Kendi Kendine Meme Muayenesini Bilmenin Kadın
Transkript
Kendi Kendine Meme Muayenesini Bilmenin Kadın
Yeni Tıp Tp Dergisi 2010;27: 10-14 Derleme Kendi Kendine Meme Muayenesini Bilmenin Kadn Sa÷l÷ Açsndan Önemi Bennur KOCA 1 1 ønönü Üniversitesi Sa÷lk Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, MALATYA ÖZET Meme kanseri halen tüm dünyada kadnlar için önde gelen sa÷lk sorunlarndan biridir. Meme kanseri yaygn olmasna karún, genellikle yavaú bir geliúme hz gös teren ve tans erken yapld÷nda oldukça baúarl tedavi sonuçlar elde edilebilen ve ölüm oran azaltlabilen bir kanser türüdür. Meme kanserini erken tans için çeúitli yöntemler vardr. Bunlarn içerisinde her kadn tarafn dan ö÷renilebilen, uygulanabilen, fazla zaman ve iúgücü gerektirmeyen, masraf olmayan yöntem kendi kendine meme muayenesidir. Kendi kendine meme muayenesi taramas kadnlarn meme sa÷l÷na iliúkin farkndalklar n ve memelerinde bir de÷iúiklik fark ettiklerinde doktora baúvurma oranlarn artrmaktadr. Bu do÷rultuda kadn larda sk görülen, görüldü÷ünde ölüme götüren meme kanserine karú etkili savaúm tüm kadnlarn bilinçlen dirilmesi ile yaplabilir. Bu makalede kendi kendine meme muayenesini bilmenin kadn sa÷l÷ açsndan önemi konusunda literatür kapsamnda bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler : Meme kanseri, kendi kendine meme muayenesi, kadn sa÷l÷ ABSTRACT Breast self-examination in terms of knowing the importance of women's health Breast cancer is still one of the most prominent health problems of women in the world. Although it’s a widely observed type of cancer, it has a slow growth rate and when it is diagnosed at the early stages the results of the treatment can be successful and the mortality rates can be reduced. There are various methods for the early diagnosis of breast cancer. of these methods breast self exam is the cost free one that can be learned and applied by every woman and does not require much time and effort. Breast self exam increases both women’s awareness on breast health and the rate of application to medical institutions when women realize a change in their breasts. War against breast cancer, which is a frequently observed illness that causes death, can be realized through raising all women’s awareness. In this article literature reports will be given about the importance of knowing how to apply breast self exam to maintain women’s health. Key Words : Breast cancer, breast self exam, women’s health GøRøù Dünyada meme kanseri, kadnlarda görülen kan ser türleri arasnda ilk srada, kanser nedeniyle oluúan ölümlerde ise akci÷er kanserinden sonra ikinci srada yer almaktadr1. Meme kanseri, dün yada her yl %1-2 artú göstermekte olup, ylda yaklaúk 1 milyon olguya yeni tan konulmaktadr2. Ülkemizde ise meme kanseri %24,96 oranyla kadnlarda görülen kanserler arasnda 1. srada yer almakta, kadnlarda görülen kanserlerin yaklaúk olarak ¼’ünü meme kanserleri oluúturmaktadr3,4. Literatürde yer alan bilgiler incelendi÷inde; dünya da her üç dakikada bir kadna meme kanseri tans konuldu÷u ifade edilmektedir5. Amerika’da yaúam boyunca her dokuz kadndan birinin meme kanse rine yakaland÷na, üçte ikisinin de bu hastal÷a ba÷l olarak hayatn kaybetme tehlikesi ile karú karúya kald÷na dikkat çekildi÷i görülmektedir6-8. Avrupa ülkelerinde de, her on kadndan birine yaúam boyunca meme kanseri tans konulmakta dr5. T.C.Sa÷lk Bakanl÷ kanser istatistiklerine (2002) göre 5271 olgu says ile kadnlarda en sk görülen kanserdir9. Kadnlarda öldürücü olan meme kanseri insidans nn günden güne artmas önemli bir sa÷lk sorunu 10 oluúturmaktadr10,11. Meme kanseri yaygn olmasna karún, genellikle yavaú bir geliúme hz gösteren ve tans erken yapld÷nda oldukça baúarl tedavi sonuçlar elde edilebilen ve ölüm oran azaltlabilen bir kanser türüdür. Ayrca meme kanserinin erken tan ve tedavisi yaúam