir. Diğer taraftan, 40 civarındaki sanayici bu sütü işlemektedir. Yani Türkiye’deki süt piyasasında oligopson140 bir piyasa mevcuttur. Üreticiler süt fiyatını belirleyebilecek bir güç oluşturamamaktadır. Tabi ki önemli olan, bu alıcı gücün kötüye kullanılıp, kullanılmamasıdır. Görülmektedir ki bazı sanayiciler “yemini bende almazsan sütünü almam” dayatması ile üreticiyi mağdur etmektedir. Çünkü bu tip ilişkide süt üreticisi alacağı yemi kalite/fiyat denkleminde seçememektedir. Ayrıca bazı uygulamalarda çiğ sütün fiyatı 1,5 ay sonra ödenirken, yemin fiyatını üretici peşin ödemektedir. Diğer bir taraftan yem üreticileri de ürünlerini satamamaktadır. - Süt Konseyi sadece sütün maliyetini değil, serbest piyasa koşullarını ve kurallarını dikkate alarak, aynı zamanda rasyonel bir süt fiyatı deklare etmelidir. 140 Bir mal veya hizmetin piyasasında alıcı az; satıcı çok ise; yani alıcılar fiyatı belirleyebiliyor ve satıcılar da bu fiyatı kabul etmek durumunda kalıyorlarsa, böyle piyasalara oligopson piyasalar denir 62 D. Devlet teşvikleri, hayvancılık politikaları ve işletme sorunları - AB üyesi ülkelerde özellikle süt ve ürünleri ile et ve ürünlerinin pazarlanmasında kooperatifler, canlı hayvanların pazarlanması konusunda ise Yetiştirici Birlikleri büyük rol oynamaktadır. Ayrıca, üretimden pazarlamaya kadar geçen pazarlama zincirinde dünya çapında çok önemli şirketler de faaliyet göstermektedir. Türkiye’nin, kooperatiflerinin, üretici birliklerinin güçlenmesi zaruridir. - Bilhassa miras hukuku ile bölünmüş arazilerin toplulaştırılması Türk tarım tarihi için en önemli yapısal reformlardan biridir. Ancak bu yapısal dönüşüm uzun solukludur. Her ne kadar son 10 senede yaklaşık 2,5 M ha toplulaştırmış olsa da, kısa vadede “arazilerde hizmet birleşmesi yoluna gidilmeli”, böylelikle kısa ve orta vadede küçük ve orta ölçekli yetiştiricilerimiz daha verimli çalışabilmelidir. Parçalanmış toprakların birleşmesi kadar hizmette birleşmeye önem verilmelidir. - Hayvan yetiştiriciliğinden, perakendeci kasaplığa kadar, birçok mesleği ve ticaret alanını kapsayan sosyal boyutlu bir ticari faaliyetlerin düzenlenmesi ve düzetilmesini kişisel görüşlerle çözümlenemez. Bu yelpazedeki hayvan yetiştiricisini, süt yetiştiricisini, besicisini, kesimcisini, toptancısını, perakendecisini temsil eden kuruluşların yetkililerinin Tarım Bakanlığı’nca oluşturulacak bir konseyde ortak akılla kısmi ve genel hedefler-politikalar tespit edilerek uygulamaya konulmalıdır141. - Ne yazık ki bilhassa devletimiz verdiği teşvikler ve faizsiz kredilerin cazibesine katılarak, çok sayıda kişi ve kuruluş hayvancılık sektörünü bilmeden yetkin olmadığı hayvancılık sektörüne girmiştir. Yatırımcılar diğer alanlarda olduğu gibi yeterli araştırma yapmadan ve işin bütününe bakmadan bu sektöre girmemelidir. Son yıllarda, görülmektedir ki, yeterli bilgiye sahip olmayan büyük yatırımlarla kurulan işletmeler büyük zararlarla sektörden çekilmek durumunda kalmışlardır. Devlet teşvik sisteminin tek değişkenmiş gibi algılanarak yatırım yapma eğilimi sona ermelidir. 141 İSTİB Meclis üyesi Erhan Özefe’yle röportaj, Türkiye’de hayvancılık ve ithal et, Eylül 2010 sayı 3 s. 30 63 - Kredilere erişim & Yanlış kredi politikası Devletimiz, 2011 yılında yalnız Ziraat Bankası kanalıyla 4 milyar dolar “0” faizli, 5 yıl vadeli hayvancılık kredisi verdi, ancak bu kredileri verirken bir takım kriterler koymadı (örneğin büyükbaş/x dekar şartı, yem üretme vb.) Başta aile işletmeleri olmak üzere, ufak işletmeler, garanti gösterebilecekleri materyalleri olmadığı için kredilere erişememektedirler. Hâlbuki asıl desteklenmesi gereken büyük işletmeler değil, aile işletmeleri olmalıdır. - Örgütlü büyük hayvancılık işletmeleri bile ithalata karşı « rekabet edemez » durumda ise, sürdürülebilir üretim yapmak için rakibimiz olan bütün ülkelerin toplam verimliliklerinden, giydirilmiş işgücü maliyetlerine, coğrafi konumlarından, harcanabilir gelir düzeylerine, açık ve gizli sübvansiyonlarından, ülkelerindeki üretimi ve istihdamı korumaya dönük strateji, taktik ve operasyonlarının ayrıntısı hakkında bilgi eksikliğimizi gidermeliyiz. Aksi takdirde "haksız rekabeti" önlemek mümkün değildir142. - Coğrafi