kalitesinin yükseltilmesinde etkili olmaktadr12. Meme Kanserinde Tan Yöntemleri Meme kanseri gibi baz kanser türlerinin tans basit taramalarla ksa sürede konulabilmekte ve tedaviye ksa süre içinde baúlanabilmektedir13-21. Kadnlara kendi kendine meme muayenesi (KKMM), kliniksel meme muayenesi (KMM) ve mamografi (MM) erken tan amacyla önerilmektedir22-24. Bu önerilerin uygulanmasnda sa÷lk ekibinin e÷itimi, motivasyonu ve kadnlarn bilgi, tutum ve davra núlar çok önemlidir. Meme kanserinde erken tan uygulamalar olan mamografi, KKM yaptrma ve KKMM yapma meme kanserinin erken teúhisini sa÷layarak kansere ba÷l ölümlerin azaltlmasnda hayati önem taúmakta dr13,17,18,25. Yeni Tp Dergisi 2010;27:B.10-14 Koca Kendi Kendine Meme Muayenesinin Önemi Meme kanserinin erken tansnda KKMM’nin önemi oldukça fazladr. 20 yaúndan büyük kadnlarn her ay KKMM uygulamas, erken tan için önerilen uygulamalar içerinde yer almaktadr13. Literatürde KMM ve mamografinin meme kanseri tansnda en etkili yöntemler oldu÷u belirtilmiú olmasna ra÷men meme kanseri vakalarnn büyük ço÷unlu÷unun hasta tarafndan tespit edildi÷i bilinmektedir26,27. Ayrca KKMM 20 yaúndan sonra her kadn tarafn dan evinde tek baúna kolaylkla uygulanabilecek, ksa süre içerisinde erken tanya yönlendirebile cek, maliyet gerektirmeyen, kadnn mahremiyeti nin korundu÷u bir muayene yöntemidir20,28-30. Meme kanserinde ilk belirtilerin genellikle ele gelen bir kitle ile ortaya çkarld÷ gözönüne aln d÷nda, kadnlarn memedeki bir kitleyi erken tespit etmelerinde KKMM uygulamasnn önemli oldu÷u ortaya çkmaktadr. Yaplan çalúmalarda meme kanserinin ABD’de tüm kanserlerin %29’unu oluúturmas, her 10 kadndan birisinin bu hastal÷a yakalanmas, yine ABD‘de yllk meme kanseri insidansnn 110/100.000, mortalitesinin 27/100.000 oldu÷unun saptanmas, ayrca Amerikan Kanser Birli÷inin 1994 verilerine göre 182.000, 1999 verilerine göre de yaklaúk 175.000 kadna meme kanseri tansnn konmas, 1994’te yaklaúk 46.000, 1999 da 43.700 kadnn da meme kanseri nedeniyle yaúamn yitirmesi, ülkemizde de meme kanserinin kadnlardaki ölüm lerinde ilk srada yer almas ve meme kanserinin %80-90’nn ilk kez hastann kendisi tarafndan fark edilmesi, KKMM’nin erken tandaki önemini ortaya koymaktadr31-33. Meme kanserinde Meme hastalklarnn tansnda hastann da hekim kadar rolü oldu÷u bilinmekte dir. Literatürde meme kanserinin %90’nn ilk kez kiúinin kendisi tarafndan fark edildi÷i belirtilmek tedir34. Günümüzde KKMM’nin meme kanserinin erken tespit edilmesinde yararl olup olmad÷ tartúlmakla birlikte21,26,35-37 özellikle krsal kesim de yaúayan kadnlarn KMM ve mamografi ye ula úm olanaklarnn az olabilece÷i, genellikle meme deki bir kitlenin de ilk olarak bireylerin kendileri tarafndan tespit edilerek doktora gidildi÷i göz önüne alnd÷nda, KKMM’ni düzenli ve do÷ru ola rak uygulamann yararl olaca÷ düúünülmek tedir18,26,38. Ayrca literatürde KKMM düzenli olarak uyguland÷nda meme kanseri mortalite orannn azalaca÷26,39 ve yaúam orann da %75 orannda artraca÷, bunun da yaúam sürecini olumlu yönde etkileyece÷i bildirilmiútir25. Finlandiya’da KKMM ö÷retilen 28,785 kadn ile ö÷retilmeyenler karúlaútrld÷nda kanserin evre sinde fark bulunmamasna ra÷men mortalite hzn da azalma saptanmútr40. Kotka Pilot Projesi’nde meme kanserinin erken tansnda, rutin uygulanan KKMM’nin önemli oldu÷u ve mortaliteyi azaltt÷ belirtilmiútir41. Buna karúlk Rusya, ùangay ve øsveç çalúmalarnda KKMM’nin meme kanseri evresini düúürmede ve mortaliteyi azaltmada etkili olmad÷ saptanmútr42-44. Ayrca KKMM, kadnla rn normal meme dokusunu tanmalarn sa÷la makta, bu konuda kadnlarn farkndal÷n artr makta ve tarama programlarnda önerilmektedir45. Feldman ve ark., tans konulmuú 996 meme kan serli hasta üzerinde yaptklar çalúmada hastal÷n evresi ile KKMM arasnda son derece önemli bir iliúki oldu÷unu, KKMM’sinin nodüllerle ilgili hastalklarn tanlanma olasl÷n üçte bir orannda azaltabilece÷ini ortaya çkamúlardr46. Türkiye’de kadnlarn meme kanserini önlemeye yönelik uygulamalarn etkileyen faktörleri incele yen çalúmalar snrl olmakla birlikte, kadnlarn büyük ço÷unlu÷unun KKMM yapmad÷ belirlen miútir47-49. Araútrmalar kadnlarn KKMM yapmamalarndaki en büyük isteksizli÷in bir kitle bulma ve ne yapa ca÷n bilememe korkusu ile ilgili oldu÷unu, KKMM uygulama basamaklar ile ilgili bilgilerinin yeterli olmad÷n ve bu durumun KKMM ile ilgili bir e÷i timle azaltlabilece÷ini bildirmektedir37,50-53. Bununla birlikte kadnlarn KKMM uygulama konu sundaki yeterlilikleri, KKMM uygulayabilme yete neklerini, kendilerine olan güvenlerini ve uygula mann skl÷n da artracaktr18. Beyda÷ ve Karao÷lan üniversitede okuyan ö÷rencilerle yapt÷ çalúmada; KKMM’ni gereksiz gördüklerini, meme kanserine yakalanma ihtimallerini çok az olarak algladklarn, KKMM uygulamasn benimseme dikleri ya da çok az uyguladklarn tespit etmiútir Ancak genç kadn grubu olan üniversite ö÷renci lerinin de KKMM ö÷renmelerinin ve her ay düzenli olarak uygulamalarnn erken tanlama ve tedavi sürecinde büyük önem taúd÷ bildirilmiútir54. Yaplan baúka bir çalúmada kadnlarn %65,0’nn KKMM’ni bilmedi÷i, %65,0’nn KKMM’ni yapmad÷ KKMM yapan grup içinde (%35,0), %51,5’inin kendisi karar verdi÷i için KKMM yapt÷ belirlen miútir. Yine ayn araútrmada kadnlarn ancak %35,0’ KKMM yapmakta ve %73,8’i de yeterli bilgileri olmad÷ için KKMM yapmadklarn ifade etmektedirler. Bu bulgu kadnlarn KKMM ile ilgili bilgi düzeylerinin düúük oldu÷unu ve e÷itime gereksinim duyduklarn ortaya çkarmakta; sa÷lk bakm profesyonellerinin verdi÷i e÷itimin periyodik olarak devam ettirilemedi÷i için yetersiz kald÷n düúündürmektedir55. ABD’de Leight ve ark.lar sa÷lk bakm profesyo nelleri tarafndan meme muayenesi ve mamogra fiyi desteklemek üzere KKMM uygulamas öneriliyor olmasna ra÷men, KKMM’nin sadece küçük bir 11 B. Koca kadn grubu tarafndan aylk olarak düzenli uygu land÷n ve bu uygulamay prosedüre uygun bir úekilde beceriyle uygulayabilen kadn saysnn da çok az oldu÷unu belirtmiúlerdir56. Literatürde meme kanserinin mümkün oldu÷u kadar erken belirlenmesinde e÷itim programlarnn önemli oldu÷u bildirilmektedir. Bu nedenle sa÷lk bakm çalúanlarnn meme kanseri risk, belirtileri ve erken tan uygulamalar yönünden kadnlar bilgilendirmeleri ve periyodik aralklarla bu uygula malar devam ettirmelerinin önemli oldu÷u belirtil mektedir57. Ülkemizde yaplan çalúmalarda kadnlarn KKMM ile ilgili bilgiyi en çok televizyon, medya ve daha sonrada sa÷lk personellerinden elde ettiklerini belirlemiúlerdir58. Yaplan di÷er bir çalúmada da Chie ve ark., Taiwan’da randomize olarak seçilen 3040 kadn üzerinde yapmú olduklar araútrma sonrasnda yalnzca %8,4’ünün aylk olarak KKMM uygulad÷n, özellikle krsal alanda yaúayan kiúi lerin KKMM uygulamalar üzerinde basn, medya gibi kitle iletiúim araçlarnn ve sa÷lk ekibi üyeleri tarafndan hastanelerde, kliniklerde ve çalúma alanlarnda verilen e÷itimlerin önemli etkisinin oldu÷unu ortaya çkarmúlardr59. Ayrca Kanada’da 8214 kadn üzerinde KKMM davranúlarndaki de÷iúimlerle ilgili olarak yaplan çalúmada da, üç izlem sonunda kadnlarn KKMM davranúlarnn de÷iúti÷i, uygulamann yaplma skl÷nn artt÷ ve bu durum üzerinde KKMM’si ile ilgili periyodik tbbi uygulamalarn ve e÷itimlerin yararl oldu÷u bildiril mektedir60. Amerikan Kanser Birli÷i ve Kanser Enstitüsü meme kanserinin erken tansnda önce likli olarak KMM ve mamografiyi önermektedir13,17. Ancak krsal alanda yaúayan kadnlarn bu hizmet ve uygulamalara ulaúlabilirli÷inin snrl oldu÷u gözönüne alnd÷nda KKMM’nin halen önemini korudu÷u da ortaya çkmaktadr. Meme kanserinin erken tansnda KKMM’nin yaplmas yaúam yüzde sini artrmamaktadr61; fakat Dorsay ve ark.da belirtti÷i gibi KKMM rutin olarak yapld÷nda kadnlar memelerindeki bir tümörü erken