konum, geniş pazar, dışa açık rekabet algısı, dünyaya açık algılama düzeyi, kalifiye işgücü sorunu, yenilikçi iş yapma geleneği, ileri düzeyde gelişmiş altyapı ve fiziksel sermaye, yüksek düzeyde hukuki güvence, güçlü bir orta sınıfın yarattığı istikrarlı talep, dünyanın kabul ettiği marka yaratma gibi yatırım kriterleri üzerinde çalışarak kararlar alınmalıdır143. - Ette ilden ile nakillerde gerçek beyan yapılmamaktadır. Küçük miktarlarda gösterilen beyanlar vergi kaybını ortaya çıkmaktadır. Mezbaha giriş ve çıkış noktalarında, et depolarında gelen etin denetlenmesi, kaydının tutulması, vergi denetimlerinin sıkılaşması, et araçlarının gerek denizden gerek ise kara yolundan gelişlerde denetime tabi tutulması ve tartılması gereklidir144. Mezbahalarda da aynı şekilde vergi 142 Bozkurt Rüştü, Et üretiminden dokuma kumaşa… Dünya Gazetesi, 28 Ocak 2011 143 Bozkurt Rüştü, Hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 2 ağustos 2012 144 Eski İSTİB Yön. Kur: Başk. Yard. ve Boğaç Et Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti. Yön. Kur. Başk. Ethem Karacan’la röportaj, İthal et piyasayı olumlu etkiledi, İstanbul ticaret Borsası dergisi Temmuz 2010, sayı 2, sayfa 8 64 denetçilerinin kesilen etin kilosunu, kesen firmayı kayıt altına alması ve ürünün geldiği borsaya bildirmesi lazımdır145. - Kesimhanelerde etlere vurulan damgaların her ilde geçerli olmasından dolayı etlerin kontrolü büyük şehirlerde zor olmaktadır.Bu nedenle özellikle İstanbul için etlerin tek bir merkezde toplanarak kontrollerin yapılması ve İstanbul için ayrı bir damganın vurulması ile etlerin daha sağlıklı bir şekilde kontrolü sağlanabilir - Tüm sınıflandırılmış mezbahaların denetim altına alınması gerekmektedir. Sanayi Bakanlığı’nı temsilen borsalar, Gıda Tarım ve Hayvancılık bakanlığı hayvan kontrolü açısından, Maliye İşleri Bakanlığı stopaj açısından bu üç bakanlığın ortak çalışması kayıt dışı etin önüne geçilebilir146. - Ruhsatsız et giriş ve çıkışlarını kontrol altına alabilmek sağlıksız koşullarda piyasaya sürülen ve mali açıdan kayıt dışı olan et depolarının önüne geçebilmek için, İstanbul’da ve diğer büyük şehirlerde kurulacak et hali, et merkezi veya et sanayi sitesi gibi merkezler kurmak belediyelerin görevidir147. Bu sayede, halkımız daha iyi denetlenmiş ve daha sağlıklı et tüketebilecektir. - Sebze ve meyvelerin ticaretinin düzenlemesiyle ilgili 5957 sayılı kanunda belirtildiği gibi, Büyük Şehir Belediyelerinin bir et merkezi bünyesinde, sağlıklı koşullarda etlerin alım-satımlarını denetlemeleri lazım gelmektedir. Kurulacak et hal(ler)i şehirlerimizde vuku bulan kaçak et sorununun çözüm ayaklarından bir tanesidir. Ayrıca 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun 7. Maddesinin “t” fıkrası uyarınca, Büyükşehir Belediyesinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları arasında: “Her çeşit toptancı hallerini ve mezbahaları yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek, imar plânında gösterilen yerlerde yapılacak olan özel hal ve mezbahaları ruhsatlandırmak ve denetlemek.”gelmektedir. 145 İthal et piyasayı olumlu etkiledi, İstanbul ticaret Borsası dergisi Temmuz 2010, sayı 2, sayfa 9 146 İSTİB eski Meclis Başk. İslam Ali Kopuz’la röportaj, canlı hayvan ithalatı ve et arzı, Eylül 2010 sayı 3 s. 11 147 Ette ortak denetim, İSTİB, Kasım 2010 sayı 4 s.6 65 - İstanbul’un yıllık et ihtiyacı yaklaşık 300 bin tondur. İSTİB canlı hayvan ve et şubesinde işlem gören et miktarı ise bunun yarısı kadardır. Avrupa ve Asya yakalarına kurulacak et halleri kaçak et sorununun yanında getirdiği sağlık, vergi kaybı gibi sorunların çözülmesinde etkili olacaktır. - Kesimhanelerde daha etkin bir denetimin yapılabilmesi için Bakanlık tarafından kesilen hayvanların adetlerinin kontrolü ve bunların stopaj ve mera fonlarının yatırılıp yatırılmadığının takibi için mezbahalarda Borsalarında denetim yetkisinin olması ve kesimhanelerde Borsa Görevlilerine Oda tahsis edilmesinin sağlanması ve buraların aynı zamanda “Tescil Bürosu” şeklinde çalışmasının sağlanması lazımdır. - 2013 yılında, Et ve Süt Kurumu kurban bayramında satılamayan hayvanları satın alma işlemini başlattı. Bunu önümüzdeki yıllarda da devam ettirmelidir. 66