tespit ederek tedaviyi erken dönemde baúlayabilme úansn elde edebilmektedirler62. Literatürde mamografi ve KMM’nin, KKMM ile karúlaútrld÷nda meme kanserine yakalanmada ve ölüm orann azaltmada en önemli savaú arac olduklar belirtilmiú olmasna ra÷men, Amerikan Kanser Birli÷i 20 yaúndan itibaren baúlamak üzere yararllklarn ve snrllklarn söylemek koúuluyla kadnlarn KKMM yapmalarn önermektedir13,17,19,63. Nitekim bu konuyla ilgili olarak yaplan baz çalú malarda 50 yaú ve üzerinde olan kadnlarn, 50 yaú altndaki kadnlarla karúlaútrld÷nda KKMM’ ni daha az uyguladklar ve bu nedenle de meme kanserinin fark edilmeme risklerinin fazla oldu÷u 12 Yeni Tp Dergisi 2010;27: 10-14 bildirilmektedir64. Ayrca yeni tan konulmuú 1004 invaziv meme kanserli hastalar üzerinde yaplmú bir çalúmada, KKMM’nin kitleyi erken dönemde bulmay sa÷lamada önemli bir uygulama oldu÷u bildirilmiútir25. Türkiye’den daha önce yaplan baz çalúmalar, Türk popülasyonunun meme kanseri konusunda bilgilerinin yetersiz oldu÷unu, ço÷u kadnn KKMM yapmad÷n ve ço÷u kadnn KKMM nasl yapla ca÷n bilmedi÷ini ortaya koymuútur65,66. Amerikan Kanser Derne÷i’nin meme kanserinin erken tan klavuzunda; kadnlarda 20 yaúndan itibaren ka dnlarn aylk KKMM; 20-40 yaú arasndaki kadn larn 3 ylda bir, 40 yaú üstü kadnlarn yllk KMM yaptrmalar; 40 yaúndan itibaren 1-2 yllk ma mografiler önerilmektedir45. 40 yaún altnda ma mografinin effektif olmad÷ ve KMM’nin yetersiz oldu÷u kabul edilmektedir. Bundan dolay, genç yaútaki kadn gruplar için KKMM çok önemlidir67. Meme kanserinin erken tansnda önemli bir yeri olan KKMM’nin yaygnlaútrlmasnda ve do÷ru olarak uygulanmasnda e÷itimin etkisini araútran pek çok çalúma yaplmútr68-71. Yaplan bir çalú mada, e÷itim sonras de÷erlendirmede e÷itim öncesine göre kadnlarn KKMM bilme orannn %53,5, uygulama orannn ise %39 orannda artt÷ belirtilmiútir72. Malatya il merkezinde 40 yaú üzeri kadnlarn meme kanseri ve korunma konusunda bilgi tutum ve davranúlarn belirlemek amacyla yaplan çalúmada ise kadnlarn %39,3’ünün KKMM’ni en az ylda bir kez yaptklar ve bu skl ÷n ö÷renim düzeyi arttkça yükselme gösterdi÷i belirlenmiútir73. Ö÷renim düzeyi ve KKMM bilgi ve uygulama skl÷ ile iliúkili benzer sonuçlar yurt içi ve dúnda gerçekleútirilen baúka çalúmalarda da bildirilmiútir74-78. Literatürde meme kanserinin mümkün oldu÷u kadar erken belirlenmesinde e÷itim programlarnn önemli oldu÷u bildirilmekte dir57. Bu nedenle sa÷lk bakm çalúanlarnn meme kanseri risk, belirtileri ve erken tan uygulamalar yönünden kadnlar bilgilendirmeleri ve periyodik aralklarla bu uygulamalar devam ettirmelerinin önemli oldu÷u vurgulanmútr55. Bu do÷rultuda verilen e÷itim ile meme kanseri, ve KKMM konusunda bilgi ve sa÷lk davranúlarnda görülen olumlu de÷iúimler kadnlarn olumlu yönde etkilendi÷ini göstermiútir. Bu nedenle kadnlarda KKMM uygulama becerileri geliútirilmelidir. Toplumumuzda bu tür e÷itimlerin (gebe, bebek, 15-49 yaú kadn izlemler v.b.), istenilen düzeyde olmad÷ da bildirilmiútir79-81. Yaplan bir araútr mada kadnlarn e÷itim düzeyi arttkça KKMM’ni uygulama oranlarnn da artt÷ saptanmútr82. Güner ve ark., Parlar ve ark., Çevik ve ark., Öztürk ve ark. çalúmalarnda e÷itim düzeyi arttkça, KKMM’ni uygulama oranlarnn da artt÷ ifade Yeni Tp Dergisi 2010;27:B.10-14 Koca edilmiú, kadnlarn e÷itim düzeyinin artmasnn toplumsal sa÷l÷ da arttrmas bakmndan olumlu etkisi olaca÷n düúündürmüútür82-85. Sonuç olarak verilen e÷itim ile meme kanseri ve KKMM konusunda bilgi ve sa÷lk davranúlarnda görülen olumlu de÷iúimler kadnlarn yaplan e÷i timden olumlu yönde etkilendi÷ini göstermekte dir. Bu nedenle kadn sa÷l÷ açsndan son derece önem taúyan meme kanserinin erken tannmasnda basit, pahal olmayan, invaziv giriúim gerektirme yen, tehlikesi olmayan ve herhangi bir alet gerek tirmeyen KKMM’nin yaygnlaútrlmas amacyla meme kanseri ve KKMM uygulama hakknda e÷itim planlanmas bir gereksinim olarak ortaya çkmútr. Kadnlara düzenli ve periyodik aralklarla pratik yapma sorumlulu÷u kazandrlmal ve kadn sa÷l÷ açsndan büyük önem taúyan bu konudaki e÷itimler yaygnlaútrlmaldr. KKMM’nin düzenli olarak yaplmasn sa÷lamak için okul yllarnda genç kzlara e÷itime baúlanmaldr. Sa÷lk ekibi içinde önemli yeri olan hemúirelerin, hastane gibi tedavi edici kurumlarda, okullar, sa÷lk ocaklar gibi koruyucu sa÷lk hizmeti veren birimlerde, kanser dernekleri gibi rehabilitasyon hizmeti veren merkezlerde ve evlerde, kadnlarla sürekli iletiúim halinde olmas nedeniyle KKMM’ni ö÷retmesi ve yaygnlaútrmas açsndan önemli rolü vardr32,84,86. Dolaysyla da kadn sa÷l÷n korumak ve geliútirmek için hemúirelerin, di÷er sa÷lk personeliyle birlikte e÷itim programlarn arttrmalar gerekmektedir. REFERANSLAR 1. Parkin DM, Bray F, Ferlay J, Pisani P. Global cancer statistics, 2002. A. Cancer Journal For Clinicians 2005;55: 74-108 (http://caonline. Amcancersoc.org/cgi/full, available date 13.02.2007). 2. Gölbaú Z, Kutlar Z, Hacer Akdeniz H. Ö÷renci Hemúireler Tarafndan Bir Halk E÷itim Merkezinde Verilen E÷itimin Kadnlarn Meme Kanseri –Kendi Kendine Meme Muayenesine Yönelik Bilgi ve Uygulamalarna Etkisi. Meme Sa÷l÷ Dergisi 2007;3: 157-161. 3. Kanserle Savaú Dairesi Baúkanl÷ Personel ve E÷itim ùube Müdürlü÷ü.(http://www.bsm gov tr. Duyuru.docs.meme kanseri erken tan.pdf, available date 09.05.2006). 4. Hamzao÷lu O, Özcan U. Türkiye Sa÷lk østatistikleri. Ankara: Türk Tabipler Birli÷i Yaynlar 2006. 5. Tükel S. “Dünyada Meme Kanseri Görülme Skl÷ Nedir? http:// www.metam. org/sss. php?id=86 (Eriúim Tarihi: Aralk 2008). 6. Bottorff JL, Johnson JL. Bhagat R, Grewal S, Balneaves LG, et al. “Beliefs Related to Breast Health Practices: The Perceptions of South Asian Women Living in Canada”, Social Science and Medicine 1998;47: 2075-85. 7. Günal SY, Günal Aø. “22-55 Yaú Çalúan Kadnlarn Meme Kanserine Yönelik Davranúlar”, Sa÷lk ve Toplum 2000;10: 21-4. 8. Ondrusek N, Warner E, Goel V. “Development of a Knowledge Scale About Breast Cancer and Heredity (BCHK)”, Breast Cancer Research and Treatment 1999;53: 69-75. 9. T.C. Sa÷lk Bakanl÷ Kanser østatistikleri 2002. 10. Karayurt Ö. Champion Sa÷lk ønanç Modeli Ölçe÷i’nin Türkiye øçin Uyarlanmas ve Kendi Kendine Meme Muayenesi Uygulama Skl÷n Etkileyen Faktörler. Yaymlanmú Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, øzmir 2003. 11. Stilman MJ. Women’s Health Beliefs About Breast Cancer and Breast Self Examination. Nursing Research 1997;26: 121-7. 12. Klç S, Uçar M, Seymen E, ønce S, Ergüvenli Ö, Yldrm A, et al. Kendi Kendine Meme Muayenesi bilgi ve uygulamasnn GATA E÷itim Hastanesinde Görevli Hemúire, Hemúirelik Ö÷rencileri ve Hastaneye Müracaat Eden Kadn Hastalarda Araútrlmas. Gülhane Tp Dergisi 2006;48: 200-4. 13. American Cancer Society. Cancer Reference Information. How Is Breast Cancer Found? (http://www.cancer.org/docroot/CRI/ content/CRI, available date 04.04.2007). 14. Baltzell K, Wrensch MR. Strengths and limitations of breast cancer risk assessment. Oncology Nursing Forum 2005;32: 606-13. 15. Veronesi U, Boyle P, Goldhirsh A, Orecchia R, Viale G. Breast Cancer. Seminar 2005;365: 1727-31. 16. Underwood SM. Breast cancer in African American women: Nursing Essentials. The Association of Black Nursing Faculty Journal. January/ February 2006. 17. U.S. National Institudes of Health. Breast Cancer Prevention Studies. http://www. Cancer.gov/cancertopics/factsheet/ prevention/breast cancer, available date 04.04.2007. 18. Budden L. Young women’s breast self-examination knowledge and practice. Journal of Community Health Nursing 1995;12: 23-32. 19. Hargrove-Huttel R.A.: Medical-Surgical Nursing. Philadelphia: Lippincott Williams& Wilkins, 2005. 20. Dorcas R H. Hemúireler øçin Kanser El Kitab. Çeviri Editörü: Prof. Dr. Nurgün Platin, N.ønanç, Ankara: IV. Akúam Sanat Okulu Matbaas1996. 21. Wei G, Borum ML. Breast self- examination in women in two primary care settings:An evaluation of the impact of insurance status. Journal of Women’s Health&Gender-Based 2000;9: 311-4 (Abstract). 22. Aslan A, Temiz M, Beúirov E, Aban N. Meme Kanseri Taramas. Meme Hastalklar Dergisi 2004;11: 4-11. 23. American Cancer Society. In: Cancer Facts & Figures 1999, American Cancer Society, Atlanta GA 1999; p:1–36. 24. ø÷ci A, Aso÷lu O. Meme Kanserinin Erken Tansnda Tarama Yöntemleri, (øçinde Editör: Topuz E, Aydner A, Dinçer M. Meme Kanseri), Nobel Tp Kitabevleri.1. Basm. Ankara 2003; p:113-23. 25. Foster R, Costanza MC. Breast self-examination practices and breast cancer survival. Cancer 1984;15: 999-1005. 26. Pillay AL. Rural and urban South African women’s awareness of cancer of the breast and cervix. Ethnicity&Health 2002;7: 103-14. 27. Dorsay RH, Cuneo WD, Somkn CP, Tekawa IS. Breast selfexamination: improving competence and freguency in a classroom setting. American Journal of Public Health 1988;78: 520-2. 28. Kaymakç ù. Meme Hastalklar Hemúireli÷i. Ege Üniversitesi Basmevi, Bornova 2001. 29. Aktan K. Topuzoðlu A, Harmanc H. Hemúirelerin Kendi Kendine Meme Muayenesi Yapma ve Mamografi Çektirmeye Yönelik Davranúlarn Etkileyen Faktörler. 8. Ulusal Halk Sa÷l÷ Kongresi Kitab 2001; 57-9. 30. Franek GA, Nowak-Kaputsa ZE, Cabaj M. Breast cancer prophylaxis among nurses. Wiad Lek 2004;57: 82-4. 31. Kutluk T, Kars A. Meme Kanseri, Sa÷lk Bakanl÷ Kanser Savaú Daire Baúkanl÷, Ankara 1998: 73-6. 32. ùencan O, Akbulut H. Kanserde Tarama ve Erken Tan, Aktuel Tp Dergisi 1998;3: 518. 33. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri ve Araútrma Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Sa÷lk Araútrmas, Ankara 1998: 35-43. 34. ùimúek ù, Tu÷ T. Memenin øyi Huylu Tümörleri: Fibroadenomlar. STED 2002;11: 102-5. 35. NBBCC (National Breast Cancer Coalition). Position Statement. (http:// www.natlbcc. org/bin/index.asp?strid=496&depid=9, available date 15.02.2007). 36. Wittink M, Straton JB. Self-examination does not cancer mortality. Patient oriented evidence that matters. The Journal of Family Practice 2003;52: 104-6. 37. Holtzman D, Celentano DD. The practice and efficacy of breast selfexamination: A critical review. American Journal of Public Health 1983; 73: 1324-6. 38. Bailey B.The nurse’s role in promoting breast awareness. Nursing Standard 2000;14: 34-6. 39. Ashton L, Karnilowicz W, Fooks D. The incidence and belief structures associated with breast self-examination. Social Behavior and Personality 2001, (http://findarticles.com/p/ articles/mi-qa3852/is-20010/ ai-n8937404, available date 15.02.2007). 40. Gastrin G, Miller AB, To T, Aronson KJ, Wall C, Hakama M, et al. Incidence an mortality from breast cancer in the mama program for screening in Filland, 1973-1986, Cancer 1994;73: 2168. 41. Hakama M, Pukkala E, Kallio M, Godenhjelm K, Svinhufvud U. Eff ectiveness of screening for breast cancer in women under 50 years at entry: the Kotka pilot project in Finland, Int J Cancer 1995;63: 55-7. 42. Semiglazov V, Moiseyenko V, Protsenko R, Manihas A. Russia (St. Petersburg)/WHO Randomized prospective study of the role of BSE in reduction of breast cancer mortality [abstract], Eur J Cancer 1998;34: 92. 43. Thomas DB, Gao DL, Ray M.R. Wang WW, Allison JC, Cheng LF, et al. Randomized trial of breast self-examination in Shanghai:Methodology and preliminary results, J Natl Cancer Inst 1997;89: 355-5. 44. Holmberg L, Ekbom A, Calle E, Mokdad A, Byers T. Breast cancer mortality in relation to self-reported use of breast self-examination, a cohort study of 450,000 women, Breast Cancer Res Treat 1997;43: 137-40. 45. American Cancer Society. Breast cancer facts and figures, htpp:// www.cancer.org/ docroot/STT/content/STT Ix Cancer Facts Figures 2006. asp. Ulaúm Tarihi:10.11. 46. Feldman JG, Carter AC, Nicastri AD, Hosat ST. Breast selfexamination, relationship to stage of breast cancer at diagnosis. Cancer 1981;47: 2740-5. 13 Yeni Tp Dergisi 2010;27: 10-14 B. Koca 47. Parlar S, Bozkurt Aø, Ovayolu N. Bir Ana-Çocuk Sa÷l÷ Merkezine Baúvuran Kadnlara Verilen Meme Kanseri ve Kendi Kendine Meme Muayenesi øle ølgili E÷itimin De÷erlendirilmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemúirelik Yüksekokulu Dergisi 2004;8: 9-15. 48. Gözüm S, Karayurt Ö, Aydn ø. Meme Kanseri Taramalarnda Champion’un Sa÷lk ønanç Modeli Ölçe÷inin Türkçe uyarlamalarna øliúkin Sonuçlar. Hemúirelikte Araútrma Geliútirme Dergisi 2004;1: 71-85. 49. Nahçivan NÖ, Seçginli S. Meme Kanserinde Erken Tanya Yönelik Tutum ve Davranúlar: Bir Rehber Olarak Sa÷lk ønanç Modelinin Kullanm. Cumhuriyet Üniversitesi Hemúirelik Yüksekokulu Dergisi 2003;7: 33-8. 50. Ozanne EM, Klemp JR, Esserman LJ. Breast cancer risk assessment and prevention: A framework for shared decision-making consultations. The Breast Journal 2006;12: 103-13. 51. Haas JS, Kaplan CP, Des Jarlais G, Gildengoin V, Stable EJP, Kerlkowske K. Perceived risk of breast cancer among women at average and increased risk. Journal of Women’s Health 2005;14: 845-50. 52. Vogel WH. The advanced practice nursing role in a high risk breast cancer clinic. Vogel 2003;30: 115-21. 53. Sensiba ME, Stewart DS. Relationship of perceived barriers to breast self- examination in women of varying ages and levels of education. Oncology Nursing Forum 1995;22: 1265-8. 54. Beyda÷ K, Karao÷lan H. Kendi Kendine Meme Muayenesi E÷itiminin Ö÷rencilerin Bilgi ve Tutumlarna Etkisi: SSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2007;6:106-11. 55. Koç Z, Sa÷lam Z. Kadnlarn Meme Kanseri, Koruyucu Önlemler ve Kendi Kendine Meme Muayenesi øle ølgili Bilgi ve Uygulamalarnn Belirlenmesi ve E÷itimin Etkinli÷i: Meme Sa÷l÷ Dergisi 2009;5: 25-33. 56. Leight SB, Deiriggi P, Hursh D, Douglas M, Leight V. The effect of structured training on breast self-examination search behaviors as measured using biomedical instrumentation. Nursing Research 2000;49: 283-9 (Abstract). 57. Seif NY, Aziz MA. Effect of breast self-examination training program on knowledge, attitude and practice of a group of working women. Journal of The Egyptian National Cancer Institute 2000;12: 105-15. 58. Öztürk M, Engin VS, Kiúio÷lu AN. The practice of breast self examination among women at Gülistan district of Isparta. Eastern Journal of Medicine 1999;4: 47-50. 59. Chie WC, Cheng KW, Fu CH, Yen LL. Astudy on women’s practice of breast self-examination in Taiwan 2002 (Abstract). 60. Baines CJ, Wall C, Risch HA, Kuin JK, Fan IJ. Changes in breast selfexamination behavior in a cohort of 8214 women in the Canadian national breast screening study, Canada 1985. 61. Dündar PE, Özmen D, Öztürk B, Haspolat G, Akyldz F, Çoban S, et al. The knowledge and attitudes of breast self-examination and mammography in a group of women in a rural area in Western Turkey. BMC Cancer, 2006, 6:43.(Licensee Biomed Central Ltd.) 62. Dorsay RH, Cuneo WD, Somkin CP, Tekawa IS. Breast selfexamination: improving competence and freguency in a classroom setting. American Journal of Public Health 1988;78: 520-2. 63. Simon CS. Breast cancer screening: cultural beliefs and diverse populations. Health&Social Work 2006;31: 36-42. 64. Grady KE. Older women and the practice of breast selfexamination. Psychology of Women Quarterly1988;12:473-487 65. Secginli S, Nahcivan NO. Reliability and validity of the breast cancer screening belief scale among Turkish women. Cancer Nurs 2004;27: 287-94. 66. Çadr G, Eksen M, Bütüner E, Tüzen H, Yetim H, Othan K, et al. Mu÷la merkez, Bayr, Yerkesik ve Yeúilyurt Sa÷lk Oca÷ Bölgelerinde Yaúayan Kadnlarn Meme kanseri ve Kendi Kendine Meme Muayenesi Konusundaki Bilgi ve Uygulama Durumlarnn Belirlenmesi. Uluslaras insan bilimleri dergisi ISN:1303-5134. 29.09.2004 www. insanbilimleri.com/ojs/ index.php/uib/ article/viewPD FInterstitial/124/123. 67. Maurer F. A peer education model for teaching breast selfexamination to undergraduate college women. Cancer Nurs 1997;20: 49–61. 14 68. Günal SY, Günal Aø. 22-55 Yaú Çalúan Kadnlarn Meme Kanserine Yönelik Davranúlar, Sa÷lk ve Toplum, 2000;10: 21-4. 69. Kangmin Z, Hunter S, Bernard LJ, Kathleen PW, Chanel LR, Lloyd CE, et al. An intervention study on screening for breast cancer among single African-American women aged 65 and older, Preventive Medicine 2002;34: 536-45. 70. Marien L, Susan M, Sara J. Mujeres Felices por ser Saludables: a breast cancer reduction program for Latino women. Preventive Medicine 2003;36: 36-546. 71. Strickland CJ, Feigl P, Upchurch C, King DK, Pierce HI, Grevstad PK. Improving breast self–examination compliance: A Southwest onkology group randomized trial of three interventions, PreventiveMedicine 1997;26: 320-332. 72. Aydemir G. 15-49 Yaú Evli Kadnlarn Kendi Kendine Meme Muayenesi øle ølgili Bilgileri. Ege Üniversitesi Hemúirelik YO Dergisi 1990;6: 1-10. 73. Zincir H. Malatya øl Merkezinde 40 Yaú Üzeri Kadnlarn Meme Kanseri ve Korunma Konusunda Bilgi Tutum ve Davranúlar (Yüksek Lisans Tezi). Malatya Üniversitesi 1999; 55-8. 74. Aktan K, Topuzo÷lu A, Harmanc H. Hemúirelerin Kendi Kendine Meme Muayenesi Yapma ve Mamografi Çektirmeye Yönelik Davranúlarn Etkileyen Faktörler. 8. Ulusal Halk Sa÷l÷ Kongresi Kitab 2001; 57-9. 75. Alam AA. Knowledge of breast cancer and its risk and protective factors among women in Riyadh. Ann Saudi Med 2006;26: 272-7. 76. Lee EE, Fogg LF, Sadler GR. Factors of breast cancer screening among Korean immigrants in the United States. J Immigr Minor Health 2006;8: 223-33. 77. Okabia MN, Bunker Ch, Okonofua FE, Osime U. Knowledge, attitude and practice of Nigerian women towards breast cancer: a crosssectional study. World J Surg Oncol 2006;21: 4-11. 78. Çakmak Z. Krkkale ølinde Meme Patolojileri Prevalans. Ulusal Halk Sa÷l÷ Günleri Kongresi Bildiri Özet Kitab 2005; 406. 79. Unicef: Anne Sa÷l÷ ve Sorunlar. Türkiye’de Anne ve Çocuklarn Durum Analizi. Ankara 1991: 137-9. 80. Unicef: Antenatal care. The Basics of Maternal and Child Health: Ankara 1994: 65-80. 81. Aydemir G, Saçaklo÷lu F, Altner N, Yalçn S, Vatansever K, Klnç G, et al. 30+ Yaú Grubu Kadnlarn Meme Kanseri Belirtileri ve Kendi Kendine Meme Muayenesi øle ølgili Bilgilerin De÷erlendirilmesi. 4. Ulusal Halk Sa÷l÷ Kongresi, Kongre Kitab, øzmir 1994: 638-40. 82. Güner ø, Tetik A, Gönener H. Kadnlarn Kendi Kendine Meme Muayenesi øle ølgili Bilgi, Tutum ve Davranúlarnn Belirlenmesi. Gaziantep Tp Dergisi 2007; 55-60. 83. Parlar S, Bozkurt A, Ovayolu N. Ana Çocuk Sa÷l÷ ve Aile Planlama (AÇSAP) Merkezine Baúvuran Kadnlarda Kendi Kendine Meme Muayenesi (KKMM) øle ølgili Bilgi, Tutum ve Davranúlarn De÷erlendirilmesi; Sa÷lk ve Toplum 2004;14: 53-8. 84. Çevik C, Akbulut G, Erkal S. Kadnlarn Kendi Kendine Meme Muayenesi Hakkndaki Bilgi Düzeylerinin Kitlenin Fark Edilmesine Etkisi. Hemúirelik Forumu Dergisi 2005; Mart- Nisan: 44-49. 85. Öztürk M, Engin VS, Kiúio÷lu AN, The practice of breast self examination among women at Gülistan district of Isparta. Eastern Journal of Medicine 1999;42: 47-50. 86. Özcan S, Keklikçi ø, Saatç E, Bozdemir N. Aile Hekimli÷i Poliklini÷ine Baúvuran Kadnlarn Kendi Kendine Meme Muayenesi Hakknda Bilgi Tutum ve Davranúlar. 4. Uluslar aras Üreme Sa÷l÷ ve Aile Planlamas Kongresi, Kongre Kitab. Ankara 2005:231. Yazúma adresi: Bennur KOCA ønönü Üniversitesi SHMYO, MALATYA e-mail: bekoca@inonu.edu.tr Yaznn geldi÷i tarih : 15.07.2009 Yayna kabul tarihi : 01.08.2009